ANTEP FISTIĞI

KIZILIRMAK, YEŞİLIRMAK İLE KELKİT VADİSİNDE DOĞAL YAYILIŞ GÖSTEREN
MENENGİÇ (Pistacia terebinthus L. ) AĞAÇLARININ TOPRAK VE EKOLOJİK
ÖZELLİKLERİNİN ORTAYA KONMASI, MEYVE VERME POTANSİYELLERİNİN
BELİRLENMESİ
M. Mustafa TUNCER 1 , Ömer Naci KAYA 1
1 Amasya Orman Bölge Müdürlüğü, Amasya
ÖZET
Amasya Orman Bölge Müdürlüğümüz çalışma alanı içerisindeki Orman Amenajman Planlarının
incelenmesi ve arazi gezilerinde Kızılırmak, Yeşilırmak ve Kelkit Çayı havzalarında Kızılçam yayılış alanı içinde
yer alan ve benzer ekolojik koşullara sahip potansiyel Menengiç ağaçlarına rastlanılmaktadır. Bu proje
kapsamında; Kızılırmak havzasında lokal olarak yetişen, P.terebinthus’ların aşılanmak suretiyle, fakir orman
köylüsünün ekonomik durumlarının iyileştirilmesi hedeflenmiştir. Atıl durumdaki yabani ağaçların aşılanması ile
ormanlardaki sosyal baskının azaltılması, yöre halkının besin ihtiyacının karşılanması, gen kaynaklarının
korunması, Orman köylüsünün işlendirilmesi ve kırsal alanlardaki göçün önlenmesi ile orman işçiliğinde
çalışacak işgücü istihdamına yönelik çok yönlü amaçlar hedeflenmiştir. Aynı zamanda bu ürünün hasadı,
nakliyatı, depolanması, işlenmesi ve pazara arz edilmesi ile ortaya ekstra bir gelir ve istihdam kaynağı
sağlanacaktır.
Anahtar kelimeler: Antep Fıstığı, Orman Köylüsü, Kısal fakirlik
Determination of site conditions and fruit production potential of Pistacia
terebinthus L. trees growing in Kızılırmak, yeşilırmak and Kelkit valley
ABSTRACT
Terebinth (Pistacia terebinthus L.) can be found in the areas having similar site conditions to where
Turkish red pine (Pinus brutia) trees are growing in Kızılırmak, yeşilırmak and Kelkit valley within the boundary
of Directorate of Amasya Forest District. In the context of this project, main goal is to decrease poverty of
forest villagers with inoculation of Terebinth (Pistacia terebinthus L.) trees, which is a native tree species for
the region.
With implementation of this project it is thought that social pressure on forests can be decreased, the
genetic resources can be protected, the food needs of local people can be met, forest villagers can be
employed, and immigration in rural areas can be decreased or prevented. Moreover, it is thought that extra
income can be earned with fruit harvesting, transportation to markets, storage, processing, and supplying to
markets.
Key words: Terebinth, forest villagers, rural poverty
1-GİRİŞ
Türkiye ekolojik özellikleri ile çok değişik türlerde ağaç, ağaççık çalı ve diğer süs
bitkileri yetiştirmek için oldukça elverişli konumdadır. Tüm canlılar yaşamlarına uygun
ortamlarda hayatsal faaliyetlerini ve nesillerini sürdürürler. Ortamın; İklim, topografya,
toprak, ana materyal özelliklerine göre bir canlı topluluğu (flora ve fauna) ortaya çıkar.
999
III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi
20-22 Mayıs 2010
Cilt: III Sayfa: 999-1011

Canlılar ve ortam arasında sıkı bir ilişki vardır. Bu denge uzun bir zaman sürecinde oluşur.
Ekolojik koşullara göre ülkemiz bölgelere ve bölümlere ayrılmaktadır. Bu ayrımın doğal
dengenin bölgelere ve bölümlere göre durumu ne derecede yansıttığı, doğal dengenin
bozulmasındaki etkenlerin neler olduğunu saptamaya dayanmaktadır.
Karadeniz bölgesinin ardındaki olukların bitki örtüsü, diğer bölümlere göre son
derece farklıdır. Buralarda bitki örtüsünün dağılışını yamaçların bakısı, yükseklik ve
Karadeniz den gelen nemli havayı alma konumları belirler. Genel olarak olukların tabanları
ile güneye bakan yamaçlarında Akdeniz kökenli kurakçıl ışık ve sıcaklık isteği yüksek
bitkiler yetişir. Bu nedenle Karadeniz ardı oluklarda farklı floristik bölgelere ait bitkiler
görülür. (Atalay ve diğerleri 2002).
Antepfıstığı, ülkemizde üç şekilde çoğaltılmaktadır. Birincisi, doğada kendiliğinden
yetişen ve kültür çeşitlerine anaç olabilecek antepfıstığı, buttum, melengiç ve atlantik
sakızı türlerinin yerinde aşılanması, ikincisi bu türlerin tohumlarının ekilmesiyle elde edilen
çöğürlerin üretim bahçelerine dikilerek aşılanması, üçüncüsü ise aşılı tüplü fidanların
doğrudan bahçeye dikilmesi suretiyle bahçe tesisidir.
Antepfıstığı anaçlarının bazı türleri (buttum, atlantik sakızı, mutica sakızı, kültür çeşitlerinin
tohumlarından çıkan anaçlar) doğada tek gövdeli olarak, bazı türleri de (melengiç, filistin
sakızı) çok gövdeli (ocak şeklinde) olarak bulunurlar. Çok gövdeli ve tek gövdeli anaçların
aşıya hazırlıkları farklı olmaktadır.
Pistacia terebinthus L.(Menengiç) ağaçları da yukarıda izahı yapılan kurakçıl bitki
toplulukları arasında yer almakta ve Örencik çayı oluğunda güneye bakan bakılarda yaygın
olarak yayılış göstermektedir.
2. YÖNTEM
2.1. Proje sahasının Yeri: Amasya Orman Bölge Müdürlüğü, Kargı Orman
İşletme Müdürlüğü, Kızılırmak Orman İşletme Şefliği, Kızılırmak Serisi, Örencik köyü,
Örencik Çayı mevkisi sınırları dâhilinde kalan 41 0 07’ 48’’ Kuzey Enlemi, 34 0 33’ 48’’ Doğu
Boylamı, Rakım: 600 m. Bakısı: Güney, Arazi Yüzü Şekli: Alt Yamaç, Eğim Derecesi: %15-
20, Pistacia terebinthus L.(Menengiç) ağaçlarının en iyi gelişimini ve yayılışını gösterdiği
231 ve 268 no’lu bölmelerdeki ağaçlar üzerinde Ümitvar Seleksiyon çalışmasına konu
edilecektir.
1000

Resim-1: Seleksiyon çalışmasına konu yere ait uydu görüntüsü.
2.2. Jeolojik ve Mineralojik Yapı, Zamanı Oluşma Şekli, Tektonik Bünyesi,
Kayaların Türleri, Vaziyeti ve Ayrışma Durumları:
Çorum İli, Kargı ilçesi Kızılırmak Orman İşletme Şefliği Örencik köyü 231 ve 268 no’lu
bölmeler çalışma alanı olarak seçilmiştir. Maden Tetkik Arama Enstitüsünün hazırlamış
olduğu 1/500.000 ölçekli jeolojik haritalardan elde edilen bilgilere göre jeolojik yapı: Dar
bir şerit dışında II. zamanın (Mezozoik) Kretase ve III. Zamanın (Senozoik) Eosen
döneminde oluşmuştur. Kızılırmak boylarında dar bir alanda IV. Zamanın (Kuvaterner)
Holosen döneminde oluşmuş yeni alüvyon alanları görülmektedir. Kızılırmak- Pelitözü
arasında kalan kuzey-güney doğrultulu dar bir alanda neojen karasal ayrışmamış
serilerden oluşan bir alan bulunmaktadır. Kuzeye doğru çıkıldıkça Kızılırmak boylarında
alüvyon alanları yerine ayrışmamış metamorfik serilere bırakmaktadır. Çalışma alanının
batısında da küçük bir alanda mermer, kristalize kalker ve dolomitlerden oluşan bir alan
bulunmaktadır. Kuzeyde yer alan platoda ise II. Zaman ( Mezozoik) kretase döneminde
oluşmuş ofiolitlerden oluşmuş seriler hâkimdir. Ordosu Azonal topraklar grubunda yer
alan eğimli yamaçlardaki taşlı (litosol) topraklar, yamaç eteklerindeki kollüvyal topraklar
grubunda, genellikle bitki örtüsünden önemli ölçüde yoksun eğimli yamaçlarda, ince
malzemenin yağmur damlası erozyonu ve yüzeysel akışa geçen sular tarafından taşınması
ile geriye kalan iri kum ve çakıl boyutundaki malzemeden ibaret olup, sığ olan taşlı
topraklar gurubunda yer almaktır. Yamaç eteklerinde ise kalınlığı birkaç metre arasında
değişen ve genellikle çakıllardan ibaret olan depresyon alanları mevcuttur. Örencik çayı
havzası boyunca çok kalın olan etek depozit alanları göze çarpmaktadır. Fizyolojik derinliği
çok fazla olan bu toprakların su tutma kapasitesi düşüktür.
Deneme sahasında açılmış bulunan 2 adet toprak profili genetik toprak horizonlarına
göre ilk incelenmesinde, profilde herhangi bir kireç ve pas lekesi, redüksiyona
rastlanılmamıştır. Drenaj incelenmesinde yeterli (serbest drenaj), su ve hava ekonomisi
1001

acısından değerlendirildiğinde ise su ekonomisinin yaz aylarında kötüleştiği, kaba gözenekli
yapı nedeniyle hava ekonomisi acısından bir sorun gözükmemektedir.
Deneme sahasının anakayası : Kollalüvyal ana materyal (yerli anakayası yoktur)
Toprak tipi : Solgun esmer orman toprağı
Taşlılık oranı : (%26-50) Orta taşlı
Mutlak derinlik : 0-30 cm sığ
Fizyolojik derinlik : >120 cm çok derin
Toprak suyu ve drenaj durumu: Yamaç sızıntı suyu- İyi (serbest drenaj)
Kireçliliği : %3-6 Orta- Çok kireçli
pH (Toprak reaksiyonu) : 7,5-8,4 (hafif-orta alkali)
Konkresyon : Yok
İstiflenme (Strüktür) : Granül
Kök Yayılış İntensitesi : 0-48 ve 48-70 cm’de 21-50, 70+ cm’de ise 6-10
2.3. Erozyon durumu: Sahada genel olarak yüzeysel oyuntu erozyonu mevcuttur.
2.4. İklim durumu: Çorum İli, Osmancık ilçesi Meteoroloji Müdürlüğü’nden alınan
ortalama değerler tablosu-1’de verilmiştir. Deneme sahasının Osmancık Meteoroloji
istasyonuna 27km. mesafede olması ve rakım farkının fazla olmaması bu değerlerin
sahadaki iklim verilerine çok yakın olacağı kanaatiyle 1986-2006 yılları arasındaki iklim
tipinin belirlenmesinde “yağış müessiriyeti indisi” esas alındığında ;
METEROLOJİK RASAT DEĞERLERİ
METEROLOJİK İSTASYONU: OSMANCIK 1986-2006 ENLEM : 40 0 58 0 N.
RAKIM: 410 m. BOYLAM : 34 0 48 0 E
Tablo:1
METEOROLOJİK
GÖZLEMLER
A Y L A R
O Ş M N M H T A E E K A Yıllık
Ortalama Sıc. (C 0 ) 1,5 3,3 7,9 13,7 17,6 21,6 25,0 24,9 20,2 14,4 7,1 3,3 13,4 19,6
Ortalama Yük. Sıc.
(C 0 )
1002
Vejeta
syon
Süresi
nde
5,8 8,6 14,4 20,2 24,0 28,3 31,8 32,3 27,9 21,4 13,1 7,4 19,6 26,6
En Yük. Sıc. (C 0 ) 19,8 21,3 29,0 32,8 35,7 38,5 44,5 42,0 39,5 35,3 25,3 20,0 44,5 44,5
En Düş. Sıc. (C 0 ) -18,0
-
16,0
-7,4 -3,4 1,0 7,0 10,5 10,5 4,0 -2,2 -5,2 -17,0 -18,0 -3,4
Ort. Nisbi Nem % 75 70 61 60 61 59 54 56 60 66 72 76 64 59,4
Yağışın>10mm
Olan Gün Sayısı
Ortalama Yağış
(mm)
Günlük Max. Yağış
mm.
0,7 0,5 1,0 1,1 1,3 1,6 0,3 0,8 0,8 0,9 0,7 1,3 11,0 6,8
28,7 24,3 32,7 46,5 51,0 50,1 14,2 18,7 21,2 27,6 30,2 41,4 386,6 229,3
28,0 22,7 30,0 38,7 27,0 35,2 14,6 31,8 27,3 38,7 44,0 36,2 44,0 38,7

Donlu Gün. Sayısı 17,9 15,4 9,0 0,8 0,2 8,1 14,7 66,1 1,0
Vejetasyon
(>10 0 )gün sayısı
Ortalama Sisi
Günler Sayısı
Ortalama Rüzgâr
(m/sn)
esme say. Göre.
En geç, en erken,
ortalama don
tarihleri
En Hızlı Rüzgâr Hızı
(m/s)
1,0 8,7 21,6 29,3 31,0 29,5 26,0 11,4 1,0 0,1 159,6 157,5
3,3 1,1 0,2 0,3 0,1 0,2 0,5 5,2 3,8 14,7 1,1
0,1 0,3 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 0,2 0,3
EN GEÇ: 20 - NİSAN EN ERKEN:15 - EKİM
5,0 13,2 6,0 8,0 17,1 9,0 17,2 9,6 6,0 9,0 5,7 5,6 17,2 17,2
N SW NE SW WN NW NW SW NW SW SW NW NW NW
Karadeniz ardı iklim özelliklerinin hakim olduğu Kargı’da yazlar oldukça kurak, kışlar
soğuk geçer. Yağışlar daha ziyade Kasım-Haziran ayları arasında görülür. Proje sahasına
en yakın 410 m. rakımlı Osmancık Meteoroloji İstasyonuna ait iklim değerleri ilgili
çizelgede gösterilmiştir. Proje sahasının ağırlıklı ortalama yükseltisi 600 metre olarak
hesaplanmıştır. 410 metre rakımlı Osmancık Meteoroloji istasyonuna ait iklim verileri 600
metre ortalama rakımlı proje sahasını temsil edecektir.
Aylar Oc Şub Mart Nis May Haz Tem Ağus Eyl Ek Kas Ara Yıllık
P(mm) 28,7 24,3 32,7 46,5 51,0 50,1 14,2 18,7 21,2 27,6 30,2 41,4 386,6
Tom(C) 1,5 3,3 7,9 13,7 17,6 21,6 25,0 24,9 20,2 14,4 7,1 3,3 13,4
Im 229,6 88,3 49,7 40,7 34,7 27,8 6,81 9,0 12,6 23,0 51,0 150,5 28,8
İklim Tipi Ç.N Ç.N. N. N. Y.N. Y.N. T.K. K. K. Y.N. N. Ç.N. Y.N.
İNDİSİ İKLİM TİPİ VEJATASYON TİPİ
I

Bu değerler Erinç’in indis iklim ve vejetasyon tipleri arasındaki münasebeti gösteren
tabloda yerine konulduğunda sahanın “Yarı Nemli” iklim ve “Park Görünümlü Kurak
Mıntıka Ormanları” vejetasyon tipinde olduğu ortaya çıkmaktadır.
Yağış müessiriyeti indislerinin, iklimin yıl içerisindeki aylara göre değişim
durumlarını incelemek ve toprağın vejetasyon devresindeki su ekonomisini saptamak
amacıyla aylık yağış müessiriyeti indisleri ayrı ayrı bulunarak aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir.
Ayrıca 20 yıllık rasat değerlerinin aritmetik ortalaması baz alınarak Thorntwaite su
bilânçosuna göre belirlenmeye çalışılacaktır. (Tablo: 2-3-4)
Thorntwaite su bilânçosuna göre belirlenen su bütçesi tablosu ile Thorntwaite
grafiği incelendiğinde iklim tipinin D1 B'2 d b’4: Yarı kurak, Orta sıcaklıkta (Mezotermal),
Su fazlası yok veya pek az olan, Okyanus iklimine yakın iklim tipinde olduğu tesbit
edilmiştir (Tablo:5-6).
2.5. Bugünkü arazi kullanım durumu:
Deneme sahası Kızılırmak Orman Amenajman planının 231-268 no’lu bölmelerinde
BAr-Ku meşcere tipi olarak gözükmesine rağmen meşcere gelişim çağları itibariyle a ve b
romuzu ile Gençlik, Sıklık ve Sırıklık, Direklik ağaç evresindedir. Bu plan döneminde ve
geçmiş plan dönemlerinde bu fertler korunmuştur. Bundan sonrada korunması yönünden
tedbirler alınacaktır.
Resim-2. Deneme sahasındaki aşılama çalışması konu fertler ve meyveli dallar.
Deneme alanından alınmış toprak analiz sonuçlarına göre;
Toprak Türü: Kumlu Balçık, CaCa3 (%): 3,36-5,58, ECx10 -3
(Tuzluluk)mmhos/cm:0,198-0,229, pH: 8,09-8,17, Organik Madde (%): 0,529-1,399
arasındaki değerlerdir.
Meyve verme potansiyeli acısından optimum alanlardaki toprak analiz sonuçları ile
deneme alanına ait toprak analiz sonuçları arasında kayda değer bir fark
bulunmamıştır.(Tablo:8)
1004

Birimi Değer (En küçük- En Büyük)
N + % 0,026-0,070
P + Ppm 1,24-2,34
K + Ppm 44-143
Ca + Ppm 3900-4200
Na + Ppm Eseri
Yukarıda kısaca değinilen nedenlerden dolayı bu özellikleri en iyi şekilde yansıtan;
Devrez çayı havzasında geniş bir alanda yayılış gösteren Pistacia terebinthus
L.(Menengiç) Ağaç türünün;
1-Ağaç özellikleri, toprak ve ekolojik özellikleri, meyve verme potansiyellerinin
belirlenmesi,
2-Ekolojik şartların meyve verimi üzerindeki etkinliğinin ortaya konması
amaçlanmıştır. Pistasia Vera L. (Antep Fıstığı) en önemli gen kaynağı Küçük –Asya,
Kafkasya, İran ve Türkmenistan’nın yüksek kısımlarını içine alan yakın doğu bölgesidir.
Şekil: 1 Ekonomik anlamda Antep fıstığının üretim alanları
Ekonomik anlamda Antep fıstığının üretim alanları haritası ile Tablo 7’de gösterilen
başlıca illere ait sıcaklık değerleri de baz alındığında Adıyaman, Tunceli, Diyarbakır, Denizli,
K. Maraş, G. Antep, Ş.Urfa, Mardin ve Siirt illerinde ekonomik anlamda, Muğla, Malatya,
Elazığ, ve Bingöl illerinde ise bazı periyotlarda ekonomik anlamda meyve verebileceği
düşünülmektedir.
Tablo:7. Başlıca illerin Antep Fıstığı Yetiştiriciliği bakımından sıcaklık değerleri
İLLER
Çanakkale
Balıkesir
DÜŞÜK SICAKLIK YÜKSEK SICAKLIK
Ocak
Ayı
Ortalaması
5,9 ?
4,7 x
Kış (1)
Ayları Ortalama
(Ara+Oc+Şub)
6,8 ?
5,8 x
Yaz (2)
Ayları
Ortalama
(Haz+Tem+Ağ)
1005
23,4
23,1
En Yüksek Sıc.
30 0 C den büyük
olduğu gün
sayısı
45,5
60,5
Antep Fıstığı
Ekonomik anlamda
Yetişebilir (+)
Yetişemez (-)
--
--

Kütahya
Afyon
Uşak
İzmir
Manisa
Aydın
Denizli
Burdur
Isparta
Muğla
Fethiye
Antalya
Anamur
Mersin
Adana
Hatay
K. Maraş
Gaziantep
Şanlıurfa
Mardin
Siirt
Adıyaman
Diyarbakır
Malatya
Elazığ
Bingöl
Muş
Bitlis
Tunceli
Erzincan
Erzurum
Ağrı
Van
Hakkâri
Gümüşhane
Sivas
Kayseri
Niğde
Konya
Eskişehir
Ankara (3)
Tokat
Amasya
Çorum
Çankırı
Kastamonu
Bolu
0,2 x
0,2 x
1,9 x
8,5
6,6
7,8
5,5 x
2,3 x
1,7 x
5,3 x
8,3
9,8
11,5
9,1
9,2
8,0
4,3 x
2,3 x
4,9 x
2,4 x
2,2 x
3,7 x
1,5 x
-1,0 x
-1,5 x
-2,6 x
-7,8 x
-3,5 x
-3,0 x
-3,5 x
-8,6 x
-10,4 x
-3,9 x
-5,4 x
-2,2 x
-4,0 x
-2,0 x
-0,6 x
-0,3 x
-0,3 x
-0,2 x
1,6 x
2,3 x
-0,6 x
-0,6 x
-1,4 x
0,1 x
1,4 x
1,4 x
2,9 x
9,4
7,6
8,8
6,7 x
3,5 x
2,7 x
6,2 x
9,1
10,7
12,1
10,1
10,2
89,1
5,6 x
3,5 x
6,2 x
3,7 x
3,6 x
5,1 x
3,1 x
0,5 x
0,0 x
-1,2 x
-5,7 x
-2,1 x
-1,1 x
-1,9 x
-6,9 x
-8,6 x
-2,8 x
-3,5 x
-0,7 x
-2,5 x
-0,5 x
0,7 x
1,1 x
1,1 x
1,1 x
3,1 x
4,0 x
0,8 x
0,7 x
0,0 x
1,4 x
1006
19,5
20,8
22,0
26,6 x
26,2 x
26,9 x
25,4 x
23,0
21,9
24,7 x
24,4 x
26,8 x
27,0 x
26,7 x
26,9 x
26,3 x
26,8 x
25,9 x
30,1 x
28,1 x
27,5 x
27,5 x
29,1 x
25,5 x
25,7 x
25,1 x
23,1
21,0
25,4 x
21,8
17,9
18,6
20,5
21,7
19,1
18,6
21,1
21,2
21,9
20,4
22,0
21,2
23,0
20,2
21,7
19,2
18,5
(1) Aralık, Ocak ve Şubat ayları ortalaması
(2) Haziran, Temmuz ve Ağustos ayları ortalaması
(?) Riskli (Bazı yıllar ve bazı yöreler elverişsiz)
(3) Güdül İlçesi, Sakarya vadisi elverişli
(x) Uygun Sıcaklık
Kaynak: DMİGM Ortalama, Exkterm ve Sıcaklık ve yağış değerleri 1984.
23,7
35,5
44,6
86,4 ?
106,2 x
122,2 x
95,2 x
61,3
44,3
81,3
110,7 x
85,3 ?
99,2 x
60,0
137,6 x
86,7 ?
116,9 x
101,3 x
135,3 x
92,8 x
108,4 x
113,6 x
125,2 x
82,8
85,4 ?
86,2 ?
60,8
40,1
93,3 x
56,5
9,1
28,0
16,8
43,4
37,7
21,7
49,5
31,8
41,8
34,4
44,1
38,6
57,0
34,1
48,5
21,8
22,5
--
--
--
--
--
--
+
--
--
?
--
--
--
--
--
--
+
+
+
+
+
+
+
?
?
?
--
--
+
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--

3. BULGULAR
Sulama yapılmadan taşlık, kayalık alanlarda ve fakir topraklarda bile ekonomik
anlamda yetişebilen “ Altın Ağaç, Yeşil Altın, Meyvelerin Kralı ve Kralların Meyvesi” olarak
tanınır. Bu meyvenin çok özel bir isteği vardır. Yaz ayları kurak ve sıcak (yaz ayları
ortalama sıcaklığı 25 0 C ve fakat kış aylarında oldukça soğuk (kış ayları ortalama sıcaklığı
7,0-7,4 0 C) soğuklama süresi (+7 0 C altındaki sıcaklık) 800-1000 saat olan bölgelerde,
ekonomik anlamda yeterli ve kaliteli ürün verebilmektedir.(M.AYFER-1990)
Antep Fıstığı Dünyada kuzey ve güney yarımkürelerin 30 0 - 45 0 paralellerinin uygun
mikro klimalarında bulunmaktadır.
P. terebinthüs L., P. vera L., P. khinjuk Stock., P. atlantica Desf.,Ülkemizde bulunan
antep fısığı anaçları arasında sayı itibariyle en başta Menengiç (P. terebinthus L.)’ler gelir.
Bunu sırasıyla yabani Antep fıstığı (P. Vera L.) çöğürleri ve Buttum (P.khinjuk Stock) takip
eder. Bunlardan sonra melezler ve Atlantik sakızı (P. atlantica Desf) anaçları yer alır.
3.1. Menengiç: Anadolu’nun her tarafına yayılmış, 2-2,5 m. boyunda çalı veya
küçük bir ağaçtır. Bu tür iklim ve toprak özellikleri bakımından oldukça değişik ekolojik
bölgelerde aynı derecede yayılma gösterebilmektedir. Hem rutubetli ve bol yağışlı Akdeniz
ikliminde (Antalya, İçel, Hatay ) ve hem de kurak ve az yağışlı kara ikliminde (Ankara)
yetişerek büyük bir adaptasyon yeteneği göstermektedir.
3.2.Yabani Antep Fıstığı: Kültür çeşitlerinin tohumlarının çimlenmesi sonucu
meydana gelen anaçlardır. Antep Fıtığı çeşitleri ile çok iyi uyum gösteren bu anaçlar daha
ziyade sahipli arazilerde kurulacak tesislerde kullanılmaktadır.
3.3. Buttum: Memleketimizin genellikle doğu ve güney doğu bölgelerinde özellikle
Siirt, Bitlis, Hakkâri ve Şırnak illerinde rastlanılmaktadır. Tek gövdeli 4–10 m. boyunda bir
ağaçtır.
3.4. Atlantik Sakızı: Anadolu’nun özellikle Ege, Akdeniz, Marmara bölgelerinde
yayılmış 15–18 m. boyunda bir ağaçtır.
Young flowers Flowers Young fruits
Antep Fıstığı yetiştiriciliği 2 şekilde yapılmaktadır.
1- Tohum ve tohumdan yetişmiş çöğürlerin dikimi
2- Yabani ağaçların aşılanması.
Antep fıstığı ağaçlarının %87’si G. Antep, Şanlıurfa, Urfa, Adıyaman K. Maraş ve
Siirt’te bulunmaktadır. Yıllık üretimin %92’si bu illerden elde edilmektedir.
Ülkemizde orman içi ve dışında 66.274.000 adet Antep fıstığına aşılanabilir ağaç
mevcuttur. Ayrıca yabani ağaçların aşılanmasıyla bu sayı 118.226.000 ‘e ulaşılabilir.
1007

Antep Fıtığı potansiyelimiz 1990 yıllı verilerine göre (1000 Adet)
Orman içi Orman dışı TOPLAM
Aşılanabilir Yabani Ağaç 44.779 21.495 66.274
Boş sahaya dikilebilecek Ağ. 7.280 44.672 51.972
TOPLAM 52.059 66.167 118.226
Ağaç başına verimler 1,5 kg. X potansiyel alandaki ağaç sayısı ( 118.226.000 ) X
Birim Fiyat:10,00 TL= 1,5kgX 118.226.000 X 10,00TL= 1.773.390.000,00 TL’dir.
Antep fıstığının dişi ve erkek çiçekleri ayrı ayrı ağaçlardadır.
Yabani aşılamalar sırasında mutlaka belli oranda erkek ağaca yer verilmelidir. 10 Dişi
ağaca 1 tane erkek ağaç hesaplanarak aşılama yapılmalıdır.
3.5.Toprak İstekleri: Topraklar genellikle hafif alkali olarak pH: 7–8 arasında
değişmektedir. Antep fıstığı çoğunlukla kırmızı kahverengi topraklarda yetişmektedir.
Toprakların 1/3’ü sığ olup, sadece A horizonu ihtiva etmektedir. İncelenen toprakların
büyük bir kısmı tınlı bünyede, tuzsuz, reaksiyonları orta ve ekstrem alkalidir. Kireç
kapsamları yüksek veya çok yüksektir. Toprakların organik ve fosfor kapsamları az,
potasyum ve magnezyum oranları uygundur. Antep fıstığı toprak istekleri acısından pek
secici bir bitki olmamasına rağmen, yeteri kadar geçirgen, kumlu, tınlı, derin ve yüksek
kireç ihtiva eden topraklarda iyi gelişim gösterir. Antep fıstığı kuvvetli derinlere inen bir
esas kökle kuvvetli bir yan kök sistemine sahiptir. 300- 900 metre yükseltisi olan kırtaban
ve taban arazilerde yetişir.
3.5.1.Antep Fıstığının doğal olarak yetiştiği ve düzenli meyve verdiği
yerlerdeki toprak istekleri:
Organik madde %2’ nin altındadır. Kireç bakımından çok kireçli %10’nun üzerinde
kimi kez %50’nin üstüne çıkabilmektedir. Değişebilir Kalsiyum ve Magnezyum çok yüksek
olarak 20 meq /100 gr.’ın üstündedir. Değişebilir Potasyum çok yüksek olarak genellikle 1
meq /100 gr. ‘ın üzerinde bulunmaktadır. Değişebilir Sodyum normal düzeydedir. Katyon
değişim kapasitesi çok yüksek olarak genellikle 190meq /100 gr.’ın üzerinde
bulunmaktadır.
3.5.2. Yaprakların kimyasal analizlerinden elde edilen veriler ise:
Yaprakların Azot kapsamları düşük olarak, bütün örneklerde %2’nin altındadır.
Fosfor kapsamları sınır değerinin altında %0,12 ‘den daha düşük düzeyde
bulunmaktadır.
Demir içeriği 90–170 ppm, Mangan içeriği 20–115 ppm, yeterli düzeyde
bulunmaktadır
Potasyum içeriği yeterli düzeyde olarak %0,32–1,54 arasında değişmektedir.
Bakır yüksek düzeyde olarak bütün örneklerde 10 ppm’nin üzerinde seyir etmektedir.
Çinko kapsamı 25 ppm olarak verilen sınır değerlerinin altındadır.
Elementin Sembolü Birimi(%) Elementin Sembolü Birimi(ppm)
N 2,5–2,9 Mn 30–80
P 0,14–0,17 Zn 7–14
K 1,0–2,0 B 55- 230
Ca 1,3–4,0 Mg 0,6–1,2
1008

3.6. Sıcaklık:
3.6.1. Kış Donları: Doğal yayılış alanında yazları çok sıcak ve kurak, kışları çok
soğuk geçer. Yaz sıcaklığı gölgede +40 0 C ‘yi geçer. Kışın ise –14 0 C; -16 0 C’ye düşer.
Ocak ayı ortalaması 5,5-6,0 0 C, (Aralık- Ocak-Şubat) ortalama 7,0-7,5 0 C, bazı ekstrem
kışlarda sıcaklık –21 0 C ‘ ve hata Ankara’da sıcaklık –25 0 C’ye düştüğü halde zarar
görülmemiş olması bu tür için kış donlarının sınırlayıcı faktör olmadığı kanısına varılmıştır.
Bölgede T< 0 0 C ‘de geçen gün sayısı 49-59 gün/yıldır. Belli yörelerde ve çok sınırlı
alanlarda görülmesinin nedeni çok özel iklim isteğidir. Yaz ayları (Haziran- Temmuz-
Ağustos) 21 yıllık ortalaması T Ort.> 25 0 C; 30 0 C ‘nin üzerindeki gün sayısı 98–110
gündür. Başlıca illerin Antep Fıstığı Yetiştiriciliği bakımından sıcaklık değerleri (Tablo:1)
3.6.2. İlkbahar Donları: Güneydoğu Anadolu’da Nisanın 2. haftasında çiçek açar.
Elverişsiz yılar ve olağan dışı yıllar hariç geç donlardan korkulmamaktadır. Fıstıklarda
çiçeklenme badem, kayısı ve benzeri meyvelerden daha sonra olduğundan geç donlardan
daha az zarar görür.
3.6.3. Kış Dinlenmesi: Tüm meyve ağaçlarında normal çiçek açma, sürgün
yapmaları için belli süre kış dinlenmesine gerek duyar. Fıstık üretim bölgelerinde kış
dinlenmesinin yetersiz oluşundan ileri gelen arıza ile karşılaşılmadığını belirtiliyor. Çünkü
bölgede kışın 7 0 C’nin altında geçen sıcaklık toplamının en seçici ağaçların isteğini bile
karşılamaya yeter. Kış dinlenmesinin yetersiz olduğu bölgelerde dinlenme isteği az olan
Halebi ve Kırmızı çeşitleri önerilmektedir.
3.6.4. Yaz ve Sıcaklık Toplamı: Meyveyi olgunlaştırmak için sıcak, uzun ve kuru
yazlara (yaz sıcaklığı toplamına) gerek duyar. Sıcaklık toplamı yetersiz olursa meyve
içlerini tam dolduramaz, sert kabuk çatlamaz, dış kabuk sert kabuktan zor ayrılır ve
ekonomik olmaz. G.D.A. bölgesinde (en sıcak illerin bulunduğu bölgede) en iyi ürünü verir.
Orta Anadolu da (Ankara) yaz ayları yeter derecede sıcak olmadığından fıstıklar Ekim
ortasına kadar meyvelerini olgunlaştıramaz ve bu tarihten sonra yağmurlar başladığından
hava soğur ve meyve olgunlaştırmasını tamamlayamaz, büyüme durur. Ankara da 25 yıllık
yaz ayları sıcaklık ortalaması 22,2 0 C’dir.
3.7. Su:
Memleketimiz de hemen her yerde sulanmadan yetiştirilir. Sebebi sulama
imkânsızlığı ve sahaya su götürülememesidir. Asıl önemi ise; Başka hiçbir bitkinin
yetiştirilemeyeceği sulanamayan taban arazilerle kıraç ve yamaçları değerlendirmesidir.
Antep fıstığı kserofittir. (Kuraklığa dayanıklıdır.)
Toprağın ve anacın çeşidine göre kökler 5-6 m. derinlere inebilir. İlk yıllar, taç
sistemine göre kök sisteminin büyümesi fazladır. Yaz aylarında toprağın üst tabakasında
oluşacak kuraklık önemli değildir. Gaziantep’in 20 yıllık ortalama yağışı 550 mm.dir. Fakat
yazın (Haziran- Temmuz- Ağustos- Eylül) hemen hemen kuraktır. Bu sebeple kış ve bahar
yağışlarının toprakta tutulması için yılda 3-5 kez toprak işlemesi yapılıp toz malçının
muhafazasına ve yabani ot mücadelesine önem verilmelidir.
Cezayir’de iyi toprak işlemesiyle ve seyrek dikimle yıllık yağışın 200-250 mm. olan
sahalarda sulamazsız yetiştirilir. Durgun sudan yüksek taban suyu seviyesinden hiç
hoşlanmaz. (Bu durum uzunca bir zaman devam ederse kurur.)
Fıstığın su ihtiyacı yağışla beraber 622–795 mm olduğu ifade edilmektedir.
1009

Yıllık yağış toplamının 400 mm.’ den az olduğu yıllarda tüm yapraklarını dökerek
terlemeyi azaltmaya çalışır.
Ağaçların genç yaşlarda:
1- Sulamaya çok ihtiyaç duyduğu,
2- Donlardan çabuk etkilendiği,
3- Tuzluluğa dayanıklı olduğu kaydedilmiştir. Tuzluluğun 12-15 mmhos/cm.
düzeyinde olması halinde çeşitlere bağlı olarak büyümenin durduğu saptanmıştır.
4. SONUÇ VE ÖNERİLER:
Pistacia terebinthus L.(Menengiç) ağaçlarının toprak ve ekolojik acıdan yapılan ilk
değerlendirmelerde Devrez Çayı havzasında yetiştirilmesinde bir sorun gözükmemekte
olup; Ancak meyve verimi acısından yapılan ekolojik envanter çalışmalarından ve iklim
elemanlarının yukarıda Yıllık Yaşış Müessiriyeti İndisine göre: iklim tipinin “Yarı Nemli” ve
“Park Görünümlü Kurak Mıntıka Ormanları” vejetasyon tipinde olduğu ortaya çıkmaktadır.
Thorntwaite su bilançosuna göre ise iklim tipi D1 B'2 d b’4: Yarı kurak, Orta sıcaklıkta
(Mezotermal), Su fazlası yok veya pek az olan, Okyanus iklimine yakın iklim tipindedir.
Yaz ayları ortalama sıcaklığı acısından bu alanlar uygun Meyveyi olgunlaştırmak için
sıcak, uzun ve kuru yazlara (yaz sıcaklığı toplamına) gerek duyar. Sıcaklık toplamı yetersiz
olursa meyve içlerini tam dolduramaz, sert kabuk çatlamaz, dış kabuk sert kabuktan zor
ayrılır ve ekonomik olmaz.
Antep fıstığının belli yörelerde ve çok sınırlı alanlarda görülmesinin nedeni çok özel
iklim isteğidir.
Bu türün optimum olarak yetiştiği alanlarda Yaz ayları (Haziran- Temmuz- Ağustos-
Eylül) 21 yıllık ortalaması T Ort.> 25 0 C; 30 0 C ‘nin üzerindeki gün sayısı 98-110 gündür.
Deneme sahasının iklim elemanlarına bakıldığında yıllık ortalama sıcaklığının T Ort.> 25 0 C
olmadığı görülmektedir.
Ayrıca bu yörede Menengiç’lere Antep fıstığı aşılamak suretiyle meyve alınmağa
çalışılmış fakat tarafımdan yapılan ilk değerlendirmede aynı sebeplerden dolayı başarılı
olunmadığı görülmüştür.
Bu türün Kızılırmak, Yeşilırmak ve Kelkit vadisi havzalarında yukarıda değinilen
sebeplerden dolayı ekonomik anlamda meyve vermesi mümkün değildir.
Bu sebeple Pistacia terebinthus L.(Menengiç) ağaçlarının düzenli meyve vermesinin
mümkün olmadığı kanaatine varılmıştır.
KAYNAKLAR
Antep fıstığı Sempozyumu bildiriler kitabı,11-12 Eylül 1990- Gaziantep,
Atalay, İ., 2002: Türkiye’nin Ekolojik Bölgeleri, İzmir.
Anonim.,1989: Türkiye istatistik Yıllığı. Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü, Ankara.
Anonim.,1987: Tarımsal yapı ve Üretim. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara.
Anonim. Güneydoğu Anadolu İhracatçı Birlikleri Kayıtları
Antep Fıstığı (1. Antep Fıstığı Simpozyumu).
Ayfer, M. ve Özbek, S.,1959: Türkiye’de Antep fıstığı (Pistacia vera L.) anaçları ve aşı
Tekniği. Ankara Üniv. Zir. Fak. yıllığı F.4.Ankara
1010

Anonymous., 1982: Tarım ve Orman Bakanlığı Ziraat İşleri Genel Müdürlüğü Antep fıstığı
Özel İhtisas Komisyon Raporu Gaziantep.
Ayfer, M.,1959: Antep fıstığının döllenme biyolojisi üzende araştırmalar A. 0, Ziraat Fak,
Yayınları 148 Ankara.
Anonymous.,1989: TC. Başbakanlık Devlet Meteoroloji işleri Genel Müdürlüğü Ankara.
Anonymous.,1989: Köy Envanter Etüdü, Başbakanlık Devlet istatistik Matbaası, Ankara.
Anonymous., 1990: Tarım - Orman ve Köy işleri Bakanlığı Kahramanmaraş İl Müdürlüğü
1989 Yılı Çalışma Raporu Kahramanmaraş.
Anonymous.,1990: Tarım- Orman ve Köy işleri Bakanlığı, Tarım İl Müdürlüğü Meyve Kesin
Karnesi, Kahramanmaraş, 1987, 1988 1989, 1990,
Anonymous.,1989: Türkiye 1tistjk Yıllığı Ankara.
Bilgen, A.,1973: Anlep Fısıığı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Basın Yayın ve Halkla
İlişkiler Dairesi Başk. Yayınları. ANKARA
Crane, J.C., 1988: Universıy of California Davis California Pistachio lndustry Annu
al Report Crop Year (1987-- 1988) California
Çakmur, Ç.,1980: Antep fıstığının ülkemiz açısından önemi, gelişimi ile hasat muhafaza ve
değerlendirilmesi (Roto) Gaziantep.
Joley, L.E., 1973: (Çev. Bilal Yardımcı) Sert Kabuklu Fıstık. T.B. Zir, işi. On. Md.
Yayınlan D.154
Kuru, C., 1980: Antep fıstığının ekolojik istekleri (Antep fıstığı yetiştiriciliği ve mücadelesi)
Gaziantep Zirai Araştırma, Enstitüsü Yayın No: 2.
Kuru, C., Karaca H., Tekin N., Uygur, N.,1988: Antep fıstığı Yetiştiriciliği Antep fıstığı
Araştırma Enstitüsü Yayınları Gaziantep.
Kuru, C.,1980: Türkiye’de bulunan Antep fıstığı anaçları ve Özellikleri. Antep fıstığının
ekolojik istekleri (Roto) Gaziantep,
Özbek, S., Ayfer,M ., 1959: Türkiye’de Antep Fıstığı Anaçları ve Aşı Tekniği.
A.Ü.Z.F. 1959 yıllığı fasikül 4’den ayrı Basım.
Özbek, S.,1978: Özel Meyvecilik Ç.Ü.Z.F. No: 128 Ders Kitabı 11, Adana.
Ulusaraç, A., Tekin, H.,1989: Antep Fıstığı Avrupa Ekonomik Topluluğu Raporu-
Basılmamış.
Uygur, N., 1986: Antep Fıstıklarına Anaç Seçimi II. Basılmamış.
Yılmaz, H.,1990: Kahramanmaraş 5. Kurtuluş Sempozyumu, Kahramanmaraş.
1011