You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Темірді домнасыз алу соцғы кезде шыққан келешегі зор әдіс.<br />
Ол әдіс бойынша кұрамында темірі аз («кедей») кендерді де өцдейді,<br />
әрі кокс аз шығындалады. Мұнда шойын орнына кесеккесек<br />
болып темір шығады, оның қоспалары да аз болады. Ондай<br />
темірден болат жасау үшін шойынмен қосып балкытады (көміртек<br />
араластыру үшін).<br />
Болатты химиялык жэне термиялык жолмен<br />
ѳндеу. Болаттың физикалык, әсіресе механикалык, касиеттері<br />
оның ішкі кұрылымына байланысты. Болаттың кұрылымын<br />
жаксарту үшін оны термиялык еңдейді; термиялык өңдеудің<br />
маңызды әдісі болатты с у а р у және жасыту.<br />
Болатты суарғанда 760—900° дейін кыздырып, бірден суға<br />
малып суытады, мұның нәтижесінде болат катты және берік<br />
болады, бірак томырык, морт сынғыш келеді.<br />
Суарған болатты кайта кыздырып, біртіндеп суытсак, болат<br />
босап, жүмсап, жасиды.<br />
Термиялык өңдеу кезінде болат ішінде химиялык процестер<br />
жүреді. Суару процесіндегі болатын ѳзгеріс былай түсіндіріледі.<br />
Болат күрамындағы цементит жоғары температурада темірмен<br />
аустенит деп аталатын (балкыған ү — Ғе-дегі кеміртектіц<br />
ерітіндісі) қатты ерітінді түзеді, аустенит ѳте катты зат, әрі<br />
жоғары температурада ғана тұракты, бірақ кыздырған болатты<br />
суға малып, бірден суытканда аустенит айрылып үлгермей, суарған<br />
болат күрамында кала береді. Шын мәнісінде, болатты суарғанда<br />
күрамындағы аустенит ѳзгеріп, айтылған жағдайда өзінен<br />
гері қаттылығы артык мартенситке (а — Ғе ішіндегі көміртектің<br />
аса канык ерітіндісі) айналады. Ал, болатты жасытқанда —<br />
ол баяу суыған кезде, аустенит айрылып, кайтадан цементит<br />
пен феррит (а. — Fe ішіндегі С ерітіндісі) түзіледі, содан болат<br />
жұмсарады.<br />
Болаттан жасалған кейбір заттардыц сырты катты, іші жүмсак<br />
болуы керек кездер болады, мысалы автомашинаныц ось темірініц<br />
сырты кажалмайтын катты болумен бірге машинаны ойшұкырда<br />
соккан кезде, ось морт сынып кетпес үшін ішкі денесі<br />
жүмсак болу керек. Міне, осындайда металдыц сыртіузі бетініц<br />
химиялык күрамын ѳзгертетін бірнеше эдістер бар:<br />
Цементтеу — жүмсак болаттан жасалған заттыц сырткы<br />
бетіне кѳміртек сіціреді, ол үшін бүл затты кѳміртек (II) оксиді<br />
ішінде, не кѳмір толтырған ыдыста кыздырады. Сонда оныц сыртыныц<br />
0,5—2 мм кабаты катайып, берік болады.<br />
Азотта.у үшін болаттан жасалған затты аммиак ішінде<br />
500—600°-та 20 минут үстайды. Аммиактан ажырап шығатын<br />
атомдалған азот диффузия аркылы металдыц бетіне сіціп, сол<br />
арада нитридтер — Fe2N, Fe4N жэне AIN, CrN т. т. түзеді (нитридтер<br />
ѳте катты заттар).<br />
Циандау — болаттан жасалған заттыц сырткы бетін кѳміртек,<br />
әрі азотпен байыту. Ол үшін бүл затты натрий цианидініц<br />
баска тұздармен балкыған коспасына (NaCN + NaCl + Na2C 0 3)<br />
малады, сонда металдыц бетінде нитрид, карбидтердіц коспасы<br />
571
Change language