Norske klonarkiv i frukt - Skog og landskap

sekretær frå landbrukskontoret, som starta med å samla informasjon om gamle sortar på øyane
i Hvaler gjennom ein folder som vart send til alle husstandar i kommunen. Etter kvart vart det
sett i gang poding av representative sortar, og sortar med særskild historie. Enkelte sortar veit
ein er poda og innførde til Hvaler, men ein har ikkje kunna stadfesta namn. I slike tilfelle fekk
sortane namn etter staden der dei vart funne. Målet med prosjektet var å finna fram til typiske
sortar for Hvaler, fornya tre av desse og få fleire tre planta ut, slik at dei ikkje skulle gå ut.
Poding var utført av Alf Lindal ved Gartnerhallen Reisersøl, men det var ingen naturleg
institusjon som kunne ta imot trea som var laga. Difor vart det etablert samlingar kringom hjå
privatpersonar som hadde interesse av gamle sortar. Mange tre (”genhaver”) vart planta i
privathagane hjå Hans Kristian Rød på Søndre Sandøy, og hjå Kjell Bothne på Kirkeøy. Det
vart også spreidd tre til mange andre småhagar rundt om på øyane. I 1992 planta dåverande
ordførar i Hvaler, Ole Kristian Kjølholt, fleire tre på garden sin på Kirkeøy som del av ein
historisk hage, og nokre tre vart planta på Kystmuséet Hvaler. Hans Kristian Rød har seinare
poda opp dei sortane som står på Rød herregård og sett tre av desse sortane i sin hage på
Sandørød. Samlingane på Hvaler er altså spreidde på fleire lokalitetar på øyane i Hvaler, med
ulik status og omfang.
Plantinga på Kystmuséet sin eigedom vart gjort fyrst og fremst for å få ei institusjonell
forankring av prosjektet. Kystmuséet Hvaler hadde ikkje tilsette før i 1999, og frå 2006 vart
dette museet del av det konsoliderte museet Østfoldmuseet i Sarpsborg. Det er etablert eit
pomologisk utvalg etter same modell som i Lier, som består av Kjell Bothne og Hans
Kristian Rød. Pomologisk utvalg har eigen bank-konto der midlane frå genressurssenteret vert
sette inn og brukte til å dekka utgifter for medlemene i utvalget.
I og med at ikkje alle arkiv vart vitja i 2007 er det ikkje råd å gje noko fullgodt bilete av
klonarkiva på Hvaler. Såleis er det heller ikkje mogeleg å gje noko komplett liste for
omfanget, eller kart for vurdering av sortane og trea.
Stell av klonarkiva
Pomologisk utvalg tek seg av klonarkivet på Kystmuséet Hvaler, elles vert klonarkiva stelte
av dei som har trea i hagane sine. Eigedomar skiftar eigar, og det er stor skilnad i kor
interesserte folk er i å stella trea.
Bruk av frukta
Klonarkivet på Kystmuséet Hvaler har for lite omfang til at frukta har nokon betydning.
Derimot samlar pomologisk utvalg saman mykje frukt til utstilling på eplefestivalen om
hausten – dette er både frå klonarkiva (”genhavene”) og frå mortrea der kvisten er samla.
Informasjonstiltak og merking
Eplefestivalen i Hvaler vert arrangert i samarbeid med Hageselskapet Hvaler den sundagen
som fell nærast 20.september. Pomologisk utvalg har utstilling og salg av frukttre der kvart år.
Det er mellom 700 og 1.000 menneske som vitjar denne festivalen årleg, der det også vert selt
husflid og kunst.
Trea i felta er merka med ”saue-merke” – grøne plastmerke med innprenta nummer på sorten
(for eksempel 20,1, som betyr sort nr. 20 og tre nr.1 av den sorten). Merket er tydeleg og
varig, men gir lite informasjon.
6