Last ned kundemagasin - Stryn Energi AS

Konkurranse
Vinn ein iPad!
14 Premiekryss 15
NR 2. HAUSTUTGÅVE 2012 ● 30. årgang ● LIVSSTILSMAGASIN FRÅ DITT NETTSELSKAP
Vi står på
for deg!
Skapar store
verdiar 02
Slik blir nettleiga
fastsett 03
Unngå
brannfella 12
Større,
slankare,
vakrare 16
Tilsette i Stryn Energi står på for å sikre deg ei
avbrotsfri og sikker kraftforsyning – heile året.

ENERGI FORLAG AS
Postboks 1182 Sentrum
NO-0107 OSLO
Tlf: 22 00 11 50
Faks: 22 00 10 83
ISSN 1502–7848
Ansvarleg redaktør
Fredrik Kveen
fredrik.kveen@energi-nett.no
Tlf: 22 00 11 50
Abonnement
Bård Knutsen
bard.knutsen@energi-nett.no
Tlf: 24 10 16 55
Mobil: 92 22 20 33
Produksjon
Artko Grafisk Produksjon
post@artko.no
Tlf: 22 09 89 00
Design
Hege Blix Bernhardsen
design@energi-nett.no
Utgiver
Energi Forlag AS
www.energi-nett.no
Energi Forlag AS
eies av Europower AS,
som igjen eies av
NHST Media Group AS
2
Kjære lesar
I denne utgåva av Vår Energi kan
du lese om kva rolle kraft- og
energiselskapa har i samfunnet.
Selskapa skaper store verdiar
og er viktige hjørnesteinar i
kommunane.
I sommar har straumprisane
halde seg på historisk låge nivå.
Nettleiga har derimot vore uendra.
Kraftverket Solbergfoss ved Glommas breidder har produsert kraft og verdiar sidan 1924.
Krafta i
samfunnet
Kraft- og energiverka er like avhengige av lokalsamfunnet
som lokalsamfunnet er av dei.
Kraftindustrien har ei lang historie
som er forankra lokalt i heile landet.
Industrien har gjort sitt til å utvikle lokal
infrastruktur som utbygging av fiber
og breiband. Installering av gatelys er
fleire stader støtta av lokale energiverk.
Næringa har frå tid til anna behov
for å hente inn kompetanse utanfrå.
Dei fleste nyttar seg medvite av lokalt
næringsliv og yter sin del av den lokale
verdiskapinga.
Kraft- og energiverka skaper lokale
arbeidsplassar. Arbeidstakarar med
kunnskap om lokalmiljøet er ein stor
ressurs. Dei rekrutterer lokalt, blant
Forklaringa på dette kan du finne
på motståande side.
Ekstremvêr dei siste åra har
auka fokuset på kor viktig beredskapen
i kraftbransjen er for å
hindre straumbrott. Du kan lese
meir om dette i bladet. Det ligg
føre planar om investeringar i dei
tre nivåa av straumnettet på om
anna gjennom oppretting av læringeordningar
i tett samarbeid med skular
og høgskular.
Bransjen har gjennom åra ytt
direkte støtte til veldedige gjeremål
og sponsing av lokal kultur. Døma
er mange: Datamaskinar til skular.
Medisinsk utstyr til sjukehus.
Installering av varmekablar på fotballbaner
og økonomisk støtte til musikkfestivalar.
For å nemne nokre få.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
FoTo: Tormod HaNSTad
lag 100 milliardar kroner fram
mot 2020. Dette vil litt etter litt gi
høgare nettleige for oss forbrukarar.
Innføringa av AMS vil også
til sjuande og sist føre til auka nettleige
for forbrukarane.
Mørketida står for døra, og
på side 12 vil du vil finne råd om
korleis du kan redusere risikoen for
Skaper store
verdiar
• I fjor gjekk 47,8 milliardar
kroner av inntektene til kraft-
og energinæringa tilbake til
samfunnet som skattar, avgifter
og utbytte. Til samanlikning
utgjorde norsk sjømateksport,
som er nest størst i verda,
53 milliardar kroner same året.
• Vertsskommunane kunne
kassere inn 6,5 milliardar kroner
i skattar og avgifter frå kraft- og
energiverka. 2,3 milliardar kom
frå eigedomsskatt åleine.
• Kommunane som eig kraft-
og energiverka, kunne gle seg
over eit utbytte på 4,2 milliardar
kroner. Dette tilsvarer prislappen
på det nasjonale operahuset i
Bjørvika i Oslo.
• Det er om lag 18 000 tilsette
i kraft- og energirelatert
verksemd. Arbeidsplassane
fordeler seg geografisk over
heile landet.
brann. Du vil også finne nyttige tips
om straumsparing. I jusskommentaren
på side 13 kan du lese om kva
plikter og rettar du har i samband
med utkopling av straumen.
God lesing!
Fredrik Kveen
Ansvarleg redaktør
Vår Energi har som formål å gi deg informasjon om kraftmarknaden og kva du kan gjere for å påverke straumrekninga. Magasinet inneheld blant anna råd
og tips om straumsparing og branntryggleik, og vi håper at innhaldet kan gi betre forståing for korleis kraftmarknaden fungerer.

Straumprisen stuper
– uendra nettleige
Straumprisen blir styrt av etterspørsel og tilgang av kraft.
I sommar har straumkundane kunna gle seg over
historisk låge straumprisar. Nettleiga har derimot
stått uendra.
Lågt straumforbruk og rikeleg med
vatn i magasina har gitt billeg straum.
Den samla prisen du betaler blir ikkje
bestemt av straumprisen åleine. Både
nettleige og offentlege avgifter kjem i
tillegg.
Vanlegvis betaler du om lag like
mykje i nettleige, straumpris og offentlege
avgifter. Men i sommar har nettleiga
til tider vore dobbelt så høg som
straumprisen. Normalt kan straumkunden
styre om lag ein tredel av den
totale rekninga gjennom val av eigen
straumleverandør. Med rekordlåge
straumprisar har denne delen vore
vesentleg mindre. Resultatet er mindre
makt til straumkunden.
Straumprisane vil gå opp dei næraste
månadene, men truleg halde seg lågare
enn på same tid i fjor. Faren er liten for
ein repetisjon av den rådyre straumen
ved siste årsskifte.
∫ Den totale rekninga er
ein treledda rakett som er
samansett av straumpris,
nettleige og offentlege
avgifter.
Straumprisen
blir fastsett
av marknaden.
Prisen er lågast i
periodar med liten
etterspurnad og mykje kraft
i nettet. Straumprisen varierer
også mellom ulike kraftleverandørar.
Du kan spare pengar på å
velje riktig leverandør.
NVE bestemmer nettleiga.
Staumnettet er eit naturleg
monopol, ettersom det ikkje er
praktisk og økonomisk mogleg
å byggje fleire leidningsnett til
det same huset. Som straumkunde
har du fått eit lokalt
nettselskap du ikke
kan velje bort.
Offentlege avgifter som kraftleverandørane
og nettselskapa
må betale. Avgiftene er bakte
inn i kraftprisen og nettleiga.
Slik blir nettleiga bygd opp
Fleire faktorar speler inn når
styresmaktene avgjer nivået for
nettleiga.
Lønn utgjer den største kostnaden
i nettleiga. Nettleiga blir
derfor påverka av den generelle
pris- og lønnsveksten i Noreg
Mykje av nettleiga blir brukt på
drift og vedlikehald av kraftnettet.
Det er varsla auka investeringar
i nettet. Det vil truleg føre til ein
auke i nettleiga i framtida. Det er
vanskeleg å seie kor stor auken
vil bli.
Låg kraftpris kan føre til auka
nettleige. Med låg kraftpris går
som regel forbruket opp. Når
forbruket aukar, blir nettapet
Lønn
Enova-avgift
Kapital og
avkastning
30 %
3 % 14 %
5 %
større. Med høgt nettap aukar
kostnadene, og nettleiga følgjer
etter.
Det generelle rentenivået
påverkar nivået på nettleiga. For
å fastsetje nettleiga må statsobligasjonsrenta
multipliserast
med dei bokførte verdiane til nettselskapa.
Statsobligasjonsrenta
blir påverka av det generelle
rentenivået. Med høgare rente
aukar nettleiga.
Statens avgiftsnivå blir fastsett
med utgangspunkt i ei rekkje
forhold.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
FoTo: per STåle bugjerde
16 %
22 %
Andre kostnader
10 %
Nettap
Forbrukaravgift
Drift og vedlikehald
Kilde: Energi Norge
3

4
Ingen garanti
mot dambrott
– Vi kan ikkje gi garantiar mot dambrott. Men kraftbransjen jobbar
hardt med damsikring, seier Lars Grøttå, leiar for seksjon for
damtryggleik i NVE.
I Noreg tilhøyrer om lag førti dammar den øvste
konsekvensklassen. Eit brott på ein av desse
dammane kan få konsekvensar for meir enn 350
menneske. Slike dammar er konstruerte for å tole
krigs- og terrorhandlingar.
NVE gjennomfører årlege tilsyn med
damtryggleiken. NVEs tilsynsrapport for 2011
viste at talet på avvik og merknader hadde gått
opp samanlikna med tidlegare år. NVE skreiv i
den same reapporten: «Dei avvika som er funne,
vurderer vi til dels som urovekkjande.»
Grøttå meiner avvika gir grunn til uro, men
legg vekt på at NVE medvite tek for seg damanlegg
der dei meiner det kan vere noko å finne.
– Vi ser etter dammar der ikkje alt er på plass.
Då er det ikkje overraskande at vi finn manglar.
Kraft- og energiselskapa arbeider med beredskap
for å hindre skade på menneske og
kraftforsyning.
Seniorrådgivar Roger Steen i Noregs vassdrags-og
energidirektorat (NVE) fastslår at
beredskapen er prioritert:
– Dei aller fleste funksjonar i samfunnet er
avhengig av at straumforsyninga er påliteleg.
Damanlegg med manglar får tidsfristar for
å gjennomføre utbetringar. Avvika dreier seg
om systemfeil som manglande tilsyn, overvaking,
beredskapsplanar, internkontroll og
innrapportering.
Det skjer dambrott i utlandet. Blant anna i
Granö i Sverige så seint som i 2010. Lars Grøttå
trur likevel at norske damanlegg er sikre.
– Det har aldri skjedd brott på ein større dam
i Noreg. Vi har eit strengt regelverk med oppfølging
av eit eige damtilsyn. Det er ikkje alle land
som har det.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
FoTo: Sira-kviNa
Høg beredskap i kraftbransjen
Kraftbransjen står overfor trugsmål som ekstremvêr og terror.
Bransjen stiller strenge krav til førebygging,
sikring og krisehandtering.
Steen meiner trugsmåla er svært ulike.
– Sterk vind, stormflo, lyn, ising på nettet,
flaum, skred, skogbrann, snø, vulkansk oske,
forureining, teknisk svikt, terror, sabotasje,
tjuveri, hærverk og datahacking er døme på
scenario i øvingar som er gjennomførte.
Dam Kilen er ein trygg dam. Kilen ligg i
Sirdal, Vest-Agder og er 36,5 meter høg
og 170 meter lang.
Damsikring
• Norske dammar er klassifiserte i
konsekvensklase 0 til 4.
• Dammar i konsekvensklasse 0 gir
ubetydelege konsekvensar ved eit
dambrott.
• For dammar i klasse 4 vil eit dambrott
få konsekvensar for meir enn 150
bueiningar. Det vil seie at meir enn 350
menneske kan vere utsette for skade
eller tap av liv.
• Dammar i klasse 3 og 4 er
dimensjonerte for å tole terror- og krigshandlingar,
til dømes eksplosjonar.
• Om lag 40 dammar er definerte i øvste
konsekvensklasse. Talet blir revurdert
med jamne mellomrom.
• NVE fører tilsyn med damsikringa i
Noreg.
Sikring av kraftforsyning og infrastuktur
blir stadig viktigare. På biletet
Langvik Camping ved Øyer under vatn.
FoTo: THomaS HaugerSveeN

Rusta mot ekstremvêr
Kraftforsyninga er like sårbar som viktig.
Sist jul miste 450 000 menneske straumen.
Seniorrådgivar Roger Steen trur forsyninga er
sikrare i år.
– Vi ser at kvaliteten på beredskapen aukar.
NVE har dei siste åra auka tilsynet monaleg. Ny
energilov er vedteken med tydeleg skjerping av
beredskapskrava. Det auka fokuset frå styresmaktene
er eit klart signal om at sikring av kraftforsyninga
er særdeles viktig
NVE fører tilsyn med beredskapen i kraftbransjen.
I NVEs siste tilsynsrapport vart det
funne manglar. Steen medgir at alt er ikkje på
plass enno.
– Ingen kan garantere at straumforsyninga vil
vere uberørt av ekstremvêr. Vi har framleis ein
veg igjen å gå for å komme i møte dei strenge
krava i norsk kraftforsyning.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
FoTo: geir oTTo joHaNSeN
Framtida byr på utfordringar
Seniorrådgivar i NVE Roger Steen meiner
at bryske vêrgudar er det største problemet
i framtida.
– Vêr er den mest vanlege grunnen til
brott på kraftforsyninga. Sterk vind, is, lyn,
tre og lause gjenstandar som blæs inn i
nettet, er kjende grunnar til forsyningssvikt.
Vêret i framtida vil etter alt å dømme
bli meir ekstremt. Steen meiner at kraftbransjen
blir pålagd å dimensjonere
infrastruktur som skal tole klimaendringar.
5

6
FoTo: HafSluNd FoTo: STaTNeTT FoTo: per STåle bugjerde
Det vil bli dyrare nettleige på alle nivå.
Dyrare nettleige
Nye overslag viser at kostnadene for investeringar i sentralnettet
fram mot 2020 har auka frå fjorårets estimat på 40–50 milliarder
kroner til 50–70 milliarder.
Dei nye tala inneber ei dobling av sentralnettstariffen:
for forbrukarane kan denne kostnadsveksten
utgjere ein auke frå 3 til 6 øre per kilowattime,
som vil komme som eit påslag på
rekninga uavhengig av investeringar i det lokale
everket.
Store investeringar. Samtidig kjem vi ikkje unna
investeringar i sentralnettet. Sentralnettet er
det overordna nettnivået, sjølve hovedpulsåra
som frakter straumen over lange avstandar og
forsyner dei underordna netta med straum.
Investeringar i sentralnettet er avgjerande
for verdiskaping, for utviklinga av næringslivet
og satsinga på fornybar energi. Dessuten er eit
godt fungerande sentralnett ein føresetnad for å
få redusert skilnadene i pris på straum.
Men investeringane stoppar ikkje der. Dei
neste åra er det er også forventa omfattande
kostnader i form av nybygging og vedlikehald
på dei to lågare nettnivåa: regionalnettet
og distribusjonsnettet. Bransjeorganisajonen
Energi Norge ventar samla investeringar på
100 mil liarder kroner på dei tre nettnivåa,
sentralnettet, regionalnettet og distribusjonsnettet,
fram mot 2020.
AMS . Kostnadene til AMS (avanserte måle- og
styringssystem) som skal innførast 1. januar
2017, har NVE rekna til 5 milliardar kroner for
målarar og installasjon. Andre har estimert
Kraftnettet i Noreg
5 milliardar i tillegg for it-løysingane som må til
for selskapa.
AMS inneber at alle husstandar får ein smart
målar som registrerer straumforbruket på timebasis
og sender automatisk informasjon om
forbruket til nettselskapet.
Nettleiga for ein vanleg familie har det siste
året gått litt ned etter ein auke åra før. Siste
landsgjennomsnitt frå NVE er 45,6 øre per kilowattime
ved eit forbruk på 20 000 kilowattimar
per år. Det gir ei årleg nettleige på 9120 kroner
inklusive avgifter, som utgjer om lag 42 prosent
av nettleiga.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
Sentralnettet har det høgste spenningsnivået, ettersom det blir mindre fysisk energitap i nettet
på høge spenningsnivå. Statnett eig og driv sentralnettet.
Regionalnettet fraktar straumen frå sentralnettet til det lokale distribusjonsnettet.
Det lokale distribusjonsnettet transporterer så straumen det siste stykket fram til sluttkunden
og ned til eit spenningsnivå som er tilpassa vår daglege bruk.

Større satsing
på småkraft
Manglande nettkapasitet har sett store fornybare investeringar i
kø. Men no trur Småkaftforeninga på betring.
– Betydeleg ressursar er sette på vent i
fl eire år. Store verdiar har gått tapt og investeringar
er utsette. No ser vi at det er i ferd med
å løyse seg, seier Henrik Glette, dagleg leiar i
Småkraftforeninga.
Statnett byggjer nytt sentralnett mellom
Ørskog på Sunnmøre og Fardal i Sogn. Dette
skal stå ferdig i 2015. Kommunikasjonssjef Irene
Meldal i Statnett forklarar nettutbygginga med at
Vestlandet er eit ekte kraftstabbur.
– Sogn og Fjordane og store delar av
Vestlandet elles har eit stort energioverskott.
Det er også poetnsial for utbygging av småkraft
og vindkraft. Straumnettet i regionen har ikkje
meir kapasitet, og potensialet blir dessverre ikkje
utnytta. Den nye kraftleidningen blir bygd for å
utvikle meir fornybar kraft på Vestlandet.
I tillegg vil Midt-Noreg få tilgang på svært
velkommen vestlandsk kraft.
Vestlandet vil etter alt å dømme stå overfor
ei storstilt utbygging av småkraft på grunn av
ordninga med elsertifi kat. Det gir behov for meir
nettkapasitet.
Glette meiner det er truleg vil bli overskott av
kraft i Noreg i framtida. Dette vil påverke straumkundane
og næringslivet.
– Kraftoverskott vil få innverknad på elprisane
i framtida; samtidig vil det opne for krafteksport
til utlandet. Tilgang på småkraft vil
saman med andre fornybare energikjelder gi
grunnlag for utfasing av fossil energi og ei ny
grøn industrisatsing.
Leiaren for småkraftfolket vedkjenner seg
problema med nettutbygging på Vestlandet.
– Den lokale motstanden mot nettutbygging
har vore stor fl eire stader. Samtidig har utbygging
av småkrafta komme godt i gang. Verdiskapinga
frå småkrafta er allereie svært synleg i mindre
lokalsamfunn. Lokale styresmakter og lokalsamfunn
ønskjer ei slik utbygging velkommen.
TEKST: SIGURD NEDRELID
FOTO: FREDRIK KVEEN
7

8
Nye hus vil normalt få
energikarakteren C eller D.
A
B
C
D
E
F
G
A er beste energikarakter,
og fargen grøn er beste
oppvarmingskarakter.
energimerking kan auke
verdien på bustaden din
Alle bustader som skal seljast eller leigast ut, skal du energimerkje.
Ein god karakter kan auke prisen på bustaden din.
– Før eller seinare vil vi alle få med energimerking
å gjere, seier Olav Isachsen, prosjektleiar for
NVEs energimerkeordning. I juni runda ordninga
200 000 utskrivne energiattestar.
Isachsen meiner det truleg vil bli pengar å
tene på ein god energimerkekarakter.
– Over tid er det mykje truleg at energimerking
vil få innverknad på prisen. Har bustaden ein
høg energikarakter, kan kjøparar og leigetakarar
Kva er energimerking?
• Alle som skal selje eller leige ut, er pålagde å opplyse om kva
energistandard bustaden har.
• Energimerket er delt inn i energikarakter og
oppvarmingskarakter.
• Energikarakteren fortel kor energieffektiv bustaden er.
Karakterskalaen strekkjer seg frå A til G der A er beste karakter.
Nye bustader vil normalt få karakteren C eller D.
• Oppvarmingskarakteren fortel i kva grad bustaden kan varmast
opp med andre energikjelder, olje og gass. Karakterskalaen
strekkjer seg frå raud til grøn farge, der grøn er toppkarakater.
rekne med lågare energikostnader og derfor vere
villige til å betale meir.
Ei nederlandsk undersøking frå 2010 støttar
spådomen til Isachsen. Der vart det konkludert
med at bustader med toppkarakteren A hadde ti
prosent høgare salspris enn tilsvarande bustader
med karakteren D. For ein bustad verd to millionar
kroner tilvarer 10 prosent 200 000 kroner.
Har du planar om å selje eller leige ut
bustaden, kan energimerking lønne seg.
Energiattesten inneheld ei tiltaksliste for energieffektivisering
av bustaden. Straumsparetiltak
kan gi klingande mynt i familiekassea. Dersom
du har planar om arbeid på bustaden, bør du
skaffe deg oversikt over moglege tiltak som kan
effektivisere energibruken i bustaden din.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
FoTo: per THraNa
Slik energimerkjer du
• Du kan energimerkje kostnadsfritt ved å logge inn på
www.energimerking.no.
• Vel mellom enkel eller detaljert registrering. Du blir tilrådd detaljert
registrering dersom bustaden er endra eller rehabilitert etter
byggjeåret.
• Ved slutten av registreringa kan energiattesten lagrast som pdf
og skrivast ut.
• Det blir ført tilsyn med marknadsføringa av energimerking.
Feil energimerking blir behandla som andre feilopplysningar i
marknadsføringa.

Same kva du
assosierer med
straum, kan du vere
viss på at vi alle er
avhengig av den.
Hekta på straum
Straum er meir enn eit irriterande tal på fakturaen. Straum
er infrastruktur, verdiskaping, fotballsponsorar, energi, vind,
markedsmekanismar, finans. Og mykje meir.
Bruce Sprinsteen – The Boss of straumforbruk.
Då Bruce Springsteen spelte på Valle Hovin i
sommar, var anlegget rigga for å tole eit uttak
å på 1600 kilowatt. Tek vi som utgangspunkt at
ein vanleg bustad toler 20 kilowatt, vil det seie
at konsertar på Valle Hovin er dimensjonerte for
det same uttaket som 80 vanlege bustader. Dette
tilsvarer folketalet i ein liten norsk kommune.
Noko å tenkje på neste gong du ser The Boss i
aksjon på musikkscenen.
Den største dusjen i verda. Du kan nesten setje
likskapsteikn mellom vasskraft og norsk kraftproduksjon.
Likevel er vasskraft eit abstrakt
omgrep for mange av oss. Dei færraste av oss
veit kor mykje vatn som må til for å produsere
vårt eige straumforbruk. Vår Energi viser kor stor
dusjen din eigentleg er:
Eitt tonn vatn må falle 465 meter for å produsere
éin kilowattime. Då er det teke omsyn til tap
i generator, transformator, overføring og distribusjon.
Ein dusj på ti minutt der vatnet strøymer
gjennom dusjen med 12 liter i minuttet, vil gi eit
vassforbruk på 120 liter vatn. Med termostaten
på 40 grader vil du bruke i overkant av 4 kilowattimar
straum.
Din dusj, som altså er den største i verda, er
fire tonn vatn som renn 465 meter.
Dobling av straumprisen. Det blir hevda at
straumprisen er like viktig for nordmenn som
bensinprisen er for amerikanarane.
Tradisjonelt har Noreg hatt svært låge
straumprisar. Men utviklinga dei seinare åra har
gått i retning av dyrare straum. I 2001 var spotmarknadsprisen
18,6 øre per kilowattime. I fjor
var prisen nesten dobbelt så høg, 36,7 øre per
kilowattime. I år er prisen igjen lågare.
Åtte gonger rundt ekvator. Det norske straumnettet
er 330 000 kilometer langt. Det er meir
enn åtte gonger rundt ekvator. Straumnettet har
tre nivå:
Sentralnettet er motorvegen i kraftsystemet
og er samansett av 11 000 kilometer kraftleidningar.
Regionalnettet strekkjer seg noko lenger
og er samansett av 19 000 kilometer kraftleidningar.
Lokalnettet er lengst med 300 000 kilometer.
Lokalnettet er det siste leddet i distribusjonen
og transporterer straumen nesten heilt
inn i stova.
Sveitte musikkopplevingar blir til oppvarming.
Det er gode grunnar til å danse seg sveitt på
konsert i Stavanger.
Det nye kulturhuset i Stavanger vil bruke
varmen frå publikum til oppvarming av nabobygga.
Bygningen vil få høgt fuktinnhald – ideelt
som fjernvarme. På denne måten blir sveitten
frå musikkglade menneske til rein energi. Fri for
lukt – får vi håpe!
TeksT: Sigurd Nedrelid
FoTo: Craig ONeal/wikipedia
9

10
Elektriske artiklar
kostar deg stadig meir
Elektriske artiklar fører til eit
stadig høgare straumforbruk og
kostnadsnivå i norske hushald.
Om lag 15 prosent av straumforbruket i
hushaldet kjem frå kvite- og brunevarer.
Og forbruket aukar. Utviklinga kjem av nye
vanar. Vi kjøper fleire elektriske artiklar enn
tidlegare og bruker dei oftare. Auken skjer
trass i at energieffektiviteten per artikkel
har auka.
Giftige lyspærer
går rett i søpla
45 millionar lyspærer går rett
i søpla kvart år. Nordmenn har
dårlege vanar som gir eit stort
søppelproblem.
Miljøvernminister Bård Vegar Solhjell har
saman med administrerande direktør
Gunnar Murvold i RENAS sett i gang ein
kampanje for å bevisstgjere nordmenn om
avfallshandtering av lyspærer.
– Eg trur dei færraste ville ha kasta
dei brukte lyspærene i søpla dersom dei
hadde visst kor miljøskadeleg dette er.
Forbrukarane har rett og slett for lite kunnskap,
sa Gunnar Murvold då kampanjen
vart opna.
Alle lyspærer, sparepærer, LED- og
halogenpærer inneheld miljøgifter
– Verst er det at sparepærene kjem på
avvegar. Dei inneheld kvikksølv, eit stoff
som er ekstremt skadeleg, sa Solhjell på
den same opninga.
Alle som sel lyspærer og andre
lyskjelder, er pålagde å ta imot same type
produkt som avfall. Derfor vil du finne eigne
miljøstasjonar i butikkar som sel lyspærer.
Det er også mogleg å bruke kommunale
avfallsmottak.
Lyspærer som er leverte i butikk eller
til gjenvinningsstasjon, blir sende vidare
til spesialiserte anlegg som kan gjenvinne
lyspærene og ta hand om miljøgiftene på
ein trygg måte.
For meir informasjon:
www.bruktepærer.no
Skru elektriske apparat heilt av.
Gratis
straumsparetiltak
Effektiv energibruk treng ikkje koste skjorta. Vår Energi gir deg
tips om straumsparetiltak som er fullstendig gratis.
Om lag ein tredel av energiforbruket vårt blir
styrt av forbruksvanar. Enkle inngrep i kvardagsforbruket
kan vere lønnsame. Både for deg og
miljøet.
Luft lurt. Rask utlufting frå mange vindauge
skifter effektivt ut lufta i rommet. Vindu på gløtt i
lengre tid vil kjøle ned vegger og golv og i mindre
grad skifte ut luft. Påskrudde termostatomnar
vil bruke meir, og du opplever dårlegare lufting.
Regulerer temperaturen smart. Når ingen er
heime, eller når det er natt, lønner det seg å
senke temperaturen. Det er enkelt og rimeleg å
skaffe tidsur til panelomnane dine. Eit tidsur kan
senke temperaturen automatisk på bestemte
tider av døgnet. På denne måten kan du senke
temperaturen om natta og likevel vakne til eit
vanleg oppvarma hus. Tal frå Enova tyder på at
tidsur med termostat kan senke romoppvarmingskostnadene
med 15–20 prosent om dagen
og 8–10 prosent om natta.
Senk temperaturen. Tenk over kor varmt du
eigentleg må ha det heime. Dersom du senkar
temperaturen med éi grad, kan du redusere
oppvarmingskostnadene med fem prosent.
Bruk mindre varmtvatn. Sjekk kva temperatur
varmtvasstanken din står på. Varmtvatn utgjer
rundt 15–20 prosent av det totale energiforbruket
ditt. Det er ikkje nødvendig at varmtvasstanken
står på meir enn 70 grader. Men temperaturen
bør ikkje vere stilt lågare enn dette.
Unngå passivt straumsluk. Skru elektriske
apparat heilt av. Elektriske apparat bruker
straum i stand by-modus. Mange elektriske artiklar
i huset kombinert med dårlege rutinar kan
føre til eit unødvendig høgt straumforbruk.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
FoTo: obH Nordica

Det blir stadig fleire elektriske
artiklar i norske heimar.
Sjekk
energibruken
Forbruket til elektriske
apparat kan variere. Finn
energ ieffektiviteten før du
kjøper.
Mange vel kvite- og brunevarer etter heilt andre
eigenskapar enn energieffektivitet.
Når du kjøper kvitevarer, kan du enkelt finne
ut av energieffektiviteten ved å sjå etter energimerkinga.
Karakteren A er best og G dårlegast.
For kjøle- og fryseprodukt gjeld i tillegg klassene
A+ og A++. Eit kjøleskap i klassen A++ bruker
55 prosent mindre straum enn eit B-kjøleskap.
Kva energiklasse trur du ditt kjøleskap tilhøyrer?
TeKsT: Sigurd Nedrelid
FoTo: ida voN HaNNo baST
Så mykje sparer du med straumpris på 100 øre/kWh
Kjøle/fryseskap, kjøl: 200 liter, frys: 50 liter
B-merkt A++ Du sparer (kWh/år/kr)
406 kWh/år
Fryseboks på 250 liter
177 kWh/år 229
D-merkt A++ Du sparer (kWh/år/kr)
573 kWh/år
Kjøleskap på 200 liter
177 kWh/år 396
A-merkt A++ Du sparer (kWh/år/kr)
160 kWh/år
TV (i bruk 3 timar/dag)
90 kWh/år 70
42˝plasma 32˝LCD Du sparer (kWh/år/kr)
420 kWh/år
Vaskemaskin (5 vask i veka)
180 kWh/år 240
Gammal Ny, A-merket Du sparer (kWh/år/kr)
460 kWh/år
Tørketrommel (3 timar i veka)
200 kWh/år 260
Ny, C-merkt Ny, A-merket Du sparer (kWh/år/kr)
600 kWh/år
Kjelde: Enova
375 kWh/år 225
Forbruket til ein gjennomsnittleg
familie i ein 120 kvm stor bustad
Forbruk Kr/år
(kWh/år) (100 øre/kWh)
Komfyr 600 600
Oppvaskmaskin 500 500
Kjøleskap 500 500
Frysar 600 600
Tørketrommel 500 500
Vaskemaskin 450 450
Mikrobølgeomn 75 75
Tv 180 180
Stereo 40 40
Kaffetraktar 275 275
Video/DVD
Kjelde: Enova
80 80
Generelt om energimerking av kvite- og brunevarer
A-klasser Finn energiklassen til ditt apparat Kva bruker eit apparat i ein av A-klassane samanlikna med ditt apparat?
A++ A+ A++ bruker ca 20 % mindre straum enn eit A+ apparat
A++ A A++ bruker ca 40 % mindre straum enn eit A+ apparat
A++ B A++ bruker ca 55 % mindre straum enn eit A+ apparat
A++ C A++ bruker ca 65 % mindre straum enn eit A+ apparat
A++ D A++ bruker ca 70 % mindre straum enn eit A+ apparat
A++ E A++ bruker ca 72 % mindre straum enn eit A+ apparat
A+ A A+ bruker ca 25 % mindre straum enn eit A+ apparat
A+ B A+ bruker ca 45 % mindre straum enn eit A+ apparat
A+ C A+ bruker ca 55 % mindre straum enn eit A+ apparat
A+ D A+ bruker ca 60 % mindre straum enn eit A+ apparat
A+ E A+ bruker ca 65 % mindre straum enn eit A+ apparat
A B A bruker ca 25 % mindre straum enn eit A+ apparat
A C A bruker ca 40 % mindre straum enn eit A+ apparat
A D A bruker ca 50 % mindre straum enn eit A+ apparat
A E A bruker ca 55 % mindre straum enn eit A+ apparat
Kjelde: Enova
11

12
Leik
ikkje hobbyelektrikar
Einkvar elektrisk installasjon gir risiko
for støyt når installasjonen pågår; den må
også dimensjonerast riktig for å unngå
brann. Elektriske installasjonar skal
utførast av elektrikar. Det gjeld
også downlights.
Ta
klesvasken
på dagen
Kvart år oppstår det brannar om natta
etter bruk av vaskemaskin eller tørketrommel.
Vaskemaskinar og tørketromlar
er energikrevjande
apparat som krev noko
tilsyn.
ø la
la
øy
l N
eeeelllllllliiiiiiN HHHHøøøøøøyyyyyyyyyyy
FoTo: eliN HøylaNd
Hand-
sløkkingsutstyr
Alle bustader skal ha bransløkkingsapparat
eller husbrannslange. Dei fleste
brannar tek til i det små og kan hindrast
ved rask innsats. Du skal vite kvar
handsløkkingsutstyret er, og korleis
det skal brukast. Kontroller
apparat jamnleg.
Gå
ikkje til
sengs med berbare
datamaskinar
I senga kan det oppstå brannar
som skuldast berbare datamaskinar.
Datamaskinane er konstruerte
for å stå på ei fast og jamn flate.
Ventilasjonen i senga er ikkje
god nok, og det kan ta til
å brenne.
Unngå brannfella
om vinteren
Risikoen for brann med elektriske årsaker aukar
med den kalde årstida.
Førti prosent av alle bustadbrannar har elektrisk
årsak. Halvparten av desse brannane kjem av feil
ved det elektriske utstyret. Om vinteren aukar
behovet for oppvarming og bruken av elektrisk
utstyr.
Forbruksauken gir større risiko for brann i det
elektriske anlegget ditt.
– Spør deg sjølv kva forbruk du hadde i dei
verste kuldeperiodane det siste året. Mange
har feil dimensjonert elektrisk anlegg som ikkje
taklar forbruksauken om vinteren, seier administrerande
direktør Dagfinn Kalheim i Norsk
Brannvernforening.
Berbare omnar som kan koplast til skøyteleidning
om vinteren, er ei utfordring kvart
einaste vinterhalvår. Kapasiteten til skøyteleidningen
er avgrensa. Dersom du koplar
energikrevjande apparat på skøyteleidningar, kan
du belaste leidningen meir enn den er dimensjonert
for. Resultatet kan bli brann.
– Dersom du hadde behov for å kople energikrevjande
apparat på skøyteleidningar i fjor,
så ikkje vent med å kontakte elektrikar for
å montere faste punkt, er oppmodinga frå
Kalheim. Og legg til:
– Det er for seint å begynne med dette i januar.
Fleire hus har eldre elektriske anlegg. Dei
eldre anlegga er gjerne planlagde for eit lågare
kraftforbruk enn det vi har i dag.
– Undersøk sikringsskapet ditt. Luktar det
varmt eller svidd, må du kontakte elektrikar. Det
same gjeld dersom sikringane er så varme at dei
er vonde å ta på.
TeKsT: Sigurd Nedrelid
Kontroller
røykvarslarane
Røykvarslaren er den sikraste
livreddaren ved brann. Dei aller fleste
har røykvarslar i heimen, men nesten
500 000 bur utan røykvarslar som
fungerer. Det er lett å finne ut om
røykvarslaren verkar. Eit batteri til
30 kroner kan vere ei livsviktig
forsikring.
Brannrisikoen
aukar i jula
Eikvar endring i vanane våre aukar
risikoen for brann. I jula endrar vi vanane
våre dramatisk.
Halvparten av alle brannar med
elektrisk årsak kjem av feil bruk av
utstyr. Ein stor del av desse er komfyrrelaterte
brannar. I jula aukar aktiviteten
på kjøkkenet. Smultgryter og attgløymde
kokeplater er hyppige brannårsaker.
Meir bruk av leveande lys og auka
fyring, kombinert med at alkoholbruken
aukar på heilagdagane, kan gjere vegen
kort frå idyll til øydelegging.
FoTo: javad m. parSa

Jussråd frå advokat Inge A. Fredriksen:
Varsling
Ein nettavtale mellom nettselskap og kunde skal vare heilt til
kunden har sagt opp avtalen og sluttrekninga er betalt. Det kan
vare i kort tid eller i mange tiår.
I langvarige avtaleforhold har partane behov
for å varsle kvarandre om endringar. Kundar
som gjer endringar i det elektriske anlegget,
skal varsle nettselskapet om dette. Installatøren
som utfører endringane, gjer dette for kunden.
Dersom kunden har problem med å betale
rekninga, bør kunden varsle nettselskapet før
forfall. Då er det lettare å få utsett betalinga eller
liknande.
Faste rutinar for varsling. Skal nettselskapet
utføre arbeid på nettet, som medfører at kundar
blir utan straum, skal nettselskapet varsle
kundane om dette. Nettselskapa har faste
rutinar og ordningar for varsling. Varslinga skal
skje i rimeleg tid før utkoplinga, og selskapet skal
forsøke å leggje utkoplinga til tider som er minst
mogleg sjenerande for kundane. Problemet er at
kundane har svært ulik meining om kva som er
«minst sjenerande». Nokre kundar blir då ikkje
nøgde.
Varsling om utkoplingar som omfattar nokre
få kundar, skjer ofte ved at kundane får varsel
om utkoplinga i postkassen. Utkoplingar i eit
større område blir gjerne annonsert i lokalavisa.
Regelen er at når nettselskapet kan
dokumentere at varselet er gitt, har nettselskapet
ikkje anvar for skadar og tap kunden
blir utsett for, sjølv om kunden ikkje har motteke
varselet. Mange selskap ber no om mobilnummer
og epostadresser frå kundane, slik at
varslinga kan skje meir effektivt. Vi må rekne
med at dette blir meir og meir vanleg framover.
Dette krev at kundane må halde nettselskapet
oppdatert om endringar i kontaktinformasjonen,
og at nettselskapet må ajourføre desse heile tida
Stengje anlegget. Dersom det skjer vesentlege
kontraktsbrott, kan nettselskapet stengje
anlegget til kunden. Varselfristar og prosedyrar
ved stenging er direkte lovregulert i forbrukarkjøpsloven
§ 48a. Fristen for stenging er fire
Mange nettselskap ber om mobilnummer og epostadresser
frå kundane, slik at varslinga kan skje meir
effektivt.
veker etter at varselet om stenging er sendt.
Formålet med den lange fristen er at kunden
skal få sjanse til å ordne opp i kontraktsbrottet,
slik at ein kan unngå stenging.
Når det skjer straumutfall som ikkje er
planlagde, til dømes ved ekstremvêr eller
anna som slår ut nettet, pliktar nettselskapet
å informere kundane snarast, og orientere om
når dei kan vente å få straumen tilbake. Dette er
krevjande eller umogleg i situasjonar der også
mobilnettet er slått ut. Likevel er varslingsregelen
i desse situasjonane svært streng. Ved
straumbrott er varslingsregelen strengare. Då
ber nettselskapet risikoen for at kunden har
motteke varselet. Kunden kan då setje fram krav
for tap han kunne unngått dersom han hadde
motteke varselet i tide. Denne regelen har vore
mykje kritisert ettersom det mange gonger vil
vere umogleg å få varsla kunden.
TeKsT: advokaT iNge a. fredrikSeN,
advokaTfirmaeT Nordia da.
FoTo: javad m.parSa
13

14
Vinn
iPad!
Send løysing på konkurransen innan 31. januar 2013 til:
Vår Energi
Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO
Merk konvolutten «konkurranse 1-12»
Vi trekkjer ein vinnar som får ein iPad!
Namn:
Adresse:
Postnr/-stad:
14
Send Send løysing løysing på på konkurransen konkurransen innan innan 17. 17. august august 2012 2012 til: til:
Vår Vår Energi Energi
Postboks Postboks 1182 1182 Sentrum, Sentrum, 0107 0107 OSLO OSLO
Merk Merk konvolutten konvolutten «konkurranse «konkurranse 1-12» 1-12»
Vi Vi trekkjer trekkjer ein ein vinnar vinnar som som får får ein ein iPad! iPad!
Namn: Namn:
Adresse: Adresse:
Postnr/-stad:
Postnr/-stad:
Konkurranse Konkurranse Test Test
1 1 Kvifor Kvifor er er NVEs NVEs inntektsrammer inntektsrammer for for nettselskapa nettselskapa sette sette ned? ned?
A A Pålegg Pålegg frå frå Olje- Olje- og og energidepartementet
energidepartementet
B B Redusert Redusert rentenivå rentenivå og og lågare lågare pårekna pårekna kraftpris kraftpris
C C Styrka Styrka kronekurs kronekurs
2 2 Kva Kva er er ordninga ordninga med med grøne grøne sertifikat? sertifikat?
A A Ei Ei støtteordning støtteordning for for utbygging utbygging av av fornybar fornybar energi energi
BB Ny Ny avtale avtale som som tek tek sikte sikte på på auka auka kraftutveksling kraftutveksling mellom mellom Noreg Noreg og og Sverige Sverige
C C Vattenfalls Vattenfalls og og Statkrafts Statkrafts nye nye felles felles sponsor sponsor fram fram til til 2020 2020
AA 70 70 000 000
B B 250 250 000 000
CC 450 450 000 000
3 3 Kor Kor mange mange menneske menneske vart vart råka råka av av straumbrott straumbrott mellom mellom 1. 1. og og 2. 2. juledag juledag i i år? år?
4 4 Kva Kva er er fordelen fordelen med med AMS AMS for for straumkunden?
straumkunden?
A A Betre Betre oversikt oversikt over over eige eige forbruk forbruk
B B Selskapa Selskapa sparer sparer 200 200 millionar millionar kroner kroner årleg årleg på på å å kontrollere kontrollere at at straumkundar straumkundar les les av av riktig riktig
C C Norske Norske straumkundar straumkundar vil vil spare spare pengar pengar i i skattar skattar og og avgifter avgifter med med innføringa innføringa av av AMS AMS
A A Kraftselskapa
Kraftselskapa
B B Kommunane
Kommunane
C C Statnett Statnett
A A 5 5 TWh TWh
BB 12,4 12,4 TWh TWh
C C 26,4 26,4 TWh TWh
5 5 Kven Kven driftar driftar sentralnettet?
sentralnettet?
6 6 Kor Kor mykje mykje kraft kraft vil vil ordninga ordninga med med grøne grøne sertifikat sertifikat føre føre til til at at det det blir blir utbygd utbygd i i Noreg Noreg og og Sverige? Sverige?
Vi Vi gratulerer gratulerer vinnaren vinnaren av av ein ein iPad iPad
i i Vår Vår Energi Energi nr nr nr nr 2 2 2 i i i 2011: 2011: 2011:
Anita Anita Dunvold Dunvold
8360 8360 BøStAD BøStAD tAD t
dine dine kunnskaper kunnskaper etter etter at at du du har har lese lese Vår Vår Energi: Energi:
Konkurranse Test kunnskapane dine etter å ha lese Vår Energi:
1 Kor mykje tente vertskommunane i skattar og avgifter frå kraft- og energiverka i 2011?
Svar: A: 690 millionar kroner B: 2,6 milliardar kroner C: 6,5 milliardar kroner
2 Kva alternativ vil i sterkast grad gi låge straumprisar i Noreg?
Svar: A: Lågt investeringsnivå i sentralnettet B: Lågt straumforbruk og rikeleg med vatn i magasina C: EUs fastsette nasjonale kraftkvotar
3 Kor mykje av nettleiga går til drift og vedlikehald?
Svar: A: 11 prosent B: 22 prosent C: 43 prosent
4 Kven fører tilsyn med damtryggleiken i Noreg?
Svar: A: EUs vassdrags- og energitilsyn (EVE) B: Noregs vassdrags- og energitilsyn (NVE) C: Interkommunalt energitilsyn (IE)
5 Kven er ansvarleg for å varsle deg om planlagde utkopling av straumen?
Svar: A: NVE B: Statnett C: Ditt lokale nettselskap
6 Kor mange menneske miste straumen sist jul?
Svar: A: 450 000 B: 600 000 C: 750 000
Vi gratulerer vinnaren av ein iPad
i Vår Energi nr 1 i 2012:
Yusimi Fiske
6655 Vindøla
KlIpp her

energi-kryss
Send løysing på premiekryssordet innan 31. januar 2013 til:
Vår Energi
Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO
Merk konvolutten «kryssord 1-12»
Vi trekkjer ein vinnar som får ei elektronisk kjøkkenvekt i rustfritt stål
Namn:
Adresse:
Postnr/-stad:
Riktig løysing frå nr 1-12:
grønne sertifikater skal gi mer
fornybar strøm
Vi gratulerer vinnaren av ei elektronisk
kjøkkenvekt i Vår Energi nr 1 i 2012:
Mariann Lorentsen
8186 Tjongsfjorden
15

Returadresse:
Energi Forlag AS
Christian Krohgs gate 16
Postboks 1182 Sentrum
NO-0107 OSLO
16
iPhone 5 blir levert
med nye, festlege
hovudtelefonar med
hakket betre lyd enn
før.
Finst som tidlegare i både
svart og kvitt.
Større, slankare, vakrare
Men skal du byte ut fjorårets iPhone med
modellen frå i år?
Så kva har iPhone 5 å by på? Han
er knapt éin centimeter lengre,
20 prosent lettare og 18 prosent
tynnare enn forgjengaren. Alt dette
merkar du straks. Storleiken er
med andre ord skilnaden mellom
iPhone og forgjengarane.
Nedtur nummer éin. Det første
problemet er at iPhone kjem
med ein ny type ladekabel kalla
Lightning. Kabelen er mindre
og tynnare og erstattar kabelen
som har vore i bruk i iPhonar og
iPhodar i snart ti år. Apple meiner
at den tidlegare koplinga var moden
for utskifting. Eit dristig trekk, for
dermed blir millionar av høgtalarar,
stereoanlegg og ekstra ladekablar
folk har skaffe seg gjennom åra,
sette ut av funksjon. I tillegg er
overgangen mellom ny og gammal
plugg stor og stygg.
Nedtur nummer to. iPhone har
ei ny kartteneste. Gode, trygge,
trufaste Google Maps ryk ut og blir
erstatta av Apple Kart, den eigenutvikla
karttenesta til Apple.
For første gong i iPhone-
historien er det innebygd stemmestyring
med navigering, noko
konkurrentane har hatt lenge. Og
som kartlesar i USAs største byar
fungerer dette bra.
Apple har fått mykje kritikk for
feil i kart-appen, men sier at appen
vil bli betre etter kvart som fleire tek
han i bruk, og på den måten hjelper
til med å byggje opp den enorme
databasen som må til for å komme
i nærleiken av å konkurrere med
karta til Google.
Mykje fint også. Dersom du
greier på sjå forbi dei tydelege
veikskapane, er det mykje fint å få
auge på.
Det følgjer med nye hovudtelefonar,
som ser morosame ut, og
har hakket betre lyd enn tidlegare.
Alle eksisterande appar
fungerer som før. Til no er det få
av dei som utnyttar den større
skjermen, men her vil mykje skje
framover. Skjermen er akkurat
like skarp som hos forgjengarane
iPhone 4 og 4S.
I utgangspunktet bruker Apple
det same kameraet på baksida av
iPhone 5 som 4S. Men samanlikna
med tidlegare, kan kameraet ta betre
bilete i dunkelt opplyste lokale, og
bloggarane kan ta bilete av maten sin
utan å uroe andre gjester i restauranten
med bruk av blits.
iPhone 5 er også den vakraste
av mobilane. Når du tek denne
mobilen opp, kjennest dette heilt
riktig. Du kjenner rett og slett
at det ikkje er juggel du held i
handa. Aluminium dominerer på
baksida. Det medfører at mobilen
blir varmare enn forgjengaren når
han arbeider hardt, til dømes med
nedlasting av musikk, og han ser
stiligare ut.
TeKsT: kjeTil lycHe
FoTo: apple/preSSebilder