Guía didáctica do proxecto A historia nunca contada de Mendel

Guía didáctica do proxecto
A historia nunca contada de Mendel
Esta guía trata de servir de orientación ao profesorado que participa no proxecto
A historia nunca contada de Mendel.
Ratos para se introducir no mundo da investigación científica.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Índice xeral
- 2 -
ÍNDICE XERAL
1. PRESENTACIÓN
1.1 Xustificación
1.2 Carta de presentación
2. GUÍA DIDÁCTICA
2.1 Estrutura do programa
2.2 Cuestións organizativas
2.2.1 Organización do tempo e do espazo
2.2.2 Información básica e coidados
2.2.3 Preguntas frecuentes
2.2.4 Sobre as publicacións no blogue
2.3 Criterios metodolóxicos
2.3.1 Na aula
2.3.2 No laboratorio
2.3.3 No blogue
2.4 Avaliación
2.5 Integración curricular
2.5.1 A quen se dirixe
2.5.2 Algunhas actividades para traballar por competencias
2.5.3 Programacións
3. BIBLIOGRAFÍA E RECURSOS
3.1 Sobre didáctica da xenética
3.2 Sobre aprendizaxe cooperativa
3.3 Recursos na web
Autores: Carlos de Paz | Marta Sanjuan | Susana Vázquez

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Presentación
- 3 -
1. PRESENTACIÓN
1.1 Xustificación
A xenética é un dos temas máis recorrentes na didáctica da bioloxía pola dificultade dos seus contidos e pola relevancia ética, económica e social asociada ao seu
desenvolvemento nas últimas décadas (Jiménez, 1990 e Bugallo, 1995). Así, un cidadán que comprenda a xenética básica, será capaz de tomar decisións fundamentadas
sobre temas como enxeñería xenética, biodiversidade ou tratamentos farmacoxénicos.
Ademais da relevancia do seu coñecemento na vida cotiá, a xenética mendeliana aparece nos primeiros postos de dificultade, segundo os resultados das investigacións
en didáctica da bioloxía.
Entre os distintos parámetros que se identifican como fonte de dificultade atópase o derivado da escasa e difícil adecuación ao calendario escolar da experimentación
práctica (Beals,1995).
Tendo en conta estes resultados e tomando como base de partida estratexias didácticas como a desenvolvida por Johnson e Stewart (1990), onde o propio Mendel
presenta o seu modelo conceptual e anima os estudantes a reproduciren o seu famoso experimento a partir de simulacións, desde educaBarrié e en colaboración co
Programa Diana e Xaraleira, invitámosvos a participar nesta experiencia piloto, substituíndo os chícharos por ratos e as simulacións por realidade, para introducir o alumnado
nos principios da xenética mendeliana.
A secuencia metodolóxica que vos propomos na Historia nunca contada de Mendel. Ratos para se introducir no mundo da investigación científica é similar á dun mini
proxecto de investigación. A organización achega o soporte loxístico e material e anímase ao profesorado a desenvolver problemas cuxa resolución implique aos estudantes
na comprensión dos efectos (fenotipo) e as causas (modelos de xenotipo), coma se fosen verdadeiros investigadores en xenética.
Presentámosvos esta nova proposta, que vén apoiada con:
• Kit educativo Leis de Mendel con ratos seleccionados xeneticamente.
• Carta de presentación ao profesorado onde o propio Mendel presenta o programa.
• Un caderno didáctico realizado por Carlos de Paz e ilustrado por Xosé Tomás, que achega o soporte teórico e actividades a desenvolver en paralelo á experimentación.
• Unha guía didáctica na que vos ofrecemos unha serie de suxestións e ferramentas didácticas para traballar co kit na aula: cuestións organizativas, orientacións
metodolóxicas xenerais, apuntes para a condución da sesión en forma de preguntas, consellos e propostas de avaliación e integración na programación de aula.
• Para potenciardes a aprendizaxe colaborativa e compartirdes información dispondes, ademais, dun blogue do proxecto ratos no laboratorio accesible desde a web
de educaBarrié (www.educabarrie.org), onde iremos publicando as experiencias de todos os centros participantes. Para facilitar a xestión da bitácora, propómosvos
o envío de información e imaxes mediante un modelo de formulario descargable desde o blogue.
Esperamos que, co esforzo conxunto de todos e todas, poidamos contribuír a aumentarmos a vocación científica dos adolescentes, mellorar as súas habilidades de
investigación e contribuír ao desenvolvemento do ensino da xenética.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 4 -
2. GUÍA DIDÁCTICA
A guía didáctica do proxecto A historia nunca contada de Mendel. Ratos para se introducir no mundo da investigación científica recolle unha secuencia de actividades
dirixida a facilitar a aprendizaxe dos principios básicos necesarios para comprender a xenética, aproximar a investigación ao aula e motivar ao alumnado cara ás disciplinas
científicas.
2.1 Estrutura do programa
O esquema operativo de traballo segue unha secuencia lóxica adaptada aos momentos clave ou fitos desde a recepción do kit no centro:
1. Okupas no laboratorio Chegada e acomodación dos ratos Semana 1
2. A familia medra Parto e camada Semana 2 a 3
3. Científicos en acción Observacións, recollida e análise de datos Semana 4 a 5
4. Roendo historias Roendo historias: reflexión sobre a experiencia Semana 6
Paralelamente a eles iranse desenvolvendo actividades relacionadas coa secuencia didáctica:
1. Información previa do proxecto (contidos teóricos relacionados, investigación sobre as características dos ratos e os seus coidados, formación de grupos e
división de traballo, etc.).
2. Lectura e realización das actividades do cómic A Historia nunca contada de Mendel , así como dos problemas e actividades previas que os docentes consideren
necesarios.
3. Realización e envío dos post para publicar sempre acompañados dunha imaxe ou vídeo e diálogo nos comentarios do blogue.
Cada etapa ou fito componse dunha ou dúas sesións e poden asignarse períodos diferentes aos de clase, dependendo do centro e as características do grupo aula.
2.2 Cuestións organizativas
Para un bo desenvolvemento das actividades propostas neste programa, teredes que ter presentes certas cuestións de índole organizativa, relacionadas co uso dos
espazos e tempos.
2.2.1 Organización do tempo e do espazo
A duración do proxecto, desde a chegada do kit é de cinco semanas, ás que debedes engadir o tempo previo de preparación e o posterior de reflexión. O proxecto
divídese de forma que coincida cos catro fitos clave no proxecto.
Respecto ao espazo, é aconsellable colocar as gaiolas nun lugar tranquilo, como o laboratorio, e nunha zona nin demasiado fría nin demasiado asollada.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 5 -
2.2.2 Información básica e coidados
Ver Anexo I.
2.2.3 Preguntas frecuentes
Ver Anexo II.
É aconsellable que estes dous documentos (Anexo I e Anexo II) se coloquen nun sitio visible na aula e no laboratorio, preto da gaiola.
2.2.4 Sobre as publicacións no blogue
Ver Anexo III e as normas de publicación no blogue www.educabarrie.org/ratosnolaboratorio. É conveniente que as normas se repartan fotocopiadas e se comenten na
aula.
2.3 Criterios metodolóxicos
Ademais dos recursos físicos necesarios para a aprendizaxe da xenética que vos propomos, requírense unha serie de condicións contextuais, sen as cales dificilmente
conseguiremos que o noso alumnado interiorice aquilo que pretendemos que aprenda. Estas condicións son, entre outras, as seguintes:
2.3.1 Na aula
1. Por que, para que, quen e como. É recomendable que antes da chegada do kit, profesores e alumnos analicen conxuntamente o programa, para deixaren claros os seus
propósitos formativos, a secuencia dos seus compoñentes e o tipo de traballo que se espera de cada quen.
2. Asegurar unha lectura comprensiva do cómic e vincular as ideas e actividades que nel se presentan, coas actividades que se realicen na clase e cos labores dos alumnos
na observación e a práctica co kit.
3. Realizar actividades complementarias de estudo para fortalecer a formación necesaria para entender e prognosticar o que vai suceder durante o experimento. Para iso,
animámosvos a que compartades cos demais centros a proposta de problemas que ides usar na aula, e anexamos unha pequena lista de recursos.
4. Guiar os pasos da investigación. Propiciar a redacción de notas de lectura, rexistros de observación e de resultados de prácticas. É conveniente que cada alumno ou
grupo de alumnos incorporen un portafolios de traballo durante toda a experiencia.
5. Redactar os post a enviar entre toda a clase. Se a actividade xera outro tipo de materiais desde Bioloxía ou outras disciplinas animámosvos a compartilos desde o
blogue ratos no laboratorio.
6. Animar os estudantes a participaren nos comentarios do blogue para intercambiaren puntos de vista e información con compañeiros e compañeiras doutros centros.
7. Invitar a participar no proxecto a outros grupos de niveis educativos inferiores, docentes doutras disciplinas ou alumnado con problemas de conduta, para que se
poidan responsabilizar do coidado e limpeza dos animais e outros labores.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 6 -
2.3.2 No laboratorio
• O primeiro paso é formar grupos, de 3, 4 ou 5 alumnos/as (segundo o número da aula), de forma que sexan heteroxéneos en variables de interese: popularidade
na aula, rendemento, actitude cara ás ciencias, comportamento, etc.
• Ten moi en conta as actitudes e busca as sensibilidades das persoas cara aos ratos. Todo aquel alumno/a que senta rexeitamento ou pequenas fobias ante estes
animais non se debería ocupar de accións que signifiquen proximidade ou contacto con eles.
• Explica clara e detidamente ao alumnado que se vai traballar de forma cooperativa. Trátase de aprender entre todos e axudarse, de compartir coñecementos e
opinións, debater e chegar entre todos e todas ao mellor resultado.
• Unha vez á semana recoméndase un control das actividades realizadas, que pode coincidir co envío do formulario.
• Non contestes directamente ás preguntas que che farán os alumnos, especialmente nos momentos iniciais, axúdalles a recorrer a outras fontes de información, e
a debater entre eles ou con alumnado doutros centros a través do blogue ratos no laboratorio.
2.3.2 No blogue - www.educabarrie.org/ratosnolaboratorio
A didáctica das Ciencias Experimentais actual ten unha clara orientación socio-construtivista e outorga un papel chave á función da linguaxe e do coñecemento
compartido. Con este obxectivo, e para propiciar o debate entre os estudantes dos centros participantes, pomos á vosa disposición o blogue ratos no laboratorio www.
educabarrie.org/ratosnolaboratorio.
Para non aumentar a carga de traballo do profesorado, a organización xestionará o blogue publicando os artigos que lle enviedes a través duns formularios que podedes
descargar desde o blogue.
Como pauta xeral, enviaranse dous post por cada unha das catro fases e todo aquel material que queirades compartir (actividades de aula, contos, vídeos, etc.) podedes
envialos por mail a educabarrie@fbarrie.org. Comparte os teus materiais da bitácora.
O blogue ten dúas grandes categorías, de forma que podedes buscar a información por centros ou por cada unha das etapas chave do proxecto.
Pedimos a vosa colaboración para motivar e orientar os comentarios dos estudantes no blogue.
2.4 Avaliación
• Cada alumno ou alumna, ou cada grupo, en función do que dispoñas, terá o seu portafolio, que podes someter semanalmente a tres tipos de avaliación:
• Avaliación por niveis
de rendemento entre
grupos.
2.5 Integración curricular
2.5.1 A quen se dirixe
• Avaliación do progreso
individual.
• Avaliación da colaboración. (Esta última esixe acordar previamente, con todo o alumnado,
cales son os criterios de colaboración, por exemplo: pedir axuda, axudar, centrar a discusión,
resumir, animar o grupo, etc.).
O público obxectivo son os profesores e alumnos de Bioloxía de 4º de ESO e bacharelato. Aínda así, poden participar alumnos de niveis educativos inferiores e doutras
disciplinas.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 7 -
2.5.2 Algunhas actividades para programar en competencias A historia nunca contada de Mendel
Competencia en tratamento da información, competencia dixital, competencia en comunicación lingüística e competencia para aprender a aprender
• Nas viñetas do caderniño téñense coado uns cantos anacronismos. Localizaos e xustificaos situándovos non seu contexto histórico-social verdadeiro.
• Afondar no estudo dalgúns dos personaxes que aparecen nos cadros Se Mendel soubese, nas súas achegas á ciencia e a historia das mesmas.
• Estudar o momento histórico e social asociado a algunhas das datas representadas.
• Procura de personaxes non presentes nos cadros Se Mendel soubese, e igualmente relevantes no desenvolvemento da xenética.
• Crear unha cronoloxía da xenética baseada nas datas que aparecen no caderniño.
• Ampliar a cronoloxía con novos fitos e persoeiros.
• Localizar na Internet unha tradución en castelán ou galego do traballo orixinal de Mendel. Se non o conseguistes: realizar a tradución ao castelán ou galego do traballo
orixinal de Mendel e compartilo na Internet.
• Colaborar activamente no blogue ratos no laboratorio.
Competencia social e cidadá, iniciativa e autonomía persoal
• Estudo dos aspectos éticos e sociais relacionados coa xenética.
• Estudar e debater as diferenzas culturais relacionadas co tratamento, acceso a información e posibilidades de aplicar avances en coñecementos xenéticos á realidade
dos cidadáns.
• Localizar na prensa noticias con compoñentes sanitarios, sociais e/ou en relación á xenética, debatelos dende diferentes puntos de vista, e redactar un documento
de consenso.
• Crear un debate sobre a importancia da investigación en xenética no mundo actual, centrado no medicamento á carta.
• Procurar información para crear unha campaña escolar sobre a importancia da investigación científica no desenvolvemento da sociedade, tomando como referencia
o Programa Diana.
• Desenvolver desde a área de TIE actividades relacionadas co emprendemento, tomando como exemplo de estudo a empresa Xaraleira.
• Colaborar e emprender no traballo en equipo tanto para os coidados dos Ratos como para as publicacións e os comentarios do blogue ratos no laboratorio.
Competencia cultural e artística
• Idear e crear unha produción artística para transmitir ao resto da comunidade educativa e ao mundo o transcurso da experiencia. Banda deseñada, vídeo documental,
emisión radiofónica, fotomontaxe, etc.
• Elaborar historias noveladas ou poemas sobre os ratos.
2.5.3 Programacións
Anexo IV: Programación 4º ESO. Anexo V: Programación 1º bacharelato. Anexo VI: Programación 2º bacharelato.

INVESTIGACIÓN
Proxecto A historia nunca contada de Mendel
Guía didáctica
- 8 -
3. BIBLIOGRAFÍA E RECURSOS
3.1 Sobre didáctica da xenética
• BUGALLO RODRÍGUEZ, A. (1995) A Didáctica da Xenética: Revisión bibliográfica. Ensino das Ciencias, vol. 13 (3), pp. 379-385.
• BEALS, J.K. (1995) Creative genetics. A lab for all seasons. Journal of College Science Teaching, vol. 24 (3), pp.183-185.
• IÑIGUEZ PORRAS, F.J. (2005) O Ensino da xenética: Unha proposta didáctica para a educación secundaria obrigatoria desde unha perspectiva constructivista. Departament
de Didáctica de lles Ciéncies Experimentades i da Matemática. Universitat de Barcelona. Dispoñible en Internet: [con acceso o 24-1-2011].
• JIMENEZ ALEIXANDRE, M.P. (1990) Xogos de simulación e modelos de Xenética. Ciencias Revistas de Ensinos, vol. (9), pp. 248-256.
• JOHNSON, S.K. e STEWART, J. (1990) Using philosophy of science in currícula development: an example from high schools genetics. International Journal of Science
Education, vol. 12 (3) pp. 297-307.
3.2 Sobre aprendizaxe cooperativa
• JOHNSON, D.W. e cols. (1999): A aprendizaxe cooperativa na aula. Barcelona: Paidós.
• OVEJERO, A. (1990): A aprendizaxe cooperativa. Unha alternativa eficaz ao ensino tradicional. Barcelona: PPU.
3.3 Recursos na web
• The gene chart. Unha táboa dos principais alelos para as cores, marcadores e as principais variedades de ratos. No mesmo sitio atoparás máis información xenética
sobre os ratos. http://www.hiiret.fi/eng/breeding/genetics/chart.html
• Mouse genetics. Outro sitio con ampla información sobre xenética de ratos. http://www.mousegenetics2011.org/
• Mouse husbandry, breeding and development. Cría, mellora e desenvolvemento de colonias de ratos. http://www.research.uci.edu/tmf/husbandry.htm
• Standard karyotype of the mouse, mus musculus (Cariotipo típico do rato). www.oxfordjournals.org/jnls/list/.../63-69.pdf
• Mouse Obesity Gene Map. Mapa xenético con xenes candidatos indutores da obesidade en ratos. http://jn.nutrition.org/content/127/9/1909S.full
• Bioxeo. Excelente páxina de Carlos de Paz onde podedes atopar recursos como esta breve introdución á xenética. http://www.bioxeo.com/wordpress/?p=119
• DNA from the Beginning. Todo o que necesitas saber sobre o ADN. http://www.dnaftb.org/
• educaBarrié. Onde podedes saber máis sobre o Programa Diana e o proxecto A historia nunca contada de Mendel. http://www.educabarrie.org/proxectos/programadiana?af=75
• Xaraleira. www.xaraleira.com