Norsk Tidend 5-11 - Noregs Mållag

More documents

Recommendations

Info

Sjølvsagt vert ho ikkje nemnt; og serskilt er alle samstellte um aa tegja med det, at det er ho som hev sett Arbeide i Gang; utan henne hadde Inkje vori gjort i Spelsaki enno.» Arne Garborg såg seg meir enn éin gong forarga på at arbeidet til kona hans blei oversett. Når Det Norske Teatret var komme godt i gjenge, syntest han det var påfallande kor sjeldan ho fekk anerkjenning for innsatsen sin. «Maalbladi nemnde henne no og daa, naar dei ikkje kunde sleppe fraa det; ein av grunnane hev vel vore den, at Hulda var Bymenneskje, ja Austlands-Bymenneskje.» Han hadde truleg funne noko av svaret. I alle fall kunne dette langt på veg forklara den underlege kritikken ho blei utsett for i Gula Tidend i 1916. Romanen Gaaden av Hulda Garborg kom den hausten, og endå ein gong var det Klikken og 1880-talet ho vender tilbake til i ein tilnærma brevroman med undertittelen Efter Præstedatteren Else Marie Lindes Optægnelser. Romanen er ei frigjeringsforteljing der impulsane frå både Brandes, Ingersoll, Krapotkin og Turgenjev er eksplisitt på plass, og Harriet Backer har fått eit fint portrett teikna i kunstnaren Henny Herder. Også utanlandsreisene som høyrde med i utviklingsromanar, er der, men til forskjell frå klassikarane i sjangeren er altså den kunstnaren som utviklar seg, ei kvinne. Romanen var den beste Hulda Garborg hadde skrive til då, og ho fekk mykje og uventa ros for han. Folk stoppa henne på gata for å fortelja kor sterkt inntrykk boka hadde gjort, og den store svenske Ellen Key skreiv eit langt brev der ho betrudde Hulda Garborg at akkurat slik som Else Maries store krise var skildra i 12 Forsvinning & syn def all I 1916 var ikkje fri vandring fram og tilbake over språklege grenser noko alle tok lett på. Det fekk Hulda Garborg merke. HULDA GARBORG ◆ 1862–1934, fødd på Stange ◆ grunnla Det Norske Teatret i 1912 ◆ gav ut ei rekkje bøker, mellom anna den første kokeboka på nynorsk På Nordisk forfattarkongress i København i 1919. Frå høgre: Hulda Garborg, Barbbra Ring og Regine Normann. Foto frå boka: Akershus Fylkesmuseum romanen, slik hadde også Ellen Key lidd og tenkt då ho bestemte seg for å leva resten av livet sitt åleine. «Sida101–103 har jag nästan ordagrant själv upplevat, och vi alla, barnlösa, ogifta Kvinnor som hållit oss andlig og kroppslig friska ha vel haft något liknande.» «Yvergang til riksmaalet» Meldaren «-n»i Gula Tidend, som var den største landsmålsavisa på Vestlandet, la særleg vekt på at boka var ei skildringa av kvinna som «veks gjenom vandskar og vonbrot». Meldinga peika også på kor sentralt forfattaren lét heimen stå også i denne boka. «Eg hev berre eit evangelium, eg trur paa no», siterte meldaren frå Else Maries lange brev, «det er heimsens. Men heimen det er barnet.» Det påfallande i teksten var at «-n.» hadde omsett desse sitata. Språket i Gaaden var riksmål, noko Gula-lesaren ikkje fekk beskjed om før redaktør og avisgrunnleggjar Johannes Lavik fleire veker seinare melde novellesamlinga Mens hjulene staar av Oskar Braaten. Braaten var litterær rådgjevar ved Det Norske Teatret og hadde skrive dei første bøkene sine på landsmål. «Det er likt me lyt føra upp ein ny yvergang til riksmaalet,» skreiv Lavik og lét dette temaet fylla meir enn halve bokmeldinga. Braaten var visst ikkje åleine. «Fru Garborg er og paa vegen til dansken. Alle siste romanane hennar hev vore paa det maalet. Det er tvo me soleis har mist. Og næst fyre deim gjekk prof. Koht som visst helder ikkje kjem att meir.» Målskiftet kom nok til å lønna seg for dei, ironiserte Lavik. Vest mot aust Gjennom denne dystopien fortalde Lavik ikkje berre at dei tre forfattarane denne hausten hadde gjeve ut bøker på riksmål. Han viste også at tilliten hans til dei to byaustlendingane og til tromsøværingen Koht var tynn. Dette overraska neppe dei som hadde følgt med på splittinga i målrørsla i åra etter stiftinga av Noregs Mållag i 1906. Ivar Aasen, Aasmund Olavsson Vinje og Arne Garborg hadde under skapinga av landsmålet vandra ledig og fritt mellom landsmålet og dansk-norsken utan krav til konsekvens. Hulda Garborg hadde skrive drama på dialekt, dansk-norsk og landsmål om kvarandre frå midten av 1890-talet, og ho var ikkje åleine om denne frie flyttinga mellom språklege «nasjonar». I Fedraheimen, Den 17de Mai og dei andre landsmålsavisene var toleransen for ulike landsmålsvariantar stor, men nå kom det nye tider. Med Laviks Gula Tidend var det frå 1905 komme ei landsmålsavis som tok stilling ikkje berre i politikken, men også i ein intern strid i Noregs Mållag. Usemja gjaldt rettskriving, men også mykje meir. I grove trekk gjekk skiljet i denne debatten mellom målfolk på Vestlandet og resten. Vestpå ville dei halda seg til Aasen-normalen, og der var Lavik i Gula den fremste talsmannen. På den fløya som ville ta inn fleire former frå aust- og innlandsnorsk, sto krefter i Den 17de Mai og Koht og dei fekk mykje kjeft. Oscar Braaten fekk nok av å bli skulda for å «skitne til landsmålet» med «rennesteinsmål». I eit kraftig oppgjer i Den 17de Mai takka han for seg som landsmålsforfattar i 1917. Fundamentalistar Med den indre polariseringa leid ikkje berre den språklege fornyinga. Også den Norsk TideNd Nr. 5 – 2011
Hulda Garbord ved skrivebordet, 1924. Foto frå boka: A. Moen, 1924 / Nasjonalbiblioteket flittig brukte brua mellom landsmål og riksmål heldt på å bli stengd – i alle fall om vestmennene fekk det som dei ville. Språkbruk var ikkje lenger eit val etter formål, ei fri vandring fram og tilbake over språklege grenser. Ei språkdrakt var ikkje noko ein tok på seg og kunne skifta, slik bondeungdommen skifta mellom byknot og bygdemålet sitt, mellom spaserdrakt og bunad. Språket heldt på å bli noko ein var, slik byfolk var byfolk og noko anna enn bygdefolk. Landsmålsrørsla hadde fått sine fundamentalistar, og dei heldt seg til Aasen-læra. Om ikkje målspørsmålet hadde hatt det før, fekk det nå preg av moral. Å skriva riksmål og så begynna å skriva rett slags landsmål må ha vore sett som ei omvending og møtt med jubel. Men skreiv ein landsmål og så skreiv riksmål, blei det rekna som eit syndefall, og Lavik-teksten tydde på at utsiktene til tilgjeving var små. Han takka verken «Fru Garborg» eller Braaten, og heller ikkje «prof. Koht» for den norskdomsinnsatsen dei hadde gjort. Det påståtte fråfallet overskygde openbart alle dei arbeidstimane og -åra desse tre til saman hadde lagt ned for «Saka». Målpolitisk hengemyr Til Laviks forsvar skal det seiast at også Morgenbladet denne hausten hadde skrive at Hulda Garborg var fråfallen, og at ho meinte riksmålet lodda djupare. Til riksmålsavisa leverte ho ein protest, og heller ikkje Lavik fekk døy i synda. Tredje juledag 1916 sto det motsvar frå Hulda Garborg og Koht i Gula. Rykta om hans fråfall var sterkt overdrivne, skreiv historieprofessoren. «Alltid naar eg har staat fritt, har eg skrive paa norsk, og soleis kjem det vel til aa bli i framtida.» Han var forsonleg, Koht. Hulda Garborg trykte hardare til i sitt innlegg. «Unggutar som lite visste, kva det var aa skriva ei Bok og lite Vit hadde paa Stil og litterert Maalbruk» hadde før skrive omtrent slik som Lavik, hugsa ho. Desse hadde ho aldri brydd seg med å svara, men nå måtte ting setjast på plass. Ho var byjente, oppvaksen med riksmål og skreiv sjølvsagt morsmålet sitt då ho tok til å skriva. «Eg er soleis ikkje ’paa Veg til Dansken’; eg hev skrive 14 Bøker paa Dansk – diverre.» Så langt var Hulda Garborg på trygt land, men så vassa ho uti ei målpolitisk og logisk hengemyr. Etter kvart som ho lærde seg landsmål, var ikkje oppveksten lenger den einaste grunnen til at ho tok i bruk riksmål, skreiv ho. Målforma hennar skifta også etter kva emne ho skreiv om. Dei siste romanane hennar var «Jegromanar» om byfolk. Dei kunne ikkje ha vore skrivne på «norsk», like lite som Garborg kunne ha skrive Trætte Mænd på landsmål. Hulda Garborg hadde snakka med mannen sin om dette og fått støtte for dette synet. Ho ville dessutan minna Lavik på at det framleis fanst to mål i landet, at ikkje alle miljø som skulle skildrast, var prega av landsmål, og at ikkje alle forfattarar som ville, enno meistra det godt nok. Når det gjaldt økonomien hennar, «saa kunde eg vist og ha funne Arbeid som hadde lønt seg betre enn dei ymse andre Ting eg hev brukt mi Tid til i mange Aar for Maalsak og national Reising». Uglesett Det siste var bitre ord, men Lavik bøygde ikkje av. I ein hale slo han fast at alle bøker på dansk åt «norsken» ut. «Endaa um ein skriv ringare paa norsk, lyt no enden verta det, at me brøyter oss igjenom.» Dermed sat ikkje berre Hulda Garborg i riksmålssaksa. Også Lavik blei hengd ut då Aftenposten på nyåret tok fatt i dei to innlegga og brukte dei til å riva mållagsargumentasjonen frå kvarandre, for her «tørner theori og praxis sammen». Korleis kunne Mållaget krevja full administrativ og politisk likestilling mellom dei språka også i byane, når norskdomsfolk som Hulda Garborg og Halvdan Koht likevel hoppa mellom måla og «fru Garborg» dessutan meinte at landsmål ikkje kunne brukast til «skildring af bymennesker”? Og kven ville festa lit til landsmålslitteraturen dersom det låg under at forfattarane av språkpolitiske årsaker skulle skriva dårlegare enn det beste dei kunne? «Burde ikke nu ledende maalmænd tage under overveielse, hvorvidt det ikke var heldigere og gavnligere for en norsk sprogudvikling, at man lod rigsmaalet beholde sin naturlige plads (...) og saa lade landsmaalet (...) faa den plads som det retteligen fylder efter sin tyngde og betydning?» Hulda Garborg blei neppe mindre uglesett blant målfolket etter dette. Arnhild Skre Teksten er eit utdrag frå boka Hulda Garborg. Nasjonal strateg (Det Norske Samlaget, 2011) 13
Page 1 and 2: Foto: Hans Fredrik Asbjørnsen BIOG
Page 3 and 4: - Stundom kan ein kjenne seg litt t
Page 5 and 6: med å gjera barn ny kne på språk
Page 7 and 8: Så kjekt å vinne! I august i år
Page 9 and 10: SVEVE: Unni Helleland gjev klare in
Page 11: OM Å SKRIVA: - Eg kan kjenna meg s
Page 15 and 16: Foto: Hans Fredrik Asbjørnsen
Page 17 and 18: NORSK TIDEND NR. 5 - 2011 Foto: Knu
Page 19 and 20: simpelt språk? setjinga i praksis
Page 21 and 22: strateg, og Sunniva Relling Berg me
Page 23 and 24: Padde på Utsira Det er oppdaga ei
Page 25 and 26: — Medlemskap i gåve: Kjenner du
Page 27 and 28: sagt sidan sist - Hva er det viktig

Norsk Tidend 5-11 - Noregs Mållag

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?