basin-ozgurlugu-doktezi

T.C. 

ANKARA ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI 

TÜRKİYE’DE BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ 

Doktora Tezi 

Yaşar Salihpaşaoğlu 

Tez Danışmanı 

Prof.Dr.Maksut Mumcuoğlu 

Ankara-2007

İÇİNDEKİLER 

KISALTMALAR..........................................................................................................................................................IV 

GİRİŞ..............................................................................................................................................................................1 

I.YÖNTEM..................................................................................................................................................................4 

II.TEKNİK GELİŞMELERİN BASIN ÜZERİNDEKİ ETKİSİ VE ALTERNATİF KİTLE İLETİŞİM 

ARAÇLARININ ORTAYA ÇIKIŞI...............................................................................................................................7 

III.TERMİNOLOJİ....................................................................................................................................................10 

A) Basın Kavramı..................................................................................................................................................10 

B) Basın Özgürlüğü Kavramı................................................................................................................................13 

BİRİNCİ BÖLÜM 

BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN İÇERDİĞİ HAKLAR VE SINIRLARI 

I. BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN İÇERDİĞİ HAKLAR................................................................................................16 

A) Haber, Düşünce ve Bilgilere Ulaşma Hakkı ....................................................................................................16 

B) Haber, Düşünce ve Bilgileri Yorumlama ve Eleştirme Hakkı..........................................................................21 

C) Haber, Düşünce ve Bilgileri Basabilme ve Dağıtabilme Hakkı.......................................................................23 

1. Sansür Yasağı.................................................................................................................................................26 

2. Basında Tekelleşme Sorunu...........................................................................................................................28 

D) Yaratma Hakkı..................................................................................................................................................33 

II. BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN SINIRLARI...............................................................................................................35 

A)Başkalarının Şöhret ve Haklarının Korunması..................................................................................................37 

1. Basın Özgürlüğünün Sınırı Olarak Kişinin Onuru ve Saygınlığı...................................................................38 

a) Basın Yoluyla Onur ve Saygınlığa Yönelik Saldırılar ve Cezaî Sorumluluk.............................................39 

b) Bir Cezasızlık Sebebi Olarak İspat Hakkı..................................................................................................45 

2. Basın Özgürlüğünün Sınırı Olarak Kişinin Adı ve Resmi.............................................................................50 

3. Basın Özgürlüğünün Sınırı Olarak Kişinin Özel Hayatı................................................................................51 

a) Genel Olarak Özel Hayatın Gizliliği Hakkı...............................................................................................52 

b) Basın Özgürlüğü Karşısında Özel Hayatın Korunması.............................................................................55 

aa. Kamuoyunun Devamlı Olarak Dikkatini Çeken Kişilerin Özel Hayat Hakkı.......................................59 

bb. Kamuoyunun Geçici Olarak Dikkatini Çeken Kişilerin Özel Hayat Hakkı.........................................61 

A)Devletin ve Toplumun Korunması....................................................................................................................62 

1. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Konuya Yaklaşımı.............................................................................64 

a) Alenîyet Kazanan Bir Bilginin Yayımının Yasaklanamaması...................................................................64 

b) Yayının İçeriğinin Oluşturduğu Potansiyel Tehlikenin Dikkate Alınması................................................66 

c) Şiddet Çağrısı İçeren Düşüncelerin Yasaklanabilmesi...............................................................................67 

2. Amerika Yüksek Mahkemesinin Konuya Yaklaşımı ve “Açık ve Mevcut Tehlike” Kriteri……………….67 

C) Ahlâkın Korunması ve Müstehcenlik.............................................................................................................71 

İKİNCİ BÖLÜM 

ANAYASAMIZDA VE ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARINDA 

BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ 

I. ANAYASAMIZDA ÖNGÖRÜLEN TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER REJİMİ............................................77 

A) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınıflandırılması.......................................................................77 

B) Anayasamızın Temel Hak ve Özgürlüklere Yaklaşımı...................................................................................78 

C) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması.......................................................................82 

D) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılmaması...........................................................88 

E) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin Durdurulması............................................................................93 

II. ANAYASAMIZDA BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ..........................................................................................................94 

II

A)Anayasamızda Basın Kavramı...........................................................................................................................97 

B)Anayasamızın Basın Özgürlüğü İçin Öngördüğü İlkeler ve Bu İlkelerin Anayasal Gelişim Süreci…….........98 

1.Basının Sansür Edilememesi...........................................................................................................................99 

2. Basımevi Kurmanın İzin Alma ve Malî Teminat Yatırma Şartına Bağlanamaması....................................100 

3. Basımevi ve Eklentilerine El Konulamaması...............................................................................................101 

4.Süreli ve Süresiz Yayının İzin Alma ve Malî Teminat Yatırma Şartına Bağlanamaması............................103 

5. Düzeltme ve Cevap Hakkının Ancak Belirli Durumlarda Tanınması..........................................................106 

6. Dağıtımın Önlenmesi ve Toplatma Kararı İçin Hâkim Kararının Aranması...............................................108 

7. Süreli Yayınların Ancak Mahkeme Kararıyla Geçici Olarak Kapatılabilmesi............................................112 

8. Devletin Basın Özgürlüğünü sağlayacak Tedbirleri Alma Yükümlülüğünün Olması……………………114 

C) Anayasamızda Basın Özgürlüğünün Sınırlandırılması.................................................................................118 

1. Anayasanın 26. Maddesinin Öngördüğü Sınırlama Sebepleri.....................................................................118 

2. Anayasanın 27. Maddesinin Öngördüğü Sınırlama Sebepleri.....................................................................121 

III. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARINDA BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ..........................................................122 

A)Anayasa Mahkemesinin Düşünceyi Açıklama Özgürlüğüne Yaklaşımı.........................................................124 

B)Anayasa Mahkemesinin Basın Özgürlüğüne Yaklaşımı..................................................................................129 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

DİĞER MEVZUATIMIZDA VE UYGULAMADA BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN GEÇİRDİĞİ EVRELER 

VE BUGÜNKÜ DURUMU 

I. CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEM.......................................................................................................................138 

A)Matbaanın Türkiye’ye Girişi ve İlk Basım Yayım Hareketleri.......................................................................138 

B)Cumhuriyet Öncesi Dönemde Basın Özgürlüğü..............................................................................................140 

II. CUMHURİYET DÖNEMİ....................................................................................................................................148 

A) Cumhuriyetin İlk Yıllarında ve Tek Parti Döneminde Basın Özgürlüğü......................................................148 

B) Çok Partili Dönemin İlk Yıllarında Basın Özgürlüğü...................................................................................153 

C) 1960 – 1980 Yılları Arasında Basın Özgürlüğü.............................................................................................160 

D) 1980 – 2000 Yılları Arasında Basın Özgürlüğü.............................................................................................167 

E) Helsinki Zirvesi Sonrası Dönemde Basın Özgürlüğü.....................................................................................177 

1. Basın Özgürlüğü İle İlgili Kanunlarda Yapılan Değişiklikler......................................................................178 

a) 5680 sayılı Basın Kanununda Yapılan Değişiklikler...............................................................................178 

b) 5187 Sayılı Basın Kanunu........................................................................................................................179 

2. Ceza Kanunlarında Yapılan Değişiklikler....................................................................................................191 

a) 765 Sayılı Türk Ceza Kanununda Yapılan Değişiklikler........................................................................191 

b) 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu ve Basın Özgürlüğü...............................................................................197 

c) Terörle Mücadele Kanununda Yapılan Değişiklikler..............................................................................209 

SONUÇ.......................................................................................................................................................................215 

KAYNAKÇA..............................................................................................................................................................218 

ÖZET..........................................................................................................................................................................231 

SUMMARY................................................................................................................................................................232 

III

KISALTMALAR 

a.g.b adı geçen bildiri 

a.g.e. adı geçen eser 

a.g.m. adı geçen makale 

A.Ü. Ankara Üniversitesi 

ABD Amerika Birleşik Devletleri 

AMKD Anayasa Mahkemesi Kararları Dergisi 

bkz. bakınız 

CD. Ceza Dairesi 

Çev. Çeviren 

Dr. Doktor 

E. Esas 

İHMD İnsan Hakları Merkezi Dergisi 

K. Karar 

KHK Kanun Hükmünde Kararname 

KT. Karar Tarihi 

m. madde 

Prof. Profesör 

s. sayfa 

T.C. Türkiye Cumhuriyeti 

TCK Türk Ceza Kanunu 

U.S. United States Reports 

YCGKK. Yargıtay Ceza Genel Kurulu Kararı 

YKD. Yargıtay Kararları Dergisi 

v. versus 

vb. ve benzeri 

vd. ve devamı 

vs. ve saire 

IV

GİRİŞ 

Kitle iletişimi, kaynak kesimin, paylaşma ve ilişkileşme amacı ile, 

bilgi, düşünce, duygu, tutum ve kanıları alıcı kesim durumundaki büyük ve 

dağınık bir kitleye, kitle iletişimi gerçekleştirmek üzere geliştirilmiş 

araçlarla(gazete, dergi, kitap, radyo, televizyon, sinema filmleri, plak, ses ve 

görüntü bantları (video), ses ve görüntü diskleri, bilgisayar, internet vb.) 

iletilmesi süreci olarak tanımlanmaktadır 1 . Bu araçlar herhangi bir bilgiyi çok 

kısa bir zamanda geniş kitlelere ulaştırabilmekte ve bu nedenle günlük 

yaşamda çok etkili ve önemli bir yer tutmaktadırlar 2 . 

Modern sanayi toplumunda kitle iletişim araçları halka yönetim ve 

siyaset hakkında bilgi aktarmak, yönetimi denetlemek, kriz anlarında kitleleri 

süratle uyarmak, kamuoyunun düşünce kanaat ve faaliyetlerini açıklamak, 

dolayısıyla toplumu oluşturan bireylerin etkilenmesini sağlamak, bireylerin 

rahatlamasına ve onların boş zamanlarını değerlendirilmelerine yardımcı 

olmak gibi çok sayıda işlevi yerine getirirler 3 . Eğlendirme, bilgilendirme, kültür 

sunumu, toplumsallaştırma, siyasallaştırma olmak üzere beş başlık altında 

kategorize edebileceğimiz bu işlevlerin 4 tümünde yönlendirme, kullanma, 

pasifleştirme ya da aktifleştirme, değiştirme, parçalama, birleştirme ve 

benzeri özellikler dikkat çekmektedir. Örneğin kitle iletişim araçları 

kullanılarak, bir toplumun eğlence anlayışının kendi kültür kalıplarından 

uzaklaştırılması ve bireylerin söz konusu alanda kendi toplumuna 

yabancılaştırılması 5 ya da siyasî olayların ve konuların tercihler 

doğrultusunda ustalıkla işlenerek kamuoyu oluşturulması mümkündür 6 . 

1 ZILLIOĞLU, Merih: İletişim Bilgisi, 8. Baskı, Anadolu Üniversitesi Yayın No: 739, Eskişehir, 

2003, s.78. 

2 BEKTAŞ, Arsev: Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 1996, 

s.115. 

3 BEKTAŞ, Arsev: a.g.e., s.118. 

4 Geniş bilgi için bkz. USLUATA, Ayseli: İletişim, Yeni Yüzyıl Kitaplığı, İletişim Yayınları, 

İstanbul, [tarih yok]. 

5 ÖZDEMİR, Sadi: Medya Emperyalizmi ve Küreselleşme, Timaş Yayınları, İstanbul, 1998, 

s.36. 

6 Jürgen Habermas, kitle iletişim araçlarının kamuoyunun oluşturulmasındaki etkisini şu 

sözlerle dile getirmektedir: “Kamuoyu oluşturulan bir şeydir. Artık kendiliğinden yoktur... Kitle 

iletişim araçlarında ifşa edildiği gibi, çoğu kez arzulanan biçimlere göre yeniden sunulur.” 

HABERMAS, Jürgen: “Siyasal Katılım Kendi Başına Bir Değer mi?”, Çev. Tanıl BORA,

Kitle iletişim araçlarının en önemlilerinden birisi de hiç şüphesiz 

basındır. 15. yüzyıl sonrasında gelişen basın teknolojisi, özellikle 17. 

yüzyıldan başlayarak bireyci, özgürlükçü, eşitlikçi ve demokratik katılmaya 

yönelik ekonomik yapılanmaya uygun bir gelişim göstermiştir. Buna göre 

herkes düşüncelerini özgürce yayabilmelidir ve her düşünce yaymak isteyen 

gazete çıkarmak girişiminde bulunabilmelidir 7 . Bu aynı zamanda, liberalizm 

akımının basın özgürlüğü alanındaki ilk önemli temsilcisi olarak kabul edilen 

John Milton’ın belirttiği gibi, kötü ve yanlış fikirlerin yok edilmesine ve 

gerçeğin bulunmasına da hizmet eder 8 . Düşünceyi açıklama özgürlüğünün 

“gerekçelerinden” 9 birisi olan bu anlayış(gerçeği aramak), 10 John Stuart Mill 

tarafından kaleme alınan “On Liberty” isimli eserin ikinci bölümünde 

geliştirilmiş 11 ve Amerika Yüksek Mahkemesi Hâkimlerinden Holmes’un 

Toplum ve Bilim, Sayı: 27, 1984, s.52. Duygu SEZER basının ve diğer kitle iletişim 

araçlarının kamuoyunu etkileme gücünün pek de sanıldığı kadar kesin ve yaygın olmadığını 

ileri sürmektedir. Geniş bilgi için bkz. SEZER, Duygu: Kamu Oyu ve Dış Politika, Ankara 

Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No:339, Ankara, 1972, s.22 vd. 

7 BEKTAŞ, Arsen: a.g.e., s.130. 

8 Liberalizm akımının basın özgürlüğü alanındaki ilk önemli temsilcisi John Milton 1644 

yılında yayımladığı Areopagitica(İngiltere Parlamentosuna, Sansürsüz Basma Özgürlüğü 

Hakkında Nutuk) isimli eserinde söz konusu özgürlüğün toplum için yararlarına değinerek 

her çeşit sansürden ve müdahaleden uzak bir basın özgürlüğünü savunmuştur. John Milton 

basın özgürlüğünün toplum için yararlarını altı noktada toplamıştır: 1) Kötü ve yanlış fikirlerin 

yok edilebilmesinin en güvenceli yolu olan basın özgürlüğü gerçeklerin serbest olarak 

yayımına olanak tanır. 2) Bize yeni ve garip gelmeleri nedeniyle iyi fikirleri de kötü olarak 

mahkum etmemiz tehlikesi her zaman vardır; basın özgürlüğü bunun önüne geçer. 3) 

Kötülük kaynakları çoktur ve bunların pek çoğunun insanlara ulaşabilmesinin önüne, 

basılmış eserlerin sansür edilmesi ile geçilemez. 4) İnsanların pek çoğu sansür görevini 

yapabilecek yetenekte değildir; bu yetenekte olan insanların ise, pek azı böyle bir görevi 

kabul eder. 5) Eserlerin ancak pek azı bütün kısımları itibariyle kötüdür; böyle olunca 

sansürlenen bir eserde az sayıdaki kötü kısımlar için okuyucu eserin kapsadığı bütün iyi 

kısımlardan mahrum edilir. 6) Bir kişinin, okuduğu eserdeki iyi ve kötü kısımları bizzat 

kendisinin ayırması hayat tecrübesi kazanması bakımından en önemli yararı sağlar. 

DÖNMEZER, Sulhi: Basın ve Hukuku, Genişletilmiş ve Yeniden Gözden Geçirilmiş 

Dördüncü Bası, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:2213, İstanbul, 1976, s.54. 

9 Düşünceyi açıklama özgürlüğünün gerekçeleri için bkz. SADURSKI, Wojciech: İfade 

Özgürlüğü ve Sınırları, Çev. M. Bahattin SEÇİLMİŞOĞLU, Liberal Düşünce Topluluğu 

Yayınları, Ankara, 2002, s.3 vd. 

10 Bu anlayış ve eleştirisi için bkz. SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s., s.3-16. 

11 John Stuart Mill bu eserinde düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğünü haklı ve zorunlu 

gösteren nedenleri şu şekilde açıklamıştır: “Düşünceyi açıklama özgürlüğünün, insanlığın 

fikri saadeti için(ki insanların diğer bütün saadetleri buna bağlıdır.)zorunlu olduğunu şu dört 

sebep ortaya koymaktadır: 1)Herhangi bir fikir susmaya mecbur edilirse, bu fikir bizim kesin 

olarak bilebileceğimiz şeylere rağmen, doğru olabilir. Bunu kabul etmemek kendimizin 

yanılmaz olduğunu zannetmek olur. 2) Susturulan fikir yanlış dahi olsa, bunda bir kısım 

hakikat bulunması mümkündür. 3)Tartışılmaz sayılan fikir yalnız doğru değil, aynı zamanda 

gerçeğin bütünü bile olsa; ona kuvvetle ve ciddî olarak itiraz edilmesine katlanılmadıkça ve 

bilfiil itiraz olunmadıkça, o fikre, bir peşin hüküm tarzında inanılır. 4)Dogma, bütün bütün 

2

“gerçekliğin en iyi testi, düşüncenin, piyasa rekabeti içinde kendisini kabul 

ettirme gücüdür.” 12 ifadesi ile “fikirlerin pazaryeri” sloganına 

dönüştürülmüştür 13 . Piyasa rekabeti içinde gerçekliğin ortaya çıkmasının ise, 

tek bir yolu vardır; o da her bireyi ve her düşünceyi önemsemektir. Çünkü bir 

tercihte bulunabilmek ve iyiyi kötüden ayırabilmek alternatifleri, alternatiflerin 

var olabilmesi de düşünceyi açıklama özgürlüğünü ve bu özgürlüğün özel bir 

türü olan basın özgürlüğünü gerekli kılar. Çoğulcu, özgürlükçü, eşitlikçi bir 

düzenin kurulması ve yaşaması, ancak farklılıkların barış içinde bir arada 

bulunabileceği böyle bir ortamda mümkündür 14 . Bu nedenledir ki böyle bir 

düzeni vaat eden özgürlükçü demokrasi, kamusal çıkarlara ilişkin bütün 

sorunların açıkça tartışılmasını toplum için yararlı görür ve görüşlerin 

herkesin gözü önünde çatışması ile sonuçta en doğrunun(mutlak doğrunun 

değil) ortaya çıkacağı inancına dayanır ve bu amaçla da inanç, düşünce ve 

basın özgürlüğünü kutsallaştırır. 

Düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve onun özel bir türü olan basın 

özgürlüğünün elbetteki tek gerekçesi “gerçeği aramak” olamaz. Bu 

özgürlüklerin sağlanması aynı zamanda kendi kendini yönetme ve 

demokrasinin bir gereğidir. Demokrasi, ortaklaşa karar alma ve özellikle de 

oy verme süreçlerinde yurttaşların, tercihlerini etkileyebilecek bütün haber ve 

bilgilere ulaşmada özgür olmalarını gerektirir. Bu nedenle de özgür insanlar 

tarafından gerçekleştirilen “kendi kaderini belirleme” süreciyle ilgili olan 

bütün ifadeler, koruma altına alınmalıdır 15 . 

İster gerçeği arama, ister kendi kendini yönetme ve demokrasi, 

isterse başka gerekçelerle olsun, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğünün 

sınırsız olduğu; bu özgürlüklerin pornografi, ırkçı nefret konuşmaları ve 

bağnaz dinî ifadeler, kişilere hakaret, mahkemeye saygısızlık, şiddete tahrik, 

tesirsiz, fuzuli yer işgal eden, fakat herhangi ve yürekten duyulan bir kanaatin akıl veya şahsi 

tecrübe yolundan inkişaf etmesini men eden, sadece görünüşte bir ikrar halini alır.” MILL, 

John Stuart: Hürriyet (Essay on Liberty), Çev. Osman DOSTEL, İkinci Basılış, Milli Eğitim 

Basımevi, İstanbul, 1963, s.100-101. 

12 

Abrams v. United States, 250 U.S. 616, 630 (1919). Hâkim Holmes’un muhalefet şerhi. 

13 

SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s.3. 

14 

UYGUN, Oktay: Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutları, İnkılâp Kitabevi, 

İstanbul, 2003, s. 269-270. 

15 SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s.22. 

3

askerî ve ticarî sırların ifşa edilmesi, alkol, sigara, kumar ve fuhşun 

reklâmının yapılmasını da kapsadığı ileri sürülemez 16 . 

Pek çok ifadenin zararlı olduğuna, düşünceyi açıklama ve basın 

özgürlüğünün kullanılmasından doğan o zararların, çoğunlukla faydalarından 

ağır geldiğine şüphe yoktur. Ancak çağdaş Batı demokrasilerinde yerleşen ve 

diğer tüm düşünceyi açıklama biçimleriyle birlikte basın yoluyla düşüncenin 

açıklanmasında da geçerli olan sınırlar görmezden gelinerek, sübjektif 

değerlendirmeye açık olan bu “zarar” kavramından hareket edilmesi ve bazı 

düşüncelerin açıklanmasının yasaklanması bu özgürlüğün yok edilmesi 

sonucunu da doğurabilir. Nitekim yüz elli yıllık basın tarihimiz hâkim anlayış 

tarafından zararlı görüldüğü gerekçesiyle düşüncelerin yasaklandığı, 

gazetelerin ve dergilerin kapatıldığı ve birçok gazeteci, yazar, sanatçı ve 

aydının düşüncelerinden dolayı mahkûm edildiği vakalarla doludur. 

Doktora çalışması olarak bu konuyu seçmeye bizi iten en önemli 

faktör de bu olmuştur. Amacımız, ülkemizde de çağdaş demokratik ülkelerde 

olduğu gibi bir basın özgürlüğü anlayışının yerleşmesine ve bu özgürlüğün 

kötüye kullanılması ile mücadele edilirken dengenin özgürlük aleyhine 

bozulmaması için basın özgürlüğünün sınırlarının belirginleştirilmesine katkı 

sağlamaktır. 

I. YÖNTEM 

“Türkiye’de Basın Özgürlüğü” adını taşıyan bu monografik 

çalışmanın “Basın Özgürlüğünün İçerdiği Haklar ve Sınırları” başlıklı birinci 

bölümünde, konu “mukayeseli yöntem”le ele alınmıştır. Ancak mukayeseli 

yöntemle hareket edilirken tek tek ülkeler ele alınmamış, konu anlatılırken 

gerek duyuldukça çeşitli ülkelerdeki düzenlemelere ve uygulamalara 

değinilmiştir. Yine bu bölümde basın özgürlüğü, Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesi ve Amerika Yüksek Mahkemesi kararları ışığında “olması 

gereken” açısından irdelenmiş ve bu özgürlüğün ilkeleri ortaya konulmaya 

çalışılmıştır. 

16 SADURSKI, Wojciech: a.g.e., s.22. 

4

Bu çalışmada basın özgürlüğünün ilkeleri “olması gereken” 

açısından ortaya konulurken basın özgürlüğünün diğer özgürlüklerden daha 

değerli olduğu ve basının mutlak olarak özgür olması gerektiği fikrinden 

hareket edilmemiştir. Bizce basın özgürlüğünün kabul edilmesi, basının 

mutlak anlamda özgür olmasını gerektirmez. Yine bu özgürlüğün kabulü, 

diğer özgürlüklerin veya değerlerin, basın özgürlüğünden daha az önemli 

olarak anlaşılmasını da gerektirmez 17 . Hiç kimse, “basın özgürlüğü”nün, 

“onur ve saygınlık hakkı”ndan, “özel hayatın gizliliği hakkı”ndan, “mülkîyet 

hakkı”ndan ya da “millî güvenlik”ten daha fazla ya da daha az değerli 

olduğunu ileri süremez. Özgürlükler ve değerler arasında böyle bir kıymet 

takdirinde bulunmak, her şeyden önce bir bütün olarak özgürlük fikrine zarar 

verir. Bu nedenle bu çalışmada en önemli özgürlük değil, özgürlüklerden 

sadece biri ele alınmıştır. O da düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünün 

özel bir türü olan “basın özgürlüğü”dür. 

Basın özgürlüğü sadece düşüncelerin serbestçe açıklanması 

anlamına gelmeyip, bu özgürlüğün kullanılması için basın kuruluşlarının 

serbestçe kurulup işletilmesini de gerektirmektedir. Basın özgürlüğünü diğer 

birçok özgürlükten ayıran bu durum, onun kurumsal ve hukuksal olmak üzere 

iki boyutunun olduğunu göstermektedir. Ancak bu çalışmada daha çok basın 

tarihçileri tarafından incelenen basının kurumsal boyutu değil, hukuksal 

boyutu ele alınmıştır. Bununla birlikte son yıllarda basın kuruluşlarının 

yaşadığı dönüşüm ve bu dönüşümün ortaya çıkardığı “tekelleşme” ve “oto- 

sansür” gibi yeni olgular, basının kurumsal boyutu ile hukuksal boyutunu 

birbirinden ayırmayı zorlaştırmıştır. Bu nedenle çalışmamızda basının 

kurumsal boyutu tamamen kapsam dışı bırakılmamış, “tekelleşme”, “oto- 

sansür” gibi basın kuruluşlarının yaşadığı dönüşümün ortaya çıkardığı yeni 

olgular, basın özgürlüğü ile yakın ilişkileri nedeniyle ele alınmıştır. 

Çalışmanın ikinci ve üçüncü bölümünde basın özgürlüğünün 

Türkiye’deki durumu “olan” açısından incelenmiştir. İkinci bölümde basın 

özgürlüğünün Türk Anayasalarında düzenlenişi ve Anayasa Mahkemesinin 

bu özgürlüğe yaklaşımı ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Üçüncü bölümde 

17 SCHAUER, Frederick: İfade Özgürlüğü, Felsefî Bir İnceleme, Çev. M. Bahattin 

SEÇİLMİŞOĞLU, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2002, s.10. 

5

ise, Anayasa dışı mevzuatta bu özgürlüğün düzenlenmesi, yargı kararlarıyla 

birlikte değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme yapılırken Avrupa Birliği uyum 

çalışmaları kapsamında, Anayasa, Türk Ceza Kanunu ve Basın Kanununda 

yapılan değişiklikler, basın özgürlüğü açısından derinlemesine ele alınmıştır. 

Bu bölümün başlığında “basın özgürlüğünün gelişim süreci” yerine 

“basın özgürlüğünün geçirdiği evreler” ifadesinin kullanılması özellikle tercih 

edilmiştir. “Gelişim” bir ilerlemeyi 18 ; “evre” ise, bir olayda birbiri ardınca 

görülen değişik durumların her birini ifade eder 19 . Bu anlamda “gelişim” 

sözcüğü, “basın özgürlüğü”nün ülkemizde geçirdiği sürecin aksine, her 

zaman mevcut durumun olumlu yönde ilerlediğini gösterir. Oysa Türkiye’nin 

yaklaşık yüz elli yıllık basın tarihinde böyle bir süreç yaşanmamıştır; bir 

dönem basın özgürlüğü açısından elde edilen kazanımlar çok kısa bir süre 

sonra kaybedilmiştir. Türkiye’nin basın özgürlüğü tarihi bunun örnekleriyle 

doludur. 

Bu bölümde basın özgürlüğünün sadece bugünkü durumu değil, 

başlangıçtan bugüne geçirdiği tüm evreler anlatılmıştır. Konunun böyle bir 

yöntemle ele alınması aynı zamanda bir zorunluluğun sonucudur. Çünkü, 

basın özgürlüğünü doğrudan ilgilendiren birçok kanun uzun yıllar yürürlükte 

kalmış ve konjonktüre bağlı olarak defalarca değiştirilmiştir. Örneğin 1926 

tarihli 765 sayılı Türk Ceza Kanunu 2005, 1950 tarihli 5680 sayılı Basın 

Kanunu 2004 yılına kadar yürürlükte kalmış ve bu Kanunlar defalarca 

değiştirilmiştir. 1927 tarihli 1117 sayılı Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma 

Kanunu ve 1950 tarihli 5681 sayılı Matbaalar Kanunu ise, hâlen yürürlüktedir. 

Bu nedenle basın özgürlüğünün sadece bugünkü durumunun anlatılması ile 

konu aydınlığa kavuşturulamaz. Ayrıca bir özgürlüğün alanını asıl belirleyen 

yargı içtihatlarıdır. Konuya ilişkin yargı içtihatları ise, eski kanunların 

yürürlükte olduğu dönemlerde oluşmuştur. Basın özgürlüğünü doğrudan 

ilgilendiren Basın Kanunu ve Ceza Kanunu çok yakın zamanda yürürlüğe 

girmiştir ve yargı pratiği henüz belli değildir. 

18 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları:549, Ankara, 2005 

s.742. 

19 Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, s.668. 

6

Basın özgürlüğünün Türkiye’deki durumunu incelediğimiz ikinci ve 

üçüncü bölümde, “tarihî yöntem” ve “mukayeseli yöntem” birlikte 

kullanılmıştır. Bu amaçla basın özgürlüğünün bugünkü durumu incelenirken, 

bir taraftan “olması gereken” açısından mevcut durum eleştirilmiş, diğer 

taraftan geçmişin ve bugünün mukayesesi yapılmıştır. 

II. TEKNİK GELİŞMELERİN BASIN ÜZERİNDEKİ ETKİSİ VE 

ALTERNATİF KİTLE İLETİŞİM ARAÇLARININ ORTAYA ÇIKIŞI 

İletişim, insan hayatının ve toplumsal düzenin “olmazsa olmaz” bir 

koşuludur. İnsan, doğumundan ölümüne kadar, katıldığı ya da kendisinin 

meydana getirdiği gruplar içinde hayatını sürdürür. Grup hayatının sürekliliği, 

insanların düşüncelerini, kanaatlerini, izlenimlerini ve duygularını birbirlerine 

aktarmalarını bir ihtiyaç olarak ortaya çıkartır ve iletişimi zorunlu kılar 20 . Az- 

çok her insanın tabiatında var olan bu ihtiyacın giderilmesi için başvurulan 

yöntemler ise, bugün “dördüncü güç” olarak nitelendirilen 21 , “basın”ın da 

içinde bulunduğu “medya” kurumunu ortaya çıkarmıştır 22 . 

Uzun bir tarihsel sürecin ürünü olan bugünkü “medya” kurumunun 

en önemli ayağını teşkil eden “basın”ın ilk örnekleri, yazının icadıyla birlikte 

kendini göstermeye başlamış ve bu icat, gazetelerin ataları sayılabilecek ilk 

yazılı metinlerin ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır 23 . Yazının icadından 

20 

DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.3. 

21 

Ancak bu nitelendirme yanlıştır. Kitle iletişim araçları ve etkinlikleri, devlet güçleri(erkleri) 

içerisinde değil, özgürlükler alanında yer alır. Erk ya da güç olarak adlandırılmaları 

yanıltıcıdır. Böyle bir adlandırma olsa olsa, kitle iletişim araçların kötüye kullanımının etki ve 

sonuçlarını ifade etmek amacıyla kullanılabilir ki, bu da söz konusu özgürlüklerin istismarının 

meşrulaştırılması tehlikesi yaratacağından yerinde değildir. KABOĞLU, İbrahim Ö.: 

Özgürlükler Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 6. Baskı, İmge Kitabevi Yayınları, 

Ankara, 2002, s.519. Ayrıca “Dördüncü güç”ten söz edebilmek için, ilk üç gücün varolması 

ve Montesquieu’nün sınıflamasında bunları düzenleyen hiyerarşinin halen geçerli olması 

gerekir. Oysa günümüzde etkinlik açısından, ekonomi birinci güç, medya ise ikinci güç olarak 

karşımıza çıkmaktadır. Bu iki gücün iç içe geçmesi ise, durumu daha da karmaşık hâle 

getirmektedir. RAMONET, Ignacio: Medyanın Zorbalığı, Çev. Aykut DERMAN, Om Yayınları, 

İstanbul, 2000, s.46. Basında tekelleşme ve medya sermaye ilişkileri çalışmamızın birinci 

bölümünde incelenmiştir. Bkz. s.27 vd. 

22 

ERTUĞ, Hasan Refik: Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, Birinci Cilt,İstanbul Üniversitesi 

Yayını No: 1492, İstanbul, 1970, s.5-6. 

23 

Louvre Müzesi’nde saklanan bazı papirüslerde Mısırlıların, gazeteye benzer araçlara sahip 

oldukları fikrini uyandıracak bilgilere rastlanmıştır. Örneğin, bunlardan birisinde, Milâttan 

1750 yıl önce III.Thoutmes devrinde, bakanlardan birinin, resmî bir gazetede çıkan yazıyı 

7

önce haberleri, bilgileri ve düşünceleri ancak ağızdan kulağa birbirine 

iletebilen insanoğlu, bu icatla birlikte yepyeni bir olanak elde etmiş 24 ve yine 

yazıyla birlikte düşünce ve söz maddî şekil kazanarak ölümsüzleşmiş ve 

unutulmaktan kurtulmuştur 25 . 

Bununla birlikte basın tarihinin gerçek başlangıcını matbaanın 

icadı 26 oluşturur. Matbaa icat edildikten sonra bu sanat, dünyanın çeşitli 

ülkelerinde kullanılmaya başlanmış 27 ve yazının icadı ile birlikte 

ölümsüzleşen bilgi bu icat sayesinde sadece varlıklı kimselerin sahip 

olabileceği bir şey olmaktan çıkarak tabana yayılmıştır. 

Gazeteciliği de doğrudan etkileyen bu icat, elle yazılan ve 

çoğaltılan çeşitli haberleri içeren yazılı haber mektuplarının yanında basılı 

haber mektuplarının da ortaya çıkmasına yol açmıştır 28 . Önceleri sadece 

zenginlerin büyük paralar ödeyerek satın alabildikleri bu haber mektuplarının, 

matbaanın icadından sonra fiyatlarının düşmesi nedeniyle daha geniş halk 

tekzip ettiği görülmektedir. Türen Müzesinde ise, III.Ramses’e, bir gazetenin saldırdığına 

dair bilgi veren bir papirüs bulunmaktadır. ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s.14. 

24 ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s.6. 

25 İNUĞUR, M. Nuri: Basın ve Yayın Tarihi, 5. Basım, Der Yayınları, İstanbul, 2002, s.28. 

26 Matbaanın ne zaman kim tarafından icat edildiği konusunda tam bir fikir birliği olmamakla 

birlikte, genel olarak kabul edilen görüş, mucidinin Alman Johannes Gutenberg olduğudur. 

Farklı görüşler için bkz. BALKANLI, Remzi: Mukayeseli Basın ve Propaganda, Resimli Posta 

Matbaası, Ankara, 1961, s.16; ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s.28; İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., 

s.50. 

27 Matbaanın icadından sonra bu sanat birçok Avrupa kentiyle birlikte Osmanlı 

İmparatorluğu’nun başkenti olan İstanbul’a da çok gecikmeden girmiştir. Matbaanın Osmanlı 

İmparatorluğu’na icadından çok sonra girdiği iddiası tamamen gerçek dışıdır. Bu iddiayı ileri 

sürenlerin esas aldıkları tarih olan 1727 yılı, İbrahim Müteferrika Matbaasının kuruluş 

tarihidir. Oysa, 1492 yılında İspanya’dan Türkiye’ye göç eden Musevîler arasında 

matbaacıların da bulunduğu, bunların İstanbul’da bir matbaa kurdukları, birçok tarihçi 

tarafından belirtilmektedir. Geniş bilgi için bkz. GALANTİ, Avram: Türkler ve Yahudiler, 

Türkçeleştirilmiş Üçüncü Baskı, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1995, s.9; GERÇEK, Selim 

Nüzhet: Türk Matbaacılığı, Müteferrika Matbaası, İstanbul Devlet Basımevi, İstanbul, 1939, 

s.26 vd.; BALKANLI Remzi: a.g.e., s.19 vd.; ERSOY, Osman: Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve 

İlk Basılan Eserler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayımları:129, 

Ankara, 1959, s.18 vd.; ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s. 87 vd.; İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., 

s.149 vd. Önce Musevîlerin, daha sonra Ermeni ve Rumların kurduğu bu matbaalarda dinî 

eserlerin yanı sıra gramer ve tarih kitapları da basılmıştır. Bkz. ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., 

s.92. Matbaayı Osmanlı İmparatorluğu topraklarına ilk sokan Musevî matbaacılar, Padişah II. 

Beyazıt döneminde birçok İbranice eser basmışlardır. Bu eserlerin birçoğunun kapağında 

İbranice “Sultan Bayezid’in gölgesi altında basılmıştır” cümlesi vardır. GALANTİ, Avram: 

a.g.e., s.112. 

28 Matbaanın icadı yazma haber mektuplarını ortadan kaldırmamıştır. Bu dönemde yazma 

haber mektupları ile daha ucuz olan basma haber mektupları arasında bir rekabetin olduğu 

ileri sürülmektedir. Bkz. BALKANLI, Remzi: a.g.e., s.16. 

8

kitlelerince de satın alınması modern gazeteciliğin başlangıcını 

oluşturmuştur. 

19. yüzyılda özellikle Batı’da ortaya çıkan ve daha sonra ülkemizde 

de kullanılan teknik icatlar sayesinde gazetecilik için yeni ufuklar ve geniş 

olanaklar elde edilmiştir. Doğrudan doğruya baskıcılık sanatını ilgilendiren 

icatların yanı sıra gazeteciliğe dolaylı surette faydalı olan birçok icat da yine 

bu yüzyılda yapılmıştır. Özellikle telgrafın ve telefonun icadı, uzak yerlerden 

süratle taze ve doğru haberlerin alınmasını mümkün kılmıştır. 

Buharlı lokomotifin icat edilmesinden sonra şehirlerin ve ülkelerin 

demiryolları ile birbirine bağlanması, benzinle çalışan otomobil motorunun 

icat edilmesinin karayolu ile yapılan ulaşımın alt yapısını hazırlaması ve 

içinde insan taşıyabilen ilk uçağın icat edilmesi gibi ulaşım alanında ortaya 

çıkan gelişmeler, gazetelerin sevkiyat ve dağıtımında, çok önemli kolaylıklar 

sağlamıştır 29 . 

20. yüzyılın başlarında radyonun ve resimleri telgrafla iletme 

makinesi olan telefotonun, daha sonra televizyonun 30 , bilgisayarın 31 ve 

“internet”in 32 icat edilmesi geleneksel basın kuruluşları olan gazeteler dışında 

benzer işlevleri gören, yeni kitle iletişim araçlarının da ortaya çıkmasına yol 

açmıştır. Bugün basın da dahil birçok alanda yoğun şekilde kullanılan bu 

sistemler sayesinde bilgi tekel olmaktan çıkmış ve ülkeler arasındaki sınırlar 

ortadan kalkmıştır. Artık araştırma yapmak, bilgiye ve habere ulaşmak ve onu 

istenen yere ulaştırmak çok daha kolay bir hâl almıştır. 

29 İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., s.118 -119. 

30 Televizyonun teknik olgunlaşması iki Dünya Savaşı arasında askerî operasyonlarla ilgili 

araştırmaların ve savaş sanayinin etkisiyle olur ve 1950’lerde bu cihaz yeni bir kitle iletişim 

aracı olarak ortaya çıkar. BARBİER, Frederic- LAVENİR, Catherine Bertho: Diderot’dan 

İnternete Medya Tarihi, I. Baskı, Çev. Kerem EKSEN, Okyanus Yayın, İstanbul, 2001, s.257. 

31 İlk elektronik sayısal bilgisayar olan ENIAC (Electronic Numarator, Integrator, Analyzer 

and Computer) 1946 yılında ABD tarafından, şifre çözmek ve hassas çizelgeleri hazırlamak 

için askerî amaçlı olarak tasarlanmıştır. GÜNEŞ, Bilal: Üniversiteler İçin Bilgisayar, Dos 

İşletim Sistemi ve Basic Programlama Dili, Birinci Baskı, Gazi Büro Kitabevi, Ankara, 1998, 

s.6. 

32 1970’lerde Amerikan Savunma Bakanlığı çeşitli araştırma projelerinde çalışan bilim 

adamları, üniversiteler ve araştırma kurumları arasında bilgi alış verişini sağlamak amacıyla, 

günümüzde “internet” olarak adlandırılan sistemin temellerini oluşturan, bilgisayarlar 

arasında bir ağ oluşturmuştur. “İnternet”in ortaya çıkışı ve gelişimi için bkz. HAFNER, Katie- 

IYON, Matthew: İnternet Tarihi, Sihirbazların Gecelediği Yer, Çev. Sinem YAZICIOĞLU, 

Güncel Yayıncılık, İstanbul, 2000. 

9

Nicel alandaki bu genişleme bir taraftan kitle iletişim araçlarının 

etkinlik ve hâkimiyet alanını genişletirken diğer taraftan “basın” ve “basın 

özgürlüğü” kavramlarını karmaşık hâle getirmiş ve bir terminoloji sorunu 

ortaya çıkarmıştır. 

III. TERMİNOLOJİ 

A) Basın Kavramı 

“Basın” kavramını ele almadan önce, yanlış bir şekilde onunla 

özdeş olarak kullanılan “iletişim”, “kitle iletişimi” ve “medya” gibi kavramları 

açıklamamız gerekmektedir. 

Dilimizde kullanımı giderek yaygınlaşan “iletişim” kavramının 

yerine, yakın zamanlara kadar Fransızca’dan alınan “komünikasyon” 

sözcüğü kullanılmaktaydı. “İletişim” sözcüğünün Fransızca karşılığı olan 

“communication”, Latince “iş yapmak, yardımlaşmak, alışveriş etmek” 

anlamına gelen “communicare”den gelmektedir 33 . Sözcüğün Latince 

anlamından hareketle “iletişim”in özünde, yalın bir ileti alışverişinden ziyade, 

toplumsal nitelikli bir etkileşimin ve paylaşımın yattığı söylenebilir. 

“İletişim” denince ilk akla gelen insanlar arası iletişim ve bu amaçla 

kullanılan araçlardır. Bu bağlamda “iletişim”, duygu, düşünce ya da bilgilerin 

akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması; telefon, telgraf, 

televizyon, radyo gibi araçlardan yararlanarak yürütülen bilgi alışverişi olarak 

tanımlanmaktadır 34 . Oysa canlılar dünyasında, ileti alışverişi anlamında 

iletişim kurma becerisi yalnızca insana ait değildir. Bununla birlikte insan, 

simge yaratarak duygularını belirtebildiği gibi, düşünce ve bilgilerini de 

biriktirip aktarabilen tek canlıdır. Bu özelliği ona somut şeyleri belirtebilmenin 

yanı sıra, soyut duygu ve düşünceleri iletebilme, şimdi ve burada olanlarla 

ilgili olduğu kadar, zamanda ve mekândan uzak olan şeylerle de ilgili 

iletişimde bulunabilme olanağı sağlar. Bu nedenle insan iletişimi, simgeler 

33 NİŞANYAN, Sevan: Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Gözden 

Geçirilmiş 2. Basım, Adam Yayınları, İstanbul, 2004, s.239. 


10

aracılığı ile bilgilerin, düşüncelerin, duyguların biriktirilip aktarılması ve bu 

alışverişin ortak ve değişik zaman ve mekân boyutlarında gerçekleştirilmesi 

olarak tanımlanabilir. 35 

İngilizce “mass communication” kavramının çevirisi olarak dilimize 

giren “kitle iletişimi” ise kitle iletişim araçları adı verilen gazete, dergi, kitap 

gibi basılı yayınlar; radyo ve televizyon gibi elektromanyetik olarak çalışan 

araçlar ile sinema filmleri, plak, ses ve görüntü bantları (video), ses ve 

görüntü diskleri, bilgisayar ve internet ile yapılan her türlü yayımı kapsayan 

bir kavramdır. Kitle iletişimi bir başka yaklaşımla şöyle tanımlanabilir: “Kitle 

iletişimi, kaynak kesimin, paylaşma ve ilişkileşme amacı ile, bilgi, düşünce, 

duygu, tutum ve kanıları alıcı kesim durumundaki büyük ve dağınık bir 

kitleye, kitle iletişimi gerçekleştirmek üzere geliştirilmiş araçlarla iletilmesi 

sürecidir.” 36 

“Kitle iletişimi”, “kitle iletişim araçları” ile sağlanmaktadır. Ülkemizde 

“kitle iletişim araçları” kavramı yerine daha kısa ve yaygın olan “medya” 

sözcüğü kullanılmaktadır. Latince “araçlar, aracılar” anlamına gelen 

“medius”un çoğulu olan İngilizce “media” sözcüğü 37 , Türkçe’de oldukça 

hantal bir ifade olan "kitle iletişim araçları" ile karşılanmaktadır 38 . "Kitle 

iletişim araçları" ifadesinin biraz hantal olması aslen Türkçe olmayan “medya” 

sözcüğünün dilimize yerleşmesine neden olmuş olabilir. 

Günlük hayatta yaygın bir şekilde kullanılan “yazılı basın”, “görsel 

basın” ve “işitsel basın” kavramları ise, haberlerin ya da düşüncelerin sunuluş 

ve algılanış şekillerine göre yapılan bir ayrımın sonucudur. Bu ayrıma göre, 

haber ve düşünceler görüntüyle sunuluyorsa görsel, yazı ile sunuluyorsa 

yazılı, kulağa hitap ediyorsa işitsel basın söz konusudur. Bu ayrım kabul 

edildiği taktirde hem yazılı hem de görsel nitelik gösteren “internet” hangi 

kategoride yer alacaktır? Ayrıca bu ayrımda yazılı basın olarak nitelendirilen 

gazetelerin ve dergilerin görsel yönleri; görsel basın olarak nitelendirilen 

35 ZILLIOĞLU, Merih: a.g.e., s.2. 

36 ZILLIOĞLU, Merih: a.g.e., s.78. 

37 NİŞANYAN, Sevan: a.g.e., s.286. 

38 “Medya” sözcüğünün, "medyalar" şeklindeki çoğul kullanımı yanlıştır. Çünkü, "media" 

sözcüğü zaten “medium”un çoğuludur. 

11

televizyon, sinema ve video gibi birçok kitle iletişim aracının işitsel ve yazılı 

yönleri göz ardı edilmiştir. 

Bizce gazete, dergi, kitap, sinema, radyo, televizyon gibi kitle 

iletişim araçlarının tamamının “basın” kavramı altında ele alınmaya 

çalışılması hem gereksiz hem de yanlış bir uğraştır. Unutmamak gerekir ki 

bugün basın özgürlüğü olarak adlandırılan serbesti, yüzyıllar boyunca sırf 

gazete, dergi ve kitap göz önünde tutularak gelişmiştir ve bu tür yayınların 

özelliklerini sinesinde taşımaktadır 39 . Ayrıca Türkçe’deki “basın” sözcüğünün 

karşılığı olan İngilizce’deki “the press”, Fransızca’daki “la presse”, 

Almanca’daki “die Presse” ve İtalyanca’daki “la stampa” kelimelerinin tamamı 

ancak gazete, dergi ve kitap için söz konusu olabilecek “basmak” fiilinden 

gelmektedirler 40 . 

Bu anlayış içinde oluşmuş bir özgürlüğün, yeni teknikler 

kullanılarak yapılan yayımlara her zaman uygun düşmeyeceği açıktır 41 . Bu 

nedenledir ki, kitle iletişim araçlarının birçoğu farklı hukukî rejime tâbi 

tutulmuş ve “basın hukuku”ndan ayrı olarak “radyo televizyon hukuku”, 

“sinema hukuku”, “internet hukuku” gibi yeni alanlar ortaya çıkmıştır. Ayrıca 

teknolojik gelişmeye paralel olarak ortaya çıkan yeni kitle iletişim araçlarının 

hepsinin “basın” kavramı altında isimlendirilmesi basını ve basın özgürlüğünü 

zedeleyen ve belirsizleştiren bir durum yaratmaktadır ve bu özgürlüğün 

ilkelerinin ortaya konulmasını zorlaştırmaktadır. Örneğin Avrupa İnsan 

Hakları Sözleşmesinin 10. maddesinin birinci fıkrasında basın özgürlüğünün 

temel ilkelerinden birisi olan “basımevi kurmanın izin alma ve mâli teminat 

yatırma şartına bağlanamayacağı” ilkesinin radyo, televizyon ve sinema 

işletmeleri için kabul edilmediği açıkça belirtilmektedir. 

39 

GÖLCÜKLÜ, Feyyaz: Haberleşme Hukuku, A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları 

No:292, Ankara, 1970, s.7. 

40 

ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s.38. 

41 

Nitekim 1982 Anayasasının 29. maddesinde, süreli ve süresiz yayının önceden izin alma 

ve malî teminat yatırma şartına bağlanamayacağı; buna karşın Anayasanın 26. maddesinde, 

radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların ise, izin sistemine 

bağlanabileceği belirtilmektedir. Benzer bir hüküm Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde de 

yer almaktadır. Sözleşmenin ifade özgürlüğünü düzenleyen 10. maddesinin birinci fıkrasına 

göre, “Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema işletmelerini bir izin rejimine bağlı 

tutmalarına engel değildir.” 

12

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Gerek “basın” sözcüğünün 

terminolojik ve etimolojik anlamlarının bir sonucu olarak, gerekse basın 

özgürlüğünün ortaya çıkışının ve gelişiminin bir sonucu olarak biz bu sözcüğü 

sadece kitap, gazete ve dergi gibi basılan ve basılarak çoğaltılan kitle iletişim 

araçları için kullanacağız ve televizyon, sinema, internet gibi diğer kitle 

iletişim araçlarını çalışmamızın kapsamı dışında bırakacağız. 

B) Basın Özgürlüğü Kavramı 

Düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünün önemli bir unsurunu 

oluşturan bilgi ve düşüncelerin açıklanması serbestisi, genel olarak kullanılan 

alana ve başvurulan yöntemlere bağlı olarak çok farklı özgürlük kategorilerine 

denk düşmektedir. Örneğin, bilgi ve düşünceler gazete, kitap, dergi vs. 

aracılığı ile açıklandığında basın özgürlüğü; örgütlü kuruluşlar aracılığıyla ya 

da toplu olarak açıklandığında dernek, siyasî parti, sendika ya da toplantı ve 

gösteri özgürlüğü söz konusu olmaktadır 42 . Bununla birlikte basın özgürlüğü 

birçok Anayasada 43 , Uluslararası Bildiri ve Sözleşmede 44 , düşünceyi 

açıklama özgürlüğü ile birlikte ele alınmıştır. 

42 SUNAY, Reyhan: Avrupa Sözleşmesinde ve Türk Anayasasında İfade Hürriyetinin 

Muhtevası ve Sınırları, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2001, s.129. 

43 1787 tarihli Amerika Birleşik Devletleri Federal Anayasasına 1791’de eklenen 1. Ek 

maddeye göre, “Kongre söz veya basın özgürlüğünü sınırlayan kanun yapamaz”; 1 Ocak 

1948 tarihinde yürürlüğe giren İtalyan Cumhuriyeti Anayasasının 21. maddesine göre, 

“Herkesin kendi düşüncesini sözle veya yazı ile ve diğer herhangi bir yayın vasıtası ile 

serbestçe açıklama hakkı vardır.”; Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasasının 5. maddesine 

göre, “Herkes, düşüncesini söz, yazı ve resimle açıklayıp yazmak, herkese açık olan 

kaynaklardan hiçbir engele uğramadan bilgi edinmek hakkına sahiptir. Basın özgürlüğü 

radyo, televizyon ve sinema vasıtasıyla haber vermek özgürlüğünü teminat altına alınır. 

Sansür konulamaz”; Yunan Anayasasının 14. maddesine göre, “Herkes düşüncelerini, sözlü 

olarak, yazıyla ve basın aracılığı ile hukuka uygun olarak açıklayabilir ve propagandasını 

yapabilir. Basın özgürdür, sansür ve her türlü önleyici tedbir yasaklanmıştır.”; 1993 tarihli 

Rus Anayasasının 29. maddesine göre, “Herkes düşünme ve konuşma özgürlüğüne 

sahiptir…Kitle iletişim özgürlüğü garanti altındadır. Sansür yasaklanmıştır.”; Japon 

Anayasasının 21. maddesine göre, “Toplantı, konuşma basın ve tüm ifade şekilleri 

özgürlükleri teminat altındadır.” Yabancı Anayasaların son metinlerine ulaşmak için 

(22.05.2005) internet adresi kullanılabilir. 

44 1789 tarihli İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesinin 11. maddesine göre, “Düşüncelerin 

ve kanaatlerin başkalarına serbestçe iletilmesi ve ulaştırılması, insanın en değerli 

haklarından biridir; her vatandaş kanun tarafından belirtilen hâllerde bu hürriyetin 

sorumluluğunu taşımak kaydıyla, serbestçe konuşabilir, yazabilir ve basabilir.”; 1950 tarihli 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. maddesine göre, “Herkes, görüşlerini açıklama ve 

anlatım özgürlüğüne sahiptir. Bu hak, kanaat özgürlüğü ile kamu otoritelerinin müdahalesi ve 

13

Her ne kadar söz konusu özgürlüklerin kaynağını düşünceyi 

açıklama özgürlüğü oluştursa da, bu özgürlük çeşitlerinin her birinin, kendine 

özgü yapıları ve sorunları vardır. Bu nedenle basın özgürlüğü ve düşünceyi 

açıklama özgürlüğü ayrı maddelerde ve birbirlerinden farklı şekilde 

düzenlenmeleri gerekmektedir. Bu durum teknik ve yapısal zorunlulukların 

yanında, farklı fonksiyonları ifa etmelerinden de kaynaklanmaktadır 45 . 

Gerek düşüncenin oluşturulması, gerekse düşüncenin açıklanması 

ve yayılması bakımından basın çok önemli bir kitle iletişim aracıdır 46 . Ancak 

matbaanın icadından sonra ortaya çıkan basın özgürlüğü, düşünceyi 

açıklama özgürlüğüne göre daha yeni bir kavramdır 47 . Kişinin sahip olduğu 

“düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğü”, yazının ve matbaanın icadıyla 

yepyeni bir araç ve olanak kazanmıştır. Basılı yayının düşüncenin 

açıklanmasına ve yayılmasına sağladığı genişlik ve güç, genel nitelikteki 

düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünün yanında basın özgürlüğü 

kavramının doğmasına yol açmıştır 48 . 

Basın özgürlüğü sadece düşüncelerin serbestçe açıklanması 

anlamına gelmeyip, bu özgürlüğün kullanılması için basın kuruluşlarının 

serbestçe kurulup işletilmesini de gerektirmektedir. Basın kuruluşlarının 

kurulmasında veya işletilmesinde getirilebilecek bazı engeller düşünceyi 

açıklama özgürlüğünü zedelemeyebilir; ancak bu engeller basın 

özgürlüğünün kullanılmasını fiilen olanaksız hâle getirebilirler. Basımevi 

kurmanın izin alma ya da malî teminat yatırma şartına bağlanması, 

yayımlanacak eserler için ön denetim getirilmesi buna örnek olarak verilebilir. 

Yine basın özgürlüğünün düşünceyi açıklama ve yayma 

özgürlüğüyle özdeş tutulması durumunda, bu özgürlüğü zedeleyen 

“tekelleşme” gibi eğilimlerle mücadele edilmesi söz konusu olamaz. Çünkü 

“tekelleşme”, düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğüyle ilgili olmayıp, basın 

özgürlüğünü tehdit eden ve basında çoğulculuğu engelleyen bir durumdur. 

ülke sınırları söz konusu olmaksızın haber veya fikir almak ve vermek özgürlüklerini de 

içerir.” 

45 SUNAY, Reyhan: a.g.e., s.129. 

46 ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 2381, İstanbul, 1978, 

s.32. 

47 DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.42. 

48 GÖLCÜKLÜ, Feyyaz: a.g.e., s.6. 

14

Ayrıca, “basımevi kurmanın izin alma ve mâli teminat yatırma şartına 

bağlanamayacağı” sadece basın özgürlüğü ile ilgili bir ilkedir. Yine basın 

özgürlüğünün en temel ilkelerinden biri olarak kabul edilen “gazetecinin haber 

kaynağını açıklamaya zorlanamayacağı” ilkesi, düşünceyi açıklama 

özgürlüğünden yararlanan herhangi birisi için değil sadece gazeteciler için 

geçerlidir. Bu bağlamda herhangi bir platformda bilgi veren ya da düşüncesini 

açıklayan bir kişinin bu ilkeyi ileri sürerek kaynağını açıklamaktan kaçınması 

söz konusu olamaz. 

Tüm bu açıklamalar şunu açıkça ortaya koymaktadır: Basın 

aracılığı ile yapılan yayım düşüncelerin açıklanmasının özel bir türüdür; 

ancak bununla birlikte düşünceyi açıklama özgürlüğünden farklı bir özgürlük 

kategorisi oluşturur 49 . Bu nedenle de basın özgürlüğün, düşünceyi açıklama 

özgürlüğünden farklı bir hukukî rejime tâbi tutulması hem gerekli hem de 

zorunludur. 

49 Bazı hukukçular, basın özgürlüğü ile düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünü özdeş 

kavramlar olarak ele almaktadırlar. Bkz. ÖZEK, Çetin: Basın Özgürlüğünden Bilgilenme 

Hakkına, 1. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul, 1999, s.204. 

15

BİRİNCİ BÖLÜM 

BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN İÇERDİĞİ HAKLAR VE SINIRLARI 

I. BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN İÇERDİĞİ HAKLAR 

Basın özgürlüğü genel olarak, haberlerin, düşüncelerin, yorumların, 

analizlerin, eleştirilerin serbestçe basılması, yayımlanması ve dağıtılması 

olarak tanımlanmaktadır 50 . Bu bağlamda basın özgürlüğünün; haber ve 

düşüncelere ulaşmak, haber ve düşünceleri yorumlamak, analiz edebilmek 

ve eleştirebilmek, haber ve düşünceleri basabilmek ve dağıtabilmek haklarını 

içerdiği ileri sürülmüştür 51 . Basın özgürlüğünü düşünceyi açıklama özgürlüğü 

kapsamında ele alan Çetin ÖZEK, bu haklara “yaratma hakkını” da 

eklemektedir. Ona göre yaratma, belirli bir olayın anlatılması veya bir 

konunun eleştirilip incelenmesi dışında, kişinin bir şey var etmesi anlamına 

gelmektedir 52 . Nitekim kanun koyucu 5187 sayılı Basın Kanununun 3. 

maddesinde, “Bu özgürlük; bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve 

eser yaratma haklarını içerir.” hükmüne yer vererek “yaratma hakkını” da 

basın özgürlüğü kapsamında ele almıştır. 

Sonuç olarak basın özgürlüğünün varlığı için haber, düşünce ve 

bilgilere ulaşma hakkının; haber, düşünce ve bilgileri yorumlama ve eleştirme 

hakkının; haber, düşünce ve bilgileri basabilme ve dağıtabilme hakkının ve 

yaratma hakkının garanti altına alınmasının zorunlu olduğu söylenebilir. 

A) Haber, Düşünce ve Bilgilere Ulaşma Hakkı 

Haber, düşünce ve bilgilere ulaşma hakkının bir anlam ifade 

edebilmesi; haber, düşünce ve bilgi kaynaklarının çeşitliliğine ve onlara 

ulaşma kanallarının açık olmasına bağlıdır. Bu noktada basının en önemli 

haber kaynağını esas itibariyle devlet kurumları oluşturmaktadırlar. Çünkü 

50 BALKANLI, Remzi: a.g.e., s.23. 

51 Bkz. DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.94 vd. 

52 ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.36. 

16

devlet, bireyleri doğrudan ilgilendiren çok geniş oranda idarî ve siyasî 

bilgilere ve belgelere sahiptir 53 . 

Bireylerin devletin elindeki bu bilgilere ve belgelere ulaşma hakkına 

“bilgi edinme hakkı” denilmektedir. “Şeffaf yönetim”in olmazsa olmaz koşulu 

olan bilgi edinme hakkı 54 , bireyin kendisine, belli durumlarda başkalarına ve 

kamu idarelerine ilişkin bilgileri, idarî otoriteden alma hakkı olarak 

tanımlanmaktadır 55 . Bu hakkın tanınması, habercinin haber kaynağına 

ulaşması olanağını sağladığından 56 , basın özgürlüğü açısından özel bir 

önem taşımaktadır. Sadece, bilgi edinme hakkına işlerlik kazandırılan siyasal 

yapılarda, “özgür”, “yaygın”, “çok yönlü”, “doğru”, “saptırılmamış” bilgi ve 

haber dolaşımı gerçekleşebilir 57 . 

Bilgi edinme hakkının gereği olarak kişiler, resmî kuruluşların çeşitli 

konularda açıklamalarda bulunmalarını beklemeksizin, resmî kuruluşların 

ellerinde bulunan bilgilere ve belgelere ulaşabilirler. Uygulamalar ülkeden 

ülkeye farklılıklar göstermekle beraber temelde amaç ve sonuç aynıdır 58 . 

Bilgi edinme hakkını düzenleyen ilk ülke İsveç’tir. İsveç’te 1766 

yılında kabul edilen bir kanunla halkın arşivlerdeki belgelere ulaşabilmesi ve 

onlardan örnek alabilmesi mümkün kılınmıştır 59 . İsveç’i Finlandiya(1919), 

ABD(1966), Norveç(1970), Avustralya(1982), Yeni Zelanda(1982), 

Danimarka(1985), Kanada(1985), Yunanistan(1986) ve Avusturya(1987) 

53 

SUNAY, Reyhan: a.g.e., s.146. 

54 

“Bilgi edinme hakkı” , İngilizce’de farklı kavramlarla ifade edilmektedir. İngiltere’de ve 

ABD’de bilgi özgürlüğü (freedom of information) olarak isimlendirilen kavram, Kanada ve 

Jamaika gibi İngilizce konuşan ülkelerde bilgiye erişim hakkı (right of access to information) 

olarak isimlendirilmektedir. Bu ülkelerin konuyu düzenleyen kanunlarına 

(04.05.2005) internet adresinden ulaşılabilir. 

55 

ÖZEK, Çetin: Basın Özgürlüğünden Bilgilenme Hakkına, s.63. 

56 

İÇEL, Kayıhan: Kitle Haberleşme Hukuku, Yenilenmiş Beşinci Bası, Beta Yayınları, 

İstanbul, 2001, s.55. 

57 

ÖZEK, Çetin: Basın Özgürlüğünden Bilgilenme Hakkına, s.63. 

58 

İÇİMSOY, Oğuz: “İdari Belgelere Erişim Hakkı: Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunları”, Bilgi 

Edinme Özgürlüğü, Yayına Hazırlayanlar: Yaşar TONTA – Ahmet ÇELİK, Türk 

Kütüphaneciler Derneği Genel Merkezi Yayınları:21, Ankara, 1996, s.47. 

59 

2 Aralık 1766 tarihinde kabul edilen bu Kanun ile bilgi edinme hakkının yanında basın ve 

yayın(dinî eserler hariç) özgürlüğü de tanınmıştır. Ancak 1772 yılında Kral III. Gustavus bu 

Kanunu yürürlükten kaldırmıştır. 1809 yılında bu hak ve özgürlükler yeniden getirilmiştir. 

ANDERSON, Stanley V.: “Public Access to Government Files in Sweden”, The American 

Journal of Comparative Law, Volume:21, 1973, s.421-422. 

17

izlemiştir. 1990’lı ve 2000’li yıllarda içlerinde Türkiye’nin de bulunduğu birçok 

ülke bilgi edinme hakkını düzenleyen kanunlar kabul etmişlerdir 60 . 

Türkiye’de 2003 yılında 61 kabul edilen 4982 sayılı “Bilgi Edinme 

Kanunu” 62 nun 1. maddesine göre, “Bu Kanunun amacı; demokratik ve şeffaf 

yönetimin gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak 

kişilerin bilgi edinme hakkını kullanmalarına ilişkin esas ve usulleri 

düzenlemektir.” Kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki 

meslek kuruluşlarının faaliyetlerinde uygulanan bu Kanuna göre, “Kurum ve 

kuruluşlar, bu Kanunda yer alan istisnalar dışındaki her türlü bilgi veya 

belgeyi başvuranların yararlanmasına sunmak ve bilgi edinme başvurularını 

etkin, süratli ve doğru sonuçlandırmak üzere, gerekli idarî ve teknik tedbirleri 

almakla yükümlüdürler.” 

Diğer ülkelerde 63 olduğu gibi, ülkemizde de bilgi edinme hakkının 

birtakım sınırları vardır. 4982 sayılı Kanuna göre; Devlet sırrına, ülkenin 

ekonomik çıkarlarına, istihbarata, idarî soruşturmaya, adlî soruşturma ve 

kovuşturmaya, kamuoyunu ilgilendirmeyen kurum içi düzenlemelere ilişkin, 

özel hayatın ve haberleşmenin gizliliğini ihlâl edecek, ticarî sır olarak 

60 İtalya(1990), Hollanda(1991), Belçika(1991), İspanya(1992), Macaristan(1992), 

Ukrayna(1992), Portekiz(1993), Rusya(1995), İceland(1996), İrlanda(1997), 

Özbekistan(1997), Letonya(1998), Gürcistan(1998), Nijerya(1999), Çek Cumhuriyeti(1999), 

Bosna-Hersek(2000), Estonya(2000), Litvanya(2000), Slovakya(2000), Moldovya(2000), 

İngiltere(2000), Güney Afrika(2000), Hindistan(2000), Polonya(2001), Romanya(2001), 

Jamaika(2002), Pakistan(2002), Slovenya(2003), Hırvatistan(2003), İsviçre(2004) ve 

Yugoslavya(2004) bilgi edinme hakkını bu tarihlerde düzenleyen ülkelerden bazılarıdır. 

(02.05.2005). 

61 Bilgi Edinme Kanununun gelişmiş Batı ülkelerinin çoğundan sonra kabul edilmesinde 

bürokrasi anlayışımızın etkisi olduğu kanaatindeyiz. Türk bürokrasisinin arka planı ve halkın 

kamusal kararlara katılmasına etkisi için bkz. DOĞAN, İlyas: “Yönetilenlere Katılım Yollarının 

Kısıtlanması Güçlü Devlet Anlamına Gelir mi?”, İdari Usul Kanunu Hazırlığı Uluslararası 

Sempozyumu, Bildiriler, 17-18 Ocak 1998, Ankara, Kitabı Yayına Hazırlayanlar: Gürol 

BANGER- Gürsel ÖZKAN, T.C. Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1998, s.130-143. 

62 Resmî Gazete, Tarih: 24.10.2003, Sayı: 25269. 

63 İsveç’te bilgi edinme hakkının istisnaları İsveç Anayasasının konuyu düzenleyen ikinci 

bölümünün ikinci maddesinde yer almaktadır. Buna göre; ulusal güvenlik ve dış politika, 

ülkenin merkezi malî politikası, kamu kuruluşlarının denetleme ve kontrol amaçlı faaliyetleri, 

suçun önlenmesi ile ilgili faaliyetler, kamu kurumlarının iktisadî çıkarları, bireylerin şahsî ve 

iktisadî yaşantılarının korunması ve hayvan ve bitki türlerinin korunması, bilgi edinme 

hakkının istisnalarını oluşturmaktadırlar. (09.05.2005). Amerika Birleşik Devletleri’nde ise, istisnalar şunlardır: Ulusal 

savunma ve dış politika, dahilî personel kuralları ve uygulamaları, ticarî ve malî bilgiler, 

kurum tutanakları, şahsî ve tıbbî dosyalar, soruşturma kayıtları, ticarî kurumlar hakkındaki 

kimi raporlar, petrol kuyularıyla ilgili raporlar ve diğer kanunlarda belirtilen hususlar. 

İÇİMSOY, Oğuz: a.g.m., s.52. 

18

nitelendirilen bilgi ve belgeler ile tavsiye ve mütalaa talepleri bilgi edinme 

hakkı kapsamı dışındadırlar. 

Haberlere, düşüncelere ve bilgilere ulaşma hakkı ile yakından ilgili 

olan bir başka hak da “gazetecilerin haber kaynaklarının korunması” hakkıdır. 

Basın özgürlüğünün özgün bir yönünü oluşturan gazetecilerin haber 

kaynaklarının korunması, gazetecilerin olduğu kadar basının da özgürce 

çalışabilmesinin en önemli koşullarından biridir. Böyle bir koruma olmadığı 

takdirde, kaynaklar, kamu yararına olan konularda kamuyu bilgilendirmek 

konusunda basına yardımcı olmaktan kaçınabileceklerdir. 

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi 8 Mart 2000 tarihli 701. 

toplantısında, üye devletler için gazetecilerin "haber kaynaklarını açıklamama 

hakları" konusunda R(2000) 7 sayılı Tavsiye Kararını almıştır. Tavsiye 

kararında gazetecilerin haber kaynaklarını açıklamama hakları olduğu; bu 

hakkın Sözleşmenin 10. maddesinin ikinci fıkrasında belirtilenler dışında hiç 

bir şekilde kısıtlanmaması gerektiği vurgulanmıştır. Tavsiye kararında ayrıca, 

haberin ikinci fıkrada gösterilen sınırlamalardan birisinin konusuna girmesinin 

tek başına bu hakkın sınırlanmasını gerektirmeyeceği; eğer haberdeki 

kaynağın açıklanmasının getireceği yarar, haberin kaynağının 

açıklanmamasının doğurduğu kamu yararından daha üstünse ve koşullar 

"yeterince hayatî" ve "ciddî bir karakter" sergiliyorsa, ancak bu hakkın 

sınırlandırılabileceği vurgulanmıştır 64 . 

Gazetecilerin "Haber Kaynaklarını Açıklamama Hakları" 

konusundaki Tavsiye Kararının kaynağını, "The Engineer" adlı yayında 

gazeteci olarak çalışan William Goodwin'in, İngiltere'ye karşı yaptığı şikayet 

başvurusu üzerine verilen 27 Mart 1996 tarihli Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesi kararı oluşturmaktadır. 

Goodwin, bir “kaynak”tan telefonla Tetra Ltd. şirketinin büyük malî 

güçlüklerle karşı karşıya kaldığı bilgisini alması üzerine, bu konuyu haber 

yapmak amacıyla şirkete telefon ederek danışmıştır. Bunun üzerine şirket, bu 

bilginin kamuya açıklanması hâlinde ekonomik ve malî çıkarlarının büyük 

64 Council of Eorupe, Committee of Ministers, Recommendation No. R (2000) 7, 8 Mart 2000 

tarihli 701. toplantı (25.05.2005). 

19

zarar görebileceği gerekçesiyle mahkemeye başvurarak Goodwin’in yazısının 

yayımlanmaması için bir tedbir kararı aldırmıştır. Bundan sonra söz konusu 

şirket, bu bilgiyi sızdıran çalışanın kim olduğunu tespit etmek ve hakkında 

dava açmak için gazetecinin haber kaynağını açıklamasını istemiştir. Bu 

talebi kabul eden mahkeme Goodwin’den haber kaynağını açıklamasını 

istemiştir. Mahkemenin bu isteğini reddeden Goodwin “adaletin 

engellenmesi” suçundan mahkûm olmuştur. Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesi olaya ilişkin kararında; gazetecilik kaynaklarının korunmasının, 

basın özgürlüğünün ana koşullarından birisi olduğunu; böyle bir koruma 

olmadığı takdirde, kaynakların, kamu yararına olan meselelerde kamuyu 

bilgilendirmek konusunda basına yardımcı olmaktan kaçınabileceğini; bunun 

sonucu olarak, basının hayatî nitelikteki “kamunun bekçi köpeği” olma 

rolünün sarsılabileceğini ve basının doğru ve güvenilir bilgi sağlama 

yeteneğinin kötü yönde etkilenebileceğini; kamu yararından daha üstün bir 

talep maruz kılmadığı sürece böyle bir düzenlemenin Sözleşmenin 10. 

maddesi ile çelişeceğini belirtmiştir 65 . 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Goodwin kararı ve Avrupa 

Konseyi Bakanlar Komitesinin 2000 yılındaki Tavsiye Kararından sonra 

birçok devlet gazetecilerin kaynaklarını koruyan hükümler getirmiştir. 2003 

yılında 5680 sayılı Basın Kanunumuzun 15. maddesine "Mevkute sahibi, 

mesul müdür ve yazı sahibi haber kaynaklarını açıklamaya zorlanamaz" 

hükmünü ekleyen 4778 sayılı Kanunla 66 bu hak ülkemizde de tanınmış oldu. 

5187 sayılı yeni Basın Kanunu ile gazetecilerin haber kaynakları ile ilgili 

tanıklık yapmaya zorlanamayacağı da hükme bağlanarak bu hakkın kapsamı 

daha da genişletilmiştir 67 . 

Gazetecilerin haber kaynaklarını açıklamama hakları Amerika 

Birleşik Devletleri’nde yakın zamanda yaşanan bir olayla tekrar gündeme 

gelmiştir. Söz konusu olay, Valerie Plame adlı yetkilinin CIA'de çalıştığının 

65 Goodwin v. The United Kingtom, 27.03.1996, Reports 1996-II, 17488/90, §39. 

66 Resmî Gazete, Tarih: 11.01.2003, Sayı:24990. 

67 Kanunun 12. maddesine göre, “süreli yayın sahibi, sorumlu müdür ve eser sahibi, bilgi ve 

belge dahil her türlü haber kaynaklarını açıklamaya ve bu konuda tanıklık yapmaya 

zorlanamaz.” 

20

asına sızdırılmasına dayanmaktadır. Yapılan haber nedeniyle Valerie 

Plame'in kimliğini kimin açığa vurduğu federal soruşturma konusu olmuş ve 

bu kapsamda haber yazan ya da araştırma yapan gazeteciler, kaynaklarını 

açıklamak üzere Büyük Jüri önünde ifade vermeye çağrılmıştır. Haber 

kaynaklarının gizliliği ilkesinden fedakârlık etmemek uğruna bu talebi 

reddeden New York Times muhabiri Judith Miller ise 18 ay hapse mahkûm 

edilmiştir 68 . 

ABD'nin birçok eyaletinde gazetecilere kaynaklarını gizleme hakkı 

veren kanun hükümleri bulunmasına karşın 69 , Anayasanın bu konuda 

güvence içermemesi ve Yüksek Mahkemenin de, “mahkeme emriyle 

kaynakların açıklanmasından yana” tavır alması, Miller'ı korumasız 

bırakmıştır. Nitekim Yüksek Mahkeme Branzburg v. Hayes davasında bir 

gazete muhabirinin, büyük jürinin davetine uyarak, ağır suç ve cinayet 

soruşturması ile ilgili soruları yanıtlaması gerektiğine karar vermiştir 70 . 

Yüksek Mahkemenin bu yaklaşımına rağmen Judith Miller gibi birçok 

gazeteci haber kaynaklarını açıklamaktansa hapse girmeyi yeğlemişlerdir 71 . 

B) Haber, Düşünce ve Bilgileri Yorumlama ve Eleştirme Hakkı 

Basın özgürlüğünün içerdiği bir diğer hak; haber, düşünce ve 

bilgileri yorumlama ve eleştirme hakkıdır. 

“Bir insanı, bir eseri, bir konuyu, doğru ve yanlış yanlarını bulup 

göstermek maksadıyla inceleme işi” 72 olarak tanımlanan “eleştiri”, “bir olayı 

belli bir görüşe göre açıklama, değerlendirme işi” 73 olarak tanımlanan 

“yorumlama” faaliyetinden ayrılamaz. Çünkü her iki faaliyet de subjektif 

niteliktedir ve her eleştiri aynı zamanda bir yorumlama faaliyetidir. Ancak 

68 

(10.07.2005) 

69 

Bkz. GİRİTLİ İNCEOĞLU, Yasemin: Uluslararası Medya, 1. Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 

2000, s.104. 

70 

Branzburg v. Hayes, 408 U.S. 665, 1972. 

71 

Buna verilebilecek bir diğer örnek, “New York Times”da muhabir olarak çalışan Myron 

Farber’in, New Jersey Hastanesinde bazı şüpheli ölüm olaylarını araştırması sonucu, 

hastane doktoru Mario Jascalevich’i cinayetle suçlamasıdır. Mahkeme, Farber’dan 

kaynaklarını açıklamasını isteyince, muhabir bunu reddetmiş ve 40 gün hapis yatmıştır. New 

York Times Co. And Farber v. Jascalevich, 439 U.S. 1317, 1978. 

72 

Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, s.626. 


21

“yorumlama”nın ikinci bir anlamı daha vardır ki, bunun “eleştiri” ile ilgisi 

yoktur. “Yorumlama”nın ikinci anlamını oluşturan ve “tefsir” olarak da bilinen 

“Bir yazının veya bir sözün, anlaşılması güç yönlerini açıklayarak aydınlığa 

kavuşturma” 74 faaliyeti de basın özgürlüğü kapsamında değerlendirilmelidir. 

Basın özgürlüğünün içerdiği haklardan birisi olan haber, düşünce 

ve bilgileri yorumlama ve eleştirme hakkı, aynı zamanda düşünceyi açıklama 

ve yayma özgürlüğünün önemli bir ayağını oluşturur. Eleştirilerin ve 

yorumların serbestçe yapılamadığı bir toplumda kamusal sorunlar hakkında 

sağlıklı bilgi edinebilmek ve neyin kamunun iyiliğine olduğunu tespit 

edebilmek mümkün değildir. Bu çerçevede özellikle kamu otoritelerinin 

eleştirilmesi demokrasinin temel taşını oluşturur 75 . 

Basın özgürlüğünün bu yönü Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 

tarafından Oberschlich davasıyla açıkça ortaya konulmuştur. Dava konusu 

olay, Avusturyalı bir politikacının seçim kampanyası sırasında verdiği bazı 

demeçler nedeniyle bir gazeteci tarafından eleştirilmesi üzerine, gazetecinin 

mahkûm edilmesi ve yazının yer aldığı derginin toplattırılması ile ilgilidir. Söz 

konusu olayda Mahkeme, düşünceyi açıklama özgürlüğünün demokratik bir 

toplumun temelini oluşturduğunu, siyasal iktidarın eylemlerinin ve ihmâllerinin 

yasama ve yargı ile birlikte basının ve kamuoyunun da yakından 

incelenmesine tâbi olduğunu belirtmiştir. Eleştiri sınırlarını belirlerken sade 

vatandaşlar ile siyasetçiler arasında ayrım yapan Mahkeme, siyasetçilerin 

özellikle kamuya yaptıkları beyanları nedeniyle eleştirilmeleri durumunda, 

daha geniş bir hoşgörü ortaya koymaları gerektiğini açıklamıştır 76 . Yargıtay 4. 

Hukuk Dairesi de bir gazetecinin, yaptığı yorum ve eleştiriler nedeniyle 

yargılandığı bir davada, siyasetçilerin eleştirilmesinin basın için sadece bir 

hak olmayıp aynı zamanda bir görev olduğu belirtilerek bu hususu 

vurgulamıştır 77 . 

Amerika Yüksek Mahkemesi ise, New York Times v. Sullivan 

davasında eleştiri hakkıyla ilgili çok önemli ilkeler ortaya koymuştur. Yüksek 


75 ERDOĞAN, Mustafa: “Demokratik Toplumda İfade Özgürlüğü: Özgürlükçü Bir Perspektif”, 

Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 24, Ankara, 2001, s.9. 

76 Oberschlick v.Austria, 23.05.1991, A 204, 11662/85, § 59. 

77 Yargıtay 4. Hukuk Dairesi, E. 1996/4635, K. 1996/6359, KT. 08.07.1996. 

22

Mahkemenin bu kararına konu olan olaya, “Martin Luther King’in 

Savunulması ve Güneyde Özgürlük Mücadelesi Komitesi” olarak kendisini 

adlandıran bir grubun New York Times gazetesine “Onların Yükselen 

Seslerine Kulak Verin” başlığı ile verdiği bir ilânla polis şeflerine ağır 

ithamlarda bulunması neden olmuştur. Bunun üzerine polis şefi Sullivan, New 

York Times Gazetesi aleyhine 500.000 dolarlık tazminat davası açmıştır. İlk 

derece mahkemesi davayı kabul etmiş Eyalet Yüksek Mahkemesi de bu 

kararı onaylamıştır. Dava Yüksek Mahkemenin önüne gelince, bu Mahkeme 

gazetelerin ilân kısımlarının da basın özgürlüğünden yararlandığını, basının 

idare tarafından alınan önlemleri eleştirme hakkının özgür demokratik 

düzenin bir gereği olduğu, bu hakkın gerçeğin ispatlanması ile 

sınırlandırılamayacağını, çünkü çoğu olayda gerçeğin ispatlanmasının 

olanaksız olduğunu, bu durumun basının eleştiri hakkını engelleyeceğini, bu 

nedenle maddî olaylara ilişkin iyiniyetle yapılan iddialarda basın 

özgürlüğünden yararlanılması gerektiğini açıklayarak, davayı reddetmiştir 78 . 

1964 tarihli Yüksek Mahkemenin bu kararı, o tarihe kadar 

neredeyse tüm eyaletlerde yerleşik hâle gelen mahkeme kararlarını derinden 

etkilemiştir 79 . Bu kararla kamu görevlilerini eleştirme hakkının 

sınırlandırılabilmesi için haberin yalan olduğu iddiasının tek başına yeterli 

olamayacağı, aynı zamanda yayımın “kötü niyetle” yapıldığının da 

ispatlanmasının gerektiği ortaya konulmuştur 80 . 

Hakkı 

C) Haber, Düşünce ve Bilgileri Basabilme ve Dağıtabilme 

Haber, düşünce ve bilgileri basabilme ve dağıtabilme hakkı her 

şeyden önce matbaa kurmanın, süreli ve süresiz yayının izin alma ve malî 

teminat yatırma şartına bağlanmamasını gerekli kılar. 

78 New York Times v. Sullivan 376 U.S. 254, 1964. 

79 HOUDEK, Frank G.: “Constitutional Limitations on Libel Actions: A Bibliography of New 

York Times v. Sullivan and its Progeny, 1964-1984”, (COMM/ENT), Hastings Journal of 

Communications and Entertainment Law, Volume:6, 1983-1984, s.449. 

80 HANSON, Harold R.: “New York Times v. Sullivan: The Public Official and the Public 

Figure”, Albany Law Review, Volume:30, 1966, s.317; HOUDEK, Frank G.: a.g.m., s.450. 

23

Bilindiği gibi temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesinde iki sistem 

söz konusudur. Bunlardan birincisi “düzeltici sistem”, ikincisi “önleyici 

sistem”dir. Düzeltici sistemde, önceden herhangi bir izin almaya gerek 

olmayıp, ilgili kişi bütün sorumluluk kendisine ait olmak üzere verilecek 

cezayı göze alarak serbestçe hareket eder. Önleyici sistemde ise, 

özgürlüğün kullanılması, sınırların aşılmasını ve kötüye kullanmayı 

engellemek amacıyla önceden bazı kayıtlar altına alınmaktadır. Bu sistemde, 

kural olarak bir özgürlüğün kullanılması şartsız olmayıp, önceden izin almaya 

veya en azından bir bildirimde bulunmaya bağlıdır. Katılık veya esneklik 

derecesine göre önleyici sistem, “yasaklayıcı önleme”, “düzenleyici önleme” 

ve “basit önleme” olmak üzere üçe ayrılabilir. Bir özgürlüğün kullanılması için 

aranan iznin verilip verilmemesi konusunda kamu otoriteleri tam ve mutlak bir 

taktir yetkisine sahip bulunuyorsa “yasaklayıcı önleme”; istenen iznin 

verilmemesi kamu otoritelerinin taktirine bırakılmamışsa, önceden belirlenmiş 

olan objektif şartların yerine getirilmesi hâlinde izin verilmek zorundaysa 

“düzenleyici önleme”; bir özgürlüğün kullanılması için izin almaya gerek 

olmaksızın, bildirim yeterli görülüyorsa “basit önleme” söz konusudur 81 . 

Matbaa kurmanın, süreli ve süresiz yayımın izin alma ve malî 

teminat şartına bağlanması hem özgürlüğün gereksiz olarak kısıtlanması, 

hem de malî imkânları daha geniş olan kişilerle daha dar olan kişiler arasında 

bir ayrıma yol açması sebebiyle basın özgürlüğüyle ve klâsik demokrasi 

rejimiyle bağdaşmaz ve basını siyasal iktidarın baskısı ve denetimi altına 

sokar 82 . Nitekim, basımevi kurmanın izne bağlandığı dönemlerde, siyasal 

iktidarın basını bu yolla baskı altında tuttuğu tarihsel bir gerçektir. Örneğin II. 

Abdülhamit’in basını kontrol altına almak için başvurduğu yöntemlerden birisi 

de matbaa açmayı izin sistemine bağlayan çeşitli düzenlemeler 

hazırlamasıdır 83 . 

81 

KAPANİ, Münci: Kamu Hürriyetleri, Yedinci Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 1993, s.236- 

237. 

82 

KAPANİ, Münci: a.g.e., s.237. 

83 

Ülkemizde matbaalarla ilgili ilk düzenlemelerin yer aldığı 1857, 1888 ve 1895 tarihli 

Matbaalar Nizamnamelerine göre, matbaa açmak isteyenlere, durumları incelendikten sonra, 

eğer sakınca görülmezse, matbaa açabileceklerine dair bir belge verilmekteydi. Bkz. 

KABACALI, Alpay: Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Birinci Baskı, 

Gazeteciler Cemiyeti Yayınları:29, İstanbul, 1990, s.54-55. 

24

Serbestçe ve önceden bir kontrole tâbi olmadan haberlerin, 

düşüncelerin ve bilgilerin basılabilmesi, basın özgürlüğü için gerekli ancak 

yeterli değildir. Basılan eserlerin serbestçe dağıtılabilmesi de gereklidir. Bu 

nedenle basılmış eserlerin çeşitli yollarla dağıtımını yasaklayan veya 

zorlaştıran tasarruflar basın özgürlüğünü zedeler 84 . 

Belirli suçların işlenmesi hâlinde, adlî mercilerin kararı ile basılmış 

eserlerin toplatılması, serbest dağıtım hakkının sınırlandırılması olarak 

değerlendirilemez. Ancak “basılmış eserlerin toplatılması” basın 

özgürlüğünün en önemli unsurlarından olan serbest dağıtım hakkını 

doğrudan ilgilendirdiğinden çok dikkatli bir şekilde düzenlenmelidir 85 . 

Basılmış eserlerin serbestçe dağıtılabilmesine yönelik tehditler her 

zaman devletten kaynaklanmayabilir. Tekelleşme sürecine bağlı olarak 

dağıtım şirketlerinin belli başlı medya gruplarının eline geçmesi de “serbestçe 

dağıtım hakkı”nı zedeleyebilir. Bu bağlamda dağıtım şirketlerini ellerinde 

bulunduran grupların, rakip grupların ürünlerine farklı tarifeler uygulamaları 

ya da bu ürünlerin dağıtımlarını yapmamaları da bu hakkın kullanılmasını 

zorlaştırmaktadır 86 . 

Matbaa kurmanın, süreli ve süresiz yayının izin alma ve malî 

teminat yatırma şartına bağlanması ve dağıtımın önlenmesi haber, düşünce 

ve bilgileri basabilme ve dağıtabilme hakkını zedeleyen durumların en basit 

görünümüdür ve günümüzde önemini yitirmiştir. Çünkü demokratik ülkelerin 

hiçbirinde matbaa kurmak ya da süreli ve süresiz yayın, izin alma ve malî 

teminat yatırma şartına bağlanmamakta; belirli istisnalar dışında dağıtım 

hakkı sınırlandırılmamaktadır. Bununla birlikte günümüzde haber, düşünce 

ve bilgileri basabilme ve dağıtabilme hakkını zedeleyen biri eski diğeri yeni iki 

olgu vardır. Bunlar; basının ortaya çıktığı günden bugüne kadar varlığını 

sürdüren “sansür” ve son yıllarda ortaya çıkan “tekelleşme”dir. Basın 

özgürlüğü ile yakından ilgili olan bu noktalar aşağıda incelenecektir. 



86 Nitekim ülkemizde Yayın-Satış Pazarlama ve Dağıtım şirketiyle Birleşik Basın Dağıtım 

şirketi 1996 yılında birleşerek Birleşik Yayın Dağıtım şirketini kurarak bu alanda hâkimiyeti 

ele geçirmişlerdir. Yeni kurulan bu şirketin ilk faaliyeti de rakip grubun yayın organı olan 

Akşam gazetesini dağıtmama kararı olmuştur. TOKGÖZ, Oya: Temel Gazetecilik, 5. Baskı, 

İmge Kitabevi, Ankara, 2003, s.47. 

25

1. Sansür Yasağı 

Haber, düşünce ve bilgileri basabilme ve dağıtabilme hakkı elde 

edilen haber, düşünce ve bilginin, yapılan yorum ya da eleştirinin herhangi bir 

ön denetime tâbi olmaksızın basılıp yayımlanabilmesini zorunlu kılar 87 . Buna 

basının ön denetime tâbi olmaması (sansür yasağı) denmektedir 88 . 

Birçok ülkede 89 olduğu gibi ülkemizde de basın sansürü 

yasaklanmıştır. İlk olarak, 1908’de yeniden yürürlüğe konulan 1876 

Anayasasının 12. maddesinde yapılan değişiklikle kabul edilen sansür yasağı 

sonraki tüm Anayasalarımızca da benimsenmiştir. 1982 Anayasasının 28. 

maddesinde yer alan “Basın hürdür, sansür edilemez” hükmü bu yasağı 

vurgulamaktadır. 

İngilizce’de “censor”, Fransızca’da “censure” olarak karşılığını 

bulan “sansür” sözcüğü Latince kökenli olup “değer biçmek, taktir etmek” 

anlamına gelen “censere” sözcüğünden gelmektedir. Yine Eski Roma’da 

“censor”, sayım ve ahlâk işlerinden sorumlu olan kişilere denmekteydi 90 . 

Ana Britannica’da “Kamu yararını koruma gerekçesiyle söz, yazı, 

resim ve filmlere uygulanan ön denetim basım ve yayım yasağı” 91 olarak 

tanımlanan “sansür” sözcüğü, Meydan- Larousse’da “Her türlü yayının, 

sinema ve tiyatro eserlerinin hükûmetçe önceden denetlenmesi işi; yayım ve 

gösterilmelerinin izne bağlı olması” 92 olarak tanımlanmaktadır. 

Bugün ulaşılan şekliyle basın özgürlüğü uzun bir tarihsel gelişimin 

ürünüdür. İnsanların; hoşuna gitmeyen, yararına olmayan düşüncelere ve bu 

87 SUNAY, Reyhan: a.g.e., s.163. 

88 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.8. 

89 Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasasının 5. maddesine göre, “Herkes, fikrini, söz, yazı 

ve resimle açıklayıp yazmak, herkese açık olan kaynaklardan hiçbir engele uğramadan bilgi 

edinmek hakkına sahiptir. Basın özgürlüğü radyo ve film vasıtasıyla haber vermek 

özgürlüğünü teminat altına alınır. Sansür konulamaz”; Yunan Anayasasının 14. maddesine 

göre, “Herkes düşüncelerini, sözlü olarak, yazıyla ve basın aracılığı ile hukuka uygun olarak 

açıklayabilir ve propagandasını yapabilir. Basın özgürdür, sansür ve her türlü önleyici tedbir 

yasaklanmıştır.”; 1993 tarihli Rus Anayasasının 29. maddesine göre, “Herkes düşünme ve 

konuşma özgürlüğüne sahiptir…Kitle iletişim özgürlüğü garanti altındadır. Sansür 

yasaklanmıştır.” Yabancı Anayasaların son metinlerine ulaşmak için 

(10.05.2005) internet adresi kullanılabilir. 

90 NİŞANYAN, Sevan: a.g.e, s.393. 

91 Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık, Cilt: 19, s.102. 

92 Meydan Larousse, Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, Meydan Yayınları, Cilt: 10, s.940-941. 

26

düşünceleri açıklayanlara karşı hoşnutsuzluk duyguları taşımaları doğaldır 93 . 

Hoşnut kalmadığı düşünce ve haberler karşısında pozisyon alan insanların 

başvurduğu ilk yol ise sansür olmuştur. 

İnsanoğlunun var olduğu günden bugüne kadar çeşitli şekillerde 

kendini gösteren sansür, bizi ilgilendiren anlam ve uygulamaları yönünden 

15. yüzyılın ürünüdür. Bu anlamda sansür, dinî otoritenin düşünce yasakçılığı 

ile başlar 94 . 

Dinî otoritenin zayıflamasından sonra, onun yerini siyasî otorite 

almıştır. 16. ve 17. yüzyıllarda serbest basın, devlet için tehlikeli görüldüğü 

için, dinî otoritenin yerine siyasî otorite kendi memurları aracılığı ile sansürü 

devam ettirmiştir 95 . Bugün ise dinî ve siyasî otoritenin yerini, uluslararası 

sermaye almıştır. Otoritenin el değiştirmesi doğal olarak sansürün kaynağını 

değiştirmiş ve yeni bir sorun ortaya çıkarmıştır: Medyada tekelleşme ve basın 

özgürlüğü sorunu. 

Aynı zamanda kurumsal bir yapıyı ifade eden basın, basın 

çalışanlarından(muhabir, yazar vs.) ayrı düşünülemez. Dolayısıyla basının 

özgür olması basın kurumlarının yanında çalışanlarının da özgür olmasını 

gerektirir. 

Özellikle medyanın tekelleşme süreciyle birlikte yaşadığı dönüşüm 

gazetecinin kendi kendini sansüre tâbi tutması gibi yeni bir sansür şeklini 

ortaya çıkarmıştır. Bu sansür, kurumun kendi içinde ya da gazetecilerin 

zihninde oluşmaktadır. Bu bağlamda patronun çıkarları, iş dünyası ve çeşitli 

siyasî, sosyal ve ekonomik gruplarla ilişkiler, hem kurumun yayın yönetiminin 

hem de muhabirin objektifliğini zedelemektedir. Günümüzde sansürün en 

tehlikeli görünümü budur. Çünkü, sansür devlet ya da başka bir kurumdan 

geliyorsa bu kolaylıkla anlaşılır. Ancak müdahale patrondan, yayın 

yönetiminden geliyorsa bunu tespit etmek çok zordur. Bu bağlamda “The 

Pew Research Center” ile “Columbia Journalism Review”in 30 Nisan 2000 

tarihinde açıkladığı yaklaşık 300 gazeteci ve gazete yöneticisi ile yapılan 

93 DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e, s.42. 

94 KABACALI, Alpay: a.g.e., 5. 

95 Bu konuda geniş bilgi için bkz.HOLDSWORTH, W. S.: “Press Control and Copyright in the 

16th and 17th Centuries”, Yale Law Journal, Volume: XXIX, 1919-1920, s.841-858. 

27

anketin sonuçları çok dikkat çekicidir. Buna göre, 150 yerel ve 137 ulusal 

haber kuruluşu görevlisi gazeteci(206'sı muhabir, 81'i yönetici), rekabetten 

kaynaklanan ticarî baskıların varlığını açık yüreklilikle söylerken birçok haber 

değeri olan konunun bu sebeple takip edilmediğini belirtiyor. Katılımcıların 

dörtte biri haber kuruluşunun çıkarları için haberlerin tonunu yumuşattıklarını 

itiraf ediyor. Katılımcıların üçte birinden fazlası, haber kuruluşunun malî 

çıkarlarını zedeleyici bulunan haberlerin genellikle yayımlanmadığını 

vurguluyor 96 . 

Bu gelişmeler dikkate alınarak “sansür” kavramı yeniden 

tanımlanmalı ve hangi kurum, organ ya da kişiden kaynaklanırsa 

kaynaklansın “sansür”ü engelleyecek tüm tedbirler alınmalıdır. Bu aynı 

zamanda 1982 Anayasasının 28. maddesinin ikinci fıkrasında yer alan 

“Devlet, basın ve haber alma hürriyetini sağlayacak tedbirleri alır” hükmünün 

de bir gereğidir. 

2. Basında Tekelleşme Sorunu 

Basın özgürlüğü, hükûmet ve hükûmet dışı güçler karşısında 

basının özgür olmasını gerekli kılar 97 . Hükûmet dışı güçlerin başında “siyasî 

partiler”, “medya patronları” ve basının en önemli gelir kaynağını oluşturan 

“reklâm verenler” gelmektedir 98 . Bu bağlamda medya pazarındaki tekelleşme 

basın özgürlüğü ile yakından ilgilidir. 

Basın faaliyeti, basın işletmelerini gerekli kılmaktadır. İşletme 

özgürlüğü sistemini kabul eden ülkelerde, ekonominin en önemli ilkelerinden 

biri serbest rekabettir. Bu rekabet diğer işletmelerde olduğu gibi, basın 

işletmelerinde de büyüme eğilimini arttıran önemli bir neden olmakta ve bu 

eğilim tekelleşmeye olanak hazırlamaktadır 99 . 

96 

“Self Cencorship:How Often and Why” (13.05.2005). 

97 

ANDERSON, David A.: “Freedom of the Press”, Texax Law Review, Volume: 80, Number: 

3, 2002, s.451. 

98 

ANDERSON, David A.: a.g.m., s.482-483. 

99 

DANIŞMAN, Ahmet: Basın Özgürlüğünün Sağlanması Önlemleri, Devletin Basın 

Karşısındaki Aktif Tutumu, Ankara Üniversitesi Basın-Yayın Yüksek Okulu Yayınları No:1, 

Ankara, 1982, s.13. 

28

Kapitalist ekonominin temel bileşkelerinden olan endüstrileşme, 

makineleşme ve kentleşme, 17. yüzyılın başından itibaren varlığını sürdüren 

gazeteleri, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kitle gazeteleri hâline getirdi. 

Toplumun her kesimine yönelmiş haber verme anlayışını temel alan kitle 

gazeteciliği, çeşitli atılımlar içine girdi. Bu bağlamda her kesimden insanla 

ilgili konular haber konusu olurken, haber yapmada insanın ilgisini çekme 

ilkesi benimsendi ve magazinleşme olgusu kitle gazetelerinde ağırlık 

kazanmaya başladı 100 . Bu durum gazeteleri basit bir fikrî işletme olmaktan 

çıkararak, tirajlarını arttırarak kazançlarını çoğaltma amacını güden birimler 

hâline getirdi 101 . Bu bağlamda Rupert Murdoch örneği dikkat çekicidir. 

İngiltere’nin muhafazakâr eğilimli basının temel direklerinden biri olan “Sun”ı 

satın alan Murdoch, kendisini Avustralya’da üçüncü büyük basın grubu hâline 

getiren bulvar basını reçeteleriyle, kısa sürede İngiliz süreli basın pazarının 

üçte birlik kısmını ele geçirmiştir. Bunu fiyat indirimi, İngiltere Sarayı 

üzerindeki kavgaların sistematik sunumu, çıplak fotoğrafların düzenli yayımı 

yoluyla gerçekleştirmiştir 102 . 

Teknolojik gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan sinema ve 

televizyon gibi yeni kitle iletişim araçlarının, büyük sayıda insana, basılı 

yayından vazgeçmelerine yol açabilecek haber ve eğlence olanakları 

sunması süreli basını yeni bir içerik arayışına itmiştir. Büyük gazeteler bu 

yeni kitle iletişim araçlarına özellikle içeriklerini çeşitlendirerek, baskılarını 

arttırarak, fiyatlarını düşürerek ve uzman sayfalarını geliştirerek cevap 

vermeye çalışmıştır 103 . Ancak bu değişim, süreli basının reklâm pastasındaki 

payının azalmasını engelleyememiştir. Ortaya çıkan yeni kitle iletişim 

araçlarına bağlı olarak reklâm gelirlerinin azalması, maliyetlerin artması, 

teknolojiye ayak uydurmak için büyük yatırımların zorunlu hâle gelmesi gibi 

sebepler süreli basını sermaye problemiyle de karşı karşıya bırakmıştır 104 . Bu 

zorluklarla mücadele edemeyen kimi süreli yayınlar satın alma ve birleşme 

yollarıyla büyük sermaye gruplarının eline geçerek tekelleşme sürecini 

100 TOKGÖZ, Oya: a.g.e., s.29. 

101 DANIŞMAN, Ahmet: a.g.e., s.16. 

102 BARBİER, Frédéric-LAVENIR, Catherina Bertho: a.g.e., s.312-313. 

103 BARBİER, Frédéric-LAVENIR, Catherina Bertho: a.g.e., s.307. 

104 Geniş bilgi için bkz. DANIŞMAN, Ahmet: a.g.e., s.16-22. 

29

hızlandırmıştır. Bu tekelleşme süreci basın dışındaki diğer kitle iletişim 

araçlarında da kendini göstermiştir. Günümüzde basın tekellerinin yerini 

medya tekelleri almıştır. İster ulusal isterse uluslararası olsun medya tekelleri 

“medya baronları”nın (media moguls) da ortaya çıkmasına yol açmıştır 105 . 

Tekelleşme biçimleri genellikle yatay, dikey ve çapraz olmak üzere 

kendini göstermektedir. Yatay tekelleşmede, bir ana başlık etrafında yer alan 

ve ilk bakışta başkalarınca yayımlandıkları izlenimini veren yazı işleri, idarî ve 

malî servisleri ortak olan gazeteler söz konusuyken; dikey tekelleşmede, 

haber toplamadan dağıtıma kadar tüm işlemlerle uğraşan ve aynı yönetim 

altında birbirini tamamlayan faaliyetlerin tek elde toplanması söz 

konusudur 106 . Medyada tekelleşmenin ulaştığı son aşama olan çapraz 

tekelleşme, önceleri tek bir alanda faaliyet gösteren kuruluşların başka 

alanlara el atmasıyla ortaya çıkmıştır. Süreli ve süresiz yayın alanında 

faaliyet gösteren bir kuruluşun, radyo, televizyon, video gibi diğer yayımcılık 

alanlarına da girerek, çeşitli kitle iletişim araçlarının tek elde toplanması 

çapraz tekelleşmenin en tipik görünümüdür 107 . 

Burada üzerinde durulması gereken en önemli konu, zaten tekelci 

eğilimlerin egemen olduğu medya dünyasında zamanla daha da büyüyen 

dev medya şirketlerinin oluşmasıdır 108 . Uzun yıllardan beri medya 

sektöründeki tekelleşme sürecini irdeleyen Ben H. Bagdikian, ilk baskısı 1983 

yılında yapılan The Media Monopoly adlı kitabında; günlük gazetelerin, 

dergilerin, yayın sistemlerinin, kitapların, sinema filmlerinin ve diğer birçok 

kitle iletişim aracının hızlı bir şekilde bir avuç uluslararası şirketin kontrolüne 

girdiğini, birleşmelerin ve satın almaların bu hızla devam etmesi durumunda 

1990’larda medyanın önemli bir kısmının dev bir firmanın eline geçmesinin 

şaşırtıcı olmayacağını ileri sürmüştü 109 . Bagdikian 2000 yılında 6. baskısını 

yapan kitabında Amerika Birleşik Devletlerindeki 25.000 günlük gazete, dergi, 





109 BAGDIKIAN, Ben H.: The Media Monopoly, 6. Baskı, Beacon Press, Boston, 

Massachusetts 2000, s.3; Medyada tekelleşme için bkz. COMPAINE, Benjamin M.- 

GOMERY Douglas: Who Owns The Media?, Competition and Concentration in the Mass 

Media Industry, Third Edition, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah- New 

Jersey, London, 2000. 

30

televizyon, kitap ve sinema filmlerinin ticarî kontrolünün büyük oranda 23 

şirketin elinde olduğunu tespit ederek tekelleşme sürecinin hangi boyutlara 

ulaştığını somut bir şekilde ortaya koymuştur 110 . Yapılan daha yeni bir 

araştırmada AOL Time Warner, Disney, General Electric, News Corporation, 

Viacom, Vivendi, Sony, Bertelsmann, AT&T and Liberty Media gibi on 

çokuluslu(multinationals) medya devinin bu sektörün kontrolünü büyük 

oranda elinde bulundurduğu ileri sürülmüştür 111 . 

Medya kartelleri daha çok zaman ve mekân işgal ederek her 

sokağa, sayısız eve ve her bireyin kafasına yerleşerek daha da 

büyümektedirler 112 . Peki bu şirketler niçin bu alanda hâkimiyet kurmak için 

mücadele veriyorlar ve milyarlarca dolar para harcıyorlar? Bagdikian bu 

sorunun cevabının “para” ve “nüfuz” olduğunu söylüyor 113 . 

Her şeyden önce bu sektör özellikle sürekli büyüyen reklâm 

gelirleri ile diğer birçok sektörden daha kârlıdır. Türk Reklâmcılar Derneği’nin 

verilerine göre, 31 Haziran 2005 itibariyle altı aylık Türkiye reklâm pazarı 

717.9 milyon Amerikan Doları’na ulaşmıştır 114 . 2004 yılının ilk altı aylık 

döneminde bu rakam 545.8 milyon Amerikan Doları olarak gerçekleşmişti. Bu 

veriler 2005 yılının ilk altı ayında pazarın Amerikan Doları bazında %31.5 

oranında büyüdüğünü ortaya koymaktadır. Bu büyüme birçok sektörle 

mukayese dahi edilemez. Nielsen Media Research tarafından yapılan bir 

araştırmaya göre, Amerika Birleşik Devletleri’nde yılın ilk üç çeyreği için 2005 

yılı reklâm harcamaları 87.3 milyar Amerikan Dolar ile bir önceki yıla göre 

%4.5 artmıştır 115 . Dünyadaki toplam reklâm pastasının 365 milyar Amerikan 

110 

BAGDIKIAN, Ben H.: a.g.e., s.4. 

111 

7 Ocak 2002 tarihinde “The Nation” dergisinde yayımlanan Mark Crispin MILLER imzalı 

yazıda evreni egemenliği altında tutan on çok uluslu şirketin adları ve durumları ele 

alınmıştır. Bkz. MILLER, Mark Crispin: “What’s Wrong With This Picture?”, The Nation, 7 

January 2002, 

(24.04.2005), s.1-2. 

112 

MILLER, Mark Crispin: a.g.m., s.1. 

113 

BAGDIKIAN, Ben H.: a.g.e., s.5. 

114 

Türk reklâm pazarında en büyük pay %55.4 ile televizyonlara aittir. Gazetelerin ve 

dergilerin payı ise, %36.1’dir. Diğer verilere, (12.09.2005) internet 

adresinden ulaşılabilir. 

115 

(11.09.2005). 

31

Doları olduğu 116 ve bu rakamın sürekli arttığı düşünülürse sektörün kârlılığı 

daha iyi anlaşılabilir. 

Sektörün kârlılığı dışında bu alanda uluslararası sermayenin 

yatırım yapmasının bir diğer nedeni de, yatırım yaptığı diğer endüstriyel ve 

finansal alanlarını desteklemektir. Çünkü bu pazara hâkim firmaların çoğunun 

başka alanlarda da yatırımları vardır. Örneğin Amerika Birleşik 

Devletleri’ndeki medya pazarına hâkim firmaların yarısı ülkenin en büyük beş 

yüz şirketi arasında yer almaktadır. Bu şirketler hava yoları, kömür, petrol, 

bankacılık, sigortacılık, savunma sanayi, otomotiv, nükleer enerji gibi çok 

çeşitli alanlarda da faaliyet göstermektedirler 117 . 

İkinci olarak medya pazarına hâkim şirketler halkın haber, bilgi ve 

fikirlerini etkilerler ve bu yolla popüler kültürü ve politik tercihleri belirlerler. 

Ayrıca bu sektörde güçlü olan şirketler siyasal iktidarı da etkiler. Çünkü 

siyasal iktidar sahiplerinin toplumu etkileyebilmeleri ve kendilerini ifade 

edebilmeleri medyada yer almalarına bağlıdır 118 . Yine medya tarafından 

desteklenmeyen siyasal iktidarın ayakta durması ya da siyasal iktidara talip 

olanların bu destek olmaksızın iktidarı ele geçirmeleri hemen hemen 

olanaksızdır. Nitekim, bu gibi dev kuruluşların kendi istedikleri adamları 

yönetime getirmek için başta kitle iletişim araçları olmak üzere tüm 

olanaklarını kullanarak kampanyalara giriştikleri ve genellikle sonuç elde 

ettikleri günümüz dünyasında sıklıkla karşılaştığımız durumlardandır 119 . Bu 

nedenle medya lobisi kendisinden korkan siyasal iktidarlar ile özel bir güçle 

görüşür 120 . 

Tekelleşme olgusunun genel olarak basın özgürlüğünü özel olarak 

basın özgürlüğünün içerdiği haklardan birisi olan “haber, düşünce ve bilgileri 

basabilme ve dağıtabilme hakkı”nı zedelediği açıktır. Bu olgunun her şeyden 

önce gazetecinin kendi kendini sansüre tâbi tutması gibi yeni bir sansür 

şeklini ortaya çıkardığı “The Pew Research Center” ile “Columbia Journalism 

116 < http://www.ntvmsnbc.com.tr/news/149174.asp

Review”in yaptığı ve yukarıda sonuçları verilen araştırmada açıkça ortaya 

konulmuştur 121 . 

Ayrıca liberal kuramın basına verdiği en önemli görev, kanıların 

serbestçe ifade edilmesidir; bu da ancak basın organlarının çeşitliliğiyle 

sağlanabilir. Oysa tekelleşme olgusu, doğurduğu sonuç bakımından, bu 

kuramla uyuşmamaktadır 122 . 

D) Yaratma Hakkı 

“Zekâ ve düşünce gücünden yaralanarak o zamana kadar 

görülmeyen yeni bir şey ortaya koymak” 123 olarak tanımlanan “yaratmak” 

fiilinin ayırt edici niteliği, tamamen soyut bir içeriği işlemesi değildir. Somut bir 

olaya dayansa dahi, türüne göre değer taşıyan ve dayandığı olayın dışında 

bir şeyler ortaya koyan eserler “yaratma” olarak kabul edilebilir 124 .Bu 

bağlamda “yaratma hakkı”, belirli bir olayın anlatılması veya bir konunun 

incelenip eleştirilmesi dışında, kişinin bir şey ortaya koyması(yaratması) ve 

ortaya konulan(yaratılan) eserin basın yoluyla dışa vurulması ve çoğaltılması 

olarak tanımlanabilir 125 . 

Genel olarak “yaratma hakkı” sınırsızdır. Ancak basın özgürlüğü 

içerisinde yer alan “yaratma hakkı”nın bir takım sınırları vardır. Çünkü basın 

özgürlüğü içerisinde yer alan “yaratma hakkı”, yaratılan eserin kamuya 

sunulabilmesini de gerekli kılar. Dolayısıyla yaratılanın adî, bayağı, ar ve 

haya duygularını sarsıcı ya da başkalarını tahkir edici nitelikte olması 

durumunda, basın özgürlüğü içerisinde yer alan “yaratma hakkı”nın 

kullanılmasından bahsedilemez. Bu hakkın varlığı, yaratılan eserin türüne 

göre ve objektif kriterler çerçevesinde bir değer taşımasına bağlıdır 126 . 

Basın faaliyetinde önemli bir yer işgal eden “karikatür sanatı” 

“yaratma hakkı” içinde değerlendirilmelidir. Karikatür, niteliği gereği genellikle 

121 Araştırma sonuçları için bkz. s.26-27. 




125 ÖZEK. Çetin: Türk Basın Hukuku, s.37. 

126 ÖZEK. Çetin: Türk Basın Hukuku, s.37. 

33

elirli bir alaya almayı ve karikatüre konu olan şeyin toplum içinde komik 

duruma düşürülmesi sonucunu doğurmaktadır 127 . Karikatürün bu niteliği, 

onun hukuka uygun olup olmadığı ve hukuka uygun sayılırsa, nedeninin ve 

sınırlarının neler olacağı sorununu beraberinde getirmektedir 128 . 

Önce Danimarka’da daha sonra aralarında Norveç’in, Almanya’nın 

ve Fransa’nın da bulunduğu ülkelerin çeşitli yayın organlarında, Hz. 

Muhammed’i çeşitli şekillerde tasvir eden karikatürlerin yayımlanması ve bu 

olayın uluslararası bir kriz hâline dönüşmesi, konunun geniş bir şekilde 

yeniden tartışılmasına neden olmuştur. Ancak karikatürün sınırlarını tespit 

ederken aynı zamanda dinî ve siyasî boyutu olan bu somut olaydan hareket 

edilmesi, bizi hukukî zeminden uzaklaştıracağından doğru bir yaklaşım olarak 

kabul edilemez. Burada tartışılması gereken konu, söz konusu karikatürlerin 

içeriklerinin basın özgürlüğünün sınırlarını ihlâl edip etmedikleri olmalıdır. 

Her ne kadar Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. maddesinin 

2. fıkrasında din ve dinî figürler düşünceyi açıklama özgürlüğünün 

sınırlandırma nedenleri arasında sayılmasa da, Mahkeme “sosyal bir ihtiyaç” 

kriterinden hareket ederek, büyük hayranlık ve sevgi duyulan dinî değerleri 

düşünceyi açıklama özgürlüğünün bir sınırı olarak kabul etmektedir 129 . Bu 

bağlamda Hz. Muhammed’i “terörist” olarak tasvir eden bir karikatürün 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin ifadesiyle “kullanılması görev ve 

sorumluluk yükleyen...” düşünceyi açıklama özgürlüğü çerçevesinde 

değerlendirilmesi düşünülemez. 

Bu somut olay bir kenara bırakılarak şunu söyleyebiliriz: Basın 

özgürlüğü için söz konusu olan sınırların tamamı, basın faaliyeti içerisinde 

yapılan, karikatür için de geçerlidir. Bu bağlamda karikatüre ayrıcalık tanımak 

söz konusu olamaz. Ancak karikatür konusu olan kişiler, özellikle de 

siyasetçiler bu konuda daha hoşgörülü davranabilirler 130 . Bu durum 

127 

ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.210. 

128 

Bu konudaki görüşler için bkz. ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.210-212. 

129 

Bkz. I.A. v. Turkey, 42571/98, 13.09.2005, §30; Otto-Preminger-Institut v. Austria, 

20.09.1994 A 295-a, § 47. 

130 

Türkiye’de mizahın bir hukuka uygunluk sebebi olarak kabul edilip edilmediği, Hz. 

Muhammed’in karikatürlerinin çizilmesinden önce, karikatürist Musa Kart’ın Cumhuriyet 

Gazetesinde Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ı iplik yumağına dolanmış kedi şeklinde 

gösteren karikatürü nedeniyle para cezasına çarptırılması ile de gündeme gelmiştir. 

34

karikatüre konu olan kişinin karikatüre yaklaşımıyla ilgili olup, hukukî bir konu 

değildir. Bu nedenle, kişilik haklarına ya da basın özgürlüğü için sınır 

oluşturan başkaca değerlere yönelik bir saldırının, karikatür aracılığı ile ya da 

başkaca yollarla yapılmasının bir önemi yoktur. Burada önemli olan saldırının 

kişilik haklarına ya da basın özgürlüğü için sınır oluşturan başkaca değerlere 

zarar verip vermediğidir. Ancak bu durum tespit edilirken karikatürün niteliği 

mutlaka dikkate alınmalıdır. 

II. BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN SINIRLARI 

Bütün insan hakları belgelerinin can alıcı bir unsuru olmakla 

birlikte, düşünceyi açıklama özgürlüğü ve onun özel bir türünü oluşturan 

basın özgürlüğü, hiçbir zaman liberal düşünürleri tatmin edecek düzeyde 

teminat altına alınmamıştır. Bu durum sadece komünist, faşist, nasyonal 

sosyalist ya da başka totaliter ya da otoriter rejimlerden değil, fakat aynı 

zamanda bizatihi Batı demokrasilerinin içindeki fikir hareketlerinden ve hukuk 

kurallarından da kaynaklanmaktadır 131 . 

Varlıklarını esas olarak her türlü eleştiriyi kısıtlamak suretiyle 

devam ettirebilen komünist, faşist, nasyonal sosyalist ya da başka totaliter 

düzenler için düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve onun özel bir türünü 

oluşturan basın özgürlüğünün yasaklanması zorunludur. Aksi taktirde zora 

dayalı bu tür düzenlere açıkça meydan okumalara izin verilmesi, bu 

düzenlerin arkasındaki halk desteğinin kökünden sarsılmasına sebep olabilir. 

Ancak burada asıl üzerinde durulması gereken konu Batı demokrasilerinde 

de bu özgürlüklerin çeşitli gerekçelerle sınırlandırılmış olmasıdır 132 . 

Toplumsal hayatta temel hak ve özgürlüklerin sınırlanması 

kaçınılmazdır. Sınırsız bir özgürlük anlayışı toplum ve devlet hayatı içinde 

söz konusu olamaz 133 . Hiçbir zaman, hiçbir toplumda sınırsız özgürlük diye 

bir şey olamayacağı, sınırsız özgürlüğün anarşi doğuracağı ve sonuçta 

131 BARRY, Norman P.: “Hukukî ve Siyasî Açıdan İfade Hürriyeti”, Çev. Özlem YILMAZ, 

Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 27, Ankara, 2002, s.5. 

132 BARRY, Norman P.: a.g.m., s.5. 

133 GÖZLER, Kemal: Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Birinci Baskı, Ekin Kitabevi Yayınları, 

Bursa, 2000, s.176. 

35

özgürlükleri yok edeceği çok fazla açıklama gerektirmeyecek bir gerçektir 134 . 

İnsan hakları düşüncesinin en önemli çıkmazlarından birisi olarak ortaya 

çıkan bu sorun, günümüzde özgürlüklerle düzen arasında bir denge 

kurularak çözülmeye çalışılmaktadır 135 . Özgürlük ve düzen arasındaki bu 

denge problemi Arthur Miller’in 17. yüzyıl Amerika’sının bir köyünde yaşanan 

cadı avını anlatan “Cadı Kazanı” adlı oyununda şu ilginç cümlelerle formüle 

edilmektedir: “İşlediği bir günah için üzerine saldırılan bir adama acıyabiliriz, 

aynı şey bir gün kendi başımıza da gelebilir, o zaman bize de acırlar. Ama 

hiçbir baskı olmaksızın da toplumsal bir hayat kurulamaz. Düzen ile özgürlük 

arasında bir denge bulmak zorundayız.” 136 Bu nedenledir ki devletin ve 

toplumun varlığını sürdürebilmesi için özgürlüklerin sınırlandırılması 

kaçınılmaz bir zorunluluktur 137 . Diğer tüm özgürlükler gibi düşünceyi 

açıklama özgürlüğünün ve onun özel bir türünü oluşturan basın özgürlüğünün 

de sınırlandırılması bu zorunluluğun bir sonucudur. 

Nitekim Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde düşünceyi açıklama 

özgürlüğü kapsamında ele alınan basın özgürlüğünün, mutlak olmadığı ve 

birtakım nedenlerle sınırlandırılabileceği hükme bağlanmıştır. Sözleşmenin 

10. maddesinin ikinci fıkrasına göre, “...bu özgürlükler, demokratik bir 

toplumda, gerekli tedbirler niteliğinde olarak, ulusal güvenliğin, toprak 

bütünlüğünün veya kamu emniyetinin korunması, nizamın sağlanması ve suç 

işlenmesinin önlenmesi, sağlığın ve ahlâkın, başkalarının şöhret ve 

haklarının korunması, gizli bilgilerin açığa vurulmasının önlenmesi veya yargı 

gücünün otorite ve tarafsızlığının sağlanması için yasayla öngörülen bazı 

merasime, sınırlamalara veya yaptırımlara bağlanabilir.” 1982 Anayasasında, 

basın özgürlüğünün “millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği, 

Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez 

bütünlüğünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, 

Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin açıklanmaması, başkalarının 

şöhret veya haklarının, özel veya aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğü 

134 KAPANİ, Münci: a.g.e., s.217. 

135 ÇEÇEN, Anıl: a.g.e., s.38. 

136 MILLER, Arthur: Cadı Kazanı, Milli Eğitim Basımevi, Çev. Sabahattin EYÜBOĞLU ve 

Vedat GÜNYOL, Millî Eğitim Bakanlığı Modern Tiyatro Eserleri Serisi:87, İstanbul, 1962, s.8. 


36

meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin gereğine uygun olarak 

yerine getirilmesi amaçlarıyla…” sınırlandırılabileceği(m.26/2) ve bu 

özgürlüğün “Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin 

değiştirilmesini sağlamak amacıyla…” kullanılamayacağı(m.27/2) hükme 

bağlanmıştır 138 . Amerika Birleşik Devletleri’nde ise, Yüksek Mahkeme 

tarafından karara bağlanan davalarla belirlenen basın özgürlüğünün sınırları 

“başkalarının şöhret ve haklarının korunması”, “ulusal güvenlik” ve 

“müstehcenlik” olmak üzere üç kategoriye ayrılabilir 139 . 

Gerek 1982 Anayasasının 28. maddesi, gerek Avrupa İnsan 

Hakları Sözleşmesinin 10. maddesi, gerekse Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesinin ve Amerika Yüksek Mahkemesinin kararları dikkate 

alındığında basın özgürlüğünün sınırları, “başkalarının şöhret ve haklarının 

korunması”, “devletin ve toplumun korunması” ve “ahlâkın korunması” olmak 

üzere üç kategori altında toplanabilir. 

B) Başkalarının Şöhret ve Haklarının Korunması 

Basın özgürlüğünü düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğü 

kapsamında ele alan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. maddesinin 

ikinci fıkrasına göre 140 , “başkalarının şöhret ve hakları”, bu özgürlüğün 

sınırlarından birisini oluşturmaktadır. “Başkalarının şöhret ve hakları” ile 

kastedilen “kişilik hakları”dır. Kişilik haklarının konusunu oluşturan değerler 

maddî bedensel değerler, manevî değerler ve meslekî-ticarî değerler olmak 

üzere üçe ayrılmaktadır 141 . 

138 

1982 Anayasasında basın özgürlüğünün sınırlanması, çalışmamızın ikinci bölümünde 

detaylı olarak ele alınmıştır. Bkz.s. 117 vd. 

139 

Geniş bilgi için bkz. ARSLAN, Zühtü: ABD Yüksek Mahkemesi Kararlarında İfade 

Özgürlüğü, Liberal Düşünce Topluluğu, Ankara, 2003, s.5-47. 

140 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. maddesinde garanti altına alınan özgürlük 

kategorisi için, “ifade özgürlüğü” (freedom of expression) kavramı kullanılmıştır. Sözleşmede 

kullanılan “ifade özgürlüğü” kavramı düşüncenin basın, radyo, televizyon, sinema ya da 

başka şekillerde açıklanmasını da kapsamaktadır. İfade özgürlüğü kavramı için bkz. 

BEYDOĞAN, T. Ayhan: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Türk Hukukunda Siyasî 

İfade Hürriyeti, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2003, s.13-25; ÖZİPEK, Bekir 

Berat: Teorik ve Pratik Boyutlarıyla İfade Hürriyeti, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, 

Ankara, 2003, s.17-36. 

141 

Kişisel değerler içim bkz. ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: 

Medeni Hukuk, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 6. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2000, 

37

Kişilik hakkının konusuna giren maddî bedensel değerleri, kişinin 

hayatı, sağlığı ve vücut bütünlüğü gibi değerler oluşturmaktadır 142 . Maddî 

bedensel değerler koruduğu hususlar itibariyle basın özgürlüğü için genellikle 

pratikte bir sınır oluşturmaz. Basın özgürlüğünün en önemli sınırını oluşturan 

ve basın tarafından sıklıkla ihlâl edilen kişilik değerleri mânevi değerlerdir. 

Manevî değerler, daha çok kişinin dış hayatla, toplumla olan ilişkilerinden 

kaynaklanan ve kişiye, kişi olması nedeniyle tanınıp hukuk düzenince 

korunan onur ve saygınlık, giz çevresi, ad, resim gibi değerlerdir 143 . Bu 

değerlerin her biri basın özgürlüğü için bir sınır oluşturmaktadır. 

Saygınlığı 

1. Basın Özgürlüğünün Sınırı Olarak Kişinin Onuru ve 

Herkes; insana, insan olması nedeniyle tanınan onur ve saygınlığa 

sahiptir ve hiçbir birey ötekilere göre bu değerlerden tümüyle ya da bir 

bölümüyle yoksun değildir 144 . Toplumsal hayatta önemli bir yer tutan, tüzel 

kişiler de onur ve saygınlığa sahiptir ve bu hakları hukuk düzenince 

korunur 145 . 

Kişilerin toplumsal hayatın bir üyesi olarak temelde sahip oldukları 

“onur” ve toplumsal hayat içindeki ilişkileriyle çevreye karşı kazandıkları 

“saygınlık” 146 , gerek uluslararası düzeyde 147 , gerekse ulusal düzeyde 148 

korunmaktadır. 

s.402-425.; ÖZTAN, Bilge: Şahsın Hukuku, Hakiki Şahıslar, 10. Bası, Turhan Kitabevi Hukuk 

Yayınları, Ankara, 2001, s.117-141; ÖZEL, Sibel: Uluslararası Alanda Medya ve İnternette 

Kişilik Hakkının Korunması, Seçkin Yayınları, Anakara, 2004, s.29-35. 

142 

ÖZTAN, Bilge: Medenî Hukukun Temel Kavramları, 3. Bası, Turhan Kitabevi Hukuk 

Yayınları, Ankara, 1998, s.226; ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, 

K.Emre: a.g.e., s.402; ÖZSUNAY, Ergun: Gerçek Kişilerin Hukukî Durumu, İstanbul 

Üniversitesi Yayınları No:2610, İstanbul, 1979, s.98 vd. 

143 

ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.407. 

144 


145 

ÖZSUNAY, Ergun: a.g.e., s.118. 

146 


147 

İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin 5. maddesine göre, “Hiç kimseye işkence ya da 

zalimce, insanlık dışı ya da onur kırıcı davranış ve ceza uygulanamaz.” Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesinin 3. maddesine göre, “ Hiç kimse işkenceye, insanlık dışı ya da onur kırıcı ceza 

ve işlemlere tâbi tutulamaz.” Yine Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. maddesinin ikinci 

fıkrasına göre, “Kullanılması görev ve sorumluluk yükleyen bu özgürlükler… başkalarının 

38

Onura ve saygınlığa yönelik saldırılar çeşitli şekillerde ortaya 

çıkabilir. Saldırı, yazıyla ya da sözle yapılabileceği gibi, bazı davranışlarla da 

gerçekleştirilebilir 149 . Ancak bizim çalışmamızın konusunu oluşturan ve basın 

yoluyla gerçekleştirilebilecek saldırı çeşidi basılmış eserlerle gerçekleştirilen 

saldırılardır. 

Basılmış eserlerle kişinin onur ve saygınlığına yönelik saldırılar 

hem cezaî hem de hukukî sorumluluğu gerektirebilir. Ancak biz 

çalışmamızda, özel hukuk kapsamında yer alması nedeniyle hukukî 

sorumluluğu ele almayacağız. 

Sorumluluk 

a) Basın Yoluyla Onur ve Saygınlığa Yönelik Saldırılar ve Cezaî 

Cezaî sorumluluğu gerektiren onur ve saygınlığa yönelik saldırı 

çeşidinin en çok karşılaşılan şekli “hakaret” ve “sövme”dir. 

765 sayılı Türk Ceza Kanununda, şeref ve haysiyete yönelik 

saldırılarılar, mağdura “mahsus bir madde” isnat edilip edilmemesine göre 

“hakaret” ve “sövme” olarak ikiye ayrılmaktaydı 150 . Buna göre, isnat edilen 

husus belli bir “vakıa” değilse, “hakaret” değil, “sövme” söz konusudur 151 . 

Örneğin, bir kimseye “sen filan tarihte filan adamın malını çaldın” denilmesi 

“hakaret” suçunu oluştururken; “falanca kişi hırsızdır” denilmesi “sövme” 

suçunu oluşturur. Bu nedenle, bir isnadın hakaret olabilmesi için, isnat edilen 

fiili diğer fiillerden ayırmaya yarayacak; yere, zamana, işlenme biçimine ilişkin 

şöhret ve haklarının korunması... için kanunla öngörülen bazı merasime, koşullara, 

sınırlamalara veya yaptırımlara bağlanabilir.” 

148 Gerek Türkiye’de, gerekse başka ülkelerde kişilerin onur ve saygınlığı başta Anayasa 

olmak üzere birçok pozitif hukuk hükmü tarafından korunmaktadır. 1982 Anayasasında, 

“başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması” hemen hemen tüm temel hak ve özgürlükler 

için bir sınırlama sebebi olarak kabul edilmiştir. Aynı şekilde Türk Ceza Kanununda, kişilerin 

onur ve saygınlığına yönelik saldırılar çeşitli yaptırımlara bağlanmıştır(m.125). 

149 Bir kişinin adının kasten bir hayvana takılması, davranışla ortaya konulan saldırı çeşidine 

örnek olarak verilebilir. ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: a.g.e., 

s.411. 

150 ÖZTÜRK, Bahri-ERDEM, Mustafa R.-ÖZBEK, Veli Ö.: Ceza Hukuku, Genel Hükümler ve 

Özel Hükümler(Kişilere ve Mala Karşı Suçlar), TCK Tasarısı’na Göre Gözden Geçirilmiş ve 

Yasadaki Değişiklikler İşlenmiş 3. Bası, Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2004, s. 227. 

151 EREM, Faruk: Türk Ceza Hukuku, Özel Hükümler, Cilt: IV, Üçüncü Baskı, Seçkin 

Kitabevi, Ankara, 1985, s.541. 

39

azı tamamlayıcı koşullara ihtiyaç vardır. Aksi taktirde hakaret değil, sövme 

suçu oluşur 152 . 

5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanunu ile “hakaret” ve “sövme” ayrımı 

kaldırılmıştır. Yeni Türk Ceza Kanununun 125. maddesine göre, “Bir kimseye 

onur, şeref ve saygınlığını rencide edebilecek nitelikte somut bir fiil veya olgu 

isnat eden ya da yakıştırmalarda bulunmak veya sövmek suretiyle bir 

kimsenin onur, şeref ve saygınlığına saldıran kişi…cezalandırılır…” Yeni 

düzenlemeye göre, hakaret suçunun oluşabilmesi için bir kişiye somut bir fiil 

veya olgu isnat edilmelidir; ya da kişiye herhangi bir olayla irtibatlandırmadan, 

soyut yakıştırmalarda bulunulması gerekmektedir. Bu duruma gerekçede bir 

kimseye “serseri”, “alçak”, “hayvan”, “hırsız”, “rüşvetçi”, “sahtekâr”, “fahişe”, 

“faşist”, “komünist”, “mürteci” denmesi örnek olarak gösterilmiştir 153 . 

İngiliz ve Amerikan hukukunda basın yoluyla şeref ve haysiyete 

yönelik saldırılarda, mağdura “mahsus bir madde” isnat edilip edilmemesi 

kriterinden hareket edilerek yapılan, hakaret ve sövme ayrımı yoktur. Bunun 

yerine şeref ve haysiyete yönelik saldırının hangi vasıtalarla gerçekleştirildiği 

dikkate alınarak bir ayrım yapılmaktadır. Amerika’da ve İngiltere’de kişinin 

şeref ve haysiyetine, bir başka ifadeyle kişinin saygınlığına yönelik saldırılar 

“defamation” olarak isimlendirilmektedir 154 . 

Bir çatı kavram olan “defamation”, “libel” ve “slander” olmak üzere 

iki şekilde gerçekleştirilebilir 155 . Eğer saldırı yazıyla yapıldıysa ve göze hitap 

ediyorsa “libel”; ağız yoluyla yapıldıysa ve kulağa hitap ediyorsa “slander” 

olarak isimlendirilmektedir 156 . Yazılı bir metnin başkalarının yanında 

okunması da “libel” olarak kabul edilmektedir. İlk olarak Snyder v. Andrews 

152 

ÖZTÜRK, Bahri-ERDEM, Mustafa R.-ÖZBEK, Veli Ö.: a.g.e., s.238. 

153 

ARTUÇ, Mustafa: 5237 Sayılı Gerekçeli, Karşılaştırmalı, Tablolu Türk Ceza Kanunu, 

Kartal Yayınevi, Ankara, 2004, s.301-302. 

154 

DOCHERTY, Bonnie: “Defamation Law: Positive Jurisprudence”, Harvard Human Rights 

Journal, Volume:13, 2000, s.264; HALPERN, Harold M.: “Note:Defamation via Television Ad 

Lib; and Slander Distinctions”, Buffalo Law Review, Volume:VI, 1956-1957, s.325. 

155 

DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.264; DEL RUSSO, Alexander D.: “Freedom of the Press 

and Defamation: Attacking the Bastion of New York Times Co. v. Sullivan”, St. Louis 

University Law Journal, Volume: 25, 1981-1982, s.503. 

156 

KUTTEN, Joseph: “Radio Defamation-Libel or Slander”, Washington University Law 

Quarterly, Volume: XXIII, 1937-1938, s.263; HALPERN, Harold M.: a.g.m., s.325; DEL 

RUSSO, Alexander D.: a.g.m., s.503; ZELEZNY, John D.:Communications Law, Liberties, 

Restraints, and the Modern Media, Second Edition, Wadsworth Publishing Company, 

Belmont, 1997, s.102. 

40

davasıyla kabul edilen bu ilkeye göre, radyoda veya televizyonda bir 

metinden okunan karalayıcı ifade “libel” olurken; herhangi bir metinden 

okunmayan karalayıcı ifade “slander” olmaktadır 157 . Bu ayrımın gerekçesi 

şudur: Yazı daha büyük bir kötüniyeti gösterir ve daha fazla zarar verir. 

Çünkü yazı daha kalıcıdır ve bu yüzden daha fazla yayılabilir 158 .1875’li yıllar 

için doğru gibi gözüken bu gerekçe günümüz için geçerli olamaz. Radyo, 

televizyon ve internetin bu kadar yaygın olduğu ve milyonlarca insana 

ulaşabildiği günümüzde yazılı metnin daha kalıcı olduğunu ve daha fazla 

yayıldığını ileri sürmek doğru değildir. Ayrıca, bazen sık sık tekrarlanan 

konuşmalar özel bir mektuptan çok daha fazla kişiye ulaşabilir. Yazılı 

karalamanın daha fazla kötüniyet gerektirdiği ve kişinin yazmadan önce 

düşündüğü, konuşmanın ise spontane, düşünmeden gerçekleştiği teorisi de 

genellikle doğru değildir 159 . 

Onur ve saygınlığa yönelik saldırılarda İngiliz ve Amerikan 

hukukunda, ülkemizde tam karşılığı bulunmayan ve ”false light” olarak 

adlandırılan bir kurum daha vardır. Kişinin yanlış tanıtılması ya da yanlış 

değerlendirilmesi anlamına gelen bu kavram, hakaret olarak 

nitelendirilemeyecek olan karalamaları ifade etmek için kullanılmaktadır. 

Hakaret niteliği taşımayan fakat kişinin onur ve saygınlığını zedeleyen bu tür 

yayınlarda gerçekmiş gibi tasvir edilen olaylar aslında yalan ya da 

yanıltıcıdır 160 . “False light” davaları genellikle üç hâlde karşımıza çıkmaktadır: 

Çarpıtma, süsleme ve romanlaştırma. Çarpıtmaya bir gazetecinin büyük bir 

mağazadan alışveriş yapan bir gencin fotoğrafını çekmesi ve bu fotoğrafı altı 

ay sonra bir mağaza soygununda kullanması örnek olarak verilebilir. 

Süsleme, bir olaya gazetecilik hesaplarıyla yanlış bir bilginin eklenmesi 

durumunda söz konusu olur. Amerika Yüksek Mahkemesinin Cantrell v. 

Forest City Publishing Co. davasında verdiği karar bu duruma örnek 

gösterilebilir. Söz konusu dava 1967 yılında bir köprünün çökmesi sonucu 

157 

HALPERN, Harold M.: a.g.m., s.326. 

158 

KUTTEN, Joseph: a.g.m., s.264; Bu gerekçeye dayanan mahkeme kararları için bkz. 

HALPERN, Harold M.: a.g.m., s. 326. 

159 

HALPERN, Harold M.: a.g.m., s.327. 

160 

EMERSON, Thomas I.: “The Right of Privacy and Freedom of the Press”, Harvard Civil 

Rights-Civil Liberties Law Review, Volume:14, No:2, 1979, s.333. 

41

hayatını kaybeden Cantrell’ın eşinin ve çocuklarının çok zor şartlar altında ve 

yoksulluk içinde hayatlarını sürdürdüklerine dair bir yazının ilgili yayın 

organında yayımlanması üzerine açılmıştır. Bu yazıda olayı daha dramatik 

hâle getirmek adına süsleme yoluna başvurulmuş ve habere yalanlar 

eklenmiştir. Romanlaştırmada ise, hayal ürünüymüş gibi sunulan bir roman 

kahramanı araç edilerek belirli(gerçek) bir kişinin anlatılması söz konusudur. 

Yazar bunu yaparken romanın kahramanıyla gerçek kişi arasındaki ad, 

meslek, hobiler, yaşadığı yer gibi ortak özelliklerden yararlanır. Okuyucu bu 

romanı okurken zihninde roman kahramanıyla gerçek kişiyi özdeşleştirir 161 . 

Türk hukukundaki “hakaret” ve “sövme” kavramına karşılık Batı’da 

“defamation”, “slander”, “libel” ve “false light” gibi birçok kavram 

kullanılmaktadır. Bu kavram çeşitliliği sadece bir dil ve terminoloji sorunu 

olmayıp aynı zamanda hukukî ve pratik sonuçlar da doğurmaktadır. Örneğin 

Türkiye, Romanya 162 gibi bazı ülkelerde onur ve saygınlığa yönelik saldırılar, 

“slander” – “libel” ayrımı yapılmaksızın suç sayılırken, İngiltere ve İsviçre gibi 

ülkelerde sadece “libel” suç sayılmaktadır 163 . Bu nedenle konunun daha iyi 

anlaşılabilmesi için söz konusu kavramların her birinin anlamı ve hangi 

durumlarda kullanıldığı bilinmelidir. 

Bazı küçük istisnalar dışında hemen hemen tüm ülkelerde, 

kaynağına bakılmaksızın kişinin onur ve saygınlığına yönelik saldırılar ceza 

hukuku kapsamında ele alınmakta ve suç olarak kabul edilmektedir 164 . 

Bununla birlikte uygulamada çok ciddî farklılıklar söz konusudur. Eski 

komünist ülkelerde ve Türkiye’de basına karşı sık sık kullanılan bu kanunlar 

İngiltere, Almanya, Fransa, İtalya, İspanya gibi Avrupa ülkelerinde nadiren; 165 

161 

ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.175-176. 

162 

Bkz. YANCHUKOVA, Elena: “Criminal Defamation and Insult Law:An İnfringement on the 

Freedom of Expression in European and Post-Communist Jurisdiction”, Columbia Journal of 

Transnational Law, Volume: 41, 2002-2003, s. 889. 

163 

VAN DER BERG, John: “Should There be a Crime of Defamation?”, South African Law 

Journal, Volume:106, 1989, s.282. 

164 

Türkiye, Hollanda, Almanya, Avusturya, İsviçre, İtalya, Norveç, İsveç, İngiltere, Hollanda, 

Danimarka, İspanya, Fransa, Yunanistan, Romanya, Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, 

Kırgızistan, Türkmenistan, Rusya, Ermenistan, Avustralya, Amerika Birleşik Devletleri onur 

ve saygınlığa yönelik saldırılarıları ceza hukuku kapsamında ele alan ülkelere örnek olarak 

verilebilir. Geniş bilgi için bkz. YANCHUKOVA, Elena: a.g.m., s.871-890; VAN DER BERG, 

John: a.g.m., s.285-289. 

165 

YANCHUKOVA, Elena: a.g.m., s.873. Nadiren de olsa bu maddelerin basına karşı 

kullanılması, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin önüne gelmiştir. Örneğin Fransa, 

42

Danimarka, Norveç, Hollanda ve İsveç gibi ülkelerde ise hemen hemen hiç 

uygulanmamaktadır 166 . Amerika Birleşik Devletleri’nde ise, bu kanunların 

basına karşı kullanılması Sullivan davasıyla birlikte neredeyse olanaksız hâle 

getirilmiştir 167 . Amerika Yüksek Mahkemesi, 1964 yılında karara bağladığı 

New York Times Co. v. Sullivan davasında kamu görevlisi olan davacıların 

meslekî davranışlarını konu alan karalayıcı materyallere karşı açtığı hakaret 

davalarında, karşı tarafın “kötüniyet”le hareket ettiğini ispatlaması gerektiğine 

karar vermiştir 168 . Bunu yapmak ise kolay bir iş değildir 169 . “Kötüniyet”in ispatı 

için davalının kullanılan ifadenin yanlış olduğunu bildiğinin ya da sorumsuzca 

beyanın doğruluğunu ya da yanlışlığını göz ardı ettiğinin göz önüne 

serilmesi gerekmektedir 170 . 

Hemen hemen tüm Avrupa ülkelerinin mevzuatında yer alan ve 

hakareti suç sayan düzenlemeler nedeniyle ortaya çıkan uygulamalar 

kaçınılmaz olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin önüne de gelmiştir. 

Bu konuda önemli bir ölçü getiren Lingens v. Austria 171 davasında Mahkeme, 

bir siyasî kişiyi eleştiren yazarın cezaî yaptırıma maruz kalmasının onu 

gelecekte bu tür eleştiriler yapmaktan alıkoyacak bir tür sansür niteliği 

taşıyacağını ve basının “kamunun bekçi köpeği” rolünü zedeleyeceğini 

belirtmiştir 172 . Barfod v. Denmark 173 davasında aynı yaklaşımı sergileyen 

Colombani; İspanya, Castells; Avusturya, Lingens davaları nedeniyle Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesinde yargılanmışlardır. 

166 

YANCHUKOVA, Elena: a.g.m., s.874. 

167 

Bu dava hakkında geniş bilgi için bkz. DEL RUSSO, Alexander D.: a.g.m., s.505-511; 

Yüksek Mahkemenin bu davayla ilgili kararı için bkz. ARSLAN, Zühtü: a.g.e., s. 243-261. 

168 

New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 

169 

BARRY, Norman P.: a.g.m., s.11. 

170 

New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 

171 

Lingens v. Austria davasında, Yahudi Dokümantasyon Merkezi başkanı Simon 

Wiesenthal, bir televizyon programında Avusturya Liberal Parti başkanı Friedrich Peter’in 

İkinci Dünya Savaşı sırasında SS piyade tugayında görev yapmakla suçladı. Bir sonraki gün 

Avusturya Sosyalist Partisi’nin başkanı Bruno Kreisky’e bu iddialar soruldu. Bu sorulara 

cevap veren Kreisky, Peter’i savundu ve Wiesenthal’ın örgütünü “siyasî mafya”, yöntemlerini 

ise “mafya yöntemleri” olarak nitelendirildi. Bunun üzerine başvuru sahipleri bir dergide 

Krisky’i “fırsatçı”, “ahlâksız”, “vakarsız” olarak tanımlayan iki makale yayımladılar. Bu 

makaleler nedeniyle derginin yayın yönetmeni olan Lingens hakkında Avusturya Ceza 

Kanununun hakareti suç sayan 111. maddesi gereğince açılan dava mahkûmiyetle 

sonuçlandı. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bu mahkûmiyet kararıyla Sözleşmenin 10. 

maddesinin ihlâl edildiğine karar verdi. Lingens v. Austria, 9815/82, A 103, 08.07.1986. 

172 

Lingens v. Austria, §44. 

173 

Söz konusu dava, yazdığı makale ile iki hâkime hakaret ettiği iddia edilen ve bu nedenle 

mahkûm olan bir gazeteci ile ilgilidir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, başvuru sahibinin iki 

43

Mahkeme, söz konusu olayda bir gazetecinin mahkûm edilmesini 10. 

maddenin ihlâli olarak görmemesine rağmen, kamu yararına ilişkin sorunlar 

konusunda, vatandaşların korkmadan ve çekinmeden görüşlerini dile 

getirebilmeleri için cezaî ya da başka yaptırımlardan kaçınmak gerektiğini 

vurgulamıştır 174 . Bu iki karar Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin “hakaret”in 

ceza hukuku kapsamında ele alınmasına karşı tam bir tavır almadığını; 

ancak cezaî yaptırımların “korkutucu etkisi”nin 175 özellikle basın açısından 

ciddî sakıncalar doğurduğunu ve basının en hayatî görevlerinden biri olan 

“kamunun bekçi köpeği” rolünü yerine getirmesine engel olacağını ileri 

sürerek, eğiliminin konunun ceza hukukundan ziyade özel hukuk kapsamında 

ele alınması gerektiği yönünde olduğunu göstermektedir. 

Onur ve saygınlığa yönelik saldırı nedeniyle açılan davalarda ilk 

halledilmesi gereken sorun hemen hemen tüm ülkelerde aynıdır. Bu da 

kullanılan ifadenin onur ve saygınlığı zedeleyici olup olmadığıdır. Peki hangi 

ifadeler onur ve saygınlığı zedeleyici nitelikte kabul edilmektedir? Bu konuda 

ülkeler arasında küçük farklar olmakla birlikte temel yaklaşım aynıdır. 1936 

yılında İngiltere’de bir davada Lord Aitken’in onur ve saygınlığı zedeleyici 

ifadeler için kullandığı “sağduyulu insanların nezdinde kişiyi küçük 

düşürmeye yatkın ifadeler” tanımı hemen hemen her ülkede genel kabul 

görebilecek niteliktedir 176 . 

Basın hukuku üzerinde yaptığı çalışmalarla tanınan John D. 

Zelezny tarafından hazırlanan bir tabloda hangi sözcüklerin kişinin onur ve 

saygınlığına yönelik bir saldırı olarak algılanabileceği belirtilmiştir. Bu tabloda 

dikkat çeken bazı sözcükler şunlardır: Kürtaj, tecavüz, tecavüzcü, suç ortağı, 

hâkime hakaret nedeniyle mahkûm edilmesini Sözleşmenin 10. maddesinin ihlâli olarak 

görmemiştir. Barfod v. Denmark, 11508/85, A 149, 22.02.1989. 

174 Barfod v. Denmark, §29. 

175 “Korkutucu etki” ifadesi burada İngilizce “chilling effect” ifadesinin karşılığı olarak 

kullanılmıştır. “Chillin effect”, bir kişi ya da bir grup tarafından cezalandırılacağını düşünen bir 

kişinin konuşmaktan kaçınması ya da konuşmasını sınırlandırmasıdır. Örneğin, yazdığı bir 

konu nedeniyle uzun süreli bir hapis cezasına çarptırılabileceğini düşünen bir gazeteci bazen 

farkında olmadan bile kendi kendini sansürleyebilir. Geniş bilgi için bkz. HAZLETT, Thomas 

W.-SOSA, David W.: “Chillling the Internet Lessons from FCC Regulation of Radio 

Broadcasting”, Michigan Telecommunications and Technology Law Review, Volume:4, 

1997-1998, s. 35-68. 

176 NICHOLSON, Marlene Arnold: “Mclibel: A Case Study in English Defamation Law”, 

Wisconsin Internatioanal Law Journal, Volume:18, 2000, s.31. 

44

müptela, zina, AIDS, alkolik, ateist, rüşvet, deli, Nazi, büyücü, ırkçı, 

suçlu, eroinman 177 . Ancak bir ifadenin onur ve saygınlığı zedeleyici nitelikte 

olup olmadığı belirlenirken sadece kullanılan ifadelere değil, aynı zamanda o 

ifadelerin kullanıldıkları duruma ve bağlama da bakmak gerekmektedir. 

Çünkü genellikle onur ve saygınlığa yönelik saldırılar ima yoluyla 

gerçekleştirilir ve kullanılan kelimelerin her zaman doğal ve mutad tek bir 

anlamı yoktur 178 . 

Ülkeler arasındaki asıl farklılık, hangi ifadenin onur ve saygınlığı 

zedeleyici olup olmadığı konusunda değil, hangi onur ve saygınlığı zedeleyici 

ifadelerin yaptırıma bağlanabileceği konusundadır. Burada “ispat hakkı” 

sorunu ortaya çıkmaktadır. 

b) Bir Cezasızlık Sebebi Olarak İspat Hakkı 

Basın yoluyla hakaret davalarında ispat hakkının tanınmasında, 

Amerika’da meydana gelen iki olayın çok önemli etkisi vardır. Bunlardan 

birincisi John Peter Zenger’in Newyork Weekly Journal gazetesinde çıkan bir 

yazı üzerine, yönetimi eleştirmesinden dolayı 1734 yılında tutuklanması ve 

hakaret suçu ile itham olunarak yargılanmaya başlanmasıdır 179 . Zenger’in 

savunmasını üstlenen Andrew Hamilton, ithamların doğruluğunun 

araştırılmasını talep etti 180 . Bu araştırmayı yapan jüri neticede Zenger’in 

sorumlu olmadığına karar verdi 181 . İşte bu davayla birlikte New York 

Kolonisinde hakaret suçlarında ispat savunma nedeni sayılmaya 

başlanmıştır. 

“Koloniler devri”nden sonra terk edilen bu ilke, New York 

Eyaletinde ancak 1821 yılında yeniden kabul edilmiştir 182 . Bunda 9 Eylül 

1802 tarihinde başlayan Croswell davası etkili olmuştur. Croswell 

177 Diğer sözcükler için bkz. ZELEZNY, John D.: a.g.e., s. 106-107. 

178 NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.31-32; ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.107. 

179 CROSMAN, Ralph L.: “The Legal and Journalistic Significance of the Trial of John Peter 

Zenger”, Rocky Mountain Law Review, Volume:10, 1937-1938, s.260. 

180 SHIENTAG, Bernard L.: “From Seditious Libel to Freedom of the Press”, Brooklyn Law 

Review, Volume: XI, Number:2, 1942, s.142. 

181 CROSMAN, Ralph L.: a.g.m., s.267. 

182 DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.61-62. 

45

gazetesinde yayımladığı bir yazıda, zamanın Başkanı Jefferson’ın bir kişiyi, 

Washington ve Adams hakkında ağır hakaret içeren sözler yayımlaması için 

parayla teşvik ettiğini ileri sürmüştür 183 . Bu yazı nedeniyle yargılanan 

Croswell, iddiasını ispat etmek istediğini açıklamış; ancak mahkeme hakaret 

davasında gerçeğin ispat edilmesinin bir savunma hakkı oluşturmayacağını 

belirterek Croswell’i mahkûm etmiştir. Bu olayın yarattığı büyük tepki üzerine, 

Newyork Yasama Meclisi, suç oluşturan hakaret hâllerinde, gerçeğin 

ispatının, isnat iyi saik ile yapılmış ise sorumsuzluk sebebi olacağını ve 

jürinin davanın maddî ve hukukî yönleri hakkında da karar verebileceğini 

kabul etmek zorunda kalmıştır 184 . 

“İspat hakkı” konusunda Amerika, İngiltere’nin de içinde yer aldığı 

diğer ülkelerden bariz bir şekilde ayrılmaktadır. Amerika Yüksek Mahkemesi, 

1964 yılında karara bağladığı New York Times Co. v. Sullivan davasında 

kamu görevlisi olan davacıların, meslekî davranışlarını konu alan 

materyallere karşı açtığı hakaret davalarında, karşı tarafın “kötüniyet”le 

hareket ettiğini ispatlaması gerektiğine karar vermiştir 185 . “Kötüniyet”in ispatı 

için davalının kullanılan ifadenin yanlış olduğunu bildiğinin ya da sorumsuzca 

beyanın doğruluğunu ya da yanlışlığını göz ardı ettiğinin göz önüne 

serilmesi gerekmektedir 186 . Sonraki bir başka davada 187 Yüksek Mahkeme, 

“sorumsuzca gerçeğin göz ardı edilmesi”nin davacı tarafından ispat 

edilebilmesi için davacının, davalının “büyük bir ihtimalle ifadenin yanlış 

olduğuna inandığını ispatlaması gerektiğine” karar vermiştir 188 . New York 

Times davasından üç yıl sonra Yüksek Mahkeme bu kurala “dikkat çeken 

toplumsal konularda gönüllü olarak rol üstlenen kişiler” olarak tanımladığı 

“kamu figürleri”ni(halka mal olmuş kişileri) de eklemiştir 189 . Amerika Yüksek 

Mahkemesi, karalama davalarında, sıradan insanları kamu görevlilerinden ve 

kamuya mal olmuş kişilerden ayırmaktadır. Yüksek Mahkeme 1974 yılında 

183 FORKOSCH, Morris D.: “Freedom of the Pres:Croswell’s Case”, Fordham Law Review, 

Volume:33, 1964-1965, s.418; SHIENTAG, Bernard L.: a.g.m., s.144-145. 

184 FORKOSCH, Morris D.:a.g.m., s.448. 

185 New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 

186 New York Times v. Sullivan, 376 U.S. 280, 1964. 

187 Garrison v. Louisiana, 379 U.S. 64,74, 1964. 

188 NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.35. 

189 NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.35. Bkz. Curtis Publihhing Co. v. Butts, 388 U.S. 

130, 1967. 

46

karara bağladığı Gertz v. Welch davasında sıradan kişilerin, karşı tarafın 

”kötüniyetini” ispatlamak zorunda olmadıklarına, “ihmalinin” ispatlanmasının 

yeterli olduğuna karar vermiştir 190 . 

Amerikan uygulaması bir kenara bırakılırsa “ispat hakkı”nın bazı 

ülkelerde kural olarak, bazı ülkelerde ise istisna olarak kabul edildiği görülür. 

Örneğin İngiltere’de “ispat hakkı” mutlak bir haktır ve bu hakkın kullanılması 

sonucu isnadın gerçek olduğunun ispatı “Common Law”ın davalıya sunduğu 

üç geleneksel savunmadan biridir 191 . Amerika’dan farklı olarak İngiltere’de 

ispat yükümlülüğü davalıya aittir ve isnat, doğruluğu ispatlanıncaya kadar 

yalan kabul edilir 192 . Bu nedenle davacının, ifadenin karalayıcı olduğunu ve 

bu ifadenin kendisine yönelik olduğunu ispatlaması yeterlidir 193 . Davacı 

ayrıca davalının hakaret etme kastıyla hareket ettiğini ve kötü niyetli 

olduğunu ispatlamak zorunda değildir 194 . Buna karşılık davalı karalayıcı 

ifadenin doğru olduğunu ispatlayabilirse sorumlu tutulamaz 195 . Bu, ifadenin 

her detayının doğru olması demek değildir 196 . 

Mutlak ispat hakkını savunanlara göre bir kişi doğruyu söylediği 

için cezalandırılamaz. Onlara göre, herkesi herkes hakkında iyi sözler 

söylemeye mecbur etmek, yalanı ve yalancılığı sosyal bir görev hâline 

190 

Gertz v. Robert Welch, 418 U.S. 345-348, 1974. 

191 

“Common Law” davalıya “gerçeklik” dışında, “tarafsız eleştiri” ve “imtiyaz” olmak üzere iki 

savunma olanağı daha sunmaktadır. “Tarafsız eleştiri”, ifade özgürlüğünü teminat altına alan 

bir savunmadır. Bu savunmaya başvuran davalı, kullandığı ifadelerinin somut olaylara 

dayandığını ve halkın ilgisini çektiğini ispatlamak zorundadır. Ancak davacı, davalının 

kötüniyetle hareket ettiğini ispatlarsa, “tarafsız eleştiri” savunma aracı olarak kullanılamaz. 

Yine, İngiltere’de kamu yararının sağlanması amacıyla bazı davalılara, kullandıkları sözler 

nedeniyle “imtiyaz” tanınmaktadır. Örneğin seçilmiş kamu görevlilerine parlamentolarda; 

hâkimlere, avukatlara ve tanıklara mahkemelerde söyledikleri sözler nedeniyle dava 

açılamaz. Bazı kişilere bu konuda “imtiyaz” tanınması bir zorunluluğun sonucudur. Çünkü 

böyle bir savunma aracının yokluğunda karalama davası tehdidi bu insanların özgürce 

konuşmalarını engeller ve kamu yararı zarar görür. Bkz. DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.274- 

275. Bu savunma olanakları açısından İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri mukayesesi 

için bkz. KEETON, W. Page: “Defamation and Freedom of the Press”, Texas Law Review, 

Volume: 54, 1975-1976, s.1241-1249. 

192 

BRENNAN, David J.: “The Defence of Truth and Defamation Law Reform”, Monash 

University Law Review, Volume:20, 1994, s.155; VICK, Douglas W.-MACPHERSON, Linda: 

“Anglicizing Defamation Law in the European Union”, Virginia Journal of International Law, 

Volume:36, 1995-1996, s.939. 

193 

NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.33; VICK, Douglas W.-MACPHERSON, 

Linda:a.g.m., s.939. 

194 

VICK, Douglas W.-MACPHERSON, Linda: a.g.m., s.939. 

195 

DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.274. 

196 

NICHOLSON, Marlene Arnold: a.g.m., s.34. 

47

getirmekten, bütün sosyal değerleri iki yüzlülük üzerine kurmaktan başka bir 

sonuç doğurmaz. Bu düşünceyi savunanlar ayrıca ispat hakkının hem 

hakarete maruz kalan kişi açısından, hem de toplum açısından olumlu 

sonuçlar doğurduğunu ileri sürmüşlerdir. Onlara göre, bir kimse hakkında 

açıklanması gereken hususların ceza korkusu yüzünden ortaya dökülmemesi 

toplum için faydalı olmadığı gibi, bazı durumlarda mağdurun bile isnadın 

ispatını istemekte menfaati olabilir 197 . Buna karşılık İspat hakkını kabul 

etmeyenler başkalarının kötü hareketlerinin, gerçek olsa bile, ortaya 

dökülmemesini toplumun huzur ve mutluluğu için gerekli görürler 198 . İspat 

hakkını hiçbir durumda kabul etmeyen ceza kanunlarına örnek olarak 1930 

tarihli faşist İtalyan Ceza Kanunu gösterilebilir. Mutlak bir ispat yasağı 

öngören bu Kanunun 596. maddesinin gerekçesine göre, ehliyetsiz ve dürüst 

olmayan memurları bertaraf etmek her zaman mümkündür. Bu durumu 

memurun amirine bildirmek yeterlidir. Bunun yerine hakaret yoluna sapmak 

memurun manevî varlığı dışında, onun temsil ettiği otoritenin prestijini de 

sarsar 199 . 

İspat hakkının tanınmamasının sakıncaları çok açıktır. Böyle bir 

yasağın düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünü zedeleyeceği, açık 

toplum anlayışıyla uyuşmayacağı çok fazla bir açıklama gerektirmez. Yine 

böyle bir yasağın Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin ifadesi ile “toplumun 

bekçi köpeği” görevini gören basının bu görevini yerine getirmesine ciddî 

oranda engel olacağı da açıktır. Bununla birlikte her durumda gerçeğin 

ispatının bir savunma aracı olarak kullanılması da birtakım sakıncaları 

beraberinde getirir. Her gerçeğin söylenmesi toplum yararına hizmet 

etmeyebilir. Örneğin, bedenî bir eksikliği bulunan bir kimsenin bu durumunun 

yazılı ya da sözlü olarak ifade edilmesinde(bir kişiye kör, sağır, topal denmesi 

gibi) herhangi bir toplumsal yarar söz konusu değildir. Bu nedenle ispat 

hakkına her durumda değil ancak gerçeğin ispatında “kamu yararı” varsa yer 

verilmelidir. 

197 

Bu konuda geniş bilgi için bkz. EREM, Faruk: a.g.e., s.559-560. 

198 

EREM, Faruk: a.g.e., s.558. 

199 

EREM, Faruk: a.g.e., s.558-559. 

48

Türkiye, Danimarka, Hollanda, Norveç, Avusturya ve Almanya 

“ispat hakkı” daha sınırlı durumlar için tanındığı ülkelere örnek gösterilebilir. 

Bu ülkelerde ispat hakkı ancak belirli durumlarda tanınmaktadır. Örneğin 

Türkiye’de kişinin belli bir suçu işlediğinden bahisle hakarete maruz kalması 

durumu dışında 200 ispat hakkının kullanılabilmesi ancak isnat olunan fiilin 

doğru olup olmadığının anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veya 

şikâyetçinin ispata razı olmasına bağlıdır 201 . Danimarka’da ise, hakaret “suç 

isnadı” ve “saldırgan ifadeler ya da davranışlar” olmak üzere ikiye 

ayrılmaktadır. Birinci kategori için isnadın ispatı cezasızlık sebebi olarak 

kabul edilirken ikinci kategori için ispat hakkı tanınmamaktadır. Yine 

Hollanda Ceza Kanununun 261. maddesine göre, gerçeğin savunma aracı 

olarak kullanılabilmesi için davalı iyi niyetini ve kamu yararını ispatlaması 

gerekmektedir. Norveç Ceza Kanununun 249. maddesine göre, gerçek bir 

ifade, “saygın olmayan sebeplerle” yapılması hâlinde ya da “başka bir 

sebeple yakışıksız bir şekilde yapılması hâlinde” yine de cezalandırılabilir. 

Avusturya Ceza kanununun 111. maddesinin son fıkrasına göre, fail iddiasını 

ispatlarsa ya da iddiasının gerçek olduğuna inanması için yeterli sebeplere 

sahipse cezalandırılmaz. Ancak isnat aile ya da özel hayata ilişkinse ve suç 

şikayete bağlı ise, fail bu haktan yararlanamaz(m.112). Yine Alman Ceza 

Kanununa(Strafgesetzbuch, StGB) göre, hakaret “doğru olmadığını bildiği bir 

hususu isnat” suretiyle işlenebilir(m.187) 202 . 

200 Yeni Türk Ceza Kanununa göre, isnadın bir suç vakıasına ilişkin olması hâlinde isnadın 

doğruluğunun ispatı cezasızlık sebebi olarak kabul edilmiştir. Bu nedenle hakaret suçunun 

işlendiğinden bahisle açılan davanın görüldüğü mahkeme, yapılan somut vakıa isnadının bir 

suç oluşturması durumunda, bu suçun gerçekten işlenmiş olup olmadığının ortaya 

çıkarılmasını bekletici sorun kabul ederek, bu nedenle açılmış veya açılacak olan davanın 

sonucunu beklemelidir. İsnat konusu suç vakıası dolayısıyla açılan ceza davası sonucunda 

bu suç nedeniyle hakaret edilen hakkında kesinleşmiş bir mahkûmiyet kararı verilmesi 

hâlinde; isnat ispatlanmış addedilir. Hakaret edilen kişinin beraat etmesi hâlinde ise, isnat 

ispat edilememiş sayılır ve hakaret edilen kişi cezalandırılır. Hakarete uğrayan kişi hakkında, 

isnat edilen fiil dolayısıyla takipsizlik kararı veya açılan davada düşme kararı verilmiş olması 

hâlinde de; isnadın doğruluğu ispat edilmemiş sayılır. ÖZGENÇ, İzzet: Türk Ceza Kanunu 

Gazi Şerhi, Genel Hükümler, Seçkin Yayınları, Ankara, 2005, s. 859. 

201 Türkiye’de ispat hakkı hem 1982 Anayasasında hem de 5237 sayılı Türk Ceza 

Kanununda düzenlenmiştir. Bu konu çalışmamızın üçüncü bölümünde geniş olarak 

incelendiğinden burada konuya sadece değinmekle yetindik. 

202 Alman Ceza Kanununda kişinin onur ve saygınlığına saldırı niteliği taşıyan suçlar; 

“beleidigung”(m.185), “üble nachrede”(m.186) ve “verleumdung” (m.187)olmak üzere üçe 

ayrılmaktadır. “Beleidigung”, hakaretin yalın hâlidir. Bir kişiye küfretmek buna örnek olarak 

verilebilir. “Üble nachrede”, kişinin onur ve saygınlığını zedeleyen ve ispat edilemeyen bir 

49

“Gerçeğin ispatı”nın bir savunma aracı olarak kabul edildiği 

ülkelerde bu hakkın kullanılmasının çok sıkı kurallara bağlanması ifade 

özgürlüğü için tam bir güvence oluşturmasına engel olmaktadır. Özellikle 

“gerçeğin ispatı”nın, haber kaynağının ifşa edilmesini istemeyen bir gazeteci 

için pratik bir değer taşımayacağı da açıktır 203 . 

2. Basın Özgürlüğünün Sınırı Olarak Kişinin Adı ve Resmi 

Kişinin adı da, kişilik hakkının konusuna giren manevî kişisel 

değerler içinde yer alır. Yalnızca gerçek anlamdaki ad değil, kişiyi ve ailesini 

toplum içinde tanıtmaya yarayan, simgeler, ün, arma, rozet gibi değerler de 

kişilik hakkının korunmasından yararlanır 204 . Bu bağlamda kişinin adına 

yönelik saldırılar basın özgürlüğünün bir başka sınırını oluşturur. İsme yönelik 

saldırılar genellikle haksız bir şekilde başkasının adının kullanılması şeklinde 

ortaya çıkmaktadır. Bir yazarın adının başkası tarafından kullanılması buna 

örnek olarak verilebilir 205 . 

Manevî kişisel değerlerden bir diğeri kişinin resmidir. Resim, kişinin 

dış hayata yansıyan ve onu öteki kişilerden ayıran görünümüdür. Kişi bu 

görünümüne saygılı olmalarını öteki kişilerden isteme yetkisine sahiptir. 

Kişilik hakkından kaynaklanan bu yetkiye dayanarak, kişi resminin 

çekilmesini, yapılmasını, basılmasını, yayımlanmasını ve dağıtılmasını 

yasaklayabilir 206 . 

Kişinin izni olmaksızın resminin çekilmesi, yapılması, 

yayımlanması, çoğaltılması, dağıtılması ve sergilenmesi gibi saldırılara karşı 

kişi hukuk tarafından korunur. Ancak bir kişi her zaman resminin çekilmesini 

olayın üçüncü bir kişiyle irtibatlandırılarak ifşa edilmesidir. “Verleumdung” ise, gerçek 

olmayan ve kişinin itibarını zedeleyen(herhangi bir somut olaya dayanmayan) bir iddiada 

bulunulmasıdır. Görüldüğü üzere Alman Ceza Kanununun 185. maddesinde düzenlenen hâl 

dışında, gerçeğin ispatı kişinin memur olup olmamasına bakılmaksızın cezasızlık nedeni 

olarak kabul edilmektedir. Alman Ceza Kanununda devletin, eyaletlerin, anayasal düzenin, 

bayrağın ve millî marşın aşağılanması da suç sayılmıştır(m.90/a). Bahsi geçen ülkelerin 

ceza kanunlarına (11.09.2005) internet 

adresinden ulaşılabilir. 

203 DOCHERTY, Bonnie: a.g.m., s.275. 

204 ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.412. 

205 İsmin korunması için bkz. ÖZTAN, Bilge: Şahsın Hukuku, s.168-172. 

206 ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.413. 

50

ve yayımlanmasını yasaklayamaz. Yasaklama yoluna başvurabilmesi için 

resim çekme veya yayımlama eyleminin, kişinin kişilik hakkını ihlâl edici 

nitelikte olması gerekir. Bazı hâllerde resmin çekilmesi ve yayımlanması, 

kişinin izni olmasa bile bu nitelikte sayılmaz. Örneğin; basın toplumsal olaylar 

hakkında bilgi verirken, kişilerin özel hayatlarına saldırı niteliği taşımadığı 

sürece basın ve yayın organlarında kişilerin resimlerinin yayımlanması, 

kişilerin katıldıkları geçit törenleri, genel toplantılar ve günlük olaylarda 

çekilmiş olan resimlerin yayımlanması, topluma mal olmuş devlet 

adamlarının, sanatçıların, sporcuların, bilim adamlarının resimlerinin 

çekilmesi ve yayımlanması kişi tarafından yasaklanamaz 207 . 

Kişinin adına 208 ve resmine 209 yönelik saldırılar, Avrupa İnsan 

Hakları Mahkemesi tarafından “özel hayatın gizliliği hakkı” çerçevesinde 

değerlendirilmektedir. Bizce kişinin adına ve resmine yönelik saldırılar, kişinin 

sadece ekonomik haklarını ihlâl etmediği müddetçe özel hayatın gizliliği hakkı 

içerisinde ele alınmalıdır. Çünkü pratikte özel hayata yönelik saldırılar ağırlıklı 

olarak kişinin resmi, görüntüsü ve adı kullanılarak gerçekleşmektedir. 

3. Basın Özgürlüğünün Sınırı Olarak Kişinin Özel Hayatı 

Basının en çok ihlâl ettiği kişisel manevî değerlerden bir diğeri, 

kişinin özel hayatıdır. Basın özgürlüğü gibi kişinin özel hayatının gizliliği hakkı 

da ulusal ve uluslararası hukukla garanti altına alınmıştır. Ancak her iki hak 

ve özgürlük niteliği gereği birbiriyle çatışma potansiyeli taşır ve basın 

özgürlüğünün kullanımı zaman zaman özel hayatın gizliliği hakkına bir 

müdahale olarak değerlendirilebilir 210 . Bu durumda basın özgürlüğü ile özel 

hayatın gizliliği hakkı arasında bir dengenin kurulması gerekmektedir. Ancak 

çatışan iki hak ve özgürlük arasında bir dengenin kurulabilmesi her iki hak ve 

özgürlüğün sınırlarının belirlenmesini zorunlu kılar. Bu nedenle basın 

207 

ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.415-416. 

208 

Burghartz v. Switzerland, 16213/90, 22.12.1994, A 280-B, § 24; Stjerna v. Finland, 

18131/91, 25.11.1994, A 299-B, § 37. 

209 

Von Hannover v. Germany, 59320/00, 24.06.2004 , § 50. 

210 

ÜZELTÜRK, Sultan: 1982 Anayasası ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine Göre Özel 

Hayatın Gizliliği Hakkı, 1. Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 2004, s.118. 

51

özgürlüğünün bir sınırı olarak özel hayat hakkını incelemeden önce genel 

olarak özel hayatın gizliliği hakkına değinmekte yarar görüyoruz. 

a) Genel Olarak Özel Hayatın Gizliliği Hakkı 

Kişinin hayat alanı üç kısımdan oluşmaktadır: Kişinin güven 

duyduğu kimselerle paylaştığı, öteki tüm kişilerin bilgisinden uzak tuttuğu ve 

başkaları tarafından öğrenilmesini istemediği “giz alanı”; kişinin giz alanına 

dahil olmayan fakat ailesi, yakınları ve arkadaşları gibi kendisine yakın 

kişilerle paylaştığı ve bunun dışındaki kişilere gizli kalmasını istediği “özel 

alanı” ve kişilerin başkalarının bilmesinden rahatsız olmadığı “ortak yaşam 

alanı” 211 . 

Kişinin “giz alanı” ve “özel alanı” gerek uluslararası düzeyde 212 , 

gerekse ulusal düzeyde 213 korunmaktadır. Bu her iki alanın dışarıdan 

211 HELVACI, Serap: Türk ve İsviçre Hukuklarında Kişilik Hakkını Koruyucu Davalar (MK 

md.24/a fıkra I/ İMK md. 28/a fıkra I), Beta Yayınları, İstanbul, 2001, s.62; ZEVKLİLER, 

Aydın- ACABEY, M. Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: a.g.e., s.416-419; ÖZTAN, Bilge: Şahsın 

Hukuku, s.133-135. 

212 İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin 12. maddesine göre, “Kişinin özel hayatına, ailesine, 

konutuna ya da haberleşmesine keyfi olarak karışılamaz, şeref ve adına saldırılamaz. 

Herkesin, bu tür karışma ve saldırılara karşı kanun tarafından korunma hakkı vardır.” Avrupa 

İnsan Hakları Sözleşmesinin 8. maddesine göre, “Herkes özel ve aile hayatına, konutuna ve 

haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.” 

213 Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasasında özel hayatın gizliliği hakkı 

düzenlenmemiştir. Ancak Anayasada yer alan diğer hükümlerle özel hayatın gizliliği dolaylı 

bir korumaya tâbi tutulmuştur. Anayasanın 1. maddesinde insanın şeref ve haysiyetinin 

mukaddes olduğu belirtildikten sonra, 10. maddesinde “haberleşmenin gizliliği”, 13. 

maddede “konut dokunulmazlığı” düzenlenmiştir. Yine Alman Ceza Kanununun 201. 

paragrafında konuşmaların gizliliğinin ihlâl edilmesi suç sayılmıştır. Bu düzenlemeye göre, 

bir kişinin kamuya hitap etmeyen konuşmalarının, hukuka aykırı olarak kaydedilmesi veya 

böyle bir kaydın kullanılması veya üçüncü bir kişinin istifadesine sunulması yasaktır. Aynı 

Kanunun 202. paragrafında mektupların gizliliği, 203. paragrafında özel sırların ihlâli, 

yasaklanmıştır. ÖZTÜRK, Bahri: “Türk Ceza Kanunu Ön Tasarısı ve Hayatın Gizli Alanına ve 

Özel Hayata Karşı Suçlar”, Manisa Barosu Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 22, Temmuz 1987, s.36; 

ŞEN, Ersan: Devlet ve Kitle İletişim Araçları Karşısında Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması, 

Kazancı Yayınları, İstanbul, 1996, s.33. İsviçre Federal Anayasasında da özel hayatın 

korunmasına dair herhangi bir hüküm yer almamakla birlikte, İsviçre Ceza Kanununun 179. 

maddesine 1968 yılında yapılan ilâve ile bu hak tanınmıştır. Buna göre, hukuka aykırı olarak 

yazıların gizliliğinin ihlâli, başka kişiler arasındaki konuşmaların dinlenmesi yasaktır. 

ÖZTÜRK, Bahri: a.g.m., s.39; ŞEN, Ersan: a.g.e., s.37. Fransa’da ise, özel hayatın gizliliği 

hakkı hem özel hukuk, hem de kamu hukuku tarafından korunmaktadır. Fransız Medeni 

Kanununda ve Fransız Ceza Kanununda 1970 yılında yapılan değişikliklerle, bu hak garanti 

altına alınmıştır. ÖZTÜRK, Bahri: a.g.m., s.41; ŞEN, Ersan: a.g.e., s.40-41. İtalya’da 1974 

yılında “Özel Hayatın ve Haberleşme Serbestliğinin ve Gizliliğinin Korunması Kanunu” ile 

özel hayatın gizliliği hakkı için yeni güvenceler getirilmiştir. ÖZTÜRK, Bahri: a.g.m., s.43; 

ŞEN, Ersan: a.g.e., s.46. Amerika Birleşik Devletleri’nde ve İngiltere’de ise, özel hayatın 

52

gelebilecek müdahalelere karşı korunması, “özel hayatın gizliliği hakkı” olarak 

isimlendirilmektedir. 

Bireyin konutunun gereksiz müdahalelere karşı korunması hukuk 

tarafından çok önce garanti altına alındığı hâlde, “özel hayatın gizliliği 

hakkı”nın tanınması ancak 20. yüzyılda gerçekleşmiştir. Bu hakkın 

tanınmasında ve sınırlarının çizilmesinde, 1890 yılında Amerika’da Harvard 

Law Review’de yayımlanan ve Samuel D. Warren-Louis D. Brandeis 

tarafından kaleme alınan “The Right to Privacy” isimli makale büyük önem 

taşımaktadır 214 . Bu makalede; “yalnız olabilme hakkı” 215 olarak tanımlanan 

özel hayatın gizliliği hakkı gerekçe gösterilerek kamu yararına olan 

yayınların 216 ve iletişimin yasaklanamayacağı 217 , yapılan yayımın doğru 

olmasının ve yayımın kötü niyetle yapılmamasının savunma aracı 

olamayacağı, kişisel rızanın dava açma hakkını ortadan kaldıracağı 218 gibi 

günümüzde de geçerli temel ilkeler ortaya konulmuştur. 

Birçok uluslararası ve ulusal belgede özel hayatın gizliliği hakkı 

tanınmakla beraber halen bu özgürlüğün sınırlarının çizilmesinde belirsizlikler 

söz konusudur. Doktrinde de “özel hayat” kavramının tanımı konusunda bir 

gizliliği hakkı yargı kararlarıyla garanti altına alınmıştır. En yeni Anayasalardan biri olan 1993 

tarihli Rus Anayasasının 23. maddesinde de özel hayatın gizliliği hakkı düzenlenmiştir. 

(25.05.2005). Türkiye’de, özel 

hayatın gizliliğinin korunması hakkı hem 1961, hem de 1982 Anayasasında yer almıştır. 

1982 Anayasasının 20. maddesine göre, “Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı 

gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine 

dokunulamaz.” Yine 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanununun 134. maddesine göre, “Kişilerin 

özel hayatının gizliliğini ihlâl eden kimse, altı aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezası 

ile cezalandırılır…”. Yine, kişilik hakkı konusuna giren bir değer olarak Türk Medeni 

Kanununun ve Türk Borçlar Kanununun çeşitli hükümlerinde, kişinin “giz alanı” ve “özel 

alanı” korunmaktadır. 

214 

OPPENHEIMER, Walter D.: “Television and the Right of Privacy”, Journal of 

Broadcasting, Volume:1, 1956-1957, s.194; MILLS, Robert W.: “Radio, Television and the 

Right of Privacy”, Journal of Broadcasting, Volume: 13, 1968-1969, No:1, s.52; MCKAIG, 

Dianne Louise: “Public İnterest as a Limitation of the Right to Privacy”, Kentucky Law 

Journal, Volume:41, 1952-1953, s.126; LUNDSGAARDE, Henry P.: “Privacy: An 

Antropological Perspective on the Right to be Let Alone”, Houston Law Review, Volume: 8, 

1970-1971, s.861; WORKMAN, Russell D.: “Balancing the Right to Privacy and the First 

Amendment”, Houston Law Review, Volume:29, 1992, s.1061; EMERSON, Thomas I.: 

a.g.m., s.329. 

215 

Özel hayatın gizliliği hakkını “yalnız olabilme hakkı” olarak ilk ifade eden hâkim Thomas 

M. Cooley’dir. LUNDSGAARDE, Henry P.: a.g.m., s.861. 

216 

WARREN, Samuel D.- BRANDEIS, Louis D.: “The Right to Privacy”, Harvard Law 

Review, Volume: IV, No: 5, 1980, s.214. 

217 

WARREN, Samuel D.- BRANDEİS, Louis D.: a.g.m., s.217. 

218 

WARREN, Samuel D.- BRANDEİS, Louis D.: a.g.m., s.218. 

53

uzlaşma mevcut değildir 219 . Bunun nedeni özel hayatın gizliliğini düzenleyen 

belgelerde ve mahkeme kararlarında bu konunun tanımlanmamasıdır. 

Nitekim Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde bu konu düzenlenmiş ancak bir 

“özel hayat” tanımı yapılmamıştır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de geniş 

bir kavram olan “özel hayat”ı tanımlamaktan kaçınmış ve bunun yerine 

kazüistik bir yöntem benimsemiştir 220 . 

Bu belirsizliğin hem olumlu, hem de olumsuz yanları vardır. Olumlu 

yanı “özel hayatın gizliliği hakkı”nın bu sayede teknolojik ve sosyal 

gelişmelere uyarlanabilmesi sonucunu doğurmasıdır. Olumsuz yanı ise, her 

davada birçok ayrı kavramın gündeme gelmesi ve ancak görülen davalar 

açısından bir değerlendirmenin yapılabilmesidir 221 . 

Ancak “özel hayatın gizliliği” kavramı Avrupa Konseyi 

Parlamenterler Danışma Meclisinin 1970 tarihli ve 428 sayılı kararında 

tanımlanmış ve kapsamı belirlenmiştir. Buna göre, “Özel hayatın gizliliği 

hakkı aslında kişinin en az müdahale ile hayatını sürdürmesi hakkını içerir. 

Özel, aile ve ev hayatı, fizikî ve moral bütünlük, onur ve saygınlık, kişinin 

yanlış tanıtılmasından kaçınılması 222 , ilgisiz ve utandırıcı gerçeklerin 

açıklanmaması, özel fotoğrafların izinsiz yayımlanmaması, özel iletişimin 

kötüye kullanılmalara karşı korunması, sır olarak verilen veya alınan bilgilerin 

açıklanmasının engellenmesi bu kapsam içerisinde yer alır.” 223 

219 “Kişinin kendisini ilgilendiren ve diğer kişilerin bilgisinden uzak tutmak istediği hususlar” 

OPPENHEIMER, Walter D.: a.g.m., s.194. “Kişinin sadece kendisi için saklı tuttuğu ve 

başkalarının bilgisinden uzak kalmasını istediği yaşam görünümleri” ÖZSUNAY, Ergun: 

a.g.e., s.127. “Herkes tarafından bilinmeyen, özel araştırma ve bilgi edinmeyle sağlanan, 

kişiye ait hususlar” ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.259. “Hangi hususların özel hayata 

ait bulunduğunu tespit etmek oldukça zordur. Zaten bu alanın çevresi sahsa göre değişir.” 

ATAAY, Aytekin: Şahıslar Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve Yenilenmiş Üçüncü Bası, İstanbul 

Üniversitesi Yayınları No:2095, İstanbul, 1978, s.132. “Özel hayat” kavramı üzerinde ortak 

bir tanıma varılmamakla beraber, bu konudaki tanımların içeriğine bakıldığında “başkalarınca 

öğrenilmesi istenilmeyen hususlar”ın ortak bir nokta olarak ele alındığı görülür. ŞEN, Ersan: 

a.g.e., s.7. 

220 GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref- GÖLCÜKLÜ, A. Feyyaz : Avrupa İnsan Hakları Sözlşemesi ve 

Uygulaması, 11. Ek Protokola Göre Hazırlanıp Genişletilmiş 5. Bası, Turhan Kitabevi, 

Ankara, 2004, s.334. 

221 ÜZELTÜRK, Sultan: a.g.e., s.168. 

222 Kişinin yanlış tanıtılması, ya da değerlendirmesi İngilizce “false light” kavramıyla ifade 

edilmektedir. Bu kavram için bkz. EMERSON, Thomas I.: a.g.m., s.333; ZELEZNY, John D.: 

a.g.e., s.175-176. 

223 Council of Europe, Parliamentary Assembly, (18th Sitting) Resolution 428 (1970), 

(30.05.2005). 

54

Özel hayat kavramının tanımının tam olarak yapılamamasına ve 

sınırlarının kesin çizgilerle belirlenememesine rağmen, bu hak özgür bir 

toplumda yaşamak için doğal karşılanması gereken bir değerdir. Güven 

içerisinde, gözlerden uzak istirahat edebilmemiz için hiç kimse izinsiz olarak 

evimize, büromuza girmemeli, kişisel eşyalarımıza dokunmamalı ve bizi 

utandıracak ya da rahatsız edecek bilgilerimizi araştırıp ortaya 

çıkarmamalıdır 224 . 

b) Basın Özgürlüğü Karşısında Özel Hayatın Korunması 

Özel hayatın gizliliği hakkı, hem devlet-birey ilişkilerini ilgilendiren, 

hem de özel ilişkiler çerçevesinde gündeme gelebilecek bir konudur. Bunu 

devlet-birey ilişkileri açısından(dikey ilişkiler) ve birey-birey ilişkileri 

açısından(yatay ilişkiler) özel hayata yapılan müdahaleler olarak 

nitelendirmek mümkündür. Dikey ilişkilerle özel hayatın gizliliğinin ihlâli konut 

dokunulmazlığı, sebepsiz arama, izleme, haberleşmeye müdahale, veya 

doğum kontrolü, giyim tarzı ve görünüş ve cinsel davranış gibi konularda 

devlet tarafından alınan kararlarla ortaya çıkmaktadır. Yatay ilişkilerde ise, 

müdahaleler haksız fiil çerçevesinde kendini göstermektedir. Bu bağlamda 

basın yoluyla kişinin özel hayatına müdahaleler yatay ilişkiler çerçevesinde 

ele alınması gereken bir konudur. 

Biz özel hayatın gizliliğine yönelik saldırılarda çalışmamızın 

konusunu oluşturan basın yoluyla bu alana müdahaleyi ele alacağız. 

Teknolojideki gelişmeler ve kitle iletişim araçlarının ulaştığı son durum, özel 

hayatın bu araçlar karşısında korunması sorununu da beraberinde getirmiştir. 

Galler Prensesi’nin paparazzilerden kaçarken trajik bir biçimde ölmesi bu 

konunun yeniden tartışılmasına sebep olmuştur. Sorun basın özgürlüğü 

karşısında özel hayatın korunması sorunudur 225 . 

Avrupa Konseyi Parlamenterler Danışma Meclisinin 1998 yılının 

Haziran ayında yaptığı toplantıda basın özgürlüğü karşısında özel hayatın 

224 WORKMAN, Russell D.: a.g.m., s.1060. 

225 ÜZELTÜRK, Sultan: a.g.e., s.223. 

55

korunması konusu ele alınmış ve hazırlanan raporda şu hususlara yer 

verilmiştir 226 : 

- Özel hayatına müdahale edildiği için zarara uğradığını iddia eden 

mağdura hukuk davası açma olanağı verilmelidir. 

sorumlu olmalıdır. 

tanınmalıdır. 

- Editör ve gazeteciler, özel hayata müdahale eden yayınlardan 

- Yayımlanan yanlış bilgiler için cevap ve düzeltme hakkı 

- Sistematik şekilde özel hayatı ihlâl eden yayımlar yapan yayın 

grupları için ekonomik cezalar öngörülmelidir. 

- Kişileri izleyerek, fotoğraflarını çekmek, filme almak veya 

kaydetmek gibi davranışlarla onların özel hayatlarından bekledikleri huzuru 

sürdürmelerine engel olmak veya bu şekilde zarar vermek yasaklanmalıdır. 

- Paparazzinin ihlâl ettiği veya kayıt için görsel ve işitsel araçlar 

kullanıldığı ve aksi hâlde elde edilmesi mümkün olmayan durumlarda 

doğrudan fotoğrafçıya veya ilgili kişilere karşı mağdur tarafından özel hukuk 

davası açılmasına izin verilmelidir. 

- Kişinin özel hayatına ilişkin bilgi veya fotoğraf yayımlanmak üzere 

ise, mahkeme kararı ile bu bilgi veya fotoğrafların yayımlanmasına karşı 

tedbir alabilme olanağı getirilmelidir. 

- Medyanın kendi bünyesinde, kişinin özel hayatının ihlâli veya 

düzeltmelerin yayımlanması konusunda şikayetlerin yapılabileceği, kurumları 

oluşturması özendirilmelidir. 

Basın özgürlüğü karşısında özel hayatın gizliliğinin korunması 

sorunu, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin “düşünceyi açıklama 

özgürlüğü”nü düzenleyen 10. maddesi ile “özel hayatın korunması”nı 

düzenleyen 8. maddesi arasında bir dengenin kurulmasını gündeme 

getirmektedir. Yine, Sözleşmenin 10. maddesinin ikinci fıkrasında “düşünceyi 

açıklama özgürlüğü”nün sınırlama sebepleri arasında “başkalarının şöhret ve 

haklarının korunması ve gizli haberlerin ifşasına mani olunması”nın yer 

226 Council of Europe, Parliamentary Assembly, (24e séance) Résolution 1165 (1998), 

(30.05.2005). 

56

alması özel hayatın, genel olarak düşünceyi açıklama özgürlüğü karşısında, 

özel olarak ise, basın özgürlüğü karşısında korunması gerektiğini ortaya 

koymaktadır. 

Sözleşmenin 8. maddesinin basın tarafından “özel hayat”ın ihlâl 

edilmesi durumunda nasıl bir koruma sağladığı Strazburg’da yeterli derecede 

sorgulanmamıştır. Bu yöndeki birkaç başvuru, iç hukuk yolları tükenmediği 

için Mahkeme tarafından ele alınmamıştır 227 . Ancak, AİHM’sinin basın 

tarafından “özel hayat”ın ihlâl edilmesine ilişkin yeterli derecede kararının 

olmaması, basına “özel hayat”a müdahale edebilmesi konusunda bir ayrıcalık 

tanıdığını göstermez. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 8. maddesinde 

düzenlenen “özel hayat hakkı”, sadece kamu otoritelerine karşı değil, diğer 

kişi ya da kuruluşlara karşı da bir koruma sağlar. Gerçi Sözleşmenin 34. 

maddesinde, başvuruların ancak Sözleşmeyi çiğnediği ileri sürülen devlete 

karşı yapılabileceği belirtilmektedir 228 . Ancak devlet dışında kişi ya da 

kuruluşlardan kaynaklanan ihlâller, devletin “pozitif yükümlülüğü”nü yerine 

getirmemesinin sonucu ise, devlet aleyhine bu ihlâller nedeniyle şikayette 

bulunulabilecektir. Nitekim Young, James and Webster v. The United 

Kingtom davasında bir özel hukuk tüzel kişisinin eylemine karşı, bu eyleme 

İngiliz kanunlarının olanak vermiş olması nedeniyle İngiltere aleyhine yapılan 

şikâyet kabul edilmiştir 229 . Mahkemeye göre, “Sözleşme ile üstlenilen bir 

taahhüdün yerine getirilmesi, bazı hallerde devlet tarafından pozitif tedbirlerin 

alınmasını gerektirir; bu gibi durumlarda devlet pasif bir tutum takınmakla 

yetinemez.” 230 O hâlde basın tarafından “özel hayat”a yönelik bir ihlâl söz 

konusu olduğunda, kendisine düşen pozitif yükümlülükleri yerine getirmeyen 

devlet Sözleşmeyi ihlâl etmiş olacaktır. 

227 KILKELLY, Ursula: Özel Hayata ve Aile Hayatına Saygı Gösterilmesi Hakkı, Avrupa İnsan 

Hakları Sözleşmesi’nin 8. Maddesinin Uygulanmasına İlişkin Kılavuz, İnsan Hakları El Kitabı, 

No:1, İlk Baskı, Avrupa Konseyi İnsan Hakları Genel Müdürlüğü, Council of Europe, 2001, F- 

67075 Strasbourg Cedex, s.12. 

228 GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref- GÖLCÜKLÜ, A. Feyyaz: a.g.e., s.45. 

229 Young, James and Webster v. The United Kingtom, 7601/76-7806/77, 13.08.1981, A 44, 

§ 49. Mahkemenin aynı yönde bir başka kararı için bkz. X.Y. v. The Netherlands, 8978/80, 

26.03.1985, A 91, § 91. 

230 X.Y v. The Netherlands, § 23; Keegan v. Ireland, 16969/90, 26.05.1994, A 290, § 49; 

Gaskin v. The United Kingtom, 10454/83, 07.07.1989, A. 160, § 42. 

57

Kazüistik yöntemle her somut olayı kendine özgü koşullar içinde 

değerlendiren ve belli bir “özel hayat” tanımı vermekten kaçınan Avrupa 

İnsan Hakları Mahkemesi, kararlarıyla “özel hayat”a dahil olan konuları 

belirlemiştir 231 . Mahkemeye göre, kişinin kimliğine ilişkin bilgiler ve kayıtlar 232 , 

cinsel hayata ilişkin düzenlemeler ve davranışlar 233 , kişinin beden ve ruh 

bütünlüğüne ilişkin düzenlemeler 234 , kişiye ait özel yerlerin ve evrakın 

aranması ve zaptı 235 , telefon konuşmalarının dinlenmesi ve kaydı posta 

gönderilerinin okunması, kişinin adı ve fotoğrafı, nam ve şöhreti, şerefi, hayat 

tarzı, kamuya yanlış tanıtılması 236 gibi hususlar özel hayat kapsamında yer 

alır 237 . 

Diğer tüm haklar gibi, özel hayatın gizliliği hakkı da mutlak ve 

sınırsız değildir 238 .Özel hayata ilişkin hususların öğrenilmesinin ve 

açıklanmasının esas olarak özel hayatın gizliliği ve korunması hakkına 

tecavüz oluşturacağı açıktır. Kural bu olmakla birlikte, kişinin rızası ya da 

bazı kişilerin kamu nazarında taşıdıkları önem 239 , o kişilerin özel hayatlarına 

ilişkin bazı faaliyetlerinin kamuoyuna açıklanmasını hukuka uygun hâle 

getirecektir 240 . 

Bu bağlamda özellikle basının, kamuoyunu ilgilendiren konular ve 

kişiler hakkında bilgi vermesi üstün nitelikteki bir kamu yararına dayanıyorsa, 

verilen bilgi kişinin özel hayat hakkını ihlâl etse bile hukuka uygun 

231 GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref-GÖLCÜKLÜ A. Feyyaz: a.g.e., s.335. 

232 Gaskin v. The United Kingtom, § 37. 

233 Dudgeon v. The United Kingtom, 7525/76, 22.10.1981, A 45,§ 40-41; Modinos v. Cyprus, 

15070/89, 22.04.1993, A 259, § 20. 

234 X.Y v. The Netherlands, § 76. 

235 Funke v. France, 10828/84, 25.02.1993, A 256-A,§ 48. 

236 Burghartz v. Switzerland, 16213/90, 22.02.1994, A 280-B, § 27; Fayed v. The United 

Kingtom, 17101/90, 21.09.1994, A 294-B,§ 61; Niemietz v. Germany, 13710/88, 16.12.1992, 

A 251-B, § 29. 

237 GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref- GÖLCÜKLÜ, A. Feyyaz: a.g.e., s.335. 

238 WORKMAN, Russell D.: a.g.m., s.1060. 

239 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 8. maddesinde düzenlenen “özel hayat”a bir kamu 

otoritesinin müdahalesi, ancak ulusal güvenlik, kamu emniyeti, ülkenin ekonomik refahı, dirlik 

ve düzenin korunması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlâkın veya başkalarının 

hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla, demokratik bir toplumda gerekli olan ölçüde ve 

yasayla öngörülmüş olmak koşuluyla söz konusu olabilir. Bu maddeyle Sözleşmenin özel 

hayatın sınırlandırılması ile ilgili getirdiği hükümler, madde metninde de belirtildiği gibi kamu 

otoritelerinin müdahalesi için söz konusudur. Basının ya da kamu otoriteleri dışındaki kişilerin 

özel hayata maddede belirtilen gerekçelerle müdahale etmesi mümkün değildir. 

240 ŞEN, Ersan: a.g.e., s.235; DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.207. 

58

olacaktır 241 . Burada kamuoyunun devamlı olarak dikkatini çeken kişilerle, 

kamuoyunun geçici olarak dikkatini çeken kişiler arasında bir ayrım 

yapılmaktadır 242 . 

Özel Hayat Hakkı 

aa. Kamuoyunun Devamlı Olarak Dikkatini Çeken Kişilerin 

Kamuoyunun devamlı olarak dikkatini çeken kişiler toplumdaki 

yerleri nedeniyle, faaliyetleri devamlı olarak kamuoyu tarafından merak edilen 

ve takip edilen kişilerdir 243 . Kamu için önemli olan ve tanınan kamu 

görevlileri, sanatçılar, sporcular gibi ünlü kişiler bu kategori içerisinde yer 

alırlar 244 . Kamuoyunun sürekli olarak dikkatini çeken bu kişilerin özel 

hayatları kamuoyuna açıldıkları oranda daralır 245 . Bu nedenle görevleri ya da 

uğraş alanları nedeniyle kamuya mal olmuş kişiler, özel hayatlarının bir 

kısmını kaybederler 246 . Nitekim Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin kararları 

da bu yöndedir. Mahkeme birçok kararında, politikacılar için kabul edilebilir 

eleştiri sınırının diğer bireylere göre daha geniş olması gerektiğini ileri 

sürmüştür 247 . 

Ancak kamuoyunun dikkatini sürekli olarak çeken kişilerin özel 

hayatlarına yönelik her müdahale haklı kabul edilmez. Bu müdahalenîn 

meşru sayılabilmesi için, saldırıya muhatap olan kişinin özel hayatının gizliliği 

hakkına nazaran üstün nitelikte bir kamu yararının bulunması 

gerekmektedir 248 . Bu bağlamda, kamuoyunun devamlı olarak dikkatini çeken 

bir kişinin eşini aldatması, kumar oynaması veya geç saatlere kadar 

eğlenmesi tek başına basın ve yayın organlarının bu olayları kamuya 

241 

DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.307; ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.263; ŞEN, Ersan: 

a.g.e., s.236. 

242 

Bkz. KILIÇOĞLU, Ahmet: Şeref Haysiyet ve Özel Hayata Basın Yoluyla Saldırılardan 

Hukuksal Sorumluluk, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No:466, Ankara, 1982, 

s.154 vd. 

243 

KILIÇOĞLU, Ahmet: a.g.e., s.157. 

244 

ŞEN, Ersan: a.g.e., s.237; KILIÇOĞLU, Ahmet: a.g.e., s.156. 

245 

ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.263; KILIÇOĞLU, Ahmet: a.g.e., s.158. 

246 

GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref - GÖLCÜKLÜ, A. Feyyaz: a.g.e., s.336. 

247 

Lingens v. Austria, 9815/82, 08.07.1986, A 103, § 41-42; Feldek v. Slovakia, 29032/95, 

12.07.2001, Reports of Judgment and Decisions 2001, § 85. 

248 

ÖZTAN, Bilge: Şahsın Hukuku, a.g.e., s.136. 

59

yansıtması için yeterli değildir. Ayrıca, bu olayların o kişinin iş hayatını 

etkileyerek toplumun tümünü ya da bir kısmını ilgilendirir bir nitelik kazanması 

gerekmektedir. Örneğin, önemli bir kamu görevlisinin cinsel hayatındaki 

faaliyetleri kamu yararını doğrudan ilgilendirmiyorsa, basının bu hususu 

topluma yansıtmaması gerekir. Bununla birlikte kişinin kamu görevlisi 

olmasının kendisine sağladığı yetkileri suiistimal ederek cinsel hayatına ilişkin 

faaliyetlerde bulunmasında, üstün bir kamu yararı söz konusu olacağından, 

bu hususun kamuya yansıtılması özel hayat hakkına müdahale olarak 

değerlendirilemez 249 . 

“Üstün nitelikte bir kamu yararı” ve “özel hayatın gizliliği hakkı” 

arasındaki bu çatışma dengeli bir şekilde çözülmelidir 250 . Çünkü kamuoyunun 

devamlı olarak dikkatini çeken kişilerin özel hayat alanları diğer kişilere göre 

sınırlı olsa da mevcuttur 251 . Basın tarafından yapılan yayımlar, kamuoyunun 

sürekli olarak dikkatini çeken kişinin toplum tarafından önemli kabul edilen 

yönünü ve kamuyu ilgilendiren özel hayatına ilişkin hususları içermelidir 252 . 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Craxi v. Italy davasında yargı kararıyla 

telefonları dinlenen bir politikacının telefon görüşmelerinin basın tarafından 

açıklanmasını, devletin yükümlüklerini yerine getirmemesi nedeniyle, özel 

hayata müdahale olarak kabul etmiştir. Mahkeme bu kararında, kamuoyunun 

devamlı olarak dikkatini çeken politikacının eşi, avukatı ve arkadaşlarıyla 

yaptığı çok özel konuşmalarının basın yoluyla yayımlanmasını, devletin özel 

hayatın korunması konusunda üzerine düşen pozitif yükümlülükleri yerine 

getirmemesi olarak değerlendirmiştir 253 . Mahkeme, özel hayatın basın 

karşısında korunmasında, yayınların kamu yararı düşüncesine sağladığı 

249 ŞEN, Ersan: a.g.e., s.240-241. 


251 ŞEN, Ersan: a.g.e., s.243. 

252 ŞEN, Ersan: a.g.e., s.241. 

253 Craxi(No:2) v. Italy, 25337/94, 17.07.2003, § 66. Ülkemizde de benzer olaylar 

yaşanmıştır. Bunlardan biri Alaattin Çakıcı’nın bazı kişilerle yaptığı telefon görüşmelerinin 

tam metin olarak gazete ve televizyonlarda yayımlanmasıdır. Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesinin bu kararı karşısında telefon konuşmalarının basında yer almasının “özel 

hayatın gizliliği” hakkını ihlâl ettiği açıktır. Bu bağlamda Türkiye Cumhuriyeti Devleti “özel 

hayatın gizliliği hakkı”nı sağlayacak pozitif yükümlülükleri yerine getirmesi gerekmektedir. 

Nitekim yeni Türk Ceza Kanununda kişiler arasındaki haberleşme içeriklerini hukuka aykırı 

olarak ifşa etmek suç olarak kabul edilmiştir(m.132/2). 

60

katkının dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir 254 . Monaco Prensesi’nin 

gözlerden uzak bir restoranda arkadaşıyla yemek yerken, at üstündeyken, 

çocukları ile vakit geçirirken ve alış veriş yaparken çekilmiş fotoğraflarının 

yayımlanması ve Alman Mahkemelerinde istenilen sonucun elde 

edilememesi üzerine önüne gelen davada, Mahkeme bu durumu tekrar 

vurgulamıştır. Mahkeme, kararında başvurucunun kamuoyu tarafından çok 

tanınan bir kişi olmasının tek başına onun özel hayatında genel olarak nasıl 

davrandığının ya da nerelerde görüldüğünün kamuoyuna sunulmasını 

meşrulaştıramayacağını, ayrıca kamu yararının aranması gerektiğini 

belirterek, bu fotoğrafların yayınlanmasını “özel hayat”ın ihlâli olarak 

değerlendirmiştir 255 . 

Hayat Hakkı 

bb. Kamuoyunun Geçici Olarak Dikkatini Çeken Kişilerin Özel 

Kamuoyunun geçici olarak dikkatini çeken kişiler belirli bir olay 

nedeniyle kamuoyunun geçici bir zaman dilimi içerisinde ilgilendiği kişilerdir. 

Başkaları için özel hayata müdahale olarak kabul edilebilecek bazı durumlar 

bu kişiler için hem ilgili olayla hem de belirli bir süreyle sınırlı olmak kaydıyla 

hukuka uygun olabilecektir 256 . 

Kamuoyunun geçici olarak dikkatini çeken kişilere ilişkin yayımlar 

her şeyden önce kamuoyunun dikkatini çeken olayla sınırlı olmak zorundadır. 

Bu nitelikte olmayan yayımlar kamu yararından yoksun olacağı için özel 

hayata müdahale niteliğindedir. Örneğin, bir trafik kazasına sebebiyet veren 

şoförün, alkolik olduğu, kazadan önce içki içtiği açıklanabilir. Ancak aynı 

kişinin bir kadınla evlilik dışı ilişki kurduğu açıklanamaz. Çünkü bu olay, 

açıklanmasında kamu yararı olan olayla bağlılık içinde olmayan ve bu olayı 

etkilemeyen bir olaydır 257 . 

254 Von Hannover v. Germany, 59320/00, 24.06.2004, § 76. 

255 Von Hannover v. Germany,§ 77. 

256 KILIÇOĞLU, Ahmet: a.g.e., s.162. 


61

Yine kamuoyunun geçici olarak dikkatini çeken kişilere ilişkin 

yayımlar süre bakımından da sınırlıdır. Bu tür yayımlar ancak olay 

aktüalitesini koruduğu sürece yapılabilir. Olay aktüel olmaktan çıktıktan sonra 

bu kişiler yayım konusu olamazlar 258 . 

Kitle iletişim araçları tarafından kişilerin “özel hayat”ları genellikle 

“paparazzi” ya da “reality show” programlarıyla ihlâl edilmektedir. Bu 

bağlamda kullanılan ses ve görüntü kaydedici cihazlarla fütursuzca insanların 

özel hayatlarına girilmekte, en mahrem hâlleri ve bilgileri kamuya 

sunulmaktadır. Özellikle ülkemizde araştırmacı gazetecilik adı altında, 

kamuya mal olmuş kişilerle, sıradan vatandaşlar arasında ayrım 

yapılmaksızın özel hayatlar ihlâl edilmekte, suç işlediği iddia edilen kişiler 

tahrikçi ajanlar kullanılarak kayda alınmakta ve haklarında henüz bir dava 

dahi açılmamış kişiler kamuoyu önünde suçlu olarak ilân edilmektedir. 

Kitle iletişim araçlarının kişilerin özel hayatlarına yönelik ihlâlleri, 

“özel hayat hakkı”nın hiçe sayılması dışında çok trajik olaylara da sebep 

olmaktadır. Büyü bozduğu iddia edilen bir kişinin, tahrikçi ajan kullanılarak bir 

kadına sarkıntılık ettiğinin gizli kamerayla tespit edilmesinden sonra, intihar 

etmesi; Prenses Diana’nın ve Mısırlı sevgilisi Dodi el- Fayed’in, Fransa’da 

paparazzilerden kaçarken geçirdikleri trafik kazasında ölmeleri; son yıllarda 

ülkemizde popüler olan kadın programlarından sonra işlenen cinayetler ve 

gerçekleşen intiharlar özel hayatın kitle iletişim araçları tarafından ihlâl 

edilmesinin ortaya çıkardığı trajik olaylara verilebilecek yüzlerce örnekten 

sadece bazılarıdır. 

C) Devletin ve Toplumun Korunması 

Düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve basın özgürlüğünün bir 

başka önemli sınırını “devletin ve toplumun korunması amacı” 

oluşturmaktadır. Bu bağlamda özgür düşünce, bir devletin ve toplumun 

kendisini koruma hakkı ile bağdaşmıyorsa, onun, kendisinden daha üstün 


62

olan bu değerlere boyun eğmesi gerektiği ileri sürülmüştür 259 . Ancak çağdaş 

demokrasilerde bu iki değer arasındaki çatışma, değerlerden birisinin ötekine 

boyun eğmesi ile değil bu değerlerin birbirleriyle uzlaştırılmasıyla 

çözülmektedir. 

Şunu belirtmek gerekir ki, “devlet” denilen siyasal organizasyon, 

kendi temel yapısını ve varlığını korur. Bu açıdan, her devletin ceza 

kanunlarında, devletin temel yapısını ve onun bir unsurunu oluşturan toplumu 

korumayı amaçlayan normatif düzenlemeler mevcuttur 260 . Devletin ve 

toplumun korunmasına yönelik ağır müeyyideler içeren bu normatif 

düzenlemeler, hem önemli bir fonksiyonu yerine getirmektedirler, hem de kişi 

hak ve özgürlüklerinin sınırlandırılması yönünden kaypak, belirsiz ve siyasal 

etkilere açık bir nitelik taşımaktadırlar 261 . 

Elbette, ister kendi içinde amaç, isterse diğer değerlerin aracı 

olarak görülsün, düşünceyi açıklama özgürlüğü bir toplumda korunması 

gereken tek değer değildir 262 . Devletin ve toplumun korunması da düşünceyi 

açıklama özgürlüğü ve basın özgürlüğü kadar önemlidir. Düşünceyi açıklama 

özgürlüğünün ve onun özel bir türünü oluşturan basın özgürlüğünün, devletin 

ve toplumun korunması gibi başka değerlerle çatışması durumunda, bu 

değerlerden herhangi birisini diğerini feda etmek yerine, bunlar arasında bir 

uzlaşmanın sağlanması gerekmektedir. Ancak sorunun, siyasal sistem, 

siyasal tutum ve tercihlerle ilgili oluşu özgürlük ve korunan bu değerler 

arasında bir denge kurulmasını ve uzlaşma sağlanmasını 

zorlaştırmaktadır 263 . Bu nedenle çatışan değerler arasında bir denge 

kurulurken siyasal tutum ve tercihler bir kenara itilmeli, hak ve özgürlüklerin 

kullanıldıkları ortam ve koşullar göz önüne alınmalıdır 264 . Bunu da en iyi 

şekilde yerine getirecek olan mahkemelerdir. Bu bağlamda Avrupa İnsan 

Hakları Mahkemesinin ve Amerika Yüksek Mahkemesinin geliştirdiği bazı 

259 

SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.257. 

260 

ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.406; ÇEÇEN, Anıl: a.g.e., s.102. 

261 


262 

ARSLAN, Zühtü: a.g.e., s.29. 

263 

ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, s.407-408. 

264 

KABOĞLU, İbrahim Ö.: a.g.e., s.88. 

63

kriterler hem kanun koyucular hem de ulusal mahkemeler için yol gösterici 

niteliktedirler. 

1. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Konuya Yaklaşımı 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde “düşünceyi açıklama 

özgürlüğü” için öngörülen “başkalarının şöhret ve haklarının korunması” ve 

“ahlâkın korunması” dışındaki sınırlama sebepleri bu kategori içerisinde 

değerlendirilebilir. Bu sebepler; ulusal güvenlik, toprak bütünlüğü, kamu 

güvenliğinin korunması, nizamın sağlanması, suç işlenmesinin önlenmesi, 

gizli bilgilerin açığa vurulmasının önlenmesi, yargı gücünün otorite ve 

tarafsızlığının sağlanması ve sağlığın korunmasıdır. 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde belirtilen bu sınırlama 

sebepleri oldukça soyut niteliktedir. Kullanılan kavram ve ifadelerin 

içeriklerinin kolay tespit edilememesi, sınırlamaları kolayca istisna olmaktan 

çıkarıp kural hâline dönüştürülebilmesi tehlikesini ortaya çıkarmaktadır. 

Sözleşme hukukuna göre, üye devletlerin sınırlama sebeplerinin tespitinde 

olduğu gibi, içeriklerinin tespitinde de taktir yetkilerinin olması bu duruma 

çanak tutmaktadır. Sözleşmenin 56. maddesinin dördüncü fıkrasına göre, “Bu 

Sözleşmenin hükümleri sözü geçen ülkelerde yerel şartlar dikkate alınarak 

uygulanır.” Ancak bu yetki tüm sınırlama sebepleri için eşit genişlikte olmayıp 

her somut olayda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından 

denetlenmektedir 265 . Mahkeme bu denetimi yaparken düşünce özgürlüğü ve 

düşünce özgürlüğü kapsamında kabul ettiği basın özgürlüğü için istikrarlı bir 

biçimde kullandığı çeşitli ilkeler geliştirmiştir: 

a) Alenîyet Kazanan Bir Bilginin Yayımının Yasaklanamaması 

Maddede belirtilen sınırlama sebeplerinden hareket edilmesi, tek 

başına sınırlamanın Sözleşmeye uygun olduğunu göstermez. Sınırlamanın 

265 Geniş bilgi için bkz.ROBERTSON, A.H.- MERRILLS, J.G.:Human Rights in Europe a 

Study of the European Convention on Human Rights, Third Edition, Manchester University 

Press, 1993, s.151 vd. 

64

Sözleşmeye uygun olabilmesi için, maddede belirtilen amaçlara hizmet 

etmesi, “demokratik bir toplumda gerekli olması” ve “sosyal ihtiyaç baskısı 

oluşturması” gerekmektedir. 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde ve Mahkeme 

uygulamalarında 266 ulusal güvenlik gerekçesiyle basın özgürlüğünün 

sınırlandırılabileceği belirtilmektedir. Ancak ulusal güvenliği tehdit eden bir 

düşünce açıklamasının Sözleşmenin koruması dışında kalabilmesi için söz 

konusu sınırlamanın aynı zamanda demokratik bir toplumda gerekli olması 

ve sosyal ihtiyaç baskısı oluşturması gerekmektedir. Bu bağlamda Avrupa 

İnsan Hakları Mahkemesi, ulusal güvenliğe aykırı olan fakat halihazırda elde 

edilebilen ya da büyük oranda dağıtılan (alenîyet kazanan) bir bilgiyi içeren 

yayınların toplatılmasını, hem “demokratik bir toplumda gerekli olma” 

özelliğini taşımadığı, hem de “sosyal ihtiyaç baskısı” oluşturmadığı 

gerekçesiyle Sözleşmeye aykırı bulmuştur 267 .Bu karardan da anlaşılacağı 

gibi, Mahkeme alenîyet kazanan bir bilginin yayımlanmasının yasaklanmasını 

Sözleşmeye aykırı bulmaktadır. 

Ancak hangi hâllerde bir bilgi alenîyet kazanır? Mahkeme bu 

soruya, halihazırda elde edilebilen ya da büyük oranda dağıtılan bir bilginin 

alenîyet kazandığını belirterek cevap vermektedir 268 . Bu yaklaşımını birçok 

kararında istikrarlı bir şekilde sürdüren Mahkeme, Vereniging Weekblad Bluf! 

v. The Netherlands davasında, Gizli Servisin faaliyetlerini yayımlayan bir 

derginin 2.500 kopyasının Amsterdam caddelerinde dağıtılmasından sonra 

toplatılmasını, söz konusu bilginin alenîyet kazandığı gerekçesiyle 

Sözleşmenin ihlâli olarak kabul etmiştir 269 . 

266 Mahkeme Hadjianastassiou v. Greece davasında, gizli olarak tasnif edilen bilgilerin ya da 

belgelerin çok fazla öneme sahip olmasalar dahi ifşa edilemeyeceğini belirtmiştir. Bkz. 

Hadjianastassiou v. Yunanistan, 12945/87, 16.12.1992,A 252, § 44-47. 

267 Söz konusu davada Mahkeme, İngiliz Gizli Servisinin hukuka aykırı davranışlarda 

bulunduğunu iddia eden eski bir gizli servis ajanının anılarının yer aldığı kitabının, Amerika 

Birleşik Devletleri’nde yayımlanmasından ve İngiltere’de de elden ele dolaşmasından sonra, 

ulusal güvenlik gerekçesiyle yasaklanmasını, ulusal güvenliğe ilişkin olarak gizliliğin artık söz 

konusu olmadığı dolayısıyla müdahalenîn demokratik bir toplumda gerekli olmadığı 

gerekçesiyle Sözleşmeye aykırı bulmuştur. Observer and Guardian v. The United Kingtom, 

13585/88, 26.11.1991, A 216, , § 66-70. 

268 Bkz. Observer and Guardian v. The United Kingtom, § 66-70. 

269 Vereniging Weekbland Bluf! v. The Netherlands, 16616/90, 09.02.1995, A 306-A, § 43. 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi son kararlarında da bu yaklaşımını sürdürmüştür. 

Mahkeme, Fransa Cumhurbaşkanı Mitterand’ın doktoru Gubler’in, Mitterand’ın hastalığına 

65

Dikkate Alınması 

b) Yayının İçeriğinin Oluşturduğu Potansiyel Tehlikenin 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi basın özgürlüğü açısından 10. 

maddede sayılan sınırlama sebeplerine uygun hareket edilip edilmediğini 

tespit ederken, yayının içeriğinin oluşturduğu potansiyel tehlikenin boyutlarını 

dikkate almaktadır. Bir düşüncenin ya da yayının salt içerik olarak ulusal 

güvenliği, toprak bütünlüğünü ya da kamu nizamını ve kamu emniyetini tehdit 

etmesi, o düşüncenin ya da yayının sınırlanmasını, yasaklanmasını haklı 

göstermez. Aynı zamanda söz konusu düşüncenin ya da yayının oluşturduğu 

potansiyel tehlike de önemlidir. 

Düşüncenin ya da yayının oluşturduğu potansiyel tehlike 

belirlenirken, her şeyden önce onun nasıl bir topluluğa hitap ettiği önem arz 

eder. İdam edilen bir kişi için düzenlenen anma törenine katılamayan bir 

gazetecinin gönderdiği mesajın törende okunması nedeniyle, mesajı 

gönderen gazetecinin “devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü 

aleyhine bölücü propaganda yapmak” suçundan dolayı mahkûm edilmesini 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, sayısı sınırlı bir katılımcı grubuna 

okunmuş bir mesajın ulusal güvenlik, kamu nizamı, kamu emniyeti ve toprak 

bütünlüğü için oluşturduğu potansiyel tehlikenin oldukça sınırlı olması 

nedeniyle Sözleşmenin ihlâli olarak görmüştür 270 . 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bir başka kararında ise, kışlada 

“atmosferin gergin olduğu bir dönemde” mecburi hizmetini yapmakta olan 

kişilerin askerî disiplini zayıflatan bir derginin yayımlanmasına ve dağıtımına 

katılmaları nedeniyle askerî mahkeme tarafından cezalandırılmalarını 

düşünceyi açıklama özgürlüğünün ihlâli olarak değerlendirmemiştir 271 . 

Atmosferin gergin olduğu bir dönemde söz konusu sınırlamayı Sözleşmeye 

ilişkin anılarını yazdığı “Büyük Sır” isimli kitabına Mitterand’ın hemen ölümünden sonra 

konulan yasağı Sözleşmeye aykırı bulmazken; yasağın kitabın kırk bin sattıktan ve bu 

konuda kitle iletişim araçlarında yorumlar yapıldıktan sonra da devam etmesini ise, artık 

“sosyal ihtiyaç baskısı” kalmadığı gerekçesiyle Sözleşmenin ihlâli olarak kabul etmiştir. Bkz. 

Case of Éditions Plon v. France, 58148/00, Reports of Judgements, 18.05.2004,§ 53. 

270 Gerger v. Turkey, 24919/94, 08.07.1999, § 50. 

271 Engel and Others v. The Netherlands, 5100/71- 5101/71- 5102/71- 5354/72- 5370/72, 

08.06.2976, A 22, § 101. 

66

aykırı bulmayan Mahkeme, aynı şartların geçerli olmadığı bir başka olayda, 

tam tersi bir tutum takınarak askerî kışlada askerî bir gazetenin dağıtımının 

yasaklanmasını, düşünceyi açıklama özgürlüğünün ihlâli olarak kabul 

etmiştir 272 . Birbiri ile çelişik gibi görünen bu iki karar Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesinin her olayı, taşıdığı potansiyel tehlike dikkate alınarak kendi 

şartları içerisinde değerlendirdiğini açıkça ortaya koymaktadır. 

c) Şiddet Çağrısı İçeren Düşüncelerin Yasaklanabilmesi 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşmede yer alan ulusal 

güvenlik, kamu nizamı, kamu emniyeti ve toprak bütünlüğü gibi belirsiz her 

yöne çekilebilecek ifadelerden hareket edilerek yapılan müdahaleleri 

denetlerken aradığı bir diğer kriter, beyanın ya da yayının içeriğinin “şiddete, 

silâhlı mücadeleye veya isyana teşvik” niteliğinde olup olmadığıdır. Birçok 

kararında bu durumu vurgulayan Mahkemeye göre, ifadeler rahatsız edici, 

şok edici ve abartılı olabilir 273 ; hatta saldırgan ifadeler kullanılabilir 274 ve 

fikirler düşmanca bir üslupla ele alınabilir 275 ; yeter ki beyan ya da yayın 

şiddeti, silâhlı ayaklanmayı ve isyanı teşvik etmesin 276 . 

2. Amerika Yüksek Mahkemesinin Konuya Yaklaşımı ve “Açık 

ve Mevcut Tehlike” Kriteri 

Amerika’da basın özgürlüğü, basının gerek Bağımsızlık Savaşının 

başlamasının nedenlerinden birisi olması 277 , gerekse Bağımsızlık Savaşı 

272 

Vereinigung Demokratischer Soldaten Österreichs and Gubi v. Austria, 15153/89, 

19.12.1994, A 302, § 35. 

273 

Thoma v. Lüxembourg, 38432/97, 29.03.2001, Reports of Judgement and Decisions, § 

44. 

274 

Sener v. Turkey, 26680/95, 18.07.2000, § 45. 

275 

Polat v. Turkey, 23500/94, 08.07.1999, § 47. 

276 

Gerger v. Turkey, § 48; Sener v. Turkey, § 45; Polat v. Turkey, § 45; Sürek v. 

Turkey(No:1), § 61; Sürek v. Turkey(No:3), § 37. 

277 

1755 yılında, Benjamin Franklin’in Pennsylvania Gazette’te yayımladığı “Birleşin, yahut 

ölün” lejandını taşıyan bir karikatür, İngiliz sömürge yönetimine karşı ilk isyan sesi olmuştur. 

ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s.58-59. Yine 1765 yılında gazetelere konulan damga resmine 

gazeteciler büyük tepki göstermişlerdir. Bu tepki o kadar büyümüş ve yaygınlaşmıştı ki İngiliz 

yönetimi 1767 yılında bu resmi kaldırmak zorunda kalmıştır. Ancak bu tepkinin olumlu sonuç 

verdiğini görmüş olan Amerikalılar diğer tüketim maddeleri üzerine konmuş olan vergilere de 

67

esnasında tutunduğu tavır 278 nedeniyle, diğer ülkelere göre daha fazla 

önemsenen hatta kutsallaştırılan bir özgürlüktür. Amerika’da ilk olarak 

Virginia Devleti’nce kabul edilen 1776 tarihli “Virginia İnsan Hakları 

Bildirisi”nin 12. maddesinde basın özgürlüğüne değinilmiş ve bu özgürlüğün, 

özgürlüğü savunan en kuvvetli araçlardan biri olduğu ve ancak baskıcı 

yönetimlerce kısıtlanabileceği belirtilmiştir 279 . 

Amerika Birleşik Devletleri’nde ise, 1787 tarihli Anayasaya 1791 

yılında eklenen ve “Haklar Bildirgesi” (The Bill Of Rights) olarak bilinen on 

değişiklikten biri olan, Birinci Değişiklik(The First Amendment) ile, düşünceyi 

açıklama özgürlüğünün tüm şekilleri garanti altına alınmıştır. Aynı zamanda 

din ve vicdan özgürlüğünü, toplanma özgürlüğünü ve dilekçe hakkını da 

garanti altına alan bu hükme göre, “...Kongre basın özgürlüğünü kısıtlayacak 

kanun yapamaz.” 280 

Ancak bu hüküm, Birinci Dünya Savaşı ile birlikte tüm dünya basını 

gibi Amerikan basınının da sansür kanunları ile karşı karşıya kalmasına 

engel olamamıştır. Amerika Birleşik Devletleri’nde girilen bu yeni dönemde; 

grevcilere, anarşistlere ve komünistlere karşı katı bir tutum takınılmaya 

başlanılmış, hoşgörü ışığının yerini sansür ve karanlık almıştır 281 . Bu amaçla 

Kongre, 1917 yılında Espionage Act (Casusluk Kanunu) kanununu 282 kabul 

ederek mahkemeleri, konuşma ve basın özgürlüğünün sınırlarını belirlemeye 

davet etmiştir 283 . 1917 ve 1918 yıllarında Espionage Act (Casusluk Kanunu) 

ihlâl edildiği gerekçesi ile 2000’den fazla dava açılmış ve bu davaların 

itiraz etmişler ve 1775 yılında silâhlı direnişe geçmişlerdir. İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., s.102- 

103. 

278 

Amerikan Bağımsızlık Savaşında Amerikan gazetelerinin çoğu bağımsızlık hareketini 

destekleyerek önemli bir görev yerine getirmişlerdir. ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s.59. 

279 

AKAD, Mehmet- DİNÇKOL(VURAL), Bihterin: Genel Kamu Hukuku, Der Yayınları, 

İstanbul, 2000, s.163-164. 

280 

ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.35. Amerika Birleşik Devletleri’nde söz ve ifade özgürlükler 

için bkz. GÖZE, Ayferi: Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Genişletilmiş 7. Baskı, İstanbul, 

Beta Yayınları, 1995, s. 493-520. 

281 

TRAGER, Robert- DİCKERSON, Dona L.: Freedom of Expression in the 21 st Century, 

Pine Forge Press , California, 1999, s. 59-60. 

282 

Bu yasaya göre, bir kimse Amerika Birleşik Devletleri savaştayken, askerî kuvvetlerin 

itaatsizlikte bulunmalarına, ihanet etmelerine, ayaklanmalarına ve görevi reddetmelerine 

kasten sebep olursa ya da kasten asker toplamasına engel olursa 10.000$ para cezası ile ya 

da 20 yıla kadar hapis cezası ile ya da her ikisi ile birlikte cezalandırılabilmekteydi. Geniş 

bilgi için bkz. CARROLL, Thomas F.: “Freedom of Speech and of the Press in War Time the 

Espionage Act”, Michigan Law Review, Volume: XVII, No:8, 1919, s.641. 

283 

GİRİTLİ İNCEOĞLU, Yasemin: a.g.e., s.14. 

68

yaklaşık 900 tanesi mahkûmiyetle sonuçlanmıştır 284 . Bu mahkûmiyetlerin 

büyük bir kısmı Yüksek Mahkemeye götürülmüş ve böylece düşünceyi 

açıklama özgürlüğünün ve basın özgürlüğünün sınırları çizilmiştir. 

Bu davalardan biri olan Schenck v. United States davası 285 basın 

özgürlüğü açısından çok önemlidir. Çünkü “Devletin ve toplumun korunması” 

amacıyla düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve basın özgürlüğünün 

sınırlandırılması için sıkça başvurulan “açık ve mevcut tehlike” kriteri ilk 

olarak bu davada kullanılmıştır. Bu kritere göre, düşünceyi açıklama 

özgürlüğü ile ilgili davalarda bakılması gereken şey, dava konusu olan 

sözcüklerin açık ve mevcut bir tehlike oluşturacak şekilde kullanılıp 

kullanılmadıklarıdır 286 . Eğer kullanılan sözcükler açık ve mevcut bir tehlike 

oluşturuyorsa, düşünceyi açıklama özgürlüğü sınırlandırılabilecektir. 

Yüksek Mahkeme düşünceyi açıklama özgürlüğünün keyfi şekilde 

sınırlandırılmasını önlemek amacıyla “tehlike” kavramını nitelendirmiştir. 

Buna göre, tehlike her şeyden önce “açık” ve “mevcut” olmalıdır. Açıklık, 

şüpheye yer bırakmayacak şekilde tehlikenin ortada olmasıdır. Tehlikenin 

mevcut olması ise, kullanılan sözcüklerin zarar yaratma olasılığının kesine 

yakın olmasını ifade etmektedir 287 . Bu kriteri ilk olarak Schenck v. United 

States davasında kullanan Hâkim Oliver Wendell Holmes, tehlikenin açık ve 

mevcut olması durumunu, bir kişinin dolu bir tiyatro salonunda yalan yere 

“yangın var” diye bağırması ve paniğe neden olması örneği ile açıklamıştır 288 . 

284 

ZELEZNY, John D.: a.g.e., s.74. 

285 

Schenck v. United States davası, 25 Haziran 1917 tarihli Espionage Kanununa aykırı 

olarak ABD ordusu ve donanmasına itaatsizlik yaratmak ve ABD Almanya ile savaş 

hâlindeyken ABD ordusuna asker alımını sekteye uğratmayı amaçlayan 18 Mayıs 1917 

tarihli yasayla askere alınan ve çağrılan personelin itaatsizliğine sebep olduğu ileri sürülen 

bir takım broşürleri sanıkların bilerek dağıtmalarını konu edinmektedir. Espionage Kanununa 

muhalefetten suçlu bulunan davalılar, Kongrenin ifade ve basın özgürlüğünü engelleyen 

nitelikte düzenlemeler yapma yetkisini kısıtlayan Amerika Birleşik Devletleri Anayasasında 

yapılan Birinci Değişikliği ileri sürmüşlerdir. Yüksek Mahkeme davalıların bu iddialarını haklı 

bulmayarak kararı onaylamıştır. Schenck v. United States , 249 U.S. 47, 1919. 

286 

Schenck v. United States, 249 U.S. 47, 1919. 

287 

ARSLAN, Zühtü: a.g.e., s.30. 

288 

Schenck v. United States, 249 U.S. 47,1919. Ayferi GÖZE, açık ve mevcut tehlike 

kriterinin unsurlarını kısaca şu şekilde sıralamaktadır: 1) İçeriği ve şekli ile söz ve ifade bir 

tehlike yaratmış olmalıdır. Yakın bir illiyet bağlantısı, zaman olarak yakınlık unsurunun 

bulunmasıdır. 2) Devletin önlemekte haklı ve yetkili olduğu ciddî ve önemli zarar yaratan bir 

tehlikenin bulunması. 3) Başvurulan kısıtlayıcı önlem kaçınılmaz ve başvurulabilecek tek 

önlem olmalıdır. Geniş bilgi için bkz. GÖZE, Ayferi: a.g.e., s.512 vd. 

69

Bu davada verilen karardan da anlaşılacağı gibi, Birinci Değişiklik 

hükmünün lafzından hareket ederek düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve 

onun özel bir türünü oluşturan basın özgürlüğünün sınırsız olduğunu ileri 

süren yaklaşım, Yüksek Mahkeme tarafından reddedilmiştir. Bu mutlakçı 

yaklaşımı kabul etmeyen Yüksek Mahkeme düşünceyi açıklama ve basın 

özgürlüğüne yönelik sınırlamaları değerlendirirken çeşitli kriterler 

geliştirmiştir. Bu kriterlerden en önemlisi olan “açık ve mevcut tehlike” (clear 

and present danger) kriteri, Amerika Birleşik Devletleri’nin sınırlarını aşmış ve 

Türkiye dahil birçok ülkede özellikle yüksek yargı organlarınca kullanılmaya 

başlanmıştır 289 . 

Düşünce özgürlüğü taraftarlarının bazılarının kutsal bir değer gibi 

sahip çıktıkları “açık ve mevcut tehlike” kriterinin, aslında zannedildiği kadar 

güçlü bir koruma sağlamadığını, istendiğinde özgürlükleri sınırlandırmak için 

de kullanılabileceğini Amerika Yüksek Mahkemesinin 1950 ile 1960 yılları 

arasında verdiği kararlar açıkça ortaya koymaktadır. İkinci Dünya Savaşının 

sonundan 1960’lı yıllara kadar devam eden ve daha sonraları “McCarthyizm” 

olarak adlandırılan komünist düşmanlığının hâkim olduğu dönemde Yüksek 

Mahkeme, anti-komünist uygulamaları bu kriteri esas alarak desteklemiştir 290 . 

Ancak Yüksek Mahkeme komümist kovuşturmalara ilişkin tavrını 

1957 tarihli Yates v. United States davasıyla değiştirmeye başlamış ve 

“konuşma” ve “eylem” arasında net bir ayrım yaparak “açık ve mevcut 

289 ARSLAN, Zühtü: a.g.e., s.29. Anayasa Mahkemesi, Sosyalist Birlik Partisi’ni, “açık ve 

mevcut tehlike” kriterini esas alarak kapatmıştır. E. 1993/4, K. 1995/1, KT. 19.07.1995, 

AMKD, Sayı: 33, Cilt: 2, s.635. 

290 Komünist Partinin liderleri olan başvuru sahipleri Smith Yasasının “...Birleşik Devletlerdeki 

herhangi bir hükûmeti zor ve şiddet yoluyla devirmeyi ya da ortadan kaldırmayı destekleyen, 

tahrik eden, telkin eden ya da bunu bir görev, ihtiyaç, arzu edilen ya da doğru bir şey olarak 

öğreten herhangi bir yazılı ya da basılı matbuatı basmak, yayımlamak, redaksiyonunu 

yapmak, piyasaya sürmek, dağıtmak, satmak veya alenen göstermek; Birleşik Devletlerde 

herhangi bir hükûmeti zor ya da şiddet yoluyla devirmeyi ya da ortadan kaldırmayı öğreten, 

savunan ya da teşvik eden herhangi bir dernek, grup ya da topluluk oluşturmak; ya da böyle 

bir dernek, grup ya da topluluğa bunların amaçlarını bilerek üye olmak ya da üye 

kaydetmek....” hükmünü içeren 2. ve 3. maddelerini ihlâl etmekten mahkûm olmuşlardır. 

Yüksek Mahkeme bu mahkûmiyetleri, başvuru sahiplerinin, Birleşik Devletleri Hükûmetini 

şartlar elverir elvermez devirmeyi amaçladıklarını, hükûmetin zor ve şiddet yoluyla devrilmesi 

öğretisinin savunulmasının ise, “açık ve mevcut bir tehlike” yarattığını ileri sürerek 

onaylamıştır. Bkz. Dennıs v. United States, 341 U.S. 494, 1951. 

70

tehlike” kriterine yeni bir boyut kazandırmıştır 291 . Mahkemeye göre, Smith 

Kanununun yasakladığı, bir fiilden bağımsız olarak soyut ilkelerin 

propagandası değil, hükûmetin güç kullanılarak yıkılması için somut bir 

eylemin propagandasıdır 292 . Bu davada gösterdiği özgürlükçü yaklaşımını 

daha sonraki davalarda da gösteren Yüksek Mahkeme 1969 tarihli 

Brandenburg v. Ohio davası 293 ile “açık ve mevcut tehlike” kriterini düşünceyi 

açıklama özgürlüğünü daha iyi koruyacak şekilde yeniden tanımlamıştır. 

Yüksek Mahkeme bu davada, yasadışı bir eylemi doğrudan tahrik eden veya 

halkın emniyeti için derhal ve hemen bir tehdit yaratan ifadelerin, ancak 

toplum için açık ve mevcut bir tehlike yaratacağına karar vermiştir 294 . 

Brandenburg v. Ohio davasından sonra Yüksek Mahkeme “açık ve 

mevcut tehlike” kriterini özgürlükçü bir yaklaşımla yorumlamasına rağmen, bu 

kriter özellikle baskı dönemlerinde düşünceyi açıklama özgürlüğü için tehlikeli 

olma potansiyeline sahiptir 295 . Kriterin soyut ve belirsiz niteliği, baskı 

dönemlerinde muhalif düşüncelerin susturulmasını kolaylaştırıcı ve 

haklılaştırıcı bir işlev görmesine yol açabilmektedir 296 . Ancak yine de bu 

kriter, Amerika sınırlarını aşmış, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi dahil 297 

birçok ülkenin yargı sisteminde kullanılan bir kriter hâline gelmiştir 298 . 

C) Ahlâkın Korunması ve Müstehcenlik 

Arapça kökenli olan “ahlâk” kavramı, bir toplum içinde kişilerin 

benimsedikleri, uymak zorunda bulundukları davranış biçimleri ve kurallar 

291 

ARSLAN, Zühtü: “İfade Özgürlüğünün Sınırlarını Yeniden Düşünmek: ‘Açık ve Mevcut 

Tehlike’nin Tehlikeleri”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 24, Ankara, 2001, s.20. 

292 

Yates v. United States, 354 U.S. 298, 1957. 

293 

Bu davada, Ku Klux Klan liderinin bir gösteri sırasında zencilerin Afrika’ya, Yahudilerin de 

İsrail’e gönderilmesi gerektiğini söylemiştir. Bu konuşması üzerine mahkûm olan Ku Klux 

Klan liderinin mahkûmiyetini Yüksek Mahkeme Anayasaya aykırı bularak iptal etmiştir. 

Konuşma metninin tamamı ve kararın gerekçesi için bkz. Brandenburg v. Ohio, 395 U.S.444, 

1969. 

294 

Brandenburg v. Ohio, 395 U.S. 444, 1969. 

295 

HAKYEMEZ, Yusuf Şevki: Militan Demokrasi Anlayışı ve 1982 Anayasası, Seçkin 

Yayınları, Ankara, 2000, s.76. 

296 

ARSLAN, Zühtü: a.g.m., s.20. 

297 

Örnek olarak bkz. Gerger v. Turkey, Hâkim Bonello’nun çoğunluk görüşüne katılan ayrı 

gerekçesi. 

298 ARSLAN, Zühtü: a.g.m., s.20. 

71

olarak tanımlanmaktadır 299 . Ahlâkın korunmasının düşünceyi açıklama 

özgürlüğünün sınırını oluşturması çeşitli sorunları da beraberinde 

getirmektedir. Her şeyden önce, yukarıdaki tanım esas alındığında düşünceyi 

açıklama özgürlüğünün ve basın özgürlüğünün sınırlandırılması konusunda, 

siyasal iktidarın eline sınırsız bir olanak verilmiş olur 300 . Çünkü bir toplumda 

yerleşmiş değer yargılarına göre hoş karşılanmayan tüm düşünce 

açıklamaları ahlâka aykırı olarak kabul edilebilir. Ayrıca “ahlâk” ülkelere, 

zamana, hatta bir ülkenin farklı bölgelerine göre değişebilen bir kavramdır. 

Bu nedenledir ki, gerek Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, gerekse Amerika 

Yüksek Mahkemesi ahlâkın korunması amacıyla düşünceyi açıklama 

özgürlüğüne ve basın özgürlüğüne getirilebilecek sınırlamalarda bizim de 

benimsediğimiz “müstehcenlik” kavramını esas almaktadırlar. 

Arapça “yamuk, yanlış” anlamına gelen “hecin” kelimesinden 

türetilen “müstehcen” sözcüğünün 301 sözlük anlamı,”açık saçık, edebe aykırı, 

yakışıksız”dır 302 . Ancak müstehcenlik sözcüğünün hukukî kullanımı, bizim bu 

sözcüğü seks ile birleştirmemize neden olmaktadır. Oysa kanunlar ve 

mahkeme kararları dikkate alındığında müstehcenlik ile seksin çakıştığı 

noktanın “pornografi” olduğu görülür. Yunanca “fahişe” anlamına gelen 

“porne” ve “yazı” anlamına gelen “grafi” kelimelerinin bir araya gelmesi ile 

oluşan “pornografi” sözcüğü 303 seksi tasvirleri ifade etmek için kullanılır. Bu 

açıdan bakıldığında müstehcen bir yayın her zaman pornografik, pornografik 

bir yayın da her zaman müstehcen olmayabilir. Buna karşılık birçok ülkenin 

yasalarının “müstehcenlik” kavramı içinde kabul ettiği şeylerin çoğunluğu, 

aslında pornografik ve pornografik olanların çoğunluğu da, müstehcendir 304 . 

Ancak biz bir kavram kargaşasına yol açmamak adına bu tür materyaller 

içeren yayınlar için, aynı zamanda hukuk tarafından daha çok tercih edilen 

“müstehcenlik” kavramını kullanacağız 305 . 



301 Bkz. NİŞANYAN, Sevan: a.g.e., s.166. 


303 Bkz. NİŞANYAN, Sevan: a.g.e., s.363. 

304 SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.245. 

305 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 3984 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları 

Hakkında Kanun, 5275 Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun bu tür 

72

Genel olarak müstehcenliğin denetlenmesinin birtakım farklı 

amaçlara hizmet edeceği düşünülür. İlk olarak, müstehcen yayınların ahlâk 

dışı olduğu ve toplumun kendi ahlâk standartlarının korunmasındaki 

çıkarının, egemen ahlâk değerlerine uymayan yayınların sınırlanmasına 

olanak sağladığı hatta buna zorladığı iddia edilmektedir 306 . İkinci olarak, bu 

tür materyaller içeren yayınların bazı toplum dışı davranışlara sebep olduğu, 

bu tür yayınlarla suç arasında bir nedensellik bağı olduğu, bu tür materyaller 

içeren yayınların toplumu çirkinleştirdiği ve kentsel çürümeye yol açtığı ileri 

sürülmektedir 307 . Son olarak ise, iğrençliğe dayanan tez vardır. Bu tezde, 

insanların bu tür materyallere bakmak zorunda bırakılarak rahatsız edildiği ve 

bu yüzden müstehcenliğin umuma açık olarak sergilenmesinin 

sınırlanabileceği ileri sürülmektedir 308 . 

Müstehcen materyaller içeren yayınları değişik ölçülerde 

sınırlamaya yönelik kanunların bulunmadığı ülke hemen hemen yok gibidir. 

Sorun bu tür materyaller içeren yayınların sınırlanması değildir. Sorun neyin 

müstehcen kategorisine dahil edilebileceğidir 309 . Bu tespiti yapacak olan ise, 

soyut kanunlardan çok, her somut olayı kendi şartları içerisinde 

değerlendiren mahkemelerdir. Amerika Yüksek Mahkemesi Yargıcı Potter 

Stewart’ın, “müstehcen pornografi” ile ilgili olarak söylediği “onu 

tanımlayamam, fakat gördüğümde tanırım” 310 sözü bu tespitin mahkemeler 

tarafından yapılması gerektiği yönündeki tezimizi destekler niteliktedir. 

Amerika Yüksek Mahkemesi Miller v. California davası ile 

müstehcenliğin tespiti için çeşitli kriterler geliştirmiştir 311 . Buna göre, bir 

materyaller içeren yayınlar için “müstehcenlik” kavramını kullanmışlardır. Amerika Yüksek 

Mahkemesi de yasaklanabilecek bu tür materyaller için “pornografi” kavramını değil 

“müstehcenlik” kavramının karşılığı olan “obscenity”yi kullanmaktadır. Bkz. Miller v. 

California, 413 U.S. 15, 1973. İngiltere’de bu tür yayınları düzenlemek için 1959 tarihinde 

çıkartılan ve 1964 tarihinde değiştirilen “The Obscene Publications Act”de “obscenity” yani 

“müstehcenlik” kavramını kullanmıştır. DAVİDOW, Robert P.- O’BOYLE, Michael: “Obscenity 

Laws in England And the United States: A Comparative Analysis”, Nebraska Law Review, 

Volume:56, 1977, s.254. 

306 


307 

SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.243-244. 

308 


309 

YÜRÜŞEN, Melih: “Pornografiyi İfade Özgürlüğü Bağlamında Düşünmek”, Liberal 

Düşünce Topluluğu Dergisi Yıl:6, Sayı:24, Ankara, 2001, s.14. 

310 

Jacobellis v. Ohio, 378 U.S. 184, 1964. 

311 

DAVİDOW, Robert P.- O’BOYLE, Michael: a.g.m., s.251. 

73

yapıtın müstehcen olarak nitelendirilebilmesi için; ortalama bir insanın şehvet 

arzusunu kışkırtması, çok açık bir biçimde incitici ve nahoş olması ve bir 

bütün olarak ciddî edebî, sanatsal, siyasal ya da bilimsel değerden yoksun 

olması gerekmektedir 312 . Amerika Yüksek Mahkemesinin bu kararından 

sonra, müstehcen olarak nitelendirilen yapıtlar, Amerika Anayasasının 

düşünceyi açıklama özgürlüğü için sağladığı korumadan 

yararlanamamaktadır 313 . Daha sonraki birçok kararında, bu karara atıf yapan 

Amerika Yüksek Mahkemesine göre, müstehcenlikle pornografi aynı değildir. 

Çünkü pornografi olarak nitelendirilecek bir yapıt, ciddî değer taşıyan 

materyaller içerebilir 314 . Amerika Yüksek Mahkemesi 2002 yılında verdiği bir 

kararda bu durumu örneklerle açıklamıştır. Söz konusu kararda, kırktan fazla 

filme konu olan William Shakespeareen “Romeo ve Juliet” isimli eserinin ve 

bu eserin ilham kaynağı olduğu filmlerin bazılarının ve en iyi film Oskar 

ödülünü kazanan “Amerikan Beauty” filminin de benzer öğeler içerdiğini; bu 

eserlerin, değerine bakılmaksızın müstehcen olarak nitelendirilmesinin 

Anayasaya aykırı olacağı belirtilmiştir 315 . 

Yukarıda da belirttiğimiz gibi “pornografi” sözcüğü seksi tasvirleri 

içermektedir. Yoksa pür pornografik öğelerden oluşan(hard core 

pornography) bir eserin bu korumadan yararlanamayacağı ve böyle bir eserin 

Miller v. California davasında geliştirilen kriterleri taşımadığı açıktır. Hatta 

Frederick Schauer, bu tür eserlerin aklın bir ürünü olmaktan ziyade bir kişinin 

fiziki ile ilgili olduğunu ve “düşünce açıklaması” olarak 

değerlendirilemeyeceğini belirmektedir 316 . 

Basın özgürlüğünün “ahlâkı korumak” amacıyla sınırlandırılması 

nedeniyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önüne gelen davalar da 

genellikle müstehcen yayınlarla ilgilidir. Amerika Yüksek Mahkemesinin 

aksine, bir “müstehcenlik” tanımı yapmaktan kaçınan Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesi bu konuyla ilgili standartları ilk olarak Handyside v. The United 

312 Miller v. California, 413 U.S. 24, 1973. 

313 WOLFSON, Nicholas: “Eroticism, Obscenity, Pornography and Free Speech”, Brooklyn 

Law Review, Volume:60, 1994-1995, s.1038. 

314 WOLFSON, Nicholas: a.g.m., s.1038. 

315 Ashcroft v. Free Speech Coalition, 535 U.S. 234, 2002. 

316 Bkz. SCHAUER, Frederick: a.g.e., s.247-251. 

74

Kingtom davasında ortaya koymuştur. Bu davanın konusunu oluşturan olay 

iki yazarın, öğrenciler için yazdığı “The Little Red Schoolbook” isimli kitabı 

yayımlayan şirketin sahibi Richard Handyside’ın müstehcen yayınlarla ilgili 

kanunlara dayanarak mahkûm edilmesi ve kitabın nüshalarına el 

konulmasıdır. Genellikle eğitim ve öğretim konularıyla ilgili olan kitapta; 

mastürbasyon, orgazm, cinsel ilişki, gebeliği önleme, pornografi, iktidarsızlık, 

homoseksüellik ve kürtaj gibi alt başlıklardan oluşan cinsel konuların ele 

alındığı bir bölüm de yer almaktaydı. Önüne gelen bu davada, çocuklar ve 

gençler konusunda daha hassas davranan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 

ahlâki değerlerin zamana ve mekâna göre değiştiğini, ahlâkî gerekliliklerin 

tam içeriklerinin ve bunları karşılamak için öngörülen yaptırımların, 

uluslararası bir hâkimden ziyade yerel otoriteler tarafından belirlenmesinin 

daha doğru olacağını belirterek, 317 söz konusu kitabı çocuklar için zararlı ve 

ahlâka aykırı bulmuştur. 

Mahkeme, bir yayının ahlâka aykırı olup olmadığına karar verirken 

kültürel, sosyal ve dinî etkenlerle birlikte halkın yapısını ve yayının hedef 

kitlesini de dikkate almaktadır. Nitekim Müller and Others v. Switzerland 

davasında Mahkeme; livata, hayvanlarla cinsel ilişki, mastürbasyon ve 

eşcinsellik sahneleri gösteren üç tablonun bir çağdaş sanat sergisinde 

gösterime sunulmasını, giriş için yaş sınırı konulmadığı ve cinselliği en kaba 

biçimiyle vurguladığı gerekçesiyle ahlâka aykırı bulmuştur 318 . 

Görüldüğü gibi Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bu davalarda, bir 

“müstehcenlik” tanımı yapmaktan kaçınmış ve ulusal otoritelere daha geniş 

bir taktir payı tanımıştır. Ulusal otoritelerin taktir payının geniş olması, bunun 

sınırsız olduğunu ve denetlenemeyeceğini göstermez. Nitekim Open Door 

and Dublin Well Woman v. Ireland, davasında Mahkeme, ulusal otoritenin bu 

konuda “kayıtsız koşulsuz ve denetlenemeyecek” bir taktir hakkına sahip 

olmadığına karar vermiştir 319 . 

317 Handyside v. The United Kingtom, 5493/72, 07.12.1976, A 24, § 48. 

318 Müller and Others v. Switzerland, 10737/84, 24.05.1988, A 133, § 36. 

319 Open Door and Dublin Well Woman v. Ireland, 14234/88-14235/88, 29.10.1992, A 246-A, 

§ 68; Mahkeminin aynı yaklaşımını gösteren bir başka kararı için bkz. Norris v. Ireland, 

10581/83, 26.10.1988, A 142, § 45. 

75

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Ahlâka aykırı yayınlar hemen 

hemen tüm ülkelerde düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve basın 

özgürlüğünün sınırını oluşturmaktadır. Bununla birlikte “ahlâk” ve 

“müstehcenlik” kavramları kolay kolay tanımlanabilecek kavramlar değildir. 

Bu nedenle “ahlâka aykırılık” ve “müstehcenlik” tespiti yapılırken kültürel, 

sosyal ve dinî etkenlerle birlikte halkın yapısı ve yayının hedef kitlesi de 

mutlaka dikkate alınmalıdır. 

Çalışmamızın “Basın Özgürlüğünün İçerdiği Haklar ve Sınırları” 

başlığını taşıyan bu bölümünde basın özgürlüğü, Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesi ve Amerika Yüksek Mahkemesi kararları ışığında “olması 

gereken” açısından irdelenmiş ve bu özgürlüğün ilkeleri ortaya konulmaya 

çalışılmıştır. Bundan sonraki bölümlerde basın özgürlüğü Türkiye bağlamında 

ele alınacak ve basın özgürlüğünün Türkiye’deki durumu incelenirken bu 

bölümde ulaşılan sonuçlar ve ilkeler ölçü olarak kullanılacaktır. 

Bir özgürlüğün bir ülkedeki durumu incelenirken öncelikli olarak 

hukukî düzenlemeler ve bu düzenlemelerin nasıl yorumlandıkları ortaya 

konulmalıdır. Bu anlamda anayasalar ve kanunların anayasaya uygunluğunu 

denetleyerek bir yerde anayasal hükümleri yorumlayan yüksek yargı 

organlarının verdiği kararlar çok önemlidir. Biz de bu nedenle bundan sonraki 

bölümde öncelikle basın özgürlüğünün Anayasamızdaki durumunu ve 

Anayasa Mahkemesinin bu konuya yaklaşımını inceleyeceğiz. 

76

İKİNCİ BÖLÜM 

ANAYASAMIZDA VE ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARINDA 

BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ 

I. ANAYASAMIZDA ÖNGÖRÜLEN TEMEL HAK VE 

ÖZGÜRLÜKLER REJİMİ 

A) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınıflandırılması 

Pozitif hukukça tanınıp güvence altına alınan hak ve özgürlüklerin 

hukuksal rejimi, belirli bir sistem çerçevesinde incelenmelidir. Bunun için 

öncelikle onları gruplandırmak gerekir 320 . Bu amaçla temel hak ve özgürlükler 

çeşitli kriterlerden hareket edilerek sınıflandırılmışlardır. 

Temel hak ve özgürlüklerin evrimci niteliği göz önüne alınarak 

yapılan bir sınıflandırmaya göre temel hak ve özgürlükler; kişi özgürlükleri ve 

siyasal hakların yer aldığı “birinci kuşak haklar”, iktisadî, sosyal ve kültürel 

hak ve özgürlüklerin yer aldığı “ikinci kuşak haklar” ve dayanışma hakları 

olarak da bilinen çevre, gelişme ve barış haklarının yer aldığı “üçüncü kuşak 

haklar” olmak üzere üçe ayrılmaktadır 321 . Ancak temel hak ve özgürlüklerin 

sınıflandırılması konusunda klâsikleşen ve genellikle benimsenen 

sınıflandırma Georg Jellinek tarafından yapılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre, 

temel hak ve özgürlükler “negatif statü hakları”, “pozitif statü hakları” ve “aktif 

statü hakları” olmak üzere üçe ayrılmaktadır 322 . Negatif statü hakları, kişinin 

devlet tarafından aşılamayacak ve dokunulmayacak yani devlete karışmama 

ve dokunmama ödevi yükleyen haklarını; pozitif statü hakları, kişilere 

devletten olumlu bir davranış, bir hizmet ve yardım isteme olanaklarını 

tanıyan haklarını; aktif statü hakları ise, kişiye siyasal görüş ve tutumlarını 

320 KABOĞLU, İbrahim Ö.: a.g.e., s.265. 

321 Bu ayrım için bkz. KABOĞLU, İbrahim Ö.: a.g.e., s.267 vd. 

322 Bu ayrım için bkz. SOYSAL, Mümtaz: Anayasaya Giriş, Genişletilerek İkinci Yayınlanış, 

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No:271, Ankara, 1969, s.238-243; 

KAPANİ, Münci: a.g.e., s.6; GÖZLER, Kemal: a.g.e., s.164. 

77

açıklama, örgütlenme, oy kullanma, referandum ve yönetime katılma gibi 

siyasal haklarını içerir 323 . 

1982 Anayasası temel hak ve özgürlükleri, 1961 Anayasasında 

olduğu gibi, genel hükümler koyduktan sonra, Georg Jellinek’in bu 

sınıflandırmasını benimseyerek, “kişinin hakları ve ödevleri”, “sosyal ve 

ekonomik haklar ve ödevler” ve “siyasî haklar ve ödevler” olmak üzere üç 

bölümde düzenlemiştir. Ancak 1982 Anayasası, devleti sadece pozitif statü 

hakları olarak nitelendirilen hak ve özgürlükleri değil, temel hak ve 

özgürlüklerin tamamını sağlamakla görevli kılmıştır. 1982 Anayasasının 5. 

maddesine göre, Devletin temel amaç ve görevlerinden birisi de temel hak 

ve özgürlükleri sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaktır. 

1961 Anayasasının 10. maddesinin ikinci fıkrasına tekabül gelen bu hüküm, 

modern sosyal devletin özgürleştirme anlayışına da uygundur 324 . 

B) Anayasamızın Temel Hak ve Özgürlüklere Yaklaşımı 

1982 Anayasanın Başlangıç bölümünde, “Her Türk vatandaşının 

bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet 

gereklerince yararlanarak millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde 

onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliştirme 

hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu...” hükmüne yer verilerek, ilk bakışta 

Anayasanın “tabiî hak” teorisini benimsemiş olduğu izlenimini 

uyandırmaktadır. Yine Anayasanın 12. maddesinin birinci fıkrasında yer alan 

“...Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak 

ve hürriyetlere sahiptir.” hükmü bu izlenimi daha da güçlendirmektedir 325 . 

Ancak Anayasanın Başlangıç kısmında yer alan “...bu Anayasadaki temel 

hak ve hürriyetler...” ifadesinin “tabiî hak” anlayışı ile bağdaştırılması 

323 


324 

ÖZBUDUN, Ergun: Türk Anayasa Hukuku, Gözden Geçirilmiş 5. Baskı, Yetkin Yayınları, 

Ankara, 1998, s.75. 

325 

Bu hüküm ile, “tabiî hak” kuramına uygun olarak, hakların “dokunulmaz”, “devredilmez”, 

“vazgeçilmez” nitelikte oldukları açıklanmış fakat, “doğuştan” geldikleri belirtilmemiştir. Bunun 

yerine, hakların “kişiliğe bağlı” oldukları vurgulanmıştır. UYGUN, Oktay: 1982 Anayasası’nda 

Temel Hak ve Özgürlüklerin Genel Rejimi, Kazancı Yayınları, İstanbul, 1992, s.21. 

78

mümkün değildir 326 . Zaten Anayasa koyucu “tabiî hak” anlayışını 

benimseyecek olsaydı bunu 1924 Anayasasında olduğu gibi 327 Anayasa 

metninde açıkça ifade edebilirdi. Bu nedenle 1982 Anayasasının benimsediği 

hak anlayışı “pozitivist hak” anlayışıdır 328 . 

Özgürlüklerin düzenlenmesi bakımından, 1961 Anayasası ile 1982 

Anayasası arasında benzerlikler olmakla birlikte, önemli farklılıklar da vardır. 

Her iki Anayasa da devletin varlığını ön koşul olarak görmekle birlikte, 1961 

Anayasası, temel hak ve özgürlükler açısından, önceliği kişiye vermiş, kişinin 

özgürlüğünün sağlanması için devleti görevli saymıştır. Buna karşılık, 1982 

Anayasası, önceliği kişiye değil, devlete ve “devletin ülkesi ve milletiyle 

bölünmez bütünlüğü”ne vermiştir 329 . Bu yaklaşımı ile 1982 Anayasası, 1961 

Anayasasının aksine otorite-özgürlük dengesini özgürlükler aleyhine 

bozmuştur. Bunu da yürütme organını güçlendirerek yapmıştır 330 . 

1982 Anayasasının 2. maddesine göre Türkiye Cumhuriyeti 

demokratik bir devlettir. Ancak demokratik devletle kastedilenin bu 

Anayasada gösterilen özgürlükçü demokrasinin olduğu “Başlangıç” 

bölümünde ifade edilmiştir. Dolayısıyla temel hak ve özgürlüklerin otorite 

karşısındaki durumu bu Anayasadaki demokrasi anlayışına göre 

belirlenecektir. Anayasa Mahkemesi ise, bu konuda tutarlı bir tutum 

takınamamıştır. Anayasa Mahkemesi bir kararında, sözü edilen demokratik 

toplum düzeni ile 1982 Anayasasında belirtilen özgürlükçü demokrasi ve 

326 

ÖZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.75. 

327 

1924 Anayasanın benimsenen hak anlayışı açıkça belirtilmiştir. Bu Anayasanın 68. 

maddesine göre, “Her Türk hür doğar, hür yaşar. Hürriyet başkasına zarar vermeyecek her 

şeyi yapabilmektir. Tabiî haklardan olan hürriyetin herkes için sınırı, başkalarının hürriyeti 

sınırıdır. Bu sınırı ancak kanun çizer.” 

328 

Bununla birlikte 1982 Anayasasının, temel haklara ilişkin genel gerekçesinde yer alan 

“...insanın insan olarak, doğuştan bazı temel hak ve hürriyetlere sahip bulunduğu; binnetice, 

devletin bu hak ve hürriyetler önünde ‘müdahale etmez’, ‘çekimser’ bir tutum benimsemesi 

gereği belirtilmiştir.” ifadesi “tabiî hak” teorisine açıkça atıfta bulunmaktadır. UYGUN, Oktay: 

1982 Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlüklerin Genel Rejimi, s.22. 

329 

GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref: Anayasa Hukuku, Güncelleştirilmiş 11. Bası, Turhan Kitabevi 


330 

Yürütme organı Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu olmak üzere iki unsurdan oluşur. 

Yürütme organını güçlendirmeyi hedefleyen 1982 Anayasası hedefini bu iki unsurdan 

Cumhurbaşkanlığı makamını güçlendirerek gerçekleştirmiştir. Bkz. ÖZBUDUN, Ergun: 

a.g.e., s.38-39; SOYSAL, Mümtaz: 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Dokuzuncu Baskı, 

Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1992, s.170-171. Otorite-özgürlük dengesi açısından 1961 ve 

1982 Anayasalarının karşılaştırılması için bkz. SOYSAL, Mümtaz: “Temel Nitelikleriyle 1961 

ve 1982 Anayasaları(Karşılaştırmalı)”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi Yayını, 

Ankara, 1984, Cilt: 1, s.9-20. 

79

onun gerekleriyle belirlenen hukuk düzeninin kastedildiğini ileri sürerken 331 ; 

bir başka kararında bu görüşünü değiştirerek, klâsik demokrasilere atıfta 

bulunmuştur 332 . 

1982 Anayasasının temel hak ve özgürlüklere yaklaşımını ortaya 

koyan en önemli ifade, Anayasanın 2. maddesindeki “insan haklarına saygılı 

devlet” ifadesidir. 1961 Anayasasının 2. maddesinde yer alan “insan 

haklarına dayanan devlet” ifadesinin yerine, 1982 Anayasasında “insan 

haklarına saygılı devlet” ifadesinin kullanılması, Anayasadaki diğer 

maddelerle birlikte düşünüldüğünde, temel bir yaklaşım farkını ortaya 

koymaktadır. İlk bakışta, kullanılan sözcüklere ilişkin bir üslup sorunu gibi 

gözüken bu değişiklik, 1982 Anayasasının özgürlüğü ikinci plâna iten ve 

otoriteyi ön plana çıkaran özelliğinin açık bir göstergesidir 333 . 

1982 Anayasasının 2. maddesinde yer alan “toplumun huzuru, millî 

dayanışma ve adalet anlayışı içinde” kavramlarının, insan haklarına saygılı 

devleti nitelendiren kavramlar olarak kullanılıp kullanılmadığı tereddüt 

uyandırmaktadır 334 . Anayasa Mahkemesi bir kararında, “1982 Anayasasının 

2. maddesinde, insan haklarına toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet 

anlayışı içinde saygılı olunacağı hükmüne yer vermek suretiyle 1961 

Anayasasına nazaran Devlet ve toplumun çıkarlarına öncelik tanımıştır” 

diyerek bu kavramların insan haklarına saygılı devleti nitelendirdiği görüşünü 

ileri sürmüştür 335 . İnsan haklarına ancak “toplumun huzuru, millî dayanışma 

ve adalet anlayışı içinde” saygı gösterilmesi gerekir gibi bir sonuca bizi 

götürebilecek böyle bir anlayışın demokratik rejimlerde kabul edilebilmesi 

düşünülemez. 

1982 Anayasasının 12. maddesine göre, “Herkes, kişiliğine bağlı, 

dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir. 

Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev 

ve sorumluluklarını da ihtiva eder.” Görüldüğü gibi, 1982 Anayasası temel 

hak ve özgürlükleri ödev ve sorumluluk kavramlarıyla birlikte kullanmıştır. 

331 E. 1985/21, K. 1986/23, KT. 06.10.1986, AMKD, Sayı: 22, s.224. 

332 E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD. Sayı: 22 s.365-366. 

333 SOYSAL, Mümtaz: 100 Soruda Anayasanın Anlamı, s.191-192. 

334 ÖZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.74. 


80

1982 Anayasasının bu yaklaşımı, bireyle toplum arasında tercihini toplumdan 

yana kullandığının göstergesidir 336 . Bu durum madde gerekçesinde yer alan, 

“Kişi sahip bulunduğu hak ve hürriyetleri kendi iradesi doğrultusunda 

kullanırken bu ödev ve sorumlulukları da göz önünde bulundurmak 

zorundadır” ifadesiyle de vurgulanmıştır 337 . Böylece, özgürlüklerin ilk sınırı 

ödev ve sorumluluk ile çizilmiştir 338 . Gerçi İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin 

28. maddesi de “Herkesin, kişiliğini özgürce ve tam olarak ancak içinde 

yaşamakla geliştirebileceği topluluğa karşı ödevleri vardır” hükmüyle bireye 

ödevler yüklemektedir. Ancak, bunun gerekçesi, kişinin kişiliğini serbest ve 

tam olarak ancak bir toplum içinde geliştirebilmesidir. Bu anlayış, 1982 

Anayasasının benimsediği anlayışın aksine toplumu değil bireyi ön plana 

çıkarmaktadır. Benzer bir hüküm Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin “ifade 

özgürlüğü”nü düzenleyen 10. maddesinin ikinci fıkrasında da yer almaktadır. 

Bu fıkraya göre, “Kullanılması görev ve sorumluluk yükleyen bu özgürlükler, 

demokratik bir toplumda, gerekli tedbirler niteliğinde olarak, ulusal güvenliğin, 

toprak bütünlüğünün veya kamu emniyetinin korunması, nizamın sağlanması 

ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlâkın korunması, 

başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli bilgilerin açığa 

vurulmasının önlenmesi veya yargı gücünün otorite ve tarafsızlığının 

sağlanması için yasayla öngörülen bazı merasime, koşullara, sınırlamalara 

veya yaptırımlara bağlanabilir.” Ancak Sözleşmede yer alan temel hak ve 

özgürlükleri düzenleyen diğer maddelerin hiçbirinde böyle bir hüküm yer 

almamıştır. Yani, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, temel hak ve 

özgürlüklerin kullanılmasında görev ve sorumluluk içinde davranılmasını 

sadece ifade özgürlüğü için aramaktadır. Ayrıca Sözleşmede görev ve 

sorumluluğun kime karşı olduğu konusunda herhangi bir hüküm yer 

almamaktadır. Oysa 1982 Anayasası, temel hak ve özgürlüklerin tamamı için 

336 

SOYSAL, Mümtaz: 100 Soruda Anayasanın Anlamı, s.193. 

337 

ÖZER, Attila: Gerekçeli ve 1961 Anayasası ile Mukayeseli 1982 Anayasası, İkinci Baskı, 

Lazer Ofset, Ankara, 1996, s.70. 

338 

ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: “2001 Yılı Anayasa Değişikliklerinin Temel Hak ve 

Özgürlüklerin Sınırlandırılmasında Getirdiği Yeni Boyut”, Anayasa Yargısı, Anayasa 

Mahkemesi’nin 40. Kuruluş Yıldönümü Nedeniyle Düzenlenen Sempozyumda Sunulan 

Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 2002, Cilt: 19, s.147. 

81

görev ve sorumluluk yüklemekte ve sorumluluğun kimlere karşı olacağını da 

açıkça belirtmektedir 339 . 

Sınırlandırılması 

C) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin 

Temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması konusunda 1982 

Anayasası, 2001 yılında yapılan Anayasa değişikliğinden önce, temel hak ve 

özgürlüklerin tamamı için geçerli olan genel sınırlandırma nedenleri 

öngörmekteydi. Anayasanın 13. maddesinin ilk hâline göre, “Temel hak ve 

hürriyetler, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, millî 

egemenliğin, Cumhuriyetin, millî güvenliğin, kamu düzeninin, genel asayişin, 

kamu yararının, genel ahlâkın ve genel sağlığın korunması amacı ile ve 

ayrıca Anayasanın ilgili maddelerinde öngörülen özel sebeplerle, Anayasanın 

sözüne ve ruhuna uygun olarak kanunla sınırlanabilir. Temel hak ve 

hürriyetlerle ilgili genel ve özel sınırlamalar demokratik toplum düzeninin 

gereklerine aykırı olamaz ve öngörüldükleri amaç dışında kullanılamaz.” 

Temel hak ve özgürlüklerin tamamı için geçerli olan bu genel sınırlama 

nedenleri dışında bazı hak ve özgürlükler için ayrıca özel sınırlama nedenleri 

de kabul edilmişti. 

2001 yılında yapılan değişiklikle 1961 Anayasasının ilk hâlinde 

benimsenen sisteme geri dönülmüştür. 1982 Anayasasının yeni hâline göre, 

“Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın 

ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla 

sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik 

toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı 

olamaz”(m.13). Yapılan bu değişiklikle 13. madde genel sınırlama 

nedenlerinin sayıldığı bir madde olmaktan çıkarılmış, sınırlamaların nasıl 

yapılabileceğini gösterir bir madde konumuna getirilmiştir. Böylece, katmerli - 

bindirmeli sınırlama sistemi terkedilerek, her hak ve özgürlüğün niteliğine 

339 Temel hak ve özgürlüklerin görev yönü ile ilgili olarak bkz. UYGUN, Oktay: 1982 

Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlüklerin Genel Rejimi, s. 25 vd. 

82

uygun farklılaşmış - kademeli sınırlama sistemine geçilmiştir 340 . Bu yeni 

yaklaşım; özgürlüğün asıl, sınırlamanın istisna olması gerektiği anlayışına ve 

genel sınırlama sebeplerine yer vermeyen Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesinin ve Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin 

sistemine de uygundur. 

Ancak 13. maddede yapılan değişiklikle genel sınırlama 

sebeplerinin Anayasadan çıkartılması, bazı sorunlara yol açabilir 341 . Çünkü 

Anayasada yer alan bazı hak ve özgürlükleri için “özel” sınırlama sebepleri 

bulunmamaktadır. Örneğin, Anayasanın 48. maddesinde düzenlenen 

“sözleşme özgürlüğü”ne yönelik bir sınırlama getirilmemiştir. Eğer maddenin 

ikinci fıkrasındaki “Devlet, özel teşebbüslerin milli ekonomilerin gereklerine ve 

sosyal amaçlarına uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını 

sağlayacak tedbirleri alır” hükmü geniş yorumlanmazsa, konusu açıkça kamu 

yararına ya da millî güvenliğe aykırı sözleşmelerin Anayasaya aykırılığında 

ortaya sorunlar çıkacaktır. Yine, “yerleşme ve seyahat özgürlüğü”nün 

düzenlendiği 23. maddede, “genel sağlık” sınırlama sebepleri arasında 

sayılmamıştır. Bu durumda, bulaşıcı bir hastalık nedeniyle “yerleşme ve 

seyahat” özgürlüğü sınırlandırıldığında, bunun Anayasaya aykırı olduğu ileri 

sürülebilecektir 342 . Bu sorunlar, unutulan ya da ihmâl edilen sınırlama 

nedenlerinin ilgili maddelere eklenmesi ile giderilebilir. 

13. maddede yapılan bu değişiklikle, temel hak ve özgürlükler 

ancak Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplerle ve kanunla 

sınırlanabilecektir. Ancak bu sınırlamanın da sınırları vardır. 

Her şeyden önce sınırlama Anayasanın sözüne ve ruhuna aykırı 

olamaz. Bu hüküm gerek 1961 Anayasasında, gerekse 1982 Anayasasının 

340 SAĞLAM, Fazıl: “2001 Yılı Anayasa Değişikliğinin Yaratabileceği Bazı Sorunlar ve 

Bunların Çözüm Olanakları”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi’nin 40. Kuruluş 

Yıldönümü Nedeniyle Düzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, 

Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 2002, Cilt: 19, s.289. 

341 Bu konuda bkz. GÖZLER, Kemal: “Anayasa Değişikliğinin Temel Hak ve Hürriyetlerin 

Sınırlandırılması Bakımından Getirdikleri ve Götürdükleri: Anayasanın 13’üncü Maddesinin 

Yeni Şekli Hakkında Bir İnceleme ”, Ankara Barosu Dergisi, Sayı:2001/4, Yıl: 59, s.53-67. 

342 GÖZLER, Kemal: Anayasa Değişikliği Gerekli mi? 1982 Anayasası İçin Bir Savunma, 

Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 2001, s.9. 

83

ilk hâlinde yer almıştır 343 . “Anayasanın sözüne ve ruhuna uygun” olma 

kriterini bazı kararlarında kullanan Anayasa Mahkemesi bu kriterle “öze 

dokunmama” ve “öngörüldükleri amaç dışında kullanmama” kriteri arasında 

bağlantı kurarak, Anayasanın sözüne ve ruhuna aykırı olan sınırlamaları 

hakkın özüne dokunur nitelikte bulmuştur 344 . Ancak, Anayasanın “ruhu” 

kavramı nesnel olarak tanımlanabilecek nitelikte değildir. Bu nedenle 

Anayasa yargısı esnasında bu kavrama başvurulması, Anayasa 

Mahkemesine “yerindelik” denetimi yapma olanağı da verebilir 345 . 

İkinci olarak, sınırlama hakkın özüne dokunamaz ve demokratik 

toplum düzeninin gereklerine aykırı olamaz. 1961 Anayasasında sınırlama 

kriteri olarak kabul edilen “hakkın özüne dokunmama” 346 ifadesi, 1982 

Anayasasının ilk hâlinde yerini “demokratik toplum düzeni gereklerine aykırı 

olmama” ifadesine bırakmıştır. “Demokratik toplum düzeni gereklerine aykırı 

olmama”, 1961 Anayasasının kabul ettiği “öze dokunmama” kriterinden daha 

belirgin, uygulaması daha kolay ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin de 

benimsediği bir kriterdir 347 . Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin birçok 

maddesinde sınırlamaların ancak “demokratik toplumda gerekli 

görülebilecek” ölçüde olabileceği belirtilmiştir. Ancak Anayasa Mahkemesi, 

“demokratik toplum gereklerine aykırı olmama”, kriterinin “hakkın özüne 

dokunmama” kriterinden daha dar bir alanı ifade ettiğini kabul etmiştir. 

Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasası döneminde, hakkın etkisini ortadan 

343 1961 Anayasasının ve 1982 Anayasasının ilk hâlinde yer alan “Anayasanın sözüne ve 

ruhuna uygun olarak” ifadesi, 2001 yılında yapılan değişiklikle “Anayasanın sözüne ve 

ruhuna aykırı olamaz” şeklinde değiştirilmiştir. Bu ifade değişikliğinin özgürlükler açısından 

daha fazla sınırlandırıcı bir nitelik taşıdığı kanaatinde değiliz. Anayasanın sözüne ve ruhuna 

uygun olmayan bir sınırlandırmanın aynı zamanda Anayasanın sözüne ve ruhuna aykırı 

olacağı kuşkusuzdur. Karşı görüş için bkz. ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: a.g.b., s.158. 

344 E. 1993/8, K. 1993/31, KT. 22.09.1993, AMKD, Sayı: 30, Cilt: 1, s.143. 

345 TANÖR, Bülent-YÜZBAŞIOĞLU, Necmi: 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, 

6. Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 2004, s.134. 

346 Hakkın özüne dokunmama ilkesi, mümkün olan kanunî sınırlama yapılırken dahi temel 

hak ve özgürlüklerin çekirdek çevresine dokunmamak yükümlülüğünü ifade etmektedir. 

DOEHRING, Karl: Genel Devlet Kuramı (Genel Kamu Hukuku), Sistematik Bir Yaklaşım, 

Yeniden Düzenlenmiş İkinci Baskısından Çev. Ahmet MUMCU, İnkılâp Kitabevi, Ankara, 

2002 s.266. 

347 ÖZBUDUN, Ergun:a.g.e., s.82. “Hakkın özüne dokunmama” kriteri, ancak temel hak ve 

özgürlüğün bir özünün bulunması durumunda kullanılabilir. Örneğin bir kişinin hayatını bir 

caninin elinden kurtarmak için o caniyi öldürme yetkisi bulunan polisin bu tutumu sırasında 

artık hakkın özünden bahsedilemez. Çünkü hayat hakkının herhangi bir özü yoktur ve 

müdahale ister istemez hakkın özüne dokunur. DOEHRING, Karl: a.g.e., s.266. 

84

kaldıran, amacına uygun şekilde kullanımını ciddî şekilde engelleyen veya 

hakkı örtülü bir şekilde kullanılmaz hâle koyan sınırlandırmaları öze dokunur 

nitelikte kabul ederken 348 ; 1982 Anayasası döneminde, hakları tümüyle 

kullanılmaz hâle getiren sınırlandırmaları öze dokunur nitelikte kabul 

etmiştir 349 . Gerçi Anayasa Mahkemesi bu yaklaşımından daha sonra 

vazgeçmiş ve bir hakkın kullanımını güçleştiren veya engelleyen 

sınırlandırmaların hakkın özüne zarar vereceğine karar vermiştir 350 . Ancak bu 

yaklaşımını tutarlı bir şekilde ve 1961 Anayasası dönemindeki gibi güçlü bir 

biçimde vurgulamamıştır. Nitekim Anayasa Mahkemesi bahse konu kararının 

bir başka cümlesinde “…hakkın özüne dokunan düzenlemeler gerçek 

anlamda seçme ve seçilme hakkını ortadan kaldırır” diyerek çelişkiye 

düşmüştür. 

2001 yılında Anayasada yapılan değişiklikle “demokratik toplum 

düzeninin gereklerine aykırı olmama” kriterinin yanına “hakkın özüne 

dokunmama” kriteri de getirilerek uzun süreden beri doktrinde tartışılan ve 

Anayasa Mahkemesinin tutarsız kararlar vermesine sebep olan bu ayrıma 

son verilmiştir. Artık sınırlama, bir hakkın özüne dokunamayacak ve 

demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı olamayacaktır. Ancak 

Anayasa Mahkemesi, bu değişiklikten sonra, hakkın özü konusunda, 1961 

Anayasası dönemindeki içtihatlarını mı, yoksa 1982 Anayasası dönemindeki 

içtihatlarını mı esas alacak? Bunu zaman gösterecektir. 

2001 yılında Anayasada yapılan değişiklikle sınırlamanın sınırı için 

yeni bir kriter daha getirilmiştir. Sınırlamalar, lâik Cumhuriyetin gereklerine 

aykırı olamaz. Ne 1961 Anayasasında ne de Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesinde sınırlamanın sınırı olarak böyle bir kavrama yer verilmiştir. 

Sınırlamanın sınırı olarak bu kavramın Anayasaya konulması, Anayasa 

koyucunun lâiklik ilkesine verdiği değeri göstermektedir 351 . Aynı hassasiyeti 

Anayasa Mahkemesi kararlarında da görmekteyiz. Lâiklik ilkesinin ayrıcalığa 

348 E. 1962/208, K. 1963/1, KT. 04.01.1963, AMKD, Sayı: 1, s.74; E. 1963/16, K. 1963/83, 

KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı: 1, s.203; E. 1963/25, K. 1963/87, KT. 08.04.1963, AMKD, 

Sayı: 1, s.228. 



351 ARSLAN, Zühtü: “Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması: Anayasanın 13. Maddesi 

Üzerine Bazı Düşünceler”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 27, Ankara 2002, s.28. 

85

sahip olduğunu belirten Anayasa Mahkemesine göre, “Anayasal ayrıcalığa 

sahip lâiklik ilkesi; demokrasiye aykırı olmadığı gibi tüm hak ve özgürlüklerin 

de bu ilke temel alınarak değerlendirilmesi zorunludur” 352 . Yine Mahkemeye 

göre, “Özelde korunması gereken lâiklikle bağdaşmayan özgürlükler 

savunulamaz ve korunmaz” 353 . 

Anayasa Mahkemesinin bu kararından da anlaşılacağı üzere, 

lâiklik ilkesi, bu değişikliğe kadar sınırlama sebebi olarak işlev görmüştür 354 . 

2001 yılında yapılan değişiklikle sınırlamanın sınırı olarak kabul edilen lâiklik 

ilkesinin nasıl yorumlanacağını zaman gösterecektir 355 . Gerçi, Anayasa 

Mahkemesi bir kararında, temel hak ve özgürlüklere getirilen sınırlamaların, 

Anayasanın 2. maddesinde ifadesini bulan Cumhuriyetin temel niteliklerine 

de uygun olması gerektiğine karar vermiştir 356 . 1982 Anayasasının 2. 

maddesine göre, Cumhuriyetin temel niteliklerinden birisi de lâiklik olduğuna 

göre, getirilen sınırlamaların lâik Cumhuriyetin niteliklerine aykırı 

olamayacağı sonucuna kolayca varılabilir. 

1982 Anayasasının ilk hâlinde, “Cumhuriyetin korunması amacı” 357 

bir genel sınırlama sebebiyken, maddede yapılan değişiklikle, bu defa “lâik 

Cumhuriyetin gereklerine aykırı olmama” koşulu, sınırlamaya getirilen 

yasaklar içinde yer almıştır 358 . Ancak bu kriterin uygulamada bir yarar 

sağlayacağı kanaatinde değiliz. Çünkü bu ifade, bir sınırlandırma sebebi 

olarak değil sınırlandırmanın sınırı olarak Anayasada yer almaktadır. 

Dolayısıyla uygulamada ancak, Anayasanın kişiye tanıdığı din ve vicdan 

özgürlüğüne getirilen bir sınırlamanın lâik Cumhuriyetin gereklerine aykırı 

olma ihtimali vardır 359 . Oysa, din ve vicdan özgürlüğünü garanti altına alan 

352 

E. 1989/1, K. 1989/12, KT. 07.03.1989, AMKD, Sayı: 25, s.150. 

353 


354 

1982 Anayasasındaki “lâiklik” ilkesi için bkz. DİNÇKOL (VURAL), Bihterin: 1982 

Anayasası Çerçevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarında Laiklik, Kazancı Yayınları, 

İstanbul, 1992. 

355 

ARSLAN, Zühtü: “Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması: Anayasanın 13. Maddesi 

Üzerine Bazı Düşünceler”, s.28. 

356 


357 

Bu Cumhuriyetin niteliklerinden birisinin de lâiklik olduğu, gerek Anayasanın 2. maddesi, 

gerekse Başlangıç hükümlerinden açıkça anlaşılmaktadır. 

358 

ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: a.g.b., s.159. 

359 

GÖZLER, Kemal: “Anayasa Değişikliklerinin Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması 

Bakımından Getirdikleri ve Götürdükleri”, s.62. 

86

irçok hüküm zaten Anayasada mevcuttur. Bu hükümler karşısında “lâik 

Cumhuriyetin gereklerine aykırı olmama” koşulunun sınırlamanın sınırı olarak 

Anayasada yer alması gereksizdir. 

Son olarak sınırlamalar ölçülülük ilkesine aykırı olamaz. Bu ilke, 

sınırlamada başvurulan aracın sınırlama amacını gerçekleştirmeye elverişli 

ve gerekli olmasını, araçla amacın ölçüsüz bir oran içinde bulunmamasını 

ifade eder 360 . Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde yer alan bu kriter, Alman 

Federal Anayasa Mahkemesi tarafından da sıklıkla kullanılmaktadır 361 . 2001 

yılında yapılan değişiklikle Anayasamıza konan “ölçülülük” ilkesi ne 1961 

Anayasasının 11. maddesinde, ne de 1982 Anayasasının 13. maddesinde 

yer almıştır. Ancak 1982 Anayasasının “Temel hak ve hürriyetlerin 

kullanılmasının durdurulması” başlığını taşıyan 15. maddesinde “Savaş, 

seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan 

doğan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde 

temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir 

veya bunlar için Anayasaya aykırı tedbirler alınabilir.” hükmü yer almıştır. 

Savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde bile temel hak ve 

özgürlüklerin kullanılmasının tamamen veya kısmen durdurulmasına ancak 

durumun gerektirdiği ölçüde izin verildiğine göre, bunun normal zamanlarda 

geçerli olması evleviyetle gereklidir 362 . Nitekim Anayasa Mahkemesi, 

Anayasanın ilk hâlinde yer alan “sınırlamalar öngörüldükleri amaç dışında 

kullanılamaz” hükmünden yola çıkarak birçok kararında “ölçülülük” ilkesine 

yer vermiştir 363 . Anayasa Mahkemesi bir kararında özgürlüklerin, ancak 

istisnaî olarak ve demokratik toplum düzeninin sürekliliği için zorunlu olduğu 

ölçüde sınırlandırılabileceğini belirtirken 364 ; bir başka kararında, önleyici ve 

360 

ÖZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.81. “Ölçülülük” ilkesi için bkz. METİN, Yüksel: Ölçülülük 

İlkesi, Karşılaştırmalı Bir Anayasa Hukuku İncelemesi, Seçkin Yayınları, Ankara, 2002. 

361 

TANÖR, Bülent-YÜZBAŞIOĞLU, Necmi: a.g.e., s.137. 

362 

ÖZBUDUN, Ergun: a.g.e., s.81. 

363 

E. 1985/8, K. 1986/27, KT. 26.11.1986, AMKD, Sayı: 22, s.365; E. 1986/12, K. 1987/4, 


Sayı: 23, s.222; E. 1988/14, K. 1988/18, KT. 14.06.1988, AMKD, Sayı: 24, s.253-254. 

364 


87

caydırıcı düzenleme gereksinimi ile çare arasında adaletli ve kabul edilebilir 

bir dengenin olması gerektiğini ileri sürmüştür 365 . 

Kullanılmaması 

D) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye 

1982 Anayasasının 14. maddesi temel hak ve özgürlüklerin kötüye 

kullanılmasını yasaklamaktadır. Bu maddenin ilk hâline göre, “Anayasada yer 

alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez 

bütünlüğünü bozmak, Türk Devletinin ve Cumhuriyetin varlığını tehlikeye 

düşürmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, Devletin bir kişi veya zümre 

tarafından yönetilmesini veya sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar üzerinde 

egemenliğini sağlamak veya dil, ırk, din ve mezhep ayrımı yaratmak veya 

sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüşlere dayanan bir devlet düzenini 

kurmak amacıyla kullanılamazlar. Bu yasaklara aykırı hareket eden veya 

başkalarını bu yolda teşvik veya tahrik edenler hakkında uygulanacak 

müeyyideler, kanunla düzenlenir. Anayasanın hiçbir hükmü, Anayasada yer 

alan hak ve hürriyetleri yok etmeye yönelik bir faaliyette bulunma hakkını 

verir şekilde yorumlanamaz.” 

Bu maddenin getiriliş nedeni, gerekçesinde “Her ne kadar, önceki 

maddede yer alan genel ve özel nedenlerle gerçekleştirilen sınırlamalar, hak 

ve hürriyetlerin kötüye kullanılmasını önleyebilir ise de; bazı hallerde kanun 

hükümlerine uygun olarak kullanılan bir hürriyetin başka bir kasıt gütmesi ve 

bu kastın da fıkrada belirtilen yasak amaçlara yönelik bulunması her zaman 

mümkündür. Mesela, Türkiye’de Türkçe’den başka bir dille yayımlanan süreli 

yayının bölücülük; yahut dinî yayının mezhep yaratmak kastını gütmesi gibi” 

şeklinde açıklanmıştır 366 . 

Yukarıdaki gerekçe dikkate alındığında bir özgürlüğün kanuna 

uygun kullanılması durumlarında dahi, güdülen kastın ne olduğuna bakmak 

gerekmektedir. Eğer kasıt, maddede belirtilen faaliyetleri gerçekleştirmeye 

yönelik ise, özgürlük alanı sınırlandırılabilecektir. Anayasanın 13. 


366 ÖZER, Attila: a.g.e., s.79-80. 

88

maddesinde belirtilen kriterlerden yoksun olan bu maddeye göre, Anayasada 

yer alan özgürlüklerin kullanılması, sadece özgürlüğü kullanan kişinin kastına 

bakılarak ve maddede belirtilen soyut kavramlara dayanılarak 

yasaklanabilecektir 367 . 

14. maddenin “Bu yasaklara aykırı hareket eden veya başkalarını 

bu yolda teşvik veya tahrik edenler hakkında uygulanacak müeyyideler, 

kanunla düzenlenir” hükmünü içeren ikinci fıkrası ile madde gerekçesi birlikte 

değerlendirildiğinde, bu maddenin düşünceyi açıklama özgürlüğünün 

Anayasal sınırlarından birisini oluşturduğu açıkça görülür. Nitekim Anayasa 

Mahkemesi, siyasî parti kapatma kararlarını, genellikle 14. madde ile 

temellendirmiştir 368 . Bu parti kapatma davalarının büyük çoğunluğunun 

dayanağını, parti programı, partinin yayınları ya da yöneticilerin yaptığı 

konuşmalar oluşturmaktadır. Ancak şunu belirtmeliyiz ki, 14. madde tüm 

temel hak ve özgürlükler için kötüye kullanma yasağı getirmektedir. 

Dolayısıyla düşünceyi açıklama özgürlüğünün bundan muaf tutulması 

düşünülemez. Sorun bu maddenin genel ve özel sınırlama sebepleri dışında 

düşünce özgürlüğü için yeni Anayasal sınırlar getirip getirmediğidir. 14. 

maddede belirtilen kötüye kullanma hâllerinin çoğunun düşünceyi açıklama 

yoluyla işlenmeye elverişli olması nedeniyle ve maddenin ikinci fıkrasında yer 

alan “başkalarını bu yolda teşvik veya tahrik edenler” ifadesi Başlangıç 

hükümleriyle birlikte değerlendirildiğinde düşünce özgürlüğü için Anayasal bir 

sınır oluşturduğu görülür. 

Gerçi, gerek “Bu bildirgenin hiçbir kuralı, herhangi bir devlet, 

topluluk veya kişiye, burada açıklanan hak ve özgürlüklerden herhangi birinin 

yok edilmesini amaçlayan bir girişimde veya eylemde bulunma hakkını verir 

biçimde yorumlanamaz” hükmünü içeren İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin 

30. maddesi, gerekse “Bu Sözleşme hükümlerinden hiçbiri, bir devlete, 

topluluğa veya kişiye, Sözleşme’de tanınan hak ve özgürlüklerin yok 

edilmesine veya burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde sınırlamalara 

uğratılmasına yönelik bir etkinliğe girişme ya da eylemde bulunma hakkını 

367 ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: a.g.b., s.163-164. 

368 E. 1990/1, K. 1991/1, KT. 16.07.1991, AMKD, Sayı: 27, Cilt: 2, s.955; E. 1991/2, K. 

1992/1, KT. 10.07.1992, AMKD, Sayı: 28, Cilt: 2, s.797 vd. 

89

sağlar biçimde yorumlanamaz” hükmünü içeren Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesinin 17. maddesi temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılmasını 

yasaklamıştır. Ancak, İnsan Hakları Evrensel Bildirisine göre, temel hak ve 

özgürlüklerden herhangi birisinin yok edilmesine yönelik; Avrupa İnsan 

Hakları Sözleşmesine göre ise, özgürlüklerden herhangi birisinin yok 

edilmesi ya da Sözleşmede öngörülenden daha geniş ölçüde 

sınırlandırılmasına yönelik bir etkinliğe girişilmesi ya da eylemde bulunulması 

durumunda temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılması söz konusu 

olabilmektedir. Oysa 1982 Anayasasının 14. maddesinin ilk hâlinde temel 

hak ve özgürlükleri yok etmek dışında “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez 

bütünlüğünü bozmak”, “Türk Devletinin ve Cumhuriyetin varlığını tehlikeye 

düşürmek”, “Devletin bir kişi veya zümre tarafından yönetilmesini veya sosyal 

bir sınıfın diğer sınıflar üzerinde egemenliğini sağlamak” 369 , “dil, ırk, din ve 

mezhep ayrımı yaratmak”, “veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve 

görüşlere dayanan bir devlet düzenini kurmak” durumlarında da temel hak ve 

özgürlüklerin kötüye kullanılması söz konusu olabilecektir. Ayrıca, maddenin 

ikinci fıkrasıyla sadece maddede belirtilen amaçları gerçekleştirmek için 

hareket etmek değil, aynı zamanda başkalarını bu yolda teşvik ve tahrik 

etmek de temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılması şeklinde 

değerlendirilmiştir. 

14. maddenin “Anayasanın hiçbir hükmü, Anayasada yer alan hak 

ve hürriyetleri yok etmeye yönelik bir faaliyette bulunma hakkını verir şekilde 

yorumlanamaz” hükmünü içeren üçüncü fıkrasının, İnsan Hakları Evrensel 

Bildirisinin 30. maddesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 17. 

maddesiyle uyum içinde olduğu söylenebilir. 

Sonuç olarak Anayasanın 14. maddesinin ilk hâli temel hak ve 

özgürlüklerin kötüye kullanılmasını engellemekten ziyade, “Devlet”i koruma 

amacı güttüğünü söyleyebiliriz. Özgürlükçü ve çoğulcu demokratik düzenin 

korunması amacını aşan bu maddeyle “Devlet”in korunması temel hak ve 

369 Bu ifade çok uzun yıllar tartışılan ve 3713 sayılı Kanunla 1991 yılında 765 sayılı Türk 

Ceza Kanunundan kaldırılan 141. ve 142. maddelerde belirtilen unsurlardan oluşmaktadır. 

UYGUN, Oktay: 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Genel Rejimi, s.64. 

90

özgürlüklerin korunmasından önde tutulmuştur 370 . Bu bağlamda, Anayasanın 

ve kanunların güvence altına aldığı ideoloji ve öncelikler dışındaki görüşlere 

dayalı faaliyetlerin tamamı yasaklanmıştır 371 . Bununla birlikte, soyut nitelikte 

yasaklamaların konulması ve kanunla yapılabilecek sınırlandırmaların ve 

yasaklamaların Anayasa konusu yapılarak doğrudan Anayasa tarafından 

yapılmış olması, 1982 Anayasasının temel özelliklerini yansıtan 

niteliklerindendir 372 . 

2001 yılında Anayasada yapılan değişiklikle bu madde yeniden 

düzenlenerek şu şekle sokulmuştur: “Anayasada yer alan hak ve 

hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü 

bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan 

kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz. Anayasa 

hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere, Anayasayla tanınan temel hak 

ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasalarda belirtilenden daha geniş 

şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün 

kılacak şekilde yorumlanamaz. Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar 

hakkında uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir.” 

İlk fıkra bakımından kötüye kullanma hâlleri her ne kadar 

azaltıldıysa da, “Devlet”i koruyan yasaklar varlığını devam ettirmektedir. 

Ancak önceki hâliyle ortaya çıkardığı düşünce açıklama özgürlüğünün de 

maddede belirtilen nedenlerle yasaklanabileceği tartışması sona ermiştir. 

Yasaklanan “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve 

insan haklarına dayanan demokratik lâik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı 

amaçlayan” faaliyetlerdir 373 . 14. maddede yapılan değişiklikle, kötüye 

kullanmanın sadece “faaliyet” bağlamında ele alınması ve Anayasanın 

Başlangıç bölümünün beşinci paragrafındaki “hiçbir düşünce ve 

mülahazanın” ifadesinin, “hiçbir faaliyet” şeklinde değiştirilmesi birlikte 

düşünüldüğünde, bu maddenin düşünce özgürlüğüne kısıtlama getirdiğini 

370 

YOKUŞ, Sevtap: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde ve 1982 Anayasası’nda Hak ve 

Özgürlüklerin Kötüye Kullanımı, Yetkin Yayınları, Ankara, 2002, s.165. 

371 

ERDOĞAN, Mustafa: Demokrasi, Laiklik, Resmî İdeoloji, Genişletilmiş 2. baskı, Liberte 

Yayınları, Ankara 2000, s.368. 

372 

YÜZBAŞIOĞLU, Nemci: Türk Anayasa Yargısında Anayasallık Bloku, İstanbul 

Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1993, s.214. 

373 

YOKUŞ, Sevtap: a.g.e., s.166. 

91

söylemeye olanak yoktur 374 . Düşüncelerin söz, yazı, resim vb. yolarla 

açıklanmasının “faaliyet” olarak nitelendirilmesi durumunda, 14. maddenin 

düşünceyi açıklama özgürlüğü için Anayasal bir sınır çizmeye devam ettiği 

söylenebilir 375 . Ancak bu durumda Anayasa koyucunun “hiçbir düşünce ve 

mülahazanın” ifadesi yerine “hiçbir faaliyet” ifadesini, “amacıyla kullanılamaz” 

ifadesinin yerine “amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamazlar” ifadesini 

kullanmasını açıklayamayız 376 . 

14. maddenin ikinci fıkrasında yer alan “bu yasaklara aykırı hareket 

eden veya başkalarını bu yolda teşvik ve tahrik edenler” ifadesinin 

kaldırılarak; yerine “bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar” ifadesinin 

getirilmesi, hem diğer değişikliklerle tutarlıdır; hem de Anayasa koyucunun bu 

maddeyle düşünceyi açıklama özgürlüğü için Anayasal bir sınır çizme amacı 

gütmediğini göstermektedir. 

14. maddenin üçüncü fıkrasında yapılan değişiklikle, Devletin de 

Anayasayla tanınan temel hak ve özgürlükleri yok etmesini veya Anayasada 

belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan faaliyette 

bulunması yasaklanmıştır. Gerçi fıkranın eski hâlinde açık olarak belirtilmese 

de Devletin bu tür faaliyetlerini yasakladığı ortadadır. Çünkü fıkranın eski 

hâlinde kullanılan ifadeler genel niteliktedir ve muhatabı Devlet dahil 

herkestir. Ancak yapılan bu değişiklik, temel hak ve özgürlükleri kötüye 

kullanabilecekler arasında devleti de sayan Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesinin 17. maddesine daha uygundur. 

374 Karşı görüş için bkz. GÖZLER, Kemal: “3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa Değişikliği:Bir 

Abesle İştigal Örneği”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi’nin 40. Kuruluş Yıldönümü 

Nedeniyle Düzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa 

Mahkemesi Yayınları, Cilt: 19, s.328. 

375 CAN, Osman: “Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü: Anayasal Sınırla Açısından Neler 

Değişti”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 24, Anakara 2001, s.108. 

376 Anayasa koyucunun komisyon görüşmeleri sırasında, daha somut ve belirgin olan 

“eylem” sözcüğünü “faaliyet” sözcüğü ile değiştirmesi hem bir geri adım hem de bir çelişkidir. 

CAN, Osman: a.g.m., s.108. 

92

E) Anayasamızda Temel Hak ve Özgürlüklerin Durdurulması 

1982 Anayasasının 15. maddesi temel hak ve özgürlüklerin 

durdurulmasını düzenlemektedir. Bu maddeye göre, “Savaş, seferberlik, 

sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan 

yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel 

hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya 

bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir. Birinci 

fıkrada belirlenen durumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu 

meydana gelen ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevî 

varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve 

kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve 

cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya 

kadar kimse suçlu sayılamaz.” 

Bu maddeye göre savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü 

hâllerde, Anayasanın özel ve genel sınırlandırma sebepleriyle bağlı 

olmaksızın, temel hak ve özgürlükler sınırlandırılabilecektir 377 . Nitekim 

Anayasa Mahkemesi 1961 Anayasası döneminde, bu Anayasada yer alan ve 

aynı konuyu düzenleyen 124. maddeyi, özel bir sınırlandırma nedeni olarak 

görmüştür 378 . Belirtilen hâllerde temel hak ve özgürlüklerin sadece 

sınırlandırılmasını değil, durdurulmasını dahi olanaklı kılan bu madde 

karşısında, temel hak ve özgürlüklerin özüne dokunulamayacağı ilkesinin 

ihmal edilebileceği açıktır. Çünkü bir temel hak ve özgürlüğün özüne 

dokunulmaksızın sınırlandırılmasından sonra o hakkın önemli kullanım 

olanakları devam eder. Oysa bir temel hak ve özgürlüğün kullanılmasının 

durdurulması hâlinde böyle bir durum söz konusu değildir 379 . 

1982 Anayasasının temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının 

durdurulmasını düzenleyen 15. maddesinin, 1961 Anayasasının aynı konuyu 

düzenleyen değişik 124. maddesinden, temel hak ve özgürlüklerin korunması 


378 E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Sayı: 10, s.170. 

379 SAĞLAM, Fazıl: Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler 

Fakültesi Yayınları:506, Ankara, 1982, s.180. 

93

açısından üç üstünlüğü vardır. Her şeyden önce, 1982 Anayasasının 15. 

maddesi temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasının ancak “durumun 

gerektirdiği ölçüde” durdurulabileceğini belirterek, “ölçülülük” ilkesine yer 

vermiştir. İkinci olarak, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler 

kastedilerek, bu tedbirlerin “milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükleri” 

ihlâl etmemesi şartı getirilmiştir. Nihayet maddenin ikinci fıkrası ile savaş, 

seferberlik, sıkıyönetim ve olağanüstü hâllerde bile, hiçbir şekilde 

durdurulamayacak ve ihlâl edilemeyecek bazı temel hak ve özgürlüklerden 

oluşan bir çekirdek alan yaratılmıştır 380 . 

II. ANAYASAMIZDA BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ 

1982 Anayasası, İnsan Hakları Evrensel Bildirisinden ve Avrupa 

İnsan Hakları Sözleşmesinden farklı olarak basın özgürlüğünü, düşünceyi 

açıklama özgürlüğünden ayrı bir özgürlük olarak düzenlemiştir. İnsan Hakları 

Evrensel Bildirisinin 19. maddesine göre, “Herkesin düşünce ve anlatım 

özgürlüğüne hakkı vardır. Bu hak düşüncelerinden dolayı rahatsız 

edilmemek, ülke sınırları söz konusu olmaksızın, bilgi ve düşünceleri her 

yoldan araştırmak, elde etmek ve yaymak hakkını gerekli kılar.” Görüldüğü 

gibi bu bildirgede basın özgürlüğü ayrı bir özgürlük olarak ele alınmamış, 

düşünce özgürlüğünün kullanım şekillerinden biri olarak kabul edilmiştir. Aynı 

şekilde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de basın özgürlüğünü müstakil bir 

özgürlük olarak kabul etmemiştir. Sözleşmenin ifade özgürlüğünü düzenleyen 

10. maddesine göre, “Herkes görüşlerini açıklama ve anlatım özgürlüğüne 

sahiptir. Bu hak, kanaat özgürlüğü ile kamu otoritelerinin müdahalesi ve ülke 

sınırları söz konusu olmaksızın haber veya fikir almak ve vermek 

özgürlüğünü de içerir. Bu madde, devletlerin radyo, televizyon ve sinema 

işletmelerini bir izin rejimine bağlı tutmalarına engel değildir.” 


94

1982 Anayasasının ilk hâlinde “Kişinin Hakları ve Ödevleri” 

başlığını taşıyan İkinci Bölümde, “Basın ve yayımla ilgili hükümler” başlığı 

altında bu özgürlük şu şekilde düzenlenmekteydi: 

“Basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak izin alma ve 

mali teminat yatırma şartına bağlanamaz. Kanunla yasaklanmış olan 

herhangi bir dilde yayım yapılamaz. Devlet, basın ve haber alma hürriyetlerini 

sağlayacak tedbirleri alır. Basın hürriyetinin sınırlanmasında, Anayasanın 26 

ve 27 nci maddeleri hükümleri uygulanır 381 . Devletin iç ve dış güvenliğini, 

ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü tehdit eden veya suç işlemeye ya 

da ayaklanma veya isyana teşvik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli 

bilgilere ilişkin bulunan her türlü haber veya yazıyı, yazanlar veya bastıranlar 

veya aynı amaçla, basanlar, başkasına verenler, bu suçlara ait kanun 

hükümleri uyarınca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile dağıtım hâkim kararıyla; 

gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı 

merciin emriyle önlenebilir. Dağıtımı önleyen yetkili mercii, bu kararını en geç 

yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir. Yetkili hâkim bu kararı en geç 

kırksekiz saat içinde onaylamazsa, dağıtımı önleme kararı hükümsüz sayılır. 

Yargılama görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla 

belirtilecek sınırlar içinde, hâkim tarafından verilen kararlar saklı kalmak 

üzere, olaylar hakkında yayım yasağı konulamaz. Süreli ve süresiz yayınlar, 

381 Anayasanın düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünü düzenleyen 26. maddesinin ilk 

hâline göre, “...Bu hürriyetin kullanılması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, 

Devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiş bilgilerin açıklanmaması, başkalarının şöhret ve 

haklarının özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğü meslek sırlarının korunması 

veya yargılama görevinin gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amacıyla sınırlanabilir. 

Düşüncelerin açıklanması ve yayılmasında kanunla yasaklanmış olan herhangi bir dil 

kullanılamaz. Bu yasağa aykırı yazılı veya basılı kağıtlar...usulüne göre verilmiş hâkim kararı 

üzerine veya gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde kanunla yetkili kılınan merciin emriyle 

toplattırılır. Toplatma kararını veren mercii bu kararını, yirmidört saat içinde yetkili hâkime 

bildirir. Hâkim bu uygulamayı üç gün içinde karara bağlar. Haber ve düşünceleri yayma 

araçlarının kullanılmasına ilişkin düzenleyici hükümler, bunların yayımını engellememek 

kaydıyla, düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlanması sayılamaz.” Anayasanın 

bilim ve sanat özgürlüğünü düzenleyen 27. maddesinin ilk hâline göre, “Herkes, bilim ve 

sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma 

hakkına sahiptir. Yayma hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin 

değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz. Bu madde hükmü yabancı yayınların 

ülkeye girmesi ve dağıtımının kanunla düzenlenmesine engel değildir.” Avrupa Birliği Uyum 

Çalışmaları kapsamında 03.10.2001 tarihinde Anayasada yapılan değişiklikle 26. maddedeki 

sınırlama nedenlerine “millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği, Cumhuriyetin temel 

nitelikleri ve Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması” ifadesi 

eklenmiş; maddenin dil yasağına ilişkin fıkrası ise kaldırılmıştır. 

95

kanunun gösterdiği suçların soruşturma veya kovuşturmasına geçilmiş 

olması hâllerinde hâkim kararıyla; Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez 

bütünlüğünün, milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel ahlâkın korunması ve 

suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de 

kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir. Toplatma kararı 

veren yetkili mercii, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime 

bildirir; hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, toplatma 

kararı hükümsüz sayılır. Süreli ve süresiz yayınların suç soruşturma veya 

kovuşturma sebebiyle zapt ve müsaderesine genel hükümler uygulanır. 

Türkiye’de yayımlanan, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, 

Cumhuriyetin temel ilkelerine, milli güvenliğe ve genel ahlâka aykırı 

yayımlardan mahkûm olma hâlinde, mahkeme kararıyla geçici olarak 

kapatılabilir. Kapatılan süreli yayının açıkça devamı niteliğini taşıyan her türlü 

yayın yasaktır; bunlar hakim kararıyla toplatılır(m.28). Süreli ve süresiz yayın 

önceden izin alma ve mali teminat yatırma şartına bağlanamaz. Süreli yayın 

çıkarılabilmek için kanunun gösterdiği bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen 

yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykırılığının 

tespiti hâlinde yetkili mercii, yayının durdurulması için mahkemeye başvurur. 

Süreli yayınların çıkarılması, yayım şartları, malî kaynakları ve gazetecilik 

mesleği ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düşünce ve 

kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı siyasal, 

ekonomik, malî ve teknik şartlar koyamaz. Süreli yayınlar, Devletin ve diğer 

kamu tüzel kişilerinin veya bunlara bağlı kurumların araç ve imkânlarından 

eşitlik esasına göre yararlanır(m.29). Kanuna uygun şekilde basın işletmesi 

olarak kurulan basımevi ve eklentileri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez 

bütünlüğü, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve millî güvenlik aleyhinde işlenmiş bir 

suçtan mahkûm olma hali hariç, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve 

müsadere ve işletilmekten alıkonamaz(m.30). Düzeltme ve cevap hakkı, 

ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili 

gerçeğe aykırı yayınlar yapılması hâllerinde tanınır ve kanunla düzenlenir. 

Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine 

96

hâkim tarafından ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün 

içerisinde karar verilir(m.32).” 

Avrupa Birliği Uyum Çalışmaları sürecinde 03.10.2001 tarihinde 

Anayasanın 28. maddesinde yapılan değişiklikle 382 “Kanunla yasaklanmış 

olan herhangi bir dilde yayım yapılamaz” hükmü kaldırılmış; 07.05.2004 

tarihinde ise, Anayasanın 30. maddesinde yapılan değişiklikle 383 madde 

metninden “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, Cumhuriyetin 

temel ilkeleri ve millî güvenlik aleyhinde işlenmiş bir suçtan mahkûm olma 

hali hariç” ifadesi kaldırılmış ve maddeye “ile basın araçları” ifadesi 

eklenmiştir. 

A) Anayasamızda Basın Kavramı 

1982 Anayasası, 1961 Anayasası gibi “basın” sözcüğünü, bizim de 

benimsediğimiz, dar anlamıyla kullanmıştır 384 . Basın diğer kitle iletişim 

araçlarından ayrılmıştır. Bu ayrım Anayasanın birçok hükmünde kendisini 

göstermektedir. Her şeyden önce düşünceyi açıklama ve yayma 

özgürlüğünün düzenlendiği 26. maddede “…radyo, televizyon, sinema veya 

benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine…” bağlanabileceği 

belirtilerek, bu iletişim araçlarının basın özgürlüğünden değil düşünceyi 

açıklama ve yayma özgürlüğünden yararlanabileceği belirtilmek istenmiştir. 

Nitekim madde gerekçesinde radyonun, televizyonun ve sinemanın, kitle 

haberleşme aracı olarak, diğer kitle haberleşeme araçlarından örneğin 

basından, 385 çok daha farklı bir niteliğe sahip olduğu 386 belirtilerek bu ayrım 

vurgulanmaya çalışılmıştır. 

Yine basın özgürlüğünün düzenlendiği 28. maddede “Basımevi 

kurmak izin alma ve malî teminat yatırma şartına bağlanamaz” denerek 



384 Basın kavramı için bkz. Birinci Bölüm, s. 9 vd. 

385 Gerekçede “basın” sözcüğünün yerine “yazılı basın” sözcüğü kullanılmıştır. Basının 

yazılı-görsel-işitsel gibi ayrımlara tâbi tutulması hem kavram kargaşasına yol açmakta, hem 

de Anayasamızın benimsediği basın anlayışıyla çelişmektedir. Bu nedenle gerekçede yer 

alan “yazılı basın” kavramı Anayasanın benimsediği basın anlayışıyla uyum içinde değildir. 

386 ÖZER, Attila: a.g.e., s.128. 

97

gazete, dergi, kitap vb. yayınların basımını sağlayan basımevleri, basın 

özgürlüğünün temel unsurlarından biri olarak kabul edilmiştir. Aynı yaklaşımı 

basın araçlarının korunmasını düzenleyen 30. maddede de görmekteyiz. Bu 

maddeyle koruma altına alınan basın araçları basımevi ve eklentileridir. Oysa 

Anayasanın 26. maddesinde diğer kitle iletişim araçlarından olan radyo, 

televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izne 

bağlanabileceği belirtilmiş ve bu kitle iletişim araçları Anayasa tarafından 

basın araçları içerisinde sayılmamıştır. 

Ayrıca Anayasanın basın özgürlüğünü düzenleyen hükümlerinde 

yer alan “yazanlar”, “bastıranlar”, “basanlar”, “başkasına verenler”, “dağıtımı 

önleme”, “toplatma”, “süreli yayın” “süresiz yayın” gibi ifadeler nitelikleri 

gereği ancak gazete, kitap dergi gibi basılıp çoğaltılabilen kitle iletişim 

araçları için kullanılabilir. Nihayet Anayasanın basını diğer kitle iletişim 

araçlarından ayırdığının en açık göstergesi, kamu tüzelkişilerinin elindeki 

basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkının düzenlendiği 

31. maddedir. Bu maddede kastedilen basın dışı kitle haberleşme araçlarının 

radyo, televizyon ve resmî haber ajanslarının olduğu gerekçede 

belirtilmektedir 387 . 

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz. Anayasaya göre basın, kitle 

iletişim araçlarından biridir; ancak arz ettiği özellikler itibariyle diğer kitle 

iletişim araçlarından ayrılmıştır. Anayasanın basın özgürlüğünü düzenleyen 

hükümlerinden diğer kitle iletişim araçlarından olan radyo, televizyon, sinema 

vs. yararlanamaz. Bu kitle iletişim araçları basın özgürlüğünden değil, 

düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünden yararlanır. 

B) Anayasamızın Basın Özgürlüğü İçin Öngördüğü İlkeler ve 

Bu İlkelerin Anayasal Gelişim Süreci 

1982 Anayasasının basın özgürlüğünü düzenleyen maddeleri 

incelendiğinde, Anayasanın basın özgürlüğü için aşağıdaki ilkeleri 

benimsediği görülür: 


98

2. Basının Sansür Edilememesi 

Basın özgürlüğünü düzenleyen ilk Anayasamız 1876 Anayasasıdır. 

Bu Anayasanın 12. maddesinde basın özgürlüğü, “Matbuat kanun dairesinde 

serbesttir.” ifadesiyle açıklanmıştır. Bu hükmün basın özgürlüğünü 

sağlamayacağı ve onu güvence altına alamayacağı açıktır. Çünkü bu 

hükümle Anayasa yasama organına sınırsız bir düzenleme yetkisi 

vermiştir 388 . Bu hükmün değerini ifade etmesi bakımından şu olay çok 

önemlidir: Elleri ayakları kıskıvrak bağlı bir adam karikatürü yaparak altına 

“Kanun dairesinde serbesti” cümlelerini yazıp Anayasanın 12. maddesine 

mizah yoluyla gönderme yapan Hayal gazetesinin sahibi Teodor Kasap üç yıl 

hapse mahkûm edilmiştir 389 . 

Bununla birlikte bu hüküm basın özgürlüğü açısından önemlidir. 

Çünkü 1876 Anayasasının bu hükmündeki “kanun dairesinde” ifadesi basının 

idarî kararlarla değil ancak kanunla sınırlandırılabileceğini belirtmektedir. 

Böylece basın özgürlüğü hiç olmazsa yürütme gücüne karşı güvence altına 

alınmıştır 390 . Ancak basın özgürlüğünü düzenleyen bu maddede sansür 

yasağına yer verilmemiştir. Yani kanun koyucu istediği zaman basın 

özgürlüğünü sınırlandırabilecek hatta basına sansür koyabilecektir. Nitekim 

II. Abdülhamit 1877 yılında çıkardığı bir kararname ile ülkede sıkıyönetim ilân 

ederek basını sansür altına almıştır 391 . Bu Kararnamenin 6. maddesinde, 

askerî hükûmetin zihinleri kurcalayıcı yayım yapan gazeteleri derhal 

kapatabileceği belirtilmiştir. 

II. Abdülhamit döneminden alınan dersler doğrultusunda 1908’de 

yeniden yürürlüğe konulan 1876 Anayasasının basınla ilgili olan 12. maddesi 

“Matbuat kanun dairesinde serbesttir, hiçbir veçhile kablettab teftiş ve 

muayeneye tabi tutulamaz” biçiminde yeniden düzenlenmiştir. Bu değişiklikle 


389 KUDRET, Cevdet: Abdülhamit Devrinde Sansür, Birinci Baskı, Milliyet Yayınları, Ankara, 

1977, s.19. 


391 İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., s.258. 

99

maddenin 1876 Anayasasında yer alan ifadesine sansür yasağı 

eklenmiştir 392 . 

Sansür yasağı 1924 Anayasasında da yer almıştır. Bu Anayasanın 

77. maddesine göre, “matbuat kanun dairesinde serbesttir ve neşir 

edilmeden evvel teftiş ve muayeneye tâbi değildir.” 

Aynı anlayışı benimseyen 1961 ve 1982 Anayasalarında da sansür 

yasağı varlığını sürdürmüştür. 1961 Anayasasının 22 ve 1982 Anayasasının 

28. maddelerine göre, “Basın hürdür, sansür edilemez.” 

2. Basımevi Kurmanın İzin Alma ve Malî Teminat Yatırma 

Şartına Bağlanamaması 

Süreli ve süresiz yayınların basımı için zorunlu olan matbaaların 

kurulmasının izin alma ve malî teminat yatırma şartına bağlanmasının basın 

özgürlüğüyle bağdaşmayacağı açıktır. Aksi taktirde basın siyasal iktidarın 

baskısı ve denetimi altına girer. Nitekim, basımevi kurmanın izne bağlandığı 

dönemlerde, siyasal iktidarın basını bu yolla baskı altında tuttuğu tarihsel bir 

gerçektir 393 . Gerçi, matbaa kurmak için aranan izin şartı 1909 Tarihli Matbuat 

Kanunu ile birlikte kaldırılmıştı 394 . Bu tarihten sonra çıkan 1931 tarih ve 1881 

sayılı Matbuat Kanunu gibi halen yürürlükte olan 1950 tarih ve 5681 sayılı 

Matbaalar Kanunu da matbaa kurmanın izne bağlı olmadığını, matbaa 

kurmak isteyenlerin en büyük mülkî amire bir beyanname vermelerinin yeterli 

olduğunu belirtmiştir. Tüm bunlara rağmen 1876, 1924 ve 1961 

Anayasalarında yer almayan “Basımevi kurmak izin alma ve malî teminat 

yatırma şartına bağlanamaz” hükmünün, 1982 Anayasasına konması 

Anayasa koyucunun matbaa serbestisini basın özgürlüğünün temel 

unsurlarında biri olarak kabul ettiğinin göstergesidir. Nitekim madde 


393 II. Abdülhamit’in basını kontrol altına almak için kullandığı yöntemlerden birisi de matbaa 

açmayı izin sistemine bağlayan Matbaalar Nizamnameleridir. Matbaalarla ilgili ilk 

düzenlemelerin yer aldığı 1857, 1888 ve 1895 tarihli Matbaalar Nizamnamelerine göre, 

matbaa açmak isteyenlere, durumları incelendikten sonra, eğer sakınca görülmezse, matbaa 

açabileceklerine dair bir belge verilmekteydi. Bkz. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.54-55. 

394 İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başvekâlet Basın ve Yayın 

Umum Müdürlüğü Yayınlarından:2, Ankara, 1943, s.158. 

100

gerekçesinde “…basın hürriyetinin temel unsurlarından biri olan matbaa 

serbestisi de fıkraya eklenmiştir.” 395 denerek bu durum vurgulanmıştır. 

3. Basımevi ve Eklentilerine El Konulamaması 

Anayasa koyucunun matbaaları basın özgürlüğünün temel 

unsurlarından biri olarak gördüğünü gösteren bir diğer hüküm basın 

araçlarının korunmasını düzenleyen hükümdür. “Basımevi ve eklentileri ve 

basın araçları, suç vasıtası olduğu gerekçesiyle de olsa, zapt veya müsadere 

edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz.” şeklinde 1961 Anayasasının 25. 

maddesinde düzenlenen bu ilke, 1982 Anayasasının 30. maddesinin ilk 

hâlinde “Kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basımevi ve 

eklentileri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, Cumhuriyetin 

temel ilkeleri ve millî güvenlik aleyhinde işlenmiş bir suçtan mahkûm olma 

hali hariç, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez ve 

işletilmekten alıkonulamaz.” şeklinde düzenlenmiştir. 

1982 Anayasasının en temel özelliklerinden olan Devleti koruma 

anlayışı bu maddede de kendini göstermiştir. 1961 Anayasasına göre, hiçbir 

şekilde zapt ve müsadere edilemeyecek ve işletilmekten alıkonulamayacak 

olan basımevi ve eklentileri, 1982 Anayasasına göre, Devletin ülkesi ve 

milletiyle bölünmez bütünlüğü, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve millî güvenlik 

aleyhinde işlenmiş bir suçtan mahkûmiyet hâlinde zapt ve müsadere 

edilebilecek ve işletilmekten alıkonulabilecektir. Anayasa koyucunun “pek 

ağır suçlar” olarak nitelendirdiği yukarıdaki suçlardan birinin işlenmesi 

hâlinde, basın araçlarının yerine getirdiği görevler nedeniyle onlara tanınan 

ayrıcalık varlık gerekçesini kaybetmektedir. Bu durumu açıkça ortaya koyan 

madde gerekçesine göre, bu maddeyle güdülen amaç, her ne sebeple olursa 

olsun bir basın aracını dokunulmaz kılmak değil; fakat basın aracını, yerine 

getirdiği görev nedeniyle “özel işleme” tâbi tutmak, yani korumaktır. Pek ağır 

suç işleme hâlinde ise, “özel işlem” varlık gerekçesini kaybetmektedir 396 . 



101

07.05.2004 tarihinde kabul edilen ve Anayasanın bazı maddelerini 

değiştiren 5170 sayılı Kanunla 397 , Anayasanın “Basın araçlarının korunması” 

başlıklı 30. maddesi değiştirilmiştir. Bu yeni düzenlemeye göre, “Kanuna 

uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın 

araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya 

işletilmekten alıkonulamaz.” Bu değişiklikle maddenin ilk hâlinde yer alan 

“Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, Cumhuriyetin temel ilkeleri 

ve millî güvenlik aleyhinde işlenmiş bir suçtan mahkûm olma hali hariç” 

ifadesi çıkarılmış ve maddeye “ile basın araçları” ifadesi eklenmiştir. Bu 

değişiklikten sonra 5680 sayılı Basın Kanununun ek 1. maddesinin ikinci 

fıkrasında yer alan “…mevkute veya mevkute sayılmayan basılmış eserlerin 

basımında kullanılan makineler ile diğer basım aletlerinin müsaderesine de 

karar verilebilir” hükmü, Anayasaya aykırı hâle gelmiştir. Ancak 5187 sayılı 

Basın Kanununun 26.06.2004 tarihinde yürürlüğe girerek 398 5680 sayılı Basın 

Kanununu ilga etmesiyle Anayasaya aykırı bu durum ortadan kalkmıştır. 

Üstlendikleri önemli görevler nedeniyle basın araçlarının özel 

koruma tedbirlerine konu edilerek, suç aleti oldukları gerekçesiyle zapt ve 

müsadere edilmemeleri ve işletilmekten alıkonulamamaları, basın özgürlüğü 

açısından çok önemlidir. Aksi taktirde suç aleti oldukları gerekçesiyle, henüz 

bir mahkûmiyet kararı bile olmadan, basın araçlarının zapt ve müsadere 

edilmeleri ve işletilmekten alıkonulmaları söz konusu olabilecektir. Bunun 

sonucu olarak basının, baskı ve kontrol altına alınma tehlikesiyle karşı 

karşıya kalacağı aşikardır. 

Bununla birlikte söz konusu koruma tedbirinin, istisnasız tüm basın 

araçları bakımından kabul edildiği söylenemez. Çünkü 30. maddeye göre, bu 

korumadan ancak kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan 

basımevi ve eklentileri yararlanabilecektir. Örneğin kaçak kurulmuş bir 

basımevi bu hükümden yararlanamayacaktır. 

Yine bu hüküm, basımevi ve eklentilerinin sadece “suç aleti olarak” 

zapt ve müsadere edilemeyeceğini ve işletilmekten alıkonulamayacağını 

belirtmektedir. Basın araçlarına, başka kanun hükümleri gereği yapılabilecek 



102

müdahaleler bu korumanın dışındadır. Örneğin, İş Kanununa veya Matbaalar 

Kanununa aykırılık gerekçesiyle basımevi işletilmekten alıkonulabilir. Madde 

de kullanılan “zapt” ve “müsadere” sözcükleri bu durumu açıkça ortaya 

koymaktadır. 

4. Süreli ve Süresiz Yayının İzin Alma ve Malî Teminat Yatırma 

Şartına Bağlanamaması 

1982 Anayasasının 29. maddesine göre, “Süreli ve süresiz yayın 

önceden izin alma ve malî teminat yatırma şartına bağlanamaz.” Bu hüküm 

basın özgürlüğünün olmazsa olmaz koşullarından birisidir. Özgürlüklerin 

kullanılmasında “izin sistemi”nin benimsenmesi, özgürlük kavramıyla 

bağdaşmaz. 

Temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesinde iki sistem söz 

konusudur. Bunlardan birincisi “düzeltici sistem”, ikincisi “önleyici sistem”dir. 

Düzeltici sistemde, önceden herhangi bir izin almaya gerek olmayıp, ilgili kişi 

bütün sorumluluk kendisine ait olmak üzere verilecek cezayı göze alarak 

serbestçe hareket eder. Önleyici sistemde ise, özgürlüklerin kullanılması, 

sınırların aşılmasını ve kötüye kullanmayı engellemek amacıyla önceden 

bazı kayıtlar altına alınmaktadır. Bu sistemde, kural olarak bir özgürlüğün 

kullanılması şartsız olmayıp, önceden izin almaya veya en azından bir 

bildirimde bulunmaya bağlıdır. Katılık veya esneklik derecesine göre önleyici 

sistem, yasaklayıcı önleme, düzenleyici önleme ve basit önleme olmak üzere 

üçe ayrılabilir. Bir özgürlüğün kullanılması için aranan iznin verilip 

verilmemesi konusunda kamu otoriteleri tam ve mutlak bir taktir yetkisine 

sahip bulunuyorsa “yasaklayıcı önleme”; istenen iznin verilmemesi kamu 

otoritelerinin taktirine bırakılmamışsa, önceden belirlenmiş olan objektif 

şartların yerine getirilmesi hâlinde izin verilmek zorundaysa “düzenleyici 

önleme”; bir özgürlüğün kullanılması için izin almaya gerek olmaksızın, 

bildirim yeterli görülüyorsa “basit önleme” söz konusudur 399 . 

399 KAPANİ, Münci: a.g.e., s.236-237. 

103

1982 Anayasası, süreli ve süresiz yayınlar için “basit önleme” 

sistemini benimsemiştir. Buna göre, süreli veya süresiz bir yayın için izin 

almaya ya da malî teminat yatırmaya gerek olmayıp bildirimde bulunmak 

yeterlidir. Nitekim gerek 5680 sayılı eski Basın Kanunu gerekse 5187 sayılı 

yeni Basın Kanunu süreli yayınlar için bildirim sistemini kabul etmiştir 400 . 

Süreli ve süresiz yayınların malî teminat şartına bağlanması hem 

özgürlüğün gereksiz olarak kısıtlanması, hem de malî imkânları daha geniş 

olan kişilerle daha dar olan kişiler arasında bir ayrıma yol açması sebebiyle 

basın özgürlüğüyle ve klâsik demokrasi rejimiyle bağdaşmaz 401 . Nitekim 

gerek 1961 Anayasası, gerekse 1982 Anayasası “Süreli ve süresiz yayın 

önceden izin alma ve malî teminat yatırma şartına bağlanamaz.” hükmüne 

yer vererek bu önleme usulünü açıkça reddetmişlerdir. 1982 Anayasasının 

29. maddesinin gerekçesinde malî teminatın yayım için daima bir engel teşkil 

ettiği bu nedenle de “önleyici tedbir” olarak yasaklandığı belirtilmiştir 402 . 

Yayımın izne tâbi tutulmaması, bu özgürlüğün kullanılmasının 

düzenlenemeyeceği, her türlü denetim dışında bırakılacağı anlamına gelmez. 

Basının günümüz toplumunda taşıdığı önem ve demokrasilerde üstlendikleri 

görev, basının ve basın özgürlüğünün düzenlenmesini zorunlu hâle 

getirmektedir. 

Basının ve basın özgürlüğünün düzenlenmesi basının hem 

görevini amacına uygun bir şekilde yerine getirmesini sağlar; hem de basın 

özgürlüğün kötüye kullanılmasının engellenmesi bakımından önem arz eder. 

Ancak bu konu düzenlenirken kanun koyucunun dikkate almak zorunda 

olduğu bir noktaya Anayasa temas etmektedir. Anayasanın 29. maddesinin 

üçüncü fıkrasına göre, “Süreli yayınların çıkarılması, yayım şartları, malî 

kaynakları ve gazetecilik mesleği ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, 

haber; düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya 

zorlaştırıcı siyasal, ekonomik, malî ve teknik şartlar koyamaz.” Yani, basın 

400 5680 sayılı eski Basın Kanununa göre, süreli yayın çıkarılması izne bağlı olmayıp süreli 

yayının çıkacağı yerin en büyük mülkî amirliğine beyanname verilmesi yeterliydi. Aynı 

sistemi benimseyen 5187 sayılı yeni Basın Kanunu, eski Kanundan farklı olarak 

beyannamenin verileceği yer olarak, en büyük mülkî amirliğin yerine Cumhuriyet 

Başsavcılığını kabul etmiştir. 



104

özgürlüğünün sağlanabilmesi için sadece bildirim usulünün benimsenmesi ve 

malî teminat yatırma şartının aranmaması yeterli değildir. Bununla birlikte 

basını ve basın özgürlüğünü düzenleyen kanunlar hazırlanırken Anayasanın 

temas ettiği bu hususlar dikkate alınmalıdır. Aksi taktirde kanun koyucu 

hazırlayacağı kanunlarla basın özgürlüğünü ortadan kaldırabilir. 

Nitekim Cumhuriyetin ilk yıllarında muhabir, sorumlu müdür ya da 

süreli yayın sahibi olabilmenin şartlarını çok ağırlaştırarak, bu alanda faaliyet 

göstermek isteyenlerin önü kesilmiştir. Bunun en ilginç örneği 1931 tarih ve 

1881 sayılı Matbuat Kanunudur. Bu Kanunun yürürlüğe girmesiyle önce yeni 

Kanunun aradığı şartları taşımayan muhalif Yarın gazetesi kapanmış 403 , 

ardından diğer bir muhalif ses olan M. Zekeriya Sertel Son Posta 

Gazetesi’nden ayrılmıştır. M. Zekeriya Sertel’in ayrılmasına yeni Matbuat 

Kanununun 12. maddesi ile getirilen gazete sahibi olabilmek için vatan, millî 

mücadele, cumhuriyet ve inkılâp aleyhinde bulunup da herhangi bir 

mahkeme ve divan tarafından mahkûm olmamak şartı neden olmuştur 404 . 

Yine Demokrat Parti iktidarı döneminde süreli ve süresiz yayın izne tâbi 

tutulmadığı ve malî teminat yatırma şartına bağlanmadığı hâlde getirilen 

siyasal, ekonomik, malî ve teknik şartlarla bu özgürlük ortadan 

kaldırılabilmiştir. 

403 Yarın gazetesinin yayım hayatını durdurmasında Matbuat Kanunu ile birlikte başka 

olayların da etkisi olmuştur. Bunlardan birincisi Kayseri Valisi Suat Bey ve eski savcı Rıfat 

Bey hakkında yayımlanan bir yazı nedeniyle Yarın gazetesinin sorumlu müdürü Tevfik Bey’in 

1 yıl 8 ay hapse mahkûm edilmesi ve gazete sahibi Arif Oruç’un da tazminata mahkûm 

edilmesidir. TUNCAY, Mete: T.C.’nde Tek- Partili Yönetim’in Kurulması (1923-1931), 2. 

Basım, Cem Yayınları, İstanbul, 1989, s.280. İkincisi, Arif Oruç’un iktidar yanlısı basının 

kendisini devamlı hedef göstermesi sonucu, bu tür yayınlardan etkilenen iki genç tarafından 

dövülmesidir. 4 Ağustos 1931 tarihli Cumhuriyet gazetesi bu olayı “Vatan Haini Arif Dün İki 

Gençten Dayak Yedi” başlığı ile vermiştir. Tüm bu olanlara yeni Matbuat Kanununun 

yürürlüğe girmesi de eklenince Yarın gazetesi için en akılcı yolun kapanmak olduğu ortaya 

çıkmıştır. GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası Basında Muhalefet ve 1931 

Matbuat Kanunu, Gazi Üniversitesi Yayın No.184, Ankara, 1993, s.138-139. 

404 M. Zekeriya SERTEL, Resimli Ay isimli dergide yayınladığı “Hapishanede İdama Mahkûm 

Olanlar Bile Bile Asılmaya Nasıl Giderler” başlıklı yazıdan dolayı İstiklâl Mahkemesi 

tarafından mahkûm edilmişti. GÜZ, Nurettin: Türkiye’de Basın- İktidar İlişkileri(1920-1927), 

Gazi Üniversitesi Yayın No.166, Ankara, 1991 s.190-191. 

105

Tanınması 

5. Düzeltme ve Cevap Hakkının Ancak Belirli Durumlarda 

Düzeltme ve cevap hakkı hem bir habere ya da yazıya konu olan 

kişiler için önem arz etmektedir; hem de basın özgürlüğü ile yakından ilgilidir. 

Düzeltme ve cevap hakkı, kişilerin şeref ve haysiyetinin korunması, toplumun 

doğru bilgilendirilmesi 405 ve basın özgürlüğünün sağlanması bakımından çok 

önemlidir. Taşıdığı önem nedeniyle gerek 1961, gerekse 1982 Anayasası 

düzeltme ve cevap hakkını düzenlemiştir. 1961 Anayasasının 27. 

maddesindeki hükmün hemen hemen aynısına 32. maddesinde yer veren 

1982 Anayasasına göre, “Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin haysiyet 

ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar 

yapılması hâllerinde tanınır ve kanunla düzenlenir. Düzeltme ve cevap 

yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hâkim tarafından 

ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir.” 

Basın Kanununda düzenlenmesi gereken bu konunun, Anayasada 

düzenlenmesinin sebebi 1960 öncesi uygulamalardır. 1950 tarih ve 5680 

sayılı Basın Kanununun cevap ve düzeltme hakkını düzenleyen 19. 

maddesinin ilk şekline göre, “Bir şahsın haysiyet ve şerefine dokunan veya 

menfaatini bozan yahut kendisi ile ilgili hakikata aykırı hareketler, düşünceler 

ve sözlerle açık ve kapalı şekilde bir mevkutede yapılan yayından dolayı o 

şahsın imzası ile gönderilecek cevap ve düzeltmeyi mevkutenin mesul 

müdürü, metnine hiçbir mülâhaza ve işaret katmaksızın aynen ve tamamen 

neşre mecburdur…Gönderilen cevap ve düzeltmede suç teşkil eden ifadeler 

veya cevap ve düzeltmeyi gerektiren yayın ile ilgisi bulunmayan hususlar 

mevcut ise veya neşrinden itibaren üç ay geçmiş ise dercinden çekinilebilir. 

Bu taktirde çekinmenin sebepleri derhal yazı ile o yer sulh ceza yargıçlığına 

bildirilir. Yargıç en geç yirmi dört saatte neşir ile alâkası bulunup 

bulunmadığına ve müddetin geçip geçmediğine karar verir veya münasip 

göreceği değişikliği yapar. Yargıç kararının yerine getirilmesi mecburidir.” 

405 Bkz. 5187 sayılı Basın Kanunu gerekçesi. ÇETİN, Erol: Açıklamalı-İçtihatlı Basın Hukuku, 

2. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2004, s.64. 

106

1956 yılında 6733 sayılı Kanunla 406 Basın Kanununun bu maddesi 

değiştirilerek cevap ve düzeltmelerin mevkute ile birlikte, ilgilinin bulunduğu 

yer Cumhuriyet savcılığına verileceği; Cumhuriyet savcısının, en geç 24 saat 

içerisinde, cevap veya düzeltmenin kanunun aradığı şartları taşıyıp 

taşımadığını inceleyeceği ve karar vereceği ve bu kararın kesin olup yerine 

getirilmesinin mecburî olacağı hükme bağlanmıştır. Cevap ve düzeltme 

hakkını düzenleyen maddede yer alan “menfaatini bozan” ifadesinin 

kapsamının genişliğinden ve muğlaklığından yararlanan siyasal iktidar, bu 

hakkı kötüye kullanmıştır. Doğru haberler dahi yalanlanmış, siyasal iktidarın 

hoşuna gitmeyen her habere tekzip gönderilmiş, bunlar savcılıklardan 

kolaylıkla geçirilerek basın işlevini yapamaz hâle sokulmuştur. Ankara’da 

Hürriyet Partisinin organı olarak yayımlanan Yeni Gün gazetesinin bir 

sayısında, birinci sayfa savcılığın ve belediyenin tekzipleriyle dolduğu için 

günün önemli haberlerini iç sayfalarda vermek zorunda kalmış olması bu 

durumu gösteren ilginç bir örnektir 407 . 

Yukarıda değindiğimiz uygulamaları dikkate alan ve benzeri 

uygulamaların önünü kesmek isteyen Anayasa koyucu düzeltme ve cevap 

hakkını Anayasada düzenleme ihtiyacı duymuştur. Madde gerekçesinde bu 

durum, “Bir taraftan hakikate aykırı yayın yüzünden itibar ve haysiyeti 

zedelenen şahıslara da bu hakkı tanımak, diğer taraftan da bu hakkın 

düzenlenmesini mutlak olarak kanuna bırakma neticesinde, meselâ 

savcıların cevap hakkı hususunda son sözü söylemesi gibi pek yanlış bir 

hükmün hortlamasına mani olma gayesiyle 27’nci maddedeki hükme 

Anayasamızda yer verilmiştir.” 408 denerek açıkça vurgulanmıştır. 


407 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.180. Savcılıklardan gönderilen tekziplere birkaç örnek: “Bir 

CHP gazetesine âlet olduk.”, “18 Mart 1959 tarihli gazetemizde çıkan haber yalandır.”, 

“Şişli’de bir bakkaliye dükkânı soyulmadı, yanlış haber verdik.”, “2/9/1958 tarihli gazetemizin 

birinci sayfasında Gülek’in Trabzon’a gelişi dolayısıyla neşredilen yazılar tamamiyle hilâfi 

hakikattir.”(16 Eylül 1958, 6 sütunluk bir manşet). TOPUZ, Hıfzı: II. Mahmut’tan Holdinglere 

Türk Basın Tarihi, Birinci Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003, s.207-208. 

408 ÖZER, Attila: a.g.e, s.157. 

107

Aranması 

6. Dağıtımın Önlenmesi ve Toplatma İçin Hâkim Kararının 

1961 Anayasasının ilk hâlinde yer alan, “Türkiye’de yayımlanan 

gazete ve dergilerin toplatılması, bu tedbirlerin uygulanacağını kanunun 

açıkça gösterdiği suçların işlenmesi hâlinde ve ancak hâkim kararıyla 

olabilir.”(m.22/4) hükmü, 1971 yılında yapılan değişiklikle “Türkiye’de 

yayımlanan gazete ve dergiler, kanunun gösterdiği suçların işlenmesi hâlinde 

hâkim kararıyla; Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, millî güvenliğin, 

kamu düzeninin veya genel ahlâkın korunması ve suçların önlenmesi 

bakımından gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de, kanunun açıkça 

yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir. Toplatma kararı veren yetkili merci, 

bu kararını en geç 24 saat içinde mahkemeye bildirir. Mahkeme bu kararı en 

geç üç gün içinde onaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır.” şeklinde 

değiştirilmiştir. Bu değişiklikle, maddede sayılan suçlar bakımından 

gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde, kanunun açıkça yetkili kıldığı 

merciin de toplatma kararı verebileceği hükme bağlanmıştır. Görüldüğü üzere 

gerek 1961 Anayasasının ilk hâlinde, gerekse 1971 yılında yapılan 

değişiklikten sonraki hâlinde, dağıtımın önlenmesine dair herhangi bir hüküm 

mevcut değildir. 

Dağıtımın önlenmesi ve süreli ve süresiz yayınların toplatılması 

1982 Anayasasının 28. maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddenin dördüncü 

ve altıncı fıkralarına göre, “Devletin iç ve dış güvenliğini, ülkesi ve milletiyle 

bölünmez bütünlüğünü tehdit eden veya suç işlemeye ya da ayaklanma veya 

isyana teşvik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere ilişkin bulunan 

her türlü haber veya yazıyı, yazanlar veya bastıranlar veya aynı amaçla, 

basanlar, başkasına verenler, bu suçlara ait kanun hükümleri uyarınca 

sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile dağıtım hâkim kararıyla; gecikmesinde 

sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle 

önlenebilir. Dağıtımı önleyen yetkili mercii, bu kararını en geç yirmidört saat 

içinde yetkili hâkime bildirir. Yetkili hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat 

içinde onaylamazsa, dağıtımı önleme kararı hükümsüz sayılır... Süreli ve 

108

süresiz yayınlar, kanunun gösterdiği suçların soruşturma veya 

kovuşturmasına geçilmiş olması hâllerinde hâkim kararıyla; Devletin ülkesi ve 

milletiyle bölünmez bütünlüğünün, milli güvenliğin, kamu düzeninin, genel 

ahlâkın korunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde sakınca 

bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle 

toplatılabilir. Toplatma kararı veren yetkili mercii, bu kararını en geç yirmidört 

saat içinde yetkili hâkime bildirir; hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde 

onaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır.” 

1982 Anayasası, 1961 Anayasasından farklı olarak, “toplatma” 

dışında “dağıtımın önlenmesi”ne de yer vermiştir. Bu düzenlemeye göre, 

hâkim tedbir yoluyla dağıtımın önlenmesi kararı verebileceği gibi, 

gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde yetkili merci de bu kararı 

verebilecektir. Gerçi, yetkili merciin verdiği dağıtımın önlenmesi kararı 

hâkimin onayına bağlanmıştır. Ancak, yetkili merciin bu kararını hâkime 24 

saat içinde bildirmesi ve hâkimin 48 saat içinde bu kararı onaylaması ya da 

onaylanmaması düşünüldüğünde, üç günlük bir süreyle yetkili merciin 

kararının yürürlükte olacağı görülür. 

Gerek 1961 Anayasasında, gerekse 1982 Anayasasında “yetkili 

merciin” neresi olacağını belirtilmemiş bu konu kanun koyucuya bırakılmıştır. 

Nitekim 5680 sayılı Basın Kanununda 1983 yılında yapılan değişiklikle 409 

getirilen Ek 1. maddeyle, yetkili merciin, “Cumhuriyet savcılığı” olacağı 

hükme bağlanmıştır. 

Siyasal iktidara ters düşen bir gazetenin yetkili merci tarafından 

dağıtımının önlenmesine karar verilmesine ve satılma şansı ortadan 

kalktıktan sonra “suç oluşmadığı” gerekçesiyle bu tedbirin kaldırılmasına 

neden olacağı iddia edilerek bu düzenlemenin, basın özgürlüğünü ihlâl 

edeceği ileri sürülmüştür 410 . Yetkili merciin Cumhuriyet savcılığı olması 

durumunda bu iddia gerçekçi olmaz. Çünkü aynı sakınca hâkim tarafından 

verilecek dağıtımın önlenmesi kararında da söz konusudur. Bu sorun yetkili 

mercie dağıtımın önlenmesi kararı verme yetkisi ile ilgili olmayıp yargı 

bağımsızlığı ile ilgilidir. 



109

Burada tartışılması gereken konu, bu hükümle Anayasa 

koyucunun, basın yoluyla işlenen suçların 411 yayım ile vücut bulacağı genel 

kuralına bir istisna getirmesidir. Basın yoluyla işlenen suçlar “manevî unsur”, 

“basılmış eser” ve “yayım” olmak üzere üç unsurdan oluşur 412 . Basın yoluyla 

işlenen suçlar bakımından manevî unsur genel hukuk esaslarına tâbidir 413 . 

Bunun dışında basın yoluyla işlenen suçtan söz edilebilmesi için her şeyden 

önce basın faaliyetinin konusunu oluşturan basılmış bir eserin varlığı 

gereklidir 414 . “Basılmış eser”in ne olduğu 5187 sayılı Basın Kanununda 

belirtilmiştir. Bu Kanunun 2. maddesinde basılmış eser, “Yayımlanmak üzere 

her türlü basım araçları ile basılan veya diğer araçlarla çoğaltılan yazı, resim 

ve benzeri eserler ile haber ajansı yayınları” olarak tanımlanmıştır. Basılmış 

bir eserin varlığı, basın yoluyla işlenen suçun genel ve soyut unsurunu 

oluşturur. Çünkü basılmış eserin içeriğine göre suç değişmektedir. Örneğin, 

basın yoluyla işlenen bir “hakaret” suçu ile basın yoluyla işlenmiş bir 

“propaganda” suçu birbirinden farklı unsurlar içermektedirler. Fakat her iki 

suç da, basın yoluyla işlendiği için basılmış eserin varlığı ortak unsur 

olmaktadır 415 . Basılmış bir eserin suç oluşturan bir içeriğe sahip olması, 

basın yoluyla işlenmiş suçun varlığı için yeterli değildir; ayrıca basılmış eserin 

yayımlanması da gereklidir 416 . 5187 sayılı Basın Kanununun 11. maddesine 

göre, “Basılmış eserler yoluyla işlenen suç yayım anında oluşur.” “Yayım” ise, 

aynı Kanunun 2. maddesinde, “Basılmış eserin herhangi bir şekilde kamuya 

sunulması” olarak tanımlanmıştır. Basılmış bir eserin yayımlanmasıyla suç 

oluştuğuna göre, yayıma kadar yapılan hiçbir hareket basın yoluyla işlenen 

411 

“Basın suçu” ile “basın yoluyla işlenen suç” birbirinden farklıdır. Kanun bir hareketi sırf 

basın yoluyla işlendiği taktirde cezalandırıyorsa, yani basılmış eserler dışındaki alenîyeti 

sağlayıcı vasıtalarla işlendiğinde cezalandırmıyorsa bu suçlara “basın suçu” denmektedir. 

DÖNMEZER, Sulhi: a.g.e., s.373. Herhangi bir araçla işlenebildiği hâlde basının araç olarak 

kullanılması yoluyla işlenen suçlara ise, “basın yoluyla işlenen suç” denilmektedir. ÖZEK, 

Çetin: Türk Basın Hukuku, s.526. 

412 


413 


414 

ÖZEN, Muharrem: Ceza Hukukunda Objektif Sorumluluk, US-A Yayıncılık, Ankara, 1998, 

s.245. 

415 


416 


110

suç sayılamaz. Bu nedenle de basın suçlarına teşebbüs genellikle mümkün 

değildir 417 . 

Anayasanın 28. maddesinde yer alan ve “dağıtımın önlenmesi”ni 

düzenleyen hükümle basın yoluyla işlenen suçlarda, suçun yayımla 

oluşacağı genel kuralına istisna getirilmiştir. Çünkü “dağıtımın önlenmesi”, 

basılmış eserin kamuya sunulması imkânını ortadan kaldırmaktadır. Anayasa 

koyucunun henüz oluşmamış bir suç için böyle bir tedbiri öngörmesi, basın 

özgürlüğü ile bağdaştırılamaz. Kural olarak hâkime, gecikmesinde sakınca 

bulunan hâllerde de yetkili mercie “dağıtımın önlenmesi” kararı verme 

yetkisinin tanınması, Anayasa koyucunun toplumu ve Devleti basına karşı 

koruma amacıyla hareket ettiğinin en çarpıcı göstergesidir. Nitekim Anayasa 

koyucu bu hükmü getirme amacını madde gerekçesinde “Hükmün sevk 

amacı, söz konusu gruba dahil, suçların ağırlığı nedeniyle bunlara daha ilk 

anda engel olunması arzusudur. Yayım gerçekleştikten, fikir ürünü umuma 

sunulduktan sonra alınacak her türlü tedbirin, yayımla ortaya çıkan zarar 

yahut tehlikeyi ortadan kaldırmaya yetmeyeceği düşünülmüştür.” 418 şeklinde 

belirtmiştir. 

Toplatma kararı konusunda 1982 Anayasası, hemen hemen 1961 

Anayasasındaki hükmün aynısına yer vermiştir. Ancak 1961 Anayasasına 

göre, hâkim kanunun gösterdiği suçların işlenmesi hâlinde, toplatma kararı 

verebilirken; 1982 Anayasasına göre hâkim, kanunun gösterdiği suçların 

soruşturma veya kovuşturmasına geçilmiş olması hâlinde toplatma kararı 

verebilecektir. Onun dışında 1961 Anayasasında yer alan, “Devletin ülkesi ve 

milletiyle bütünlüğünün, millî güvenliğin, kamu düzeninin veya genel ahlâkın 

korunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde sakınca bulunan 

hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir.” hükmü 

1982 Anayasasına olduğu gibi taşınmıştır 419 . Ancak 1961 Anayasasında 3 

gün olan hâkimin onaylama süresi 1982 Anayasası ile 48 saate indirilmiştir. 



419 1961 Anayasasında yer alan “Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün” ifadesi 1982 

Anayasası ile “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün” ifadesi ile değiştirilmiştir. 

111

Tüm bu eleştirilere rağmen Anayasada süreli ve süresiz yayınların 

“dağıtımının önlenmesi” ve “toplatılması” kararını kimlerin hangi şartlarda 

verebileceğinin belirtilmesi Türkiye için gerekli ve gerçekçi bir yaklaşımdır. 

Basın ve yayın tarihimizde birçok basın eseri, sadece siyasal iktidarı 

eleştirdikleri için toplatılmış ve yasaklanmıştır. Bu yetkinin bağımsız yargı 

dışında başka bir organın eline verilmesi hem basın özgürlüğünü hem de 

düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünü zedeler. Bu hükümlere 

Anayasada yer verilmesinin ne kadar isabetli olduğunu, yakın zamanda bir 

kaymakamın görevli olduğu ilçedeki tüm kamu kurum ve kuruluşlarına yazı 

göndererek, kamuoyunda çokça tartışılan bir yazarın, kamu kitaplıklarındaki 

kitaplarının toplatılarak imha edilmesi emrini vermesi, açıkça göstermiştir 420 . 

Kapatılabilmesi 

7. Süreli Yayınların Ancak Mahkeme Kararıyla Geçici Olarak 

1961 Anayasasının ilk hâlinde Türkiye’de yayımlanan gazete ve 

dergiler, ancak 57. maddede belirtilen fiillerden mahkûm olma hâlinde 

mahkeme kararıyla kapatılabilmekteydi. 57. maddede belirtilen fiiller ise, 

insan hak ve özgürlüklerine dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine 

ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliğine yönelik fiillerdir. 1971 yılında 

Anayasada yapılan değişiklikle yukarıda sayılan fiillere, millî güvenliğe, genel 

ahlâka, millî devlete, sosyal devlete ve kamu düzenine aykırılık oluşturan 

fiiller de eklenmiştir. 

1982 Anayasası da aynı konuyu düzenlemiştir. Anayasanın 28. 

maddesine göre, “Türkiye’de yayımlanan süreli yayınlar, Devletin ülkesi ve 

milletiyle bölünmez bütünlüğüne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, millî 

güvenliğe ve genel ahlâka aykırı yayımlardan mahkûm olma hâlinde, 

420 Sütçüler Kaymakamı Mustafa Altınpınar imzasıyla resmî kuruluşlara gönderilen yazı 

şöyleydi: “Son günlerde kamuoyunda tartışılan ve yazar olduğu iddia edilen Orhan Pamuk 

adlı yazar, yurt dışında verdiği beyanatlarda onurunu her şeyin üzerinde tutan Türk Milleti'ni 

rencide edici asılsız iftiralarda bulunmaktadır. Bu azınlık ırkçısının asılsız iftiralarına karşı 

Türk Milleti'nin elbette meşru müdafaa hakkı vardır.Bu itibarla tüm kamu kurum ve 

kuruluşlarımız kütüphanelerini ve kitaplıklarını tarayacak ve adı geçen şahsa ait kitaplar 

ayıklanarak imha edilecektir. Konunun hassasiyetle takibini rica ederim.”, Hürriyet Gazetesi, 

30.03.2005, s.1. 

112

mahkeme kararıyla geçici olarak kapatılabilir. Kapatılan süreli yayının açıkça 

devamı niteliği taşıyan her türlü yayın yasaktır; bunlar hâkim kararıyla 

toplatılır.”(m.28/9). 

1982 Anayasası bu konuyu düzenlerken 1961 Anayasasından üç 

yönden ayrılmıştır. Her şeyden önce, “kamu düzenine aykırı” yayımlardan 

mahkûm olma hâli, gazete ve dergilerin kapatılması sebepleri arasında 

sayılmamıştır. Gazete ve dergilerin kamu düzenine aykırı yayımlardan dolayı 

kapatılmasına olanak veren bu ifadenin maddeden çıkartılması basın 

özgürlüğü açısından gerekliydi. Çünkü, her suç kamu düzenini bozucu 

niteliktedir. Bu durumda, yayım yoluyla işlenen herhangi bir suç nedeniyle 

gazete ve derginin kapatılması olanağı yaratılmış olur. “Kamu düzenine 

aykırılık” ifadesi toplumda kargaşalık yaratıcı fiiller şeklinde anlaşılsa bile, 

hangi fiillerin bu nitelikte olduğunu saptamak sorun oluşturur ve keyfi 

sınırlandırmaların önünü açar 421 . 

İkinci olarak süreli yayınların ancak geçici olarak kapatılabileceği 

hükme bağlanmıştır. Oysa 1961 Anayasasında süreli yayınların 

kapatılabileceği belirtilmiş, kapatmanın sürekli mi geçici mi olacağı hükme 

bağlanmamıştır. Nitekim 1961 Anayasası döneminde birçok gazete ve dergi 

süresiz kapatılmıştır 422 . 1982 Anayasası ile “süresiz kapatma” gibi, yaptırım 

kavramıyla, cezaların şahsiliği ilkesiyle, basınla ve basın özgürlüğüyle 

bağdaşmayan, anlamsız bir yaptırımın ortadan kaldırılması yerinde olmuştur. 

Aslında süreli yayınların geçici olarak kapatılması da basın ve 

düşünce özgürlüğü ile bağdaşmaz. Çünkü süreli yayınlar, birbirinden çok 

farklı dünya görüşüne sahip kişilerin yazıları, resimleri, karikatürleri gibi 

eserlerinden oluşur. Anayasada belirtilen suçların işlenmesi hâlinde, süreli bir 

yayının kapatılması durumunda, kapatma kararına neden olan eserin sahibi 

dışında, aynı süreli yayında düşüncelerini suç işlemeksizin aktaran diğer 

kişiler de mahkûm edilmektedir. Bu durum Anayasanın 38. maddesinde 

ifadesini bulan “cezaların şahsiliği” ilkesiyle bağdaşmaz. Yine başkasının 

işlediği bir fiilden dolayı, suçla ilgisi olmayan bir kişinin basın yoluyla 

düşüncelerini açıklama ve yayma hakkının geçici de olsa elinden alınması 


422 Bkz. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.199. 

113

asın özgürlüğü ile bağdaşmaz. Elbetteki süreli bir yayında yer alan yazı, 

resim, karikatür gibi eserlerin suç oluşturması durumunda yaptırım söz 

konusu olmalıdır. Ancak bu yaptırımın süreli yayını değil, eser sahibini hedef 

alması gerekmektedir. 

Son olarak da kapatılan süreli yayının devamı niteliğinde bir 

yayımın yapılamayacağı hükme bağlanmıştır. Kapatma cezası, kişiyi değil 

yayını hedef alan bir yaptırımdır. Bu durum madde gerekçesinde “Kapatma, 

ceza mahkumiyetine eklenecek fakat kişiyi değil süreli yayını hedef alan ayrı 

bir müeyyidedir.” denerek açıkça belirtilmiştir. Ancak farklı bir isimle yayımlan 

süreli bir yayının, kapatılan süreli yayının devamı olduğu nasıl anlaşılacaktır? 

Yeni yayının sahibinin veya sorumlu müdürünün kapatılan yayının sahibi 

veya sorumlu müdürü ile aynı kişiler olması bu ilişki için yeterli midir? Eğer bu 

durum yeterli kabul edilirse, kapatılan süreli yayının sahibinin ve sorumlu 

müdürünün süreli yayın çıkarma özgürlükleri kısıtlanmış olacaktır. Her ne 

kadar teoride kapatmanın, kişiyi değil süreli yayını hedef alan bir yaptırım 

olduğu ileri sürülse de, pratikte kişileri de hedef aldığı açıkça görülür. 

8. Devletin Basın Özgürlüğünü sağlayacak Tedbirleri Alma 

Yükümlülüğünün Olması 

1982 Anayasası temel hak ve ödevleri, genel hükümler koyduktan 

sonra, Georg Jellinek’in sınıflandırmasını benimseyerek, “kişinin hak ve 

ödevleri”, “sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler” ve “siyasî haklar ve 

ödevler” olmak üzere üç bölümde düzenlediğini belirtmiştik. Bilindiği gibi, 

Georg Jellinek hakları “negatif statü hakları”, “pozitif statü hakları” ve “aktif 

statü hakları” olmak üzere üçe ayırmıştır 423 . 1982 Anayasasının ikinci 

kısmının ikinci bölümünde yer alan (m. 17-40) hak ve özgürlükler kural olarak 

negatif statü hakları niteliğindedir 424 . Yani bu bölümde yer alan hak ve 

özgürlükler, kişinin devlet tarafından aşılamayacak ve dokunulamayacak özel 

alanının sınırlarını çizer. Bir başka ifadeyle, bu haklar devlete, negatif bir 

423 

Bkz. GÖZLER, Kemal: Türk Anayasa Hukuku Dersleri, s.164; GÖZÜBÜYÜK, Şeref: 

a.g.e., s.167; KAPANİ, Münci: a.g.e, s.6. 

424 

GÖZLER, Kemal: Türk Anayasa Hukuku Dersleri, s.165. 

114

tutum, sadece karışmama ve “gölge etmeme” ödevi yükler 425 . Bu 

özgürlüklerin kullanılabilmeleri için, Devletin olumlu bir tutum takınması 

gerekmez. Devletin bu özgürlükler karşısında pasif durması bu özgürlüklerin 

varlığı için yeterlidir. 

Basın özgürlüğü Anayasanın negatif statü haklarının yer aldığı bu 

bölümde düzenlenmiştir. Ancak gerek 1961 Anayasası, gerekse 1982 

Anayasası basın özgürlüğünün sağlanması için Devlete ödevler yüklemiştir. 

1982 Anayasasının 28. maddesinde yer alan “Devlet, basın ve haber alma 

hürriyetini sağlayacak tedbirleri alır.” hükmü bunun açık göstergesidir 426 . O 

hâlde Devletin basın özgürlüğü karşısında, negatif bir tutum takınması 

düşünülemez. Aksine basın özgürlüğünün sağlanması için Devletin aktif bir 

tutum takınması ve bu özgürlüğün önündeki engelleri kaldırması 

gerekmektedir. Bu hüküm aynı zamanda bireyin, basın özgürlüğünün 

sağlanması için, Devletten olumlu bir davranışta bulunma ve yardım isteme 

hakkına da işaret etmektedir. Oysa, kişilere devletten olumlu bir davranış, bir 

hizmet, bir yardım isteme imkânının tanınması 427 “negatif statü hakları”nın 

değil, “pozitif statü hakları”nın özelliklerindendir. Bu nedenle basın 

özgürlüğünün, Georg Jellinek’in sınıflandırmasında “pozitif statü hakları”na 

denk gelen “sosyal haklar”dan olduğu ileri sürülmüştür 428 . 

Ancak “pozitif statü hakları”ndan çok daha önce ortaya çıkan ve 

gelişen düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünün özel bir türü olan basın 

özgürlüğünün niteliği, ortaya çıkışı ve gelişimi dikkate alındığında, “pozitif 

statü hakları” içerisinde değil “negatif statü hakları” içerisinde yer alması 

gerektiği görülür. Çünkü “koruyucu haklar” olarak da adlandırılan 429 “negatif 

statü hakları” büyük ölçüde aristokrasi-burjuvazi çatışmasına 

dayanmaktadır 430 . Düşünce özgürlüğü ve onun özel bir türünü oluşturan 

basın özgürlüğü de bu çatışmasının ürünüdür. Bunun en açık göstergesi, 

425 


426 

Aynı hüküm 1961 Anayasasının 22. maddesinin ikinci fıkrasında da yer almıştır. 

427 


428 


429 

Bkz. GÖZÜBÜYÜK, Şeref: a.g.e., s.167. 

430 

KABOĞLU, İbrahim Ö.:a.g.e, s.41. 

115

Amerikan ve Fransız devrimlerinden sonra kabul edilen bildirilerdir 431 . Oysa 

“Pozitif statü hakları”, sanayi devriminden sonra ortaya çıkmıştır ve işçi 

sınıfının toplumsal muhalefetinin bir ürünüdür 432 . 

Anayasanın basın özgürlüğünün sağlanması için Devlete birtakım 

görevler vermesi, tek başına bu özgürlüğün “pozitif statü hakları” içerisinde 

yer aldığı ve sosyal bir hak olduğu tezini doğrulamaz. Çünkü temel hak ve 

özgürlükler bir bütün oluşturur. Bunlardan her biri diğerleriyle 

tamamlanmadıkça özgürlükler sağlanamaz 433 . Bu nedenle devlet sadece 

“pozitif statü hakları”nı değil, temel hak ve özgürlüklerin tamamını sağlamakla 

görevli olmalıdır. Nitekim, 1982 Anayasası temel hak ve özgürlüklerin tümü 

için Devlete görevler yüklemiştir. Anayasanın 5. maddesinde, “...kişinin temel 

hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle 

bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri...” 

kaldırmak Devletin temel amaç ve görevleri arasında sayılmıştır. 

Anayasanın basın özgürlüğünü düzenlediği 28. maddesinde bu 

konuyu ayrıca düzenlemesi basın özgürlüğünün sosyal bir hak olduğunu 

değil; olsa olsa Anayasa koyucunun basın özgürlüğüne verdiği önemi 

gösterir. 

Bu hüküm karşısında Devletin basın ve haber alma özgürlüğünün 

sağlanması için gerekli tedbirleri alması, Anayasa tarafından bir zorunluluk 

olarak belirtildiği söylenebilir 434 . Devlete Anayasa tarafından yüklenen bu 

görevin önemini, ekonomik ve teknolojik gelişmeler açıkça ortaya 

koymaktadır. 

Bu bağlamda Devlete düşen en önemli görev her şeyden önce, 

basın özgürlüğünün önündeki hukuksal engelleri kaldırmaktır. Avrupa Birliği 

Uyum Çalışmaları çerçevesinde yapılan değişikliklere rağmen 

mevzuatımızda basın özgürlüğünü engelleyici birçok hüküm halen varlığını 

431 Nitekim Georg Jellinek basın özgürlüğünü “negatif statü hakları”na örnek olarak vermiştir 

JELLİNEK, Georg: L’Etat modern et son droit, (Traduction française par Georges Fardis), 

Paris, M.Giard&E.Briére, 1913, s.52 (GÖZLER; Kemal: Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 

s.164’den naklen). 

432 Sosyal, İktisadî ve Kültürel Hakların ortaya çıkışı için bkz.KABOĞLU, İbrahim Ö.: a.g.e., 

s.42-45. 



116

sürdürmektedir. 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanunu, 3713 sayılı Terörle 

Mücadele Kanunu,1117 sayılı Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kanunu, 

2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu basın özgürlüğünü engelleyici hükümler 

içeren ve değiştirilmesi gereken kanunların başında gelmektedir. 

Basın özgürlüğünün önündeki hukuksal engellerin kaldırılması tek 

başına bu özgürlüğün sağlanması için yeterli değildir. Bunun yanında devletin 

ekonomik ve teknik desteği de gereklidir. Önceki yıllarda Devlet bu desteğini 

telekomünikasyon yardımı, kâğıt yardımı, ilân ve reklâm yardımı 435 şeklinde 

sunmaktaydı. Basın kartı sahiplerine sağlanan kolaylıklar 436 da bu anlamda 

devlet desteği olarak değerlendirilebilir. 

Telekomünikasyon hizmetinin ve kâğıt üretiminin Devletin 

tekelinde bulunduğu dönemlerde basın özgürlüğü açısından önemli ve 

gerekli olan bu yardımlar, Devletin ekonomiden elini çektiği günümüzde 

önemini kaybetmiştir. Ancak, yeni kurulan ya da zor durumda olan süreli 

yayınlara birtakım vergi ve kredi kolaylıklarının tanınması, hem basında 

çoğulculuğun sağlanması hem de bu süreli yayınların bazı sermaye 

çevrelerinin kontrolüne girmesini engellemek bakımından gereklidir. Ancak 

Devlet basına yardım yaparken “eşitlik” ilkesine uygun şekilde davranmak 

zorundadır. Bu aynı zamanda Anayasal bir zorunluluktur. 1982 Anayasasının 

29. maddesine göre, “Süreli yayınlar, Devletin ve diğer kamu tüzelkişilerinin 

veya bunlara bağlı kurumların araç ve imkânlarından eşitlik esasına göre 

yararlanırlar.” Aynı hüküm 1961 Anayasasının 23. maddesinde de yer 

almıştır. Bu hükümle hem farklı yayın organları arasında eşitliğin sağlanması 

Devlet için bir yükümlülük olarak ortaya konulmuş, hem de gazete ve 

435 195 sayılı Basın İlân Kurumu Teşkiline Dair Kanununa göre, resmî ilânların Basın ilân 

Kurumu aracılığıyla süreli yayınlarda yayınlatılacağı hükme bağlanmıştır(m.31). Resmî 

Gazete, Tarih: 09.01.1961, Sayı: 10702. Bu ilânların gazeteler için ciddî gelir kaynağı 

oluşturduğu bilinmektedir. Geniş bilgi için bkz. DANIŞMAN, Ahmet: a.g.e., s.148-161. 

436 Basın Kartı Yönetmeliğinin 8. maddesinde basın kartı hamillerine sağlanan kolaylıklar 

düzenlemiştir. Devlet ve belediyelerin, özel idare ve köylerin veya bunlara bağlı kuruluşların, 

şehir içinde ve dışında işlettikleri tarifeli taşıtlardan, indirimli veya parasız olarak 

yararlanmak; kamuya ait müze, galeri, sergi, stadyum ve hipodromlar ile benzeri yerlere 

ücretsiz girmek; posta işletmelerinde bulunan telgraf, faks, telefon, teleks ve benzeri 

araçlardan öncelikli olarak yararlanmak ve her türlü basılmış eseri indirimli ücretle 

göndermek, basın kartı hamillerine sağlanan kolaylıklardan bazılarıdır. Resmî Gazete, 

Tarih:09.08.1998, Sayı: 23428. 

117

dergilerin Devletin araç ve imkânlarından faydalanmaları bir hak olarak kabul 

edilmiştir 437 . 

Devlet yardımlarının önemini kaybettiği günümüzde, basın 

özgürlüğünün sağlanması için Devlete düşen en önemli görev, bu alanda 

“tekelleşme”yi önlemektir. Nitekim madde gerekçesinde Devletin basın 

özgürlüğünü tehdit eden “tekelleşme” yahut “yoğunlaşma” eğilimlerini önleyici 

tedbirleri alması gerektiği açıkça belirtilmiştir 438 . 

C) Anayasamızda Basın Özgürlüğünün Sınırlandırılması 

1961 Anayasasının 22. maddesinin ilk hâlinde basın özgürlüğünün, 

ancak millî güvenliği veya genel ahlâkı korumak, kişilerin haysiyet şeref ve 

haklarına tecavüzü, suç işlemeye kışkırtmayı önlemek ve yargı görevinin 

amacına uygun olarak yerine getirilmesini sağlamak için kanunla 

sınırlanabileceği belirtilmişti. 1971 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile 

“Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğü”, “kamu düzeni”, “millî güvenliğin 

gerektirdiği gizlilik” maddenin ilk hâlinde belirtilen sınırlama sebeplerine 

eklenmiştir. 

1982 Anayasasının 28. maddesinde ise, basın özgürlüğünün 

sınırlanmasında, Anayasanın 26 ve 27. maddeleri hükümlerinin uygulanacağı 

belirtilmiştir. 

1. Anayasanın 26. Maddesinin Öngördüğü Sınırlama Sebepleri 

Anayasanın 26. maddesi düşünceyi açıklama ve yayma 

özgürlüğünü düzenlemektedir. Bu nedenle düşünceyi açıklama ve yayma 

özgürlüğünün sınırları aynı zamanda basın özgürlüğünün sınırlarını 

oluşturmaktadır. 

2001 yılında yapılan değişiklikten önce Anayasanın 26. maddesinin 

ikinci fıkrası ile düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğü için, “suçların 

önlenmesi”, “suçluların cezalandırılması”, “Devlet sırrı olarak usulünce 



118

elirtilmiş bilgilerin açıklanmaması”, “başkalarının şöhret veya haklarının 

korunması”, “özel veya aile hayatlarının korunması”, “kanunun öngördüğü 

meslek sırlarının korunması”, “yargılama görevinin gereğine uygun olarak 

yerine getirilmesi” gibi özel sınırlama sebepleri öngörülmüştü. 2001 yılında 

yapılan Anayasa değişikliği ile genel sınırlama sebepleri kaldırıldığından, 13. 

maddede yer alan genel sınırlama sebeplerinin bir kısmı 26. maddeye 

aktarılmıştır. Bu değişiklikle, maddenin eski hâlinde yer alan ve yukarıda 

saydığımız özel sınırlama sebeplerine “millî güvenlik”, “kamu düzeni”, “kamu 

güvenliği”, “Cumhuriyetin temel nitelikleri” ve “Devletin ülkesi ve milletiyle 

bölünmez bütünlüğünün korunması” da eklenmiştir. Bu sınırlama sebeplerinin 

bir kısmı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinden alınmıştır. Ancak önemli olan 

sınırlama sebepleri sayılırken kullanılan kavramların tanımlanıp içinin 

doldurulmasıdır. Bunu yaparken de Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin 

ortaya koyduğu içtihatlar dikkate alınmalıdır 439 . 

Bu değişiklikle düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünün ve 

dolayısıyla basın özgürlüğünün sınırlama sebepleri arasına “Cumhuriyetin 

temel nitelikleri” de eklenmiştir. 1982 Anayasasının ilk hâlinde yer almayan 

bu sınırlama sebebi düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü açısından 

oldukça sakıncalıdır. Çünkü Cumhuriyetin temel nitelikleri olarak Anayasada 

belirtilen ilkelerden bazıları üzerinde bir uzlaşma olmayıp içerikleri 

tartışmalıdır. Örneğin “sosyal devlet” ilkesi tartışmalı bir ilke olup, bu ilke 

aleyhinde birçok kitap ve makale yazılmıştır. Bu Anayasa değişikliğinden 

sonra, sosyal devlet aleyhine yazılmış kitapların ve makalelerin yasaklanması 

mümkündür 440 . 

Anayasamızın ikinci maddesinde belirtilen Cumhuriyetin 

niteliklerine aykırı bir düşüncenin açıklanmasının yasaklanması hem otoriter 

bir anlayışı yansıtmaktadır 441 , hem de düşünceyi açıklama ve yayma 

439 

GÖKÇE, Birsen: “2001 Yılında Yapılan Anayasa Değişikliklerinin Sosyal Ekonomik ve 

Siyasal Yönden Değerlendirilmesi”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi’nin 40. Kuruluş 

Yıldönümü Nedeniyle Düzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, 

Anayasa Mahkemesi Yayınları, Cilt: 19, s.547. 

440 

GÖZLER, Kemal: “3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa değişikliği: Bir Abesle İştigal Örneği”, 

s.340. 

441 

GÖZLER, Kemal: “3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa değişikliği: Bir Abesle İştigal Örneği”, 

s.340. 

119

özgürlüğü için Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde yer almayan “Atatürk 

milliyetçiliği”, “başlangıçta belirtilen temel ilkeler”, “lâiklik”, “sosyal devlet” gibi 

yeni sınırlar getirmektedir. 

Anayasa değişikliği ile kaldırılan 13. maddedeki genel sınırlama 

sebeplerinden “genel ahlâkın korunması” 26. maddede sayılan özel sınırlama 

sebepleri içerisinde yer almaması sorun yaratabilecek niteliktedir. Genel 

sınırlama sebepleri kaldırıldığına göre ve 26. madde metninde “genel ahlâkın 

korunması” yer almadığına göre, düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve basın 

özgürlüğünün “genel ahlâkın korunması” sebebiyle sınırlandırılması söz 

konusu olamayacaktır 442 . Oysa Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. 

maddesinin ikinci fıkrasında “ahlâkın korunması” ifade özgürlüğü ve basın 

özgürlüğü için bir sınırlama sebebi olarak kabul edilmiştir. 

1982 Anayasasının 26. maddesinin ilk hâli düşünceyi açıklama ve 

yayma özgürlüğüne farklı bir sınır daha çizmekteydi. Maddenin üçüncü 

fıkrasına göre, “Düşüncelerin açıklanması ve yayılmasında kanunla 

yasaklanmış olan herhangi bir dil kullanılamaz.” 443 Aynı hüküm basın 

özgürlüğünün düzenlendiği 28. maddenin ikinci fıkrasında da yer almıştır. Bu 

hükümle yasaklanan bir düşünce değil, düşüncelerin yasaklanmış bir dille 

açıklanmasıdır 444 . Bu yasağın düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğünü 

sınırladığı ve bu hâliyle Cumhuriyetin temel niteliklerini belirleyen Anayasanın 

2. maddesine de aykırı olduğu ileri sürülmüştür 445 . Düşünceyi açıklama ve 

yayma özgürlüğüne dil yasağı getiren bu hüküm karşısında, sadece kanunla 

yasaklanmış bir dili konuşabilen Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının bu 

özgürlükten yararlanması düşünülemez. Örneğin Kürtçe’den başka dil 

bilmeyen bir Türkiye Cumhuriyeti vatandaşının düşüncelerini açıklaması, 

hatta konuşması yasaklanabilecektir. Böyle bir yasağın demokratik bir 

442 CAN, Osman: a.g.m., s.110. 

443 Terörle Mücadele Kanunuyla kaldırılan 1983 tarih ve 2932 sayılı “Türkçe’den Başka 

Dillerle Yapılacak Yayınlar Hakkında Kanun”un 2. maddesine göre, “Türk Devleti tarafından 

tanınmış bulunan devletlerin birinci resmî dilleri dışındaki herhangi bir dille düşüncelerin 

açıklanması, yayılması ve yayınlanması yasak”tır. Resmî Gazete, Tarih: 22.10.1983, Sayı: 

18199. 

444 CAN, Osman: a.g.m., s.103. 

445 HAFIZOĞULLARI, Zeki: “Türk Hukuk Düzeninde İnsan Haklarını Kayıtlayan Hükümler”, 

İHMD, Cilt: 3, Sayı: 1, Ocak 1995, s.10. 

120

devlette bulunması söz konusu olamayacağı gibi, hukuksal, etik ve sosyolojik 

bir dayanağı da yoktur 446 . 

Bu yasak Lozan Barış Anlaşması’na da aykırıdır. Anlaşmanın 39. 

maddesine göre, “Herhangi bir Türk uyruğunun gerek özel gerekse ticaret 

ilişkilerinde, din basın ya da her çeşit yayın konularıyla açık toplantılarında, 

dilediği bir dili kullanmasına karşı hiçbir kısıtlama konulamayacaktır.” 

Düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğü ile basın özgürlüğüne 

getirilen dil yasağını somutlaştıran 1983 tarih ve 2932 sayılı “Türkçe’den 

Başka Dillerle Yapılacak Yayınlar Hakkında Kanun”un 1991 yılında 

yürürlükten kaldırılması ile yasağın uygulanabilirliği ortadan kalkmıştır. 

Anayasada yer alan bu hüküm, 2001 yılında yapılan değişiklikle 26. 

maddeden tamamen çıkartılarak Lozan Barış Anlaşmasının 39. maddesiyle 

yaşanan çelişki giderilmiştir. 

2. Anayasanın 27. Maddesinin Öngördüğü Sınırlama Sebepleri 

1982 Anayasasının 27. maddesi bilim ve sanat özgürlüğünü 

düzenlemektedir. 1961 Anayasasının 21. maddesinde de yer alan bu 

özgürlük 1982 Anayasasında şu şekilde düzenlenmiştir: “Herkes, bilim ve 

sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her 

türlü araştırma hakkına sahiptir. Yayma hakkı, Anayasanın 1 inci, 2 nci ve 3 

üncü maddeleri hükümlerinin değiştirilmesini sağlamak amacıyla 

kullanılamaz. Bu madde hükmü yabancı yayınların ülkeye girmesi ve 

dağıtımının kanunla düzenlenmesine engel değildir. ” 

1961 Anayasasının herhangi bir özel sınırlama sebebi öngörmediği 

bu özgürlük için 1982 Anayasası, Anayasanın 1, 2, ve 3. maddeleri 

hükümlerini sınırlama sebepleri olarak kabul etmiştir. Devletin şeklinin 

belirtildiği Anayasanın 1. maddesine göre, “Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.” 

Cumhuriyetin niteliklerinin sayıldığı Anayasanın 2. maddesine göre, “Türkiye 

Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde, 

insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen 

446 CAN, Osman: a.g.m., s.109. 

121

temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik, ve sosyal bir hukuk Devletidir.” 

Devletin bütünlüğünün, resmî dilinin, bayrağının, millî marşının ve 

başkentinin belirtildiği Anayasanın 3. maddesine göre, “Türkiye Devleti, ülkesi 

ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanunda 

belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Millî marşı “istiklâl Marşı”dır. Başkenti 

Ankara’dır.” 

Bunlardan sadece Devletin şekli, resmî dili, bayrağı, millî marşı ve 

başkenti basın özgürlüğü için farklı sınırlama sebepleri olarak ortaya 

çıkmaktadır. Çünkü bunlar dışında kalan sınırlama sebeplerinden 

Anayasanın 2. maddesinde ifadesini bulan Cumhuriyetin nitelikleri ve 

Anayasanın 3. maddesinde yer alan Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez 

bütünlüğü Anayasanın 26. maddesinde de basın özgürlüğünün sınırlama 

sebepleri arasında sayılmıştır. 

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Basın özgürlüğü “millî güvenlik”, 

“kamu düzeni”, “kamu güvenliği”, “Cumhuriyetin temel nitelikleri”, “Devletin 

ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması”, “suçların 

önlenmesi”, “suçluların cezalandırılması”, “Devlet sırrı olarak usulünce 

belirtilmiş bilgilerin açıklanmaması”, “başkalarının şöhret veya haklarının 

korunması”, “özel ve aile hayatlarının korunması”, “kanunun öngördüğü 

meslek sırlarının korunması”, “yargılama görevinin gereğine uygun olarak 

yerine getirilmesi” amaçlarıyla sınırlanabilir. Bu özgürlük Türkiye Devletinin 

şeklini, resmî dilini, bayrağını, millî marşını ve başkentini değiştirmek 

amacıyla kullanılamaz. 

ÖZGÜRLÜĞÜ 

III. ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARINDA BASIN 

İnsanı temel bir değer olarak esas alan, iktidarın temel hak ve 

özgürlüklere müdahalesini kısıtlayan ilke ve normlar içeren bir anayasanın 

varlığı, temel hak ve özgürlükler için en temel güvencedir. Ancak bundan 

daha önemlisi, siyasal iktidarın bu ilke ve normlara uygun davranıp 

davranmadığının yargısal denetime tâbi tutulmasıdır. Anayasa Mahkemesinin 

122

kanunların anayasaya uygunluğunu denetlemesi, “anayasanın üstünlüğü” 

ilkesinin mantıkî ve doğal bir sonucudur. Anayasa, yasama organının 

sınırlarını, kağıt üzerinde teorik bir şekilde belirlemiştir. Oysa bu sınırların 

gerçeklikte etkili olabilmeleri, Anayasa Mahkemesinin bu işlevi ile 

sağlanabilir 447 . 

Anayasa Mahkemesi bu işlevini, çeşitli vesilelerle önüne gelen 

uyuşmazlıkları çözerken Anayasayı yorumlamak suretiyle yerine getirir. 

Anayasa Mahkemesi bu işlevini yerine getirirken temel hak ve özgürlükler 

konusundaki kararlarıyla anayasanın üstünlüğünü sağlamanın yanında devlet 

ve birey arasındaki ilişkileri de belirler 448 . Bu işlev, hukuk devleti anlayışının 

mantığına da uygun düşmektedir. Çünkü, hukuk devletinde, kurallar 

kademelenmesinin en üstünde Anayasa yer alır, bütün diğer kurallar ve 

işlemler geçerliliklerini ondan alır 449 . 

1961 Anayasası ile kurulan Anayasa Mahkemesine, temel hak ve 

özgürlüklerin iktidara karşı korunmasında büyük önem verilmiş ve büyük 

ümitler bağlanmıştır. 1960 öncesi iktidarının Anayasayı çiğneyerek temel hak 

ve özgürlükleri yok etme girişimlerinden ders alınarak teşekkül ettirilen 

Anayasa Mahkemesi, özgürlüklerin bekçisi ve anayasanın üstünlüğü ilkesinin 

koruyucusu olarak görülmüştür 450 . 

Anayasa Mahkemesinin kuruluş amaçlarından biri olan temel hak 

ve özgürlükleri iktidara karşı koruma amacıyla, ürünü olduğu anlayışın 

korunması arasında kaldığı dönemlerde, tercihini ürünü olduğu anlayıştan 

yana kullanması ise, bu Mahkemeyi amacından uzaklaştırmıştır. 

Anayasanın üstünlüğü ilkesi ve anayasalar ile güvence altına 

alınan temel hak ve özgürlükler, uzun ve çetin mücadeleler sonucunda, 

devlet gücünün sahiplerinden koparılıp alınabilmiştir. Böylece güç ile hukuk 

arasındaki gerilim ilişkisi hukuk lehine sonuçlanmıştır. Bu sonuç, hukukun ve 

özellikle Anayasa Hukukunun sadece varolan düzeni koruması için değil, 

447 

ZABUNOĞLU, Yahya Kâzım: (Bir Hukuk ve Siyasal Bilim Problemi Olarak) Devlet 

Kudretinin Sınırlandırılması, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No:185, Ankara, 

1963, s.209. 

448 

ERDOĞAN, Mustafa: Anayasal Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giriş), 2. Baskı, Siyasal 

Kitabevi, Ankara, 1997, s.70. 

449 

TEZİÇ, Erdoğan: Anayasa Hukuku, Yedinci Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 2001, s.178. 

450 KAPANİ, Münci: a.g.e., s.126-127. 

123

özgürlük ve adalete daha da yakınlaşabilmek için bir ilke ve aynı zamanda 

bireye yönelik saldırılara karşı bir güvence olarak algılandığı sürece kabul 

edilebilir 451 . 

Anayasa Mahkemesi, tarihsel misyonu dikkate alındığında, yeterli 

güvenceleri içermeyen hak ve özgürlüklerle ilgili normları yorumlarken, 

Anayasa koyucunun iradesine mutlak bağlı kalarak pozitivist bir yaklaşımla 

yetinmemeli; hukukun evrensel ilkelerini kapsayan bir bakış açısını 

benimsemelidir 452 . Eğer Anayasa temel hak ve özgürlükler bakımından yeterli 

güvenceler içermiyorsa, Anayasa Mahkemesinin bunları koruma ve 

gerçekleştirme alanındaki işlevinin de sınırlı kalacağı düşünülebilir. Ancak bu 

durum Anayasa Mahkemesinin, Anayasaya uygunluk denetimini yaparken, 

“özgürlük lehine yorum” ilkesinden hareket ederek, temel hak ve 

özgürlüklerin sınırlarını optimal dereceye çıkarmasına engel değildir. Böyle 

bir yaklaşım Anayasa Mahkemesinin tarihsel misyonuna da uygundur 453 . 

Yaklaşımı 

A) Anayasa Mahkemesinin Düşünceyi Açıklama Özgürlüğüne 

1961 Anayasası döneminde Anayasa Mahkemesi, düşünce 

özgürlüğünü iki farklı boyutta ele almıştır. Düşünce özgürlüğünün insanın en 

tabiî haklarından olduğunu belirten Mahkemeye göre, herkes istediği gibi 

düşünmekte, istediği fikre inanmakta serbesttir. Kişinin iç alemi kanunun her 

çeşit müdahalesinin dışındadır. Ancak kişinin iç aleminde kaldığı sürece 

mutlak ve sınırsız olan düşünce özgürlüğü, toplum hayatını ilgilendirdiği 

andan itibaren hukukun ve kanunun sahasına girer ve toplumsal yaşayışın 

gerektirdiği bazı sınırlamalara tâbi tutulur 454 . 

451 

GÖREN, Zafer: Anayasa Hukukuna Giriş, II. Baskı, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, İzmir, 

1999, s.251-252. 

452 

SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarında İfade Hürriyeti, Birinci Basım, Liberal 

Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2003, s.2. 

453 

SANCAR, Mithat: “Devlet Aklı” Kıskacında Hukuk Devleti, İletişim Yayınları, İstanbul, 

2000, s.214. 

454 



Sayı: 1, s.224-225. 

124

Anayasa Mahkemesinin kişinin iç dünyasında kaldığı sürece 

düşünce özgürlüğünün mutlak ve sınırsız olduğunu belirtmesi, özgürlüğü 

koruyucu bir yorum olarak değerlendirilemez. En baskıcı rejimlerde dahi, 

bireyin iç dünyasında kalan görüş ve düşüncelerin sınırlandırılması mümkün 

değildir 455 . “Düşünce” ve “düşünceyi açıklama” özgürlüğü ayrımı, kavram 

kargaşasına sebep olması dışında, pratik açıdan bir anlam ifade 

etmemektedir. 

Anayasa Mahkemesine göre, açığa vurulan düşünce belli esaslara 

ve kurallara bağlanmak suretiyle sınırlandırılmalıdır. Çünkü, toplum hayatına 

zarar veren düşünce ve kanaatlerin açığa vurulması toplumu huzursuzluğa 

sevk ederek toplumsal yaşayışın ve devletin güvenliğini sarsar. Bu bakımdan 

diğer hak ve özgürlükler gibi düşünce ve kanaat özgürlüğü de her türlü 

sorumsuz davranışlara izin veren mutlak ve sınırsız bir özgürlük olarak 

düşünülemez. Bu özgürlüğü toplumsal hayatın ve demokratik düzenin 

icapları ile bağdaştırmak ve toplumsal yaşayışla düşünce ve kanaat 

özgürlüğünü denge hâlinde tutmak gerekir 456 . 

Anayasa Mahkemesi bu kararıyla, düşünceyi açıklama 

özgürlüğünü, çoğulcu yaklaşımla muhalefet özgürlüğü şeklinde değil, bir 

güvenlik meselesi olarak algıladığını ortaya koymuştur 457 . Oysa muhalif 

nitelikteki düşüncelerin serbestçe açıklanabilmesi demokratik rejimlerin en 

belirgin ve vazgeçilmez unsurudur. Sübjektif siyasal ölçülerle bazı 

düşüncelerin yasaklanması durumunda rejimin demokratik olma niteliği ve 

iddiası ortadan kalkar 458 . Muhalif yönü bulunmayan, sadece kurulu düzene ve 

Anayasaya uygun olduğuna inanılan düşüncelerin açıklanabilmesi, bu 

özgürlüğün varlığına delil gösterilemez 459 . Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 

şiddeti, silâhlı mücadeleyi ve ayaklanmayı teşvik etmediği sürece sadece 

toplumda beğeni ve hoşgörü ile karşılanan düşüncelerin değil, aynı zamanda 

devleti veya halkın bir kesimini rahatsız eden, hatta şoka uğratan, 

455 

ÖZHAN, Hacı Ali-ÖZİPEK, Bekir Berat: Yargıtay Kararlarında İfade Hürriyeti, Liberal 

Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2003, s.4. 

456 

E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı: 1, s.199 

457 

SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarında İfade Hürriyeti, s.7. 

458 

KAPANİ, Münci: a.g.e., s.226-227. 

459 


125

demokrasiye zarar vermemek kaydıyla, devletin mevcut düzenini sorgulayan 

ve resmî görüşe aykırı düşüncelerin de düşünceyi açıklama özgürlüğünden 

yararlanabileceğine karar vermiştir 460 . 

Gerçi Anayasa Mahkemesi çeşitli karalarında İnsan Hakları 

Evrensel Bildirisine ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine atıfta 

bulunmuştur 461 . Ancak Anayasa Mahkemesi bu sözleşmeleri, bağımsız ölçü 

norm olarak değil, “insan haklarına saygılı devlet” ilkesini aydınlatan destek 

ölçü norm olarak kullanmıştır 462 . Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları 

ise, Anayasa Mahkemesi tarafından, kesin hüküm kavramının yok olacağı 

gerekçesiyle, yeni vaka veya delil olarak değerlendirilmemiştir 463 . 

Demokratik hukuk devletinin vazgeçilmez temel unsurlarından olan 

düşünceyi açıklama özgürlüğünün mutlak ve sınırsız olamayacağı, bu 

özgürlüğün de birtakım sınırlarının olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Sorun bu 

sınırlandırmaların sınırının ne olacağıdır. 1961 Anayasasının 11. maddesi 

temel hak ve özgürlüklerin ancak kanunla sınırlandırılabileceğini belirttikten 

sonra bu sınırlandırmanın da bir sınırının olduğunu hükme bağlamıştır. Buna 

göre, kanunla yapılan sınırlandırmalarda temel hak ve özgürlüklerin özüne 

dokunulamayacağı belirtilmiştir. “Öze dokunmama” ilkesinin yerini 1982 

Anayasasında “demokratik toplum gereklerine aykırı olmama” ilkesi almıştır. 

1982 Anayasasında 4709 sayılı Kanunla 464 yapılan değişiklikle “öze 

dokunmama” ilkesi madde metnine yeniden eklenmiştir. Yeni hâliyle 1982 

Anayasasına göre, temel hak ve özgürlükler, özlerine dokunulmaksızın, 

Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik 

Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olarak sınırlandırılamaz. 

Bu değişiklikle temel hak ve özgürlükler kanunla sınırlandırılırken, bu 

sınırlandırmada “öze dokunmama” ve “demokratik toplum düzeninin 

460 Thoma v. Lüxembourg, 38432/97, 29.03.2001, Reports of Judgement and Decisions, § 

44; Sener v. Turkey, 26680/95, 18.07.2000, § 45; Polat v. Turkey, 23500/94, 08.07.1999, § 

47; Gerger v. Turkey, § 48; Sener v. Turkey, § 45; Polat v. Turkey, § 45; Sürek v. 


461 E. 1993/1, K. 1993/2, KT. 23.11.1993, AMKD, Sayı: 30, Cilt: 2, s. 919; E. 1993/3, K. 

1994/2, KT. 16.6.1994, AMKD, Sayı: 30, Cilt: 2, s.1207. 


463 ÇAĞLAR, Bakır- ÇAVUŞOĞLU, Naz: “Parti Kapatma Davalarında Mermer- Mozaik 

İkilemi”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 1999, Cilt: 16, s.186. 


126

gereklerine aykırı olmama” kriterleri birlikte aranmıştır. Gerçi Anayasa 

Mahkemesi, özgürlüklerin özüne dokunup tümüyle kullanılmaz hâle getiren 

sınırlandırmaların, demokratik toplum düzeninin gerekleriyle de uyum içinde 

sayılamayacağını belirtmiştir 465 . 

Anayasa Mahkemesi, 1961 Anayasası döneminde, hakkın etkisini 

ortadan kaldıran, amacına uygun şekilde kullanımını ciddî şekilde engelleyen 

veya hakkı örtülü bir şekilde kullanılmaz hâle koyan sınırlandırmaları öze 

dokunur nitelikte kabul ederken 466 ; 1982 Anayasası döneminde, hakları 

tümüyle kullanılmaz hâle getiren sınırlandırmaları öze dokunur nitelikte kabul 

etmiştir 467 . Gerçi Anayasa Mahkemesi bu yaklaşımından daha sonra 

vazgeçmiş ve bir hakkın kullanımını güçleştiren veya engelleyen 

sınırlandırmaların hakkın özüne zarar vereceğine karar vermiştir 468 . Ancak bu 

yaklaşımını tutarlı bir şekilde ve 1961 Anayasası dönemindeki gibi güçlü bir 

biçimde vurgulamamıştır. Nitekim Anayasa Mahkemesinin bahse konu 

kararının bir başka cümlesinde “…hakkın özüne dokunan düzenlemeler 

gerçek anlamda seçme ve seçilme hakkını ortadan kaldırır.” diyerek çelişkiye 

düşmüştür. 

1982 Anayasasının sınırlandırmanın sınırı olarak kabul ettiği 

“demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı olmama” kriterini Anayasa 

Mahkemesi uygularken, sözü edilen demokratik toplum düzeninin, 1982 

Anayasasında belirtilen özgürlükçü demokrasi ve onun gerekleriyle belirlenen 

hukuk düzeninin kastedildiğini ileri sürmüştür 469 . Ancak Anayasa Mahkemesi 

daha sonra bu görüşünü değiştirmiş ve demokratik toplum düzeninin 

gerekleriyle, klâsik demokrasinin kastedildiğini ve klâsik demokrasilerin temel 

hak ve özgürlükleri en geniş şekilde sağlayan ve güvence altına alan rejimler 

olduğunu belirtmiştir 470 . Anayasa Mahkemesi bu yaklaşımını kararlı şekilde 

göstermemiş, genel olarak demokrasi konusunda 1982 Anayasasının 




Sayı: 1, s.228. 





127

öngördüğü düzenin kastedildiğini kabul etmiştir 471 . Bunu da genellikle 

Anayasanın Başlangıç Hükümlerine ve Atatürk Milliyetçiliğine atıfta bulunarak 

yapmıştır 472 . 

Demokratik toplum gereklerine aykırı olmama ilkesinin dayanağını 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin ikinci fıkrası oluşturmaktadır. Bu 

Sözleşmeye aykırılıkları inceleyip karar veren Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesine göre, sınırlandırma zorlayıcı sosyal bir ihtiyaçtan 

kaynaklanmıyorsa veya gidilebilecek en son çare niteliğinde değilse, 

demokratik toplum düzeninin gereklerine de uygun olmayacaktır 473 . 

1982 Anayasasında 2001 yılında yapılan değişiklikle, temel hak ve 

özgürlüklerin sınırlandırılmasında, “ölçülülük ilkesi”nin gözetilmesi gerektiği 

hükme bağlanmıştır. Gerçi Anayasanın önceki hâlinde yer alan sınırlamaların 

“öngörüldükleri amaç dışında kullanılamazlar” ifadesinden yola çıkan 

Anayasa Mahkemesi, sınırlandırmanın ancak zorunlu olduğu ölçüde olması 

gerektiğini belirterek “ölçülülük ilkesi”ne işlerlik kazandırmıştır 474 . 

Düşünce özgürlüğünün sınırlandırılmasında Amerika Yüksek 

Mahkemesinin geliştirdiği “açık ve mevcut tehlike” kriteri Anayasa Mahkemesi 

tarafından da kullanılmıştır. Anayasa Mahkemesi önüne gelen bir parti 

kapatma davasında 475 , parti programında yer alan hususların, Türkiye 

Cumhuriyeti için yakın ve görülebilir bir tehlike oluşturduğuna karar 

vermiştir 476 . Yakın ve görülebilir bir tehlikenin varlığı tespit edilirken, ülkelerin 

içinde bulundukları şartların dikkate alınması kaçınılmazdır. Nitekim Anayasa 

Mahkemesi bu ilkeye atıfta bulunduğu kararında Türkiye Cumhuriyetinin 

konumunun ve koşullarının bu tehlikeyi ağırlaştırdığına dikkat çekmiştir 477 . 


KT. 07.03.1989, AMKD, Sayı: 25, s.150, 152. 

472 E. 1989/1, K. 1989/12, KT. 07.03.1989, AMKD, Sayı: 25, s.150, 152;E. 1990/1, K. 1991/1, 

KT. 16.07.1991, AMKD, Sayı: 27, Cilt: 2, s.959-961; E. 1991/2, K. 1992/1, KT. 10.07.1992, 

AMKD, Sayı: 28, Cilt: 2, s.808-816. 

473 Observer and Guardian v. The United Kingtom, 13585/88, 26.11.1991, A 216, , § 66-70; 

Case of Éditions Plon v. France, 58148/00, Reports of Judgements, 18.05.2004,§ 53. 


475 Bu davada, Sosyalist Birlik Partisinin, tüzük ve programının, Birinci Büyük Kongrede 

alınan kararın, bu karara dayanak oluşturan Genel Yönetim Kurulu raporu ile Genel Başkan 

ve Genel Başkan Yardımcısı'nın Parti adına yaptığı açıklamaların; Anayasaya ve Siyasî 

Partiler Kanununa aykırı olduğu ileri sürülmüştür. 



128

Ancak böyle durumlarda dahi açıklanan düşünce bakımından soyut, genel ve 

sübjektif bir değerlendirilme yapılmamalıdır 478 . Aksi taktirde, hâkim 

politikalara alternatif oluşturan herhangi bir düşüncenin, zararlı ve tehlikeli 

olduğu kabul edilerek demokrasinin en temel unsurlarından biri olan 

muhalefet etme özgürlüğü ortadan kaldırılabilir. Buradaki tehlike, devletin 

önlemekte haklı ve yetkili olduğu, ciddî ve önemli zarar meydana 

getirebilecek, yakınlık derecesi çok yüksek olan bir tehlikedir. Bu kriter 

uygulanırken, düşüncenin ifade edildiği ortam dikkate alınmalı ve konu bir 

yakınlık ve derece sorunu olarak değerlendirilmelidir 479 . 

Anayasa Mahkemesi düşünceyi açıklama özgürlüğü ile ilgili genel 

tutumunu belirlerken, açıklanan düşüncelerin, içeriklerini ve öngördükleri 

amaçları esas almıştır. Halbuki demokrasilerde amacın gayri meşru 

gösterilmesi suretiyle düşünce özgürlüğünün sınırlandırılması yerine, bu 

amacı gerçekleştirmek için kullanılan yöntemlere bakılmalıdır 480 . Demokratik 

toplumlarda, açıklanan düşüncelerin başlı başına suç sayılan bir eylem gibi 

algılanarak sınırlandırılmaları kabul edilemez. Düşünceyi açıklama 

özgürlüğünün sınırlandırılmasında belirleyici olması gereken kriter, söz 

konusu düşüncelerin öngördükleri yöntemlerin şiddet içerip içermedikleri 

olmalıdır. Buna karşılık şiddeti tahrik ve teşvik eden düşünce açıklamalarının 

korunması söz konusu olamaz 481 . Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin de 

yaklaşımı bu yöndedir 482 . 

B)Anayasa Mahkemesinin Basın Özgürlüğüne Yaklaşımı 

Anayasa Mahkemesi basın özgürlüğünü düşünce ve kanaat 

özgürlüğünü tamamlayan ve onun kullanılmasını sağlayan bir özgürlük olarak 

478 


479 

TEZİÇ, Erdoğan: “Türkiye’de Siyasal Düşünce ve Örgütlenme Özgürlüğü”, Anayasa 

Yargısı, Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 1990, Cilt: 7, s.36-37. 

480 


481 

ERDOĞAN, Mustafa: a.g.m., s.9. 

482 

Gerger v. Turkey, § 48; Sener v. Turkey, § 45; Polat v. Turkey, § 45; Sürek v. 


129

ele almaktadır 483 . Dolayısıyla Anayasa Mahkemesinin düşünceyi açıklama 

özgürlüğüyle ilgili olarak benimsediği yaklaşımı basın özgürlüğü için de 

sergilemektedir. 

Anayasa Mahkemesine göre, “düşünce ve kanat özgürlüğünü 

tamamlayan ve onun kullanılmasını sağlayan basın özgürlüğü de düşünce ve 

kanaat özgürlüğü gibi mutlak ve sınırsız değildir… Geniş halk kitlelerinin 

düşünce ve kanaatleri üzerinde etki yapan basının özgür olması, toplumun 

huzur ve selâmetini ve Devletin güvenliğini ihlâl edecek mahiyetteki 

beyanların ve yazıların cezasız bırakılması demek değil, sadece basının 

önceden kayıtlama ve kısıtlamaya tâbi tutulmaması demektir. Sosyal görevini 

yerine getirebilmesi için basının özgür olması kadar sorumluluk şuuru ile 

hareket etmesi de şarttır. Sorumluluk şuurundan yoksun bir basın, her 

sorumsuz kuvvet gibi er geç soysuzlaşır ve toplum hayatını sarsan ve millî 

güvenliği tehlikeye sokan bir kuvvet halini alır.” 484 

Anayasa Mahkemesi tarafından düşünce özgürlüğünü tamamlayan 

ve onun kullanılmasını sağlayan bir özgürlük olarak nitelendirilen basın 

özgürlüğünden yararlanan basına, “sosyal görevini yerine getirebilmesi için 

basının özgür olması kadar sorumluluk şuuru ile hareket etmesi de şarttır.” 

ifadesinden de anlaşılacağı gibi, sosyal bir görev ve sorumluluk 

yüklemektedir. O hâlde basın bu görev ve sorumluluğun gereklerine uygun 

davranmadığı durumlarda da kısıtlanmaya tâbi tutulabilecektir. Böyle bir 

yaklaşımın basın özgürlüğünün alanını daraltacağı kuşkusuzdur. Düşüncenin 

herhangi bir şekilde açıklanmasında aranmayan bu kriterlerin düşüncenin 

basın yoluyla aktarılmasında aranması, Anayasa Mahkemesinin basını 

düşünceyi açıklama özgürlüğü ile özdeş gören yaklaşımıyla da çelişmektedir. 

Bu görev ve sorumluluk nedir? Sorusuna verilecek cevap Anayasa 

Mahkemesinin bu özgürlüğe bakışını bize göstermesi açısından çok 

önemlidir. Bunun için Anayasa Mahkemesinin bu kararına konu olan olayı 

incelememiz gerekmektedir. 

483 Bkz. E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı: 1, s.200-203; E. 1963/17, K. 

1963/84, KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı: 1, s.217-218; E. 1997/19, K. 1997/66, KT. 

23.10.1997, AMKD, Sayı: 35, Cilt: 1, s.99-100. 


130

Millî Birlik Komitesinin, 1962 seçimleri öncesi getirdiği 38 sayılı 

“Anayasa Nizamını, Millî Güvenlik ve Huzuru Bozan Bazı Fiiller Hakkında 

Kanun”un 1. maddesinde, “27 Mayıs 1960 Devrimini, söz, yazı, haber, 

havadis, resim, karikatür veya sair vasıta ve suretlerle, yersiz, haksız veya 

gayrimeşru gösterenlerin veya üstü kapalı da olsa matûfiyeti belli olacak 

şekilde böyle göstermeye çalışanların; bu Devrimin neticesi olarak Yüksek 

Adalet Divanınca veya sair kaza mercilerince verilmiş ve kesinleşmiş olan 

karar ve hükümleri, söz, yazı, haber, havadis, resim, karikatür veya sair 

vasıta ve suretlerle kötüleyenlerin veya üstü kapalı da olsa matûfiyeti belli 

olacak şekilde kötülemeye çalışanların veya mahkûm edilenlerin 

mahkûmiyetlerine esas teşkil eden fiillerini yahut şahıslarını övenler veya 

neticelenmiş hazırlık, ilk, son tahkikat veya infaz safhalarıyla ilgili resim, 

hatırat, rörortaj yayanlar veya beyanat verenlerin; 27 Mayıs 1960 Devrimini 

yersiz, haksız veya gayrimeşru gösterecek surette, feshedilmiş Demokrat 

Partinin iktidarını övenler veya müdafaa edenlerin bir yıldan beş yıla kadar 

ağır hapis cezası ile cezalandırılacakları” belirtilmekteydi. Bir siyasî parti 

genel başkanının basın toplantısında, kendisine yöneltilen soruya karşılık 

“siyasî kanaatten dolayı kimseye ceza verilemeyeceğine göre, af ancak bir 

haksızlığın tamiri olacaktır” şeklinde verdiği cevabı nedeniyle hakkında bu 

Kanuna muhalefetten dava açılmış ve bu Kanun, itiraz yoluyla Anayasa 

Mahkemesinin önüne gelmiştir. 

Dava açılmasına neden olan olay ve Kanun metni incelendiğinde, 

Anayasa Mahkemesinin basına yüklediği görev ve sorumluluğun, ürünü 

olduğu 27 Mayıs Devriminin hiçbir şekilde eleştirilmemesi olduğu açıkça 

görülür. Anayasa Mahkemesine göre, 27 Mayıs Devrimini eleştirmek bir 

yana, bu dönemdeki uygulamalarına üstü kapalı da olsa sitemde bulunmak, 

vatandaşları bir biri aleyhine tahrik eden ve onlar arasında kin ve düşmanlık 

yaratan bir davranış olacaktır 485 . Böyle bir yaklaşım hiçbir surette basın 

özgürlüğüyle bağdaşmaz. 

Anayasa Mahkemesi bu kararında, basın özgürlüğünü ve basın 

özgürlüğünün özü meselesini birbirine karıştırmıştır. Anayasa Mahkemesine 

485 E. 1963/16, K. 1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı: 1, s.200-203. 

131

göre, basının özgür olması demek, basının önceden kayıtlama ve kısıntıya 

tâbi tutulmaması demektir” 486 Aynı mahkeme aynı kararında basın 

özgürlüğünün özünü belirlerken aynı kriterleri ileri sürmüştür 487 . Oysa bir 

hakkın özü kavramı o hak sınırlandırılırken, onun dokunulamaz alanını ifade 

eder. Hakkın kendisi özden çok daha geniş niteliktedir. Anayasa 

Mahkemesinin bu yaklaşımı özgürlüklerin devamlı şekilde sınırlandırılmış bir 

alanda kullanılacağı gibi bir sonuca bizi ulaştırır ki, bu yaklaşım 

sınırlandırmanın istisna olarak kabul edildiği demokrasi anlayışına uygun 

düşmez. Nitekim Anayasa Mahkemesi bu görüşünü daha sonra değiştirerek 

Anayasanın “Basın hürdür, sansür edilemez” hükmünü, basın organlarının 

önceden kayıtlanma ve kısıntıya tâbi tutulmaması, neyi yazıp neyi 

yazmayacaklarını belirlemekte ve görüşlerini açıklamakta özgür olması 

anlamında olduğunu belirterek 488 , bu özgürlüğü biraz daha geniş şekilde 

tanımlamıştır. Ancak bu tanımlama da yetersizdir. Çünkü basın özgürlüğü 

devletin bu özgürlüğe karşı sadece pasif tutum takınması ile sağlanamaz. 

Nitekim gerek 1961 Anayasası gerekse 1982 anayasası “Devlet basın ve 

haber alma hürriyetlerini sağlayacak tedbirleri alır” hükmüne yer vererek 

Devletin bu özgürlüğü sağlaması için aktif bir tutum içinde olmasını zorunlu 

saymıştır. Anayasa Mahkemesinin son yıllarda verdiği bir kararla bu konuya 

değinmiştir. Anayasa Mahkemesine göre, “…Basın özgürlüğü yalnız bu 

alanda çalışanlar yönünden değil, herkes için geçerli ve yaşamsal bir 

özgürlüktür. Basın, geniş haber alma ve iletişim sistemleri, ileri baskı 

teknikleri, yaygın ve hızlı dağıtım ağı ile büyük bir alanda ve bütünlük içinde 

faaliyet göstermektedir. Böyle bir faaliyet ise, önemli bir ekonomik ve mali 

kaynak ihtiyacını yaratmaktadır. Bu sektöre girebilmenin kolaylaştırılması ve 

rekabet ortamının yaratılması, basın özgürlüğünü sağlamanın temel 

koşullarındandır. İhtiyaçları karşılamak ve koşulları gerçekleştirmek, kanun 

koyucunun görevleri arasındadır.” 489 





132

Basın alanında ortaya çıkan tekelleşmeler karşısında kanun 

koyucuya görev yükleyen bu karar basın özgürlüğü bakımından çok 

önemlidir. Çünkü günümüzde basın özgürlüğüne yönelen tehditler sadece 

devlet kaynaklı değildir. Birçok alanda faaliyet gösteren dev basın kuruluşları, 

gazetecilerin neyi yazıp yazmayacaklarını belirlemekte, istekleri dışında 

davrananları sektör dışına itmektedirler. 

Basın özgürlüğünün sınırlandırılmasının sınırının ne olacağı 

sorunu, Anayasa Mahkemesinin bu özgürlüğün özüne hangi durumlarda 

dokunulmuş sayılacağına dair yaklaşımıyla çözülmüştür. Anayasa 

mahkemesine göre, basının sansüre tâbi tutulması; kitap, gazete ve dergi 

çıkarılmasının önceden izin alma ve malî teminat yatırma şartına 

bağlanması; haber, düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını 

engelleyici veya zorlayıcı iktisadî, malî ve teknik kayıtların konulması; 

durumlarında basın özgürlüğünün özüne dokunulması söz konusu 

olmaktadır 490 . Ancak, Anayasa Mahkemesi “öze dokunmama” ilkesi ile ilgili 

olarak yaptığı bu tanımlamaya her zaman sadık kalmamıştır. Nitekim 

13.05.1971 tarihli ve 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanununun 3. maddesinin a, b 

ve c fıkralarının, Anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle açılan iptal davasında 

Anayasa Mahkemesi verdiği kararla yukarıda belirttiğimiz hakkın özü 

yaklaşımını terk etmiştir. Anayasa Mahkemesi bu kararında sansürü, basın 

özgürlüğünü sınırlandırmanın yollarından biri olarak görmüştür 491 . Oysa 

yukarıda değindiğimiz önceki kararlarında basına sansür konulmasını basın 

özgürlüğünün özüne dokunur nitelikte kabul etmişti. 

Anayasa Mahkemesi aynı kararında, Sıkıyönetim Komutanlığına 

matbaaları kapatma yetkisinin verilmesini “…sıkıyönetim ilânını zorunlu kılan 

bir ortamda basımevlerinin olumsuz, yıkıcı faaliyetleri, ağır ve tehlikeli 

durumlara, Devlet ve millet bünyesinde geniş ölçüde tahribata yol 

açabileceği...” 492 gerekçesiyle Anayasaya uygun bulmuştur. Oysa 

basımevlerini kapatma yetkisinin Sıkıyönetim Komutanlığına verilmesinin 

490 


KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı: 1, s.228. 

491 

E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Sayı: 10, s.176. 

492 

E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Sayı: 10, s.176-177. 

133

haber, düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici nitelikte 

teknik bir sınırlandırma olduğu açıktır. Bu yönüyle de hakkın özü tahrip 

edilmektedir ve kanun koyucuya bile verilmeyen hakkın özüne dokunma 

olanağı, Sıkıyönetim Komutanlığına verilmektedir. Karşı oy kullanan üye 

Şevket Müftügil’in de belirttiği gibi, Anayasa düzenini korumak isteyen bir 

yönetim şeklinin, Anayasanın öngördüğü temel hakları bir tarafa itmeye, 

onların özüne dokunmaya kalkışması düşünülemez 493 . 

Anayasa Mahkemesi 1979 yılında verdiği bir kararla 494 basın 

özgürlüğünün özü kavramını farklı bir yaklaşımla ele almıştır. Anayasa 

mahkemesi bu kararında, yasaklamanın düşüncenin kendisine değil, yayım 

aracına ilişkin bulunması durumunda hakkın özüne dokunulmuş 

sayılmayacağını ileri sürmüştür 495 . Anayasa Mahkemesi bu kararıyla hakkın 

özü konusunda yukarıda belirttiğimiz yaklaşımından tamamen uzaklaşmıştır. 

Düşünce özgürlüğü ve basın özgürlüğü, onları kullanmamızı mümkün kılan 

araçlardan ayrılamaz. Bu araçlara getirilebilecek birçok sınırlandırmalar, aynı 

zamanda bu özgürlüklerin özüne de dokunabilir. Örneğin gazetelere, 

kitaplara sansür konulması ya da matbaa kurmanın ve gazete çıkarmanın 

izne bağlanması düşüncenin kendisine değil yayım araçlarına yönelik bir 

kısıtlamadır. Aynı zamanda bu kısıtlamaların hem düşünce özgürlüğünün 

hem de basın özgürlüğünün özünü tahrip ettiği aşikardır. Düşüncenin 

kendisine değil yayım aracına getirilen kısıtlamayı hakkın özünü tahrip edici 

nitelikte bulmayan Anayasa mahkemesi, aynı Kanunun 1992 yılında tekrar 

önüne gelmesi üzerine, bu kısıtlamayı bazı hak ve özgürlüklerin durdurulması 

493 E. 1971/31, K. 1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Sayı: 10, s.232. 

494 Türkiye’de günlük gazeteler 13.06.1952 tarih ve 5953 sayılı “Basın Mesleğinde 

Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun”un 20. 

maddesini değiştiren 19.02.1954 tarih ve 6253 sayılı Kanunla, Ramazan Bayramının ikinci 

ve üçüncü günleriyle Kurban Bayramının ikinci, üçüncü ve dördüncü günleri günlük 

gazetelerin yayımı yasaklanmıştır. Resmi Gazete, Tarih: 19.02.1954, Sayı: 8638. Bu 

günlerde gazete yayın hakkı her ilde gazetecilerin bulundukları meslek kuruluşlarından basın 

kartı sahibi üyesi en fazla olana aitti. Yasa koyucunun gazetecilerin gerçek tatillerinin 

gazetelerin çıkmadığı günlerde olacağı düşüncesinden hareketle koyduğu bu yasak, 

gazetecilerin meslek kuruluşlarının desteklenmesi gibi bir amacıda içinde barındırmaktaydı. 

Çünkü günlük gazetelerin çıkmadığı bu beş gün içinde, gazete çıkarma hakkını elinde 

bulunduran dernekler, satıştan ve ilândan elde edilen gelire de sahip olmaktaydı. Geniş bilgi 

için bkz. TURHAN, Mehmet: “Gazeteler ve Bayram” (Bir Anayasa Mahkemesi Kararının 

Düşündürdükleri), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Ocak-Aralık 1993, 

Cilt: 48, No:1-4, s.197-208. 


134

olarak görmüştür 496 . Anayasa Mahkemesinin, ondört yıl sonra görüşünü 

tamamen değiştirerek, bu hükmü olağanüstü bir durum söz konusu 

olmaksızın olağan dönemler için bazı hak ve özgürlüklerin kullanılmasını 

askıya aldığı için Anayasanın 2 ve 15. maddelerine aykırı bularak iptal etmesi 

yerinde olmuştur. Çünkü hangi nedenle olursa olsun, bir derneğe ya da 

meslek kuruluşuna tekel vermek demokrasilerde savunulamaz 497 . Ayrıca, 

gazete çalışanlarının dinlenme hakkı gerekçe gösterilerek, basın 

özgürlüğünün sınırlandırılası kabul edilemez. 

Görüldüğü gibi Anayasa Mahkemesinin, “basın özgürlüğünün 

özünün ne olduğu” ve “hangi kısıtlamaların bu özü tahrip ettiği” konusunda 

tutarlı ve istikrarlı bir tavrı yoktur. Anayasa Mahkemesinin Kararları 

incelendiğinde genellikle konjonktüre bağlı olarak basın özgürlüğünün özünü 

belirlemeye çalıştığı görülür. Bu yaklaşım tarzı ise, Anayasa Mahkemesinin 

kuruluş amacına ve misyonuna uygun değildir. 

Anayasa Mahkemesinin diğer temel hak ve özgürlükler konusunda 

takındığı pozitivist tutumu basın özgürlüğüne yaklaşımında da ortaya 

koymaktadır. Bunun en açık örneğini 5680 sayılı Basın Kanununun 31. 

maddesinin 498 Anayasanın düşünce, basın ve bilim özgürlüğünü düzenleyen 

17, 20, 21, 22, 24. maddelerine aykırı olduğu gerekçesiyle açılan iptal 

davasında göstermiştir. Anayasa Mahkemesi, yabancı memleketlerde 

basılan ve yayımlanan eserlerle ilgili olarak, Anayasada açık ya da kapalı 

herhangi bir hükmün bulunmadığını, bu konunun düzenlenmesinin kanuna ve 

kanun koyucuya bırakıldığını belirtmiştir. Anayasa Mahkemesi pozitivist 

yaklaşımını daha da abartarak kanun koyucunun, yabancı memleketlerde 

basılan gazete, dergi, kitap ve benzeri eserlerin yurdumuza ne şekilde ve 

hangi şartlar altında sokulabileceğini belirlerken ve bu hususta gerekli 

gördüğü yasakları koyarken Anayasanın temel hak ve özgürlüklerle ilgili 

496 E. 1992/36, K. 1993/4, KT. 20.01.1993, AMKD, Sayı: 29, Cilt: 1, s.219-220. 

497 TURHAN, Mehmet: a.g.m., s.208. 

498 5680 sayılı Basın Kanununun 31. maddesi, “Yabancı memleketlerde çıkan basılmış 

eserlerin Türkiye’ye sokulması veya dağıtılması Bakanlar Kurulu kararıyla yasaklanabilir. Bu 

gibi basılmış eserlerin, Bakanlar Kurulundan acele karar alınmak üzere, İçişleri Bakanlığınca 

karardan evvel dağıtılmaları yasaklanabileceği gibi, dağıtılmış olanlar da toplattırılabilir. 

Yasaklanmış olmasına rağmen bunları Türkiye’ye bilerek sokanlar, dağıtanlar veya bu gibi 

eserleri kısmen veya tamamen iktibas ederek yayanlar… hapis ve…ağır para cezası ile 

cezalandırılırlar.” hükmünü içermekteydi. 

135

hükümlerini göz önünde bulundurmak mecburiyetinde olmadığı gibi 

Anayasanın 11. maddesinde yazılı bulunan temel hak ve özgürlüklerin özünü 

kanuna karşı dahi koruyan kayıtlarla da bağlı olmadığını ileri sürmüştür 499 . 

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Anayasa Mahkemesi, gerek 

düşünce özgürlüğü gerekse düşünce özgürlüğünü tamamlayan ve onun 

kullanılmasını sağlayan bir özgürlük olarak nitelediği basın özgürlüğü ile ilgili 

sınırlandırmaların Anayasaya uygunluk denetimini yaparken, bu özgürlükleri, 

çoğulcu bir yaklaşımla farklı düşüncelerin açıklanması ve muhalefet etme 

hakkının tanındığı bir serbesti olarak değil, mevcut düzene ve Anayasaya 

uygun düşüncelerin açıklanması şeklinde değerlendirmektedir. 

En önemli görevi Anayasanın üstünlüğünü korumak olan Anayasa 

Mahkemesinin bu görevini yerine getirirken Anayasada yer alan hükümleri 

esas alması doğaldır. Muhakkak ki, Anayasada yer alan ve çoğulculukla 

uyuşmayan hükümlerin değiştirilmesi Anayasa koyucunun görevidir. Ancak, 

Anayasa Mahkemesi denetim görevini yaparken yoruma açık olan hükümleri 

uygularken mevcut düzenden yana değil özgürlüklerden yana bir tavır 

takınması gerekir. Anayasa Mahkemesinin göstermesi gereken bu yaklaşımı, 

anayasa yargısının kuruluş amacı ve meşruiyetinin kaynağı olan temel hak 

ve özgürlüklerin korunmasına da uygun olur. Aksi bir yaklaşım, anayasa 

yargısının kuruluş amacıyla, evrensel hukuk ilkeleriyle, insan hak ve 

özgürlüklerini düzenleyen uluslararası sözleşmelerle ve bu özgürlüklerin 

fonksiyonları ile bağdaştırılamaz. Çünkü bu özgürlüklerin temelinde 

çoğulculuk ve muhalefet etme hakkı yatmaktadır. 

Anayasa Mahkemesinden beklenen böyle bir yaklaşımın pozitif 

dayanakları da mevcuttur. Çünkü Anayasada sınırlı hak anlayışını yansıtan 

ve devletin ideolojik tarzda yorumlanmasına yol açabilecek hükümlerin 

yanında; çoğulculuğa ve sınırlı iktidara işaret eden, hukuk devleti, demokratik 

devlet ve insan haklarına saygılı devlet gibi ifadelerde yer almaktadır 500 . 

Bunlar görmezden gelinerek, sadece Anayasanın ideolojik tercihlerini 

499 E. 1963/170, K. 1963/178, KT. 05.07.1963, AMKD, Sayı: 1, s.373-374. 

500 SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarında İfade Hürriyeti, s.31. 

136

yansıtan hükümler doğrultusunda karar verildiğinde, Anayasaya uygunluk 

denetiminin yerini rejimin temel tercihlerine uygunluk denetimi alır 501 . 

501 SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarında İfade Hürriyeti, s.32. 

137

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

DİĞER MEVZUATIMIZDA VE UYGULAMADA BASIN ÖZGÜRLÜĞÜNÜN 

GEÇİRDİĞİ EVRELER VE BUGÜNKÜ DURUMU 

I. CUMHURİYET ÖNCESİ DÖNEM 

A) Matbaanın Türkiye’ye Girişi ve İlk Basım Yayım Hareketleri 

Matbaanın icadından sonra, bu sanat birçok Avrupa kentiyle birlikte 

Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olan İstanbul’a da çok gecikmeden 

girmiştir 502 . 1492 yılında İspanya’dan Türkiye’ye göç eden Museviler arasında 

matbaacıların da bulunduğu, bunların İstanbul’da bir matbaa kurdukları, 

tarihçiler tarafından belirtilmektedir 503 . Musevîlerden sonra Ermenilerin ve 

Rumların da matbaalar kurdukları ve bu matbaalarda dinî eserlerin yanı sıra, 

gramer ve tarih kitapları bastıkları bilinmektedir 504 . Buna rağmen 19. yüzyılın 

ikinci yarısına kadar Osmanlı İmparatorluğu'nda ciddî bir yayımcılıktan ve 

kurumsallaşmış bir yapıdan söz etmek pek mümkün değildir. 

Türkiye'de yayımcılığın tarihi, 1727 yılında kurulan İbrahim 

Müteferrika Matbaası'nda, 1729 yılında basılan ilk kitap olan “Vankulu Lûgatı” 

ile başlar 505 . Bu tarihten Tazminat’ın ilânına kadar(1729-1839) 434 kitap 

basıldığı hesaplanmıştır 506 . Bu da göstermektedir ki Osmanlı 

502 Matbaanın Osmanlı İmparatorluğu’na icadından çok sonra girdiği iddiası tamamen gerçek 

dışı olup, bu durum Türkler tarafından matbaanın kurulması tarihi ile karıştırılmaktadır. 

503 Geniş bilgi için bkz. KOLOĞLU, Orhan: Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif 

Yayınları, İstanbul, 2006, s. 13; GALANTİ, Avram: a.g.e., s.9; GERÇEK, Selim Nüzhet: 

a.g.e., s.26; BALKANLI Remzi: a.g.e., s.19; ERSOY, Osman: a.g.e., s.18 vd.; ERTUĞ, 

Hasan Refik: a.g.e., s. 87 vd.; İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., s.149 vd. 

504 Bkz. ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s.92. Matbaayı Osmanlı İmparatorluğu topraklarına ilk 

sokan Musevî matbaacılar, Padişah II. Beyazıt döneminde İstanbul’da yirmi civarında 

İbranice eser basmışlardır. Bu eserlerin birçoğunun kapağında İbranice “Sultan Bayezid’in 

gölgesi altında basılmıştır” cümlesi vardır. GALANTİ, Avram: a.g.e., s.112. 

505 Ebu Nasr İsmail bin Hammad el-Cevherî tarafından yazılan Arapça-Türkçe bir sözlük olan 

bu eser, basıldığı tarihte hayatta bulunmayan Mehmed bin Mustafa el- Vanî tarafından 

Türkçeye çevrilmiştir. İki yılda basımı tamamlanan bu eser bin nüsha olarak basılmıştır. 

İbrahim Müteferrika Matbaasında basılan diğer eserler için bkz. ERSOY, Osman: a.g.e., 

s.37 vd.; KABACALI, Alpay: a.g.e., s.21 vd.; CARLESON, Edvard: İbrahim Müteferrika 

Basımevi ve Bastığı İlk Eserler, Yayına Hazırlayan: Mustafa AKBULUT, Türk Kütüphaneciler 

Derneği Yayınları:11, Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Basımevi, Ankara, 1979. 

506 BAYSAL, Jale: Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları 

Kitaplar, İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1968, s. 29-41. 

138

İmparatorluğu’nda yayımcılık ve basımcılık, yüzyılı aşkın bir sürede ancak 

emekleme dönemine gelebilmiştir 507 . 

Basım sanatının 1492 yılında Osmanlı ülkesine girmiş olmasına 

rağmen, gazete yayımcılığı bu tarihten çok daha sonra başlamıştır. 

Türkiye’de ilk gazeteyi Fransız Devrimi’nden hemen sonra Fransızlar 

çıkarmışlardır. Bu gazete, İstanbul’da Fransız elçiliği basımevinde basılan ve 

1795 yılında Fransızca olarak yayımlanan “Bulletin de Nouvelles” isimli 

gazetedir 508 . İlk Türkçe gazete ise, 1828 yılında yayımlanan “Vakayi-i 

Mısriye”dir 509 . Bu gazeteleri, 1831 yılında yayımlanmaya başlanan 

İmparatorluğun resmî gazetesi niteliğindeki “Takvim-i Vekayi” 510 ve 1840 

yılında William Churchill isimli bir İngiliz tarafından yayımlanmaya başlanan 

yarı resmî nitelikteki “Ceride-i Havadis” gazeteleri takip etmiştir 511 . 

Devlet desteği olmaksızın özel teşebbüs tarafından kurulan ilk Türk 

gazetesi olan “Tercüman-ı Ahval” ise, 1860 yılında yayımlanmaya 

başlanmıştır. Aynı zamanda ilk fikir gazetesi olan bu gazetenin 

yayımlanmasını sağlayan Agâh Efendi ile Şinasi’nin basın tarihimizde özel bir 

yeri vardır 512 . Şinasi tarafından çıkartılan “Tasvir-i Efkar” ve William Churchill 

tarafından çıkartılan “Rûzname-i Ceride-i Havadis” bu dönemde yayımlanmış 


508 ALEMDAR, Korkmaz: İstanbul (1875-1964) – Türkiye’de Yayınlanan Fransızca Bir 

Gazetenin Tarihi, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları No:117, Ankara, 1978, 

s.4, Kalite Matbaası; EBÜZİYA, Ziyad: “Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkçe Dili Dışındaki 

Basını”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:3342, İstanbul, 

1985, s.37-38. Bu gazete, kuruluş tarihinden de anlaşılacağı gibi, Fransız Devriminin 

heyecanını yansıtmak ve Devrimin amaçlarını Osmanlı ülkesindeki Fransızlara ve Türklere 

anlatmak amacıyla kurulmuştur. Bkz. GİRİTLİ, İsmet: “Türkiye’de Fransızca ve İngilizce 

Dilinde Yayınlanan Gazeteler”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın, İstanbul Üniversitesi 

Yayınları No:3342, İstanbul, 1985, s.129. Osmanlı İmparatorluğunda yayımlanan yabancı 

gazetelerin çoğu Fransızca’dır. Fransa’nın 16. yüzyıldan itibaren Doğu Akdeniz ülkeleriyle 

kurduğu önemli ticarî ilişkiler o dönemde Fransızca’ya yaygın kullanım alanı sağlamıştır. Bu 

nedenle Osmanlı İmparatorluğu’nda yayımlanan gazeteler hangi devletin ya da azınlığın 

yayın organı olursa olsun genellikle Fransızca’yı kullanmaktaydılar. ALEMDAR, Korkmaz: 

a.g.e., s.4. 

509 Yakın zamanlara kadar ilk Türkçe gazetenin 1831’de yayımlanan Takvim-i Vakayi olduğu 

sanılmaktaydı. Oysa yapılan son araştırmalar ilk Türkçe gazetenin Vakayi-i Mısriye olduğunu 

göstermiştir. Geniş bilgi için bkz. KOLOĞLU, Orhan: İlk Gazete İlk Polemik: Vakayi-i 

Mısriye’nin Öyküsü ve Takvim-i Vakayi ile Tartışması, Çağdaş Gazeteciler Derneği, Ankara, 

1989. Takvim-i Vakayi için bkz. YAZICI, Nesimi: Takvim-i Vekayi – Belgeler, Gazi 

Üniversitesi Yayın No: 32, Ankara, 1983. 

510 YAZICI, Nesimi: a.g.e., s.51. 

511 Bu gazete hakkında geniş bilgi için bkz. ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., 162-164. 


139

diğer gazetelerdir. Yine bu dönemde “Vakayi-i Tıbbiye”, “Mecmua-i Fünûn”, 

“Mir’at”, “Mecmua-i İber-i İntibah” ve “Ceride-i Askeriye” isimli dergiler de 

yayımlanmıştır 513 . 

Tanzimat’ın ilânıyla birlikte başlayan Batılılaşma hareketlerinin 

sonucu olarak Batı’daki gelişmelerden haberdar ve farklı sosyal ve kültürel 

ihtiyaçlara sahip aydınların ortaya çıkması; eğitim alanında girişilen bazı 

yeniliklerin kitap, gazete ve dergi gibi basılı araçları zorunlu kılması basın 

alanındaki gelişmeyi tetiklemiştir. Bu yıllarda sayıları artmaya başlayan 

yayımcıların matbaalarında basılan kitap, gazete ve dergiler, belirli bir okur 

kitlesi yaratarak, 1860'tan sonra gelişecek bir yayım dünyasının temelini 

oluşturmuştur. Bu dönemde yayımcılığı düzenlemek amacıyla önce bazı 

iradeler çıkarılmış, daha sonra da matbaa açmak, kitap ve dergi basmak için 

belirli kurallar getiren hukuksal düzenlemeler yapılmıştır. 

B) Cumhuriyet Öncesi Dönemde Basın Özgürlüğü 

Osmanlı İmparatorluğu’nda 1864 yılına kadar basın özgürlüğünün 

hukukî ve objektif herhangi bir sınırı yoktu. İdare istediği zaman gazete 

çıkarılmasına izin verir, istediği zaman bu izni kaldırır ve gazeteyi 

kapatabilirdi 514 . İdarenin gazeteler üzerindeki bu keyfiyeti, İmparatorlukta 

siyasî gazetecilikten çok edebi gazeteciliğin gelişmesine yol açmıştır. Bu 

nedenledir ki, ilk gazetecilerin büyük çoğunluğu aynı zamanda ilk 

edebiyatçılarımızdandır 515 . 

Cumhuriyet öncesi dönemde, basını dolaylı da olsa ilgilendiren ilk 

513 Geniş bilgi için bkz. ERTUĞ, Hasan Refik: a.g.e., s. 178-189. 

514 Nitekim Tercüman-ı Ahvalin yayımlarından rahatsız olan idare bu gazeteyi geçici bir 

süreyle kapatmıştır. Basın tarihimizin ilk kapatma vakası olarak tarihe geçen bu olayı 28 

Mayıs 1861 tarihli Ceride-i Havadis gazetesinde çıkan şu haberden öğreniyoruz: “Tercümanı 

Ahval adlı gazetenin yazarı yetkisinin dışında hareket ettiğinden, kendisi Babıâli'ye 

çağırılarak matbaasının kapattırıldığının resmen tebliğ olunduğu haber alınmıştır.” İki hafta 

süren bu kapatmadan sonra yayıma yeniden başlayan Tercüman-ı Ahval gazetesinin ilk 

sayısında şu yazı görülmektedir: “Elimizde olmayan nedenlerle birkaç gün gecikmeden sonra 

Babıali'nin izniyle Tercüman-ı Ahval yine çıkıyor. Vah vah Ceride-i Havadis'in umduğu 

özgürlüğün tadı pek uzun sürmedi.” İSKİT, Server R.: Hususi İlk Türkçe Gazetemiz, 

Tercüman-ı Ahval ve Agah Efendi, Ulus Basımevi, Ankara, 1937, s.35. 

515 Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal, Ebüzziya Tevfik gazetecilik tarihimiz kadar edebiyat 

tarihimizin de önemli isimleridirler. İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, 

s.55. 

140

hukukî düzenleme 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesidir 516 . Bu 

Nizamnamede, matbaa açmak isteyenlere durumları incelendikten sonra, 

eğer sakınca görülmezse, matbaa açabileceklerine dair bir belge 

verileceği(m.1-2); matbaaların basacakları her türlü kitapların ve risalelerin 

basılıp yayımlanabilmesinin, ülke ve devlet için hiçbir sakınca 

taşımadıklarının tespit edilmesine ve bu durumun tutanakla sadrazamlık 

makamına sunulup izin alınmasına bağlı olduğu (m.3); ülke ve devletçe 

zararlı olan kitap ve risaleleri bastırmaya cesaret edenlerin, bastıkları şeylere 

derhal el konulacağı(m.7); Nizamnameye aykırı davrananların ise, 

matbaalarının kapatılacağı ve buna cesaret edenlerin de suçluluk 

derecelerine göre, Ceza Kanununda gösterilen ceza ile 

cezalandırılacağı(m.9) belirtilmekteydi 517 . 

1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesi aynı zamanda bir sansür 

nizamnamesi niteliğindedir 518 . Ancak bu sansür nizamnamesi gazeteler ve 

dergilerden ziyade, kitaplar düşünülerek hazırlanmıştır. Çünkü 

Nizamnamenin yürürlüğe girdiği tarihte resmî ve yarı resmî nitelikte olan 

“Takvim-i Vekayi”, “Ceride-i Havadis” ve “Vakayi-i Tıbbiye”den başka Türkçe 

gazete ve dergi bulunmamaktaydı. 

Cumhuriyet öncesi dönemde basını ve basın özgürlüğünü 

doğrudan ilgilendiren ilk düzenleme ise 1864 tarihli Matbuat 

516 Latin harflerle yazılmış Nizamname metni için bkz. KUDRET, Cevdet: a.g.e., s.103 vd. 

517 Bu Nizamnamede belirtilen Ceza Kanunu, aynı zamanda doğrudan doğruya basını 

ilgilendiren ilk yasaklamaların yer aldığı 1858 tarihli Ceza Kanunname-i Hümayunudur. Bu 

Kanunun 137. maddesinde, izinsiz matbaaların kapatılacağı ve bunları işletenlerin para 

cezasına çarptırılacağı; 138. maddesinde, İmparatorluğun menfaatini ihlâl ve icra kuvvetini 

temsil edenlerle tebaanın aleyhine gazete, kitap vs. yayımlayanlara para cezası verilmesinin 

yanında, matbaalarının da geçici ya da sürekli olarak kapatılabileceği; 139. maddesinde, 

genel ahlâka aykırı olan yazı, resim ve tasvir basan, bastıran ve yayımlayan kimselere para 

ve hapis cezası verilebileceği; 213. maddesinde ise, afiş ve yayın yoluyla, başkalarına asılsız 

isnatta bulunanların cezalandırılacağı belirtilmekteydi. Bu Kanun 1810 tarihli Fransız Ceza 

Kanunu’nun bir çevirisidir. 1858 tarihli Ceza Kanunname-i Hümayunu, 1926 yılına kadar 68 

yıl yürürlükte kalmıştır. Geniş bilgi için bkz. GÖKÇEN, Ahmet: Tanzimat Dönemi Osmanlı 

Ceza Kanunları ve Bu Kanunlardaki Ceza Müeyyideleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1987. 

518 Her ne kadar sansür hükümleri içerse de bu Nizamname basın özgürlüğü tarihimiz 

açısından önemlidir. Çünkü süreli ve süresiz yayınlar için zorunlu bir vasıta olan matbaalar, 

ilk kez bu Nizamname ile genel ve objektif kurallara bağlanmıştır. ERTUĞ, Hasan Refik: 

a.g.e., s.193. 

141

Nizamnamesidir 519 . Bu Nizamnamenin birinci kısmında; siyasî ve idarî nitelik 

gösteren basılı eserlerin yayımının hükûmetin iznine tâbi olduğu ve bu iznin 

her zaman geri alınabileceği(m.1), gazete çıkarabilmek için en az otuz 

yaşında olmak gerektiği(m.3), her gazetenin sorumlu bir müdürünün 

olacağı(m.4), hükûmet tarafından gazetelere gönderilecek yazıların ve bir 

gazetede bir şahsın adı belirtilerek veya ima yoluyla bir yazı yayımlanmışsa o 

şahıs tarafından cevap gönderildiği taktirde bu cevabın, ücretsiz olarak 

yayımlanacağı(m.8) belirtilmekteydi. 

Nizamnamenin ikinci kısmında suçlar ve bu suçlar için öngörülen 

cezalar düzenlenmekteydi 520 . Nizamnamenin cezaî hükümlerinin yer aldığı 

bu kısımda, basın suçları için suçun niteliğine bağlı olarak para cezası, hapis 

cezası, yayımın geçici olarak durdurulması ve gazetenin kapatılması olmak 

üzere dört farklı yaptırım uygulanabilmekteydi. 

Matbuat Nizamnamesiyle basın özgürlüğü tam anlamıyla 

gerçekleştirilmese de, önceden idarenin iki dudağı arasında yürütülen basın 

faaliyeti, bu Nizamnameyle hukukî ve objektif kurallara bağlanmıştır. 

Bu Nizamnamenin yürürlüğe girmesiyle birlikte basında ciddî bir 

canlanma söz konusu olmuş, yeni birçok gazete ve dergi kurulmuştur. Yeni 

kurulan bu gazetelerin bazıları hükûmete karşı muhalif bir tutum takınmış ve 

özgürlük talebinde bulunmuştur 521 . Bu durumdan rahatsız olan hükûmet, 

519 Bu Nizamname, Padişah tarafından 15 Kasım 1864 tarihinde onaylanmış ve 1 Ocak 1865 

tarihinde tebliğ edilerek yürürlüğe konulmuştur. Latin harflerle yazılmış metin için bkz. İSKİT, 

Server R.: Türkiye’de Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Müdürlüğü, İstanbul, 1939, s. 691- 

695. İlk basın kanunu diyebileceğimiz bu düzenleme, III.Napolyon’un basını kontrol altına 

almak amacıyla 1852’de hazırlattığı Fransız Basın Kanunundan uyarlanmış ve 1909 yılına 

kadar yürürlülükte kalmıştır. İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., s.202. 

520 Bu kısımda düzenlenen suçlardan bazıları şunlardır: Ruhsatsız gazete çıkarmak(m.10); 

gazetenin imzalı sayısını ilgili devlet dairesine göndermemek(m.11); hükûmetten gönderilen 

resmî yazıları yayımlamamak(m.12); devletin iç güvenliğini bozacak suçlardan birinin icrası 

için bazı kişileri kışkırtmak(m.13); genel adaba ve millî ahlâka aykırı yazılar 

yayımlamak(m.14); Padişah ve ailesini tahkir eden ve hükümranlık haklarına saldırı 

sayılabilecek yazılar yayımlamak(m.15); bakanlara dokunacak yazılar yayınlamak(m.16); 

dost ve müttefik hükümdarlara dokunacak yazılar yayımlamak(m.17); meclisleri, 

mahkemeleri ve devletçe kurulacak kurulları kötüleyen yazıları yayımlamak(m.19); devlet 

memurları aleyhine yazı yazmak(m.20); yabancı büyük elçileri, orta elçileri, 

maslahatgüzarları kötülemek(m.21); halkı kötülemek(m.22); yanlış haber yayımlamak(m.26). 

521 Özellikle Muhbir isimli gazete özgürlükçü yazılar yayımlaması ile ve hükûmete karşı 

muhalefetiyle dikkat çekmekteydi.1867 yılında İstanbul’da yayıma başlayan bu gazete 32. 

sayısında yer alan ve Ali Suavi tarafından kaleme alınan Belgrad Kalesi’nin Sırplara terk 

edilmesi meselesiyle ilgili bir yazı üzerine kapatılmıştır. Bunun üzerine İngiltere’ye kaçan Ali 

Suavi 31 Ağustos 1867 tarihinde Le Mukhbır adı ile gazeteyi yeniden çıkarmıştır. Gazetenin 

142

1867 yılında Matbuat Nizamnamesinin hükümlerini yok sayan ve hükûmete 

basınla ilgili idarî tedbirler alabilmek yetkisi tanıyan “Âlî Kararname”yi 

yayımlamıştır 522 . Kararnamenin sonunda, hükûmete tanınan yetkinin geçici 

olduğu, Kararnameyi yaratan şartların ortadan kalkması hâlinde 

Kararnamenin de yürürlülükten kalkacağı belirtilmiştir. Ancak Kararname 

uzun yıllar yürürlükte kalarak basın özgürlüğünü tamamen ortadan 

kaldırmıştır 523 . 

Kararnamenin idareye tanıdığı tüm yetkilere rağmen, basın 

susturulamamış ve hükûmeti rahatsız etmeye devam etmiştir. Bunun üzerine, 

1876 yılında çıkartılan başka bir Kararnameyle basına ön denetim 

zorunluluğu getirilmiştir 524 . Gazetecilerin Kararnameye karşı gösterdiği yoğun 

tepkiler çabuk sonuç vermiş ve ön denetim iki gün sonra kaldırılmıştır 525 . 

Ancak bu tepkilerin basın özgürlüğü için yarattığı rüzgar sadece ön denetimi 

kaldırmakla kalmamış, basın özgürlüğünün anayasal düzeyde tanınmasına 

da yol açmıştır. Türk toplumunun ilk yazılı Anayasası olarak kabul edilen 

1876 Anayasasının 12. maddesinde yer alan “Matbuat kanun dairesinde 

serbesttir.” hükmü bunun bir göstergesidir 526 . 

ilk sayısında şu cümle yer almıştır: “Muhbir, doğru söylemek yasak olmayan bir memleket 

bulur yine çıkar”. CANATAK, A. Mecit: Muhbir Gazetesinin Sistematik Tahlili, Yüzüncü Yıl 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi, Van, 1995, s.1; Geniş bilgi için bkz. TÜTENGİL, Cavit Orhan: “Yeni 

Osmanlılar”dan Bu Yana İngiltere’de Türk Gazeteciliği (1867-1967), İstanbul Üniversitesi 

Yayınlarından No:1395, İstanbul, 1969, s. 31 vd. 

522 Latin harflerle yazılmış Kararname metni için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat 

Rejimleri, s.696. 

523 1909 yılına kadar yürürlükte kalan bu Kararnameden sonra Muhbir, Ayine-i Vatan, Utarit, 

İstikbal, Hülasat-ül Efkar, Şark, Hayal, Hadika, Basiret, İbret, Diyojen, Çıngıraklı Tatar, 

İbretname-i Alem geçici ya da sürekli olarak kapatılan gazete ve mecmualardan bazılarıdır. 

İNUĞUR, M. Nuri:a.g.e., s.206; KABACALI, Alpay: a.g.e., s.85-88. 

524 Latin harflerle yazılmış Kararname metni için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat 


525 Kararnameyi yayımladığı sayısında Basiret gazetesi, "Bugün makinemiz kırılmış 

olduğundan gazetemiz bu biçimde yayınlanmıştır.", diye büyük bir uyarı koyarak birinci, ikinci 

ve üçüncü sayfaları beyaz bırakmış, yalnız dördüncü sayfasına ilânları basmıştır. Sabah 

gazetesi başyazarı Şemsettin Sami'nin, bu ön denetimi kınamak için uyguladığı yöntem ise, 

sonraları çok kullanılacaktır. Şemsettin Sami gazeteyi, ön denetimin çıkardığı yerleri boş 

bırakarak yayımlamıştır. Böylece okuyucu, ön denetimin neleri makasladığını görmüştür. 

İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., s.253. 

526 1876 Anayasasının ilânından sonra yeni bir basın kanunu hazırlanmaya başlanmıştır. Bu 

çalışmaların sonunda ortaya çıkan 1877 tarihli Matbuat Kanunu, II. Abdülhamit tarafından 

yürürlüğe konulmamıştır. Bu Matbuat Kanunu, dört ana bölüm ve 51 maddeden 

oluşmaktaydı. birinci bölüm, basımevlerinin kuruluşu ve işleyişiyle ilgili hükümleri; ikinci 

bölüm, gazeteler ve süreli yayınlara ilişkin hükümleri; üçüncü bölüm, basın yoluyla işlenecek 

143

Anayasanın ilânıyla birlikte yepyeni bir dönemin başladığını 

zanneden basın özgürlüğü taraftarları, yanıldıklarını anlamak için çok 

beklemek zorunda kalmamışlardır. Basın özgürlüğünün anayasal düzeyde 

tanınmasını sağlayan, ancak basınla yıldızı hiç barışmayan II. Abdülhamit, ilk 

olarak 1876 Anayasasının 36. maddesine dayanarak 527 1877 yılında 

çıkardığı bir Kararname ile ülkede sıkıyönetim ilân etmiş; 528 daha sonra ise, 

halkın parlamento hayatı için henüz hazır olmadığı gerekçesiyle, 14 Şubat 

1878 tarihinde Meclis-i Umumi’yi kapatarak yeni bir dönem açmıştır. Bu 

dönemin en önemli özelliklerinden birisi de, kurulan sansür sistemiyle basım 

ve yayım faaliyetlerinin çok sıkı bir denetime tâbi tutulmuş olmasıdır 529 . 

Bu dönemde, basını susturmak ve gazetelerin muhalefetini 

bertaraf etmek için kurulmuş olan sansür sistemi dışında başka yöntemlerden 

de yararlanılmıştır. Örneğin, gazetelere çeşitli ödenekler sağlanmış ve ga- 

zetecilere nişanlar verilmiştir. Bu durumdan faydalanmak isteyen bazı 

açıkgöz ve şantajcı gazeteciler, aleyhte yazı yazmak tehdidiyle para sızdırma 

yoluna dahi gitmişlerdir 530 . 

suçlar ve bunlara verilecek cezaları; dördüncü bölüm ise, davalara bakacak mahkemeleri ve 

duruşma usullerini belirlemekteydi. Latince harflerle yazılmış metin için bkz. İSKİT, Server 

R.: Türkiye’de Matbuat Rejimleri, s.699-706. 

527 1876 Anayasasının 36. maddesine göre, meclislerin açık olmadığı zamanlarda 

Anayasaya aykırı olmamak kaydıyla Bakanlar Kurulu tarafından alınan kararların kanun 

hükmünde olduğu belirtilmekteydi. 

528 Bu Kararnamenin 6. maddesinde, askerî hükûmetin zihinleri kurcalayıcı yayım yapan 

gazeteleri derhal kapatabileceği belirtilmekteydi. 

529 II.Abdülhamit, basını sansüre tâbi tutmak konusunda herhangi özel bir kanun, ya da 

nizamname yayınlatmamıştır. Sansürü görünüşte sadece kitaplarla basılı evrakı kapsayan 

Matbaalar Nizamnameleriyle birlikte 1876 Anayasasının kendisine vermiş olduğu yetkiye 

dayanarak çıkartmış olduğu Sıkıyönetim Kararnamesiyle yürütmüştür. KUDRET, Cevdet: 

a.g.e., s.36. Yukarıda değindiğimiz 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesinin 3. maddesi 

matbaaların basacakları her türlü kitap ve risaleler için sansür öngörmekteydi. Bu hüküm 

1888 yılında, 1857 tarihli Nizamnamenin yerine yürürlüğe giren Matbaalar 

Nizamnamesinde(m.19) ve 1895 yılında yürürlüğe giren Matbaalar Nizamnamesinde de 

karşımıza çıkmaktadır(m.21). II. Abdülhamit döneminde, bazı sözcüklerin kullanılması 

yasaklanmıştır. Grev, suikast, ihtilâl, anarşi, sosyalizm, dinamit, infilâk, kargaşalık, hal’, 

Makedonya, Girit, Kıbrıs, Yıldız kelimeleri bunlardan bazılarıdır. İSKİT, Server: Türkiye’de 

Matbuat İdareleri ve Politikaları, s.100. 

530 Örneğin, Tercüman-ı Hakikat, Saadet, Levand Herald, Moniteur Oriental, Byzantis, La 

Turquie, İstanbul ve Tarik gazetelerine Padişahın iradesiyle hazineden 30.000 -100.000 

kuruş arasında yardım yapılmıştır. İNUĞUR, M. Nuri: a.g.e., s. 267. Gazeteciler bu tür 

yolsuzluklara öyle alışmışlardı ki, finansman bakımından darboğaza giren bazı Jön Türk 

gazeteleri, önce muhalif yazılarını artırırlar, sonra da Sarayla pazarlığa otururlar, yüksek bir 

meblağa gazeteyi satarak basımını durdururlardı. Buradan elde ettikleri yüksek miktarlardaki 

parayla yeni bir gazete daha çıkarıyorlardı. Yine yurt dışına kaçan Jön Türkler de birtakım 

gayri ciddî ve blöften ibaret olan muhalif gazeteler çıkarıp, o ülkedeki Osmanlı temsilciliği ile 

144

II. Abdülhamit ile basın arasındaki bu mücadele 1908 yılına kadar 

sürmüştür. 1908’de yeniden yürürlüğe konulan 1876 Anayasasının basınla 

ilgili olan 12. maddesi, “Matbuat kanun dairesinde serbesttir, hiçbir veçhile 

kablettab teftiş ve muayeneye tâbi tutulamaz” biçiminde değiştirilerek; 

maddenin 1876 tarihli Kanunu Esasi’de yer alan ifadesine “sansür yasağı” 

eklenmiştir 531 . 

II. Meşrutiyet'in ilânıyla birlikte Osmanlı basını o güne kadar 

görülmeyen bir canlılığa kavuşmuştur. II. Meşrutiyet’in ilânından sonraki ilk 

bir buçuk ayda gazete imtiyazı alanların sayısı iki yüzü geçmiştir. Sayıları gün 

geçtikçe daha da artan bu gazete ve dergiler bir fikri kabul ettirmek, intikam 

almak ve şantaj yapmak gibi gayelerle çıkarılmış; fakat hiçbirisi yaşayamamış 

ve büyük çoğunluğunun ömrü birkaç nüsha sonra veya ilk sayıyla birlikte 

sona ermiştir 532 . 

II. Meşrutiyetin ilânıyla birlikte oluşan belirsizlik ortamında, her çeşit 

yayın için sansür kendiliğinden kalktığı gibi, yayım sonrası bir denetim de söz 

konusu değildi. Böyle bir durum özgürlük değil, anarşi ortamı yaratmıştır 533 . 

Basındaki bu anarşi ortamına son vermek amacıyla 1909 yılında, 1881 tarihli 

Fransız Basın Kanununu örnek alınarak hazırlanan Matbuat Kanunu 

yürürlüğe konulmuştur 534 . Hükûmete gazete ve dergi kapatma yetkisi verdiği 

için siyasal amaçlı kullanıma açık olan bu Kanun, birçok değişiklik geçirerek 

1931 yılına kadar yürürlükte kalmıştır 535 . 

Sadece siyasî mevkutelerin tâbi olduğu bu Kanununda 536 bir 

yandan basına geniş özgürlük vermek, bir yandan da zararlı yayımları 

pazarlığa oturuyorlardı. HANİOĞLU, M. Şükrü: ”Jön Türk Basını” Tanzimat’tan Cumhuriyete 

Türkiye Ansiklopedisi, Cilt III, , İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 45. Basının, şantaj ve 

benzeri yollarla maddî çıkar elde etmesi, II. Abdülhamit döneminden önce de olagelmiş 

hadiselerdendir. Bu dönemden önce de basın, hem Osmanlı Devleti'nden hem de 

Türkiye’de ihale peşinde koşan Avrupalı bankerlerden ya da Galata sarraflarından maddî 

çıkar elde etmiştir. KOLOĞLU Orhan: “II. Abdülhamid’in Basın Karşısındaki Açmazı”, Tanzimat’tan 

Cumhuriyete, Türkiye Ansiklopedisi, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 84. 

531 

DANIŞMAN, Ahmet: a.g.e., s.7. 

532 

İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, s.144. 

533 

İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, s.143. 

534 

Latif harflerle yazılmış metin için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat Rejimleri, 

s.707-714. 

535 

KABACALI, Alpay: a.g.e., s.140. 

536 

Bu Kanun siyasî ve siyasî olmayan mevkuteleri birbirinden ayırmış ve siyasî olmayan 

mevkutelerin yayımının bu Kanuna tâbi olmadığı belirtmiştir(m.34). 

145

önlemek kaygısı bir arada görülmektedir 537 . Bu Kanunda; her gazete ve süreli 

yayının bir sorumlu müdürünün olacağı(m.1), kısıtlı olmayan, sahtekârlık, 

dolandırıcılık ve emniyeti suiistimal gibi kötü ahlâklı olduğunu gösteren bir 

fiilden mahkûm olmamış ve yirmi bir yaşını doldurmuş bulunan her Osmanlı 

vatandaşının gazete ve süreli yayının sorumlu müdürü olabileceği(m.2), 

gazete veya süreli yayın çıkarmak isteyenlerin gazete ve süreli yayının 

unvanı, nerede ve hangi dilde yayımlanacağı gibi bilgileri içeren bir 

beyanname vermek zorunda oldukları(m.3), suç içerikli yayınlardan dolayı 

sorumlu müdürün, makaleyi yazanın, basanın, satanın ve dağıtanın sorumlu 

olacağı, gazete sahibinin ise sadece zarar ve ziyandan sorumlu 

olacağı(m.11), bir kişi aleyhine yapılan yayıma karşı, aleyhindeki yazının iki 

katından fazla olmamak üzere gönderdiği cevabın ve hükûmetin gerçek dışı 

gördüğü yayımlar hakkındaki düzeltme yazılarının yayımlanacağı(m.21) 

belirtilmiştir. 

Bu Kanunla; resmî heyetlerin ve mahkemelerin gizli oturumlardaki 

konuşmalarını yayımlamak(m.13), Osmanlı ülkesinde tanınmış dinlere, 

mezheplere veya unsurlardan birine, delile dayalı ilmî ve felsefî açıklamalar 

dışında, yayın yoluyla hakaret etmek(m.16), halkı suç işlemeye kışkırtan 

yazılar yayımlanmak(m.17), basın yoluyla şantaj yaparak çıkar 

sağlamak(m.18), asılsız haber ve bilgilerle bir kişiyi suçlamak(m.19) ve genel 

ahlâka aykırı yazı ve resim basmak(m.20) yasaklanmıştır. 

Kanunun 23. maddesinde, 17. maddenin ihlâli hâlinde dava sonucu 

beklemeksizin ilgili gazetenin, güvenliğin korunması amacıyla hükûmet 

tarafından kapatılabileceği; ancak yargılama sonucunda sorumlu müdürün 

beraat etmesi hâlinde, gazetenin kapatılmasından dolayı uğranılan zarar için 

sorumlu müdürün tazminat talep edebileceği hükme bağlanmıştır 538 . 

1909 Matbuat Kanunuyla aynı tarihte kabul edilen Matbaalar 

Kanunuyla matbaalar eskiden kendilerine yükletilen ağır yükümlülüklerden 

537 

İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, s.157; İNUĞUR, M. Nuri: 

a.g.e., s.318. 

538 

Bu Kanunun ilginç maddelerinden birisi, Padişaha hakareti düzenlemektedir. Bu 

maddede, Padişaha basın yoluyla hakaret edenler üç aydan üç seneye kadar hapis 

cezasına çarptırılacağını belirtilmekteydi. Bu madde, hakaret edilmediği taktirde Padişahın 

da eleştirilebileceğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. İSKİT, Server: Türkiye’de 

Matbuat İdareleri ve Politikaları, s.158. 

146

kurtulmuşlardır. Bu Kanunda, her Osmanlı vatandaşının bir beyanname 

vererek matbaa açabileceği ve matbaalarda basılacak eserlerin hiçbir yere 

gösterilmek zorunluluğunun bulunmadığı belirtilmiştir 539 . 

II. Meşrutiyet Anayasasında ilân edilen ve 1909’da yapılan 

değişiklikle pekiştirilen özgürlükler, söz konusu Anayasanın yürürlüğe girdiği 

tarihten yaklaşık bir yıl sonra, 31 Mart Olayı ile birlikte sıkıyönetim ilân 

edilerek askıya alınmıştır. 31 Mart Olayının bastırılmasından sonra ilân edilen 

sıkıyönetim, Birinci Dünya Savaşı öncesi içte ve dışta ortaya çıkan 

gelişmelerle birlikte sürekli bir niteliğe bürünmüş ve zamanla diğer 

özgürlüklerle birlikte, basın ve düşünceyi açıklama özgürlüğünün de 

tamamen ortadan kalkmasına yol açmıştır 540 . 

539 İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, s.158. 

540 DANIŞMAN, Ahmet: a.g.e., s.7. Bu dönemde Matbuat Kanununda yapılan ve basın 

özgürlüğünü yakından ilgilendiren başlıca değişiklikler şunlardır: 1)3 Mart 1912 tarihli geçici 

Kanunla, 1909 tarihli Matbuat Kanununun 2. maddesi değiştirilmiştir. Bu değişikliğe göre, bir 

gazetenin sorumlu müdürü olabilmek için aranan şartlara ek olarak yüksek öğrenim görmüş 

olmak veya yedi yıllık idadi(lise dengi okul) diplomasına sahip olmak şartı da getirilmiştir. 

Ayrıca bu değişiklikle siyasî gazete ve mevkute imtiyazı almak için belli bir miktar paranın 

depozito olarak yatırılması zorunlu hâle getirilmiş ve askerlerin yazı yazmaları 

yasaklanmasıdır. Latin harflerle yazılmış metin için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat 

Rejimleri, s.716. 2)16 Şubat 1913 tarihli geçici Kanunla, asıl kanunun 20. maddesi 

değiştirilerek genel edep ve ahlâk kurallarına aykırı yazı ve resimlerin yayımlanması 

yasaklanmıştır. Latin harflerle yazılmış metin için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat 

Rejimleri, s.718. 3) 9 Mart 1913 tarihinde 1909 tarihli geçici Kanunla, mebusların ve ayan 

meclisi üyelerinin siyasî gazete sorumlu müdürü olmaları yasaklanmıştır. Çarşılarda, 

sokaklarda gazete, kitap vs. satmak isteyenlerin polise ikametgâhlarını bildirmeleri zorunlu 

hâle getirilmiştir. Osmanlı unsurları arasında nifak ve kin doğuran, halkı askerlik hizmetinden 

soğutan veya kanunun suç saydığı fiilleri öven yayınlar suç sayılmıştır. Latin harflerle 

yazılmış metin için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat Rejimleri, s.719. 4) 9 Kasım 

1913 tarihli geçici Kanunla, asıl Kanunun 23. maddesi değiştirilerek devletin iç ve dış 

güvenliğini bozabilecek biçimde yayım yapan gazetelerin Bakanlar kurulu (Meclisi Vükela) 

kararıyla geçici olarak kapatılabileceği düzenlenmiştir. Latin harflerle yazılmış metin için bkz. 

İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat Rejimleri, s.723. Gerçi Kanunun ilk hâlinde de 

hükûmetin böyle bir yetkisi vardı. Ancak bu geçici kapatma yargıya götürülebiliyordu ve 

sorumlu müdür beraat ederse haksız kapatmadan dolayı tazminat talep edilebiliyordu. 5) 25 

Ağustos 1914 tarihli geçici Kanunla, Kanunun 33. maddesi değiştirilerek askerî sansür 

memurlarını tarafından yayımına izin verilenler dışında ordu hareketleriyle ilgili haberler 

yazılamayacağı hükme bağlanmıştır. Ayrıca bu hükme aykırı hareket edilmesi hâlinde yayın 

sahibi veya sorumlu müdür yayımlanan haberin kaynağını açıklamaya mecbur 

tutulmuşlardır. Latin harflerle yazılmış metin için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat 


147

Özgürlüğü 

II. CUMHURİYET DÖNEMİ 

A) Cumhuriyetin İlk Yıllarında ve Tek Parti Döneminde Basın 

Millî Mücadelenin kazanılmasından sonra, İstanbul İtilaf 

Devletlerince boşaltılmış ve 25 Ekim 1923 tarihinde Türkiye Büyük Millet 

Meclisi İcra Vekilleri Heyeti bir Kararname yayımlayarak, uzun yıllar süren 

sıkıyönetimi ve sansürü ortadan kaldırmış ve basını yeniden özgürlüğüne 

kavuşturmuştur 541 . Cumhuriyetin ilânından yaklaşık altı ay sonra yürürlüğe 

konulan 1924 Anayasasının, “Matbuat kanun dairesinde serbesttir ve neşir 

edilmeden evvel teftiş ve muayeneye tâbi değildir” ifadesini içeren 77. 

maddesi ile de basın özgürlüğü Anayasal güvenceye bağlanmıştır. 

Sansürün kaldırıldığı ve basın özgürlüğünün anayasal güvenceye 

bağlandığı bu yeni dönemde, iktidar yanlısı basın organları yanında muhalif 

basın organları da yayımlanma olanağı bulmuştur. Ancak bu durum fazla 

uzun sürmemiştir. Şeyh Sait Ayaklanmasını takiben, 4 Mart 1925 tarihinde 

Takrir-i Sükûn Kanununun kabul edilmesiyle sansür geri dönmüştür. 

Hükûmete Cumhurbaşkanının onayıyla memleketin sosyal düzenini, huzur ve 

barışını, güvenlik ve asayişini bozmaya yönelen her türlü teşkilâtı, girişimleri 

ve yayınları yasaklama ve sanıkları İstiklâl Mahkemelerine verme yetkisi 

tanıyan bu Kanunun 7. maddesi, basın özgürlüğünü tek başına ortadan 

kaldırmaya yetmiştir. 

Basının eleştirilerinden rahatsız olan iktidar, aradığı fırsatı bu 

Kanunla bularak, ülkedeki bütün muhalefetle birlikte muhalif basını da 

susturmuştur 542 . 

Şeyh Sait Ayaklanmasıyla birlikte isyan noktasında sıkıyönetim ilân 

edilerek, 3 Mayıs 1925 tarihinde 1846 numaralı Kararname yayımlanmış ve 

541 “İdarei Örfiyenin ve Sansürün İlgasına Dair TBMM İcra Vekilleri Hey’eti Kararnamesi”, 

Kabul Tarihi: 7 Ekim 1923, Yayım Tarihi: 25 Ekim 1923, Resmî Ceride No: 37. Latin harflerle 

yazılmış metin için bkz. İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat Rejimleri, s.729. 

542 GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası Basında Muhalefet, s.1; Takrir-i 

Sükûn Kanunu ile birlikte başta Tevhid-i Efkâr, Son Telgraf, İstiklâl, Sayha, Sebil-ür Reşat, 

Aydınlık, Orak-Çekiç,Tok Söz, Tanin ve Vatan olmak üzere birçok gazete ve dergi 

kapatılmıştır.Bkz. GÜZ, Nurettin: Türkiye’de Basın İktidar İlişkileri, s.173. 

148

u Kararnameye özel Talimatname hazırlanmıştır. Bu Talimatnamenin 15. ve 

16. maddeleri konumuz bakımından önemlidir. Bu maddelerde, sıkıyönetim 

bölgesi dahilinde yayımlanan gazetelerin basım öncesi sansüre tâbi 

olduğu(m.15) ve sıkıyönetim bölgesine dışardan ithal olunacak gazetelerin ve 

diğer yayınların sansürce görüldükten sonra tevzi edileceği(m.16) 

belirtilmiştir 543 . Bu Kararnameyle sıkıyönetim bölgelerindeki basın ve 

haberleşme denetim altına alınmıştır. Ayrıca kapatılan gazetelerin 

yöneticilerinin İstiklâl Mahkemeleri tarafından tutuklanması ve yargılanması, 

basın üzerinde yeteri derecede korku havası yaratmış ve muhalif gazete ve 

dergileri tamamen susturmuştur 544 . 

Basın özgürlüğünü yakından ilgilendiren ve hâlen yürürlükte olan 

“Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kanunu” yine bu dönemde kabul 

edilmiştir 545 . Bu Kanun, Ceza Kanunundaki “müstehcen ve hayâsızca 

yayınlar” dışında olup da on sekiz yaşından küçüklerin maneviyatı üzerine 

zararlı etkide bulunacağı anlaşılan yayınların sınırlanmasına ilişkindir(m.1) 546 . 

Kanuna göre, bir eserin sınırlandırılabilmesi için, kurulacak yetkili kurulun o 

eserin küçükler için muzır(zararlı) nitelik taşıdığına karar vermesi(m.2) ve bu 

eserlerin üzerine “tahdidata tâbidir” damgasının vurulması gerekmekteydi. 

Damgalanan eserlerin açık sergilerde satılması, dükkanlarda teşhir edilmesi, 

gazetelerde, dergilerde, el ve duvar ilânlarıyla veya başka şekillerde ilân 

edilmesi, kitapçılar tarafından küçüklere gösterilmesi ve satılması 

yasaklanmıştı(m.4). 

543 İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, s.248. 

544 GÜZ, Nurettin: Türkiye’de Basın İktidar İlişkileri, s.174. Takrir-i Sükûn döneminde basın 

sıkı bir denetim altındaydı, telefonla gazetelerin başyazarlarına emirler verilmekte, en ufak 

bir hata yüzünden gazeteler haftalarca kapatılmakta, sorumlular mahkemeye verilerek 

cezalandırılmaktaydı. Bkz. SERTEL, Zekeriya: Hatırladıklarım, 3. Baskı, , Gözlem Yayıncılık, 

İstanbul, 1977, s.191-192. 

545 12 Eylül 1923 tarihinde Cenevre’de, Türkiye’nin de aralarında bulunduğu devletlerce 

imzalanan “Mugayiri Edep ve Hayâ Yayının Tedavülü ve Ticareti Hakkındaki Sözleşme”, 

Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 1 Haziran 1926 tarih ve 886 numaralı Kanunla kabul 

edilmiştir. İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, s. 252-254. Daha sonra 

bu Sözleşmeye uygun olarak 21 Haziran 1927 tarihinde “Küçükleri Muzır Neşriyattan 

Koruma Kanunu” kabul edilmiştir. 


149

Takrir-i Sükûn Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra susan 

muhalif basın, 1929 yılından itibaren yeniden sesini yükseltmeye başlamış 547 

ve 1930 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün izni ve bilgisi ile kurulan Serbest 

Cumhuriyet Fırkası ile birlikte kendisine siyasî zeminde de destek bulmuştur. 

Bu dönemin muhalif basını bir yandan iktidarın icraatlarını eleştirirken, diğer 

yandan iktidar yanlısı basının sert eleştirilerine, hatta hakaretlerine hedef 

olmaktaydı 548 . Muhalif basından rahatsız olan iktidar, basını denetim altına 

almak ve muhalif basını susturmak amacıyla 1881 sayılı Matbuat Kanununu 

hazırlamıştır 549 . 

1881 sayılı Matbuat Kanununun bu amacını, gazete ve dergi sahibi 

olmak isteyenlerde aranan şartların düzenlendiği 12. maddesi açıkça ortaya 

koymaktadır. Bu maddeye göre, gazete veya dergi sahiplerinin yirmi yaşını 

doldurmuş, yüksek okullardan veya lise ile dengi okullardan mezun olmuş ve 

vatan, Millî Mücadele, Cumhuriyet ve inkılâp aleyhinde bulunup da herhangi 

bir mahkeme ve divan tarafından mahkûm edilmemiş olmaları 

gerekmekteydi. Madde, en büyük mülkîye memuruna gazete ve dergi 

kapatma yetkisi veren 18. maddeyle birlikte, siyasal iktidara muhalif basını 

susturmak için ciddî bir koz vermiştir. Yine, söz konusu düzenlemenin, 

dönemin şartları ve eğitim düzeyi dikkate alındığında, gazete sahibi olmayı 

zorlaştırdığı; iktidar yanlısı basın tarafından Millî Mücadele aleyhine 

çalışmakla ve hainlikle suçlanan muhalif gazetecilerin bu madde kapsamına 

sokulmalarına olanak sağladığı görülmektedir 550 . 

Bu Kanunun gazetecilerin en çok belini büken, şikayetlere neden 

olan, basın özgürlüğünü yok eden ve siyasal eleştiri hakkını hiç düzeyine 

547 Yarın, Yılmaz ve Son Posta bu dönemde iktidara muhalefet eden basın organlarının 

başında gelmektedir. GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası Basında Muhalefet, 

s.10. 

548 Bu dönemde iktidar yanlısı basın, iktidara yapılan eleştirileri kendisine yapılmış kabul 

ederek iktidar adına muhalif basına cevap vermekteydi. İktidar yanlısı basın organlarının 

başında gelen Hakimiyet-i Milliye gazetesinde Mahmut Saydam, Falih Rıfkı Atay ve Yakup 

Kadri Karaosmanoğlu, Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadi Abalıoğlu tarafından yazılan 

yazılar bu bakımdan dikkat çekicidir. Geniş bilgi için bkz. GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet 

Fırkası Sonrası Basında Muhalefet, s. 9 vd. 

549 On dokuz sene yürürlükte kalan, bu süre zarfında birçok kez değiştirilen ve aynı zamanda 

matbaalara ilişkin hükümler de içeren 1881 sayılı Matbuat Kanunu 8 Ağustos 1931 tarihinde 

1867 sayılı Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 

550 GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası Basında Muhalefet, s.134. 

150

indiren düzenlemesi 50. maddesinde yer almıştır. Bu maddede, memleketin 

genel siyasetine dokunacak yayımdan dolayı İcra Vekilleri Heyeti kararı ile 

gazetelerin veya dergilerin geçici olarak tatil edilebileceği ve bu şekilde 

kapatılan bir gazetenin sorumlularının kapatma süresince başka bir isimle 

gazete çıkaramayacakları belirtilmekteydi. Bir gazetenin yayıma devam 

edebilmesini, “memleketin genel siyaseti” gibi belirsiz bir kavrama tâbi 

tutarak, yürütme gücünün eline vermiş olan böyle bir hükmün varlığı ile basın 

özgürlüğünün hiçbir şekilde bağdaştırılamayacağı açıktır 551 . 

1881 sayılı Matbuat Kanununun yürürlüğe girmesinden hükûmetin 

öngördüğü amaç hasıl olmuş ve muhalif basın ortadan kalkmıştır. Önce, 

Yarın gazetesi kapanmış 552 , ardından diğer bir muhalif ses olan M. Zekeriya 

Sertel Son Posta gazetesinden ayrılmıştır. M. Zekeriya Sertel’in ayrılmasına 

yeni Matbuat Kanununun 12. maddesi ile getirilen “gazete sahibi olabilmek 

için vatan, Millî Mücadele, Cumhuriyet ve inkılâp aleyhinde bulunup da 

herhangi bir mahkeme ve divan tarafından mahkûm olmamak” şartı neden 

olmuştur 553 . Böylece iktidarı eleştirebilecek ve iktidar yanlısı basınla 

tartışabilecek gazete ve gazeteci kalmamıştır 554 . 

1936 yılında, Türk Ceza Kanununun “Devletin Şahsiyeti Aleyhinde 

Cürümler” kısmında yer alan hükümlerinde, 1930 tarihli faşist İtalyan Ceza 

Kanunu örnek alınmak suretiyle, kapsamlı bir değişiklik yapılmıştır 555 . 142. 

maddenin birinci fıkrasında yapılan değişiklikle, “Memleket dahilinde içtimai 

bir zümrenin, diğerleri üzerinde tahakkümünü şiddet kullanmak suretiyle tesis 

etmek veya içtimai bir zümreyi şiddet kullanarak ortadan kaldırmak veya 


552 Yarın gazetesinin yayım hayatını durdurmasında Matbuat Kanunu ile birlikte başka 

olayların da etkisi olmuştur. Bunlardan birincisi Kayseri Valisi Suat Bey ve eski savcı Rıfat 

Bey hakkında yayınlanan bir yazı nedeniyle Yarın gazetesinin sorumlu müdürü Tevfik Bey’in 

1 yıl 8 ay hapse mahkûm edilmesi ve gazete sahibi Arif ORUÇ’un da tazminata mahkûm 

edilmesidir. TUNCAY Mete: a.g.e., s.280; İkincisi, Arif ORUÇ’un iktidar yanlısı basının 

kendisini devamlı hedef göstermesi sonucu, bu tür yayınlardan etkilenen iki genç tarafından 

dövülmesidir. 4 Ağustos 1931 tarihli Cumhuriyet gazetesi bu olayı “Vatan Haini Arif Dün İki 

Gençten Dayak Yedi” başlığı ile vermiştir. Tüm bu olanlara yeni Matbuat Kanununun 

yürürlüğe girmesi de eklenince Yarın gazetesi için en akılcı yolun kapanmak olduğu ortaya 

çıkmıştır. GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası Basında Muhalefet, s.138-139. 

553 M.Zekeriya SERTEL, Resimli Ay isimli dergide yayınladığı “Hapishanede İdama Mahkûm 

Olanlar Bile Bile Asılmaya Nasıl Giderler” başlıklı yazıdan dolayı İstiklâl Mahkemesi 

tarafından mahkûm edilmişti. GÜZ, Nurettin: Türkiye’de Basın İktidar İlişkileri, s.190-191. 

554 GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası Basında Muhalefet, s.139. 

555 Resmî Gazete, Tarih: 23.06.1936, Sayı:3337 

151

memleket dahilinde teşekkül etmiş iktisadî veya içtimai nizamları şiddet 

kullanarak devirmek, yahut memleketin siyasî ve hukukî herhangi bir 

nizamını yıkmak için propaganda yapan kimse”nin cezalandırılacağı hükme 

bağlanmıştır. Aynı maddenin ikinci fıkrasında yapılan değişiklikle de “millî 

hissiyatı sarsıcı veya zayıflatıcı propaganda” yasaklanmıştır 556 . Yine 159. 

madde değiştirilerek, “Türklüğü, Büyük Millet Meclisini, Cumhuriyeti, 

Hükûmetin manevî şahsiyetini ve Devletin silâhlı kuvvetlerini veya adliyenin 

manevî şahsiyetini alenen tahkir ve tezyif etmek” suç sayılmıştır. 

1938 yılında kabul edilen 3531 sayılı Kanunla 557 Türk Ceza 

Kanununun yeniden değiştirilmiş ve 142. maddede yer alan “şiddet 

kullanarak” ifadesi metinden çıkarılmıştır. 

Aynı yıl, 1881 sayılı Matbuat Kanunu 15.07.1938 tarihli ve 3518 

sayılı Kanunla değiştirilmiş 558 ve basın özgürlüğü tamamen ortadan 

kaldırılmıştır. Bu değişiklikle; siyasî gazete ve dergi çıkaracakların bir teminat 

mektubu vermeleri şart koşulmuş 559 ve her türlü gazete ve dergi yayımı için 

ruhsatname alma mecburiyeti getirilmiş, en büyük mülkîye amirine, gazete 

veya dergi çıkarmak isteyen kişinin kanunun aradığı şartları taşıyıp 

taşımadığını tahkik ederek, duruma göre ruhsatname verme yetkisi 

verilmiş 560 , gazete veya dergi sahibi olmak için aranan yaş sınırı yirmi bire 

çıkarılmış ve maddeye “suişöhret ashabından bulunmamak” gibi subjektif 

yeni bir şart eklenmiş, intihar olaylarının yanında okullarda ve fakülte ve 

enstitülerde disiplini bozacak mahiyetteki olayların da yayımlaması gazetenin 

yayımlandığı yerin en büyük mülkîye amirinin iznine tâbi kılınmıştır 561 . 

Basın özgürlüğünü ortadan kaldıran bu değişikliklerden yaklaşık iki 

yıl sonra, İkici Dünya Savaşının da etkisiyle Matbuat Kanunu yeniden 

556 Geniş bilgi için bkz. ÖZEK, Çetin: 141-142, Ararat Yayınevi, İstanbul, 1968, s.122. 

557 Resmî Gazete, 16.07.1938, Sayı:3961. 

558 Resmî Gazete, Tarih:15.07.1938, Sayı:3960. 

559 Siyasî gazete ve derginin çıkarılacakları yere bağlı olarak, bu teminat mektubunun miktarı 

500 liradan 5000 liraya kadar değişmekteydi. Dönemin şartlarına göre yüksek olan bu 

bedeller, malî durumu güçlü olmayanların gazete çıkarmalarını olanaksız hâle getirmiştir. 

TOPUZ, Hıfzı: a.g.e., s.167. 

560 Böylece kimin gazete ve dergi çıkaracağına idare karar verir hâle gelmiştir. 

561 Türkiye’de gençlik ve öğrenci olaylarının olmadığı bir dönemde böyle bir düzenlenmenin 

yapılmasını anlamak çok güçtür. TOPUZ, Hıfzı: a.g.e., s.167. 

152

değiştirilmiştir 562 . Bu değişiklikle 30. maddeye “millî hisleri inciten veya bu 

maksatla millî tarihi yanlış gösteren yazıları yayımlayanların” 

cezalandırılacağını belirten bir fıkra eklenmiştir. Böylece tarihin “resmî görüş” 

dışında yorumlanması yasaklanmıştır 563 . 

1938 ve 1940 yıllarında Basın Kanununda yapılan ve basın 

özgürlüğünü tamamen ortadan kaldıran değişikliklerden sonra, birçok 

gazeteci hapse atılmış ve birçok gazete ve dergi defalarca kapatılmıştır 564 . 

B) Çok Partili Dönemin İlk Yıllarında Basın Özgürlüğü 

Yıllarca tek parti yönetiminde, İkinci Dünya Savaşı boyunca da 

sıkıyönetim rejiminde yaşayan Türk halkının, savaştan sonra esen rüzgarın 

da etkisiyle, özgürlük ve demokrasi talebi çeşitli şekillerde kendini 

göstermeye başlamıştı. Ayrıca İkinci Dünya Savaşının galiplerine 

demokrasiye geçileceği konusunda söz verilmişti 565 . Bu doğrultuda öncelikle 

Matbuat Kanunu kapsamlı bir değişikliğe tâbi tutulmuştur. 

Matbuat Kanununun 50. maddesi 18.06.1946 tarihli ve 4935 sayılı 

Kanunla 566 değiştirilerek, Kanunun ilk hâlinde yer alan “memleketin genel 

siyasetine dokunabilecek yayım” kıstası kaldırılmış ve onun yerine “Türk 

Ceza Kanununun ikinci kitabının birinci babının birinci ve ikinci 

bölümlerinde 567 yazılı cürümlerin yayım yoluyla işlenmesi hâlinde gazete ve 

derginin, ancak mahkemece bir aydan iki yıla kadar kapatılabileceğine karar 

verilebileceği” hükme bağlanmıştır. Böylelikle, Kanunun ilk hâlinde yer alan 

ve basın özgürlüğünü tek başına bile ortadan kaldırabilecek elastiki bir kriter 

yerine, daha objektif ve somut bir kriter getirilmiştir. Ayrıca bu değişiklikle 



564 1939-1945 yılları arasında günlük gazete koleksiyonlarının taranması suretiyle hazırlanan 

bir tabloya göre Cumhuriyet 5, Tan 12.08.1944 tarihinden itibaren süresiz olmak üzere 7, 

Vatan 30.09.1944 tarihinden itibaren süresiz olmak üzere 9, Tasviri Efkar 30.09.1944 

tarihinden itibaren süresiz olmak üzere 8, Vakit 2, Yeni Sabah 3, Akbaba 4, Son Posta 4, 

Haber 2 kez kapatılmıştır. KOÇAK, Cemil: “İkinci Dünya Savaşı ve Türk Basını”, Tarih ve 

Toplum, Cilt:6, Sayı:35, İletişim Yayınları, Kasım 1986, s.30. 

565 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.150-151. 

566 Resmî Gazete, Tarih:18.06.1946, Sayı: 6336. 

567 125.-163. maddelerin yer aldığı bu bölümlerde “Devletin Arsıulusal Şahsiyetine Karşı 

Cürümler” ile “Devlet Kuvvetleri Aleyhinde Cürümler” düzenlenmektedir. 

153

gazete kapatma yetkisi İcra Vekilleri Heyetinden alınarak mahkemelere 

verilmiştir 568 . Yaklaşık üç ay sonra, 20.09.1946 tarihinde kabul edilen 4955 

sayılı Kanunla 569 Matbuat Kanununda çok kapsamlı bir değişiklik daha 

yapılmış ve ruhsatname alınması, teminat mektubu verilmesi ve gazete 

çıkarmak için aranan eğitim şartı kaldırılmıştır. 

14 Mayıs 1950 seçimlerini kazanarak iktidara gelen Demokrat 

Parti, basın özgürlüğünün sağlanmasını programına aldığından, Tek Parti 

Döneminde sürekli baskı altında yaşayan basından büyük destek 

görmüştür 570 . Demokrat Parti, verdiği bu söz doğrultusunda hazırlıklara 

girişmiş ve önceki dönemde başlayan çalışmalardan da faydalanarak yeni bir 

basın kanunu hazırlamıştır. Nihayet, 1881 sayılı Matbuat Kanununu bütün 

ekleriyle birlikte ortadan kaldıran 5680 sayılı Basın Kanunu 15.07.1950 

tarihinde kabul edilmiştir 571 . 

5680 sayılı Basın Kanunu önceki kanunlara göre daha 

özgürlükçüdür. Bu Kanunla birlikte, 1881 sayılı Kanunla kurulan güdümlü 

basın anlayışı terkedilmiş ve hükûmetin basın üzerindeki denetimi 

kaldırılmıştır. Kanunun basına ve basın özgürlüğüne bakışını göstermesi 

bakımından, 1. maddesinin birinci fıkrasında yer alan ve basın özgürlüğünü 

temel bir ilke olarak kabul edildiğini gösteren “basın serbesttir” ifadesi 

önemlidir. 

Basılmış eserlerle bunların yayımını düzenleyen bu Kanunda; 

yayımlanmak üzere tabı aletleriyle basılan veya sair her türlü vasıtayla 

çoğaltılan yazılar ve resimler gibi eserler “basılmış eser”(m.2); bunların 



570 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.164 

571 Resmî Gazete, Tarih: 24.07.1950, Sayı: 7564. İkisi geçici olmak üzere, toplam 46 

maddeden oluşan 5680 sayılı Basın Kanununda matbaalara ilişkin herhangi bir hükme yer 

verilmemiştir. Kanun koyucu matbaaları 24 Temmuz 1950 tarih ve 5681 sayılı Matbaalar 

Kanunuyla ayrıca düzenlemiştir. Halen yürürlükte olan ve 9 maddeden oluşan bu Kanuna 

göre matbaa kurulması izne bağlı değildir. Ancak matbaa açılmadan önce kurulacağı yerin 

en büyük mülkîye amirine bir beyanname verilir(m.1). Yine bu Kanuna göre tabiler(matbaa 

açanlar), cemiyet ve aile münasebetlerine taalluk eden ve ticaret ve sanat işlerine münhasır 

bulunan davetiyeler, ilan, formül, sirküler, kartvizitler, yalnız seçim yerini ve zamanını 

gösteren kağıtlar ve adayların adlarını bildiren rey pusulaları gibi basılar dışında bastıkları 

eserlerden ikişer nüshasını basmanın sona erdiği günün çalışma saati içinde, bulundukları 

yerin Cumhuriyet Savcısı ile en büyük mülkîye amirine vermeye mecbur tutulmuşlardır(m.4). 

154

herkesin görebileceği veya girebileceği yerlerde gösterilmesi, asılması, 

dağıtılması, dinletilmesi, satılması veya satışa sunulması “yayım” 

(m.3/2)olarak tanımlanmıştır. Yine bu Kanunda gazeteler, haber ajansları 

yayımları ve belli aralıklarla yayımlanan diğer bütün basılmış eserler “süreli 

yayın” 572 (m.3/1) olarak adlandırılmıştır. Her süreli yayının yazı işlerini fiilen 

idare eden bir sorumlu müdürü bulunacağını belirten Kanun, sorumlu müdür 

için Türkçe okur-yazar olma dışında herhangi bir öğrenim şartı 

aramamıştır(m.5) 573 . 

Bu Kanunla, süreli yayın çıkarma izne tâbi tutulmamış(m.8), süreli 

yayın çıkaracak kişilerin yayını çıkaracakları yerin en büyük mülkî amirine bir 

beyanname vermeleri yeterli görülmüştür(m.9). 

Kanun, basın yoluyla işlenen suçlardan dolayı, suç oluşturan yazıyı 

yazan veya resmi yapan kimseyle birlikte süreli yayının sorumlu müdürünü 

de sorumlu tutmuştur(m.16/1). Söz konusu kişilerin eser sahibinin işlemiş 

olduğu suçun cezasıyla cezalandırılmaları, adeta aksi kanıtlanamaz bir iştirak 

faraziyesi yaratmaktadır. Bir başka ifadeyle, bu kişilerin suç teşkil eden eserin 

yayımı bakımından kastî ya da taksirli bir davranışlarının olup olmadığı 

araştırılmadan, kusurlu oldukları varsayılmaktadır 574 . Basın yoluyla işlenen 

suçlardan doğacak maddî ve manevî zararlardan ise, cezaen sorumlu 

olanlarla birlikte, süreli yayının sahibi de müteselsilen sorumlu 

tutulmuştur(m.17). 

Kanunun 19. maddesi cevap ve düzeltme hakkını düzenlemiştir. 

Buna göre, bir şahsın haysiyet ve şerefine dokunan veya menfaatini bozan 

ya da kendisi ile ilgili gerçeğe aykırı yayım yapan süreli yayında, o şahsın 

imzasıyla gönderilecek cevap ve düzeltmeyi süreli yayının sorumlu müdürü 

aynen ve tamamen yayımlamaya mecburdur(m.19/1). Kanunda cevap ve 

düzeltmenin, yirmi satırdan az olan yazılarda en fazla yirmi satır, daha uzun 

572 Gazeteler, haber ajansları yayımları ve belli aralıklarla yayımlanan diğer bütün basılı 

eserler bu Kanunda “mevkute” olarak isimlendirilmiştir. 

573 Bu Kanuna göre, sorumlu müdür için aranan ve 5. maddede gösterilen şarların tamamını 

süreli yayın sahibi de taşımak zorundaydı. Süreli yayın sahibi küçük veya tüzel kişi ise, 

bunların kanunî temsilcileri de aynı şartları taşımaları gerekmekteydi(m.7). 

574 SÖZÜER, Adem: Basın Suçlarında Ceza Sorumluluğu, 1. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul, 

1996, s.129. 

155

yazılarda ise ilişkin olduğu yazının cevap verenle ilgili miktarından uzun 

olamayacağı belirtilmiştir(m.19/3-4). 

Kanunun 20-34 maddelerinin yer aldığı bölümde cezaî hükümler 

düzenlenmiştir. Kanun hafif para cezası, ağır para cezası ve hapis olmak 

üzere üç çeşit ceza öngörmüştür. Hapis cezaları işlenen suça göre 15 

günden 1 yıla kadar değişmekteydi. 

Kanunen evlenmeleri yasaklanmış kişiler arasındaki cinsel 

ilişkilerle ilgili haber ve yazılarla birlikte, intihar vakaları hakkında haber 

çerçevesini aşan ve okuyanları etki altında bırakacak mahiyetteki yazı ve 

resim yayımlamak, bu Kanunun yasaklarından(m.32-33) bazılarıdır. 

Bu Kanunla basın suçları ile ilgili davalar için, yargılama sürecinin 

kısa tutulmasına yönelik bazı usul hükümleri getirilerek, gazeteciler yıllarca 

süren davalardan ve kırtasiyecilikten kurtarılmıştır. 

Yine bu dönemde çıkarılan 5953 sayılı “Basın Mesleğinde 

Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında 

Kanun” 575 ile basın çalışanlarına sendika kurabilme, sosyal sigortalardan 

575 Resmî Gazete, Tarih: 20.06.1952, Sayı:8140. Basın çalışanlarının tatil yapmalarını 

sağlamak amacıyla kanun koyucu 5953 sayılı bu Kanunun 20. maddesini 09.02.1954 tarih 

ve 6253 sayılı Kanunla değiştirerek, Ramazan Bayramının ikinci ve üçüncü günleriyle 

Kurban Bayramının ikinci, üçüncü ve dördüncü günleri günlük gazetelerin yayımını 

yasaklamıştır. Bu günlerde gazete yayın hakkı her ilde gazetecilerin bulundukları meslek 

kuruluşlarından basın kartı sahibi üyesi en fazla olana aitti. TURHAN, Mehmet: a.g.m., 

s.197. Kanun koyucunun gazetecilerin gerçek tatillerinin gazetelerin çıkmadığı günlerde 

olacağı düşüncesinden hareketle koyduğu bu yasak, gazetecilerin meslek kuruluşlarının 

desteklenmesi gibi bir amacıda içinde barındırmaktaydı. Çünkü günlük gazetelerin çıkmadığı 

bu beş gün içinde, gazete çıkarma hakkını elinde bulunduran dernekler, satıştan ve ilândan 

elde edilen gelire de sahip olmaktaydı. TURHAN, Mehmet: a.g.m., s.198. 5953 sayılı 

Kanunun 20. maddesi Anayasa Mahkemesinin önüne iki kez gelmiştir. İlk iptal başvurusu 

Anayasa Mahkemesinin 08.02.1979 tarihli kararıyla reddedilmiş ve bu düzenleme 

Anayasaya uygun bulunmuştur. Mahkeme, bu hükmü, düşünceyi açıklama özgürlüğü, basın 

ve haber alma özgürlüğü açısından incelemiş ve getirilen sınırlamanın kamu yararına 

dayanması, yılın sadece beş gününü kapsaması, düşünce ve kanıların bu süre içinde 

bayram gazetelerinde ve başka iletişim araçlarıyla açıklanabilmesi, yasaklamanın 

düşüncenin kendisine değil, yayım aracına ilişkin bulunması bakımlarından Anayasaya aykırı 

bulmamıştır. E.1978/54, K.1979/9, KT.08.02.1979, AMKD, Sayı: 17, s.61-63. Anayasa 

Mahkemesinin, düşüncenin kendisine değil, yayın aracına ilişkin olan yasağı düşünceyi 

açıklama özgürlüğüne ve basın özgürlüğüne aykırı görmemesi, bu özgürlükler açısından 

kabul edilemez bir gerekçedir. Aynı konu Anayasa Mahkemesinin önüne 1992 yılında tekrar 

gelmiştir. Ancak Anayasa Mahkemesi, on dört yıl sonra görüşünü tamamen değiştirerek, bu 

hükmü olağanüstü bir durum söz konusu olmaksızın olağan dönemler için bazı hak ve 

özgürlüklerin kullanılmasını askıya aldığı için Anayasanın 2 ve 15. maddelerine aykırı 

bularak iptal edilmiştir. E.1992/36, K.1993/4, KT. 20.01.1993, Resmî Gazete, 19.03.1993 

Sayı:21529, s.21. Anayasa Mahkemesinin bu kararı yerinde olmuştur. Çünkü hangi nedenle 

olursa olsun, bir derneğe ya da meslek kuruluşuna tekel vermek demokrasilerde 

156

yararlanma, işverenin gazeteciyle yazılı iş anlaşması yapma zorunluluğu, 

haftalık tatil ve yıllık ücretli izin gibi birtakım sosyal haklar tanınmıştır. 

Demokrat Parti iktidarının ilk yılları basının mutlu olduğu bir 

dönemdir. Gazeteci Ahmet Emin Yalman’ın “basının altın devri” olarak 

nitelendirdiği 576 bu dönemde gazete ve dergiler kapatılmamış, gazeteciler 

mahkûm edilmemiş, gazetecilerle hükûmet arasında yakın ilişkiler 

kurulmuştur. Ancak bu dönem çok uzun sürmemiş; basında Demokrat 

Partinin icraatları aleyhine yazıların artmaya başlaması üzerine, Demokrat 

Parti de diğer tüm iktidarların benimsediği yolu izleyerek basın özgürlüğünü 

sınırlandırmaya çalışmıştır. 

Bu amaçla ilk olarak 09.03.1954 tarihinde, 6334 sayılı “Neşir 

Yoluyla veya Radyo ile İşlenecek Bazı Cürümler Hakkında Kanun” 577 kabul 

edilmiştir. Bu Kanunun 1. maddesiyle basın yoluyla her ne şekilde olursa 

olsun namus, şeref veya haysiyete tecavüz edilmesi veya hakarette 

bulunulması, itibar kıracak veya maddî zarar verebilecek bir hususun isnat 

edilmesi, izinsiz olarak özel veya ailevî hayatın teşhir edilmesi, tecavüz, 

hakaret, isnat veya teşhire maruz bırakılacağından bahisle tehditte 

bulunulması 578 ; 3. maddesiyle ise, Devletin siyasî ve malî itibarını sarsacak 

ve toplumu telaşlandıracak yalan haber veya belgelerin yayımlanması suç 

sayılmıştır. 

Ancak bu Kanunu önemli kılan, aynı zamanda Ceza Kanununda 

kovuşturması şikayete bağlı suç olarak sayılan bu durumları cezalandırması 

değil, Cumhuriyet savcılarına 1. maddede sayılan suçlar nedeniyle doğrudan 

kovuşturma açma yetkisi vermesidir 579 . 

1956 yılında bu Kanunun 1 ve 3. maddeleri tekrar değiştirmiştir 580 . 

Bu değişiklikle, “kanunda tasrih edilen haller haricinde resmî sıfatı haiz 

savunulamaz. TURHAN, Mehmet: a.g.m., s.208. Ayrıca, gazete çalışanlarının dinlenme 

hakkı gerekçe gösterilerek, basın özgürlüğünün sınırlandırılası kabul edilemez. 

576 

YALMAN, Ahmet Emin: Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt 4(1945-1970), 

Rey Yayınları, İstanbul, 1970, s.298 

577 

Resmî Gazete, Tarih: 17.03.1954, Sayı: 8660. 

578 

Maddenin son fıkrası, bu cürümlerin resmî sıfatı haiz olanlar aleyhinde sıfat veya 

hizmetlerinden dolayı işlenmesini ağırlaştırıcı neden saymıştır. 

579 

Nitekim bu Kanun yürürlüğe girdikten sonra gazetelere karşı binlerce kavuşturma 

yapılmıştır. TOPUZ, Hıfzı: a.g.e., s.196. 

580 


157

olanları küçük düşürmeyi hedef tutan veya bunlar aleyhinde istihkar ve 

istihfaf hissi telkin edebilecek yahut müphem ve suizannı davet eyleyebilecek 

mahiyette neşriyatta bulunmak”; “suiniyetle veya maksadı mahsusa müstenit 

olarak neşriyatta bulunmak”; “ resmî makam, merci, heyet, teşekkül veya 

resmî sıfatı haiz olanlar aleyhine tahrik edici mahiyette neşriyatta bulunmak” 

suç sayılmıştır. 

Bu suçlar, içerdiği elâstiki ve belirsiz unsur ve ibareler nedeniyle, 

haberlerin yorumlanmasını ve eleştiri hakkının kullanılmasını zorlaştırıcı 

nitelikteydi. Çünkü bu tür hükümler genellikle bir tereddüt hâli yaratır; bu hâl 

ise özgürlüklerden yararlanmayı engeller ve eleştiri hakkını fiilen daraltmış 

olur 581 . 

Tek başına dahi basın özgürlüğünü yok edebilecek nitelikteki bu 

hükümlerle yetinmeyen siyasal iktidar, Basın Kanununu da değiştirmiştir 582 . 

6733 sayılı Kanunla yapılan bu değişiklikle; sorumlu müdür, 

mevkute sahibi ve muhabir olabilmek için aranan koşullar ağırlaştırılmış, 583 

basın yoluyla işlenen suçlardan dolayı ceza sorumluluğunun kapsamı 

genişletilmiş, 584 cevap ve düzeltme yazılarının yayımlanması ağır koşullara 

bağlanmış 585 ve Basın Kanununun 30. maddesine “Türk Ceza Kanununun 

581 DÖNMEZER, Sulhi:a.g.e., s.178. 


583 Bu Kanunla sorumlu müdür olmak için aranan okur-yazar olmak şartı yerine, asgari lise 

mezunu olmak şartı getirilmiş; sorumlu müdür ya da mevkute sahibi olabilmek için aranan 

“ağır hapis, beş seneden fazla hapis cezalarından biriyle hükümlü olmamak” şartı “ağır 

hapis, taksirli suçlar hariç olmak üzere altı aydan fazla hapis cezasıyla mahkum olmamak” 

şeklinde değiştirilmiştir. 5680 sayılı Kanunda sorumlu müdür ya da mevkute sahibi olmaya 

engel kabul edilen suçlara suç tasnii, resmî mercileri iğfal, iftira, yalan şahitlik ve yalan yere 

yemin, müstehcen ve hayâsızca neşriyat ve fuhşa tahrik suçları da eklenmiştir. Ayrıca bu 

Kanunla, mevkutelerde çalışan muhbir veya muhabirler için de 5. maddenin 3. bendinde yer 

alan “Türkiye’de ikametgâh sahibi olmak ve devamlı oturmak” dışındaki tüm şartları taşıma 

zorunluluğu getirilmiştir. Oysa, Kanunun ilk hâlinde bu görevleri yerine getirebilmek için 18 

yaşını bitirmiş olmak yeterli kabul edilmişti. 

584 Bu değişiklikle basın yoluyla işlenen suçlardan dolayı, sorumlu müdürlüğü kabul etmemiş 

mevkute sahibi ile yazıyı bilfiil yazmasa da yazıya konu olan haber, havadis veya vesikaları 

verenler de sorumlu tutulmuştur. Yine aynı maddede yapılan değişiklikle sorumlu müdür, 

mevkutelerde suç teşkil eden ve müstear ad ile veya imzasız yahut remizli imza veya 

mahsus bir işaretle yayımlanan yazı, resim, haber, havadis veya vesika sahiplerinin açık 

hüviyetlerini talep hâlinde, 24 saat içinde Cumhuriyet savcısına bildirmeye mecbur 

tutulmuştur. Oysa, Kanunun ilk şeklinde sadece belli cürümler için böyle bir mecburiyet söz 

konusuydu. 

585 “Cevap ve düzeltme hakkı” başlığını taşıyan 19. maddenin başlığını “cevap ve tekzip 

hakkı” olarak değiştiren bu Kanunla; cevap ve tekzibin günlük gazetelerde, alındığının ertesi 

günü ve diğer mevkutelerde bu müddet gözetilmek şartı ile ilk çıkacak nüshada aynı sayfa ve 

158

141. ve 142. maddeleri ve neşir yoluyla veya radyo ile yahut toplantılarda 

işlenen bazı cürümler hakkındaki kanun hükümlerinin tatbiki suretiyle 

mahkumiyet hâlinde bir aydan üç aya kadar mevkutenin neşriyatının tatilini 

de karar verilir” fıkrası ile “neşriyatı tatil edilen mevkutenin sahip veya 

mesulleri tatil müddeti içerisinde başka bir adla mevkute çıkaramazlar” fıkrası 

eklenmiştir. Yine bu değişiklikle, haber çerçevesini aşan ve okuyanları etki 

altında bırakacak intihar olaylarını ve olaya ilişkin resimlerin yayımını 

yasaklayan 32. madde genişletilerek memleket ahlâkını, aile düzenini 

bozacak veya cürüm işlemeye teşvik veya tahrik edecek şekilde heyecan 

uyandıracak ayrıntılı açıklama ile gerçek ya da hayalî olayları hikaye ve tasvir 

etmek de yasaklanmıştır. 

Yapılan bu değişikliklerle basın üzerindeki baskı alabildiğince 

artmış, birçok gazete kapatılmış ve birçok gazeteci mahkûm edilmiştir 586 . 

Basın tarihimizde “Pulliam Davaları” olarak adlandırılan davalar bu dönemde 

görülmüştür 587 . 

Çıkartılan bu Kanunlardan sonra muhalefetini daha da arttıran 

basını susturmak amacıyla yeni bir adım daha atan hükümet, muhalefeti ve 

bir kısım basını askerî ayaklanma ve kargaşa tezgahlamakla suçlayarak, 

muhalefetin ve bir kısım basının faaliyetleriyle ilgili gerçekleri ortaya çıkarmak 

sütunda ve aynı mahalden başlanmak üzere aynı punto harflerle, cevap veya tekzibi 

mucibolan yazı için başlıklar yapılmış veya resimler konulmuş ise, cevap ve tekzibi gönderen 

şahıs tarafından tespit edilecek başlıkların ve resimlerin de aynı büyüklükte yayımlanacağı, 

cevap ve tekzipler mevkute ile birlikte, ilgilinin bulunduğu yer Cumhuriyet savcılığına 

verileceği, Cumhuriyet savcısının, en geç 24 saat içerisinde, cevap veya tekzibin Kanunun 

aradığı şartları taşıyıp taşımadığını inceleyeceği ve savcılığının vereceği kararın kesin 

olacağı hükme bağlanmıştır. 

586 

Sadece 1959-1960 yılları arasında 26 gazeteci için mahkûmiyet kararı verilmiştir. 

KABACALI, Alpay: a.g.e., s.177 

587 

Eugen Pulliam isimli Amerikalı bir gazeteci Türkiye’yi tanıtmak ve Başbakanla görüşmek 

üzere Türkiye’ye gelmişti. Başbakan tarafından görüşme isteği kabul edilen bu gazeteciye üç 

gün bekledikten sonra, Başbakanın vapurla İzmir’e gideceği, davetli olarak onun da gelmesi, 

vapurda kendisiyle görüşeceği bildirildi. Ertesi gün güvertede Başbakanla karşılaşan Pulliam, 

görüşme gün ve saatini beklediğini söyledi. Başbakan ise böyle bir görüşmeden haberi 

olmadığını belirtti. Pulliam, ABD’ye dönünce Türkiye ve hükûmet aleyhinde iki sert yazı 

yayımladı. Bu yazılar, Vatan, Dünya ve Ulus gazeteleriyle Kim, Akis ve Altı Ok dergilerinde 

yayımlandı. Bunun üzerine bu yayınların hepsi için dava açıldı. Basın tarihinde “Pulliam 

Davaları” olarak geçen bu davalar sonucunda Şahap Balcıoğlu, Naim Tirali, Selami Akpınar 

on altışar ay, Ahmet Emin Yalman On beş ay on altı gün hapse mahkûm edilmiştir. Ayrıca bu 

nedenle Akis ve Kim dergileriyle Vatan gazetesi birer ay, Ulus gazetesi ise iki ay 

kapatılmıştır. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.177-178. 

159

amacıyla bir Meclis tahkikat encümeninin kurulmasını istemiştir 588 . Bu teklifi 

benimseyen TBMM, 27.04.1960 tarihinde 7468 sayılı “Türkiye Büyük Millet 

Meclisi Tahkikat Encümenlerinin Vazife ve Salâhiyetleri Hakkında Kanun”u 589 

çıkarmıştır. Bu Kanuna göre, on beş TBMM üyesinden oluşan komisyon, 

Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu, Askerî Muhakeme Usulü Kanunu, Basın 

Kanunu ve diğer kanunlarda Cumhuriyet savcılarına, sorgu hâkimlerine, sulh 

hâkimlerine ve askerî adlî amirlere tanınmış olan tüm yetkilere sahip 

olabilecek, yayın yasağı koyabilecek, süreli ve süresiz yayınların 

toplatılmasına karar verebilecek, süreli yayınları ve matbaaları kapatabilecek 

ve her türlü siyasal eylem ve çalışmaları durdurabilecekti(m.2). 

Ancak olağanüstü yetkilerle donatılmış olan Tahkikat Encümeninin 

ömrü fazla uzun sürmemiştir. Çünkü 27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silâhlı 

Kuvvetleri yönetime el koyarak bir dönemi sona erdirmiştir. 

C) 1960 – 1980 Yılları Arasında Basın Özgürlüğü 

27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silâhlı Kuvvetleri adına yönetime el 

koyan Milli Birlik Komitesi, antidemokratik kanunların belirlenmesi amacıyla 

hukukçulardan oluşan bir komisyon kurmuştur. 

Komisyonun basın özgürlüğünü engelleyen kanunlara ilişkin 

yaptığı çalışmalar üzerine, ilk olarak 12.10.1960 tarihinde Resmî Gazetede 

yayımlanan 94 sayılı Kanunla 590 ; 6334 sayılı “Neşir Yoluyla veya Radyo ile 

İşlenecek Bazı Cürümler Hakkındaki Kanun” ile 6732 sayılı “Neşir Yoluyla 

veya Radyo ile İşlenecek Bazı Cürümler Hakkındaki Kanunun Adı ile Bazı 

Maddelerinin Tadiline ve Bir Madde İlavesine Dair Kanun” yürürlükten 

kaldırılmıştır. 

İkinci olarak, 5680 sayılı Basın Kanunu 1960 tarih ve 143 sayılı 

Kanunla 591 kapsamlı bir değişikliğe tâbi tutulmuştur. Bu değişiklikle Basın 

588 

Geniş bilgi için bkz. TOPUZ, Hıfzı: a.g.e., s.208-209; KABACALI, Alpay: a.g.e., s.181- 

187. 

589 

Resmî Gazete, Tarih: 28.04.1960, Sayı:10491. 

590 


591 


160

Kanununa 6733 sayılı Kanunla getirilen ve basın özgürlüğünü yok eden 

hükümler kaldırılmış ve büyük oranda Kanunun ilk hâline geri dönülmüştür. 

Bu Kanunla aynı gün kabul edilen 144 sayılı “Türk Ceza 

Kanununun 481. Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun” 592 ile “ispat 

hakkı” tanınarak, bu hakkın kullanılma koşulları belirlenmiştir. Bu değişiklikle, 

ispat hakkı tanınan durumlarda eğer isnat ispat olunur veya bundan dolayı 

isnatta bulunan şahıs mâhkum edilirse sanık hakkındaki davanın ve cezanın 

düşeceği; isnat ispat edilemediği taktirde ise, Türk Ceza Kanununun ilgili 

maddelerindeki cezaların yarı oranında arttırılarak uygulanacağı hükme 

bağlanmıştır. Bu değişiklikten önce, bir memurun veya kamu hizmeti gören 

bir kimsenin veya bir işadamının herhangi bir yolsuzluğunu yazan gazeteci, 

iddiasını ispatlayabilecek durumda olsa dahi, cezaî bir yaptırımla karşı 

karşıya kalabilmekteydi. 

Nihayet, 09.07.1961 tarihinde Türkiye Cumhuriyetinin yeni 

Anayasası kabul edilmiştir 593 . 1961 Anayasasında, 1960 öncesi uygulamalar 

dikkate alınarak, basın özgürlüğü ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir. Anayasa 

koyucunun bu tavrı basın özgürlüğünü sağlamaktan ziyade, kendisini 

destekleyen ve önceki yönetime savaş açan basına diyet ödeme isteğinin bir 

tezahürüdür. Bunun en açık göstergesi, Milli Birlik Komitesinin 1962 seçimleri 

öncesi getirdiği 38 sayılı “Anayasa Nizamını, Millî Güvenlik ve Huzuru Bozan 

Bazı Fiiller Hakkında Kanun” 594 ile muhalif basının yeniden baskı altına 

alınmasıdır. Bu Kanunun 1. maddesinde 27 Mayıs 1960 Devrimini söz, yazı, 

haber, havadis, resim, karikatür veya diğer araç ve şekillerde, yersiz, haksız 

veya gayrimeşru gösterenlerin veya üstü kapalı da olsa matûfiyeti belli olacak 

şekilde böyle göstermeye çalışanların; bu Devrimin neticesi olarak Yüksek 

Adalet Divanınca veya sair kaza mercilerince verilmiş ve kesinleşmiş olan 

karar ve hükümleri, söz, yazı, haber, havadis, resim, karikatür veya sair 

vasıta ve suretlerle kötüleyenlerin veya üstü kapalı da olsa matûfiyeti belli 

olacak şekilde kötülemeye çalışanların veya mahkûm edilenlerin 

mahkûmiyetlerine esas teşkil eden fiillerini yahut şahıslarını övenler veya 

592 Resmî Gazete, Tarih: 05.12.1960, Sayı: 10672 



161

neticelenmiş hazırlık, ilk, son tahkikat veya infaz safhalarıyla ilgili resim, 

hatırat, röportaj yayanlar veya beyanat verenlerin; 27 Mayıs 1960 Devrimini 

yersiz, haksız veya gayrimeşru gösterecek surette, feshedilmiş Demokrat 

Partinin iktidarını övenler veya müdafaa edenlerin bir yıldan beş yıla kadar 

ağır hapis cezası ile cezalandırılacakları belirtilmekteydi. 

İtiraz yoluyla Anayasa Mahkemesinin önüne gelen bu Kanunun 1. 

maddesinin Anayasanın düşünce özgürlüğünü düzenleyen 20. maddesine 

aykırı olduğu ileri sürülmüştür. Anayasa Mahkemesi, herkesin istediği gibi 

düşünmekte serbest olduğunu, kişinin iç aleminin kanunun her çeşit 

müdahalesi dışında olduğunu, ancak kişinin iç aleminde mutlak ve sınırsız 

olan düşünce ve kanaat özgürlüğünün, toplum hayatını ilgilendirdiği andan 

itibaren hukukun ve kanunun sahasına girdiğini ve toplumsal yaşayışın 

gerektirdiği bazı sınırlamalara bağlanmasının zorunlu olduğunu belirterek 

itirazı reddetmiştir 595 . 

Aynı hüküm Anayasa Mahkemesinin önüne tekrar gelmiş 596 ve 

Mahkeme, basın özgürlüğünün de mutlak ve sınırsız olmadığını, geniş halk 

kitlelerinin düşünce ve kanaatleri üzerinde etki yapan basının özgür olması, 

toplumun huzur ve selâmetini ve Devletin güvenliğini ihlâl edebilecek 

mahiyetteki beyanların ve yazıların cezasız bırakılması demek olmayıp, 

sadece basının önceden kayıtlama ve kısıntıya tâbi tutulmaması demek 

olduğunu, sosyal görevini yerine getirmesi için basının özgür olması kadar 

sorumluluk şuuru ile hareket etmesinin de gerektiğini, sorumluluk şuurundan 

yoksun bir basının, her sorumsuz kuvvet gibi er geç soysuzlaşacağını ve 

toplum hayatını sarsan ve millî güvenliği tehlikeye düşüren bir kuvvet hâline 

geleceğini belirterek itirazı tekrar reddetmiştir 597 . 

Kanun yürürlüğe girdikten sonra birçok gazeteci hakkında dava 

açılmış, birçok gazeteci ve yazar tutuklanmıştır. İktidar, muhalif basına karşı 

595 E.1963/16, K.1963/83, KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı:1, s.199. 

596 İtiraz başvurusuna konu olan olay, Son Havadis gazetesinin 31.08.1962 günlü sayısında 

yayımlanan “Beraberliği Sağlamakta Halâ mı Tereddüt” başlıklı yazıda, 27 Mayıs Devrimi, 

komünist tahrikle yapılmış gibi gösterilmek suretiyle 38 sayılı Kanunun 1. maddesine aykırı 

hareket edildiği iddiasıyla gazetenin sorumlu müdürü hakkında kamu davası açılmasıdır. 

597 E. 1963/17, K.1963/84, KT. 08.04.1963, AMKD, Sayı:1, s.217-218. 

162

yine kendini korumaya almıştı; tek değişen şey ise, baskı yapan ve baskıya 

maruz kalan düşüncelerin yer değiştirmesi olmuştur 598 . 

Türk Ceza Kanununun 141, 142, ve 163. maddeleri üzerindeki 

tartışmalar da bu dönemde başlamıştır 599 . Özellikle, müesses nizamı yıkıcı 

fikir ve hareketlerin propagandasını 600 yasaklayan 142 ve 163. maddeleri ihlâl 

ettikleri gerekçesiyle birçok gazeteci hakkında dava açılmıştır. 

141 ve 142. maddelerin birinci bentlerinin Anayasaya aykırı olduğu 

gerekçesiyle Anayasa Mahkemesinde dava açılmış, 601 ancak Anayasa 

Mahkemesi davayı reddetmiştir 602 . Anayasa Mahkemesi, iptal konusu 

598 Bu Kanun 15.05.1969 tarihinde kabul edilen 1182 sayılı Kanunla yürürlükten kaldırılmıştır. 


599 1930 tarihli İtalyan Faşist Ceza Kanununun 270 ve 272. maddelerinden dilimize çevrilerek 

mevzuatımıza konulmuş ve sonra birkaç kez değiştirilmek suretiyle tartışılan şekle gelen 141 

ve 142. maddelerin 1 numaralı bentleri o dönemde şu şekildeydi: “Sosyal bir sınıfın diğer 

sosyal sınıflar üzerinde tahakkümünü tesis etmeye veya sosyal bir sınıfı ortadan kaldırmaya 

veya memleket içinde müesses iktisadî veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini 

devirmeye matuf cemiyetleri her ne suretle ve nam altında olursa olsun kurmaya tevessül 

edenler veya kuranlar veya bunların faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare edenler veya bu 

hususta yol gösterenler(…) cezalandırılır.(m.141/1); Sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar 

üzerinde tahakkümünü tesis etmek veya sosyal bir sınıfı ortadan kaldırmak yahut memleket 

içinde müesses iktisadî veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmek veya Devlet 

siyasî ve hukukî nizamlarını topyekûn yok etmek için her ne suretle olursa olsun propaganda 

yapan kimse (…) cezalandırılır.(m.142/1)”. Bu maddelerin önceki hâllerinde “şiddet 

kullanmak” suçun unsurlarından biriydi. 1938 yılında 3531 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle 

her iki maddede de yer alan “şiddet kullanarak” ifadesi kaldırılarak suçun oluşması için 

şiddet unsuru aranmamaya başlanmıştır. Resmî Gazete, Tarih: 16.07.1938, Sayı: 3961. Bu 

değişiklikle “şiddet kullanmak” ağırlaştırıcı neden olarak kabul edilmiştir. Aynı maddelerde 

1949 yılında 5435 sayılı Kanununla yapılan değişiklikle her iki maddeye “her ne suretle 

olursa olsun” ifadesi eklenmiştir. Yine aynı Kanunla 163. madde değiştirilerek “…lâikliğe 

aykırı olarak içtimai veya iktisadî veya siyasî veya hukukî temel nizamlarını kısmen de olsa 

dini esas ve inançlara uydurmak amacıyla veya siyasî menfaat veya şahsi nüfuz temin ve 

tesis eylemek maksadıyla dini veya dini hissiyatı veya dince mukaddes sayılan şeyleri alet 

ederek her ne suretle olursa olsun propaganda yapmak veya telkinde bulunmak” suç 

sayılmıştır. Resmî Gazete, Tarih:16.06.1949, Sayı: 7234. Bu değişikliklerle düşünceyi 

açıklama özgürlüğü dolayısıyla basın özgürlüğü tamamen ortadan kaldırılmıştır.1951 yılında 

5844 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle ise her iki maddeye “Devletin siyasî ve hukukî 

nizamlarını topyekûn yok etmek gayesini güden”, “Devletin tek bir fert veya bir zümre 

tarafından idare edilmesini hedef tutan”, “kamu haklarını ırk mülâhazası ile kısmen veya 

tamamen kaldırmayı hedef tutan” gibi yeni bentler eklenerek maddelerin kapsamları 

genişletilmiştir. Resmî Gazete, Tarih: 11.12.1951, Sayı: 7979. 

600 Yargıtay bir şeyin propagandasının yapılması için birden fazla kişiye söylenmesini yeterli 

görmüştür. 4.CD., E.10962, K.12241, KT. 30.12.1950. Dolayısıyla fiilin basın yoluyla 

işlenmesi hâlinde propaganda sayılacağı açıktır. Ayrıca bu durum kanunda şiddet sebebi 


601 Bu davayı, Türk Ceza Kanununun 5844 sayılı Kanunla değişik 141/1. ve 142/1. 

maddelerinin Anayasa’nın, temel ilkelerine, belli maddelerine ve 65. maddesi gereği İnsan 

Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşmenin yine belli maddelerine açıkça 

aykırı olduğu gerekçesiyle, Türkiye İşçi Partisi açmıştır. 

602 E.1963/173, K.1965/40, KT. 26.09.1965, AMKD, Sayı:4, s.239-299. 

163

maddelerin içerdiği hükümlerden “…sosyal bir sınıfın diğer sosyal sınıflar 

üzerinde tahakkümünü tesis etmeğe...” hükmünü, Anayasanın da sınıf 

tahakkümünü yasakladığı; “…devletin siyasî ve hukukî nizamlarını topyekûn 

yok etme…” hükmünü, anarşizmi yasakladığı; “…sosyal bir sınıfı ortadan 

kaldırmaya…ve memleket içinde müesses iktisadî ve sosyal temel 

nizamlardan herhangi birini devirmeğe…” hükmünü, komünizmi benimseyen 

cemiyetler kurulmasını ve bu konularda propaganda yapılmasını yasakladığı 

gerekçesiyle Anayasaya uygun bulmuştur. 

Kitap çevirilerinden ve gazete ve dergilerde çıkan yazılardan 

dolayı, bu maddelere dayanılarak açılan davaların büyük bir kısmı, “12 Mart 

Dönemi”nde mâhkumiyetle sonuçlanmış, birçok gazeteci ve çevirmen 

cezaevine konulmuştur 603 . 

12 Mart 1971 tarihinde kuvvet komutanlarının radyoda 

okutturdukları ve tarihe “12 Mart Muhtırası” olarak geçen yazı ile Türkiye 

Cumhuriyeti ve basın için yeni bir dönem başlamıştır. 13.05.1971 tarihinde 

kabul edilen 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu 604 ile basın yeniden denetim 

altına alınmıştır. Bu Kanunun 3. maddesinin (c) fıkrasında, sıkıyönetim 

komutanının, sıkıyönetim bölgesindeki genel güvenlik ve kamu düzeninin 

gerektirdiği hâllerde “Söz, yazı resim, film ve sesle yapılan her türlü yayım, 

haberleşme, mektup, telgraf ve sair mevkuteleri kontrol etmek; gazete, dergi 

kitap ve diğer yayımların basım ve yayımını kayıtlamak ve bunlar üzerine 

sansür koymak veya Sıkıyönetim bölgesine sokulmasını yasaklamak; 

Sıkıyönetim Komutanlığınca veya neşri yasaklanan kitap, dergi, gazete, 

broşür, afiş gibi bilcümle matbu evrakı basan matbaaları kapatmak" yetkisine 

haiz olduğu belirtilmiştir. 

Anayasa Mahkemesi, önüne iptal istemiyle gelen bu Kanunu, 

“…sıkıyönetim komutanına gazete, dergi, kitap ve diğer yayınlar üzerinde 

sansür koyma yetkisi verilmesi, Anayasada belirlenen sıkıyönetim kavramının 

öngördüğü zorunluluklar çerçevesinde kalan bir tedbirdir. Basın hürriyetini 

sınırlamanın çeşitli yolları ve aşamaları vardır. Sansür de sadece bu yol ve 

aşamalardan bir tanesidir. Belirli durumlarda basın hürriyetinin 

603 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.195-196. 

604 Resmî Gazete, Tarih: 15.05.1971, Sayı:13837. 

164

sınırlanmasına cevaz veren Anayasa hükmü o sınırlamalar içinde sansürün 

de yer alabileceğini öngörmüş demektedir gerekçesiyle; aynı fıkrada yer alan 

matbaaları kapatma yetkisi konusunda ise, Anayasa Mahkemesi bunun 

sıkıyönetim ilânını zorunlu kılan bir ortamda basımevlerinin olumsuz, zararlı, 

yıkıcı faaliyetleri, ağır ve tehlikeli durumlara, Devlet ve millet bünyesinde 

geniş ölçüde tahribata yol açabileceği için böyle bir olağanüstü kanuni 

tedbirin el altında bulundurulması zorunludur” gerekçesiyle Anayasaya uygun 

bulmuştur 605 . 

20 Eylül 1971 tarihinde kabul edilen 1488 sayılı Kanunla, 606 1961 

Anayasasının birçok hükmüyle birlikte basın özgürlüğünü güvence altına 

almaya yönelik hükümleri de değiştirilmiştir. Anayasanın 22. maddesinde 

yapılan değişiklikle, maddenin basın ve haber alma özgürlüğünün hangi 

şartlarda sınırlanabileceğini düzenleyen 3. fıkrasına “…Devletin ülkesi ve 

milleti ile bütünlüğünü, kamu düzenini, millî güvenliği ve millî güvenliğin 

gerektirdiği gizliliği…” hükmü; gazete ve dergilerin toplatılmasını düzenleyen 

5. fıkrasına “…Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, milli güvenliğin, 

kamu düzeninin veya genel ahlâkın korunması bakımından gecikmede 

sakınca bulunan hâllerde de, kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle 

toplatılabilir. Toplatma kararını veren yetkili merci, bu kararını en geç 24 saat 

içinde mahkemeye bildirir. Mahkeme bu kararı en geç üç gün içinde 

onaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır.” hükmü eklenmiştir. 22. 

maddenin gazete ve dergilerin kapatılmasını düzenleyen 6. fıkrası tamamen 

değiştirilerek yerine “Türkiye’de yayımlanan gazete ve dergiler, millî 

güvenliğe, kamu düzenine, genel ahlâka, insan hak ve hürriyetlerine dayanan 

millî, demokratik, lâik ve sosyal Cumhuriyet ilkelerine veya Devletin ülkesi ve 

milletiyle bölünmezliği temel hükmüne aykırı yayımlardan mahkûm olma 

hâlinde mahkeme kararıyla kapatılabilir” hükmü getirilmiştir. 

Gerçekleştirilen bu Anayasa değişikliğiyle, “devletin ülkesi ve 

milletiyle bütünlüğü”, “kamu düzeni”, “millî güvenlik ve millî güvenliğin 

gerektirdiği gizlilik” gibi genel, belirsiz ve her yöne çekilebilecek ifadelerle 

basın özgürlüğünün sınırları daraltılmıştır. Ayrıca, gazete ve dergilerin 

605 E.1971/31, K.1972/5, KT. 15-16.02.1972, AMKD, Sayı:10, s.176-177. 


165

toplatılması konusunda hâkimlerin yanında gecikmesinde sakınca bulunan 

hâllerde “kanunun açıkça yetkili kıldığı merci” sıfatıyla, savcılar da yetkili 

kılınmıştır. Basın özgürlüğünün sınırlarını son derece daraltan bu hükümlerin 

herhangi bir kanunda değil de Anayasada yer alması durumun vahametini 

daha da arttırmıştır. 

Basının sürekli baskı altında tutulduğu bu dönemde, birçok 

gazeteci değişik nedenlerle tutuklanmış ve mahkûm olmuştur 607 . Bu 

dönemde sıkıyönetim, 39 kez gazete kapatma cezası vermiştir 608 . 

1973 yılının Ekim ayında yapılan genel seçimlerle birlikte “12 Mart 

Dönemi” sona ermiştir. Yeni dönemde gerek Basın Kanununda, gerekse 

Anayasanın basınla ilgi hükümlerinde kayda değer bir değişiklik 

olmadığından 609 hukukî anlamda basın özgürlüğü açısından hiçbir şey 

değişmemiştir. Gerçi, gazeteciler önceki dönemde olduğu gibi mâhkum 

edilmiyor, gazeteler kapatılmıyordu; ancak bu durumun hukuksal bir garantisi 

de yoktu 610 . Basını ve basın özgürlüğünü ilgilendiren düzenlemelerde önemli 

hiçbir değişiklik olmadığı hâlde, gazeteler ve gazeteciler üzerindeki baskının 

biraz olsun azalması Anayasa, Türk Ceza Kanunu ve Basın Kanununda yer 

alan ve yukarıda eleştirdiğimiz belirsiz hükümlerin konjonktüre bağlı olarak 

istenildiği yöne çekilerek yorumlanabileceğinin en açık göstergesidir. 

607 

Turhan Dilligil, Doğan Koloğlu, Can Yücel, Mehmet Emin Bozarslan, Şiar Yalçın, Ahmet 

Hamdi Dinler, Yaşar Uçar, Mete Dural, Abdullah Nefes, Erdoğan Berktay, Mümtaz Soysal, 

Sabri Yılmaz, Çetin Atlan, Osman S. Arolat, Abdülkadir Billurcu, Nihal Atsız bu dönemde 

mahkûm olan gazetecilerden ve yazarlardan bazılarıdır. KABACALI, Alpay: a.g.e., s.206- 

207. 

608 

Bkz. Uluslararası Hukukçular Birliği Türkiye Raporu 1971-1973, Çev.İnce PEHLİVAN, 

İstanbul, 1973, s.56. 

609 

Bu dönemde basın özgürlüğünü yakından ilgilendiren en önemli değişiklik, 15.05.1979 

tarihinde 2231 sayılı Kanunla yapılmıştır. Resmî Gazete, Tarih: 15.05.1979, Sayı: 16638. Bu 

değişiklikle basın yoluyla işlenen suçlardan dolayı cezaî sorumluluk yeniden düzenlenerek 

sorumlu müdürler için verilen hürriyeti bağlayıcı cezaların para cezasına çevrileceği ve 

sorumlu müdürler için emniyet gözetimi altında bulundurma cezası verilemeyeceği; süreli 

yayınlarda müstear adla veya imzasız ya da remizli imza ile yayımlanan yazı, resim veya 

karikatür sahiplerinin adlarını sorumlu müdürün bildirmek zorunda olmadığı; sahibi belli 

olmayan bu tür yayınlardan dolayı sorumluluğun sorumlu müdüre ait olacağı ve sorumlu 

müdürün, rızası dışında yayımlanan yazı, resim ve karikatürlerden dolayı sorumlu 

tutulamayacağı hükme bağlanmıştır. 

610 

Bu dönemin en belirgin özelliği, gazeteciler hakkında pek çok dava açılmasına karşın, bu 

davaların mahkûmiyetle sonuçlanmamış olmasıdır. KABACALI, Alpay: a.g.e., s. 209. 

166

D) 1980 – 2000 Yılları Arasında Basın Özgürlüğü 

12 Eylül 1980 tarihinde Türk Silâhlı Kuvvetleri “emir komuta zinciri 

içinde ve emirle” yönetime el koymuştur. Yayımlanan (1) numaralı bildiriyle, 

Parlâmento ve Hükûmet feshedilmiş, Parlâmento üyelerinin dokunulmazlığı 

kaldırılmış, bütün yurtta sıkıyönetim ilân edilmiştir 611 . Bir hafta sonra ise, 

Sıkıyönetim Kanununun 3. maddesi değiştirilerek, Sıkıyönetim Komutanlığına 

basına ve haberleşmeye sansür koyma yetkisi verilmiştir 612 . 

Bu dönemde basının ve basın özgürlüğünün durumu diğer ara 

dönemlerden farklı olmamıştır Sıkıyönetim tarafından denetlenen basına 

“hoşa gitmeyen” yazılar için sık sık uyarılar gönderilmiş, birçok gazete ve 

dergi toplatılmış ya da kapatılmış 613 , gazeteciler ve yazarlar gözaltına 

alınmış, tutuklanmış, 12 Eylül öncesi açılmış davaların büyük bir kısmı 

mahkûmiyetle 614 sonuçlanmıştır 615 . 

Millî Güvenlik Konseyi, Sıkı Yönetim Kanunuyla basın üzerinde 

oluşturduğu baskıyı, 07.01.1981 tarihinde 2370 sayılı Kanunla 616 Türk Ceza 

Kanunun 311 ve 312. maddelerini değiştirerek genele yaymıştır. Bu Kanunla 

bir suçun işlenmesini alenî olarak tahrik eden kimsenin cezalandırılacağını 

belirten 311. madde değiştirilmiş; tahrikin, her türlü kitle haberleşme araçları, 

611 SOYSAL, Mümtaz: 100 Soruda Anayasanın Anlamı, s.128-129. 

612 Kanunun 3. maddesinin (c) bendi şu şekilde değiştirilmiştir: “Söz, yazı, resim, film ve 

sesle yapılan her türlü yayım, haberleşme, mektup, telgraf ve sair mersuleleri kontrol etmek, 

gazete, dergi, kitap ve diğer yayınların basımını, yayımını, dağıtımını, birden fazla 

bulundurulmasını veya taşınmasını veya sıkıyönetim bölgesine sokulmasını yasaklamak 

veya sansür koymak; sıkıyönetim komutanlığınca basımı, yayımı ve dağıtılması yasaklanan 

kitap, dergi, gazete, broşür, afiş, bildiri, pankart, plak, bant gibi bilcümle evrakı, yayın ve 

haberleşme araçlarını toplatmak, bunları basan matbaaları, plak ve bant yapım yerlerini 

kapatmak.” Resmî Gazete, Tarih: 21.09.1980, Sayı 17112. Millî Güvenlik Konseyi 28 Aralık 

1982 tarihinde Sıkıyönetim Kanununun bu maddesinin bu bendine “müsaderesine karar 

verilmemekle birlikte, sıkıyönetim komutanlığınca sahiplerine iadesinde sakınca görülenlerin 

imhası için gerekli önlemleri almak; yayına yeni girecek gazete ve dergilerin çıkarılmasını 

izne bağlamak.” hükmünü ekleyerek gazete ve dergi çıkarmayı da izne bağlamıştır. Resmî 

Gazete, Tarih: 30.12.1982, Sayı: 17914. 

613 Cumhuriyet, Tercüman, Milli Gazete, Güneş, Günaydın, Tan, milliyet, Hürriyet gazeteleri 

kapatılan gazetelerden; Sesimiz, Yeni Gündem kapatılan dergilerden bazılarıdır. KABACALI, 

Alpay: a.g.e., s.219. 

614 Yapılan bir araştırmaya göre, 12 Eylül 1980 – 12 Mart 1984 arasında soruşturma ve 

kovuşturmaya uğrayan, gözaltına alınan, dava açılan, tutuklanan gazeteci, yayıncı, yazar ve 

sanatçı sayısı 181; mahkûm edilen gazeteci, yazar ve sanatçı sayısı 82’dir. Basın’80-84, 

Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayını, Ankara, 1984, s.197-230. 

615 KABACALI, Alpay: a.g.e., s.210; TOPUZ, Hıfzı: a.g.e., s.256-260. 


167

ses kayıt bantları, plak, film, gazete, mecmua veya sair araçlarla yapılması 

ağırlaştırıcı sebep sayılmış ve 312. maddeye, özellikle 1990’lı yılların sonu ile 

2000’li yılların başında çok fazla tartışılan “Halkı; sınıf, ırk, din, mezhep veya 

bölge farklılığı gözeterek kin ve düşmanlığa açıkça tahrik eden kimse (…) 

cezalandırılır” fıkrası eklenmiştir. 

Genelkurmay Başkanı, Kara Kuvvetleri Komutanı, Hava Kuvvetleri 

Komutanı, Deniz Kuvvetleri Komutanı ve Jandarma Genel Komutanından 

oluşan Milli Güvenlik Konseyi üyeleri 18 Eylül 1980 tarihinde, milletin kayıtsız 

şartsız egemenliğine, demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine dayalı yeni bir 

anayasa için çalışacakları konusunda içtikleri andı 617 yerine getirmek için 

hazırlattıkları Anayasa Tasarısı 7 Kasım 1982 tarihinde halkoylamasına 

sunulmuş ve halk tarafından %91.37 oranında “evet” oyuyla kabul edilerek 

yeni bir dönem başlamıştır 618 . 

1982 Anayasasının 177. maddesi Anayasanın yürürlüğe girişi 

bakımından kademeli bir sistem kabul etmiştir 619 . Bu maddeye göre, “Bu 

Anayasa, halkoylaması sonucu kabul edilip Resmî Gazetede yayımlanması 

ile Türkiye Cumhuriyeti Anayasası olur ve aşağıda gösterilen istisnalar ile bu 

istisnaların yürürlüğe girmesine ait hükümler dışında bütünüyle yürürlüğe 

girer.” Maddede bahsedilen istisnalardan biri “basın ve yayımla ilgili 

hükümler” idi. Maddenin devamında basın ve yayımla ilgili hükümlerin, yeni 

kanunları çıkarıldığında veya mevcut kanunlarda değişiklik yapıldığında ve 

her hâlde en geç Türkiye Büyük Millet Meclisi göreve başladığında yürürlüğe 

gireceği belirtilmiştir. 

Anayasanın basın özgürlüğüyle ilgili hükümleri doğrultusunda 

Basın Kanunu değiştirilmeden basın özgürlüğünü yakından ilgilendiren 

Olağanüstü Hal Kanunu kabul edilmiştir. 25.10.1983 tarihinde kabul edilen 

2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanununda 620 basınla ilgili düzenlemeler de yer 

almıştır. Bu Kanunun 11. maddesinde, olağanüstü hâl ilânında; genel 

güvenlik, asayiş ve kamu düzenini korumak, şiddet olaylarının 

617 SOYSAL, Mümtaz: 100 Soruda Anayasanın Anlamı, s.129. 




168

yaygınlaşmasını önlemek amacıyla, gazete, dergi, broşür, kitap, el ve duvar 

ilânı ve benzerlerinin basılmasının, çoğaltılmasının, yayımlanmasının ve 

dağıtılmasının; bunlardan olağanüstü hâl bölgesi dışında basılmış veya 

çoğaltılmış olanların bölgeye sokulmasının ve dağıtılmasının 

yasaklanabileceği veya izne bağlanabileceği; basılması ve yayımı 

yasaklanan kitap, dergi, gazete, broşür, afiş ve benzeri matbuatın 

toplatılabileceği; söz, yazı, resim, film, plak, ses ve görüntü bantları ve sesle 

yapılan her türlü yayımın denetlenebileceği, gerektiğinde kayıtlanabileceği 

veya yasaklanabileceği düzenlenmiştir. 

Yine aynı Kanunun 25. maddesinde, özel maksatla kamunun telaş 

ve heyecanını doğuracak şekilde asılsız, mübalağalı havadis ve haber yayan 

veya nakledenlerin, fiilleri başka bir suç oluştursa bile ayrıca (…) hapis ve 

(…) liradan az olmamak üzere ağır para cezasıyla cezalandırılacakları 

belirtilmiştir. Bu suçların basın ve yayın organları vasıtasıyla işlenmesi ise 

şiddet sebebi sayılmıştır 621 . 

Olağanüstü Hal Kanununun yürürlüğe girmesinden yaklaşık yirmi 

gün sonra, 1982 Anayasasının basın ve yayınla ilgili hükümlerine uygun 

olarak, 5680 sayılı Basın Kanununda 13.11.1983 tarih ve 2950 sayılı 

Kanunla 622 çok kapsamlı bir değişiklik yapılmıştır. Bu değişiklikle sorumlu 

müdür olmak için aranan şartlar ağırlaştırılmış, 623 para ve hapis cezalarının 

miktarları arttırılmış, zamanaşımı süreleri iki katına çıkarılmış, 1979 yılında 

2231 sayılı Kanunla kabul edilen “sorumlu müdürler için verilen hürriyeti 

bağlayıcı cezaların para cezasına çevrileceği ve haklarında emniyet gözetimi 

altında bulundurma cezası verilemeyeceği” hükmünün, kanunla yasaklanmış 

herhangi bir dilde yayım yapılması hâlinde uygulanmayacağı belirtilmiş ve 

Kanuna beş ek madde ilave edilmiştir 624 . Bu ek maddelerle yayınların 

621 

Bu maddede yer alan “özel maksatlar” ifadesi her türlü yoruma açık elastiki bir nitelik 

taşımaktadır. 

622 


623 

5680 sayılı Basın Kanununun sorumlu müdür olabilmek için aranan şartları düzenleyen 5. 

maddesinin üçüncü fıkrasının (6) numaralı bendinde sayılan suçlara; zimmet, ihtilas, irtikap, 

rüşvet, istimal ve istihlak kaçakçılığı suçu dışındaki kaçakçılık suçlarından veya bu 

Kanununun ek birinci maddesinin ikinci fıkrasında yer alan suçlar 623 ile bu suçlara tahrik ve 

teşvik suçu da eklenmiştir. 

624 

Ek Madde 1. “Türk Ceza Kanununun İkinci Kitabının Birinci Babının 1, 2 ve 4 üncü 

fasıllarında veya 311 veya 312 nci maddelerinde yazılı suçları veya Devlete ait gizli bilgileri 

169

dağıtımının önlenmesine ve toplatılmasına, basım aletlerinin müsaderesine 

olanak verilmiştir. 

Bu Kanunla basın özgürlüğü adına olumlu sayılabilecek 

değişiklikler de yapılmıştır. Cevap ve tekzip hakkını düzenleyen 19. maddede 

yapılan değişiklikle, maddenin birinci fıkrasında yer alan “menfaatini bozan” 

ifadesi kaldırılarak cevap ve tekzip hakkını doğuran yayının neler olabileceği 

daha somut hâle getirilmiş, cevap veya düzeltme yazısının Cumhuriyet 

ihtiva eden her türlü mevkute veya mevkute tanımına girmeyen diğer basılmış eserlerin 

dağıtımı, eserlerin basıldığı yerdeki sulh ceza hâkiminin kararı ile ve gecikmesinde sakınca 

bulunan hâllerde ise bu yerdeki Cumhuriyet savcısının yazılı kararıyla önlenebilir. 

Cumhuriyet savcılığı, bu kararını en geç yirmi dört saat içinde sulh ceza hâkimine bildirir. 

Hâkim en geç kırk sekiz saat içinde kararın onaylanıp onaylanmaması hakkında karar verir. 

Yukarıdaki fıkrada sayılan suçlar ile Türk Ceza Kanununun 426 ve 428 inci maddelerindeki 

suçları veya 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanunda veya 6187 sayılı 

Vicdan ve Toplanma Hürriyetinin Korunması Hakkında Kanunda yer alan suçları ve Devlete 

ait gizli bilgileri ihtiva eyledikleri iddiasıyla aleyhlerine soruşturma veya kovuşturmaya 

geçilmiş, her türlü basılmış eserlerin toplatılmasına, soruşturma safhasında sulh ceza 

hâkimince, kovuşturma safhasında görevli mahkemece karar verilebilir. Ancak, soruşturma 

safhasında gecikmesinde sakınca bulunan hallerde Cumhuriyet savcılığı da toplatma 

kararını yazılı olarak verebilir. Cumhuriyet savcılığı, bu kararını en geç yirmi dört saat içinde 

sulh ceza hâkimine bildirir. Hâkim en geç kırk sekiz saat içinde kararın onaylanıp 

onaylanmaması hakkında karar verir. Kararın onaylanmaması hâlinde toplatma kararı 

hükümsüz sayılır. Bu fıkra hükmüne göre verilen kararlar, o yer Cumhuriyet savcılığınca tüm 

Cumhuriyet savcılıklarına en seri vasıta ile bildirilir.Türk Ceza Kanununun İkinci Kitabının 

Birinci Babının 1, 2 ve 4 üncü fasıllarında veya 312. maddenin ikinci fıkrasında yazılı suçların 

basın yoluyla işlenmeleri sebebiyle mahkûmiyet hâlinde, faillerden bir veya birkaçına ait 

olmaları şartıyla suçu ihtiva eden basılmış eserlerin basımında kullanılan makineler ile diğer 

basım aletlerinin müsaderesine de karar verilir.” 

Ek Madde 2. “Basın yoluyla işlenen ve ek birinci maddenin üçüncü fıkrasında yazılı suçlarla 

millî güvenliğe ve genel ahlaka aykırı davranışlardan mahkumiyet hâllerinde, suç teşkil eden 

yazının yayınlandığı mevkutenin üç günden bir aya kadar kapatılmasına da mahkemece 

karar verilebilir. Kapatılan mevkutenin açıkça devamı niteliğini taşıyan her türlü yayın 

yasaktır. Bunlar sulh ceza hâkiminin kararıyla toplatılır. Birinci fıkraya göre kapatılmasına 

karar verilen mevkutenin yayınına kapatılma süresinde devam edenler veya o mevkutenin 

açıça devamı niteliğini taşıyan yeni mevkute çıkaranlar bir aydan altı aya kadar hapis ve yüz 

bin liradan üç yüz bin liraya kadar ağır para cezası ile cezalandırılırlar.” 

Ek Madde 3. “Basılmış eserlerin müsaderesi hakkında mahkemece verilip kesinleşmiş 

kararlar, mahkemenin duyurusu ve Cumhuriyet savcılığının bildirimi ile Resmî Gazetede 

derhal yayınlanır.” 

Ek Madde 4. “Ek birinci madde gereğince dağıtımın tedbir yoluyla mahkeme kararı veya 

gecikmesinde sakınca bulunan hallerde Cumhuriyet savcılığının verdiği kararın mahkemece 

onaylanması suretiyle önlendiği ve bu sebeple neşir gerçekleşmediği hallerde, kanunun asıl 

suçlar için öngördüğü cezaların üçte biri hükmolunur. Türk Ceza Kanununun 64 ve 65 inci 

maddeleri gereğince suça iştirak ettiklerinin sabit olması hali dışında mevkutelerin sorumlu 

müdürleri hakkında on altıncı madde hükümleri uygulanır.” 

Ek Madde 5. “Türkiye’de yabancı dilde yayımlanan mevkutelerin sorumlu müdürlerinin, o dili 

bilmesi zorunludur.” 

170

savcısı yada sulh ceza yargıcına değil, sorumlu müdüre gönderileceği hükme 

bağlanarak, Kanununun ilk hâlindeki düzenlemeye geri dönülmüştür 625 . 

1980 – 1990 yılları arası dönemde basın özgürlüğüyle ilgili olarak 

en çok tartışılan konulardan birisi de 1927 tarih ve 1117 sayılı Küçükleri 

Muzır Neşriyattan Koruma Kanununda, 06.03.1986 tarihinde 3266 sayılı 

Kanunla 626 yapılan değişikliktir. Bu değişiklikle, Türk Ceza Kanununun 426. 

maddesiyle yasaklanan “müstehcen yayın” kavramıyla “küçüklerin maneviyatı 

üzerinde muzır” kavramı eşanlamlı gibi kullanılarak kavram kargaşası 

yaratılmıştır 627 . Ayrıca, bu Kanunla bir yayının on sekiz yaşından küçükler 

için muzır olduğu hakkında karar verecek olan kurulun üyelerinin atanma 

şekli değiştirilerek, siyasal iktidara bağımlı hâle getirilmiştir. 

Kanunun en ilginç hükmü ise, bu kurulun Kanunla kendisine verilen 

görevlere ilaveten, Türk Ceza Kanununun 426, 427 ve 428. maddelerinde 

tanımlanan suçlarla 628 ilgili olarak yargı organlarına resmî bilirkişilik yapmakla 

görevli olduğunun belirtilmesidir(m.2). 

1117 sayılı Kanunda değişiklik yapan 3266 sayılı Kanunun bazı 

maddelerinin Anayasanın “düşünce ve kanaat özgürlüğü”nü düzenleyen 25. 

ve “basın özgürlüğü”nü düzenleyen 28. maddelerine aykırı olduğu 

gerekçesiyle Anayasa Mahkemesinde iptal davası açılmıştır. Anayasa 

Mahkemesi, kurulun yapısının basın özgürlüğünü zedelediği iddiasının, bu 

kurulu oluşturan üyelerin çoğunluğunun kamu personeli olmaları dolayısıyla, 

iktidarın beklentileri ve istekleri doğrultusunda karar verme zorunda 

625 19. maddede yapılan diğer değişikliklerin hepsi olumlu olmamıştır. Söz konusu Kanunla 

cevap veya düzeltmenin zamanında yayımlanmaması durumunda başvurulan yargılama 

süreci ile ilgili süreler uzatılmış ve cevap veya düzeltme yazısının miktarı arttırılmıştır. 

26.05.1988 tarihinde cevap ve tekzip hakkını düzenleyen 19. madde tekrar değiştirilmiş, 

cevap ve düzeltme yazısının sorumlu müdüre gönderilme süresi üç aydan iki aya, sulh ceza 

hakimine başvurma süresi otuz günden yirmi güne, sulh ceza hakiminin karar verme süresi 

yedi günden iki güne, verilen karara karşı itiraz süresi beş günden dört güne ve asliye ceza 

hakiminin karar verme süresi beş günden iki güne indirilmiştir. Resmî Gazete, 

Tarih:26.05.1988, Sayı: 19823. 


627 1117 sayılı Kanunun ilk hâlinden de anlaşılacağı üzere “küçüklerin maneviyatı üzerine 

muzır” etki yaratılacağı anlaşılan yayınlarla, çocukların düşünsel ve ruhsal gelişmesine 

engel olabilecek yayınlar kastedilmiştir. Ayrıca bu tür yayınlar damgalanarak Kanunda 

öngörülen şekilde satılabilmekteydiler. Oysa “müstehcen yayınlar”ın ticareti, teşhiri, nakli vs. 

yasaktı. 

628 Türk Ceza Kanununun 426. maddesinde “müstehcen hareketler”, 427. maddesi 

“müstehcen şey yazma ve yayınlama”, 428. maddesi ise, “müstehcen Şarkı; haysiyete 

dokunacak şekilde matbua satışı” yasaklamaktaydı. 

171

kalabilecekleri varsayımına dayandığını; varsayımların ise Anayasaya 

aykırılık nedenleri olamayacaklarını, bu kurulun kararlarına karşı ise idarî 

yargı yolunun açık olduğunu belirterek iptal istemini bu madde yönünden 

reddetmiştir 629 . 

1990’lı yıllarda Türkiye’de siyaset, ekonomi, eğitim, dış politika ve 

özgürlükler gibi birçok şeyin en temel belirleyicisi bölücü terör faaliyetleri 

olmuştur. Türkiye’nin birçok konudaki tutum ve pratiğini belirleyen terör 

faaliyetleri ve bu faaliyetlere karşı verilen mücadele, diğer birçok temel hak 

ve özgürlükle birlikte basın özgürlüğünü de olumsuz bir şekilde etkilemiştir. 

Bu bağlamda Olağanüstü Hal Kanununda yapılan değişiklikler dikkat 

çekicidir: 

İlk olarak 09.04.1990 tarih ve 413 sayılı KHK ile Olağanüstü Hal 

Kanunun 630 (e) bendine “Bölgedeki faaliyetleri yanlış aksettirmek veya gerçek 

dışı haber ve yorumlar yapmak suretiyle bölgedeki kamu düzeninin ciddî 

şekilde bozulmasını veya bölge halkının heyecanlanmasını yahut güvenlik 

kuvvetlerinin görevlerini gereği gibi yerine getirmelerini engelleyecek şekilde 

yayınlanan her türlü basılmış eser hakkında, bunların bölge dışında basılmış 

olup olmadığına bakılmasızın, Olağanüstü Hal Bölge Valisinin teklifi üzerine 

İçişleri Bakanınca yukarıda belirtilen tedbirleri almak, gerektiğinde bunları 

basan matbaayı kapatmak” alt bendi eklenmiştir. 

Ancak bu Kararname çok kısa bir süre sonra, 09.05.1990 tarihinde 

kabul edilen 424 sayılı “Şiddet Olaylarının Yaygınlaşması ve Kamu Düzeninin 

Ciddî Şekilde Bozulması Sebebine Dayalı Olağanüstü Halin Devamı 

Süresince Alınacak İlave Tedbirlere İlişkin Kanun Hükmünde Kararname” 631 

ile yürürlükten kaldırılmıştır. Ancak 413 sayılı KHK’da yer alan bu alt bent 424 

sayılı KHK’nın 1. maddesinin (a) bendinde, “Bölgedeki faaliyetleri yanlış 

aksettirmek veya gerçek dışı haber ve yorumlar yapmak suretiyle bölgedeki 

kamu düzeninin ciddî şekilde bozulmasına veya bölge halkının 

heyecanlanmasına neden olacak veya güvenlik kuvvetlerinin görevlerini 

gereği gibi yerine getirmelerini engelleyecek şekilde yayımlanan her türlü 

629 E.1986/12, K.1987/4, KT.11.02.1987, AMKD, Sayı:23, s.74-75. 


631 Resmî Gazete, Tarih. 10.05.1990, Sayı: 20514. 

172

asılmış eser hakkında Olağanüstü Bölge Valisinin teklifi veya görüşü 

alınarak İçişleri Bakanınca bunların bölge içinde veya dışında basılmış olup 

olmadığına bakılmaksızın; basılmalarını, çoğaltılmalarını, yayınlanmalarını ve 

dağıtılmalarını süreli veya süresiz yasaklamak, gerektiğinde bunları basan 

matbaaları kapatmak.” şeklinde yer almıştır. 

Bu hükmün, basın özgürlüğüne ilişkin temel hukuk ilkeleri ve 

Anayasa hükümleriyle bağdaştırılması mümkün değildir. Bu Kararnameyle 

ister Olağanüstü Hal Bölgesi mücavir illeri içinde, ister dışında olsun, valinin 

teklifiyle İçişleri Bakanınca eserlerin basılmasının, çoğaltılmasının, 

yayımlanmasının ve dağıtılmasının yasaklanabileceği; gerektiğinde bunları 

basan matbaaların kapatılabileceği öngörülmüştür. Bu Kararnameyle basma, 

çoğaltma, dağıtma, yayımlama yasağı ve matbaayı kapatma yetkisi 

olağanüstü hal bölgesi dışına taşırılarak, bölge dışındaki yayınlara da teşmil 

edilmiştir. Ayrıca, bu hükümde yer alan “kamu düzeninin bozulması”, “halkın 

heyecanlanması”, “güvenlik kuvvetlerinin görevlerini gereği gibi yerine 

getirmelerini engelleme” gibi ifadeler oldukça belirsiz ve istenilen yöne 

çekilebilecek niteliktedir. Örneğin, “Bölücüler …Köyünü basıp üç vatandaşı 

öldürdüler” haberi dahi o köy halkının heyecanlanmasına neden olacağından, 

ilgili gazete için Kararnamenin öngördüğü yasakların işletilmesini mümkün 

kılar 632 . 

Bu hüküm 424 sayılı KHK’yi yürürlükten kaldıran 15.12.1990 

tarihinde kabul edilen 430 sayılı “Olağanüstü Hal Bölge Valiliği ve Olağanüstü 

Halin Devamı Süresince Alınacak İlave Tedbirler Hakkında Kanun Hükmünde 

Kararname”nin 633 1. maddesinin (a) bendinde şu şekilde yer almıştır: 

“Olağanüstü Hal Bölge Valisi veya olağanüstü hal bölgesindeki il valisi 

bölgedeki faaliyetleri yanlış aksettirmek veya gerçek dışı haber ve yayınlar 

yapmak suretiyle bölgedeki kamu düzeninin ciddî şekilde bozulmasına veya 

bölge halkının heyecanlanmasına neden olacak veya güvenlik kuvvetlerinin 

görevlerini gereği gibi yerine getirmelerini engelleyecek şekilde yayınlanan 

her türlü basılmış eserin; kitap, dergi gazete, broşür, afiş ve benzeri 

632 

KILIÇOĞLU, Ahmet: “424 Sayılı ‘Basın Özgürlüğü’nü Kısan Kararname”, Cumhuriyet, 

7.06.1990, s.2. 

633 


173

matbuatın basılmasını, çoğaltılmasını, yayınlanmasını ve dağıtılmasını, 

bunların olağanüstü hal bölgesi dışında basılmış veya çoğaltılmış olanların 

bölgeye sokulmasını ve dağıtılmasını yasaklar veya izne bağlar; basılması ve 

neşri yasaklanan kitap, dergi gazete, broşür, afiş ve benzeri matbuayı 

toplatmakla beraber bu gibi tedbirlerin yetersiz kalması hâlinde, Olağanüstü 

Hal Bölge Valisinin teklifi üzerine ve görüşünü almak suretiyle İçişleri Bakanı; 

bu yayınların bölge içinde veya dışında basılmış olup olmadığına 

bakılmaksızın, yayınlarının durdurulması veya yayından kaldırılması için 

sahip ve/veya yayın sorumlularına yazılı ihtarda bulunur; buna rağmen 

yayına ve dağıtıma devam edilmesi hâlinde, basılmalarını, çoğaltılmalarını, 

yayınlanmalarını veya dağıtılmalarını süreli veya süresiz yasaklayabilir, 

gerektiğinde bunları basan matbaaları on güne kadar, tekerrüründe ise bir 

aya kadar kapatabilir.” 

430 sayılı KHK’nın bu bendini Anayasa Mahkemesi, “…maddenin 

(a) bendi olağanüstü hal bölgesi dışında basılan yayınlar hakkında da bölge 

içinde basılmış olanlar gibi sınırlamalar ve yaptırımlar getirmektedir. 

Olağanüstü hal yurdun bir bölgesinde ilân edilmişse, olağanüstü hal KHK’leri 

ile yapılan düzenlemelerin bu bölge dışına taşmaması gerekir. Bu koşulu 

taşımayan KHK’ler olağanüstü hal KHK’leri olarak kabul edilemezler. Bunlar 

olağan KHK sayılabilirler. Ancak, bu durumda da bu kural, bir yetki yasasına 

dayanmadığından iptal edilmesi gerekir. Kaldı ki, konu bakımından da 

kararnamenin bu hükmü ‘Kişinin Hakları ve Ödevleri’ bölümünden ‘Basın 

Hürriyeti’ni düzenlemektedir ki, buna Anayasa’nın 91. maddesinin birinci 

fıkrasına göre olanak yoktur. Bu nedenler karşısında, 430 sayılı KHK’nin 1. 

maddesinin (a) bendi Anayasa’nın 91. maddesine aykırıdır. Olağanüstü hal 

ilân edilmeyen bölgelerde temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılması ancak 

yasayla olur. Anayasa’nın ikinci kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yer 

alan temel haklar kişi haklan ve ödevleri ile dördüncü bölümünde yer alan 

siyasal haklar ve ödevler olağan KHK’lerle düzenlenemez. Bu ilke temel hak 

ve özgürlüklerin sınıflandırılmasının sınırının en asgari kriterini oluşturur. O 

halde, özgürlükleri sınırlandırırken bu ilkeye uymamak Anayasa’ya aykırılık 

oluşturacaktır. Bu nedenlerle bendin olağanüstü hal bölgesi dışına taşan 

174

ölümü Anayasa’nın 7. maddesine de aykırıdır.Olağanüstü hal ilân 

edilmeyen yerlerde olağanüstü hal KHK’lerini uygulamak Anayasamızın 2. 

maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasında insan haklarına saygılı devlet 

ilkesine de aykırılık oluşturur…” gerekçeleriyle iptal etmiştir 634 . 

Bu dönemde basın özgürlüğü adına yaşanan belki de olumlu tek 

gelişme, 12.04.1991 tarihinde kabul edilen 3713 sayılı “Terörle Mücadele 

Kanunu” 635 ile kırk yıla yakın bir süreden beri tartışılan ve basın özgürlüğünü 

de yakından ilgilendiren Türk Ceza Kanununun 141, 142 ve 163. 

maddelerinin yürürlükten kaldırılması olmuştur. Ancak bu durum uygulamada 

düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü adına çok şeyi değiştirmemiş; bu 

maddeleri ikame edebilecek başka maddeler özgürlükleri kısıtlayıcı şekilde 

yorumlanarak, mahkûmiyetlerin devam etmesi sağlanmıştır. Bu anlamda, 141 

ve 142. maddenin kaldırılması ile ortaya çıkan boşluk Terörle Mücadele 

Kanununun 8. maddesiyle; 636 163. maddenin kaldırılması ile ortaya çıkan 

boşluk ise, 312. madde ile doldurulmuştur. 

Terörle Mücadele Kanunu basın ve basın özgürlüğü ile ilgili 

hükümler de içermekteydi. Bu Kanunun basın özgürlüğünü ilgilendiren 

maddelerinden kanaatimizce en önemlisi “Devletin Bölünmezliği Aleyhinde 

Propaganda” başlığını taşıyan 8. maddesiydi. Bu maddeye göre, “Hangi 

yöntem, ve maksat ve düşünceyle olursa olsun Türkiye Cumhuriyeti 

Devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı hedef alan 

yazılı ve sözlü propaganda ile… yapılamaz… propaganda suçunun 5680 

634 E. 1991/6, K. 1991/20, KT.03.07.1991. Resmî Gazete, Tarih: 08.03.1992, Sayı: 21165. 


636 Terörle Mücadele Kanununda basını ve basın özgürlüğünü ilgilendiren başka maddeler 

de yer almaktaydı. Bu Kanunun 6. maddesine göre, “İsim ve kimlik belirterek veya 

belirtmeyerek kime yönelik olduğunun anlaşılmasını sağlayacak surette kişilere karşı terör 

örgütleri tarafından suç işleneceğine veya terörle mücadelede görev almış kamu 

görevlilerinin hüviyetlerini açıklayanlar ve yayınlayanlar veya bu yolla kişileri hedef 

gösterenler (…) cezalandırılır.” 7. maddeye göre ise, “…bu Kanunun 1 inci maddesi 

kapsamına giren örgütleri her ne nam altında olursa olsun kuranlar veya bunların 

faaliyetlerini düzenleyenler veya yönetenler (…) cezalandırılır. Yukarıdaki fıkra uyarınca 

meydana getirilen örgüt mensuplarına yardım edenlere ve örgütle ilgili propaganda 

yapanlara fiilleri başka bir suç oluştursa bile ayrıca (…) cezalandırılır.” Her iki maddedeki 

suçlar 5680 sayılı Basın Kanununun 3. maddesinde belirtilen mevkuteler vasıtasıyla 

işlenmesi hâlinde ayrıca sahiplerine de mevkute bir aydan az süreli ise, bir önceki ay 

ortalama satış miktarının, mevkute niteliğinde bulunmayan basılı eserler ile yeni yayına giren 

mevkuteler hakkında ise, en yüksek tirajlı günlük mevkutenin bir önceki ay ortalama satış 

tutarının yüzde doksanı kadar ağır para cezası verilir. 

175

sayılı Basın Kanununun 3 üncü maddesinde belirtilen mevkuteler vasıtasıyla 

işlenmesi hâlinde, ayrıca sahiplerine de mevkute bir aydan az süreli ise, bir 

önceki ay ortalama satış miktarının; mevkute niteliğinde bulunmayan basılı 

eserler ile yeni yayına giren mevkuteler hakkında ise, en yüksek tirajlı günlük 

mevkutenin bir önceki ay ortalama satış tutarının yüzde doksanı kadar ağır 

para cezası verilir…”. Anayasa Mahkemesi, gerek bu maddede gerekse 6 ve 

7. maddelerde yer alan “…mevkute niteliğinde bulunmayan basılı eserler ile 

yeni yayına giren mevkuteler hakkında ise, en yüksek tirajlı günlük 

mevkutenin bir önceki ay ortalama satış tutarının…” ifadesini iptal etmiştir 637 . 

30.10.1995 tarihinde yayımlanan 4126 sayılı Kanunla 638 Terörle 

Mücadele Kanununun 8. maddesi değiştirilmiştir. Bu değişiklikle maddeden 

“hangi yöntem, maksat ve düşünceyle olursa olsun” ifadesi çıkarılmış ve ceza 

miktarı azaltılmıştır 639 . Ayrıca Anayasa Mahkemesinin iptal ettiği ve yukarıda 

belirttiğimiz ifadenin yerine “…birinci fıkrada belirtilen propaganda suçunun 

ikinci fıkrada yazılı mevkuteler dışında basılı eser ve sair kitle iletişim araçları 

sahipleri hakkında… cezası hükmolunur…” fıkrası getirilmiştir 640 . Yine bu 

değişiklikle, fiillerin radyo ve televizyonlar vasıtasıyla işlenmesi hâlinde 

mahkemece ilgili radyo ve televizyon kuruluşunun bir günden on beş güne 

kadar yayımının durdurulmasına karar verilebileceği de düzenlenmiştir. 

12 Eylül Askerî Müdahalesinden sonra basın üzerinde kurulan 

baskı, sivil yönetime geçilmesine rağmen 90’lı yılların sonuna kadar devam 

etmiştir. Bunun en büyük nedeni, otorite-özgürlük dengesinde otoriteye 

ağırlık veren 1982 Anayasası ile “ara rejim” ve “geçiş dönemi”nde 641 kabul 

637 Anayasa Mahkemesinin 31.03.1992 tarih ve E.1991/18, K. 1992/20 sayılı kararı için bkz. 



639 Maddenin ilk hâlinde 2 yıldan 5 yıla kadar ağır hapis cezası öngörülmüşken, yapılan bu 

değişiklikle 1 yıldan 3 yıla kadar hapis cezası öngörülmüştür. 

640 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 8. maddesi 15.07.2003 tarihli ve 4928 sayılı 

“Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun” ile yürürlükten kaldırılmış; 7. 

maddesinin ikinci fıkrası ise 30.07.2003 tarihli ve 4962 sayılı “Bazı Kanunlarda Değişiklik 

Yapılması ve Vakıflara Vergi Muafiyeti Tanınması Hakkında Kanun” ile şu şekilde 

değiştirilmiştir: “Yukarıdaki fıkra uyarınca oluşturulan örgüt mensuplarına yardım edenlere 

veya şiddet veya diğer terör yöntemlerine başvurmayı teşvik edecek şekilde propaganda 

yapanlara fiilleri başka bir suç oluştursa bile ayrıca bir yıldan beş yıla kadar hapis ve (…) ağır 

para cezası verilir.” 

641 6 Kasım 1983 seçimleriyle birlikte demokratik düzene dönülmüş olmakla birlikte, 1982 

Anayasası geçici hükümleriyle, siyasal hayatın tam normalleşmesi açısından bir geçiş 

176

edilen kanunlardır. Yapılan araştırmalara göre sadece 1980-1990 yılları 

arasında basın aleyhine 2000’in üstünde dava açılmış; bu davalarda yaklaşık 

3000 gazeteci, yazar, sanatçı ve yayımcı sanık olarak yargılanmış; çıkan 

yazılarla gazete ve dergilerin kapatılmasına neden olan yazı işleri 

müdürlerine toplam 5000 yıldan fazla hapis cezası verilmiştir 642 . 

12 Eylül Askeri Müdahalesinin ve “geçiş dönemi”nin ürünü olan ve 

-diğer birçok özgürlükle birlikte- basın özgürlüğünü de ortadan kaldıran, 1982 

Anayasasının, Türk Ceza Kanununun, Terörle Mücadele Kanununun ve 

Basın Kanununun bazı hükümlerinin değiştirilebilmesi için aranan rüzgar, 

1999 yılının Aralık ayında yapılan ve Türkiye’ye Avrupa Birliğine tam üyelik 

statüsü verilen Helsinki Zirvesi sonrasında yakalanmıştır. 

E) Helsinki Zirvesi Sonrası Dönemde Basın Özgürlüğü 

1959 yılında Türkiye’nin resmî ortaklık başvurusuyla başlayan 643 ve 

inişli çıkışlı bir seyir izleyen Türkiye - Avrupa Birliği ilişkileri, 1999 yılının 

Aralık ayında gerçekleştirilen Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’ye Avrupa Birliğine 

tam üyelik statüsü verilmesiyle yeni bir boyut kazanmıştır 644 . Bu yeni 

dönemde Türkiye, Katılım Ortaklığı Belgesinde 645 belirtilen Kopenhag siyasî 

dönemi öngörmüştür. Anayasanın kabul ve ilânından sonra, Millî Güvenlik Konseyi 

Başkanının Cumhurbaşkanı sıfatını kazanması(Geçici Madde 1); Meclis toplanıp göreve 

başladıktan sonra Millî Güvenlik Konseyinin, altı aylık süre için Cumhurbaşkanlığı Konseyi 

hâline dönüşmesi (Geçici Madde 2); 12 Eylül öncesi siyasal partilerin bazı yöneticileri ve 

parlâmenterleri hakkında çeşitli derecelerde siyasal faaliyet yasakları getirilmesi (Geçici 

Madde 4) ve Anayasa değişiklikleri için altı yıl boyunca Cumhurbaşkanının denetim yetkisinin 

daha geniş tutulması (Geçici Madde 9) bu durumu gözler önüne sermektedir. ÖZBUDUN, 

Ergun: a.g.e., s.45-48. 

642 TOPUZ, Hıfzı: a.g.e., s.273. 

643 Türkiye, Avrupa Ekonomik Topluluğuna, kuruluşundan bir yıl sonra, Temmuz 1959’da, 

Yunanistan’ın ardından “ortak üye” olmak için başvurmuştur. Ancak, Yunanistan’ın 1961 

yılında ortaklık anlaşmasını imzalamasına karşılık, Türkiye’nin Topluluk ile ilişkileri 1960 

askerî darbesiyle sekteye uğradığından başvurumuzdan yaklaşık dört yıl sonra 12 Eylül 

1963 tarihinde imzalanan Ankara Anlaşması ile yeniden başlamıştır. DARTAN, Muzaffer: 

“Türkiye ve Avrupa Birliği İlişkileri ve Gümrük Birliği”, Tüm Yönleriyle Türkiye- AB İlişkileri, 

Editörler: Mustafa AYKAÇ - Zeki PARLAK, Elif Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2002, s.93. 

644 DARTAN, Muzaffer: a.g.m., s.93. 

645 Avrupa Birliği üyesi ülkelerin dışışleri bakanlarından oluşan Avrupa Birliği Genel İşler 

Konseyi, 4 Aralık 2000 tarihinde Brüksel’de yaptığı toplantıda, Katılım Ortaklığı Belgesine 

son şeklini verdi. Türkiye’nin üyelik hazırlıkları için gerekli öncelik alanlarının belirlendiği bu 

belgede, Avrupa Birliği mevzuatının kanunlara meczinin tek başına yeterli olmadığı, ayrıca 

Avrupa Birliğinin uyguladığı standartlarda uygulanmasının güvence altına alınmasının da 

gerekli olduğu hatırlatılmıştır. 

177

ve ekonomik kriterleriyle 646 belirlenen standartları yakalamak, mevzuatını 

Avrupa Birliği müktesebatıyla uyumlaştırmak ve uyumlaşmış mevzuatın 

uygulanması için yeterli idarî kapasiteyi oluşturmak yükümlülüğü altına 

girmiştir. Bu tarihten sonra Türkiye’de iktidara gelen hükûmetler bu 

yükümlülükleri yerine getirmek amacıyla “Uyum Yasaları” adı altında önce 

Anayasada daha sonra ise birçok kanunda değişiklik yapmışlardır. 

Anayasada yapılan değişiklikler bir önceki bölümde ele alındığından 647 , bu 

bölümde sadece çalışma konumuz olan basın özgürlüğüyle ilgili yasal 

değişiklikler incelenecektir. 

2. Basın Özgürlüğü İle İlgili Kanunlarda Yapılan Değişiklikler 

b) 5680 sayılı Basın Kanununda Yapılan Değişiklikler 

Avrupa Birliği uyum sürecinde 5680 sayılı Basın Kanunu birçok kez 

değişikliğe tâbi tutulmuştur 648 . Özgürlük alanlarının genişletilmesi için yasal 

altyapının hazırlandığı bu süreçte, 5680 sayılı Basın Kanununda yapılan 

646 Kopenhag Kriterleri, Avrupa Birliğine üye olmak isteyen Avrupa Devletlerinin yerine 

getirmesi gereken siyasal, hukuksal, idarî, ekonomik ve yapısal koşulları ifade eder. 

Herhangi bir Avrupa Birliği anlaşmasında yer almayan bu kriterler, Doğu Avrupa’ya doğru 

genişleme kararı bağlamında 1993 yılında Kopenhag’da toplanan Avrupa Konseyi tarafından 

saptanmıştır. Kopenhag kriterleri üç ana başlık altında toplanmıştır: 1) Siyasî Kriterler: 

Demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, insan haklarını ve azınlık haklarını güvence altına alan 

kurumların oluşturulmasıdır. 2) Ekonomik Kriterler: İşleyen ve aynı zamanda Avrupa Birliği 

içinde rekabetçi baskılara ve diğer piyasa güçlerine dayanabilecek bir serbest piyasa 

ekonomisinin varlığıdır. 3) Avrupa Birliği Mevzuatının Benimsenmesi Kriteri: Siyasî, 

ekonomik ve parasal birliğin amaçlarına uyma dahil olmak üzere üyelik yükümlülüklerinin 

yerine getirilebilmesi kapasitesine sahip olmaktır. DARTAN, Muzaffer: a.g.m., s.140-142. 

647 Bkz. s.82 vd. 

648 Katılım Ortaklı Belgesinin imzalanmasından sonra 1950 tarihli ve 5680 sayılı Basın 

Kanunu; 4748, 4756, 4771 ve 4778 sayılı kanunlarla dört kez değiştirilmiştir. 4748 sayılı 

Kanunla; 5680 sayılı Basın Kanununun Ek 1. maddesinin birinci ve ikinci fıkraları ile Ek 2. 

maddesinin birinci ve üçüncü fıkraları değiştirilmiş ve Ek 1. maddenin üçüncü fıkrası 

yürürlükten kaldırılmıştır. Resmî Gazete, Tarih: 09.04.2002, Sayı: 24721. 4756 sayılı 

Kanunla; 5680 sayılı Basın Kanununun 16. maddesinin birinci fıkrasının (1) numaralı bendi, 

17, 19, 20, 29 ve 41. maddesi değiştirilmiş ve Basın Kanununa bir ek madde ilave edilmiştir. 

Ancak 4756 sayılı Kanunla yapılan en önemli değişiklik para cezalarının fahiş oranlarda 

arttırılmasıdır. Bu değişiklikten sonra para cezalarında alt limit 100 TL’den 1.000.000.000 

TL’ye, üst limit 30.000.000 TL’den 100.000.000.000TL’ye çıkarılmıştır. Resmî Gazete, Tarih: 

21.05.2002, Sayı: 24761. 4771 sayılı Kanunla; 5680 sayılı Basın Kanununun 5. maddesinin 

üçüncü fıkrasının (6) numaralı bendi, 21, 22, 24, 25, 30, 33, ve 34. maddesi değiştirilmiştir. 

Resmî Gazete, Tarih: 09.08.2002, Sayı: 24841. 4778 sayılı Kanunla ise, 5680 sayılı Basın 

Kanununa bir fıkra eklenmiştir. Resmî Gazete, Tarih: 11.01.2003, Sayı:24990. 

178

değişiklikler her zaman Avrupa Birliği uyum sürecinin öngördüğü özgürlük 

alanlarının genişletilmesi amacına hizmet etmemiştir. Örneğin 4756 sayılı 

Kanunla 649 5680 sayılı Basın Kanununun öngördüğü para cezaları aşırı 

derecede arttırılmıştır. Bir milyar ile yüzeli milyar arasında değişen para 

cezaları karşısında basının ve basın çalışanlarının özgürlük alanının 

genişletildiğinden bahsedilemez. Çünkü bu kadar yüksek para cezaları ile 

karşı karşıya kalabileceğini düşünen basın çalışanlarının, yüksek cezaların 

yarattığı “korkutucu etki” sebebiyle inandıkları haberleri dahi yazmaktan 

çekinecekleri çok yüksek bir ihtimaldir. 

4756 sayılı Kanunla para cezalarını kabul edilemez oranda arttıran 

siyasî iktidar, bu Kanunun yürürlüğe girmesinden yaklaşık altı ay sonra, 

basına karşı tavrını değiştirmiş ve 4778 sayılı Kanunla, 650 5680 sayılı Basın 

Kanununun 15. maddesine “mevkute sahibi, mesul müdür ve yazı sahibi 

haber kaynaklarını açıklamaya zorlanamaz” hükmünü ekleyerek, basın 

özgürlüğünün en temel ilkelerinden biri olan “haber kaynaklarının gizliliği” 

ilkesini yasal koruma altına almıştır. 

Siyasî iktidarın bu tavır değişikliği, yaklaşık elli dört yıl yürürlükte 

kalan ve defalarca değiştirilen 5680 sayılı Basın Kanununu yürürlükten 

kaldıran, 5187 sayılı yeni Basın Kanununda da kendini açıkça göstermiştir. 

b) 5187 Sayılı Basın Kanunu 

09.06.2004 tarihinde kabul edilen ve 26.06.2004 tarihinde yürürlüğü 

giren, 32 madde ve 2 geçici maddeden oluşan 5187 sayılı Basın Kanunu, 

5680 sayılı Basın Kanununa göre daha kısa bir kanundur 651 . 

Kanunun 1. maddesinde, bu Kanunun basılmış eserlerin basımı ve 

yayımını kapsadığı belirtilmiştir. Konuyla ilgili bazı terimlerin tanımının 

yapıldığı 2. maddede basılmış eserin, “Yayımlanmak üzere her türlü basım 

araçları ile basılan veya diğer araçlarla çoğaltılan yazı, resim ve benzeri 



651 5680 sayılı Kanun 44 madde, 10 ek madde ve 5 geçici maddeden oluşuyordu. 

179

eserler ile haber ajansı yayınlarını 652 ”; yayımın ise, “basılmış eserin herhangi 

bir şekilde kamuya sunulmasını” ifade ettiği belirtilmiştir. Yayınlar süreli 653 ve 

süresiz 654 olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Eski Kanundaki “mevkute” 

sözcüğünün karşılığı olan süreli yayınlar ise, yaygın 655 , bölgesel 656 ve yerel 

yayınlar 657 olmak üzere üçe ayrılmıştır. 

Kanunun 3. maddesinin birinci fıkrasında basının özgür olduğu, bu 

özgürlüğün; bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve eser yaratma 

haklarını içerdiği belirtilmiştir. Madde gerekçesinde, Anayasanın 28. 

maddesinde yer alan “Basın hürdür, sansür edilemez” hükmü karşısında 

böyle bir düzenlemenin ilk bakışta gereksizmiş gibi görülebileceği; ancak bu 

Kanunun söz konusu amaca yönelik bir anlayışla düzenlendiğini vurgulamak 

amacıyla böyle bir hükme yer verildiği ifade edilmiştir 658 . Maddenin ikinci 

fıkrası, basın özgürlüğünün kullanılmasının ancak demokratik bir toplumun 

gereklerine uygun olarak; başkalarının şöhret ve haklarının, toplum sağlığının 

ve ahlâkının, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği ve toprak 

bütünlüğünün korunması, devlet sırlarının açıklanmasının veya suç 

işlenmesinin önlenmesi, yargı gücünün otorite ve tarafsızlığının sağlanması 

amacıyla sınırlandırılabileceğini hükme bağlamıştır. 

Yeni Basın Kanununda, 1982 Anayasasının basın özgürlüğünün 

sınırlandırılmasını düzenleyen 26. maddesinin ikinci fıkrasındaki, 

“Cumhuriyetin temel nitelikleri”, “özel ve aile hayatlarının yahut kanunun 

652 Basılmış eser tanımına uymayan haber ajansı yayınları da bu Kanunun uygulanması 

açısından basılmış eser sayılmıştır. Bir eserin basılmış eser sayılabilmesi ve bu Kanun 

hükümlerine tâbi olabilmesi için maddede belirtilen vasıtalarla basılmış veya çoğaltılmış 

olması yeterli değildir, ayrıca bu basma ve çoğaltmanın yayımlamak amacıyla 

gerçekleştirilmiş olması da gerekir. Bu itibarla özel olarak saklamak veya bulundurmak 

amacıyla bastırılan eserler bu Kanuna tâbi değildir. Bu durum madde gerekçesinde açıkça 

belirtilmiştir. Madde gerekçesi için bkz. ÇETİN, Erol: a.g.e., s. 42. 

653 5187 sayılı Kanunun 2. maddesinde süreli yayınlar, belli aralıklarla yayımlanan gazete, 

dergi gibi basılmış eserler ile haber ajansları yayınları olarak tanımlanmıştır. 

654 5187 sayılı Kanunun 2. maddesinde süresiz yayınlar, belli aralıklarla yayımlanmayan 

kitap, armağan gibi basılmış eserler olarak tanımlanmıştır. 

655 Yaygın Süreli Yayın: Tek bir basın-yayın kuruluşu tarafından aynı isimle basılan ve her 

coğrafi bölgede en az bir ilde olmak üzere, ülkenin en az yüzde yetmişinde yayımlanan süreli 

yayın ile haber ajanslarının yayınlar. 

656 Bölgesel Süreli Yayın: Tek bir basın-yayın kuruluşu tarafından basılan ve en az üç komşu 

ilde veya en az bir coğrafi bölgede yayımlanan süreli yayınlar. 

657 Yerel Süreli Yayın: Tek bir yerleşim biriminde yayımlanan süreli yayınlar ile haftada bir 

veya daha uzun aralıklarla yayımlanan yaygın ve bölgesel yayınlar. 

658 Madde gerekçesi için bkz. ÇETİN, Erol: a.g.e., s. 45. 

180

öngördüğü meslek sırlarının korunması”, “suçluların cezalandırılması”, 

ifadeleri hiç yer almamış; “Devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez 

bütünlüğünün korunması” ifadesi ise “toprak bütünlüğünün korunması” 

şeklinde yer almıştır. Bu da, basın özgürlüğünün hangi nedenlerle 

sınırlandırılabileceğinin, Anayasanın 26. maddesinden ziyade Avrupa İnsan 

Hakları Sözleşmesinin 10. maddesinin “Kullanılması görev ve sorumluluk 

yükleyen bu özgürlükler, demokratik bir toplumda, zorunlu tedbirler niteliğinde 

olarak, ulusal güvenliğin, toprak bütünlüğünün veya kamu emniyetinin 

korunması, kamu düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, 

sağlığın veya ahlakın, başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli 

kalması gereken haberlerin yayınlanmasına engel olunması veya yargı 

gücünün otorite ve tarafsızlığının sağlanması için yasayla öngörülen bazı 

biçim koşullarına, sınırlamalara ve yaptırımlara bağlanabilir” hükmü esas 

alınarak belirlendiğini göstermektedir. 

5187 sayılı Basın Kanununun 5. maddesinde, her süreli yayının bir 

sorumlu müdürünün bulunacağı belirtilmiş 659 ve sorumlu müdür olabilmek için 

aranan şartlar düzenlenmiştir. Buna göre, sorumlu müdür olabilmek için; 

onsekiz yaşını bitirmiş olmak, Türkiye’de yerleşim yeri sahibi olmak ve 

devamlı oturmak, en az ortaöğretim veya dengi bir eğitim kurumundan 

mezun olmak, kısıtlı veya kamu hizmetlerinden yasaklı olmamak ve yüz 

kızartıcı suçlardan mahkûm olmamak şartları birlikte aranmaktadır. Ayrıca 

karşılıklılık koşulu ile Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmayanlar da sorumlu 

müdür olabilmektedirler 660 . 

Bu Kanuna göre, gerçek ve tüzel kişiler ile kamu kurum ve 

kuruluşları süreli yayın sahibi olabilirler(m.6/1). Oysa 5680 sayılı Basın 

Kanununda süreli yayın sahibi olabilmek için, sorumlu müdür olabilmek için 

659 Bu Kanunda sorumlu müdürlerin “yazı işlerini fiilen idare” etmesi şartı aranmamıştır. 

Bunun nedeni madde gerekçesinde “...5680 sayılı Kanunda yer alan ‘yazı işlerini fiilen idare 

eden’ kişi olma şartı, süreli bir yayının sorumlu müdürlüğünü üstlenmiş kişinin, yazı işlerini 

fiilen idare etmediğini ileri sürerek sorumluluktan kurtulmasını bertaraf etmek...” olarak 

açıklanmıştır. Madde gerekçesi için bkz. ÇETİN, Erol: a.g.e., s.48-49. 

660 Bu Kanunla, 5680 sayılı Basın Kanununa göre sorumlu müdür olabilmek için aranan 21 

yaş şartı 18’e indirilmiş ve Türk vatandaşı olma şartı karşılıklılık koşuluyla kaldırılmıştır. Yine 

bu Kanunla 5680 sayılı Basın Kanununda sorumlu müdür olabilmek için tahdidi olarak 

sayılan birçok suçtan hüküm giymemiş olmak şartı kaldırılmış, onun yerine kısıtlı ve kamu 

hizmetlerinden yasaklı olmama ve yüz kızartıcı suçlardan hüküm giymeme şartları 

getirilmiştir. 

181

aranan şartlardan lise tahsili hariç tüm şartların taşınması gerekmekteydi. 

Artık süreli yayın sahibi olabilmek için Türk vatandaşı olmaya, Türkiye’de 

oturmaya, belli bir yaşın üstünde olmaya, bazı suçlardan hüküm giymemiş 

olmaya, okur-yazar olmaya gerek yoktur. 

Süreli yayınların çıkarılması için, eski Kanundan farklı olarak en 

büyük mülkî amirliğe değil, yönetim yerinin bulunduğu yer Cumhuriyet 

Başsavcılığına bir beyanname verilmesini yeterli gören(m.7/1) bu Kanunla 

basımcı 661 , bastığı her türlü yayının imzalı iki nüshasını da dağıtım veya 

yayımın yapıldığı gün, mahallin Cumhuriyet Başsavcılığına teslim etmekle 

yükümlü tutulmuştur(m.10/1) 662 . 

5187 sayılı Basın Kanununun en çok tartışılan maddelerinden birisi 

cezaî sorumluluğun 663 düzenlendiği 11. maddesidir. Bu maddeye göre, “Süreli 

ve süresiz yayınlar yoluyla işlenen suçlardan eser sahibi sorumludur. Süreli 

yayınlarda eser sahibinin belli olmaması veya yayım sırasında ceza 

ehliyetine sahip bulunmaması 664 ya da yurt dışında bulunması nedeniyle 

Türkiye’de yargılanamaması veya verilecek cezanın eser sahibinin diğer bir 

suçtan dolayı kesin hükümle mahkûm olduğu cezaya etki etmemesi 

hâllerinde, sorumlu müdür ve yayın yönetmeni, genel yayın yönetmeni, 

editör, basın danışmanı gibi sorumlu müdürün bağlı olduğu yetkili 

sorumludur. Ancak bu eserin sorumlu müdürün ve sorumlu müdürün bağlı 

olduğu yetkilinin karşı çıkmasına rağmen yayımlanması hâlinde, bundan 

doğan sorumluluk yayımlatana aittir. Süresiz yayınlarda eser sahibinin belli 

olmaması veya yayım sırasında ceza ehliyetine sahip bulunmaması ya da 

yurt dışında olması nedeniyle Türkiye’de yargılanamaması veya verilecek 

661 5187 sayılı Basın Kanununun 2. maddesinde basımcı, “Bir eseri basım araçları ile basan 

veya diğer araçlarla çoğaltan gerçek veya tüzel kişi” olarak tanımlanmıştır. 

662 Yürürlükten kaldırılan 5680 sayılı Basın Kanununda sadece süreli yayınların teslimi 

zorunlu olduğu hâlde, 5187 sayılı Basın Kanununda bu zorunluluk süreli olmayan yayınlar 

için de kabul edilmiştir. 

663 Basın suçlarında ceza sorumluluğu sistemleri için bkz. İÇEL, Kayıhan: a.g.e., s.240-244. 

664 Eski 5680 sayılı Kanunda yer verilmeyen bu koşulda, ceza ehliyetinin “yayın sırasında” 

bulunmaması aranmıştır. Nitekim basın suçu, yayım anında oluşmaktadır. Suçun 

işlenmesinden sonra ceza ehliyetinin ortadan kalkması bir yargılama şartı olduğu için, dava 

açılmasına engel bir durum değildir. Örneğin akıl hastalığı durumunda dava açılabilmekte ve 

fakat yargılama yapılamamaktadır. Dolayısıyla gerçekleşmesi zor bir ihtimal olmakla, 

beraber eser sahibinin sonradan akıl hastası olması hâlinde, dava açılabileceği için ikinci 

basamaktaki kişilerin ceza sorumluluğuna gidilemeyecektir. 

182

cezanın eser sahibinin diğer bir suçtan dolayı kesin hükümle mahûm olduğu 

cezaya etki etmemesi hâllerinde yayımcı; yayımcının belli olmaması veya 

basım sırasında ceza ehliyetine sahip bulunmaması ya da yurt dışında 

olması nedeniyle Türkiye’de yargılanamaması hâllerinde ise basımcı sorumlu 

olur.” 

5187 sayılı Kanunda açıkça belirtilmiş olmasa bile, süreli 

yayınlarda sorumlu müdürün, süresiz yayınlarda ise yayımcının temel 

fonksiyonu düşünsel içeriği yayımdan önce kontrol etmek ve suç 

oluşturabilecek yayım yapılmasını önlemektir. Sorumlu müdür ve yayımcı, 

suç oluşturan düşünsel içerik üzerindeki denetim görevini yerine getirmede 

gereken dikkat ve özeni göstermeyerek bunun yayımlanması nedeniyle 

sorumlu tutulmaktadır 665 . 

Oysa 5187 sayılı Basın Kanununa göre, süreli yayınlarda sorumlu 

müdürün, süresiz yayınlarda ise yayımcı ve basımcının suç oluşturan eserin 

yayınlanmasından dolayı sorumlu tutulabilmeleri için taksir derecesinde 

kusurlu olup olmadıkları araştırılmamakta; hatta kusursuz olarak hareket 

etmiş olmaları sorumlulukları bakımından önem taşımamaktadır. Fiilin iradî 

olması ve fiil ile netice arasında maddî nedensellik bağının bulunması 

sorumluluk için yeterli görülmektedir 666 . Bu bağlamda, 5187 sayılı Kanunun 

11. maddesindeki düzenlemenin objektif sorumluluk sistemi öngördüğü 

söylenebilir. 

Kanaatimizce, 11. maddede öngörülen sorumluluk sistemi; ceza 

hukukunda hâkim olan “kusur sorumluluğu” ilkesi ve bu ilkenin zorunlu bir 

gereği olan “ceza yaptırımının failin kusuru ile orantılı olması” ilkesi ile birlikte 

“ceza sorumluluğunun şahsiliği” ilkesini güvence altına alan Anayasanın 38. 

maddesine de aykırıdır. 667 

665 

ÖZEK, Çetin: Basın Suçlarında Ceza Sorumluluğu, İstanbul Ü. Yayınları No. 1795, İstanbul 

1972, s. 155-156. 

666 

GÖLCÜKLÜ, Feyyaz: a.g.e, s. 164; ÖZEN, Muharrem: a.g.e., s. 286, SÖZÜER, Adem: 

a.g.e., s. 103. 

667 

Ayrıca, 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanunun 20. maddesinde ceza sorumluluğunun şahsi 

olduğu, hiç kimsenin başkasının fiilinden sorumlu tutulamayacağı belirtilirken; genel hüküm 

niteliğini taşıyan 23. madde ile kusur sorumluluğu ilkesi benimsenmiş ve objektif sorumluluk 

sistemi tamamen terkedilmiştir bkz. ÖZGENÇ, İzzet: a.g.e., s. 279-341. 

183

Önerilen sorumluluk sistemi doğrultusunda kanunen sorumlu 

tutulan kişilerin fiillerinin bağımsız olarak belirlenmesi, ceza hukukunda hâkim 

olan kanunilik ilkesi gereği, yaptırımının da bağımsız olarak belirlenmesini 

gerektirmektedir. Oysa, 5187 sayılı Kanunun 11. maddesinde, kanunen 

sorumlu oldukları belirtilen kişilerin, eser sahibinin işlediği suçun cezası ile 

cezalandırılmaları öngörülmüştür. Bu ise, kasten işlenen suçtan taksirle yahut 

kusursuz olarak sorumlu tutulmak gibi kusurluluk ilkesine aykırı bir sonucun 

ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla denetim görevinin kusurlu 

olarak yerine getirilmemesi fiilinin karşılığı olarak, eser sahibinin işlediği -yani 

düşünsel içeriğin oluşturduğu- suçun cezasından bağımsız bir başka yaptırım 

belirlenmelidir; 668 denetim görevini yerine getirmede herhangi bir kusurun 

bulunmadığı durumda ise ceza sorumluluğuna gidilmemelidir. Bir başka 

ifadeyle, bu kişilerin denetim görenini yerine getirmede kusurlu olup 

olmadıkları araştırılmalıdır. Böyle bir düzenleme, taksir varsayımını bertaraf 

edeceği gibi, ceza sorumluluğunun şahsiliği ilkesine de uygun olacaktır 669 . 

5187 sayılı Basın Kanununda eser sahibi, “Süreli veya süresiz 

yayının içeriğini oluşturan yazıyı veya haberi yazan, çeviren veya resmî ya da 

karikatürü yapan” kimse olarak tanımlanmaktadır(m.2/ı). Bu tanım karşısında, 

yazı ya da habere kaynak oluşturan haber, beyanat ve belge verenlerin bu 

maddeye göre cezalandırılmaları olanaksızdır. Bunların yazı veya haberi 

yazanla birlikte sorumlu tutulabilmeleri, ancak Türk Ceza Kanununun iştirak 

hükümleri çerçevesinde söz konusu olabilir 670 . 

5187 sayılı Basın Kanununa göre, “Süreli yayın sahibi, sorumlu 

müdür ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil haber kaynaklarını açıklamaya ve 

bu konuda tanıklık yapmaya zorlanamaz.”(m.12). Bu hüküm, 5680 sayılı 

Kanunun 15. maddesine 02.01.2003 tarihinde 4778 sayılı Kanun ile konmuş 

olan son fıkra hükmü ile paralellik arz etmektedir. Ancak eski Kanundan farklı 

668 ÖZEK, Çetin: Basın Suçlarında Ceza Sorumluluğu, s. 423; ÖZEN, Muharrem: a.g.e., s. 

341-342. Yazarlara göre, bunun tek istisnası, anonimlik hakkının kullanılması durumunda 

kabul edilmelidir. Kanunen sorumlu tutulan kişinin, eser sahibinin kim olduğunu bildirmekten 

kaçınması halinde, eser sahibinin işlediği suçun cezası ile cezalandırılması yerinde bir çözüm 

olacaktır. 

669 ÖZEK, Çetin: Basın Suçlarında Ceza Sorumluluğu s. 421; ÖZEN, Muharrem: a.g.e., s. 341. 

670 ÇETİN, Erol: a.g.e., s.60. 

184

olarak, haber kaynaklarını açıklamaya zorlanamayacak kişilerin, tanıklıktan 

da çekinebileceklerini belirtmektedir. 

Hukukî sorumluluğun düzenlendiği 13. maddeye göre, “Basılmış 

eser yoluyla işlenen fiillerden doğan maddî ve manevî zararlarda dolayı süreli 

yayınlarda, eser sahibi ile yayın sahibi ve varsa temsilcisi, süresiz yayınlarda 

ise eser sahibi ile yayımcı, yayımcının belli olmaması hâlinde ise basımcı 

müştereken ve müteselsilen sorumludur.”(m.13/1). 5187 sayılı Basın 

Kanununda, yürürlükten kaldırılan 5680 sayılı Basın Kanununun aksine, 

süreli yayınlar için “sorumlu müdürün”, süresiz yayınlar için “satanın” ve 

“dağıtanın” hukukî sorumluluğu kabul edilmemiştir. 

5187 sayılı Basın Kanununun, 5680 sayılı Basın Kanunundan 

“cevap ve düzeltme hakkı”nın düzenlenmesi bakımından da ayrılmıştır 

Her şeyden önce cevap ve düzeltme yazısının miktarı ve içeriği 

azaltılmıştır. 5680 sayılı Basın Kanununda cevap yazısı, ilgili yazının iki 

katından fazla olamayacağı belirtilmişken, 5187 sayılı Basın Kanununda ilgili 

yazıdan uzun olamayacağı belirtilmiştir. Ayrıca 5680 sayılı Basın Kanununda 

cevap veya düzeltmeyi gerektiren yazı için başlık yapılmış veya resimler 

konulmuş ise, cevap ve düzeltmede tespit edilecek başlık veya resmin de 

yayınlanması gerekmekteydi. Oysa yeni Kanunda böyle bir hükme yer 

verilmemiştir. 

Ayrıca 5680 sayılı Basın Kanunda cevap ve düzeltme hakkını 

doğuran sebeplerden sayılan “…kendine hakaret edilmesi veya sövülmesi ya 

da gerçeğe aykırı hareket, düşünce ve söz izafesi suretiyle, açık veya kapalı 

şekilde bir mevkutede yayın yapılması hâlinde…” ifadesi yeni Kanunda yer 

almamıştır. 5187 sayılı Basın Kanununda bu gereksiz ifadenin yer almaması 

isabetli olmuştur. Çünkü kaldırılan bu ifade kapsamında değerlendirilebilecek 

bir yayının, aynı zamanda o kişinin şeref ve haysiyetini ihlâl edici ya da 

gerçeğe aykırı yayın niteliği taşıyacağı çok açıktır. 

5187 sayılı Basın Kanununda, düzeltme ve cevabın 

yayımlanmasına ilişkin kesinleşmiş hâkim kararlarına uymayan sorumlu 

müdürün ve sorumlu müdürün bağlı olduğu yetkilinin on milyar liradan yüz elli 

milyar liraya kadar ağır para cezası ile cezalandırılacağı; ağır para cezasının, 

185

ölgesel süreli yayınlarda yirmi milyar liradan, yaygın süreli yayınlarda elli 

milyar liradan az olamayacağı; sorumlu müdür ve sorumlu müdürün bağlı 

olduğu yetkili hakkında verilen ağır para cezasının ödenmemesinden yayın 

sahibinin, sorumlu müdür ve sorumlu müdürün bağlı olduğu yetkili ile birlikte 

müteselsilen sorumlu olacağı; düzeltme ve cevap yazısının yayımlanmaması 

veya Kanunun öngördüğü şekilde yayımlanmaması hâllerinde hâkimin 

ayrıca, masraflar yayın sahibi tarafından karşılanmak üzere, bu yazının tirajı 

yüz binin üzerinde olan iki gazetede ilân şeklinde yayımlanmasına da karar 

verebileceği hükme bağlamıştır(m.18). 5187 sayılı Basın Kanununun 28. 

maddesine göre, bu Kanunda öngörülen suçlar için hükmedilen para 

cezalarının hürriyeti bağlayıcı cezaya çevrilemeyeceğine dair hükmün 

istisnalarından biri 18. maddedeki bu suçtur 671 . 

5187 sayılı Basın Kanunu ile bir taraftan cevap ve düzeltme 

yazısının miktarı ve içeriği azaltılırken, diğer taraftan bu hakkın 

kullanılmasının engellenmesi durumunda çok ağır yaptırımlar getirilmiştir. Bu 

madde ile öngörülen para cezaları bir gazetenin ya da derginin kapatılmasına 

yol açabilecek ölçülerdedir. Özellikle yerel ya da bölgesel süreli yayınların bir 

ya da birkaç defa bu para cezalarına çarptırılmaları yayım hayatlarını 

sürdürmelerini imkânsız hâle getirebilir. 

Düzeltme ve cevabın yayımlanmasına ilişkin kesinleşmiş hâkim 

kararına uyulmaması nedeniyle sorumlu müdür ve sorumlu müdürün bağlı 

olduğu yetkili hakkında verilen ağır para cezasının ödenmesinden yayın 

sahibinin de birlikte ve müteselsilen sorumlu tutulması ceza hukukunun en 

temel ve evrensel ilkelerinden biri olan ve 1982 Anayasasının 38. 

maddesinde de yer alan “cezaların şahsiliği” ile bağdaşmadığı açıktır. Bu 

durum işçisinin işlediği bir suçtan dolayı işvereninin hapse atılması ile aynı 

şeydir. Cezanın para niteliğinde olması bu durumu değiştirmez. 5187 sayılı 

Basın Kanunun çok istisnaî hâller dışında cezaî sorumluluk yüklemediği ve 

yüklemek istemediği bir kişiyi, başkaları aleyhinde hükmedilmiş bir cezanın 

ödenmesinden sorumlu tutması, bu Kanunun benimsediği sorumluluk 

sistemiyle de çelişiklik göstermektedir. 

671 Diğer istisna ise, 5187 sayılı Basın Kanununun 22. maddesinde düzenlenen “basılmış 

eserleri engelleme, tahrip ve bozma” suçudur. 

186

5187 sayılı Basın Kanunuyla, hazırlık soruşturmasının 

başlamasından takipsizlik kararı verilmesine veya kamu davasının 

açılmasına kadar geçen süre içerisinde, Cumhuriyet savcısı, hâkim veya 

mahkeme işlemlerinin ve soruşturma ile ilgili diğer belgelerin içeriğini 

yayımlamak; görülmekte olan bir dava kesin kararla sonuçlanıncaya kadar, 

bu dava ile ilgili hâkim veya mahkeme işlemleri hakkında mütalaa 

yayımlamak(m.19); cinsel saldırı, cinayet ve intihar olayları hakkında, haber 

vermenin sınırlarını aşan ve okuyucuyu bu tür fiillere özendirebilecek nitelikte 

olan yazı ve resim yayımlamak(m.20); süreli yayınlarda Türk Medeni 

Kanununa göre evlenmeleri yasaklanmış olan kimseler 672 arasındaki cinsel 

ilişkiyle ilgili haberlerde bu kişilerin, 765 sayılı Türk Ceza Kanununun 414, 

415, 416, 421, 423, 429, 430, 435 ve 436. maddelerinde yazılı cürümlere 673 

ilişkin haberlerde mağdurların ve on sekiz yaşından küçük olan suç faili veya 

mağdurlarının, kimliklerini açıklayacak ya da tanınmalarına yol açacak 

şekilde yayın yapmak(m.21) suç sayılmıştır. 

5187 sayılı Basın Kanunu ile 5680 sayılı Basın Kanununda yasak 

yayınları içerisinde belirtilen intihar olaylarına, cinsel saldırı ve cinayetler de 

eklenmiştir. Madde metninden de anlaşılacağı üzere cinsel saldırı, cinayet 

ve intihar olaylarına ilişkin haberlerin sadece verilmiş biçimi sınırlandırılmıştır. 

Dolayısıyla okuyucuyu bu tür fiillere özendirebilecek nitelikte olmamak 

şartıyla bu olaylarla ilgili haberlerin verilmesi ve resimlerin yayımlanması bu 

suçu oluşturmayacaktır. 

5680 sayılı Basın Kanunu ile evlenmeleri yasak olan kimseler 

hakkında cinsel ilişkilere dair haber ve yazılar mutlak olarak yasaklandığı 

hâlde, 5187 sayılı Basın Kanununda bu ilişkilerler ilgili haber ve yazı 

yazılması değil, bu kişilerin kimliklerini açıklayacak ya da tanınmalarına yol 

672 4721 sayılı Türk Medeni Kanununun 129. maddesine göre, “üstsoy ile altsoy”, “kardeşler”, 

“amca”, “dayı”, “hala”, “teyze”, “kayın hısımlığı meydana getirmiş olan evlilik sona ermiş olsa 

bile eşlerden biri ile diğerinin üstsoyu ile altsoyu”, “evlat edinene ile evlatlığın veya bunlardan 

biri ile diğerinin altsoyu ve üstsoyu” arasında evlenme yasağı vardır. 

673 765 sayılı Türk Ceza Kanununun 414. maddesinde “Mefruz Cebirli Irza Geçme”, 415. 

maddesinde “Mefruz Cebirle Irz ve Namusa Tasaddi”, 416. maddesinde “Zorla Irza Tecavüz, 

Zorla Irza Geçme ve Tasaddi, Zorla Irza Tasaddi, Reşit Olmayanda Rızaen Cinsel 

Münasebet”, 421. maddesinde “Söz Atma-Sarkıntılık”, 423. maddesinde “Evlenme Vaadiyle 

Kızlık Bozma”, 429. maddesinde “Zorla Kadın Kaçırma;Alıkoyma”, 430. maddesinde 

“Küçüğü Kaçırma; Alıkoyma”, 435. maddesinde “Fuhuşa Teşvik”, 436. maddesinde “Kadın 

Ticareti” suçları düzenlenmiştir. 

187

açacak şekilde yayım yapılması yasaklanmıştır. Ayrıca yeni Kanundaki bu 

yasak sadece süreli yayınlar için söz konusudur. Süresiz yayınlarda, örneğin 

bir kitapta böyle bir yayım yapılması suç oluşturmayacaktır 674 . 

5187 sayılı Basın Kanununun 23. maddesine göre, “Süreli 

yayınların dağıtımını yapan kişiler, kendilerinden dağıtımı istenen yayınları, 

dağıtımını yaptıkları diğer yayınlar için aldıkları satış fiyatı, tiraj ve sayfa 

sayısına göre belirlenen dağıtım ücretini aşmayacak bir bedel karşılığında, 

dağıtmakla yükümlüdürler… Süreli yayınları perakende olarak satışa sunan 

gerçek veya tüzel kişiler, aynı anda diledikleri kadar dağıtım şirketiyle anlaşıp 

diledikleri yayınları satabilirler. Hiç kimse, bu kişilere, rakip yayınları satmama 

yükümlülüğü getiremez ve bu yayınları satmama koşuluna bağlı olan veya bu 

sonucu doğuracak edimlerde bulunamaz”. 

El koymanın, dağıtım ve satış yasağının düzenlendiği 5187 sayılı 

Basın Kanununun 25. maddesi, 5680 sayılı Basın Kanunun aynı konuyu 

düzenleyen ek 1. maddesinden ayrılmaktadır. Buna göre, “Soruşturma için 

sübut vasıtası olarak her türlü basılmış eserin en fazla üç adedine 

Cumhuriyet savcısı, gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kolluk el 

koyabilir. Soruşturma veya kovuşturmanın başlatılmış olması şartıyla 

25.7.1951 tarihli ve 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında 

Kanunda, Anayasanın 174 üncü maddesinde yer alan inkılap kanunlarında, 

765 sayılı Türk Ceza Kanununun 146 ncı maddesinin ikinci fıkrasında, 153 

üncü maddesinin birinci ve dördüncü fıkralarında, 155 inci maddesinde, 311 

inci maddesinin birinci ve ikinci fıkralarında, 312 nci maddesinin ikinci ve 

dördüncü fıkralarında, 312/a maddesinde ve 12.4.1991 tarihli ve 3713 sayılı 

Terörle Mücadele Kanununun 7 nci maddesinin ikinci ve beşinci fıkralarında 

öngörülen suçlarla ilgili olarak basılmış eserlerin tamamına hâkim kararıyla el 

konulabilir. Hangi dilde olursa olsun Türkiye dışında basılan süreli veya 

süresiz yayın ve gazetelerin ikinci fıkrada belirtilen suçları içerdiklerine dair 

kuvvetli delil bulunması hâlinde, bunların Türkiye'de dağıtılması veya satışa 

sunulması, Cumhuriyet Başsavcılığının talebi üzerine sulh ceza hâkiminin 

kararı ile yasaklanabilir. Gecikmesinde sakınca bulunan hallerde Cumhuriyet 

674 ÇETİN, Erol: a.g.e., s.79. 

188

Başsavcılığının kararı yeterlidir. Bu karar en geç yirmidört saat içinde hâkimin 

onayına sunulur. Kırksekiz saat içinde hâkim tarafından onaylanmaması 

hâlinde Cumhuriyet Başsavcılığının kararı hükümsüz kalır”. 

Yeni Basın Kanununun uygulamada sorun yaratabilecek 

maddelerinden birisi, basılmış eserlere el konulmasının ve bunların 

dağıtımının ve satışının engellenmesinin düzenlendiği bu maddesidir. 

“Soruşturma veya kovuşturmanın başlatılmış olması şartıyla 25.7.1951 tarihli 

ve 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanunda, 

Anayasanın 174 üncü maddesinde yer alan inkılap kanunlarında, 765 sayılı 

Türk Ceza Kanununun 146 ncı maddesinin ikinci fıkrasında, 153 üncü 

maddesinin birinci ve dördüncü fıkralarında, 155 inci maddesinde, 311 inci 

maddesinin birinci ve ikinci fıkralarında, 312 nci maddesinin ikinci ve 

dördüncü fıkralarında, 312/a maddesinde ve 12.4.1991 tarihli ve 3713 sayılı 

Terörle Mücadele Kanununun 7 nci maddesinin ikinci ve beşinci fıkralarında 

öngörülen suçlarla ilgili olarak basılmış eserlerin tamamına hâkim kararıyla” 

el konulabileceği; “Hangi dilde olursa olsun Türkiye dışında basılan süreli 

veya süresiz yayın ve gazetelerin ikinci fıkrada belirtilen suçları içerdiklerine 

dair kuvvetli delil bulunması halinde, bunların Türkiye'de dağıtılması veya 

satışa sunulması, Cumhuriyet Başsavcılığının talebi üzerine sulh ceza 

hâkiminin...Gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde Cumhuriyet 

Başsavcılığının kararı” ile yasaklanabileceği hükümlerini içeren maddenin 

ikinci ve üçüncü fıkraları birbiriyle çelişmektedir. İkinci fıkrada, basılmış 

eserlerin tamamına el konulabilmesi için, gecikmesinde sakınca bulunsa dahi 

hâkim kararı aranırken 675 , üçüncü fıkrada Türkiye dışında basılan ve 

Türkiye’de dağıtılan eserlerin dağıtılmasının veya satışa sunulmasının 

yasaklanması için -gecikmesinde sakınca bulunan durumlarda- Cumhuriyet 

Başsavcılığının kararı yeterli görülmüştür. Yine, maddenin düzenleniş 

675 Oysa 5680 sayılı Basın Kanununun Ek 1. maddesine göre, gecikmesinde sakınca 

bulunan hâllerde Cumhuriyet savcılığı da her türlü basılmış eserin dağıtımının önlenmesine 

veya toplatılmasına karar verebilmekteydi. 5187 sayılı Basın Kanunu hangi hâllerde basılmış 

eserlere el konulacağı konusunda da farklı bir düzenlemeye gitmiştir. Her şeyden önce 5680 

sayılı Basın Kanununda yer alan “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, millî 

güvenliğin, kamu düzeninin ve genel ahlâkın korunması, suç işlenmenin önlenmesi…” ifadesi 

kaldırılmış onun yerine daha somut bir yöntem benimsenerek hangi hâllerde hâkim kararıyla 

basılmış eserlere el konulacağı kanun ve madde bazında tek tek sayılmıştır. 

189

içiminden el koymanın tüm basılı eserler için, dağıtım ve satış yasağının ise 

sadece, Türkiye dışında basılan ve Türkiye’de dağıtılan eserler için söz 

konusu olduğu anlaşılmaktadır. Uygulamada sıkıntılar yaratabilecek olan bu 

maddelerdeki çelişkilerin giderilebilmesi için gerekçede de yeterli bir açıklık 

yoktur. 

5680 sayılı Basın Kanununun ek 1. maddesinde yer alan, basılmış 

eserlerin basımında kullanılan makineler ile diğer basım aletlerinin müsadere 

edilebileceğini öngören hükmüne, yeni Basın Kanunu yer vermemiştir. Bu 

durum 07.05.2004 tarihinde kabul edilen ve Anayasanın bazı maddelerini 

değiştiren 5170 sayılı Kanunla 676 , Anayasanın “Basın araçlarının korunması” 

başlığını taşıyan 30. maddesine eklenen, “kanuna uygun şekilde basın 

işletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti 

olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya işletilmekten 

alıkonulamaz.” hükmüne de uygundur. 

Gerek 1961 Anayasasında, gerekse 1982 Anayasasında yer alan 

“Devlet, basın ve haber alma hürriyetini sağlayacak tedbirleri alır” hükmü, her 

iki Anayasa koyucunun da bu özgürlüğün sağlanması konusunda Devlete 

birtakım yükümlülükler yüklediğini göstermektedir. Basın sektöründe son 

yıllarda ortaya çıkan teknik gelişmeler, tekelleşmeler ve medya - sermaye 

ilişkileri bu yöndeki düşünceleri çok daha geçerli hâle getirmiştir. Bu anlayışın 

bir sonucu olarak devletin görevlerinden biri de, basın özgürlüğünün fiilen 

ortadan kalkmasına neden olan sadece belirli sermaye ve nüfuz gruplarının 

yararlanabildiği sınırlı bir özgürlük hâline gelmesini önlemek olmalıdır 677 . Aksi 

taktirde hukuken var olan bu özgürlük, fiilen kullanılan ve varolan bir özgürlük 

olmaktan çıkar. 

5187 sayılı Basın Kanunu devlete karşı basın özgürlüğünü büyük 

oranda sağlasa da bu özgürlüğü tehdit eden diğer odaklara karşı herhangi bir 

tedbir öngörmemektedir. Yaklaşık yüzeli yıllık basın tarihimizde, bu özgürlüğü 

en çok ihlâl eden yapının devlet olduğu gerçeği göz ardı edilmeksizin, 

özellikle 80’li yıllardan sonra, sektörün geçirdiği dönüşümün bir sonucu 

olarak, bu özgürlüğü tehdit eden başka yapılar da ortaya çıkmıştır. Belki de 


677 SOYSAL, Mümtaz: Anayasaya Giriş, s.86 . 

190

u yapıların basın özgürlüğüne verdiği zarar devletin verdiği zarardan çok 

daha büyüktür. Sektörün dünyada ve Türkiye’de geçirdiği bu dönüşüm 

dikkate alınmadan bir basın kanununun hazırlanması Anayasanın kanun 

koyucuya yüklediği görevle de çelişmektedir. Yeni dönem, basının sadece 

devlet karşısında değil; çıkar grupları, güç odakları, sermaye kuruluşları ve 

aynı zamanda başka sektörlerde faaliyet gösteren medya patronları 

karşısında da özgürlük problemi yaşayacağını göstermektedir. Oysa 5187 

sayılı Basın Kanununda bu tehlikeler görmezden gelinmiştir. Yaklaşık yüz elli 

yıllık basın tarihimizin en demokratik Basın Kanunu olan 5187 sayılı bu 

Kanunun en büyük zaafı budur. 

2. Ceza Kanunlarında Yapılan Değişiklikler 

5187 sayılı Basın Kanununun 1. maddesinde bu Kanunun 

amacının, basın özgürlüğünü ve bu özgürlüğün kullanımını düzenlemek 

olduğu ifade edilmiştir. Bununla birlikte basın özgürlüğü ve bu özgürlüğün 

kullanılmasına ilişkin sınırları çizen başka kanunlar da vardır. Özellikle 

ülkemiz açısından, Türk Ceza Kanunu ve Terörle Mücadele Kanunu 

içerdikleri hükümler itibariyle basın özgürlüğünün sınırlarını belirleyen 

kanunların başında gelir. Bu kanunlar irdelenmeden Türkiye’de basın 

özgürlüğü konusunda yapılacak bir çalışma eksik olur. Bu nedenle, 

çalışmamızda Avrupa Birliği uyum sürecinde 765 sayılı eski Türk Ceza 

Kanunu ve Terörle Mücadele Kanununda yapılan değişiklikleri ve 765 sayılı 

Türk Ceza Kanununu yürürlükten kaldıran 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 

basın özgürlüğüyle ilgili olan hükümlerini ele alacağız. 

a) 765 Sayılı Türk Ceza Kanununda Yapılan Değişiklikler 

Katılım Ortaklığı Belgesinde, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 

10. maddesi doğrultusunda, düşünceyi açıklama özgürlüğünün anayasal ve 

yasal güvencelerinin sağlanması kısa vadeli hedefler içerisinde sayılmıştır. 

Özellikle, şiddet içermeyen düşünce açıklamalarının hapis cezası ile 

191

cezalandırılmasının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesiyle uyuşmadığına 

vurgu yapan Katılım Ortaklığı Belgesi doğrultusunda harekete geçen siyasî 

iktidar; birçok sanatçı, yazar, siyasetçi, gazeteci ve düşünürün 

mahkûmiyetine dayanak oluşturan 765 sayılı Türk Ceza Kanununun 312 ve 

159. maddelerini değiştirmekle işe başlamıştır. 

19.02.2002 tarihinde yayımlanan 4744 sayılı Kanunla 678 “Halkı; 

sınıf, ırk, din, mezhep veya bölge farklılığı gözeterek kin ve düşmanlığa 

açıkça tahrik eden kimse bir yıldan üç yıla kadar hapis ve... ağır para 

cezasıyla cezalandırılır. Bu tahrik umumun emniyeti için tehlikeli olabilecek 

bir şekilde yapıldığı taktirde faile verilecek ceza üçte birden yarıya kadar 

arttırılır.” hükmünü içeren Türk Ceza Kanununun 312. maddesinin ikinci 

fıkrası “Sosyal sınıf, ırk, din, mezhep veya bölge farklılığına dayanarak, halkı 

birbirine karşı kamu düzeni için tehlikeli olabilecek bir şekilde düşmanlığa 

veya kin beslemeye alenen tahrik eden kimseye bir yıldan üç yıla kadar hapis 

cezası verilir.” şeklinde değiştirilmiştir. 

Bu maddede yapılan en önemli değişiklik, fıkraya “kamu düzeni için 

tehlikeli olabilecek bir şekilde” ifadesinin eklenmesidir. Gerçi, maddenin 

önceki hâlinde suçun nitelikli şekli için “umumun emniyeti için tehlikeli 

olabilecek bir şekilde” ifadesi kullanılmıştı; ancak suçun basit şekli için böyle 

bir şart aranmamıştı. Bu değişiklikten sonra “kamu düzeni için tehlikeli 

olabilecek bir şekilde” yapılmış olmayan tahrikler suç sayılamayacaktır. Bu da 

değişiklikten önceki 312. maddenin ikinci fıkrasının birinci cümlesinde yer 

alan fiilin suç olmaktan çıktığını göstermektedir 679 . 

312. maddenin 680 önceki şekli hem soyut hem de somut tehlikeyi 

cezalandırırken, yeni şekli ise sadece somut tehlikenin cezalandırılmasına 

olanak sağlamıştır. Ancak bir beyanın ne zaman kin ve düşmanlığa tahrik, ne 

zaman sert bir eleştiri olduğunu ve bunun kamu düzeni için bir tehlike 


679 SANCAR, Türkan Yalçın: “Türk Ceza Kanunu’nun 159. ve 312. Maddelerinde Yapılan 

Değişikliklerin Anlamı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 52, Sayı: 1, 

Ankara, 2003, s. 97. 

680 312. maddenin ikinci fıkrası ile ilgili geniş bilgi için bkz. GÖKÇEN, Ahmet: Halkı Kin ve 

Düşmanlığa Açıkça Tahrik Cürmü (TCK m. 312/2) , Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, 

Ankara, 2001. 

192

oluşturup oluşturmadığını belirleyecek olan yargı organıdır 681 . 312. maddenin 

yeni hâlinin düşünceyi açıklama özgürlüğüne bir rahatlık ve genişleme 

sağlayıp sağlamayacağını da yargı pratiği belirleyecektir. Yargının 

“özgürlükleri daraltıcı yorum” yapma gibi bir tutum takınması hâlinde, normla 

uygulama arasındaki uçurum daha da açılabilecektir. Bunun tersi bir tutumla 

ve daha dinamik bir yorumla yargı, maddede sözü edilen tehlikenin “açık ve 

mevcut” olmasını da arayarak tehlikeyi somutlaştırabilir ve Batı 

standartlarında bir düşünce özgürlüğünün sağlanması yolunda önemli bir 

adım atabilir. Bu adım, demokratik bir toplumda yaşama hakkına sahip olan 

insanımızın, söyleyeceği sözün ya da yazacağı yazının suç olup olmadığı 

noktasında, neredeyse paranoyaya varan kaygılarını bertaraf edecek ve 

özgürlük bilincini hızlandıracaktır 682 . 

Yargıtay Ceza Genel Kurulunun, İstanbul’da basılan ve tüm ülkede 

satışa sunulan bir gazetede yayımlanan “Çocuklarımıza Sahip Çıkalım” 

başlıklı yazının yazarı hakkında verilen mahkûmiyet kararını, “açık ve mevcut 

tehlike” kriterini esas alarak bozması, bu anlamda atılmış olumlu bir 

adımdır 683 . 

Yargıtay Ceza Genel Kurulu, bu yazıda kullanılan kimi sözcük ve 

ifadelerin, tartışılmaz bir değer olarak Anayasa’da Cumhuriyetin temel 

nitelikleri arasında kabul edilip, “tüm zamanların doğrusu ve değiştirilemezi” 

olarak benimsene gelen lâiklik ilkesiyle çelişir mahiyette ölçülere ulaştığını; 

ancak, çağdaş kurumlara dönük, şiddet içermeyen ve şiddet kışkırtıcılığı 

bulunmayan açıklamaların düşünce özgürlüğü kapsamında değerlendirilmesi 

681 SANCAR, Türkan Yalçın: a.g.m., s.99. 

682 SANCAR, Türkan Yalçın: a.g.m., s.99. 

683 Milli Gazetenin, 11.9.2001 günlü nüshasının 12. sayfasında yayımlanan Selahattin Aydar 

imzalı, “Çocuklarımıza Sahip Çıkalım” başlıklı ve “… yakın tarihimizde dinsizliğin revaçta 

olduğu bir dönemin yaşandığı, bu dönemde dindarlara manevî işkenceler yapıldığı, çocuk ve 

gençlerin Kur’an okumalarının engellendiği, Allah diyenlere hakaretler edildiği, hatta Kur’anı 

müslümanların elinden nasıl alırız planlarının bile yapıldığı, aynı zihniyetin bugün de 8 yıllık 

temel eğitimi millete dayatmak, imam hatip okullarının sayısını azaltmak ve Kur’an 

kurslarında 12 yaşından küçük çocukların okumasını engellemek suretiyle faaliyetini 

sürdürmekte olduğu, İslâma karşı ittifak yapan bu fesat ve dinsizlik komiteleri ile onları 

destekleyenlerin “küfür ehli” bulunduğu, istikbalin yalnız ve yalnız İslamiyetin olacağı…” 

içerikli yazı üzerine, yazar hakkında İstanbul 6. Devlet Güvenlik Mahkemesinde, halkı din 

farklılığı gözeterek açıkça kin ve düşmanlığa tahrik etmek suçundan dava açılmış ve yazarın 

TCK.nun 312/2-son ve 59. maddeleri uyarınca 1 yıl 8 ay hapis cezası ile cezalandırılmasına 

karar verilmiştir. Yargıtay 8. Ceza Dairesince onanan bu karar daha sonra Yargıtay Ceza 

Genel Kurulu tarafından 23.11.2004 tarihinde oy çokluğu ile bozulmuştur. 

193

gerektiğini 684 ; “suç ve cezada kanunilik” ilkesi uyarınca kanun koyucunun, 

cezaî yaptırıma bağlamadığı bir eylemin, ülke koşulları dikkate alınarak, 

zorlamalı yorumlarla cezalandırılmasının kuvvetler ayrılığı sistemini zedeler 

mahiyette olacağını; 685 söz konusu yazının Türk Ceza Kanununun 312. 

maddesinin ikinci fıkrasındaki suç öğelerini taşımadığını, yasanın sınırlı 

olarak tanımladığı farklılıkları kin ve düşmanlığa sevk edecek nitelik ve 

niceliğe ulaşmadığını, şiddet çağrısı içermediğini, kamu düzenini bozucu 

mahiyete varmadığını, düşünce ve ifade özgürlüğünün istisnasını teşkil eden 

kapsama dahil olmadığını, bu nedenle sanığın eyleminde suç teşkil eden bir 

hal görülmediğini; 686 Türk Ceza Kanununun 312. maddesinin ikinci fıkrasında 

düzenlenen suçun oluşması için halkın devlete karşı değil, birbirine karşı 

kamu düzenini bozacak bir şekilde kin ve düşmanlığa tahrik edilmesi 

gerektiğini; bu madde ile korunan hukuksal değerin “devlet düzeni” değil, 

“kamu düzeni” olduğunu; Türk Ceza Kanununun 312. maddesinin “kamu 

düzeni aleyhine cürümler” arasında düzenlendiğini, bu maddede 06.02.2002 

tarih ve 4744 sayılı Kanun ile yapılan değişiklikle söz konusu metne “halkı 

birbirine karşı” ibaresi eklenmek suretiyle bu hususa açıklık kazandırıldığını; 

çağdaş demokratik ceza hukukunun soyut tehlikeyi değil, somut tehlikeyi suç 

hâline getirdiğini, değişik maksatlarla yapılan açıklamaları, gerçek unsurları 

itibarıyla belirlenmiş bir tehlikeyi ortaya çıkarmaları hâlinde cezalandırdığını, 

bu yaklaşımın Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Mahkemesinin geliştirdiği 

“açık ve mevcut tehlike” kriterine de uygun olduğunu belirterek 312. 

maddenin ve benzeri hükümler içeren maddelerin nasıl anlaşılması ve 

yorumlanması gerektiği konusunda mahkemelere yol göstermiştir. 

Yargıtay Ceza Genel Kurulu, bu kararından yaklaşık bir ay sonra, 

benzer içeriğe sahip bir başka yazıdan 687 dolayı, önceki kararıyla taban 

684 YCGKK., E. 2004/8-130, K. 2004/206, KT. 23.11.2004, YKD, Cilt: 31, Sayı: 3, Mart 2005, 

s. 440. 


s. 441. 


s. 442. 

687 Tüm ülkede satışa sunulan yaklaşık 30.000 tirajlı bir gazetede köşe yazarlığı yapan 

Mehmet Şevket Eygi, “Din Düşmanlığı Terörü” başlığını taşıyan ve söz konusu gazetede 

15.11.2000 günü yayımlanan yazısında özetle şu görüşleri dile getirmiştir: “...Dünyanın hiçbir 

medenî, ileri, sağlıklı, hukuklu ülkesinde dinsiz ve şirret bir azınlığın, o ülkede hakim olan 

194

tabana zıt bir başka karar vermiştir 688 . Yargıtay Ceza Genel Kurulu sonraki 

kararında, önceki kararın Kurulun yerleşik görüşünü yansıtmadığını ve içtihat 

niteliği taşımadığını 689 , söz konusu yazının halkın bir kesimini diğer kesimine 

karşı kamu düzeni için tehlikeli olabilecek şekilde düşmanlığa ve kin 

beslemeye açıkça tahrik ettiğini belirterek sanık hakkında verilen mahkûmiyet 

kararını onamıştır. 

Yargıtay Ceza Genel Kurulunun, bir önceki kararıyla çelişen bu 

kararını da “açık ve mevcut tehlike” kriterine dayandırması ilginçtir 690 . Bu 

karar ve Amerika Yüksek Mahkemesinin “McCarthyizm” olarak adlandırılan 

komünist düşmanlığının hâkim olduğu dönemde verdiği kararlar, düşünce 

özgürlüğü taraftarlarından bazılarının kutsal bir değer gibi sahip çıktıkları 

“açık ve mevcut tehlike” kriterinin, aslında zannedildiği kadar güçlü bir 

koruma sağlamadığını ve istendiğinde özgürlükleri sınırlandırmak için de 

kullanılabileceğini göstermektedir. 

Yargıtay Ceza Genel Kurulunun bu çelişkisinde, bir önceki kararının 

kamuoyunda ve medyada yoğun bir şekilde tartışılmasının ve söz konusu 

karara imza atan hâkimlerin Lâiklik, Cumhuriyetçilik ve Atatürkçülük 

kavramlarıyla barışık olmadığına ilişkin yorumlar yapılmasının etkili olduğu 

kanaatindeyiz. Bunun en açık göstergesi, önceki kararda olumlu oy kullanan 

üç hâkimin bu yeni karara katılarak tam tersi bir tutum takınmalarıdır. 

Yargının bağımsızlığı konusunda insanları şüpheye sevk edebilecek bu 

dine ve dinlere savaş açtığı, saldırdığı, hakaretler savurduğunu göremezsiniz. Böyle bir 

gerilik ve medeniyetsizlik bize, bazı üçüncü dünya ülkelerine mahsustur. Milletin dinine, 

imanına, inandığı gibi yaşamak hürriyet ve hakkına karşı gelenler halk yığınlarını devletten 

soğutmak ve böylece, dolaylı bir şekilde Türkiye’nin temellerini dinamitlemek, ülkeyi 

çökertmek istiyorlar... İslâm’a ve Müslüman halka düşmanlık yapanların hepsi sabetaycıdır 

demiyorum ama onların içinde çok militan, çok azılı, çok ileri giden Selânik dönmeleri 

vardır...Türkiye’de siyasal İslam varmış ve bu bir tehlikeymiş. Siyasal Masonluk, siyasal 

Sabetaycılık, siyasal dinsizlik, siyasal ilhad oluyor da siyasal İslâm niçin 

olmayacakmış?...Devletin temel nizamlarının masonluk, dinsizlik, ateizm, Rotaryenlık, 

Lionsçuluk, sabetaycılık üzerine oturtmak maksadıyla propaganda yapmak, faaliyette 

bulunmak serbest, ama Müslümanlar’ın İslâmi hükümleri hayata hâkim kılmak için 

çalışmaları yasak. Böyle hürriyet, böyle demokrasi olur mu?...Müslümanların başlarına gelen 

felaketlerin asıl sebebi din sömürüsü yapılmasıdır... Dinsizlere en büyük kozu bu sefiller ve 

sürüngenler vermiştir...” Millî Gazete, 15.11.2000, s.2. 

688 

YCGKK., E. 2004/8-201, K. 2005/30, KT.15.03.2005. 

689 

YCGKK., E. 2004/8-201, K. 2005/30, KT.15.03.2005, YKD., Cilt: 31, Sayı: 7, Temmuz 

2005, s.1069. 

690 

YCGKK., E. 2004/8-201, K. 2005/30, KT.15.03.2005, YKD., Cilt: 31, Sayı: 7, Temmuz 

2005, s.1090 vd. 

195

çelişki, yargının basın ve yayın organlarında çıkan haberlerin ve yorumların 

etkisinde kaldığının da açıkça ortaya koymaktadır. 

765 sayılı Türk Ceza Kanununun 312. maddesini değiştiren 4744 

sayılı Kanunla 159. maddede de değişiklik yapılmıştır. Bu değişiklikle, 

maddenin birinci fıkrasında düzenlenen “Türklüğü, Cumhuriyeti, Büyük Millet 

Meclisini, Hükûmetin manevî şahsiyetini, Bakanlıkları, Devletin askerî veya 

emniyet muhafaza kuvvetlerini veya Adliyenin manevî şahsiyetini alenen 

tahkir ve tezyif etmek“ suçu için öngörülen “bir seneden altı seneye kadar 

ağır hapis cezası”, “bir seneden üç seneye kadar hapis cezası” olarak; 

maddenin üçüncü fıkrasındaki “Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına veya Büyük 

Millet Meclisi kararlarına alenen sövmek” suçu için öngörülen “15 günden 6 

aya kadar hapis ve 100 liradan 500 liraya 691 kadar ağır para cezası”, “15 

günden 6 aya kadar hapis” cezası olarak değiştirilmiştir. 

159. maddeyle ilgili üzerinde asıl durulması gereken değişiklik, 4771 

sayılı Kanunla maddeye “Birinci fıkrada sayılan organları veya kurumları 

tahkir ve tezyif kastı bulunmaksızın, sadece eleştirmek maksadıyla yapılan 

yazılı, sözlü veya görüntülü düşünce açıklamaları cezayı gerektirmez.” 

fıkrasının eklenmesidir. 

Düşünceyi açıklama özgürlüğünün bir uzantısı olan eleştiri hakkının 

kullanıldığı bir durumda “tahkir ve tezyif”ten söz edilemeyeceği apaçık 

ortadayken, kanun koyucunun böyle bir düzenleme yapması teknik açıdan 

anlamsızdır. Bununla birlikte söz konusu değişiklik, eleştiri hakkının 

kullanıldığı pek çok durumda bu maddenin devreye sokulduğu ve düşünce 

özgürlüğünün önüne bir engel olarak konulduğu konusunda, uygulamayla 

ilgili çok ciddî bir soruna işaret etmektedir 692 . 

30.07.2003 tarihinde 4963 sayılı Kanunla bu fıkra tekrar 

değiştirilerek, “birinci fıkrada sayılan organları veya kurumları” ve “yazılı, 

sözlü veya görüntülü” ifadeleri fıkra metninden çıkarılmış; “tahkir ve tezyif 

kastı bulunmaksızın” ibaresi “tahkir, tezyif ve sövme kastı bulunmaksızın” 

şeklinde değiştirilmiştir. 

691 Bu cezalar 28.07.1999 tarihinde kabul edilen 4421 sayılı Kanunla 23580 misli 

arttırılmıştır. Resmî Gazete, Tarih:01.08.1999, Sayı: 23773. 

692 SANCAR, Türkan Yalçın: a.g.m., s.93-96. 

196

) 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu ve Basın Özgürlüğü 

01.03.1926 tarihli ve 765 sayılı Türk Ceza Kanunu, yürürlükten 

kaldırıldığı, 01.06.2005 tarihine kadar altmıştan fazla kanunla değiştirilmiş ve 

yeknesaklığını yitirmişti. Yapılan değişikliklerle, suç teorisine ve ceza 

hukukuna ilişkin temel prensiplerle bağdaşmayan hükümler Kanuna 

konulmuştu. Örneğin, bazı suç tanımlarına konulan “eylem başka bir suçu 

oluştursa bile ayrıca” 693 veya “suç daha ağır bir cezayı gerektirse bile ayrıca” 

şeklindeki ifadeler, bir fiilden dolayı kişinin iki defa cezalandırılabilmesinin 

yolu açılmıştı 694 . Yine, belli birtakım hukukî değerlerin korunmasına yönelik 

olarak Kanunda yer verilen suç tanımları arasında uygulamada zaman 

zaman karışıklıklara sebebiyet veren ahenksizlik mevcuttu. Örneğin “hürriyeti 

tahdit” suçunun çeşitli amaç ve saiklerle işlenmesi ayrı suçlarmış gibi 

düzenlenmişti 695 . 

Bütün bu olumsuzluklar, yeni bir ceza kanunu hazırlanması 

ihtiyacını ortaya çıkarmış ve uzun bir hazırlık sürecinden sonra 5237 sayılı 

Türk Ceza Kanunu 696 kabul edilmiştir. 

Bu Kanunda yer alan birçok hüküm, basın ve basın özgürlüğüyle 

ilgilidir. Yaptığımız bir incelemede yeni Türk Ceza Kanununun 6, 116, 124, 

125, 126, 127, 131, 132, 134, 140, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 220, 226, 

237, 239, 267, 269, 277, 285, 286, 288, 299, 301, 304, 305, 318, 323, 327, 

329, 330, 334 ve 336. maddelerinin basın ve basın özgürlüğü ile ilgili 

hükümler içerdiğini tespit ettik. 

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun “Tanımlar” başlığını taşıyan 6. 

maddesinde basın ve yayın yolu ile deyiminden; her türlü yazılı, görsel, işitsel 

ve elektronik kitle iletişim araçlarıyla yapılan yayımların anlaşılacağı 

belirtilmiştir. 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun benimsediği bu tanımın bizim 

693 Bkz. 765 sayılı Türk Ceza Kanunu m.264/7, m.536/1-2, m.537/1-2-3 

694 Anayasa Mahkemesi, bir fiilden dolayı failin bir defadan fazla cezalandırılmasına olanak 

sağlayan Türk Ceza Kanununun 536. maddesinin birinci ve ikinci fıkralarını Anayasaya aykırı 

bulmamıştır. E.1980/1, K.1980/25, KT. 19.04.1980, AMKD, Sayı: 18, s. 137. 

695 Hürriyeti tahdit suçunun temel şekli, Kanunun 179. maddesinde düzenlenmişti. Buna 

karşılık hürriyeti tahdit fiilinin “şehvet hissi veya evlenme maksadıyla” işlenmesi 429. ve 430. 

maddelerde düzenlenmişti.ÖZGENÇ, İzzet: a.g.e., s. 6-7. 


197

çalışma konumuzu ilgilendiren gazete, dergi, kitap gibi basılıp çoğaltılan 

eserleri de kapsadığı ortadadır. 

5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 765 sayılı Türk Ceza Kanunu gibi, 

bir suçun basın ve yayın yoluyla işlenmesini çoğu zaman suçun nitelikli şekli 

olarak düzenlemiştir. Ancak, eski Kanun bir suçun basın ve yayın yoluyla 

işlenmesi durumunda, genellikle verilecek cezanın bir misli arttırılacağını, 

yeni Kanun ise genellikle yarısı oranında arttırılacağını kabul etmiştir 697 . 

5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 765 sayılı Türk Ceza Kanunu gibi 

basın yoluyla en fazla işlenen suçlardan biri olan hakaret suçları için ispat 

hakkına yer vermiştir. Kanunun 127. maddesine göre, “İsnat edilen ve suç 

oluşturan fiilin ispat edilmiş olması hâlinde kişiye ceza verilmez. Bu suç 

nedeniyle hakaret edilen hakkında kesinleşmiş bir mahkûmiyet kararı 

verilmesi hâlinde, isnat ispatlanmış sayılır. Bunun dışındaki hallerde isnadın 

ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin doğru olup olmadığının 

anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veya şikayetçinin ispata razı 

olmasına bağlıdır.” Görüldüğü üzere yeni Türk Ceza Kanunu isnat edilen fiilin 

içeriğinin suç oluşturması, isnat edilen fiilin ispatında kamu yararı bulunması, 

hakarete maruz kalan mağdurun isnat edilen fiilin ispatına razı olması olmak 

üzere üç hâlde ispat hakkını tanımıştır 698 . 

Bu düzenleme; kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı görev 

ve hizmetin yerine getirilmesi ile ilgili isnatta bulunulması, isnadın ispatında 

kamu yararının bulunması ve mağdurun ispata razı olması olmak üzere üç 

hâlde faile ispat hakkı tanıyan Anayasanın 39. maddesine de uygundur 699 . 

Bununla birlikte yeni Türk Ceza Kanunu Anayasadan farklı olarak, isnat 

697 

08.07.2005 tarihinde yayımlanan 5377 sayılı Kanunla yeni Türk Ceza Kanununda 

değişiklik yapılmış ve bazı suçların basın-yayın yoluyla işlenmesini ağırlaştırıcı bir neden 

olarak kabul eden hükümlerden bazıları madde metinlerinden çıkartılmıştır. Bu değişiklikle 

84, 125, 288, 299, 304 ve 305. maddelerde yer alan ve suçun basın ve yayın yolu ile 

işlenmesini ağırlaştırıcı neden sayan hükümler madde metinlerinden çıkartılmıştır. Resmî 

Gazete, Tarih: 08.07.2005, Sayı: 25869. Ancak 132, 134, 218, 220, 226, 285 ve 318. 

maddelerde düzenlenen suçların basın ve yayın yoluyla işlenmesi halen ağırlaştırıcı bir 

neden olarak kabul edilmektedir. 

698 

SOYASLAN, Doğan: Ceza Hukuku Özel Hükümler, Gözden Geçirilmiş 5. Baskı, Yetkin 


699 

Anayasanın 39. maddesi faile; kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı görev ve 

hizmetin yerine getirilmesi ile ilgili isnatta bulunulması, isnadın ispatında kamu yararının 

bulunması ve mağdurun ispata razı olması olmak üzere üç hâlde ispat hakkı tanımıştır. 

198

edilen fiilin suç olması hâlinde de ispat hakkı tanımaktadır. Oysa 

Anayasamıza göre, ispat hakkının tanınması için isnat edilen fiilin suç olması 

değil, isnadın kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı, bu görev ve 

hizmetin yerine getirilmesi ile ilgili olması gerekmektedir. 

Her ne kadar madde gerekçesinde yer alan “...kabul edilen sisteme 

göre, isnadın doğruluğunun ispat edilebilmesi için, isnadın bir suç vakasına 

ilişkin olması gerekir. Yani kişiye belli bir suçu işlediğinden bahisle hakaret 

edilmiş olması gerekir...” 700 ifadesinden ilk bakışta ispat hakkının sadece bir 

suç isnadı durumunda tanındığı sonucuna ulaşılsa da; maddenin ikinci 

cümlesinde yer alan “Bunun dışındaki hallerde...” ifadesi ispat isteminin 

kabulünün suç vakasına ilişkin olmayan durumlarda da tanındığını 

göstermektedir. Ancak bu hâllerde ispat hakkının tanınabilmesi, fiilin 

ispatında kamu yararı bulunmasına ya da mağdurun bu hakkı faile 

tanımasına bağlıdır. 

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun “haberleşmenin gizliliğini ihlâl” 

suçunu düzenleyen 132. maddesi ile “kişiler arasındaki konuşmaların 

dinlenmesi ve kayda alınması” suçunu düzenleyen 133. maddesi, basını ve 

basın özgürlüğünü yakından ilgilendirmektedir. Bu maddelere göre, kişiler 

arasındaki haberleşmelerin içeriğinin basın ve yayın yolu ile 

yayımlanması(m.132/4), kişiler arasındaki alenî olmayan konuşmaların, 

taraflardan herhangi birinin rızası olmaksızın bir aletle dinlenmesi veya 

bunların bir ses alma cihazıyla kaydedilmesi(m.133/1) suç sayılmıştır. 

Teknik gelişmelerin çok gerisinde kalan eski Kanununa göre, 

“haberleşme hürriyetini/gizliliğini bozma” suçlarının oluşması için bir kimsenin 

kendisine gönderilmiş olmayan mektubu, telgrafı veya kapalı bir zarfı açması 

ya da kendisine gönderilmiş olsa bile gönderenin rızası dışında bunları 

yayımlaması ve açıklaması gerekmekteydi(m.195). Teknolojik gelişmeler 

dikkate alındığında haberleşmenin gizliliğini tam olarak sağlamaktan çok 

uzak olan bu düzenlemelerin terk edilmesi yerinde olmuştur. 

Yeni Türk Ceza Kanununun konuyu düzenleyen 132. maddesinde 

telgraf ve mektupla haberleşmenin neredeyse terk edildiği günümüzde, 

700 Madde Gerekçesi için bkz. ÖZGENÇ, İzzet: a.g.e., s.859. 

199

vasıtalar belirtilmeden “kişiler arasındaki haberleşmenin gizliliği” gibi genel bir 

ifadenin kullanılması yerinde olmuştur. Nitekim madde gerekçesinde, kişiler 

arasındaki haberleşmenin ne şekilde yapıldığının suçun oluşumu açısından 

önemli olmadığı açıkça belirtilmiştir 701 . 

Eski Kanunda yer almayan; kişiler arasındaki alenî olmayan 

konuşmaların, taraflardan herhangi birinin rızası olmaksızın bir aletle 

dinlenmesini veya bunların bir ses alma cihazı ile kaydedilmesini suç sayan 

133. maddedeki düzenleme ile son yıllarda Türkiye’de basın ve yayın 

organlarınca çok fazla başvurulan, haberleşmenin ve özel hayatın gizliliği gibi 

hakları zedeleyen bir yöntemin önüne geçilmek istenmektedir. Bu maddede 

dikkat çeken husus, kişiler arasındaki alenî olmayan konuşmaların 

taraflardan herhangi birinin rızası olmaksızın bir aletle dinlenmesi ve kayda 

alınması yoluyla elde edildiği bilinen bilgilerden yarar sağlanması, bunların 

başkalarına verilmesi, diğer kişilerin bilgi edinmelerinin temin edilmesi fiili ile 

konuşmaların içeriğinin basın ve yayın yoluyla yayımlanması fiili için aynı 

cezaî yaptırımın öngörülmesi arasındaki çelişkidir. Suçun basın ve yayın 

yoluyla işlenmesi, ulaştığı kitle dikkate alındığında, konuşmaların içeriğini 

belirli olmayan ve birden fazla kişi tarafından algılanabilir kılmaktadır. Bu 

nedenle genellikle suçun basın ve yayın yoluyla işlenmesini ağırlaştırıcı bir 

neden olarak kabul eden yeni Türk Ceza Kanunu burada da daha ağır bir 

cezaî yaptırım öngörmeliydi. Bu durum madde gerekçesinde “Bu konuşma 

içeriklerinin basın ve yayın yoluyla yayımlanması, daha ağır ceza ile 

cezalandırılmayı gerektirmektedir.” 702 ifadesiyle dile getirildiği halde madde 

metninde tersi bir anlayış benimsenmiştir. Bu aynı zamanda, suçun basın 

yayın yoluyla işlenmesini çoğu zaman cezayı arttırıcı bir neden olarak gören 

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun sistematiğine de aykırıdır. 

Yeni Türk Ceza Kanununun 134. maddesi özel hayatın gizliliğinin 

ihlâlini yaptırıma bağlamıştır. Buna göre, “kişilerin özel hayatının gizliliğini 

ihlâl eden kimse, altı aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile 

cezalandırılır. Gizliliğin görüntü veya seslerin kayda alınması suretiyle ihlâl 

edilmesi hâlinde, cezanın alt sınırı bir yıldan az olamaz”. Maddenin ikinci 



200

fıkrası suçun basın ve yayın yoluyla işlenmesini suçun nitelikli unsuru olarak 

kabul etmiş ve cezanın yarı oranında arttırılacağını hükme bağlamıştır. 

Türk Ceza Kanununun “haberleşme özgürlüğü”, “özel hayatın 

gizliliği” ve “konut dokunulmazlığı” haklarını korumak amacıyla getirdiği bu 

yeni düzenlemeler İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin “Hiç kimse, özel hayatı, 

ailesi, konutu veya yazışması konularında keyfi karışmalara, şeref ve 

şöhretine karşı saldırılara maruz bırakılamaz. Herkesin bu karışma ve 

saldırılara karşı kanunla korunmaya hakkı vardır”(m.12), Avrupa İnsan 

Hakları Sözleşmesinin “Herkes özel ve aile hayatına, konutuna ve 

haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir”(m.8/1), 1982 

Anayasasının “Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini 

isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine 

dokunulamaz”(m.20), “Kimsenin konutuna dokunulamaz”(m.21), “Herkes, 

haberleşme hürriyetine sahiptir. Haberleşmenin gizliliği esastır”(m.22) 

hükümlerine uygundur. Eski Türk Ceza Kanunu tarafından herhangi bir 

yaptırıma bağlanmayan özel hayata yönelik müdahalelerin, yeni Ceza 

Kanunu ile suç olarak tanımlanması olumlu bir gelişmedir. Ancak, birçok 

uluslararası belgede ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarında 

tanımlanmaktan kaçınılan “özel hayat” kavramından ne anlaşılacağı 

mahkemelerce somut olayın özelliğine göre, belirlenmesi gereken bir 

husustur. Mahkemeler bu belirlemeyi yaparken Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesinin kararlarını dikkate almalı; kamuya mal olmuş kişilerin özel 

hayatı ile sıradan vatandaşların özel hayatı arasında bir ayrıma gitmelidir. 

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun “Kamu Barışına Karşı Suçlar” 

başlığını taşıyan bölümünde düzenlenen suçların bir kısmı basın özgürlüğü 

için ciddî sakıncalar taşımaktadır. Bu bölümde düzenlenen “suç işlemeye 

tahrik”, “suçu ve suçluyu övme”, “halkı kin ve düşmanlığa tahrik ve 

aşağılama”, “kanunlara uymamaya tahrik” ve “suç işlemek amacıyla örgüt 

kurma” suçları basın özgürlüğü ile yakından ilgilidir ve bu suçlar basın yoluyla 

işlenmeye elverişlidir. 

201

Bu suçların bir kısmı tehlike suçu niteliğindedir ve suçun 

tamamlanabilmesi için tahrik konusu suçların işlenmesi şart değildir 703 . 

Tehlike suçları, soyut ve somut tehlike suçları olmak üzere ikiye 

ayrılmaktadır. 

Soyut tehlike suçlarında fiilin icrası yeterli olup, bunun dışında 

suçun konusu üzerinde gerçekten bir tehlikenin meydana gelip gelmediğinin 

tespit edilmesine gerek yoktur. Bu nedenle, soyut tehlike suçlarında hâkim, 

suçun konusu bakımından somut bir tehlikenin ortaya çıkıp çıkmadığını 

araştırmayacaktır 704 . 5237 sayılı Türk Ceza Kanununda düzenlenen “suç 

işlemeye tahrik” soyut tehlike suçuna örnek olarak verilebilir. 

Somut tehlike suçlarında ise, fiilin icrası yeterli olmayıp, bu fiilin 

suçun konusu bakımından somut bir tehlike meydana getirip getirmediği 

hâkim tarafından araştırılmalıdır 705 . 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 216. 

maddesinde düzenlenen “halkı kin ve düşmanlığa tahrik veya aşağılama” ve 

217. maddesinde düzenlenen “kanunlara uymamaya tahrik” suçları somut 

tehlike suçlarına örnek olarak verilebilir. Eski Türk Ceza Kanununun 312. 

maddesinde de yer alan bu iki suç yeni Türk Ceza Kanununda farklı bir 

şekilde düzenlenmiştir. 

Her şeyden önce, eski Kanunun 312. maddesinin birinci fıkrasında 

yer alan ve halkı kanuna itaatsizliğe tahrik eden kişinin cezalandırılacağını 

düzenleyen hüküm “kanunlara uymamaya tahrik” adı altında farklı bir 

maddede(m.217) düzenlenerek “halkı kin ve düşmanlığa açıkça tahrik” 

suçundan ayrılmıştır 706 . “Kanunlara uymamaya tahrik” suçu, eski Türk Ceza 

Kanununda soyut tehlike suçu olarak düzenlenmişken yeni Türk Ceza 

Kanununda maddeye “kamu barışını bozmaya elverişli olması” ifadesi 

eklenerek somut tehlike suçu hâline getirilmiştir. 

703 

ÖZGENÇ, İzzet- ŞAHİN, Cumhur: Uygulamalı Ceza Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve 

Genişletilmiş 3. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2001, s. 131; CENTEL, Nur- ZAFER, 

Hamide- ÇAKMUT, Özlem: Türk Ceza Hukukuna Giriş, Üçüncü Bası, Beta Yayınları, 

İstanbul, 2005, s.261. 

704 

ÖZGENÇ, İzzet- ŞAHİN, Cumhur: a.g.e., s.131. 

705 

CENTEL, Nur- ZAFER, Hamide- ÇAKMUT, Özlem: a.g.e., s.263; ÖZGENÇ, İzzet- 

ŞAHİN, Cumhur: a.g.e., s.132. 

706 

Bu suç 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 215. maddesinde düzenlenmiştir. 

202

Halkı kin ve düşmanlığa açıkça tahrik suçunu düzenleyen 312. 

maddenin ikinci fıkrası ise, yeni Türk Ceza Kanununun 216. maddesinin 

birinci fıkrasında düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye göre, “Halkın sosyal sınıf, 

ırk, din, mezhep veya bölge bakımından farklı özelliklere sahip bir kesimini, 

diğer bir kesimi aleyhine kin ve düşmanlığa alenen tahrik eden kimse, bu 

nedenle kamu güvenliği açısından açık ve yakın bir tehlikenin ortaya çıkması 

hâlinde, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır”.(m.216/1) 

Kanun koyucu “halkı kin ve düşmanlığa açıkça tahrik suçunu” 

düzenlerken, Amerika Yüksek Mahkemesinin geliştirdiği ve Avrupa İnsan 

Hakları Mahkemesinin de bazı kararında yer verdiği “açık ve mevcut tehlike” 

kriteri madde metnine koyarak suçu somutlaştırmaya çalışmıştır 707 . 

Dolayısıyla neyin kamu güvenliği açısından açık ve mevcut bir tehlike niteliği 

taşıdığı belirlenirken de Amerika Yüksek Mahkemesinin ve Avrupa İnsan 

Hakları Mahkemesinin kararları dikkate alınmalıdır. 

216. maddenin ikinci fıkrası, halkın bir kesimini, sosyal sınıf, ırk, 

din, mezhep, cinsiyet veya bölge farklılığına dayanarak alenen aşağılamayı; 

216. maddenin üçüncü fıkrası ise halkın bir kesiminin benimsediği dinî 

değerleri alenen aşağılamayı, “fiilin kamu barışını bozmaya elverişli olması” 

hâlinde, suç saymıştır. Üçüncü fıkrada düzenlenen suç için aranan “kamu 

barışını bozmaya elverişlilik” kriterinin ikinci fıkrada düzenlenen suç için 

aranmaması Kanunun bir eksikliğidir. Çünkü ikinci fıkra da üçüncü fıkra gibi, 

“kamu barışını” koruma amacına hizmet etmektedir. Madde gerekçesindeki 

“Bu fıkrada, kamu barışını korumak amacıyla halk kesimlerinin alenen 

aşağılanması, suç olarak tanımlanmıştır.” 708 ifadesi bunu açıkça ortaya 

koymaktadır. Benzer bir hüküm 1909 tarihli Matbuat Kanununda da vardır. 

Bu Kanunun 16. maddesine göre, Osmanlı ülkesinde tanınmış dinlere, 

707 Amerika Yüksek Mahkemesinin kullandığı “açık ve mevcut tehlike” kriteri, 5237 sayılı Türk 

Ceza Kanununda, “açık ve yakın tehlike” kavramı olarak benimsenmiştir. Kanun 

hazırlanırken metne “mevcut” sözcüğünün konulması yönünde verilen önergen reddedilmiş 

ve böylece “açık ve mevcut tehlike” ile “açık ve yakın tehlike” kavramlarının aynı olmadığı 

örtülü bir biçimde ortaya konulmuştur. Nitekim düzenleme ile değişiklik önergesi 

karşılaştırılır ve açıklama yapılırken, “yakın” ve “mevcut” sözcüklerinin aynı anlama geldiğinin 

belirtilmesine karşın, “zaten tehlike mevcutsa, suç teşekkül etmiş demektir” denilerek somuta 

indirgendiğinde dolaylı olarak farklılığa işaret edilmiştir. YALVAÇ, Gürsel: Yeni Türk Ceza 

Kanunu, Adalet Yayınları, Ankara, 2004, s.398-399. 

708 Fıkra gerekçesi için bkz. ÖZGENÇ, İzzet: a.g.e., s. 964. 

203

mezheplere veya unsurlardan birine yayın yoluyla hakaret edilmesi suç 

sayılmıştır. Ancak dinler ve mezhepler hakkındaki delile dayalı ilmî ve felsefî 

açıklamalar hukuka uygunluk sebebi olarak kabul edilmiştir. Oysa 5237 

sayılı Türk Ceza Kanununun ilk hâlinde bu fıkralardaki suçlar için böyle bir 

hukuka uygunluk sebebi kabul edilmemişti. 08.07.2005 tarihinde yayımlanan 

5377 sayılı Kanunla 709 , söz konusu bölümde düzenlenen suçlar için geçerli 

olan “ortak hüküm”de yapılan değişiklikle, haber verme sınırlarını aşmayan 

ve eleştiri amacıyla yapılan düşünce açıklamalarının suç oluşturmayacağı 

kabul edilerek bu eksiklik giderilmiştir. 

“Kamu barışına karşı suçların” düzenlendiği bu bölümdeki 

hükümler, basın özgürlüğü açısından birçok sorunu da beraberinde 

getirmektedirler. Örneğin, nelerin tahrik ya da alenen aşağılama olarak kabul 

edileceği nasıl belirlenecektir? Halkın bir kesiminin kendisini aşağılanmış 

hissetmesi yeterli midir? Bu hükümlerle koruma altına alınan dinî değerler 

nelerdir? Bu bağlamda satanistleri ya da satanizmi kötüleyen bir yazı suç 

oluşturacak mıdır? Türbanlı öğrenciler için “sıkma baş”, Aleviler için 

“kızılbaş”, İbranî kökenlilerin bir kısmı için “dönme” gibi sözcüklerin 

kullanılması ya da hayvanların kurban edilmesinin vahşet olarak 

nitelendirilmesi halkın bir kesiminin benimsediği dinî değerlerin aşağılanması 

olarak değerlendirilebilir mi? 

Bu soruların cevaplarını yargı pratiği belirleyecektir. Ancak bu 

düzenlemelerin düşünceyi açıklama özgürlüğü ve basın özgürlüğü açısından 

sorun yaratabilecek potansiyel taşıdıkları ortadadır. 

Eski Türk Ceza Kanununun 1991 tarihinde yürürlükten kaldırılan 

142. maddesine benzer bir hüküm 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanununun 

220. maddesinin sekizinci fıkrasında yer almıştır. Bu fıkrayla, kanunun suç 

saydığı fiilleri işlemek amacıyla kurulan bir örgütün veya amacının 

propagandasının yapılması suç sayılmıştır. Bu suçun basın ve yayın yoluyla 

işlenmesi ise suçun nitelikli şekli olarak düzenlenmiştir. Bu düzenleme 142 ve 

163. maddeleri de kapsayan, ancak onlardan daha geniş bir içeriğe sahiptir. 

Çünkü, sosyal bir sınıfın diğerleri üzerinde tahakkümünü kurmak veya sosyal 


204

ir sınıfı ortadan kaldırmak veya ülke dahilinde teşekkül etmiş iktisadî ve 

sosyal düzenleri devirmek amacıyla ya da devletin sosyal ve iktisadî veya 

siyasî veya hukukî temel nizamlarının kısmen de olsa dinî esas ve inançlara 

uydurmak amacıyla örgüt kurulması mevcut kanunlar tarafından da suç 

sayılmaktadır(TCK 309 vd.). Dolayısıyla ülkede mevcut düzeni devirip onun 

yerine komünist düzen ya da dinî esaslara dayalı düzen kurmak isteyen bir 

örgütün varlığı hâlinde, bu düşüncelerden herhangi birini benimseyen bir 

kişinin yazacağı bir kitaptan dolayı bu örgütün amacının propagandasını 

yaptığı gerekçesiyle mahkûm edilmesi hiç de zor değildir. Benzer hükümler 

içeren Terörle Mücadele Yasasının 8. ve eski Türk Ceza Kanununun 142 ve 

163. maddelerinden dolayı birçok gazetecinin davalarla karşılaştığı ve 

mahkûm edildiği unutulmamalıdır. Bu maddenin istendiği taktirde düşünceyi 

açıklama ve basın özgürlüğünü yok edecek şekilde yorumlanması çok 

kolaydır. 

765 sayılı eski Türk Ceza Kanununun 426, 427 ve 428. 

maddelerinde, halkın ar veya haya duygularını inciten veya cinsi arzuları 

tahrik eden ve istismar eden genel ahlâka aykırı her türlü kitap, gazete, dergi, 

makale, varaka, ilân, resim, tasvir, plak, afiş, pankart, televizyon ve teyp 

bantları, fotoğraf, sinema veya projeksiyon filmleri yasaklanmıştır. 5237 sayılı 

yeni Türk Ceza Kanununun 226. maddesi aynı yasağı müstehcen görüntü, 

yazı veya sözlerin basın ve yayın yoluyla yayınlanmasını suç sayarak 

benimsemiştir. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu müstehcen görüntü, yazı ve 

sözlerin yasak olduğunu belirtmekle yetinmiş, bu kavramı tanımlama yoluna 

gitmemiştir. Oysa eski Kanunda müstehcen yayın, “halkın ar veya haya 

duygularını inciten veya cinsî arzuları tahrik ve istismar eder nitelikte genel 

ahlaka aykırı” yayın olarak tanımlanmıştır. 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 

bir müstehcenlik tanımı yapmaması yerinde olmuştur. Çünkü müstehcenlik 

anlayışı toplumdan topluma değiştiği gibi, aynı toplum içinde toplumsal 

değerlere bağlı olarak da değişebilir. Bir yayının müstehcen olup olmadığı 

tespit edilirken, yayının yapıldığı dönemin sosyal ve kültürel düzeyi, failin 

205

saiki ve o eseri okuyan, dinleyen ve izleyen kişiler üzerinde yarattığı etkiler 

dikkate alınmalıdır 710 . 

Yeni Kanunda müstehcen içeriklerin hangi vasıtalarda yer 

almasının suç teşkil edeceği, tek tek belirtilmeden görüntü, yazı ve sözler 

şeklinde daha geniş bir ifadenin benimsemesi teknolojinin büyük bir hızla 

geliştiği ve yeni vasıtaların her an ortaya çıkabileceği düşünüldüğünde 

yerinde olduğu söylenebilir. 

5237 sayılı Türk Ceza Kanununda “fiyatlar etkileme” suç 

sayılmıştır(m.237). Buna göre, işçi ücretlerinin veya besin veya malların 

değerlerinin artıp eksilmesi sonucunu doğurabilecek bir şekilde ve bu 

maksatla yalan haber yaymak suç sayılmaktadır. Basın ve yayınla ilgili 

herhangi bir hüküm içermeyen bu maddenin günümüz basın ve yayın 

kuruluşları dikkate alındığında, basını yakından ilgilendirdiği anlaşılır. Basın 

ve yayın kuruluşlarının büyük bir kısmını elinde bulunduran kişilerin, basın 

dışı sektörlerde de iş yaptıkları dikkate alındığında, diğer faaliyet alanlarında 

rakiplerini etkileyen ve kendi firmalarını onların firmaları karşısında avantajlı 

hâle getiren yayımlarda bulundukları bir vakadır. Örneğin, kırmızı et işine 

girmiş bir basın ve yayın kuruluşu sahibinin, gazetesini ya da sahip olduğu 

diğer kitle iletişim araçlarını kullanarak “yediğimiz tavuklar hormonlu” diye bir 

haber yapması tavuk tüketimini, dolayısıyla da tavuk fiyatlarını etkileyeceği 

ortadadır. Bu hükmün, bu tür faaliyetleri de yasaklaması yerinde olmuştur. 

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 267. maddesiyle basın ve yayın 

yoluyla, “işlemediğini bildiği hâlde”, hakkında soruşturma ve kovuşturma 

başlatılmasını ya da idarî bir yaptırım uygulanmasını sağlamak için bir 

kimseye hukuka aykırı bir fiil isnat etmek suç sayılmıştır. Eski Ceza 

Kanununun 285. maddesinde düzenlenen “iftira” suçu, sadece kovuşturma 

makamlarına ihbar ve şikayet yoluyla doğrudan bildirim hâlinde 

gerçekleşmekteydi. Bu dönemde iftira suçunun basın ve yayın yoluyla 

işlenebilen bir suç olarak öngörülmemesi, doktrin tarafından eleştirilen bir 

710 “Müstehcenlik” kavramı çalışmamızın birinci bölümünde detaylı olarak incelenmiştir. Bkz. 

s.71 vd. 

206

konuydu 711 . Gazetede yer alan bir haber nedeniyle Cumhuriyet savcısının 

kamu adına harekete geçmesi ve masum bir vatandaş hakkında ceza 

kovuşturması başlatması sıklıkla karşılaşılan bir durumdu. Ancak bu gibi 

hâlleri eski Türk Ceza Kanununun 285. maddesine göre, cezalandırmak 

mümkün değildi. Çünkü, gazetede yer alan bir yazı dolayısıyla savcılığın 

kovuşturma açması, ihbar veya şikâyet yetkili mercie doğrudan 

yapılmadığından iftira suçunu oluşturmamaktaydı 712 . 5237 sayılı Türk Ceza 

Kanunu, basın ve yayın yoluyla, “işlemediğini bildiği hâlde”, bir kişi hakkında 

soruşturma ve kovuşturma başlatılmasını ya da idarî yaptırım uygulanmasını 

sağlamak için hukuka aykırı fiili isnat etmeyi de iftira suçu olarak 

nitelendirmiştir. “iftira” suçunun basın ve yayın yoluyla işlenebileceğinin de 

madde metnine konulması önemlidir 713 . Herhangi bir basın ve yayın 

organında yer alan yalan bir haberle bir kimseye hukuka aykırı bir fiil isnat 

edildiği taktirde, mağdur Basın Kanunundan kaynaklı cevap ve düzeltme 

hakkını kullanabileceği gibi, yalan haberi yapan hakkında bu madde hükmü 

de uygulanabilecektir. 

Basını ilgilendiren bir başka hüküm 277. maddede yer almaktadır. 

Bu maddeye göre, bir davanın taraflarından birinin veya bir kaçının veya 

sanıkların veya davaya katılanların, mağdurların leh veya aleyhinde, yargı 

görevi yapanları her ne suretle olursa olsun hukuka aykırı olarak etkilemeye 

teşebbüs etmek suç sayılmaktadır. Yine aynı Kanunun 288. maddesine göre, 

bir olayla ilgili olarak başlatılan soruşturma veya kovuşturma kesin hükümle 

711 YENİDÜNYA, A. Caner: İftira Suçu (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1997, s.67-68. 

712 ARTUK, Mehmet Emin- GÖKÇEN, Ahmet-YENİDÜNYA, A. Caner: 5237 sayılı Kanuna 

Göre Hazırlanmış Ceza Hukuku Özel Hükümler, Yeniden Gözden Geçirilmiş 6. Bası, Turhan 

Kitabevi, Ankara, 2005, s.739-740. 

713 Yargıtay 4. Ceza Dairesinin 267 sayı ve 14.04.2005 tarihli “4. Ceza Dairesinin Görevine 

Giren Suçlara İlişkin Olarak 5237 sayılı Türk Ceza Kanunundaki Kimi Maddeler Hakkında 

Öne Sürülen Görüş ve Öneriler” başlıklı yazısında; “iftira suçunun basın, yayın yoluyla 

işlenmesi mümkün değildir. Hakaret ve iftira suçu karıştırılmıştır. Basın ve yayın yoluyla 

kişilere maddî vakıa isnadında bulunulması eylemleri iftirayı değil, hakaret suçunu oluşturur.” 

denilerek aksi bir görüş benimsenmiştir. Ancak, her iftira aynı zamanda hakaret suçunu da 

oluşturduğundan, iftira suçu ile hakaret suçu arasında özel bir ilişki vardır. Eylemin hakaret 

değil de iftira olarak nitelendirilmesinin nedeni, iftira teşkil eden fiilin mağdurun sadece şeref 

ve haysiyetini incitmekle kalmayıp, aynı zamanda onu adlî ya da idarî bir takibata maruz 

bırakmasıdır. Nasıl ki, iftira suçu ihbar ve şikâyet yolu ile gerçekleştiğinde hakaret suçu ile 

karıştırılmamakta ise, basın ve yayın yoluyla işlendiğinde de karıştırılmayacaktır. ARTUK, 

Mehmet Emin- GÖKÇEN, Ahmet-YENİDÜNYA, A. Caner: a.g.e., s.740. 

207

sonuçlanıncaya kadar savcı, hâkim, mahkeme, bilirkişi veya tanıkları 

etkilemek amacıyla alenen sözlü veya yazılı beyanda bulunmak suç 

sayılmaktadır. Bu maddede Anayasanın 138. maddesinde ifadesini bulan 

“yargı bağımsızlığı” ve Anayasanın 28. maddesinde ifadesini bulan “basın 

özgürlüğü” birbiriyle çatışmaktadır. Kanun koyucu bu maddeyle basın 

özgürlüğü karşısında yargı bağımsızlığına öncelik tanımıştır. Bu hüküm 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 10. maddesinin ikinci fıkrasında basın 

özgürlüğünün sınırlarından birisi olarak kabul edilen “yargı gücünün otorite ve 

tarafsızlığının sağlanması” hükmüyle de uyum içerisindedir. Ancak bu suçun 

oluşabilmesi için “özel kast” aranmaktadır. “Etkilemek amacıyla” sözü bunun 

ifadesidir. 

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 301. maddesine göre, 

Türklüğü 714 , Cumhuriyeti veya Türkiye Büyük Millet Meclisini, Türkiye 

Cumhuriyeti Hükûmetini, Devletin yargı organlarını, askerî ve emniyet 

teşkilatını alenen aşağılamak suçtur. Eski Kanunun 159. maddesinde yer 

alan benzer hükümden farklı olarak, suçun oluşması için maddede 

sayılanların “tahkir ve tezyif” edilmesi değil, “aşağılanması” yeterlidir. 

159. maddeyle hükûmetin ve adliyenin manevî şahsiyetinin alenen 

tahkir edilmesi suç sayılmışken, 301. maddede “manevî şahsiye” ifadesine 

yer verilmemiş, hükûmetin veya adliyenin alenen aşağılanması yeterli 

görülmüştür. Yine, 159. maddenin korumasından yararlanan “bakanlıklar” 

301. madde ile koruma dışında bırakılmıştır. 

“Eleştiri amacıyla yapılan düşünce açıklamaları suç oluşturmaz” 

hükmünü içeren maddenin son fıkrasına rağmen, bu madde tek başına 

düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğünü ortadan kaldırabilecek niteliktedir. 

Bu hüküm karşısında bir basın yayın organında yer alabilecek herhangi bir 

eleştirinin, Türkiye Büyük Millet Meclisini, hükûmeti, askerî veya emniyet 

kuvvetlerini aşağıladığı ileri sürülebilir. Çünkü “Aşağılama” kavramı, “tahkir ve 

tezyif” kavramından daha geniş ve belirsiz bir kavramdır. “Tahkir ve tezyif” 

714 Madde gerekçesinde; Türklük kavramından ne anlaşılması gerektiği şu şekilde ifade 

edilmiştir: “...Türklük deyiminden maksat, dünyanın neresinde yaşarsa yaşasınlar Türklere 

has müşterek kültürün ortaya çıkardığı ortak varlık anlaşılır. Bu varlık Türk Milleti 

kavramından geniştir ve Türkiye dışında yaşayan ve aynı kültürün iştirakçileri olan toplumları 

da kapsar.” Madde gerekçesi için bkz. ÖZGENÇ, İzzet: a.g.e., s.1083. 

208

kavramının yerine “aşağılama” kavramının kullanılması sadece bir 

Türkçeleştirme problemi değildir. Eğer kanun koyucunun böyle bir amacı 

olsaydı 341. maddede de “tahkir” sözcüğünün yerine “aşağılama” sözcüğünü 

kullanırdı. Geniş değişikliklere tâbi tutulan yeni Türk Ceza Kanununun 341. 

maddesinde yer alan “tahkir” sözcüğünün değiştirilmeden bırakılması da 

kanun koyucunun bu niyetini açıkça ortaya koymaktadır. 

Değişik kesimlerden bir çok kişi ve hukukçu tarafından eleştirilen 

5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, içerdiği birçok hüküm dikkate alındığında 

düşünceyi açıklama özgürlüğü ve onun özel bir türü olan basın özgürlüğü 

açısından geri bir adım olarak değerlendirilebilir. Yukarıda olumsuz yönde 

eleştirdiğimiz hükümlerin dışında Kanunun içerdiği muğlak kavram ve ifadeler 

de basın özgürlüğü adına ciddî riskler taşımaktadır. Kanunda kullanılan 

“aşağılama”, “Türklük”, “bağımsızlığı zayıflatmak”, “hasmane hareket”, “temel 

millî yarar” gibi soyut kavramların ve ifadelerin içeriği siyasî, sosyal ve 

ekonomik tercihlere göre değişebilir niteliktedir. Kanun koyucunun mümkün 

olduğu kadar kullanmaktan kaçınması gereken bu tür kavram ve ifadeler 

haberlerin yorumlanmasını ve eleştiri hakkının kullanılmasını zorlaştırır. 

Çünkü bu tür hükümler genellikle, bir tereddüt hâli yaratır; bu hâl ise 

özgürlüklerden yararlanmayı engeller ve eleştiri hakkını fiilen daraltmış 

olur 715 . 

Düşünceyi açıklama özgürlüğü ve basın özgürlüğü adına atılan bir 

diğer geri adım da Terörle Mücadele Kanununda yapılan değişikliklerdir. 

c) Terörle Mücadele Kanununda Yapılan Değişiklikler 

3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu, yürürlüğe girdiği 12.04.1991 

tarihinden bu yana tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Kanun, 

düşünceyi açıklama özgürlüğüne getirdiği sınırlar, güvenlik güçlerine tanıdığı 

geniş yetkiler, getirdiği infaz sistemi ve yargılama yöntemleri ile dikkatleri 

üzerine çekmiştir. Bu nedenle de Avrupa Birliği uyum sürecinde hazırlanan 

24.03.2001 tarihli Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye 

715 DÖNMEZER, Sulhi:a.g.e., s.178. 

209

Ulusal Programı 716 başlığını taşıyan 2001/2129 sayılı Bakanlar Kurulu 

kararında, Terörle Mücadele Kanunu değiştirilecek kanunların başında 


Ulusal Programın, “Düşünce ve İfade Özgürlüğü” başlığını taşıyan 

bölümünde, ifade özgürlüğünün Avrupa Birliği müktesebatı ile Avrupa Birliği 

üyesi ülkelerin uygulamaları ışığında geliştirilmesine önem ve öncelik 

verileceği; Anayasa ve diğer mevzuattaki ilgili hükümlerin, Avrupa İnsan 

Hakları Sözleşmesinin 10. maddesi çerçevesinde toprak bütünlüğünün ve 

ulusal güvenliğin korunmasını da öngören kriterler ile lâik ve demokratik 

Cumhuriyeti, üniter devlet yapısını ve millî birliği koruma kriterleri temelinde 

gözden geçirileceği; bu anlayış doğrultusunda Terörle Mücadele Kanununun 

7 ve 8. maddelerinin değiştirilmesinin de planlandığı belirtilmiştir. 

12. 04.1991 tarihinde kabul edilen ve aynı gün Resmî Gazete’de 

yayımlanarak yürürlüğe giren Terörle Mücadele Kanunun özellikle 7 ve 8. 

maddeleri, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü önünde yarattığı engeller 

nedeniyle uzun süre tartışılmıştır. Bu tartışmalara bir son vermek ve Ulusal 

Program çerçevesinde düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü önündeki 

engelleri kaldırmak amacıyla önce, “Türkiye Cumhuriyeti Devletinin ülkesi ve 

milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı hedef alan yazılı ve sözlü 

propaganda” suçunu cezalandıran 8. madde yürürlükten kaldırılmış 717 ; daha 

sonra 7. maddenin ikinci fıkrasına “şiddet veya diğer terör yöntemlerine 

başvurmayı teşvik edecek şekilde” ifadesi eklenerek 718 madde, Avrupa İnsan 

Hakları Mahkemesinin düşünceyi açıklama özgürlüğü için öngördüğü “şiddet 

içeren ifadeler yasaklanabilir” ilkesiyle uyumlu hâle getirilmiştir. 

11 Eylül 2001 tarihide New York ve Washington eyaletlerinde, 7 

Temmuz 1995 tarihinde Londra’da, 11 Mart 2004 tarihinde Madrid’de 

gerçekleşen terör saldırıları, Batı’nın teröre 719 ve terörle mücadeleye 

716 Resmî Gazete, Tarih: 24.03.2001, Sayı: 24352 



719 “Terör” sözcüğü, “şaşırtma, ürkütme, yıldırma” anlamına gelen Latince “terrere” 

sözcüğünden türetilmiştir. ZAFER, Hamide: Sosyolojik Boyutuyla Terörizm, Beta Yayınları, 

İstanbul, 1999, s.1. Bununla birlikte “terör” sözcüğünün uluslararası düzeyde kabul görmüş 

ortak bir tanımı yoktur. Bir ülkenin terör olarak nitelediği bir duruma, başkaları şiddet, isyan, 

gerile savaşı, bir etnik grubun kurtuluş mücadelesi ya da düşük yoğunlukta savaş 

210

yaklaşımını derinden etkilemiştir. Bu saldırıların etkisiyle terörle mücadeleyi 

daha etkin bir şekilde yürütmek amacıyla çeşitli ülkelerde peşi sıra yeni 

kanunlar kabul edilmiş ya da mevcut kanunlar sertleştirilmiştir. Ülkemizde de 

son zamanlarda tırmanan terör olaylarına paralel olarak, güvenlik güçlerinden 

gelen talepler doğrultusunda Terörle Mücadele Kanununda değişiklikler 

yapılmıştır 720 . 

2003 yılında yapılan değişikliklerle düşünceyi açıklama ve basın 

özgürlüğü adına elde edilen kazanımlar, bu talepleri karşılamak ve terörle 

daha etkin bir mücadele yapmak amacıyla hazırlanan 5532 sayılı Kanunla, 

2006 yılında geri alınmıştır. 

5532 sayılı Kanunla, “İsim ve kimlik belirterek veya belirtmeyerek 

kime yönelik olduğunun anlaşılmasını sağlayacak surette kişilere karşı terör 

örgütleri tarafından suç işleneceğini veya terörle mücadelede görev almış 

kamu görevlilerinin hüviyetlerini açıklayanlar veya yayımlayanlar veya bu 

yolla kişileri hedef gösterenler... Terör örgütlerinin bildiri ve açıklamalarını 

basanlar veya yayımlayanlar... Bu Kanunun 14 üncü maddesine aykırı olarak 

muhbirlerin hüveyetlerini açıklayanlar veya yayınlayanlar...” için ağır para 

cezası öngören Terörle Mücadele Kanununun 6. maddesi değiştirmiş ve söz 

konusu suçlar için “bir yıldan üç yıla kadar” hapis cezası getirilmiştir. Yine 

aynı maddede yapılan değişiklikle, bu suçların basın ve yayın yoluyla 

işlenmesi hâlinde, basın ve yayın organlarının suçun işlenişine iştirak 

etmemiş olan sahiplerinin ve yayın sorumlularının da cezalandırılacağı 

hükme bağlanmıştır. 

diyebilmektedir. TACAR, Pulat Y.: Terör ve Demokrasi, Birinci Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara, 

1999, s.30. Bununla birlikte Avrupa Konseyinin 13 Haziran 2002 tarihli Cenevre Kararında 

“terör fiilleri” şu şekilde tanımlanmıştır: “Bireylerin hayatını ve fiziksel bütünlüğünü hedef 

alan saldırılarda bulunmak, adam kaçırmak ya da rehin almak, ulaşım haberleşme ve altyapı 

sistemlerine saldırarak kamu kurumlarına zarar vermek, uçak-gemi ya da her türlü ulaşım 

aracını kaçırmak, silâh, patlayıcı madde, nükleer, kimyasal ya da biyolojik silâhların 

üretimine, nakledilmesine, satılmasına katkıda bulunmak, tehlikeli maddelerin kullanımını 

serbest bırakmak, yangın çıkarmak, sel gibi doğal afetlerin oluşumuna neden olmak, doğal 

kaynakları insan hayatını tehdit edecek duruma dönüştürmek, su dağıtımını çökertmek ya da 

bu fiillerin herhangi birini yapmakla tehdit etmek.” Kararın İngilizce metnine 

(27. 

06.2006) internet adresinden ulaşılabilir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere şiddet terörün 

ayrılmaz bir parçasıdır. 

720 METİN, Yüksel: “Terörle Mücadele ve İnsan Hakları”, Hukukî Perspektifler Dergisi, Sayı:5, 

Aralık 2005, s.118-119. 

211

Önceki hâliyle dahi Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 

tarafından mahkûm edilmesine yol açan bu maddedeki suçlar için öngörülen 

yaptırımın ağır para cezasından hapis cezasına çevrilmesinin, başarılı ve 

sorunsuz bir düzenleme olduğunu söylemek mümkün değildir 721 

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin; yetkilerin kötüye kullanılması 

durumunda toplumunun, kötüye kullanılan yetkinin içeriği ile birlikte yetkilerini 

kötüye kullanan kişilerin isimlerini de bilme hakkı olduğu 722 ve mülakat 

yapılan kişinin terör örgütünün lideri olmuş olmasının tek başına ifade 

özgürlüğünün sınırlanması için yeterli olmadığı, bir mülakatın bir devlet 

politikasına ciddî eleştiriler getiriyor olmasının ve ülkenin bir bölümündeki bir 

problemin kaynağı veya sorunları hakkında, tek taraflı bir görüş aktarıyor 

olmasının ifade özgürlüğünü sınırlamak için yeterli olmadığı 723 gerekçeleriyle, 

maddeye dayanılarak verilen mahkûmiyetleri Sözleşmeye aykırı bulan 

kararları ortadayken, bu maddenin söz konusu kararlar doğrultusunda 

değiştirilmesi yerine, maddede öngörülen suçlar için yaptırımın ağır para 

cezasından hapis cezasına çevrilmesi, Türkiye’nin Ulusal Programla çizdiği 

hedefleriyle uyuşmamaktadır. 

5532 sayılı Kanunla Terörle Mücadele Kanununun 7. maddesi de 

değiştirilmiştir. “Terör örgütünün propagandası”nın 724 yapılmasını suç sayan, 

bu maddenin ikinci fıkrası, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü ile 

yakından ilgilidir. Bu Kanunla, 2003 yılında yapılan değişiklikle maddeye 

eklenen “şiddet veya diğer terör yöntemlerine başvurmayı teşvik edecek 

şekilde” ifadesinin madde metninden çıkartılarak salt propagandanın 

yasaklanması, düşünceyi açıklama ve basın özgürlüğü adına atılmış bir geri 

adımdır. Ancak, terör örgütünün propagandasını yasaklayan bu hükmün, 

721 METİN, Yüksel: a.g.m., s.130. 

722 Sürek v. Türkey (No:2), 24122/94, 08.07.1999,§ 39. 

723 Sürek and Özdemir v. Türkey, 23927/94-24277/94, 08.07.1999, § 61. 

724 Terörle Mücadele Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Tasarısında yer alan, 

“örgütün amacının propagandası” ifadesinin, gelen yoğun eleştiriler üzerine madde 

metninden çıkartılması ise yerinde olmuştur. 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 220. 

maddesinin sekizinci fıkrasında da yer alan bu ifade, düşünceyi açıklama ve basın 

özgürlüğünü ortadan kaldırabilecek şekilde yorumlanmaya elverişlidir ve terör örgütüyle 

hiçbir bağı olmayan ve şiddeti bir yöntem olarak benimsemeyen kişilerin de 

cezalandırılmasına olanak sağlar niteliktedir. 

212

terörün tanımını yapan Kanunun 1. maddesi 725 ile birlikte düşünüldüğünde, 

şiddete veya diğer terör yöntemlerine başvurmayı teşvik etmeyen düşünce 

açıklamalarını yasakladığını söylemeye olanak yoktur. Uygulamada aksi bir 

anlayışın benimsenmesinin, Avrupa Birliği uyum sürecinde 6. Uyun Paketiyle 

2003 yılında yürürlükten kaldırılan ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 

ifade özgürlüğünü düzenleyen 10. maddesiyle uyumlu olmadığı için 

Türkiye’nin yüklü tazminat ödemesine sebep olan Terörle Mücadele 

Kanununun 8. maddesinin geri getirilmesi anlamına geleceği; böyle bir 

durumun ise, ülkemizin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına uyma 

iradesinin sorgulanmasına yol açacağı aşikardır. 

Bir yandan terörizmle mücadele ederken, diğer yandan çağdaş 

demokratik toplum düzenine ulaşmak için, şiddeti vasıta kılmayan 

düşüncelerin açıklanması özgürlüğünü önündeki engeller kaldırılmalıdır. Bu 

nedenle hem devletin maddî düzenini korumak hem de düşünceyi açıklama 

özgürlüğünü sağlamak ve bu iki değer arasında bir denge kurmak çağdaş 

demokratik toplumun amaçlarındandır. 

Ulusal ve Uluslararası mahkemelerin hak ve özgürlüklerle ilişkili 

olarak yaptıkları denetim esnasında sıkça başvurdukları temel kriterlerin 

başında “ölçülülük ilkesi” gelmektedir. Bu ilke özgürlükleri sınırlamada 

başvurulan aracın sınırlama amacını gerçekleştirmeye elverişli olmasını; 

sınırlamada başvurulan aracın, sınırlama amacı açısından gerekli olmasını 

ve amaçla aracın ölçüsüz bir oran içinde bulunmamasını ifade eder. Terörle 

mücadelede de gözetlenmesi gereken bu ilke hem kanun koyucuya hem de 

kanunları uygulayanlara yön göstermelidir. Kanun koyucu Terörle Mücadele 

Kanununda değişiklik yaparken, bu değişiklikler hak ve özgürlükleri 

sınırlandırıcı nitelikte ise, Anayasa gereği ölçülülük ilkesine uymak 

zorundadır. Aynı şekilde bu kanunları uygulayan makamlar, özellikle kolluk 

kuvvetleri, kanunların uygulanması esnasında ölçülülük ilkesine aykırı 

725 “Terör; cebir ve şiddet kullanarak; baskı, korkutma, yıldırma, sindirme veya tehdit 

yöntemlerinden biriyle, Anayasada belirtilen Cumhuriyetin niteliklerini, siyasî, hukukî, sosyal, 

lâik, ekonomik düzeni değiştirmek, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü 

bozmak, Türk Devletinin ve Cumhuriyetin varlığını tehlikeye düşürmek, Devlet otoritesini 

zaafa uğratmak veya yıkmak veya ele geçirmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, 

Devletin iç ve dış güvenliğini, kamu düzenini veya genel sağlığı bozmak amacıyla bir örgüte 

mensup kişi veya kişiler tarafından girişilecek her türlü suç teşkil eden eylemlerdir.” 

213

davranmamalıdır 726 . Bu anlamda basın da kendi üzerine düşen sorumluluğu 

yerine getirmeli; haberleri, düşünceleri ve bilgileri teröristlerin amacına 

yardımcı olmayacak şekilde sunmalıdır 727 . 

726 METİN, Yüksel: a.g.m., s.131-132. 

727 TACAR, Pulat Y.: a.g.e., s.249. 

214

SONUÇ 

Çağdaş özgürlükçü demokrasilerde, gerçek anlamda demokratik 

bir devletin tüm toplumsal ve siyasal güçlerin katkısıyla gerçekleşebileceği; 

devlet yönetimini elinde bulunduranların, toplumsal ve siyasal güçler 

tarafından sürekli olarak denetlenmesiyle sağlıklı bir demokratik düzenin 

kurulabileceği kabul edilir. Bu bağlamda özgürlükçü demokrasilerde seçimler, 

kuvvetler ayrılığı, yasama ve yürütme organının denetlenmesi, siyasî partiler, 

sendikalar, meslek kuruluşları, dernekler ve vakıflar büyük önem 

taşımaktadır. Bununla birlikte demokratik bir toplumda, devlet yönetimini 

elinde bulunduranların denetlenmesinde en önemli faktör kamuoyudur. 

Kamuoyunun gerek oluşmasında, gerekse açıklanmasında en büyük rolü 

oynayan ise, -diğer kitle iletişim araçlarıyla birlikte- basındır. Bu anlamda 

basın hem, haber, düşünce ve bilgileri yorumlayarak ve değerlendirerek 

kamuoyunun oluşmasında etkili olur; hem de, siyasal iktidarı sürekli 

gözetleyerek ve eleştirerek özgürlükler için ciddî bir koruma sağlar. Avrupa 

İnsan Hakları Mahkemesinin basın için kullandığı “toplumun bekçi köpeği” 

ifadesiyle vurgulanmak istenen onun bu fonksiyonudur. 

Basının ve diğer kitle iletişim araçlarının, yönetimi elinde 

bulunduranları denetlemek dışında eğlendirme, bilgilendirme, kültür sunumu 

ve siyasallaştırma gibi fonksiyonları da vardır. Kitle iletişim araçlarının bu 

fonksiyonları kullanılarak bireylerin eğlence anlayışının, tüketim 

alışkanlıklarının, siyasal tercihlerinin ve değer yargılarının değiştirilmesi 

mümkündür. Basının bireyler üzerindeki bu etkisinin fark edilmesi onun 

taliplilerinin de değişmesine yol açmıştır. Eskiden daha çok gazetecilerin ve 

yazarların ilgi duyduğu ve yatırım yaptığı bu sektör günümüzde büyük oranda 

dev şirketlerin faaliyet alanları içerisinde yer almaktadır. Basının yaşadığı bu 

dönüşüm onu tarihsel misyonundan da uzaklaştırmıştır. Artık basın, 

özgürlükleri koruyan, haksızlıklar karşısında duran ve haksızlık yolsuzluk 

yapanları deşifre eden özelliğini yitirmiş yeni sahiplerinin menfaatleri ve 

ilişkileri doğrultusunda çalışan istediği haksızlığı gören, istediğini örten bir 

silâh haline dönüşmüştür. 

215

Basının yaşadığı bu dönüşüm ona verilen özgürlüğün geri alınması 

ve yeniden sansürle baskı altına alınmasını haklı gösteremez. Burada 

devlete düşen görev basının bir silâh gibi kullanılmasını ve başka değerleri 

tehdit eder hâle gelmesini engellenmek, bu bağlamda gerekli yasal 

düzenlemeleri yapmak, basın özgürlüğüne tanınan sınırlar aşıldığında 

saldırının kaynağının basın olup olmadığına bakılmaksızın gerekli 

yaptırımları uygulamak olmalıdır. Ancak bu yapılırken basın özgürlüğü ile 

sınırları arasındaki hassas denge korunmalıdır. Tekelleşmeyi önlemek, 

basında çoğulculuğu sağlamak ve bu özgürlüğün başka özgürlük ve hakları 

yok etmesini önlemek adına bu kuruma ve mensuplarına tanınması gereken 

özgürlük alanı yok edilmemelidir. Özellikle ülkemiz gibi demokrasinin tüm 

kurumlarıyla tam olarak yerleşmediği ülkelerde bu dengeyi korumak çok 

zordur. Nitekim yaklaşık yüz elli yıllık basın tarihimiz, bu dengenin basın 

özgürlüğü aleyhine işlediğini gösteren örneklerle doludur. 

Türk basın tarihi incelendiğinde, basına tanınan özgürlük alanının 

belirlenmesinde, “basın özgürlüğü”nün bir değer olarak kabul edilmesinden 

ziyade, siyasal iktidarla basın arasındaki ilişkilerin belirleyici olduğu görülür. 

Basının, iktidarla aynı dili konuştuğu dönemlerde özgür olması, iktidarı 

eleştirdiği dönemlerde ise özgürlüğünün elinden alınması bu durumu açıkça 

ortaya koymaktadır. Bunun en temel nedeni Türkiye’de basının masum bir 

kitle iletişim aracı olarak değil, siyasî bir misyonun temsilcisi olarak 

algılanmasıdır. Siyasî tarihimizin basın tarihimizle çakıştığı dönemlerde 

ortaya çıkan hemen hemen tüm önemli siyasî gelişmelerden sonra, basın 

özgürlüğü ile ilgili kanunların değiştirilmesi bu algının bir sonucudur. Tüm 

önemli siyasî gelişmelerde basının başat rol oynaması, onun siyasî bir 

misyonunun olduğu konusunda bir fikir uyandırsa da, başlangıçta 

desteklediği kişileri ya da iktidarları sonradan acımasızca eleştirmesi ve hatta 

onların iktidardan uzaklaştırılmalarına yol açması bu fikri tekzip etmektedir. 

Elbetteki muhabirleri, yazarları, sahipleri insan olan basının; siyasî, sosyal, 

ekonomik ve kültürel olaylar hakkında bir düşüncesi olacaktır. Ancak bu her 

zaman olaylara siyasî iktidarla aynı pencereden bakacağı anlamına 

gelmemelidir. Her konuda siyasî iktidarla aynı fikri paylaşan bir basının, 

216

çağdaş demokrasilerde kendisine verilen en önemli görevlerden biri olan 

toplumun ve özgürlüklerin koruyuculuğu görevini hakkıyla yerine getirmesi de 

mümkün değildir. 

Türkiye’de basın özgürlüğünün Batı standartlarına ulaşabilmesi için 

her şeyden önce bu algı değiştirilmeli ve basının da siyasî, sosyal, ekonomik 

ve kültürel olaylar hakkında bir düşüncesinin olabileceği; bu düşüncesinin her 

zaman siyasî iktidarın düşüncesiyle örtüşmeyebileceği kabul edilmelidir. Bu 

algı değişmediği takdirde basın özgürlüğünün sağlanmasına yönelik olarak 

yapılacak anayasal ve yasal değişikliklerin hiçbiri kalıcı olmayacaktır. Avrupa 

Birliği uyum sürecinde, 1950 tarih ve 5680 sayılı Basın Kanununu yürürlükten 

kaldıran, 2004 tarih ve 5187 sayılı Basın Kanunuyla basın özgürlüğü adına 

atılan olumlu adımın, 2005 yılında yürürlüğe giren 5237 sayılı Türk Ceza 

Kanunuyla ve 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununda 2006 yılında yapılan 

değişikliklerle geri alınması bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. 

Basının potansiyel bir suçlu olarak görülmesine yol açan bu 

algının, kanunları yorumlayarak özgürlüklerin somut sınırlarını belirleyen 

yargıya sirayet etmesi ise, durumun vahametini daha da arttırmaktadır. 

Yargının birçok kararında kendisini gösteren bu algı kanun koyucunun 

özgürlükler adına atacağı olumlu adımları da boşa çıkarmaktadır. Nitekim, 

2002 yılında 765 sayılı eski Türk Ceza Kanununun çok fazla tartışılan ve 

birçok gazeteci, yazar ve aydının mahkûmiyetine dayanak oluşturan 312. 

maddesinde yapılan olumlu değişiklikler yargıda bu algının yarattığı 

önyargıya çarparak anlamsızlaşmıştır. 

Yukarıdaki açıklamalar açıkça ortaya koymaktadır ki; basın 

özgürlüğü adına yaşanan olumsuzlukların ortadan kaldırılabilmesi ve Batı 

standartlarında bir düşünce özgürlüğünün sağlanabilmesi her şeyden önce, 

kanun koyucunun basına yönelik olumsuz algısından sıyrılıp bu özgürlüğün 

önündeki anayasal ve yasal engellerin kaldırılmasına ve yargının da daha 

özgürlükçü bir yorumla kanun koyucunun iradesine uygun olarak soyut 

yasaları somut olaylara uygulamasına bağlıdır. Basın özgürlüğünden 

yararlananların, neredeyse paranoyaya varan kaygıları ancak, atılacak böyle 

bir adımla bertaraf edilebilir ve özgürlük bilincini hızlandırılabilir. 

217

KAYNAKÇA 

AKAD, Mehmet- DİNÇKOL(VURAL), Bihterin: Genel Kamu Hukuku, Der 

Yayınları, İstanbul, 2000. 

ALEMDAR, Korkmaz: İstanbul (1875-1964) – Türkiye’de Yayınlanan 

Fransızca Bir Gazetenin Tarihi, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi 

Yayınları No:117, Ankara, 1978. 

ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: “2001 Yılı Anayasa Değişikliklerinin Temel Hak 

ve Özgürlüklerin Sınırlandırılmasında Getirdiği Yeni Boyut”, Anayasa Yargısı, 

Anayasa Mahkemesi’nin 40. Kuruluş Yıldönümü Nedeniyle Düzenlenen 

Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, Anayasa Mahkemesi 

Yayını, Ankara, 2002, Cilt: 19, s. 141-176. 

Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık, Cilt: 19. 

ANDERSON, David A.: “Freedom of the Press”, Texax Law Review, 

Volume: 80, Number: 3, 2002, s.429-530. 

ANDERSON, Stanley V.: “Public Access to Government Files in Sweden”, 

The American Journal of Comparative Law, Volume:21, 1973, s.419-473. 

ARSLAN, Zühtü: “İfade Özgürlüğünün Sınırlarını Yeniden Düşünmek: ‘Açık 

ve Mevcut Tehlike’nin Tehlikeleri”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 24, 

Ankara, 2001, s.14-22. 

ARSLAN, Zühtü: “Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması: Anayasanın 13. 

Maddesi Üzerine Bazı Düşünceler”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 7, Sayı: 27, 

Ankara 2002, s.19-30. 

ARSLAN, Zühtü: ABD Yüksek Mahkemesi Kararlarında İfade Özgürlüğü, 

Liberal Düşünce Topluluğu, Ankara, 2003. 

ARTUÇ, Mustafa: 5237 Sayılı Gerekçeli, Karşılaştırmalı, Tablolu Türk Ceza 

Kanunu, Kartal Yayınevi, Ankara, 2004. 

ARTUK, Mehmet Emin- GÖKÇEN, Ahmet-YENİDÜNYA, A. Caner: 5237 

sayılı Kanuna Göre Hazırlanmış Ceza Hukuku Özel Hükümler, Yeniden 

Gözden Geçirilmiş 6. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005. 

ATAAY, Aytekin: Şahıslar Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve Yenilenmiş 

Üçüncü Bası, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:2095, İstanbul, 1978. 

BAGDIKIAN, Ben H.: The Media Monopoly, 6. Baskı, Beacon Press, Boston, 

Massachusetts, 2000. 

218

BALKANLI, Remzi: Mukayeseli Basın ve Propaganda, Resimli Posta 

Matbaası, Ankara, 1961. 

BARBİER, Frederic- LAVENİR, Catherine Bertho: Diderot’dan İnternete 

Medya Tarihi, I. Baskı, Çev. Kerem EKSEN, Okyanus Yayınları, İstanbul, 

2001. 

BARRY, Norman P.: “Hukukî ve Siyasî Açıdan İfade Hürriyeti”, Çev. Özlem 

YILMAZ, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl:7, Sayı:27, Ankara, 2002, s. 5-14. 

Basın’80-84, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayını, Ankara, 1984. 

BAYSAL Jale: Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin 

Bastıkları Kitaplar, İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi,İstanbul, 1968. 

BEKTAŞ, Arsev: Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi, Bağlam Yayıncılık, 


BEYDOĞAN, T. Ayhan: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Türk 

Hukukunda Siyasî İfade Hürriyeti, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, 

Ankara, 2003. 

BRENNAN, David J.: “The Defence of Truth and Defamation Law Reform”, 

Monash University Law Review, Volume:20, 1994, s.151-171. 

CAN, Osman: “Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü: Anayasal Sınırla Açısından 

Neler Değişti”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 24, Anakara, 2001, s.89- 

116. 

CANATAK, A. Mecit: Muhbir Gazetesinin Sistematik Tahlili, Yüzüncü Yıl 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van, 1995. 

CARLESON, Edvard: İbrahim Müteferrika Basımevi ve Bastığı İlk Eserler, 

Yayına Hazırlayan: Mustafa AKBULUT, Türk Kütüphaneciler Derneği 

Yayınları:11, Ankara, 1979. 

CARROLL, Thomas F.: “Freedom of Speech and of the Press in War Time 

the Espionage Act”, Michigan Law Review, Volume: XVII, No:8, 1919, s.621- 

665. 

CENTEL, Nur- ZAFER, Hamide- ÇAKMUT, Özlem: Türk Ceza Hukukuna 

Giriş, Üçüncü Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 2005. 

COMPAINE, Benjamin M.- GOMERY Douglas: Who Owns The Media?, 

Competition and Concentration in the Mass Media Industry, Third Edition, 

Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Mahwah- New Jersey, London, 

2000. 

219

CROSMAN, Ralph L.: “The Legal and Journalistic Significance of the Trial of 

John Peter Zenger”, Rocky Mountain Law Review, Volume:10, 1937-1938, 

s.258-268. 

ÇAĞLAR, Bakır- ÇAVUŞOĞLU, Naz: “Parti Kapatma Davalarında Mermer- 

Mozaik İkilemi”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 1999, 

Cilt: 16, s.143-187. 

ÇEÇEN, Anıl: İnsan Hakları, Genişletilmiş Üçüncü Basım, Savaş Yayınları, 

Ankara, 2000. 

ÇETİN, Erol: Açıklamalı-İçtihatlı Basın Hukuku, 2. Baskı, Seçkin Yayınları, 

Ankara, 2004. 

DANIŞMAN, Ahmet: Basın Özgürlüğünün Sağlanması Önlemleri, Devletin 

Basın Karşısındaki Aktif Tutumu, Ankara Üniversitesi Basın-Yayın Yüksek 

Okulu Yayınları No:1, Ankara, 1982. 

DARTAN, Muzaffer: “Türkiye ve Avrupa Birliği İlişkileri ve Gümrük Birliği”, 

Tüm Yönleriyle Türkiye- AB İlişkileri, Editörler: Mustafa AYKAÇ - Zeki 

PARLAK, Elif Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2002, s.93-157. 

DAVİDOW, Robert P.- O’BOYLE, Michael: “Obscenity Laws in England And 

the United States: A Comparative Analysis”, Nebraska Law Review, 

Volume:56, 1977, s.249-288. 

DEL RUSSO, Alexander D.: “Freedom of the Press and Defamation: 

Attacking the Bastion of New York Times Co. v. Sullivan”, St. Louis University 

Law Journal, Volume: 25, 1981-1982, s. 501-541. 

DİNÇKOL (VURAL), Bihterin: 1982 Anayasası Çerçevesinde ve Anayasa 

Mahkemesi Kararlarında Laiklik, Kazancı Yayınları, İstanbul, 1992. 

DOCHERTY, Bonnie: “Defamation Law: Positive Jurisprudence”, Harvard 

Human Rights Journal, Volume:13, 2000, s.263-287. 

DOEHRING, Karl: Genel Devlet Kuramı (Genel Kamu Hukuku), Sistematik 

Bir Yaklaşım, Yeniden Düzenlenmiş İkinci Baskısından Çev. Ahmet MUMCU, 

İnkılâp Kitabevi, Ankara, 2002. 

DOĞAN, İlyas: “Yönetilenlere Katılım Yollarının Kısıtlanması Güçlü Devlet 

Anlamına Gelir mi?”, İdari Usul Kanunu Hazırlığı Uluslararası Sempozyumu, 

Bildiriler, 17-18 Ocak 1998, Ankara, Kitabı Yayına Hazırlayanlar: Gürol 

BANGER- Gürsel ÖZKAN, T.C. Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1998, s.130- 

143. 

DÖNMEZER, Sulhi: Basın ve Hukuku, Genişletilmiş ve Yeniden Gözden 

Geçirilmiş Dördüncü Bası, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:2213, İstanbul, 

1976. 

220

EBÜZİYA, Ziyad: “Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkçe Dili Dışındaki Basını”, 

Türkiye’de Yabancı Dilde Basın, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:3342, 

İstanbul, 1985, s.29-45. 

EMERSON, Thomas I.: “The Right of Privacy and Freedom of the Press”, 

Harvard Civil Rights-Civil Liberties Law Review, Volume:14, No:2, 1979, 

s.329-360. 

ERDOĞAN, Mustafa: “Demokratik Toplumda İfade Özgürlüğü: Özgürlükçü 

Bir Perspektif”, Liberal Düşünce Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 24, Ankara, 2001 s. 8- 

13. 

ERDOĞAN, Mustafa: Anayasal Demokrasi (Anayasa Hukukuna Giriş), 2. 

Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1997. 

ERDOĞAN, Mustafa: Demokrasi, Laiklik, Resmi İdeoloji, Genişletilmiş 2. 

baskı, Liberte Yayınları, Ankara 2000. 

EREM, Faruk: Türk Ceza Hukuku, Özel Hükümler, Cilt: IV, Üçüncü Baskı, 

Seçkin Kitabevi, Ankara, 1985. 

ERSOY, Osman: Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara 

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayımları:129, Ankara, 1959. 

ERTUĞ, Hasan Refik: Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, Birinci Cilt,İstanbul 

Üniversitesi Yayını No: 1492, İktisat Fakültesi Yayını No:265, Gazetecilik 

Enstitüsü Yayını No:12, İstanbul, 1970. 

FORKOSCH, Morris D.: “Freedom of the Pres:Croswell’s Case”, Fordham 

Law Review, Volume:33, 1964-1965, s.415-448. 

GALANTİ, Avram: Türkler ve Yahudiler, Türkçeleştirilmiş Üçüncü Baskı, 

Gözlem Yayınları, İstanbul, 1995. 

GERÇEK, Selim Nüzhet: Türk Matbaacılığı, Müteferrika Matbaası, İstanbul 

Devlet Basımevi, İstanbul, 1939. 

GİRİTLİ İNCEOĞLU, Yasemin: Uluslararası Medya, 1. Bası, Beta Yayınları, 


GİRİTLİ, İsmet: “Türkiye’de Fransızca ve İngilizce Dilinde Yayınlanan 

Gazeteler”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın, İstanbul Üniversitesi Yayınları 

No:3342, İstanbul, 1985, s.129-135. 

GÖKÇE, Birsen: “2001 Yılında Yapılan Anayasa Değişikliklerinin Sosyal 

Ekonomik ve Siyasal Yönden Değerlendirilmesi”, Anayasa Yargısı, Anayasa 

Mahkemesi’nin 40. Kuruluş Yıldönümü Nedeniyle Düzenlenen 


Yayınları, Cilt: 19, s.534-548. 

221

GÖKÇEN, Ahmet: Halkı Kin ve Düşmanlığa Açıkça Tahrik Cürmü (TCK m. 

312/2), Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2001. 

GÖKÇEN, Ahmet: Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Kanunları ve Bu 

Kanunlardaki Ceza Müeyyideleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 


GÖLCÜKLÜ, Feyyaz: Haberleşme Hukuku, A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi 


GÖZE, Ayferi: Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Genişletilmiş 7. Baskı, 

İstanbul, Beta Yayınları, 1995. 

GÖZLER, Kemal: “3 Ekim 2001 Tarihli Anayasa Değişikliği:Bir Abesle İştigal 

Örneği”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi’nin 40. Kuruluş Yıldönümü 

Nedeniyle Düzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, 25-26 Nisan 2002, 

Anayasa Mahkemesi Yayınları, Cilt: 19, s.326-354. 

GÖZLER, Kemal: “Anayasa Değişikliğinin Temel Hak ve Hürriyetlerin 

Sınırlandırılması Bakımından Getirdikleri ve Götürdükleri: Anayasanın 

13’üncü Maddesinin Yeni Şekli Hakkında Bir İnceleme ”, Ankara Barosu 

Dergisi, Sayı:2001/4, Yıl: 59, s.53-67. 

GÖZLER, Kemal: Anayasa Değişikliği Gerekli mi? 1982 Anayasası İçin Bir 

Savunma, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 2001. 

GÖZLER, Kemal: Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Birinci Baskı, Ekin 

Kitabevi Yayınları, Bursa, 2000. 

GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref- GÖLCÜKLÜ, Feyyaz A.: Avrupa İnsan Hakları 

Sözlşemesi ve Uygulaması, 11. Ek Protokola Göre Hazırlanıp Genişletilmiş 

5. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004. 

GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref: Anayasa Hukuku, Güncelleştirilmiş 11. Bası, 

Turhan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003. 

GÜNEŞ, Bilal: Üniversiteler İçin Bilgisayar, Dos İşletim Sistemi ve Basic 

Programlama Dili, Birinci Baskı, Gazi Büro Kitabevi, Ankara, 1998. 

GÜZ, Nurettin: Serbest Cumhuriyet Fırkası Sonrası Basında Muhalefet ve 

1931 Matbuat Kanunu, Gazi Üniversitesi Yayın No.184, Ankara, 1993. 

GÜZ, Nurettin: Türkiye’de Basın- İktidar İlişkileri(1920-1927), Gazi 

Üniversitesi Yayın No.166, Ankara, 1991 . 

HABERMAS, Jürgen: “Siyasal Katılım Kendi Başına Bir Değer mi?”, Çev. 

Tanıl BORA, Toplum ve Bilim, Sayı: 27, 1984, s. 37-71. 

222

HAFNER, Katie- IYON, Matthew: İnternet Tarihi, Sihirbazların Gecelediği 

Yer, Çev. Sinem YAZICIOĞLU, Güncel Yayıncılık, İstanbul, 2000. 

HAKYEMEZ, Yusuf Şevki: Militan Demokrasi Anlayışı ve 1982 Anayasası, 

Seçkin Yayınları, Ankara, 2000. 

HALPERN, Harold M.: “Note:Defamation via Television Ad Lib; and Slander 

Distinctions”, Buffalo Law Review, Volume:VI, 1956-1957, s.325-328. 

HANİOĞLU, M. Şükrü: ”Jön Türk Basını” Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye 

Ansiklopedisi, Cilt III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.45. 

HANSON, Harold R.: “New York Times v. Sullivan: The Public Official and 

the Public Figure”, Albany Law Review, Volume:30, 1966, s.316-325. 

HAZLETT, Thomas W.-SOSA, David W.: “Chillling the Internet Lessons 

from FCC Regulation of Radio Broadcasting”, Michigan Telecommunications 

and Technology Law Review”, Volume:4, 1997-1998, s. 35-68. 

HELVACI, Serap: Türk ve İsviçre Hukuklarında Kişilik Hakkını Koruyucu 

Davalar (MK md.24/a fıkra I/ İMK md. 28/a fıkra I), Beta Yayınları, İstanbul, 

2001. 

HOLDSWORTH, W. S.: “Press Control and Copyright in the 16th and 17th 

Centuries”, Yale Law Journal, Volume: XXIX, 1919-1920, s.841-858. 

HOUDEK, Frank G.: “Constitutional Limitations on Libel Actions: A 

Bibliography of New York Times v. Sullivan and its Progeny, 1964-1984”, 

(COMM/ENT), Hastings Journal of Communications and Entertainment Law, 

Volume:6, 1983-1984, s.447-479. 

İÇEL, Kayıhan: Kitle Haberleşme Hukuku, Yenilenmiş Beşinci Bası, Beta 


İÇİMSOY, Oğuz: “İdari Belgelere Erişim Hakkı: Bilgi Edinme Özgürlüğü 

Kanunları”, Bilgi Edinme Özgürlüğü, Yayına Hazırlayanlar: Yaşar TONTA – 

Ahmet ÇELİK, Türk Kütüphaneciler Derneği Genel Merkezi Yayınları:21, 

Ankara, 1996, s. 46-54. 

İNUĞUR, M. Nuri: Basın ve Yayın Tarihi, 5. Basım, Der Yayınları, İstanbul, 

2002. 

İSKİT, Server R.: Hususi İlk Türkçe Gazetemiz, Tercüman-ı Ahval ve Agah 

Efendi, Ulus Basımevi, Ankara, 1937. 

İSKİT, Server R.: Türkiye’de Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Müdürlüğü, 


İSKİT, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başvekâlet Basın 

ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınlarından:2, Ankara, 1943. 

223

JELLİNEK, Georg: L’Etat modern et son droit, (Traduction française par 

Georges Fardis), Paris, M.Giard&E.Briére, 1913. 

KABACALI, Alpay: Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, 

Birinci Baskı, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları:29, İstanbul, 1990. 

KABOĞLU, İbrahim Ö.: Özgürlükler Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve 

Genişletilmiş 6. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara, 2002. 

KAPANİ, Münci: Kamu Hürriyetleri, Yedinci Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 

1993. 

KEETON, W. Page: “Defamation and Freedom of the Press”, Texas Law 

Review, Volume: 54, 1975-1976, s.1221-1259. 

KILIÇOĞLU, Ahmet: “424 Sayılı ‘Basın Özgürlüğü’nü Kısan Kararname”, 

Cumhuriyet, 7.06.1990, s.2. 

KILIÇOĞLU, Ahmet: Şeref Haysiyet ve Özel Hayata Basın Yoluyla 

Saldırılardan Hukuksal Sorumluluk, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 


KILKELLY, Ursula: Özel Hayata ve Aile Hayatına Saygı Gösterilmesi Hakkı, 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 8. Maddesinin Uygulanmasına İlişkin 

Kılavuz, İnsan Hakları El Kitabı, No:1, İlk Baskı, Avrupa Konseyi İnsan 

Hakları Genel Müdürlüğü, Council of Europe, 2001, F-67075 Strasbourg 

Cedex. 

KOÇAK, Cemil: “İkinci Dünya Savaşı ve Türk Basını”, Tarih ve Toplum, 

Cilt:6, Sayı:35, İletişim Yayınları, Kasım 1986, s.29-34. 

KOLOĞLU Orhan: “II. Abdülhamid’in Basın Karşısındaki Açmazı”, Tanzimat’tan 

Cumhuriyete, Türkiye Ansiklopedisi, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 

1985, s.82-84. 

KOLOĞLU, Orhan: İlk Gazete İlk Polemik: Vakayi-i Mısriye’nin Öyküsü ve 

Takvim-i Vakayi ile Tartışması, Çağdaş Gazeteciler Derneği, Ankara, 1989. 

KOLOĞLU, Orhan: Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, 


KUDRET, Cevdet: Abdülhamit Devrinde Sansür, Birinci Baskı, Milliyet 

Yayınları, Ankara, 1977. 

KUTTEN, Joseph: “Radio Defamation-Libel or Slander”, Washington 

University Law Quarterly, Volume: XXIII, 1937-1938, s.262-270. 

LUNDSGAARDE, Henry P.: “Privacy: An Antropological Perspective on the 

Right to be Let Alone”, Houston Law Review, Volume: 8, 1970-1971, s.858- 

875. 

224

MCKAIG, Dianne Louise: “Public İnterest as a Limitation of the Right to 

Privacy”, Kentucky Law Journal, Volume:41, 1952-1953, s.126-133. 

METİN, Yüksel: “Terörle Mücadele ve İnsan Hakları”, Hukukî Perspektifler 

Dergisi, Sayı:5, Aralık 2005, s. 118-132. 

METİN, Yüksel: Ölçülülük İlkesi, Karşılaştırmalı Bir Anayasa Hukuku 

İncelemesi, Seçkin Yayınları, Ankara, 2002. 

Meydan Larousse, Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, Meydan Yayınları, Cilt: 

10. 

MILL, John Stuart: Hürriyet (Essay on Liberty), Çev. Osman DOSTEL, İkinci 

Basılış, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1963. 

MILLER, Arthur: Cadı Kazanı, Milli Eğitim Basımevi, Çev. Sabahattin 

EYÜBOĞLU ve Vedat GÜNYOL, Millî Eğitim Bakanlığı Modern Tiyatro 

Eserleri Serisi:87, İstanbul, 1962. 

MILLER, Mark Crispin: “What’s Wrong With This Picture?”, The Nation, 7 

January 2002, (24.04.2005), s.1-2. 

MILLS, Robert W.: “Radio, Television and the Right of Privacy, Journal of 

Broadcasting, Volume: 13, 1968-1969, No:1, s.51-62. 

NICHOLSON, Marlene Arnold: “Mclibel: A Case Study in English 

Defamation Law”, Wisconsin Internatioanal Law Journal, Volume:18, 2000, 

s.1-144. 

NİŞANYAN, Sevan: Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik 

Sözlüğü, Gözden Geçirilmiş 2. Basım, Adam Yayınları, İstanbul, 2004. 

OPPENHEIMER, Walter D.: “Television and the Right of Privacy”, Journal of 

Broadcasting, Volume:1, 1956-1957, s.194-201. 

ÖZBUDUN, Ergun: Türk Anayasa Hukuku, Gözden Geçirilmiş 5. Baskı, 

Yetkin Yayınları, Ankara, 1998. 

ÖZDEMİR, Sadi: Medya Emperyalizmi ve Küreselleşme, Timaş Yayınları, 


ÖZEK, Çetin: 141-142, Ararat Yayınevi, İstanbul, 1968. 

ÖZEK, Çetin: Basın Özgürlüğünden Bilgilenme Hakkına, 1. Baskı, Alfa 


ÖZEK, Çetin: Basın Suçlarında Ceza Sorumluluğu, İstanbul Ü. Yayınları No. 

1795, İstanbul 1972. 

225

ÖZEK, Çetin: Türk Basın Hukuku, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 2381, 


ÖZEL, Sibel: Uluslararası Alanda Medya ve İnternette Kişilik Hakkının 

Korunması, Seçkin Yayınları, Anakara, 2004. 

ÖZEN, Muharrem: Ceza Hukukunda Objektif Sorumluluk, US-A Yayıncılık, 

Ankara, 1998. 

ÖZER, Attila: Gerekçeli ve 1961 Anayasası ile Mukayeseli 1982 Anayasası, 

İkinci Baskı, Lazer Ofset, Ankara, 1996. 

ÖZGENÇ, İzzet- ŞAHİN, Cumhur: Uygulamalı Ceza Hukuku, Gözden 

Geçirilmiş ve Genişletilmiş 3. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2001. 

ÖZGENÇ, İzzet: Türk Ceza Kanunu Gazi Şerhi, Genel Hükümler, Seçkin 

Yayınları, Ankara, 2005. 

ÖZHAN, Hacı Ali-ÖZİPEK, Bekir Berat: Yargıtay Kararlarında İfade 

Hürriyeti, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2003. 

ÖZİPEK, Bekir Berat: Teorik ve Pratik Boyutlarıyla İfade Hürriyeti, Liberal 

Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2003. 

ÖZSUNAY, Ergun: Gerçek Kişilerin Hukukî Durumu, İstanbul Üniversitesi 

Yayınları No:2610, İstanbul, 1979. 

ÖZTAN, Bilge: Medenî Hukukun Temel Kavramları, 3. Bası, Turhan Kitabevi 

Hukuk Yayınları, Ankara, 1998. 

ÖZTAN, Bilge: Şahsın Hukuku, Hakiki Şahıslar, 10. Bası, Turhan Kitabevi 

Hukuk Yayınları, Ankara, 2001. 

ÖZTÜRK, Bahri: “Türk Ceza Kanunu Öntasarısı ve Hayatın Gizli Alanına ve 

Özel Hayata Karşı Suçlar”, Manisa Barosu Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 22, Temmuz 

1987, s.32-59. 

ÖZTÜRK, Bahri-ERDEM, Mustafa R.-ÖZBEK, Veli Ö.: Ceza Hukuku, Genel 

Hükümler ve Özel Hükümler(Kişilere ve Mala Karşı Suçlar), TCK Tasarısı’na 

Göre Gözden Geçirilmiş ve Yasadaki Değişiklikler İşlenmiş 3. Bası, Turhan 

Kitabevi Yayınları, Ankara, 2004. 

RAMONET, Ignacio: Medyanın Zorbalığı, Çev. Aykut DERMAN, Om 


ROBERTSON, A.H.- MERRILLS, J.G.:Human Rights in Europe a Study of 

the European Convention on Human Rights, Third Edition, Manchester 

University Press, 1993. 

226

SADURSKI, Wojciech: İfade Özgürlüğü ve Sınırları, Çev. M. Bahattin 

SEÇİLMİŞOĞLU, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2002. 

SAĞLAM, Fazıl: “2001 Yılı Anayasa Değişikliğinin Yaratabileceği Bazı 

Sorunlar ve Bunların Çözüm Olanakları”, Anayasa Yargısı, Anayasa 

Mahkemesi’nin 40. Kuruluş Yıldönümü Nedeniyle Düzenlenen 


Yayını, Ankara, 2002, Cilt: 19, s.288-310. 

SAĞLAM, Fazıl: Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara Üniversitesi 

Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları:506, Ankara, 1982. 

SANCAR, Mithat: “Devlet Aklı” Kıskacında Hukuk Devleti, İletişim Yayınları, 


SANCAR, Türkan Yalçın: “Türk Ceza Kanunu’nun 159. ve 312. 

Maddelerinde Yapılan Değişikliklerin Anlamı”, Ankara Üniversitesi Hukuk 

Fakültesi Dergisi, Cilt: 52, Sayı: 1, Ankara, 2003, s. 89-99. 

SCHAUER, Frederick: İfade Özgürlüğü, Felsefî Bir İnceleme, Çev. M. 

Bahattin SEÇİLMİŞOĞLU, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 

2002. 

SERTEL, Zekeriya: Hatırladıklarım, 3. Baskı, Gözlem Yayıncılık, İstanbul, 

1977. 

SEZER, Duygu: Kamu Oyu ve Dış Politika, Ankara Üniversitesi Siyasal 

Bilgiler Fakültesi Yayınları No:339, Ankara, 1972. 

SHİENTAG, Bernard L.: “From Seditious Libel to Freedom of the Press”, 

Brooklyn Law Review, Volume: XI, Number:2, 1942, s.125-154. 

SOYASLAN, Doğan: Ceza Hukuku Özel Hükümler, Gözden Geçirilmiş 5. 

Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 2005. 

SOYSAL, Mümtaz: “Temel Nitelikleriyle 1961 ve 1982 

Anayasaları(Karşılaştırmalı)”, Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi Yayını, 

Ankara, 1984, Cilt: 1, s.9-20. 

SOYSAL, Mümtaz: 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Dokuzuncu Baskı, 

Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1992. 

SOYSAL, Mümtaz: Anayasaya Giriş, Genişletilerek İkinci Yayınlanış, Ankara 

Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No:271, Ankara, 1969. 

SÖZÜER, Adem: Basın Suçlarında Ceza Sorumluluğu, 1. Baskı, Alfa 


SUNAY, Reyhan: Anayasa Mahkemesi Kararlarında İfade Hürriyeti, Birinci 

Basım, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, Ankara, 2003. 

227

SUNAY, Reyhan: Avrupa Sözleşmesinde ve Türk Anayasasında İfade 

Hürriyetinin Muhtevası ve Sınırları, Liberal Düşünce Topluluğu Yayınları, 

Ankara, 2001. 

ŞEN, Ersan: Devlet ve Kitle İletişim Araçları Karşısında Özel Hayatın Gizliliği 

ve Korunması, Kazancı Yayınları, İstanbul, 1996. 

TACAR, Pulat Y.: Terör ve Demokrasi, Birinci Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara, 

1999 

TANÖR, Bülent-YÜZBAŞIOĞLU, Necmi: 1982 Anayasasına Göre Türk 

Anayasa Hukuku, 6. Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 2004. 

TEZİÇ, Erdoğan: “Türkiye’de Siyasal Düşünce ve Örgütlenme Özgürlüğü”, 

Anayasa Yargısı, Anayasa Mahkemesi Yayını, Ankara, 1990, Cilt: 7, s.29-46. 

TEZİÇ, Erdoğan: Anayasa Hukuku, Yedinci Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 

2001. 

TOKGÖZ, Oya: Temel Gazetecilik, 5. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara, 2003. 

TOPUZ, Hıfzı: II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, Birinci Basım, 

Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003. 

TRAGER, Robert- DİCKERSON, Dona L.: Freedom of Expression in the 21 

st Century, Pine Forge Press , California, 1999. 

TUNCAY, Mete: T.C.’nde Tek- Partili Yönetim’in Kurulması (1923-1931), 2. 

Basım, Cem Yayınları, İstanbul, 1989. 

TURHAN, Mehmet: “Gazeteler ve Bayram” (Bir Anayasa Mahkemesi 

Kararının Düşündürdükleri), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi 

Dergisi, Ocak-Aralık 1993, Cilt: 48, No:1-4, s.197-208. 

Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları:549, 

Ankara, 2005. 

TÜTENGİL, Cavit Orhan: “Yeni Osmanlılar”dan Bu Yana İngiltere’de Türk 

Gazeteciliği (1867-1967), İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No:1395, 


Uluslararası Hukukçular Birliği Türkiye Raporu 1971-1973, Çev.:İnce 

PEHLİVAN, İstanbul, 1973. 

USLUATA, Ayseli: İletişim, Yeni Yüzyıl Kitaplığı, İletişim Yayınları, İstanbul, 

[tarih yok]. 

UYGUN, Oktay: 1982 Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlüklerin Genel 

Rejimi, Kazancı Yayınları, İstanbul, 1992. 

228

UYGUN, Oktay: Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutları, İnkılâp 

Kitabevi, İstanbul, 2003. 

ÜZELTÜRK, Sultan: 1982 Anayasası ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine 

Göre Özel Hayatın Gizliliği Hakkı, 1. Bası, Beta Yayınları, İstanbul, 2004. 

VAN DER BERG, John: “Should There be a Crime of Defamation?”, South 

African Law Journal, Volume:106, 1989, s.276-291. 

VICK, Douglas W.-MACPHERSON, Linda: “Anglicizing Defamation Law in 

the European Union”, Virginia Journal of International Law, Volume:36, 1995- 

1996, s.933-999. 

WARREN, Samuel D.- BRANDEIS, Louis D.: “The Right to Privacy”, 

Harvard Law Review, Volume: IV, No: 5, 1980, s.193-220. 

WOLFSON, Nicholas: “Eroticism, Obscenity, Pornography and Free 

Speech”, Brooklyn Law Review, Volume:60, 1994-1995, s.1037-1067. 

WORKMAN, Russell D.: “Balancing the Right to Privacy and the First 

Amendment”, Houston Law Review, Volume:29, 1992, s.1059-1089. 

YALMAN, Ahmet Emin: Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt 

4(1945-1970), Rey Yayınları, İstanbul, 1970. 

YALVAÇ, Gürsel: Yeni Türk Ceza Kanunu, Adalet Yayınları, Ankara, 2004, 

s.398-399. 

YANCHUKOVA, Elena: “Criminal Defamation and Insult Law:An 

İnfringement on the Freedom of Expression in European and Post- 

Communist Jurisdiction”, Columbia Journal of Transnational Law, Volume: 

41, 2002-2003, s. 861-894. 

YAZICI, Nesimi: Takvim-i Vekayi – Belgeler, Gazi Üniversitesi Yayın No: 32, 

Ankara, 1983. 

YENİDÜNYA, A. Caner: İftira Suçu (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1997. 

YOKUŞ, Sevtap: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde ve 1982 

Anayasası’nda Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanımı, Yetkin Yayınları, 

Ankara, 2002. 

YÜRÜŞEN, Melih: “Pornografiyi İfade Özgürlüğü Bağlamında Düşünmek”, 

Liberal Düşünce Topluluğu Dergisi Yıl:6, Sayı:24, Ankara 2001, Liberal 

Düşünce Topluluğu, s.23-40. 

YÜZBAŞIOĞLU, Nemci: Türk Anayasa Yargısında Anayasallık Bloku, 

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1993. 

229

ZABUNOĞLU, Yahya Kâzım: (Bir Hukuk ve Siyasal Bilim Problemi Olarak) 

Devlet Kudretinin Sınırlandırılması, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 


ZAFER, Hamide: Sosyolojik Boyutuyla Terörizm, Beta Yayınları, İstanbul, 

1999. 

ZELEZNY, John D.: Communications Law, Liberties, Restraints, and the 

Modern Media, Second Edition, Wadsworth Publishing Company, Belmont, 

1997 

ZEVKLİLER, Aydın- ACABEY, M.Beşir- GÖKYAYLA, K.Emre: Medeni 

Hukuk, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 6. Baskı, Seçkin Yayınları, 

Ankara, 2000. 

ZILLIOĞLU, Merih: İletişim Bilgisi, 8. Baskı, Anadolu Üniversitesi Yayın No: 

739, Eskişehir, 2003. 

230

ÖZET 

Basın özgürlüğü genel olarak, haberlerin, düşüncelerin, yorumların, 

tahlillerin, eleştirilerin serbestçe basılması, yayımlanması ve dağıtılması 

olarak tanımlanmaktadır. Bu bağlamda basın özgürlüğü; haberlere ve 

düşüncelere ulaşmak, haberleri ve düşünceleri yorumlamak, analiz 

edebilmek ve eleştirebilmek, haberleri ve düşünceleri basabilmek ve 

dağıtabilmek haklarını içerir. 

Diğer tüm özgürlükler gibi düşünceyi açıklama özgürlüğünün ve 

onun özel bir türünü oluşturan basın özgürlüğünün de birtakım sınırları vardır. 

Bunlar: “Başkalarının şöhret ve haklarının korunması”, “devletin ve toplumun 

korunması” ve “ahlâkın korunması” olmak üzere üç kategori altında 

toplanabilir. 

Basın özgürlüğü Türkiye’de, yukarıda belirtilen sınırların ötesinde 

yakın zamanlara kadar ciddî Anayasal ve yasal engellerle karşı karşıyaydı. 

Ancak Avrupa Birliği uyum sürecinde gerçekleştirilen Anayasal ve yasal 

değişiklikler bu özgürlüğün alanını kısmen de olsa genişletmiştir. Bu anlamda 

5187 sayılı Basın Kanunu olumlu bir örnektir. Ancak Basın Kanunu ile elde 

edilen kazanımlar yaklaşık bir yıl sonra yürürlüğe giren 5237 sayılı yeni Ceza 

Kanunu ve 18.07.2006 tarihinde değiştirilen 3713 sayılı Terörle Mücadele 

Kanunu ile geri alınmıştır. Bununla birlikte hâlen devam eden Avrupa Birliği 

uyum sürecinde genel olarak özgürlükler adına, özel olarak ise basın 

özgürlüğü adına olumlu gelişmeler yaşanmaktadır. 

Ancak özgürlükler adına sağlanan bu olumlu gelişmelerin 

düşünceyi açıklama özgürlüğüne bir rahatlık ve genişleme sağlayıp 

sağlamayacağını yargı pratiği belirleyecektir. Bu anlamda yargıya düşen en 

önemli görev, daha özgürlükçü bir yorumla, insanımızın neredeyse 

paranoyaya varan kaygılarını bertaraf etmektir. Yargının atacağı bu adım 

hem özgürlük bilincini hızlandıracak, hem de Batı standartlarında bir düşünce 

özgürlüğünün sağlanması yolunu açacaktır. 

231

SUMMARY 

In general, freedom of press is defined as printing, publishing and 

distributing news, thoughts, comments, analysis and critics freely. Within this 

regard, freedom of press includes reaching news and thoughts and being 

able to comment, analyze and criticize, print and distribute them. 

Like all other freedoms, freedom of expression and freedom of 

press as a special branch of freedom of expression have some limits. These 

limits can be defined under three categories as “protection of reputation and 

rights of other people”, “safeguarding state and society” and “protection of 

public morals”. In Turkey, until recent years, freedom of press has confronted 

with serious constitutional and legal hindrances beyond the limits mentioned 

above. However, the Constutional and legal amendments realized in the 

process of harmonization with the European Union have expanded the area 

of this freedom even partially. Press Law no. 5187 is an example of it. 

However, acquisitions obtained with the Press Law have been taken back 

with the new Penal Code no. 5237 which has become in force after one year 

of the Press Law and with the Anti-Terrorism Law no. 3713 amended on 

18.07.2006. In spite of this fact, within the ongoing process of harmonization 

with the European Union, some developments have occurred in the field of 

freedoms in general and freedom of press in particular. 

However, it will be the practice of judiciary which will define if 

these developments realized in the name of freedoms can provide relief and 

enlargement to the freedom of expression. In this respect, the most important 

task of judiciary is removing the anxiety of our people which is sometimes 

close to paranoia with a more libertarian interpretation. This stance of 

judiciary will both accelarate development of the conscious of freedom and 

pave the way for the provision of freedom of expression in Western 

standarts. 

232

basin-ozgurlugu-doktezi

PDF'lerinizi Online dergiye dönüştürün ve gelirlerinizi artırın!

Delete template?

Save as template ?