Hjorteskadar på ung furuskog - Skog og landskap

SKOG
Hjorteskadar på
ung furuskog
Lønsemda i furuskogbruket i vestlandskogane har gått nedover som følje av reduserte tømmerprisar dei seinare
åra, og mesteparten av avverkinga her skjer no i kulturskogen av gran. Sett i lys av dette så er det særs uheldig
at det kjem inn ein faktor som reduserer kvaliteten og lønsemda i furuskogen enno meir.
Tekst: Åsmund Austarheim Bioforsk Vest
Fureneset / Fusa kommune
Pål Thorvaldsen
Bioforsk Vest Fureneset
Bernt Håvard Øyen
Norsk Institutt for skog og landskap
Foto: Åsmund Austarheim
Skogbruket har fått store utfordringar
som følgje av dei tette hjortestammene
på Vestlandet. Dei seinare åra har det
har vore utført fleire undersøkingar
som dokumenterer omfanget av hjorteskade
i granskogen vår. Det er også
kjent at hjorten gjer stor skade på furuskog,
både i form av borkgnag og skotbeiting.
Til skilnad frå granskog der
skaden er størst på skog i hogstklasse
3 og 4 så er furu berre utsett i hogstklasse
2. Furua utviklar skorpebork
i forholdsvis ung alder, og då sluttar
hjorten å gjera skade her.
Ni furufelt i hogstklasse 2 på Moskog
i Førde og innafor Eikås storvald i
Jølster vart undersøkt hausten 2008.
Registreringane vart utført av Åsmund
Austarheim og Pål Thorvaldsen.
Omfanget av skade vart registrert og
den økonomiske effekten har vorte
vurdert. Arbeidet er ein del av prosjektet
”Kostar hjorten meir enn han sma-
Tre med borkskade der toppen har tørka ut. Her vil sidegreinene veksa ut og laga ein ny topp.
Rotstokken vil ikkje holda kravet til sagtømmer.
12 VESTLANDSK LANDBRUK 7/8-09

kar?” i regi av Bioforsk Vest Fureneset.
Som ein del av dette prosjektet kartlegg
ein skadeomfang av hjort på skog og
på eng i Eikås storvald i Jølster og nytteverdien
hjorten representerer.
Skadeutvikling
Skader på bork fører ofte til ein deformasjon
som fører til nedklassing av
rotstokken til massevirke. I somme
høve vert treet ringa og toppen tørkar
ut som ei direkte følgje av borkskrellinga,
men i dei fleste høve vert berre
borken fjerna på ein del av stammeomkretsen.
Den blottlagde veden tørkar
i alle høve ut og vert mindre elastisk.
Dette kan føra til toppbrekk eller til at
stamma bøyer seg i ein krok rundt det
skadde området. Sjølv om toppen vert
øydelagd så vil trea normalt skyta ny
topp frå ei eller fleire av sidegreinene.
På bakgrunn av dette så vil den direkte
avgangen av tre som følgje av desse
skadane vera liten, men det fører til
ein kraftig kvalitetsreduksjon samt at
enkelte tre vert sett nokre år tilbake i
utviklinga.
Berre i ekstreme tilfelle vil beiting av
hjorten føra til stor avgang av furuskog.
Dette kan oppstå der ein har ein kombinasjon
av borkskrelling og kraftig
skotbeiting. Der vil gjerne toppen tørka
ut eller brotna som følje av borkskrelling,
og sidegreinene som veks ut får
ikkje høve til å utvikla seg som følgje
av beiting. Sjølv om avgangen vanlegvis
Døme på ein moderat borkskade. Her vil toppen over skaden overleve, og det vil truleg ikkje
verta større skade enn ein liten fargefeil i veden.
ikkje er så stor så vil tre med skade vera
meir sårbar for å brotna dersom det
oppstår situasjonar med mykje tung
snø. Boniteten har sannsynlegvis ein
effekt her også. Tre med god høgdevekst
og dermed stor greinavstand vil
truleg få større sår og vert dermed meir
svekka enn tre med liten greinavstand.
Vidare så vil furu som veks fort ha
lågare densitet og dermed lågare styrke
til å motstå snøtyngd
Føresetnader
Furu er forholdsvis lite utsett for råte.
Særleg ved små sår som oppstår i ung
alder vil det truleg ikkje oppstå noko
råteutvikling. Det er dermed berre rotstokken
på dei trea som utviklar ein
større deformasjon som står for verdireduksjonen
i kalkulasjonane våre. Det
er ikkje rekna med nokon tynningsinngrep.
Talet på ståande tre gjennom
omløpet vert redusert gjennom
naturleg avgang. Avgangen i modellen
er 1% så lenge tettleiken er under sjølvtynningslinja.
Vi har rekna at avgangen
er lik på dei skadde tra som på
dei uskadde. Avgangen vil gjerne vera
noko høgare på skadde tre dei første
20 åra, men samstundes så vil det
truleg oppstå skadar på ny tre i denne
perioden. Ein kan såleis ikkje rekna at
skadeprosenten er lågare ved slutthogst
enn det som er observert i dag.
Rentefoten er av stor betydning for
det økonomiske tapet sidan omløpstida
på furu er svært lang. Det vart sett
som forutsetning at skogen vert hogd
ved kulminasjon i middeltilveksten.
Bonitetane varierte frå F11 til F14. I
modellane som vart nytta kom kulmi-
Tabell. Nøkkeltal frå målingane i unge felt med furu.
Deformerte
Tal tre på
skaderotstokkar
som
følgje av hjort
Rotnetto utan
skade ved
Rotnetto med
skade ved
Redusert
rotnetto ved
Kostnad
diskontert til
tidspunkt per Tre med ved slutthogst Ekstra massevirke
hogsttidspunkt hogsttidspunkt hogsttidspunkt skadetidspunkt
Bestnr. Bonitet da
borkskade % %
% kr/da kr/da kr/da kr/da
1 F11 110 40,9 19,2 5 3274 2948 326 25
2 F11 196 22,6 10,6 2,8 3485 3291 194 16
3 F11 156 85,7 40,3 10,5 3402 2687 715 60
4 F11 190 51,6 24,3 6,4 3476 3034 442 41
5 F11 198 49,6 23,3 6,1 3492 3065 427 40
6 F14 175 38,6 18,1 4,2 4204 3847 357 39
7 F14 163 17,9 8,4 2 4183 4018 164 18
8 F14 95 31,6 14,9 3,4 4023 3748 275 30
9 F14 163 29,2 13,7 3,2 4182 3914 268 29
VESTLANDSK LANDBRUK 7/8-09
13

nasjonen på 136 og 124 år totalalder.
Rentefoten vart sett til 2 %. På furu
er det vanlig å setja eit lågt rentekrav
for at ikkje skogen skal verta økonomisk
hogstmoden i altfor ung alder.
Mot slutten av omløpet er trekapitalen
stor i høve til den relative tilveksten.
Skaden ber preg av å skje gradvis over
ein periode på mange år, og skadetidspunktet
i kalkulasjonane er sett til 10
år totalalder, men i praksis varierer det
mykje på enkelttrenivå.
Kvalitetsfordelinga før skade er sett
til 50% sagtømmer og 50% massevirke
før skaden vart lagt inn. I dette
distiktet oppnår ein vanlegvis høgare
sagtømmerandel (60-70%), men i dei
fleste takserte bestanda var det låg trettettleik,
og det vart sett ein flat prosent
på alle for å gjera tala enklare å
samanlikna, samt at materialet også vil
ha større overføringsverdi til furuskog
lenger ut mot kysten. Tømmerprisen
er sett til 500 kroner per m3 for sagtømmer
og 200 kroner for massevirke.
Driftsprisen er sett til kr 200 per m3 for
alle bestanda.
Modellering av bestandsutviklinga vart
utført i ein modell for vestlandsfuru
som er utvikla av Bernt Håvard Øyen
ved Institutt for skog og landskap.
Resultat
Borkskadane i dei takserte bestanda
var omfattande. Målingne viste at det
var borkskadar på mellom 18 og 86
prosent av trea i dei ulike bestanda.
Tabellen viser ei oversikt over dei takserte
bestanda. På tross av omfattande
borkskade var det svært lite beiteskadar
på skot og nåler. Skadebiletet er
såleis mindre problematisk enn det
som kan observerast i område der ein
har kombinasjonen av begge skadetypane.
Fleire av bestanda var framleis
unge og har ikkje vokse over den storleiken
som skal til før hjorten sluttar å
gnaga bork. Det er såleis sannsynleg at
omfanget av skaden vil utvikla seg meir
dei komande åra enn det som kjem
fram i resultatet vårt.
Tre som har opplevd kraftig skotbeiting av hjort. Slike skader fann vi ikkje i dei takserte
bestanda. Biletet er frå Fjell kommune i Hordaland.
Mange av borkskadane var små, og vil
ikkje føra til noko større konsekvensar.
Som følgje av at mange av skadane var
forholdsvis ferske så kunne ikkje utviklinga
av deformasjonar målast direkte.
Graden av deformasjon vart estimert
på grunnlag av ulike målingar av storleiken
på såret. Parameteret som gav
den serkaste samanhengen med deformasjon
var breidda på såret i prosent
av stammeomkrets. Vi sette ei grense
mellom ubetydeleg skade og monaleg
skade på 50% av stammeomkretsen.
Dette gjer at 47% av dei skadde trea
i materialet vårt vil utvikla ein deformasjon
som fører til nedklassing av
rotstokken.
Materialet viser ein reduksjon i rotnetto
på mellom 164 og 725 kroner per dekar
ved slutthogst. Med andre ord så vil
det seia at intektene til grunneigar vil
verta redusert med minimum 5- 20 %
som følgje av hjorteskade på furuskog
med det skadepresset ein opplever i dei
takserte bestanda.
Kva betyr dette i praksis?
Ein kan sjølvsagt bøta litt på skadebiletet
ved å ta ut skadde tre gjennom
tynning seinare i omløpet. Eit problem
er at det mange stadar er etablert låge
tettleikar av furu, og det inneber at
ein har lite å velja i når ein skal ta ut
noko i tynning. I tillegg er skadane ofte
klumpvis fordelt, så ein heil del skadde
tre må ein rekna med vert ståande fram
til slutthogst i alle høve. Tidleg hogst
for å starta eit nytt omløp vil heller
ikkje vera noko alternativ så lenge vi
har ein tett bestand med hjort.
Det lange tidsperspektivet og låge produksjonen
ein har i furuskog fører til
at kostnaden på skadetidspunktet vert
marginalisert som følgje av rentetapet.
Det økonomiske tapet som følgje av
skaden vert dermed realisert langt inn i
framtida. Dersom ein diskonterar desse
verdiane tilbake til skadetidspunktet
vert tapet redusert til under 60 kroner
per dekar.
Totalt sett er tapet som følge av hjorten
monaleg lågare enn verditilveksten etter
skade med dei skadene som vart observert
her. Lønsemda i furuskogbruket i
vestlandskogane har gått nedover som
følje av reduserte tømmerprisar dei seinare
åra, og mesteparten av avverkinga
her skjer no i kulturskogen av gran. Sett
i lys av dette så er det særs uheldig at
det kjem inn ein faktor som reduserer
kvaliteten og lønsemda i furuskogen
enno meir. Sjølv om tapet i dag ikkje er
så stort sett frå eit økonomisk perspektiv
så er det rom for uro, og i enkelte
område kan skadane på ung furu verta
langt meir alvorlege enn det som vi
opplevde i dei takserte bestanda.
14 VESTLANDSK LANDBRUK 7/8-09