Ankara Üniversitesi Dergiler Veritabanı

Ankara Üniversitesi 

Osmanlı Tarihi Araş t ı rma ve Uygulama 

Merkezi Dergisi 

OTAM 

Sayı 26/Güz 2009 

Journal of 

The Center for Ottoman Studies, 

Ankara University 

ANKARA - 2011

ANKARA ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ 

İncitaşı Sokak No:10 06510 Beşevler / ANKARA Tel: 0 (312) 213 66 55 

Basım Tarihi: 30/06/ 2011

OTAM 


Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 

GÜZ 2009 SAYI: 26 EYLÜL 

Yayın Sahibi: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi adına 

Prof. Dr. Yılmaz Kurt (Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü) 

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Prof. Dr. Yılmaz Kurt, Mendil Sokak 16-19 Etlik/ Ankara. 

Yayın İdare Merkezi: Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Müdürlüğü, 

Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü, Atatürk Bulvarı No: 45, Kat: 1, 

No: 134, 06100 Sıhhiye-Ankara/TÜRKİYE 

Tel: +90 312 310 96 49; +312 310 32 80/ 1065, 1045, Belgegeçer: +90 312 310 96 49 ; +90 312 3105713 

E-posta: otam@ankara.edu.tr 

İnternet Sitesi: www.otam.ankara.edu.tr Bilgi Edinme Birimi: botam@ankara.edu.tr 

Yaygın Süreli Hakemli Yayın Basım Yeri ve Tarihi: Ankara/ 12/08/2011 

Prof. Dr. Yılmaz Kurt (Başkan) 

Prof. Dr. Neşe Özden (Üye) 

Prof. Dr. Seyit Sertçelik (Üye) 

Yayın Kurulu Üyeleri 

Danışma Kurulu Üyeleri 

Prof. Dr. Melek Delilbaşı (Üye) 

Prof. Dr. Nesimi Yazıcı (Üye) 

(Danışma Kurulu üyeleri aynı zamanda Hakemler Kurulu üyeleridir.) 

Prof. Dr. Seçil Karal Akgün (ODTÜ) 

Prof. Dr. Yahya Akyüz (Emekli Öğretim Üyesi) 

Prof. Dr. Tuncer Baykara (Ege Ün.) 

Prof. Dr. İdris Bostan (İstanbul Ün.) 

Prof. Dr. Musa Çadırcı (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Geza David (Macaristan) 

Prof. Dr. Mesut Elibüyük (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Feridun Emecen (İstanbul Ün.) 

Prof. Dr. Yavuz Ercan (Emekli Öğretim Üyesi) 

Prof. Dr. Mehmet Akif Erdoğru (Ege Ün.) 

Prof. Dr. Reşat Genç (Emekli Öğretim Üyesi) 

Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu (Gazi Ün.) 

Prof. Dr. György Hazai (Macaristan) 

Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu (IRCICA) 

Prof. Dr. Halil İnalcık (Bilkent Ün.) 

Prof. Dr. Cemal Kafadar (Harvard Ün.) 

Prof. Dr. İsrafil Kurtcephe (Akdeniz Ün.) 

Prof. Dr. Günay Kut (Boğaziçi Ün.) 

. 

Prof. Dr. Ahmet Yaşar Ocak (Hacettepe Ün.) 

Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu (Uludağ Ün.) 

Prof. Dr. İlber Ortaylı (Topkapı Sarayı Müdürü) 

Prof. Dr. Mehmet Öz (Hacettepe Ün.) 

Prof. Dr. Abdulkadir Özcan (Mimar Sinan Ün.) 

Yrd. Doç. Dr. Oktay Özel (Bilkent Ün.) 

Prof. Dr. Mustafa Öztürk (Fırat Ün.) 

Prof. Dr. Tsutomu Sakamoto (Japonya, Keio Ün.) 

Prof. Dr. Ali İbrahim Savaş (Çankırı Karatekin Ün.) 

Prof.Dr. Adnan Şişman (Uşak Ün.) 

Prof. Dr. Kenan Ziya Taş (Balıkesir Ün.) 

Prof. Dr. Gönül Tekin (A.B.D. Harvard Ün.) 

Prof. Dr. Fahrettin Tızlak (Süleyman Demirel Ün.) 

Doç. Dr. Mehmet Tunçel (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız (Hacettepe Ün.) 

Prof. Dr. Hasan Yüksel (Cumhuriyet Ün.) 

Prof. Dr. Elizabeth Zachariadou (Yunanistan)

OTAM 


Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 

GÜZ 2009 SAYI: 26 EYLÜL 

Bu sayı için Hakemler Kurulu Üyeleri 

Doç. Dr. Mustafa Alkan (Gazi Ün.) 

Yrd. Doç. Dr. Abdüllatif Armağan (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Münir Atalar (Tokat Gaziosmanpaşa Ün.) 

Doç.Dr. Ayten Koç Aydın (Gazi Ün.) 

Prof. Dr. Mehmet Beşirli (Çankırı Karatekin Ün.) 

Prof. Dr. Üçler Bulduk (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Kemal Çiçek (Karadeniz Teknik Ün.) 

Prof. Dr. Yasemin Demircan (Gazi Ün.) 

Yrd. Doç. Dr. İlknur Haydaroğlu (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Necdet Hayta (Gazi Ün.) 

Prof. Dr. Mehmet İnbaşı (Atatürk Ün.) 

Doç. Dr. Selda Kaya Kılıç (Ankara Ün.) 

Doç. Dr. Yunus Koç (Hacettepe Ün.) 

Prof. Dr. Bayram Kodaman (Süleyman Demirel Ün.) 

Prof. Dr. Osman Köse (Ondokuzmayıs Ün.) 

Yrd. Doç. Dr. Hatice Oruç (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Ayfer Özçelik ( Pamukkale Ün.) 

Prof. Dr. Neşe Özden (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Seyit Sertçelik (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu (Hacettepe Ün.) 

Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyzioğlu (Ankara Ün.) 

Doç. Dr. Hülya Taş (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Nesimi Yazıcı (Ankara Ün.) 

Prof. Dr. Cevdet Yılmaz (Ondokuzmayıs Ün.) 

Prof. Dr. İbrahim Yılmazçelik (Fırat Ün.) 

Yayın Sekreterleri: Yrd. Doç. Dr. Hatice Oruç – Ar. Gör. Ertan Ünlü 

Yazı İşleri : Nuray Erdem Parmaksız – Deniz Özcan 

ISSN: 1019-469X 

OTAM, Bahar ve Güz sayısı olarak yılda iki kez yayımlanan hakemli bir dergidir. 

OTAM, TÜBİTAK ULAKBİM, TURKOLOGİSCHE ANZEİGER ve INDEX ISLAMICUS tarafından 

taranmaktadır. 

OTAM’ da yayınlanan yazılar Yayın Kurulu’ndan izin alınmaksızın başka yerde yayınlanamaz. 

Yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. 

Kapak Resmi: 

Fatih Külliyesi (İstanbul) 

(Prof.Dr. Yahya Akyüz, Suluboya, 2011)

OTAM 

Journal of 

The Center for Ottoman Studies 


AUTUMN 2009 NUMBER: 26 SEPTEMBER 

Owner: The Center for Ottoman Studies, Ankara University: Prof. Dr. Yılmaz Kurt (Faculty of Letters) 

Managing Editor: Prof. Dr. Yılmaz Kurt, Mendil Sokak, 16-19 Etlik/ Ankara. 

Administrative Office: Ankara University, The Center for Ottoman Studies Directorate, Ankara University, 

Faculty of Letters, History Department, Atatürk Bulvarı No: 45, Floor: 1, Room no: 134, 06100 Sıhhiye- 

Ankara/TURKEY 

Tel No: +90 312 310 96 49; 310 32 80 / 1065 Fax No:+90 312 310 57 13 

E-mail: otam@ankara.edu.tr 

Web: www.otam.ankara.edu.tr Information: botam@ankara.edu.tr 

Semiannual Journal Printed in: Ankara/ 12/08/2011 

Prof. Dr. Yılmaz Kurt (Head of Board) 

Prof. Dr. Melek Delilbaşı (Member) 

Editorial Board 

Advisory Board 

Prof. Dr. Neşe Özden (Member) 

Prof. Dr. Nesimi Yazıcı (Member) 

Prof. Dr. Seyit Sertçelik (Member) 

(The members of the advisory Board are also members of the Board of Referees) 

Prof. Dr. Seçil Karal Akgün (METU) 

Prof. Dr. Yahya Akyüz (Emeritius Prof.) 

Prof. Dr. Tuncer Baykara (Ege Un.) 

Prof. Dr. İdris Bostan (İstanbul Un.) 

Prof. Dr. Musa Çadırcı (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Geza David (Hungary) 

Prof. Dr. Mesut Elibüyük (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Feridun Emecen (İstanbul Un.) 

Prof. Dr. Yavuz Ercan (Emeritius Prof.) 

Prof. Dr. Mehmet Akif Erdoğru (Ege Un.) 

Prof. Dr. Reşat Genç (Emeritius Prof.) 

Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu (Gazi Un.) 

Prof. Dr. György Hazai (Hungary) 

Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu (IRCICA) 

Prof. Dr. Halil İnalcık (Bilkent Un.) 

Prof. Dr. Cemal Kafadar (Harvard Un.) 

Prof. Dr. İsrafil Kurtcephe (Akdeniz Un.) 

Prof. Dr. Günay Kut (Boğaziçi Un.) 

Prof. Dr. Ahmet Yaşar Ocak ( Hacettepe Un.) 

Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu (Uludağ Un.) 

Prof. Dr. İlber Ortaylı (Topkapı Palace Directorate) 

Prof. Dr. Mehmet Öz (Hacettepe Un.) 

Prof. Dr. Abdulkadir Özcan (Mimar Sinan 

Un.) 

Ass. Prof. Dr. Oktay Özel (Bilkent Un.) 

Prof. Dr. Mustafa Öztürk (Fırat Un.) 

Prof. Dr. Tsutomu Sakamoto ( Keio Un.) 

Prof.Dr. Ali İbrahim Savaş (Çankırı 

Karatekin Un.) 

Prof. Dr. Kenan Ziya Taş (Balıkesir Un.) 

Prof. Dr. Gönül Tekin (Harvard Un.) 

Prof. Dr. Fahrettin Tızlak (Süleyman 

Demirel Un.) 

Assoc. Prof. Dr. Mehmet Tunçel (Ankara 

Un.) 

Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız (Hacettepe 

Un.) 

Prof. Dr. Hasan Yüksel (Cumhuriyet 

Un.) 

Prof. Dr. Elizabeth Zachariadou (Greece)

OTAM 

Journal of 

The Center for Ottoman Studies 


AUTUMN 2009 NUMBER: 26 SEPTEMBER 

Board of Referees for this volume 

Assoc. Prof. Dr. Mustafa Alkan (Gazi Un.) 

Ass. Prof. Dr. Abdüllatif Armağan (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Münir Atalar (Tokat Gaziosmanpasa Un.) 

Assoc.Prof. Dr. Ayten Koç Aydın (Gazi Ün.) 

Prof. Dr. Mehmet Beşirli (Çankırı Karatekin Un.) 

Prof. Dr. Üçler Bulduk (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Kemal Çiçek (Karadeniz Technical Un.) 

Prof. Dr. Yasemin Demircan (Gazi Un.) 

Ass. Prof. Dr. İlknur Haydaroğlu (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Necdet Hayta (Gazi Un.) 

Prof. Dr. Mehmet İnbaşı (Atatürk Un.) 

Assoc. Prof. Dr. Selda Kaya Kılıç (Ankara Un.) 

Assoc. Prof. Dr. Yunus Koç (Hacettepe Un.) 

Prof. Dr. Bayram Kodaman(Süleyman Demirel Un.) 

Prof. Dr. Osman Köse (Ondokuzmayıs Un.) 

Ass. Prof. Dr. Hatice Oruç (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Ayfer Özçelik ( Pamukkale Un.) 

Prof. Dr. Neşe Özden (Ankara Un.) 

Ass. Prof. Dr. Oktay Özel (Bilkent Un.) 

Prof. Dr. Seyit Sertçelik (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu (Hacettepe Un.) 

Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyzioğlu (Ankara Un.) 

Assoc. Prof. Dr. Hülya Taş (Ankara Un.) 

Prof. Dr. Nesimi Yazıcı (Ankara Un.)) 

Prof. Dr. Cevdet Yılmaz (Ondokuzmayıs Un.) 

Prof. Dr. İbrahim Yılmazçelik (Fırat Un.) 

Secretaries of the Editorial Board: Ass. Prof. Dr. Hatice Oruç – Ress.Ass. Ertan Ünlü 

Technical Editors: Nuray Erdem Parmaksız – Deniz Özcan 

ISSN: 1019- 469X 

OTAM is a refereed journal published two times a year (in spring and fall) by Ankara 

University Press. OTAM is indexed/cited in TÜBİTAK/ ULAKBİM, TURKOLOGISCHE 

ANZEIGER and INDEX ISLAMICUS. 

An article published in OTAM may not be published elsewhere without the permission of the 

Editorial Board. 

The responsibilities of the published articles rests with authors. 

Photo: Fatih Külliyesi (Fatih Building Complex) (İstanbul) 

(Prof.Dr. Yahya Akyüz, Watercolor, 2011)

İÇİNDEKİLER 

AKYÜZ, YAHYA 

Tanzimattan Cumhuriyete Okullarda Yazı Öğretimine Bir Bakış ....................................... 1 

ALKAN GÜNAY, NİLÜFER 

Osmanlı Taşrasında Bir Yetki Alanı: Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş Vekâleti Görevi ve 

Kapsamı.....................................................................................................................................29 

BİZBİRLİK, ALPAY 

Osmanlı-Venedik İlişkileri ve XVII. Yüzyılın Başlarında Adriyatik Bölgesindeki 

Sınırlarda Yaşanan Bazı Sorunlar Üzerine ............................................................................41 

ERDEM, YASEMİN TÜMER 

Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftiş.........................................................................................55 

GEL, MEHMET 

Kuruluş Devri Osmanlı “Fakı” Zümresinin Tipik Bir Öncüsü: Tursun Fakı..................93 

GÖK, NURŞEN 

19.Yüzyıl Ortalarında Ankara Yahudilerinin Sosyal-İktisadi Durumu............................117 

GÜVEN, İSMAİL- AKAGÜNDÜZ, ÜMÜT 

Osmanlı Devleti’nde Kadınlara Yönelik Tarih Öğretimi Çabaları ve Ali Seydi Bey’in 

Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî Adlı Eseri.........................................................................141 

KIRPIK, CEVDET 

Şehzade Evliliklerinde Değişim............................................................................................165 

NURDOĞAN, ARZU M., 

II. Abdülhamid Döneminde Rumeli’de Maarifin Teftişi ..................................................193 

ŞANAL, MUSTAFA 

Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunun (Dârülmuallimât), Kuruluşu, 

Okutulan Dersler ve Kapatılışı (1870–1924)......................................................................221

CONTENTS 

AKYÜZ, YAHYA 

Education in Writing from the Tanzimat Period to the Beginning of the Republic ........ 1 

ALKAN GÜNAY, NİLÜFER 

A Jurisdiction in the Ottoman Province: The Duty and Scope of Haremeyn-i Şerifeyn 

Teftiş Vekâleti...........................................................................................................................29 

BİZBİRLİK, ALPAY 

Ottoman-Venetian Relations and Certain Problems Experienced at the Borders of the 

Adriatic Region.........................................................................................................................41 

ERDEM, YASEMİN TÜMER 

Inspection in the Ottoman Education System.....................................................................55 

GEL, MEHMET 

A Typical Leader of the “Fakı” Group in the Ottoman Establishment Era: 

Tursun Fakı...............................................................................................................................93 

GÖK, NURŞEN 

The Social and Economic Life of the Jewish Community Residing in Ankara Center in 

first Half of the 19th Century...............................................................................................117 

GÜVEN, İSMAİL- AKAGÜNDÜZ, ÜMÜT 

Attempts of History Education for Women in the Ottoman State: A School textbook 

Ottoman History for Girls..........................................................................................................141 

KIRPIK, CEVDET 

Changes in the Marriage of Ottoman Princes....................................................................165 

NURDOĞAN, ARZU M. 

Inspection of Educational Institutions in Rumelia during the 

Abdülhamid II Period ...........................................................................................................193 

ŞANAL, MUSTAFA 

The Foundation, Curriculum and Abolishment (1870-1924) of the Women’s Teacher 

Training College (Dârülmuallimât)’s in the Ottoman Empire.........................................221

Saygıdeğer OTAM Okurları, 

OTAM dergisinin 26. Sayısını biraz gecikme ile de olsa sizlere 

ulaştırabildik. Bilindiği gibi bu sayı Osmanlı Eğitim Sistemi’ne ayrıldı. Osmanlı 

Eğitim Sistemi ile ilgilenen akademisyenlere ulaşabilmek amacıyla Sayın Prof. 

Dr. Yahya Akyüz’den yardım aldık. Kendisinin verdiği isimlere davet mektupları 

göndererek bu sayı için katkı istedik. Gerçekten de bu sayı için OTAM’a 20’ye 

yakın makale geldi. Bizleri kırmayarak OTAM’a makale gönderen bütün 

akademisyenlere teşekkür ediyoruz. 

Derginin belirli bir konuya ayrılmış olmasının, en azından okuyucu için 

kolaylık sağlayacağını düşündük. Bu bir anlamda kâğıt ve zaman açısından 

ekonomik de olacaktı. O konuyla ilgili olan araştırmacılar bu sayıyı bir başucu 

kitabı gibi yanlarında bulundurabileceklerdi. Konunun “Osmanlı Eğitim 

Sistemi” oluşu doğal olarak eğitim tarihi ile uğraşan akademisyenlerin ilgisini 

çekti. Bu yüzden de OTAM’ın bu sayısı bir anlamda eğitim tarihine ilişkin bir 

kaynak niteliği kazandı. Biz buna rağmen doğrudan eğitimle ilgili gördüğümüz 

bazı makaleleri dergiye almakta tereddüt ettik. Editör kontrolü aşamasında bazı 

makaleleri -kısmen de olsa- başka bir yerde yayınlanmış olduğu için dergimize 

almaktan vazgeçtik. Bu, OTAM’ın yayın ilkeleri açısından vazgeçilmez bir 

önşarttır. Yazısı yayımlanmamış olan akademisyenlerimizin bizi anlayışla 

karşılayacaklarını ümit etmekteyiz. 

OTAM 26’nın künye kapağında küçük bir değişiklik yaparak Danışma 

Kurulu ve Hakem Kurulu Üyelerini ayrı ayrı göstermek yoluna gittik. Son 

sayımızda bazı makalelerimiz 3 ayrı hakemin kontrolünden geçtiği için Danışma 

ve Hakem Kurulu’nun bir sayfaya sığması mümkün olmadı. Puntoyu daha fazla 

küçültmek yazıyı okunamaz hale getireceğinden Künye Kapağını Türkçe ve 

İngilizce olarak 4 sayfada verdik. 

OTAM’ın saygın bir dergi olmasında elbette ki Hakemlerimizin önemi çok 

büyüktür. Yayın ilkemiz gereği bize gelen bir makaleyi bu konuda uzman olan 

kişiyi bularak ona göndermek istiyoruz. İki hakemden birisi “Yayımlanamaz” 

raporu verirse üçüncü bir hakeme gönderiyoruz. Üçüncü hakemin kararına göre 

makale ya reddediliyor ya da basılıyor. Bu bakımdan “Red” kararı veren

hakemlerimiz açısından “Yayımlanamaz” dedikleri bir makalenin yayımlandığını 

görmeleri pek de güzel bir şey olmasa gerek. Ancak dergi yayın ilkeleri 

çerçevesinde Yayın Kurulu’nun da yapabileceği fazla bir şey olmadığını kabul 

etmek gerekir. Hakemlerimizin kararı ne olursa olsun yaptıkları hizmet bizim 

için çok önemlidir. Kılı kırk yararcasına titiz bir inceleme ile bize ve 

yazarlarımıza yol gösteren, emek harcayan hakemlerimize tekrar teşekkürlerimizi 

bildiriyoruz. 

Bu sayıda Sayın Prof. Dr. Yahya Akyüz’ün “Tanzimattan Cumhuriyete 

Okullarda Yazı Öğretimine Bir Bakış” isimli makalesi her bakımdan bir “ilk” 

oldu. Sayın Hocamız aynı zamanda bu sayının kapağındaki Fatih Külliyesi’nin 

suluboya resmini bu sayı için özel olarak çalıştı. Hem güzel makalesi için, hem 

de bu özel sanat eseri için Yahya Hocamıza teşekkür ediyoruz. 

Doç. Dr. Mustafa Şanal’ın kaleme aldığı “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız 

Öğretmen Okulunun (Dârülmuallimât), Kuruluşu, Okutulan Dersler ve 

Kapatılışı (1870–1924)” isimli makaleyi de ilgi ile okuyacağınızı ümit ediyoruz. 

A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi’nden Sayın Doç. Dr. İsmail Güven ve Dr. 

Ümüt Akagündüz’ün ortak çalışması olan “Osmanlı Devleti’nde Kadınlara 

Yönelik Tarih Öğretimi Çabaları ve Ali Seydi Bey’in Kızlara Mahsûs Târîh-i 

Osmânî” başlıklı makale dergimizin aranan makalelerinden birisi olacaktır. 

Sayın Dr. Arzu M. Nurdoğan’ın -uzun cümlelerine rağmen- “II. 

Abdulhamid Döneminde Rumeli’de Maarifin Teftişi” konusundaki yazısının 

güzel bir çalışma olduğunu söyleyebiliriz. Osmanlı döneminde yapılan maarifle 

ilgili teftişlerin incelendiği bir başka makale de Sayın Dr. Yasemin Tümer 

Erdem’in çalışmasıdır. 

Diğer makaleler doğrudan eğitimle ilgili olmamasına rağmen daha önceden 

dergimize gelen ve sıra bekleyen makalelerden oldukları için bu sayıya 

alınmışlardır. Sayın Yrd. Doç. Dr. Alpay Bizbirlik’in “Osmanlı-Venedik İlişkileri 

ve XVII. Yüzyılın Başlarında Adriyatik Bölgesindeki Sınırlarda Yaşanan Bazı 

Sorunlar Üzerine” isimli makalesi arşiv belgelerine dayalı ciddi bir araştırmanın 

ürünüdür. Aynı şekilde Sayın Yrd. Doç. Dr. Cevdet Kırpık’ın hazırlamış olduğu 

“Şehzade Evliliklerinde Değişim” isimli makale de ilgi ile okunacaktır. Sayın 

Dr. Nilüfer Alkan Günay’ın Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş Vekâleti Görevi ve 

Kapsamı başlıklı makalesi; Sayın Dr. Mehmet Gel’in Dursun Fakı ile ilgili 

çalışması, Yrd. Doç. Dr. Nurşen Gök’ün Ankara Yahudileri ile ilgili makalesi bu 

sayımızda yer alan diğer makalelerdir. Hepsini de zevkle okuyacağınızı 

umuyoruz.

Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü olarak DTCF’nin 75. Yılı 

Kutlama Etkinlikleri kapsamında düzenlemiş olduğumuz, Uluslararası 

TARİHTE ANKARA SEMPOZYUMU’nun 25-26 Ekim 2011 tarihinde 64 

bilim insanının katılımıyla Fakültemizde yapılacağını da sizlere buradan 

duyurmak istiyoruz. 

OTAM’ın 27. Sayısı “Osmanlı Ekonomi Tarihi” konusuna ayrılmıştır. 

2010 Bahar sayısı olarak çıkacak olan “Osmanlı Ekonomi Tarihi” sayısı için 

değerli makalelerinizi beklemekteyiz. Bu sayı için makale teslim tarihini 

31Temmuz’a kadar uzattığımızı da duyurmak istiyoruz. 

OTAM’ın yayın değişimi istemi doğrultusunda yurt içinden ve yurt 

dışından bizlere yayınlarını ulaştıran kurumlara teşekkür ederiz. Kendilerine ayrı 

ayrı ulaşmak imkânı bulamadığımız saygıdeğer akademisyenlerimiz ve genç 

tarihçilerimiz, OTAM’ın elektronik ortamdaki bütün sayılarına Ankara 

Üniversitesi “Dergiler” adresinden ulaşabileceklerdir. 

Amacımız, “En Hakiki Mürşit İlimdir” diyen Büyük Atatürk’ün gösterdiği 

yolda daha ileriye yürümek ve çağdaş uygarlık seviyesini geçmektir. 

Saygılarımızla. 

Prof. Dr. Yılmaz KURT 

OTAM Müdürü

Tanzimattan Cumhuriyete Okullarda Yazı 

Öğretimine Bir Bakış 

Education in Writing from the Tanzimat Period to 

the Beginning of the Republic 

Özet: 

Yahya Akyüz ∗ 

Binbeşyüz yıldan beri yazısı bulunan, bu süre zarfında birçok farklı 

alfabe kullanmış olan Türkler, İslâmiyeti kabul ettikten sonra Arap 

alfabesini benimsemişler ve bu yazının bir soyut sanat özelliği taşıması 

için ilkeler, ölçüler geliştirmişlerdir. 

Biz, Türklerde hat sanatı ile ilgili bir inceleme yayınlamayı daha ileri 

bir tarihe bırakarak, bu makalemizde, 1839’da Tanzimat Fermanının ilânı 

ile başlayan dönemden Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar (1930’lar) 

okullarda yazının genel olarak öğretilmesi üzerinde duracağız. 

Vardığımız sonuçlardan bazıları şunlardır: 

● Tanzimatın ilânı ile beraber nitelikli memurlara ve aydınlara 

ihtiyaç çoğalmıştır. Bunun için okullarda yazı derslerine önem verilmiştir. 

● Tanzimat döneminden itibaren Türk eğitimcileri, okuma 

öğretmenin yazı öğretimi ile desteklenmesi gerektiğini vurgulamışlar, 

böylece, bugün de geçerli bir ilkenin farkında olmuşlardır. 

● Tanzimattan itibaren okullarda yazı öğretiminin üzerinde çok 

durulması sonucu, aydınların ve memurların yazılarında bir üslûp ve 

zarafet oluşmuştur. 

● Oysa 1928’de lâtin temelli yeni alfabeye geçtikten sonra da yazı 

öğretimine önem verilmişse de, okuryazarlar arasında ortak bir üslûp 

sağlanamamıştır. 

Anahtar Kelimeler: Türklerde Hat, Hat Sanatı, Hüsnühat, Yazı 

Öğretimi. 

∗ Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi, E-mail: 

yahyaakyuz@yahoo.com (Tel: 0.312.363 33 50 / 3214)

2 

Abstract: 

YAHYA AKYÜZ 

The Turks, who have had alphabet for approximately 1500 years, 

have used various types of alphabets during this time span. They adopted 

the Arabic alphabet following their embracing of Islam and developed 

rules and measures to furnish it with properties of abstract art. While we 

defer publishing of an article on the art of calligraphy to a future study, 

our focus in this article will be the main features of teaching of Arabic 

scripture in schools since the beginning of the Tanzimat period in 1839 

until the first years of the Republic in the1930s. 

Some of our conclusions in this study are as follows: 

● With the proclamation of Tanzimat, the need for qualified 

intellectuals and officers in the society has increased. As a result of this, 

more emphasis has been placed on writing courses in schools. 

● Since the Tanzimat period, Turkish educators believed that 

teaching of reading should be supported with teaching of writing. This 

view is still valid today. 

● Due to increased emphasis on teaching of writing in schools, a 

common and delicate style was formed in the writings of Turkish 

intellectuals and officers. 

● However, even though emphasis was also given to teaching of 

writing after the adoption of the latin alphabet, no such common style 

was achieved in the writings of the intellectuals and officers. 

Keywords: Turkish Calligraphy, Calligraphy, Calligraphy Education 

in schools 

Giriş: 

Osmanlı kültüründe şöyle bir söz vardı: “Âlem unutmuş, kalem 

unutmamış.” Günümüzde artık bilinmeyen bu söz, “yazılmadığı sürece bir şeyi 

herkes unutabilir, ama o kalemle yazılırsa artık unutulmaz hale gelir” 

anlamındadır. Bu bize “yazıyı öğrenip kullanmanın” sosyal yararlarını da 

göstermektedir. 

Gerçekten yazı, bilenlerin elinde çok önemli bir uygarlık, kültür ve eğitim 

aracı, bilmeyenlerin gözünde yarı kutsal, sihirsel bir şeydir… 

Yazı hemen her toplumda saygınlık uyandıran, insan zekâsının icat ettiği en 

önemli uygarlık araçlarından ve ürünlerinden biridir. 

Bu incelememizde Türk eğitim tarihinde Tanzimattan Cumhuriyetin ilk 

yıllarına kadar okullarda yazı öğretimi özetle ele alınacaktır.

TANZİMATTAN CUMHURİYETE OKULLARDA YAZI ÖĞRETİMİNE BİR BAKIŞ 

(OTAM, 26 / Güz 2009) 

Konu, Önemi, Sınırlandırılması: 

Örgün eğitim kurumları dediğimiz okullarda “yazı” öğretimi Türk eğitim 

tarihinin önemli konularından biridir. Yazı öğretiminin aşağıdaki konularla sıkı 

ilişkileri vardır: 

Hat : 1. Genel olarak yazı, yazma 2. Güzel yazı, hüsn-i hat… 

Hüsn-i hat : Bazı ölçü ve kurallara göre sanatsal ve güzel yazı ve yazma 

İmlâ : Kelimelerin doğru yazılması 

Kitabet : Yazılı anlatım kurallarına göre yazma 

İnşa : Nesir, yani düz yazıyı yazılı anlatım kurallarına göre yazma 

Tahrir : Genel olarak yazma, kaleme alma, yazılı anlatım, kaydetme 

Kıraat : Okuma, okuma ile beraber bazen imlâ, kitabet öğretimi… 

Eğitim tarihimizde bu konularda yapılan çalışmaları ele almayı başka 

incelemelerimize bırakarak burada yalnızca genel olarak yazının okullarda 

öğretimi üzerinde durmak istiyoruz. İncelememiz, her ne kadar tarihî bir girişle 

başlıyorsa da, esas olarak Tanzimattan Cumhuriyetin ilk yıllarına (1930’lara) 

kadar olan süre ile sınırlıdır. 

Benim bu konulara ilgi duymam iki temel nedenden ileri geliyor: 

1. Türk eğitim tarihi alanında 45 yıldır süren çalışmalarım sırasında “yazı” 

ile ilgili birçok bilgilerle karşılaşmış olmam. 

2. İstanbul Erkek Lisesi’nde öğrenci iken (1956-1959) yaz tatillerinde 

geleneksel hat sanatı dersleri almış olmam. Değerli bir hattat olan hocam 

Selahattin Eraslan’dan “usta-çırak öğrenim yöntemi” biçiminde aldığım bu 

dersler ayrıntılı olarak ayrı bir incelemenin konusu olacaktır. Fakat bu 

makalemin sonunda, rik’a yazı türü ile karaladığım birkaç satır okuyucularımızın 

beğenisine sunulmuştur (Belge 7). 

I. Tanzimata gelinceye kadar Türk eğitim tarihinde yazı öğretimi 

Türkler tarih boyunca çeşitli alfabeler kullanarak yazı yazmışlardır. Bu 

yazılar içinde tarihi bilinen ve bugüne ulaşan en eski yazıt MS 687-692 yılları 

arasında dikilen Çoyr yazıtıdır. Bunlar Köktürk alfabesiyle yazılmıştır. Ancak, 

yine aynı alfabe ile yazılan ve daha eski yüzyıllara çıktığı sanılan yazıtlar da 

vardır. 1 

MS. 730’lu yıllarda dikilen Orhun anıtlarında Köktürk yazısının çok 

işlenmiş ve dilin güçlü bir anlatım olanağı kazandığı görülmektedir. Böyle bir 

durum yazı ve dil işlenmeden, yani “öğretilip üzerinde çalışmadan” ortaya 

1 Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Ankara, 2007, s.128 vd. 

3

4 

YAHYA AKYÜZ 

çıkamazdı. Daha sonra Uygurların kullandığı alfabe ile kütüphaneler dolusu 

kitaplar yazılmış, bu yazı ve dil öğretim kurumlarında öğretilmiştir. Yazının 

yanında çeşitli bilgiler kazanan ve yabancı diller öğrenen Uygurların çeşitli 

devletlerde ve Çin’de kâtiplik, bürokratlık, öğretmenlik yaptıkları bilinmektedir. 2 

Türkler, yazısı bulunan başka toplumlarda da olduğu gibi, taşlar, tahta, 

madenî eşyalar, kemikler, kâğıt, kumaş, silahlar, mutfak eşyaları… üzerine 

yazılar yazmışlardır… 3 

Türklerin Müslüman olmaları ile beraber yazıya olan ilgileri artmıştır. 

Çünkü Kur’an’da yazı önemle ele alınmıştır. Örneğin, Alak Sûresinde (96/4-5) 

Allah’ın insana kalemle bilmediği şeyleri öğrettiği belirtilmiştir. 4 Yine Kur’an’da 

Bakara Sûresinde (2/282) şöyle buyurulur: 5 “Ey inananlar! Birbirinize belli bir 

süreye kadar borçlandığınız zaman onu yazın. Aranızdan bir yazıcı onu adaletle 

yazsın… Hemen yazsın. Borçlu olan da yazdırsın…” Okuma yazma bilenin çok 

az olduğu bir toplumda Kur’an’ın borç-alacak ilişkilerinin yazılı olarak 

düzenlenmesini istemesi çok önemlidir. Bu, kuşkusuz tarafları ihtilâfa 

düşmekten koruyacak, sosyal barışı sağlayacak bir hükümdür. 

İslâm’ın başlangıcında okuma yazma bilen Müslümanlar pek az olduğu için 

Hz. Muhammed onları huzurunda “vahiy kâtibi” olarak çalıştırdı. Ayrıca, Bedir 

savaşında esir düşen Mekkelilerden okuma yazma bilenlerin Müslüman 

çocuklardan bir kısmına okuma yazma öğretmelerini istedi. Böylece o esirler 

hürriyetlerine kavuşturulacaklardı. Genel olarak da, okuma yazma öğretimi 

görevini gayri müslimler üstlendi. Peygamberin bu konulara çok önem vermesi 

kuşkusuz, din hükümlerinin doğru olarak tesbiti ve öğretilmesi gereğinden 

kaynaklanıyordu. 6 

Karahanlı Türk eğitim ve bilim dünyası içinde ortaya çıkan eserlerde, 

örneğin Balasagunlu Yusuf’un Kutadgu Bilig (1069), Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı 

Lûgat-it Türk (1072) başlıklı eserlerinde yazı öğretiminin önemi üzerinde 

durulmuştur. Kutadgu Bilig’te, devletin yazı işlerini yürütecek olan kâtip’in çeşitli 

özellikler yanında “güzel yazı yazmasını bilmesi ve iyi bir anlatım sahibi olması” 

gerektiği belirtilmiştir. 7 

Gazali, yazı bilmenin dinin hükümlerini anlamak için iyi bilinmesi gereken 

Arap dili kadar önemli olmadığını, ancak bilgilerin unutulmaması bakımından 

gerekli olduğunu söyler ve şu nedeni ileri sürer: “Çünkü Peygamber ümmî idi, 

2 YahyaAkyüz, Türk Eğitim Tarihi (M.Ö.1000-M.S. 2010), Ankara, 2010, s.14-15. 

3 Yahya Akyüz, “Yazılı Eski Bir Çeşme Tası ve Türk Kültür ve Eğitim Tarihindeki 

Yeri”, Millî Eğitim, Tem. Ağ. Eyl. 1996, Sayı 131, s.51-54. 

4 Kur’an-ı Kerim (Alak Sûresi 96/4-5). 

5 Kur’an-ı Kerim (Bakara Sûresi 2/282). 

6 Ahmet Çelebi, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, (çev. A. Yardım), İstanbul, 1998, s.26 vd. 

7 Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.32.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

okuryazar değildi. Hatta her söylenen ezberlenip unutulmasa yazı ihtiyacı da 

azalmış olurdu. Fakat bu mümkün olmadığından yazı da zaruri bir ihtiyaçtır.” 

Gazali’nin yazı öğrenilmesini böyle bir gerekçeye dayandırması kuşkusuz çok 

yetersizdir… 8 

Selçuklular döneminde Mevlânâ Celalettin Rumi’de de yazı öğretimi 

konusunda ilginç ve günümüzde de geçerli görüşler buluyoruz. Örneğin o şöyle 

der: 

“Öğretmen, öğrenciye yazı yazmasını öğretirken tek harfleri bitirip de 

satır’a gelince, önce öğrenci bir satır yazıp öğretmene gösterir. Bunun hepsi 

öğretmenin gözünde yanlıştır. Fakat o yine, “hepsi güzel, iyi yazmışsın, âferin! 

âferin! Yalnız şu bir tek harfi biraz çirkin yazmışsın. Şöyle olacak. Şu harfi de iyi 

yazamamışsın” der ve çocuğu kırmadan, incelikle, o satırın birkaç harfini 

kusurlu bularak onun yazısını düzeltir. Öğretmen, beğenisini ifade ederek, 

âferinlerle çocuğun zayıf taraflarını güçlendirir. İşte bu şekilde, öğretmen yavaş 

yavaş, sabırla öğretim yapar.” Mevlânâ, peygamberlerin ve velîlerin de aynı 

yöntemle kitleleri eğittiklerini söyler. 9 

Kuşkusuz, Mevlânâ’nın sözünü ettiği öğretim yöntemi, çocukları seven, 

sabırlı, hoşgörülü, öğrenciyi şevklendirmesini bilen… bir öğretmenin 

uygulayabileceği bir yöntemdir ve günümüzün çağdaş eğitim ilkelerine 

uygundur. 

Tanzimat öncesi Osmanlı döneminde medreselerde bir “İslâmî bilim” 

değil, fakat bir “araç dersi” olarak yazının bazen öğretildiğini görüyoruz. 

Osmanlı döneminde toplumda en yaygın örgün eğitim kurumu olan sıbyan 

mektepleri, yüzeysel ilkokullar sayılabilir. Buralarda da yazı öğretiliyor muydu? 

Sıbyan mekteplerinin temel dersi çocuklara Kur’an’ın okunuşunu ve bazı 

dualarla dinî ibadetleri öğretmekti. Yazı öğretimi genellikle yoktu. Ancak 

İstanbul’da ve bazı büyük kentlerde kimi sıbyan mekteplerinde yazı da 

öğretiliyordu. Bu konuda sıbyan mektebini kuran kişinin vakıf belgesine kayıt 

düştüğü görülüyor. Örneğin, I. Mahmut’un annesi, Galata’da yaptırdığı sıbyan 

mektebinin vakfiyesinde bir meşk hocasının çocuklara güzel yazı yazmasını 

öğretmesini istemiştir. Bu düşüncenin yazılı olarak ifadesini değil, sadece şeklen 

güzel yazı yazmayı amaçlamaktadır. 10 I. Abdülhamit’in vakfiyesinde de benzer 

bir kayıt vardır. Yine, Sadrazam Yusuf Paşanın kurduğu sıbyan mektebinde 

8 Gazali, İhyâ u Ulûmi’d Dîn I, (çev. A. Serdaroğlu), Ankara, 1963, s.41. 

9 Mevlânâ Celâlettin Rumî, Fihi Mâfih, (çev. M.Ü. Anbarcıoğlu), İstanbul, 1969, s.204- 

205. 

10 Y.Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.89. 

5

6 

YAHYA AKYÜZ 

(1712), hüsn-i hat ve fenn-i kitabet bilen bir kişinin çocuklara haftada iki gün bu 

konularda öğretim yapması vakıf belgesinde istenmektedir. 11 

Ancak bu yazı derslerinin, bu mekteplerin Bâb-ı Âli’ye yakın oluşu ya da 

ilerde orada memur olabilecek çocuklar için programlarda yer aldığı 

düşünülmektedir. 12 

Bu konuyu önemli bir bilgi ile bitirelim: 

Türkler yazıya, özellikle de “hat sanatı”na çok değer vermişler, yazının 

estetik ölçü ve kurallarını koyan büyük hattatlar yetiştirmişlerdir. Hatta, İslâm 

dünyasında şöyle bir söz söylenir olmuştur: “Kur’an Mekke’de indi, Mısır’da 

okundu, İstanbul’da yazıldı.” Hat sanatındaki şaheserlerimiz ünlü ressam 

Picasso’nun da ilgisini çekmiş ve o şöyle demiş: “Benim aradığım soyut resmi 

Türkler hat sanatı ile çok önceden bulmuşlar.” Picasso da son zamanlarında hat 

sanatıyla biraz ilgilenmiş. Bunları Fransızca bir kaynakta okumuştum… 

II. Tanzimattan Cumhuriyete okullarda yazı öğretimi 

Osmanlıda, 1770’lerden itibaren eğitimde yenileşme hareketleri başlar. Bu 

hareketlerin en önemli özelliği, sıbyan mekteplerine ve medreselere 

dokunulmayıp askerî okulların açılması ile işe başlanmasıdır. Bu askerî okulların 

başlıcaları: Askerî Deniz Mühendislik Okulu, Askerî Kara Mühendislik Okulu, 

Askerî Tıp Okulu ve Harp Okulu. 13 

O tarihlerde, “lise” gibi bir orta öğretim kurumu bulunmadığı için, bu 

okullara sıbyan mektepleri ile medreselerden öğrenci alınmış, bu öğrencilere 

önce “okuma yazma” öğretilmiştir. Bu okullar ancak Tanzimat döneminden 

itibaren uygun bir öğrenci kaynağına sahip olmuşlardır. 

1839’da Tanzimat Fermanının ilân edilmesi ile başlayan dönem eğitim 

tarihimizde ayrı bir yer tutar. Bu dönemin birçok özellikleri arasında, “yazı 

öğretimi”ne önem verildiğini de görüyoruz. Bunun sebebi ne olabilir? 

Kanımızca bunun temel sebebi Tanzimat döneminin hukukî, idarî, sosyal 

alanlarda getirmek istediği yenilikleri uygulayacak olan bilgili memurlara ve 

aydınlara her zamankinden çok ihtiyaç duyulmasıdır. Bu memurlar ve 

aydınlardan beklenenlerin başında yeni hukukî ve idarî düzenlemeleri anlamaları 

ve gerektiğinde yazarak açıklamaları ve iyi uygulamaları olmuştur. İşte bu 

nedenle devlet bürokrasisinde olsun, toplumun özel yaşantısında olsun yazı 

öğretimi eski dönemlere göre çok daha fazla önem kazanmıştır. 

Tanzimattan Cumhuriyete kadar yazı öğretimine ilişkin temel gelişmeleri 

birkaç başlık altında ele alalım: 

11 Aziz Berker, Türkiye’de İlköğretim (1839-1945), Ankara, 1945, s.5-6. 

12 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C.1-2, İstanbul, 1963, s.86-87. 

13 Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.144 vd.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

1. Nisan 1847 tarihli “sıbyan mektepleri hocalarına Tâlimat”ta yazı öğretimi 

Tanzimat döneminde sıbyan mektebi hocalarına uymaları gereken yeni 

eğitim öğretim ilkelerini açıklarken “yazı öğretimi” üzerinde de duran Nisan 

1847 tarihli bir Tâlimat, bizim tespitlerimize göre bu alanda ilk önemli belgedir. 

Bu Tâlimat’ta yazı öğretimi ile ilgili başlıca bilgiler şunlardır (tarafımızdan daha 

önce OTAM’da yayınlanan bu Tâlimat’ın aşağıda “yazı öğretimi” ile ilgili 

hükümleri bugünkü dille verilmiştir): 14 

“Elifba'ya başlayan çocuklara hem harfleri okutmak ve hem de onların yavaş 

yavaş yazı yazmayı da öğrenmeleri için, Padişah her mektebe yeter sayıda taş levhalar 

gönderecektir. Üzerine yazı yazılıp silinebilen bu levhalar Mekke, Medine ve 

Arabistan'ın öteki yörelerinde kullanılmaktadır. Bu levhalara harf şekillerini 

yazmak uygundur ve mektebe başlayan çocuklara onlardan birer adet verilecektir. 

Örneğin, çocukların öğrendikleri Elif, Be, Te, Se, Cim harfleri bu levhalara 

yazdırılacak ve 'üstün' denen işaretle gösterilecek ve mümkün olduğu kadar 

çocukların zihninin aldığı anlatımla, Elifin şekli böyledir, bu harfe Elif derler diye 

söylenecek ve birkaç kez tekrar edilecek ve tekrar ettirilecektir. 

Yazım sanatına kabiliyet insanın doğasında bulunduğundan, çocuklar kendi 

kendilerine kaldıkları zaman bile, oyun şeklinde, bir kalem veya çöpü ellerine alır, 

mürekkep bulurlarsa, kâğıt, duvar, tahta üzerine gelişigüzel çizgiler çizerler. Böylece, 

kalem kullanmak doğal bir şey olduğundan, az alıştırma ve tekrar ile, insanın 

doğasında olan bir şeyin gün yüzüne çıkıp gerçekleşeceğinde şüphe yoktur. Hoca 

efendiler bu hususa dikkat etmelidirler. Başka deyişle, hocalar çocuklara bir yandan 

Elifba cüzünü okutmalı, bir yandan da derslerini levhalara yazdırarak, Allah'ın 

yardımı ile, Elifba cüzü bitinceye kadar yazı yazmaya alıştırmalıdırlar. Gerçi, 

Kur'an'ı okuturken de, çocuklara derslerini levhalara yazdırarak öğretim yapmak 

onların çabucak ve kolayca öğrenmelerine çok yardım edeceği açık ise de, bu 

durumda, Kur'an'a olan saygıya karşı şeyler ortaya çıkabileceğinden, âyetlerin 

yazdırılarak öğrenilmesinden kaçınılmalıdır. Düzenlenecek olan Türkçe sözlük ve 

Ahlâk risalesi levhalara yazdırılarak öğretilmelidir. 

Çocuklar, bellerinde pirinçten (metal), içinde emici ipeği (lika) çok, mürekkebi 

az ve iki kalemle beraber, fakat kalemtıraşsız (çakı) olarak, Arabistan'da olduğu 

gibi divit (madeni kalemlik) taşıyacaklardır. Velîleri çocuklara bunlardan satın 

alırlarsa gümüşten değil, pirinçten almalıdırlar. Divit içinde kalemtıraş (çakı) 

bulunmayacak ve çocukların kamış kalemlerini hocaları açacaktır. 

Çocuklara yukarıda belirtildiği gibi okutturulup yazdırılırsa, Allah'ın 

yardımı ve onların yaratılıştan gelen kabiliyetleri ile az zamanda öğrenme yetenekleri 

gelişir ve harflerin şekillerini gereği gibi öğrenirler. Birden çok harfin, örneğin Elifin 

öteki harflere nasıl bitiştiğini, yine Be, Te, Se, Cim harflerinin öteki harflere bitişme 

şekillerini, hocaların Beb, Bet, Bec diye gösterip söylemesiyle öğreneceklerdir. Fakat 

üç, dört, beş, altı harfli olan sözcüklerin harflerinin bitiştiği zaman nasıl yazılacağını 

henüz Elifba cüzünü okuyan çocuklar anlayamazlar. Bunlara, Amme cüzüne 

14 Yahya Akyüz, “İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Tâlimatı”, 

OTAM, Sayı 5, 1994. 

7

8 

YAHYA AKYÜZ 

çıktıktan hatim edinceye kadar bir şey yazdırılmaması da uygun değildir. Bu 

çocuklar, dersleri ilerleyip Sarf (Arapça veya Osmanlıca dilbilgisinin kelimelerin 

oluşumu ve değişimi ile ilgili kısmı) okumaya başladıkları zaman yazıya da 

başlayacakları ve daha karmaşık konulara geldiklerinde yazıyı öğrenirlerse de, 

küçükken yazıya başlamaları, ilerde zahmet çekmemelerini ve öğrenim zamanlarını 

boşa harcamamalarını sağlayacağından, bunlar için Türkçe olarak üç, dört, beş ve 

altı harfli isimler ve kelimelerden oluşan bir Lûgat kitabı hazırlanacak ve her 

mektebe verilecektir. Sözü geçen Lûgat çocuklara sayfa sayfa ve taş levhalar üzerine 

yazdırılacaktır. Fakat, bu çalışmaların, onların Kur'an'ı öğrenmelerine zararının 

olmamasına dikkat edilecektir. 

Mektebe yeni başlayan çocuklara hocalar önce Elifba cüzünü okuttuktan 

sonra, onları Amme cüzüne başlatırlar. Fakat, çocukluğun gereği olarak, oyun 

oynamak ve bazı yaramazlıklar yapmak gibi şeylerden zevk almak onların 

yaratılışında daha ağır basar. Büyüdükçe ve akılları başlarına gelmeğe başladıkça ve 

bir yandan da okuyarak, insanlık ve insana yakışan güzel davranışları öğrenirler. 

Ancak, küçükken, güzel davranışların adını bile bilseler yararlı olur. Elifba cüzünü 

okuyup Amme cüzüne başlatılan çocuklara, Elifba cüzünde öğrendikleri kadar yazı, 

onların okumayı sökmelerine destek olabileceğinden, Meclis-i Maarif-i Umumiye 

tarafından sağlanacak, dinen ve aklen güzel davranışlar ve yasaklanan kötü 

davranışlara ilişkin Türkçe kısa güzel Ahlâk risalelerinin (kitapçıklarının) 

okutulmaya başlanması onların güzel ahlâk kazanmaları için uygun olur. Hocalar, 

Kur'an derslerinden sonra, sözü geçen risalelerden verecekleri dersleri yine levhalar 

üzerine yazdırarak öğretmelidirler. 

Çocuklar, birinci hatimi bitirip ikinciye başladıkları sırada, mekteplere tayin 

olunacak güzel yazı hocalarından, tüm yazı çeşitlerinin anası olan Sülüs ve Nesih 

türü yazıları öğrenmeye başlatılmalıdır. 

Sıbyan mekteplerinde, yukarıda belirtilen bilgileri kazandıktan sonra, 

çocuklar Rüşdiye mekteplerine alınacaktır. Sıbyan mekteplerinin ortalama süresi dört 

yıldır. Bu süre içinde elde ettikleri bilgilerden çocuklar her yıl uygun görülen yer ve 

mektepte sınavdan geçirilecekler ve Rüşdiye mekteplerine alınmaya hak kazananlar 

bu mekteplere alınacak ve kendilerine, sıbyan mekteplerinde okudukları bilgilerin 

üzerinde olarak şu dersler okutulacaktır: Din derslerinden Birgivî Risalesi, 

Arapçanın ilk bilgilerinden Sarf ve Nahiv kitapları (dilbilgisinin kelimeler ve cümle 

kuruluşu ile ilgili kısımları), Sülüs ve Nesih yazı türlerini öğrenmeye devamın 

yanında, isteklerine göre Rik'a, Ta'lik, Divanî tür yazıları, halka yetecek kadar 

dört aritmetik işlemi, hesap ve sayı sayma. 

Padişahın samimî niyeti, çocukların bilgi ve bilim kazanmaları olduğu için, 

onlar da gece gündüz Padişaha dua etmeli ve görevlerini iyi yapmalıdırlar. 

Şimdiki halde, halifesi (öğretmenin yardımcısı) bulunsun bulunmasın, 

mekteplerde, çocukların hocadan aldıkları derslere ve levhalara yazacakları yazılara 

yardımcı olarak, birkaç hatim etmiş yetenekli çocuklardan, aynı dersleri okuyanları 

çalıştırmak için, hocalar ayrı ayrı müzakereciler tayin edecekler ve bu çocuklara da 

halife denecektir.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

Çocukları bilim ve sanatta, yazı ve hesapta, özetle, insanın olgunlaşmasını 

sağlayan çeşitli bilimlerde yetiştirip cahillikten ve hayvanlıktan kurtarıp olgun bir 

insan (insan-ı kâmil) olmaları Padişahımızın bütün vatandaşları için iyi niyet ve 

merhametinin gereğidir. 

Bu nedenle, altı yaşına gelen çocukların mektebe verilmesi için zengin, fakir, 

köle, yetim farkı gözetilemez. Bu konuda mazeret kabul edilemez. 

Çocuklarını mektebe verirken bazı kimseler eşini dostunu doyurmakta ve hoca 

ile çocukları âmin alayı ve ilâhilerle dolaştırmakta ve onlara ikramda 

bulunmaktadır. Alışılagelmiş bu külfetli usûl nedeniyle bazı yoksul kimselerin 

‘bunları yapacak gücüm yok, borca düşeceğim için çocuğumu mektebe veremiyorum’ 

veya ‘hoca efendiye haftalık ücreti bulamadığım için gönderemiyorum’ şeklinde 

mazeretler ileri sürecekleri akla gelebilir. Oysa böyle külfetli şeyleri yapanlar 

cömertliklerinden bu şeyi yaparlar ve kendilerine engel olunamaz. Bu külfetli şeyler 

dinin gereklerinden de değildir ve özellikle durumu benzeyenler arasındaki 

gayretkeşlik ve akrabaların ve ailedeki kadınların zorlaması ile yapılmaktadır. Bu 

nedenle, bu yolda yapılacak itirazlara kulak asılmayacaktır. O halde, yoksul kişiler, 

hemen, çocuklarının ellerinden tutup, okula götürüp, çocuklarının dinini ve İslâmın 

hükümlerini bilmesini, yazı ve hesap öğrenmesini, adam olmasını sağlamalıdırlar. 

Hocalar bu hususa da dikkat etmeli ve çocukların söylenen nedenlerle mektebe 

gönderilmediğini duyarlarsa Meclis-i Maarif’e haber vermelidirler. 

Padişahımızın yoksul çocuklara vereceği pirinç divitler, vakıf yoluyla 

sağlanacağından bir deftere kaydedilecek, üzerlerine işaret konacak, bunlar temiz 

tutulacak, kırılması veya kaybolmasının önüne geçilecektir. Bunlar, çocuklar mektebi 

bitirip çıktıklarında veya başka bir mektebe gittiklerinde, ellerinden alınıp mektepte 

saklanacaktır. 

Çocuk, büyükçe bir kabahat işlerse, hocanın uygun gördüğü süre ayakta 

tutulacak, ayakta durduğu süre içinde serbest bırakılmayıp mektep kalfaları 

tarafından sıra ile dersi tekrar tekrar okutturulacaktır. Bu, hem ona faydalı hem de 

çok acı vermeyen bir yoldur. Çocuk, mektepte bazı bedenî hizmetlerde de 

kullanılabilir. Akşam tatiline kadar çocuk böyle cezalandırıldıktan sonra, hoca, ana 

babasına ve velîsine de çocuklarının derse çalışmadığı şeklinde bir şikayet haberi 

göndermelidir. 

Nisan 1847 tarihli Tâlimat’ın konumuzla ilgili kısımlarını maddeler halinde 

özetleyelim: 

Öğretim programları: 

* Sıbyan mekteplerinin ders programlan şöyledir: Elifba cüzü, Amme cüzü ve 

öteki cüzler, Kur'an (hatim ettirilecek), Türkçe Ahlâk risalesi, Türkçe Tecvit, 

İlmihal (dinbilgisi), Türkçe sözcüklerin okutulup yazdırılması, Güzel Yazı, isteyen 

ve yeteneklilerin hafızlığa çalıştırılması. 

* İlmihal ve Tecvit derslerinde geçen Arapça kelimeler çocuklara Türkçe 

olarak ve mümkün olduğu kadar anlayabilecekleri ifadelerle anlatılacaktır. 

(Burada, açıklamaların çocukların anlayabilecekleri ifadelerle yapılmasının 

istenmesi ileri bir eğitim görüşü olarak dikkati çekiyor.) 

9

10 

YAHYA AKYÜZ 

* Öğrenciler, Türkçe hazırlanacak bir sözlükten de kelimeleri yazarak 

öğreneceklerdir. 

* Çocuklara Türkçe hazırlanacak Ahlâk risaleleri de okutturulacak ve 

yazdırılacaktır. 

* Sülüs ve Nesih denen yazı çeşitleri tüm yazıların anasıdır. Sıbyan 

mekteplerinde bunlar öğretilecektir. 

(Bu programda, sıbyan mekteplerinin geleneksel programına göre önemli 

yenilikler vardır. Bunlar, Türkçe Sözlüğün okutulup yazdırılması, Türkçe Ahlâk ve 

Türkçe Tecvit okutulması, Okuma ile beraber Yazının da öğretilmesidir.) 

* Rüşdiye mekteplerinin programı şöyledir: Birgivî Risalesi (bir din bilgisi 

kitabı), Arapça dilbilgisi, Sülüs ve Nesih yazıların yanında, isteğe göre Rik'a, 

Ta'lik, Divanî tür yazılar, halka yetecek kadar dört aritmetik işlemi, hesap ve sayı 

sayma, Kur'an'ın çeşitli okuma şekilleri, isteyen ve yeteneklilerin hafızlığa 

çalıştırılması. 

(Bu programda henüz Tarih, Coğrafya, Tabiat Bilgisi vs. gibi dersler 

görülmüyor. Nedeni, genel Rüşdiyelerin o sırada bir orta öğretim kurumu olarak 

değil, sıbyan mekteplerinin devamı olarak düşünülmesindendir. Programda yazı 

çeşitlerini öğrenmeye önem verildiği görülüyor.) 

Öğretim araç gereçleri 

* Sıbyan mekteplerinde harfleri okumak ve yazmak için "taş tahta"lar 

kullanılacaktır. Saygıya karşı durumlar ortaya çıkabileceği için (ayak altında 

kalması gibi vs.) Kur'an ayetleri taş tahtalara yazılmayacaktır. 

("Taş tahta", Fransızca "arduvaz" denen siyah bir taş türünden yapılmış bir 

defter sayfası büyüklüğünde, etrafına koruyucu bir tahta çerçeve geçirilmiş, yüzeyi düz 

bir levhadır. Bir taş kalemle üzerine epeyce bastırılarak yazıldığında beyaz bir iz 

kalır. Her iki tarafı da yazılabilir. Öğrenciler, su ya da tükürükle ıslattıkları bir 

bezle yazdıklarını silebilirler. ∗ Taş tahta, ilkokullarda, o tarihten yüzyıl sonrasına 

kadar zaman zaman kullanılmıştır.) 

* Çocuklar bellerinde (kuşağa sokulu olarak) metalden (pirinç) "divit" denen 

bir kalem takımı taşıyacaklardır. (Divit, içinde 2-3 kamış kalem ve beraberinde bir 

mürekkep hokkası bulunan ders aracıdır.) Öğrencilerin ellerini kesme ve birbirlerini 

yaralama gibi tehlikelere karşı, divit içinde kalemtıraş denen çakı bulunmayacak, 

kamış kalemleri öğretmenler açacaktır. 

(Talimat'ta, taş, tahta ve divit için, "Mekke, Medine ve Arabistan'ın öteki 

yörelerinde kullanılan" deniyor. Bunun nedeni, medreselilerin bu araç gereçlere 

bağnazca karşı çıkmalarından korkulmasıdır. Yoksa, oralarda taş tahta 

kullanılmıyordu. Talimat'ta henüz kurşun kalemden ve kara tahta ile tebeşirden söz 

edilmiyor.) 

∗ Taş tahtaya öğrenciler ve halk arasında “yazboz tahtası” da denirdi. “Bir şeyi yaz boz 

tahtasına çevirmek” deyimi buradan gelmektedir (Y. Akyüz).


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

Öğretim yöntemleri: 

* Çocuklar, okuma yanında derslerini yazacaklardır; bu, öğrenmelerini 

kolaylaştırıp çabuklaştırır. 

* Yazım sanatına ilgi ve kabiliyet çocuğun doğasında vardır. Alıştırma ve 

tekrar ile bu bilgi günyüzüne çıkıp gelişir. 

(Talimat'ın bu alandaki hükümleri, geleneksel sıbyan mektebi öğretim 

yöntemlerine göre çok önemli yeniliklerdir. Burada, okuma yanında yazmanın 

öğretimi kolaylaştırıp çabuklaştıracağı modern öğretim yöntemleriyle bağdaşan bir 

görüştür. Ayrıca, yazım işinin çocuğun doğasında bulunduğunun belirtilmesi, 

Talimat'ın çocuk psikolojisine atıf yaptığını göstermesi bakımından çok önemlidir. 

Çocuğun yaradılıştan ilgi duyduğu bir şeyin alıştırma ve tekrarlarla ortaya çıkıp 

gelişeceğinin belirtilmesi de yine psikolojik bir görüştür. Burada alıştırma ve tekrarın 

da okuma ve yazma öğretiminde bir yöntem olarak uygulandığı görülüyor.) 

* Yazı türlerini ve güzel yazı yazmayı öğretmek için mekteplere ayrıca yazı 

hocaları tayin edilecektir. 

(Tanzimattan sonra çocuklara yazı öğretmeninin yanında güzel yazı öğretmeye 

de çok önem verildiği görülüyor).” 

2. Nuhbet’ûl Etfâl, 1857-1858, 63 s. 

Geleneksel okuma yöntemi olan “heceleme”yi değiştirmeyi amaçlayan, bu 

arada çeşitli yazı türlerine de çok geniş yer veren bu eseri Kayserili Doktor 

Rüşdü Bey yazmıştır. Ancak, eserdeki yalnızca yazılar için bir değerlendirme 

yaparsak şunu söyleyebiliriz: Yazar, öğrencilere “yazı” öğretmekten çok, çeşitli 

yazıları tanıtmak istemektedir. Eserde, sıbyan ve rüşdiye mektepleri 

öğrencilerinin anlaması zor birçok tasavvufî şiirin vs. de yer alması, yazarının 

kitabını çocukların ileride de okuyabilecekleri bir ansiklopedi gibi düşündüğünü 

gösteriyor. 

3. Rehnümâ-yı Muallimîn, 1870, 48 s. 

İstanbul Darülmuallimînini bitirdikten sonra Fransa’da Matematik 

öğrenimi gören Selim Sabit Efendi (1829-1911) çağdaş anlamda ilk eğitim 

bilimcilerimizdendir. Onun tümünü ilkokullar için yazdığı Tarih, Coğrafya, 

Matematik, Türkçe Alfabe vs. gibi kitapları arasında Rehnümâ-yı Muallimîn 

başlıklı eseri özel bir yer tutar. “Öğretmenlere rehber, kılavuz, yol gösterici” 

anlamına gelen bu eser ilkokul öğretmenlerini hem genel hem özel öğretim 

yöntemleri konusunda aydınlatma amacı gütmektedir ve bu alanda yazılmış ilk 

önemli kitaptır. 15 Biz burada, eserde yer alan “yazının öğretimi” konusunu ele 

almakla yetineceğiz (tarafımızdan dil sadeleştirilmiştir): 16 

15 Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.203 vd. 

16 Selim Sabit, Rehnümâ-yı Muallimîn, İstanbul, 1870, s.19-20. 

11

12 

Yazının öğretim yöntemi: 

YAHYA AKYÜZ 

“Öğrenciler harflerin ve okutucu işaretlerin şekillerini ve adlarını iyice 

öğrendikten sonra, heceye başlanırken okuma ve yazı beraber öğretileceğinden, 

harflerin hecelenmesi ve imlâsı yazı tahtasında gösterildikçe öğrenciler onları 

aşağıda açıklandığı gibi yazıp okuyacaklardır: 

“Harflerin yazılışları bir süre öğrencilerin ellerinde bulunan taş tahtalara 

yazılarak öğretilecek, daha sonra kurşun kalemle kâğıt üzerine yazı 

yazdırılacaktır. Bu sırada harflerin bitişme ve ayrılma biçimleri ile bir ve iki 

heceli kelimelerin imlâları öğretilir. Elifba kitabından da bazı örnekler ödev 

olarak öğrencilere yazdırılır. 

“Öğrenciler, açıklandığı gibi okumaya ve yazıya alıştıktan sonra, herhangi 

bir kalem ve mürekkeple yazıya başlatılır ve ‘hat mecmuası’ndan örnekler 

gösterilir ve ikinci yılda sülüs, üçüncü yılda nesih, dördüncü yılda rik’a yazıları 

öğretilir. Bu sırada ‘dikte’ yani bir metne bakmadan ezberden yazdırmak 

yöntemi uygulanır ve bu şekilde imlâ kuralları öğretilir. Daha sonra, küçük 

mektup, pusula vs. gibi günlük işlerde lâzım olacak bir takım şeyleri yazmaları 

öğretilip bunlar öğrencilerin defterlerine yazdırılır.” 

Selim Sabit Efendi ve başka eğitimciler, öğrenciye yazı yazdırmayı bir çeşit 

“faydalı ceza” olarak da düşünmüşlerdir. Örneğin bazı kabahatler işleyen 

öğrencilere, öğretmenin yardımcısı konumunda olan “kalfa” böyle bir ceza 

verebilir. Bu ceza, öğrencilerin sınıfta bir köşeye alınıp defterlerine yazı 

yazmalarının istenmesi şeklinde uygulanır… 17 

4. Hat mecmuaları, yazı meşk defterleri: 

Selim Sabit Efendinin yukarıda sözünü ettiği “hat mecmuası” nedir? “Yazı 

meşk defterleri” de denen bu öğretim araçları, özellikle Tanzimat döneminde 

matbaalarda basılan, öğretilecek harflerin ya da kelimelerin bir örneği basılı 

olarak verildikten sonra altta öğrencinin üzerinden kalemle geçmesi için 

noktalarla yazılmış küçük broşürlerdir. Bu makalemizin ekinde kişisel 

arşivimizden sülüs ve rik’a yazılarına ilişkin iki örnek verilmiştir. 

5. Okulların ders programlarında “yazı” dersi: 

Tanzimattan sonra açılan ve “Tanzimat mektepleri”, “maarif mektepleri” 

de denen tüm okulların programlarında “yazı” dersi yer almıştır. Bu dersin adı 

“hat”, “hüsn-i hat” olarak geçer. Okulların öğretim düzeyi yükseldikçe 

programlarda artık sadece “rik’a” adı görülür. Rik’a, özellikle Tanzimat 

döneminde resmî ve günlük işler için geliştirilmiş, hızlı yazılmaya uygun bir yazı 

17 Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihinde Okullarda Disiplin Anlayış ve Uygulamalarına 

Bir Bakış”, II. Ulusal Çocuk ve Suç Sempozyumu, Ankara, 2003.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

türüdür. Bu, “el yazısı” denen yazıdır ve öğrenciler de en çok bu yazı türünü 

öğrenmek isterlerdi. Rik’a’nın öğrenci dilinde bir adı da “ince yazı”dır. 

Okullarda, yazı öğretimine verilen önemi göstermesi bakımından, Hicrî 

1317 (1899) tarihli Maarif Salnamesi’nden bir örnek verelim. Bu Salname’ye göre 

Ankara’nın Ayaş kazasındaki rüşdiye mektebinin durumu şöyledir: 18 

Muallim-i evvel 

Muallim-i sâni 

Rik’a muallimi 

Sülüs muallimi 

Öğrenci 

Hademe 

Ahmet Şefik Efendi 

Hacı Emin Efendi 

Hakkı Efendi 

Sait Efendi 

35 

1 

1899’da Ayaş rüşdiye mektebinin durumu 

Rüşdiyeler, sıbyan mekteplerinden sonra gidilen bir çeşit orta okullar 

konumunda idi. Demek ki, o tarihte dört öğretmeni bulunan Ayaş rüşdiye 

mektebinde sadece yazı dersleri için 2 öğretmen vardır. Diğer iki öğretmen ise, 

Tarih, Coğrafya, Matematik … vs. gibi derslere girmektedirler… Bundan açıkça, 

“yazı” öğretiminin öteki bilimlerin öğretiminden daha önemli görüldüğü 

anlaşılıyor… 

6. Yazı öğretimi üzerine bazı görüşler ve değerlendirmeler: 

Tanzimat dönemi sonlarında bazı yazarlar yazı öğretimine ilişkin görüşler 

ileri sürmüşler, değerlendirmeler yapmışlardır. Bunların başlıcalarını kısaca ele 

alalım: 

Namık Kemal (1840-1888) 

“Yazı”ya “memur” yetiştirmedeki önemi açısından bakan Namık Kemal, 

bizde memurların “hüda-yı nâbit” yani kendiliğinden yetişen yabani bitkiler gibi 

yetiştiğini, ya da Mekteb-i Mülkiye’de biraz hukuk okuyarak ve “birkaç satır yazı 

yazmakla” yetiştirildiklerini söyler ve bunun çok yetersiz olduğunu belirtir. Ona 

göre, memurların dünyanın gidişinden de haberli olması, kendi mesleklerinde, 

idare ve siyaset bilimlerinde derin bilgi sahibi olmaları, kayırma yoluyla değil, 

liyakatlarıyla göreve getirilmeleri gerekir. 19 

Namık Kemal’in görüşlerine biz de şunu ekleyelim: 

Tanzimattan önce ve sonra, memur yetiştiren bazı kurumlar da vardı. 

Örneğin, Bâb-ı Âli denen Osmanlı Hükümeti içinde Kethüda Bey Dairesi ve 

Divân-ı Hümâyun Kaleminde, ayrıca maliye işleriyle ilgili olan Bâb-ı Defterdarî 

18 Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, İstanbul, Hicrî 1317, s.950-951. 

19 Namık Kemal, “Memur”, İbret, 7 T. Evvel 1288. 

13

14 

YAHYA AKYÜZ 

dairesi içinde memur olacaklara uygulamalı bazı bilgiler veriliyor ve çeşitli yazı 

biçimleri ve resmî belgeleri yazma yöntemi öğretiliyordu. 20 

Ahmet Rasim (1865-1932) 

Özellikle İstanbul’daki günlük hayatı çok renkli şekilde anlatan, gazetecilik 

yapan, pek çok hikâye, roman… yazan Ahmet Rasim, 1876’da girdiği 

Darüşşafaka Lisesindeki ve başka gözlemlerinden hareketle “yazı” hakkında şu 

bilgileri verir: 21 

“…Abdülaziz devrinde (1861-1876) gençliğin (okullardaki) bütün 

çalışmaları verimsiz kalıyordu. Yeni öğretim sistemi içinde okutulan Matematik, 

Tabii İlimler, Tarih dersleri gençlerde temel tutturamıyordu. Herhangi bir 

memuriyete girecek olsanız ilk sorulan şey ‘yazısı iyi mi?’ idi. Ne evde, ne 

mektepte sosyal bünyemize ve yaşayışımıza, dünyadaki olup bitenlere ilişkin 

iptidaî denecek bile bilgi edinemiyorduk…” 

İbnülemîn Mahmut Kemal İnal (1870-1957) 

Tarihçi, gazeteci, biyografya yazarı, hattat… olan bu zat, Osmanlı son 

döneminde yazı öğretimine “hattatlık” açısından bakar ve der ki: 22 

“1908’de II. Meşrutiyetin ilânından önce rüşdiye mekteplerinde öğrencilere 

sülüs, nesih ve rik’a yazıları öğretilirdi. Fakat bu öğretim, hüsn-i hat’tın çöküşünü 

engelleyip hattat yetiştirecek düzeyde değildi. Âdet yerini bulsun diye 

öğrencilere haftada iki defa yazı meşk ettirilirdi.” 

Muallim Vahyi Ölmez (1878-1957) 

Kuleli Askerî Lisesinde vs. Edebiyat, Ahlâk, Mantık dersleri okutmuş, 

İslâm dini ile ilgili eserleri bulunan Muallim Vahyi de “yazı” ile ilgili olarak şu 

görüşleri ileri sürer: 23 

“Bugün (1912) dünya ilimlerinde ilerlemiş ne kadar millet varsa, 

mekteplerinde yazma ile okumayı öğretirler. Biz ise hâlâ yazıya, yazmaya ters 

bakarız. Allah’ın Kur’an’da ululadığı kalemi, yazıyı ilimden dışarı tutmağa 

kalkarız. Ne yaman cehâlet, ne derin gaflet! 

“Bugün bizde yazı yazmak bilmediği halde okuma bilen ve böylece ilmin 

elifbasını bile yarım bilen adamlar, hatta âlimler pek çoktur… Oysa, ilim, 

okumaktan ziyade yazı ile başlamalıdır. Bunca yıldır bizde bu kadar medreseler, 

mektepler olduğu halde hem dünya hem âhiret için işe yaşayacak ilimlerden pek 

uzak kalmamız ‘yazısız okumak’, adam olmak istediğimizdendir… Bundan 

20 Y. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s.106-107. 

21 Ahmet Rasim, Muharrir, Şair, Edip, İstanbul, 1980, s.83-85. 

22 İbnülemîn Mahmud Kemal İnal, Son Hattatlar, İstanbul, 1970, s.4. 

23 Vahyi Ölmez, Hakikî Müslüman …, Dersaadet, 1328, s.196-197.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

sonra medreselerde, mekteplerde işe kalem ile, yazmak ve çizmek ile 

başlamalıyız. Çocuklara elifi (a harfini) bile yazdırarak öğretmeliyiz. Mektep 

hocaları en mükemmel yazı yazanlardan olmalıdır…” 

1908’de II. Meşrutiyet’in ilân edilmesi ile ülkede her alanda olduğu gibi, 

eğitim alanında da yeni fikirler ve uygulamaların arttığı görülür. Özellikle, 1909- 

1912 yılları arasında İstanbul Darülmuallimîninin müdürlüğünü yapan eğitimci 

Satı Bey ve bu okulun öğretmen kadrosu, çıkardıkları önce Tedrisat-ı İptidaiye, 

sonra Tedrisat Mecmuası’nda, başka eğitim dergilerinde ve yayınladıkları kitaplarda 

hem derslerin genel öğretim yöntemleri, hem de her dersin ayrı özel öğretim 

yöntemleri konusunda önemli görüşler ileri sürmüşlerdir. Yazı öğretimi eskiye 

göre daha bilimsel olarak ele alınmaya başlamıştır. Bu konularda yayın yapan 

eğitimcilerden başlıcaları şunlardır: Satı Bey, İhsan Sungu, İsmail Hakkı 

Baltacıoğlu. Bu gelişmeler, II. Meşrutiyet döneminin eğitimci kadrosu tarafından 

Cumhuriyet döneminin ilk yıllarına da taşınmıştır. 

III. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında okullarda yazı öğretimi: 

1928 sonbaharında lâtin esaslı alfabe kabul edilinceye kadar eski harfler 

kullanılmış ve eğitimciler bu yazının öğretimi konusunda görüşler ileri sürmeye 

devam etmişlerdir. 1928 sonlarından itibaren artık yeni harflerin ve yazının nasıl 

öğretileceği üzerinde durulmaya başlanmıştır. Aslında yabancı dil bilen aydınlar 

ve yabancı dil öğrenmekte olan öğrenciler lâtin harflerini yazmayı bir ölçüde 

biliyorlardı. Fakat bu yazının da hızlı ve okunaklı yazılması için, ayrıca 

ilköğretimde bulunup da henüz Batı yabancı dilleri ve lâtin yazısı ile 

karşılaşmamış öğrencilerin yazı öğrenimine iyi bir başlangıç yapabilmeleri için, 

yeni alfabeye göre yazının nasıl yazılacağının öğretilmesi önem taşıyordu. 

İsmail Hakkı Baltacıoğlu (1886-1978) 

II. Meşrutiyet döneminde Darülmuallimînde “yazı öğretmenliği” de yapan, 

daha sonra İstanbul Darülfünununda hocalık ve Rektörlük yapan Baltacıoğlu, 

bu konuda birçok yazı ve kitap yayınlamıştır. Bunlardan önemli biri, 1924’te 

yayınladığı Yazının Usûl-i Tedrisi başlıklı Eğitim Bakanlığının yayınladığı 34 

sayfalık, fakat arkasında birçok yazı örnekleri bulunan bir kitapçıktır. 

Bu eserde yazı öğretimi ile ilgili başlıca görüşler şunlardır (özetlenip 

bugünkü dile çevrilerek alınmıştır): 

Yazı öğretimi hem uygulamalı, hem fikrî ve nazarî açıklamalarla 

öğretilmelidir. Baltacıoğlu, Darülmuallimînde bazı ünlü hattatların işin fikrî ve 

nazarî yönüne pek önem vermedikleri için, kendisinin onlardan daha etkili bir 

öğretim yaparak öğretmen adayı olan öğrencilere güzel, okunaklı ve hızlı yazı 

yazmayı öğrettiğini söylemektedir. 

* 

15

16 

YAHYA AKYÜZ 

Baltacıoğlu bu eserinde şu başlıklar altında çok ayrıntılı bilgiler verir: 

Yazının anlamı 

Eskiden ve günümüzde yazı 

Yazıların çeşitleri 

İyi yazının faydaları 

Güzel yazı hakkında hurafeler 

İyi yazının özellikleri 

Yazının öğretimi gerekli midir? 

Rik’a yazının türleri 

İlkokulda hangi yazının öğretimi gereklidir? 

Yazı öğretiminin başlıca aşamaları 

Yazı örneklerinin sergilenmesi 

Baltacıoğlu, 1930’da yayınladığı Hususî Tedris Usûlleri başlıklı eserinde çeşitli 

derslerin nasıl öğretilmesi gerektiğini ele alır ve yazı öğretimi üzerinde de durur. 

O, bu yayınında, 1924’te eski harflerle yayınladığı, yukarıda değindiğimiz 

kitaptan da alıntılar yapmıştır. Onun başlıca görüşleri şunlardır: 

İyi yazının faydaları çoktur. Kötü yazının birinci sakıncası okunmamaktır. 

Kötü yazıyı yalnız muhatap değil, ekseriya sahibi de okuyamaz! Kötü yazı 

insanın gözlerini yorar, canını sıkar. Kötü yazı okunmadığı için karışıklıklara da 

sebep olabilir. Kötü yazı ile yazılan mektuplar yerine gitmez; gitse bile 

anlaşılmaz. Fena yazı yazmak yalnız sahibi için maddî bir zarar değil, manevî bir 

noksandır. Çünkü kötü yazı yazmak çirkin söz söylemek, kaba hareket etmek 

gibi bir nevi nezaketsizlik sayılabilir. Yazının da âdâbı vardır. Kötü yazı ile 

kendinden büyük olan bir zata müracaat etmek saygısızlıktır. Kötü yazı ile 

kendinden alttakine müracaat etmek merhametsizliktir. 

Güzel ve iyi bir yazının faydasını şüphesiz herkes takdir eder. Fakat güzel 

yazı hakkında bazı hurafeler vardır. Bazı kimseler güzel yazı yazmayı hattatların 

işi sanırlar ve hattat olmayanın güzel yazı ile uğraşmasını lüzumsuz sayarlar. Bazı 

kimseler de güzel yazıya esasen değer vermezler, hatta bunlardan bazıları da 

yazılarını isteyerek çirkinleştirirler! Hele bir takımları vardır ki harfleri okunmaz, 

anlaşılmaz bir hale sokmayı hüner sayar!.. Hele mektupların altına karma karışık 

imzalar koymak bazı garip düşünceli kimselerin özendiği bir yeniliktir!.. Bu 

hususta ılımlı fikirli olan bazıları ise yazıdan amacın “okunmak” olduğunu, 

okulda yazı öğretiminden amaç “hattat yetiştirmek” olmadığını ileriye sürerek 

“güzel yazı”nın, daha doğrusu yazının bir sanat gibi öğretimini lüzumsuz 

görürler. Birinciler menfiler, ikinciler faydacılardır. Menfiler büsbütün haksızdır,


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

faydacılar ise kısmen haksızdır. Çünkü bir kere güzel yazının lüzumu ve faydası 

muhakkaktır: Güzel yazı hiçbir şey olmasa bile güzel resim, güzel ses gibi ruh 

için bir terbiyedir. Güzel yazı insanı bazı şekiller, üzerinde çalıştırdığı için bir 

dikkat ve irade terbiyesidir. Meselâ çocuklar bu suretle devamlı çalışmaya, sebata 

ve bir nevi temyiz melekesine sahip olurlar. Bu, çocukta kişiliğin oluşumu 

açısından ihmal edilemez bir kazançtır. Onun için denilemez ki: Güzel yazı 

lüzumsuzdur yahut yalnız hattatlara mahsustur. Gerçi güzel yazının bir derecesi 

hattat işidir. Fakat mektepte güzel yazı öğretmek mutlaka hattat yetiştirircesine 

çalışmak ve çalıştırmak demek değildir. Nasıl ki resmi, musikiyi öğretmek 

mutlaka ressam ve musikişinas yetiştirmek maksadıyla olmaz. Faydacı görüşe 

gelince, bunda gerçi gerçek payı vardır. Çünkü ihtiyaç, güzel yazıdan evvel iyi 

yazıyadır. Âlet olarak kullanılacak bir yazının her şeyden evvel okunaklı, seri ve 

muntazam olması lâzımdır. Fakat esasen bu şartlar güzelliğin şartlarındandır. 

Okunaklı, seri ve muntazam olmayan bir yazının güzel olması zaten mümkün 

değildir. Fakat “iyi yazı elzemdir” demek “güzel yazı lâzım değildir” demek 

değildir. Yazıyı sırf âlet ve ihtiyaç olarak kabul etmek, yanlış olmasa bile eksik 

olur. Çünkü bir yazı iyi olmakla beraber güzel de olabilir ve iyi yazının güzel de 

olması sahibi için maddî ve manevî bir kârdır. Filhakika güzel fikir, güzel iş gibi 

güzel yazı da sahibine ve diğerlerine daima zevk veren bir eserdir. Bundan başka 

güzel yazının hükûmet, ticaret ve sanayi müesseselerinde bir kıymeti vardır. Bazı 

kimseler vardır ki sırf güzel yazıları sayesinde hayatta bir mevki sahibi olmuşlar 

ve bu mevkilerini sırf yazılarının güzelliği sayesinde koruyabilmişlerdir. Her 

ülkenin ticaret okullarında güzel yazının en seçkin bir konu olarak öğretilmesi 

bu sebeptendir. 

“İyi yazının” özellikleri nelerdir? Önce iyi yazının özelliklerini açık olarak 

belirleyelim: 

Açıklık: Bir el yazısı için aranacak özelliklerin en önemlisi “açıklıktır”. 

Açıklık, yazının okunaklı olmasıdır. 

Öğretmenler öğrencilere açık ve okunaklı yazmayı tavsiye etmelidir. Çünkü 

ihtiyaca hizmet eden bir yazı için kolay yazılmak ne derecelerde lâzım ise kolay 

okunmak da o derece belki daha ziyade lâzımdır. Hattâ birçok süslü yazılar 

vardır ki zor okundukları için makbul sayılmaz; bu nedenle okunaklılık hiçbir 

zaman feda edilmemelidir. 

Gerçi elyazısında sürat lâzımdır. Fakat hiçbir zaman harflerin şahsiyetini, 

“açıklığı” bozacak derecede uygulamak doğru değildir. Yalnız çabuk yazmayı 

değil, aynı zamanda kolay okunmayı da düşünmeye mecburuz. Bu sebepten 

birbirine benzeyen ve kolayca karışan harfler arasındaki ufak farklar üzerine 

öğrencilerin dikkatini çekmelidir. 

İntizam: İyi bir yazının ikinci şartı intizamdır. Harfleri bazen büyük, bazen 

ufak, bazen aşağı bazen yukarı olan bir yazıya iyi yazı denilemez. Böyle bir 

yazının pratik kıymeti olmadığı gibi sanatsal özelliği de yoktur. 

17

18 

YAHYA AKYÜZ 

Öğretmen harfler arasındaki geometrik ilişkileri birer birer göstererek 

öğrencilerin dikkatini çeker. 

Özetle, yazının muntazam olması lâzımdır. İntizam hem iyi yazının hem de 

güzel yazının esaslı şartıdır. Muntazam bir yazı ciddî bir insan gibidir, 

muhatabına ciddiyet ve saygınlık telkin eder. 

Sür’at: İyi yazıda aranılacak son şart sür’attir. Yazıda sür’at günlük hayat 

için önemli bir zaman tasarrufudur. 

Temizlik: Yazıyı temiz yazmak ve kâğıdı temiz bırakmakta adeta ahlâkî 

denilebilecek bir kıymet ve özellik vardır. Üstünü başını temiz tutmayan bir 

adam cemiyetçe nasıl makbul değilse, kâğıdını, kalemini, parmaklarını kirleten ve 

bunlardan birini muhatabına ve muhitine kirli gösteren bir adam da aynı suretle 

makbul değildir. Yazıda temizlik, kazanılması lâzım gelen, iyi bir alışkanlık ve 

yazı yazmanın hemen hemen ahlâkî bir mecburiyetidir. 

Yazının öğretimi gerekli midir? 

Okunaklı ve güzel yazının faydaları kabul edildikten sonra bir mesele 

kalıyor: Yazının öğretimi gerekli midir? Gerçi bazı kimselerin iddiasınca “güzel 

yazmak” emek mahsulü değil, bir yetenek meselesidir. Fakat önce “güzel” ile 

“iyi”yi birbirinden ayırmamız gerekir: İyi yazı yazmak, okunaklı muntazam ve 

hızlı yazmak demektir. Bu ise zevkten evvel dikkatin ve zekânın ürünüdür ve 

fikir terbiyesine bağlıdır. Çocuk iyi yazabilmek için okunaklı, muntazam ve hızlı 

yazının kurallarını öğrenmek mecburiyetindedir. Güzel yazıya gelince bu da iyi 

yazı gibi öğretim ile olur. Fakat her sanat gibi güzel yazı ve hattatlığın da 

kuralları vardır. 

Yazı öğretiminin başlıca safhaları: Yazının öğretimi başlıca üç işlemden 

ibarettir: 1) Öğrenciler tarafından taklit edilecek iyi ve güzel yazı örneklerinin 

gösterilmesi. 2) Örneklerin tarif ve izahı. Öğretmenin kudret ve mahareti en 

ziyade bu tarifleriyle anlaşılır. 3) Öğrenciler tarafından örneklere ve tariflere göre 

yazılan yazıların düzeltilmesi. 

Baltacıoğlu yazı öğretimi konusunda daha pek çok ayrıntılı bilgi 

vermektedir. Ona göre, yazı öğretimi çocuğun ilkokula başladığı gün başlamalı 

ve okuma öğretimini desteklemelidir. 

O çok önemli bir konu üzerinde de durur. Yazı yazarken çocuk bazı sağlık 

kurallarına göre davranmalıdır. Örneğin dik ve doğru oturmalı, kalemi 

parmaklarıyla uygun biçimde tutmalıdır. 

Yazı öğretiminde başlangıçta kurşun kalem kullanılabilir. Ancak ilk 

safhalardan sonra gecikmeden madenî uçlu kalemlerle yazılmalıdır. 

Baltacıoğlu’nun, 1928’de yeni harflerin kabulünden pek az önce yayınladığı 

Terbiye Esaslarına göre Okuma Yazma Kitabı başlıklı eseri de ilginçtir. Burada


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

çocuklara bir sayfada nesih türü yazı ile okuma, karşı sayfada aynı metni rik’a türü 

yazı ile yazma öğretilmektedir. Baltacıoğlu böylece çocuklara kitaplar nesih türü 

yazı ile basıldığı için onları okumayı, elle yazılan yazılar da rik’a türü ile yazıldığı 

için (el yazısı) onları yazmayı öğretmek istemektedir (Bkz. Belge 8). 

Cemil Sena Ongun (1894-1981) 

İstanbul’da çeşitli liselerde Felsefe ve Sosyoloji öğretmenliği yapan Ongun, 

önce 1929’da Hususî Tedris Usûlleri başlıklı bir kitap yayınlamış, 1932’de kitabın 

az değişikliklerle ikinci baskısı yapılmıştır. 

Bu eserlerde, Baltacıoğlu’nun 1924 tarihli yayınının etkisi görülür. Fakat 

başka yararlı görüş ve öneriler de vardır. Ongun’un eserlerinde başlıca görüşler 

şunlardır: 

Öğretmenin eskiden olduğu gibi öğreteceği cümleyi zaman kazanmak için 

öğrenci yokken tahtaya yazarak göstermesi doğru değildir. Öğretmen bu suretle 

biraz zaman kazanmış olsa bile çocuklar bunun nasıl yazılmış olduğunu 

görmemiş olacaklarından öğretmek hususunda sonradan daha çok zaman 

kaybedilmiş olur. 

Yazı dersleri, bilhassa meşk defterleri vasıtasıyla işlenebilir. Bütün bir 

sınıfın yazıda birbirine yakın bir düzeyde olup olmadığına dikkat edilmelidir. 

Bazı çocuklar yazarlarken başlarını büker, dillerini çıkarır, parmaklarını, 

elbiselerini, defterlerini kirletirler. Bütün bunlar öğretmenin müşfik ve özenli 

tutumuyla giderilebilir. Öğretmen ayrıca, çocuklara yazı yazarken beden 

duruşlarını bozmadan oturmalarını öğretmelidir. 

Çocuklar birdenbire ve mükemmel, doğru bir yazı yazamazlar. Yazının 

alışkanlık haline gelebilmesi için sık sık yazdırarak, ayni harf ve kelimeleri başka 

başka cümlelerde bir çok kez tekrar ettirmelidir. 

Öğretmen çocuğa el yazısıyla kitap yazısını bir arada okuyabilmek 

alışkanlığını kazandırmalıdır. 

Çocuklar ilk sınıfta kurşunkalemle, daha sonra mürekkep ve demir kalemle 

yazıya alıştırılmalıdır. Ve artık yeni lâtin harflerimiz medenî şeklini bulmuş 

olduklarından kamış kalem ve siyah mürekkep aramaya lüzum olmadığını izaha 

gerek yoktur. 

Meşk defterinin tashihine gelince: 

Bunlar ya müşterek hataların düzeltilmesi için tüm sınıfa karşı karatahtada 

yapılır; yahut da ferdî hatalar için talebe arasında gezerek her çocuğun 

defterinden ayrı ayrı yapılır. Herhalde muallim defterlerde yapacağı tashihlerde 

başka renkte bir kalem kullanmalı ve bazen çocuğun elini kendi eline alarak – 

kalem çocuğun elinde olmak şartıyla – yanlış yazılmış olan kelimeleri el birliğiyle 

yazmalıdır. Ancak her zaman buna müracaat etmek çocuğun teşebbüs ve 

19

20 

YAHYA AKYÜZ 

cesaretini kırar ve çocuk yazmaktan çekinir. Bu nedenle aşırıya gitmemek icap 

eder. 

Bir harfin arzu edilen şekilde yazılabilmesi için acele etmemelidir. 

Yazıda çocuk kendi hatasını kendisi düzeltemez. Zira, yazı bir zekâ işi 

olmaktan ziyade bir alışkanlıktır. Çocuğun kalemi tutmasını, hareket ettirmesini 

öğrenmesi kadar da her harfin yazılması için lâzımgelen meleke ve itiyadı 

öğretmenin öğretimiyle kazanması lâzımdır. 

Fuat Baymur (1901-1974) 

Bu eğitimcimizin Eğitim Bakanlığının “ilkokul öğretmen kılavuzları” 

arasında 1939’da yayınladığı İlk Okuma ve Yazma Öğretimi başlıklı bir eser vardır. 

Yayın tarihi bakımından inceleme alanımız dışında kalsa da bu esere kısaca 

değinelim. Yazar şu önemli belirlemeleri yapar: 

İlk okuma ve yazı faaliyeti, eskiden bir alfabe kitabının çerçevesi içinde 

cereyan eder, bunun dışına çıkmayı öğretmenler hatırlarından bile geçirmezlerdi. 

Şimdiki ilkokul programına göre, “birinci sınıfta okuma ve yazma faaliyeti, 

bu sınıfın bütün öğretim faaliyetinin ayrılmaz bir unsurunu teşkil eder. Okul 

hayatı ve bilhassa beraber yaşanan hayat bilgisi mevzuları, okuma-yazma için, 

doğal birtakım fırsatlar hazırlar. İlk okuma-yazma faaliyeti işte bu fırsatlardan 

geniş ölçüde faydalanmaya çalışacaktır.” 

Buna göre her öğretmenin, talebesine okutup yazdıracağı konuları 

doğrudan doğruya kendisinin seçmesi gerekmektedir. 

Yazı kaleminin esas unsuru kalem ucudur. Kalem ucunun seçimi bütün 

yazı işi ve fakat bilhassa ilkyazı öğretimi için son derece önemlidir. 

Bizde eski yazı devresinde uzun müddet kamış kalem kullanılmıştır. Bu 

kalem, bu iş için çok uygun bir vasıta idi. Sonradan çelik uçlar çıkınca, yazı 

bundan çok zarar gördü. Yabancı dil öğretiminde sivri uçlar kullanılırdı. Yeni 

harflerin kabulü üzerine yazı bu uçlarla yazılmaya başlandı. Halbuki bu uçlar, 

yazma esnasında sürekli bir tazyik değişmesine lüzum gösterirler: Bunlarla 

yazarken, el yukarıya doğru hareket ettiği vakit az tazyik yapmalıdır. Yoksa gayet 

sivri olan uç kâğıda batar. Buna mukabil aşağıya doğru olan çizgiler, gayrı irâdi 

olarak daha kuvvetli bir tazyikle meydana gelirler. Bu sürekli tazyik değişmesi, 

çizgilerin ince ve kalın olmasına ve dolayısıyla adalelerin yorulmasına neden 

olur. 

Sonuç ve Genel Değerlendirme: 

Binbeşyüz yıldan beri yazısı bulunan, bu süre zarfında birçok farklı alfabe 

kullanmış olan Türkler, İslâmiyeti kabul ettikten sonra Arap yazısını 

benimseyerek bununla birçok kitaplar yazmışlardır. Türkler bu yazıyı sanata ve 

soyut resme dönüştürerek onun estetik kurallarını ve ölçülerini belirlemişlerdir.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

Öyle ki, İslâm dünyasında, “Kur’an’ın Mekke’de indiği, Mısır’da okunduğu, fakat 

İstanbul’da yazıldığı” söylenegelmiştir. 

Bu incelememizde asıl konumuzun dışında olduğu için “hat sanatı” 

üzerinde hemen hiç durmadık. 

Asıl konumuz olan “Tanzimattan Cumhuriyete okullarda yazı öğretimi”ne 

gelince, incelememizden bu alanda bazı temel sonuçlar çıkarmamız 

mümkündür: 

1. Tanzimat ile beraber okullarda genel olarak yazı öğretimi önem 

kazanmıştır. Bunda Tanzimat döneminin okuryazar memurlara ve aydınlara 

olan ihtiyacı etken olmuştur. Her düzeydeki okullarda haftada 2 saat kadar yazı 

dersi yer almıştır. Dört öğretmeni bulunan bazı orta öğretim kurumlarında 

bunların ikisinin yazı öğretmeni olması yazı öğretimine verilen önemi gösterir. 

2. Yazı öğretimi sıbyan mekteplerinde, “bütün yazı çeşitlerinin anası” 

denen sülüs ve nesih türü yazıların öğretimi ile başlamış, okulun düzeyi 

yükseldikçe “el yazısı” denen rik’a yazısı programlarda yer almıştır. Oysa 

öğrenciler, günlük hayatta mektup vs. yazmakta kullanılan rik’a yazısına bir an 

önce geçmeyi istemişlerse de, resmî programlarda Kur’an ve kitap yazısı olan 

nesih ile camilerde ve kitabelerde süslü yazı olarak kullanılan sülüs türü yazılara 

her zaman öncelik verilmiştir. 

3. Tanzimat döneminde ilk kez, 1847 tarihli “hocalara Tâlimat”da ve Selim 

Sabit Efendinin 1870 tarihli kitabında okullarda genel yazı öğretimi yöntemleri 

üzerinde durulmuş, “okuma ve yazmanın beraber öğretilmesi” şeklinde çağdaş 

ve doğru bir ilke ortaya atılmıştır. 

4. Özellikle II. Meşrutiyet döneminde (1908-1918) İstanbul 

Darülmuallimîni öğretmenleri ve başka eğitimcilerce genel yazı öğretiminin 

yöntemleri üzerinde ayrıntılı yayınlar yapılmıştır. 

5. Cumhuriyet döneminde 1928’de Arap harfli yazı kaldırılarak lâtin 

alfabesi temelli yeni yazı kabul edilmiş ve yazı öğretimine yine çok önem 

verilmiştir. Bu önem vermenin temel nedenlerinden biri Cumhuriyetin en 

önemli devrimlerinden olan alfabe devriminin bir an önce yerleşmesini sağlama 

ihtiyacıdır. Ancak, yazı öğretimi yöntemleri II. Meşrutiyet dönemindeki 

yöntemlerden pek farklı değildir. Nedeni de, yazı eski olsun yeni olsun, onun 

öğretiminde bazı ortak ilkeler vardır ve Cumhuriyet döneminin bu konularda 

fikir üreten eğitimcileri esas olarak II. Meşrutiyet döneminde yetişmişlerdir. 

İsmail Hakkı Baltacıoğlu bu eğitimcilerin arasında önde gelir. 

6. İncelememizden çıkan bir önemli sonuç da üslûpla ilgilidir. Osmanlı 

döneminde aydınların ortak bir yazı üslûbu oluşmuştu. Çünkü hepsi okullarda 

aynı yazı ölçü ve kurallarını öğrenerek yetişiyorlardı ve güzel bir el yazısına 

toplumda çok değer veriliyordu. 

21

22 

YAHYA AKYÜZ 

Oysa, Cumhuriyet dönemi öğrencilerinin ve aydınlarının yazısında ortak 

bir üslûp oluşmamıştır. Bunu Mehmet Kaplan 1974 tarihli bir yazısında şöyle 

dile getirir: 24 

“Öğrencilerin imtihan kâğıtlarını okuyorum. Hiçbir yazı ötekisine 

benzemiyor. Hepsi harfleri kendisine göre çiziyor, birleştiriyor ve ayırıyor. Yazı, 

yazana bağlıdır ama bu kadar şahsîlik de anarşinin ta kendisidir. 

Buna karşılık, eskilerin el yazıları ne kadar muntazam, güzel ve ahenklidir! 

Bağdat’ta Ahmet Efendi’nin yazdığı bir mektup ile Selânik’te Mehmet 

Efendi’nin yazdığı mektup, mekân ve şahsiyet farkına rağmen ikiz kardeşler gibi 

birbirine benzer. 

Bu benzeyiş, aynı örneğe göre yetiştirilmenin sonucudur. Eski Türk 

medeniyetinde ‘örnek’ önemli bir yer tutuyordu. Sadece yazının değil, her şeyin 

seçilebilecek üç-dört örneği vardı. Herkes yazısını, kıyafetini, davranışını, 

düşüncesini bu örneğe uydurmağa çalışırdı. Bundan dolayı ‘benzer şekiller’, 

binlerce, on binlerce defa tekrarlanır ve bütün ülkeye yayılırdı. Böylece, koca 

Osmanlı devletinde, hayatın hemen her şekli belli bir “üslûp” içinde görünürdü. 

Eski Türk camisini, minaresini, hamamını, medresesini, sebilini, yazısını, 

kıyafetini nereye giderseniz gidiniz, derhal tanırsınız. Bütün eski büyük 

medeniyetler gibi Osmanlı da kendisine has, güzel, ortak bir üslûp meydana 

getirmişti. 

Eskiler orijinal olmaya değil, her sahada ‘ortak ideal örnek’e uymaya önem 

veriyorlardı. Onların hepsini ferdiyet olmaktan kurtaran, yüksek bir medeniyetin 

uzvu yapan şey, ortak inançlar, müesseseler ve örneklerdi. 

Kur’an onları birleştiriyordu. Aynı Tanrı’ya tapıyorlar, aynı Peygamber’e 

inanıyorlardı. Değer hükümleri birdi: Neyin günah, neyin sevap olduğunu hepsi 

biliyordu. En küçük yaştan itibaren çocuklara toplumun ortak inancı, ortak 

davranış şekilleri, ortak örf ve âdeti öğretiliyordu. Bu toplumda önemli olan 

sivrilmek, kendini göstermek değil, örneğe uymaktı. Bundan dolayı kimse ne 

yapacağını şaşırmıyor, adımlarını emin atıyordu (…) 

Şimdi örnek, âdab, töre, örf ve âdet diye ferde şekil veren o dış baskılardan 

hiç biri yok. Herkes başıboş, kendi kendine, şaşkın, çılgın ve acaip. Bunu el 

yazılarından olduğu kadar, kıyafetlerden, duygu ve düşüncelerden, sanat 

eserlerinden de anlamak mümkün. Doğru ve eğrinin, güzel ve çirkinin, iyi ve 

kötünün ne olduğunu kimse bilmiyor.” 

24 Mehmet Kaplan, “Örnek ve Tekrar”, Hisar, Sayı 123, Mart 1974.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

BELGELER ve AÇIKLAMALARI 

Belge 1. Sülüs, Nesih ve Ta’lik yazı türlerini konu alan bir öğrenci Meşk Mecmuası 

(Eser: Mehmet İzzet, 1321=1905) (Yahya AKYÜZ Arşivi) 

Belge 2. Belge 1’deki Meşk Mecmuası’nın ilk sayfası. Sülüs ve Nesih yazı türleriyle 

“Rabbiyessir…” duası. Bu örnek yazı ve harfler hat sanatı ile ilgili olmakla beraber, Osmanlı 

döneminde genel yazı öğretimi de bu şekilde başlardı. (Yahya AKYÜZ Arşivi) 

23

24 

YAHYA AKYÜZ 

Belge 3. Öğrencilere mahsus Sülüs yazı türü Meşk Defteri 

(Tarihsiz, muhtemelen 1900’lerin başı) (Yahya AKYÜZ Arşivi) 

Belge 4. Belge 3’teki Meşk Defteri’nin ilk iki sayfası: Bu Meşk Defteri’nde harfler ince çift 

noktalarla yazılmıştır ve öğrenci kamış kalemini bunlara uygun kalınlıkta açıp çift noktaların 

arasından gidecektir. Belge 4’teki yazılar tarafımızdan 1958 yılında hat dersleri almaya 

başladığımızda yazılmıştır. Yazı öğretiminde tekrarın önemini çok iyi anlayan Osmanlı eğitimcileri 

çocuklara bir yazı örneğini, yani “meşk”i pek çok kez yazdırmışlardır. “Aşk olmadan meşk olmaz” 

şeklindeki söz, sevgi, sabır, özen isteyen bu çalışmayı çok güzel anlatmaktadır. 

(Yahya AKYÜZ Arşivi)


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

Belge 5. Sıbyan mektepleri için Rik’a yazısı 

Karalama Defteri (1322=1906) (Yahya AKYÜZ Arşivi) 

Belge 6. Belge 5’teki Karalama Defteri’nin ilk iki sayfası 

(Belge 4’teki açıklamalar aynen Belge 6 için de geçerlidir. (Yahya AKYÜZ Arşivi) 

25

26 

YAHYA AKYÜZ 

Belge 7. Sülüs türü yazının öğretilmesi konusunda eski bir Meşk Mecmuası’ndan öğretmenlere 

Rik’a türü yazı ile uyarı: “Muallimîne ihtar: Sülüs hattını talebenin kolaylıkla öğrenmeleri için 

şâkirdana yevmiye oniki satır karalama yazdırılması ve haftada üç defa meşk gösterilip vâki olan 

kusurların tashih olunması ve hurufatın kaidelerinin hat muallimi tarafından irae ve tefhim 

olunması iktiza eder.” 

Hat: Yahya AKYÜZ (Şubat 2011, yazı türü: Rik’a) (Yahya AKYÜZ Arşivi) 

Belge 8. İ.H. Baltacıoğlu’nun 1928 tarihli Okuma Yazma Kitabı’ndan iki sayfa: çocuk resmi ve 

oyuncağının bulunduğu sayfa Nesih türü yazı ile yazılmıştır. Bu kısım “okuma” ile ilgilidir. Karşı 

sayfa Rik’a türü yazı ile yazılmıştır ve “yazma” ile ilgilidir. Her iki metin de aynıdır. Baştan 2-3 

cümle şöyledir: “Benim bir arabam var. Kardeşimin iki arabası var. Senin araban var mı? 

Kardeşimin de vardır. Annemin bir kuzusu var…” 

(Yahya AKYÜZ Arşivi)


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

Kaynakça 

(Yalnızca metinde atıf yapılan kaynaklar gösterilmiştir.) 

AHMET ÇELEBİ: İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, İstanbul, 1998 (Çev. A. Yardım). 

AHMED RASİM: Muharrir, Şair, Edip, İstanbul, 1980. 

AKYÜZ, Yahya: İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Tâlimatı, 

OTAM, 1994, Sayı 5. 

AKYÜZ, Yahya: Yazılı Eski Bir Çeşme Tası ve Türk Kültür ve Eğitim Tarihindeki Yeri, 

Millî Eğitim, Tem. Ağ. Eyl. 1996, Sayı 131. 

AKYÜZ, Yahya: Türk Eğitim Tarihinde Okullarda Disiplin Anlayış ve Uygulamalarına 

Bir Bakış, II. Ulusal Çocuk ve Suç Sempozyumu, Ankara, 2003. 

AKYÜZ, Yahya: Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2010), Ankara, 2010 (18. Baskı). 

BALTACIOĞLU, İsmail Hakkı: Yazının Usûl-i Tedrisi, İstanbul, 1340. 

BALTACIOĞLU, İsmail Hakkı: Terbiye Esaslarına Göre Okuma Yazma Kitabı, İstanbul, 

1928. 

BALTACIOĞLU, İsmail Hakkı: Hususî Tedris Usûlleri, İstanbul, 1930. 

BAYMUR, Fuat: İlk Okuma ve Yazma Öğretimi, İstanbul, 1939. 

BERKER, Aziz: Türkiye’de İlköğretim (1839-1945), Ankara, 1945. 

ERCİLASUN, Ahmet Bican: Türk Dili Tarihi, Ankara, 2007. 

ERGİN, Osman: Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, 5 C. 

GAZALÎ: İhya u Ulûmi’d Din I, Ankara, 1963 (Çev. A. Serdaroğlu). 

İNAL, İbnülemîn Mahmud Kemal: Son Hattatlar, İstanbul, 1970. 

KAPLAN, Mehmet: Örnek ve Tekrar, Hisar, Mart 1974, Sayı 123. 

Kur’an, Türkçe Çeviri: Hüseyin ATAY, İstanbul, 1998. 

MEVLÂNÂ CELÂLETTİN RUMÎ: Fihi Mafîh, İstanbul, 1969 (Çev. M.Ü. 

Anbarcıoğlu). 

NAMIK KEMAL: “Memur”, İbret, 7 T. evvel 1288. 

ONGUN, Cemil Sena: Hususî Tedris Usûlleri, İstanbul, 1929. 

ONGUN, Cemil Sena: İlk ve Orta Tedrisatta Hususî Tedris Usûlleri, İstanbul, 1932. 

ÖLMEZ, Vahyi: Hakikî Müslüman …, Dersaadet, 1328. 

RÜŞDÜ: Nuhbetü’l Etfâl, İstanbul, 1857-1858. 

Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, İstanbul, Hicrî 1317. 

SELİM SABİT: Rehnümâ-yı Muallimîn, İstanbul, 1870. 

27

Osmanlı Taşrasında 

Bir Yetki Alanı: Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş 

Vekâleti Görevi ve Kapsamı 

A Jurisdiction in the Ottoman Province: 

The Duty and Scope of Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş 

Vekâleti 

Özet: 

Nilüfer Alkan Günay ∗ 

Osmanlı idarî düzeni ile ilgili yapılan çalışmalarda son yıllarda 

özellikle taşradaki yetki alanlarının tanımlanması meselesi üzerinde 

yoğunlaşıldığı söylenebilir. Özellikle üzerine birçok tartışmanın 

yürütüldüğü ve birçok karanlık noktanın aydınlatılmayı beklediği 18. 

yüzyıl Osmanlı tarihi yazımında yetki alanlarının tanımlanması konusu 

büyük önem taşımaktadır. Bu makalede de Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş 

Vekâleti görevi konusu ele alınmıştır. Konuyla ilgili çok sayıda belge 

içeren 18. yüzyıl Bursa Şer’iyye Sicillerinden yararlanılarak Haremeyn-i 

Şerifeyn Müfettişi Vekili’nin görev tanımı, yetki alanının sınırları ve 

taşrada diğer şer’ yetkilileri olarak kadılar ve nâiblerle olan yetki 

çatışmaları değerlendirilmeye çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekili, 18. 

yüzyılda Bursa, Osmanlı taşra yönetimi, Vakıf 

Abstract: 

It is safe to say that in recent years, research on the Ottoman 

administrative organization have generally focused on defining 

jurisdictions in the Ottoman province. Drawing the boundaries of the 

jurisdictions is of great importance, especially in clarifying and resolving 

the debates concerning 18 th century Ottoman historiography. This article 

will investigate the appointment, duty and jurisdiction of Haremeyn-i 

Şerifeyn Teftiş Vekâleti together with authority conflicts between 

∗ Dr., Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, niluferalkan@uludag.edu.tr.

30 

NİLÜFER ALKAN GÜNAY 

Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş Vekâleti and other judicial authorities based 

on the 18 th century court records of Bursa. 

Key Words: Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekili, 18 th century 

Bursa, Ottoman Provincial Administration, Foundation 

Giriş: 

Osmanlı taşra yönetiminde kuruluş döneminden itibaren bir bölgeye 

başlıca iki yönetici yollanmıştır: Biri ulemâ kökenli ve sultanın yargı yetkisini 

temsil eden kadı; diğeri askerî kökenli ve sultanın yürütme yetkisini temsil eden 

beydir. Bey kadı’nın hükmü olmadan hiç kimseyi cezalandıramadığı gibi, kadı da 

bey’in kuvvetine dayanmadan hükmünü uygulayamıyordu1. Bu iki işlevli 

uygulamanın paralelinde Osmanlı toprakları bir taraftan beylerbeylik (eyalet) ve 

sancak (liva) şeklinde askerî-idarî birimlere diğer taraftan da kazâ denilen şer’îidarî 

birimlere ayrılmıştı. Bu birimlerin başında da beyler ve kadılar 

bulunmaktaydı2. Temel idarî düzen böyle olmakla birlikte hem beyin (beylerbeyisancakbeyi) 

hem de kadı’nın yetkilerini sınırlayan veya paylaşan vazifeliler ile 

bölgeden bölgeye değişebilen bir takım farklı uygulamalar bulunmaktaydı. Bu 

çalışmada da kendisine çizilen yetki alanı çerçevesinde Kadı’dan bağımsız bir 

şekilde idarî, malî ve adlî konularda karar vermekle vazifelendirilen Haremeyn-i 

Şerifeyn Müfettişi Vekili konusu ele alınacaktır. Araştırmanın zaman ve mekân 

sınırlamasında 18. yüzyıl Bursası seçilmiştir. Bursa, çok sayıda selâtîn ve 

haremeyn evkāfına sahipti. 18. yüzyıl Bursası’na ait Şer’iyye Sicillerinde de 

Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi Vekili’nin gördüğü dava kayıtlarının bir araya 

getirildiği defterler bulunmaktadır. Birincil kaynak olarak bu defterlerden 

yararlanılacaktır. 

Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş Vekâleti Görevi ve Kapsamı 

Kadı, atandığı bölgede şer’î ve örfî hukukun uygulayıcısı olduğu gibi aynı 

zamanda üstlendiği idarî, malî, askerî ve beledî işlerle üst düzey bir yönetici 

konumundaydı3. Ancak yukarıda da belirtildiği üzere kadı’nın çevresinde onun 

gibi adlî konularda söz sahibi olan başka şahıslar da bulunuyordu. Bu kişiler 

Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekili, Nakîbüleşraf Kaymakamı ve nâiblerdi. 

1 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ: (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı 

Kredi Yay., İstanbul 2003, s. 108; Özer Ergenç, 16. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara 

Enstitüsü Vakfı Yay., Ankara 1995, s. 61; Özer Ergenç,, “Osmanlı Şehirlerindeki 

Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi 

Bildirileri, c. II, Ankara 1981, s. 1267 

2 Ergenç, a.g.e. 1995, s. 61. 

3 Halil İnalcık, “Mahkeme”, İA, c. 7, İstanbul 1970, s. 149.

OSMANLI TAŞRASINDA BİR YETKİ ALANI: HAREMEYN-İ ŞERİFEYN TEFTİŞ... 

(OTAM, 26 / Güz 2009) 

Nakîbüleşraf Kaymakamları 4 Hz. Muhammed soyundan gelenlerin kimlik 

bilgilerinin kaydını tutmak, müteseyyidleri (sahte seyyidleri) tespit etmek, 

seyyidlerin işleriyle ilgilenmek yanında kanunlara aykırı davranışları 

görüldüğünde onlar hakkında hüküm vermekle vazifelendirilmişlerdi 5. Nâibler 

ise kadılar tarafından atanıyorlardı ve onların sorumluluklarını paylaşıyorlardı. 

Örneğin Bursa kadılığı büyük kadılıklar (mevleviyetler) arasında yer alıyordu ve 

geniş bir alanı kapsıyordu. Bursa’ya kadı olan kişi hem çevre nahiyeler için 

nâibler tayin ediyordu, hem de Bursa içinde de Bâb Nâibi, Ayak Nâibi, Toprak 

Nâibi gibi yaptıkları işlere göre çeşitli isimler almış nâibler atıyordu 6. 

Bu araştırmanın asıl konusu olan Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi Vekili ise 

selâtîn, vüzerâ ve haremeyn evkāfının işleri ve reayasıyla ilgili davaları görmek 

üzere Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi tarafından atanmaktaydı 7. Bu noktada 

öncelikle Haremeyn-i Şerifeyn Evkāfı ve denetimi meselesinin açıklanması 

gerekmektedir. 

Haremeyn-i Şerifeyn vakıfları, Müslümanlar için kutsal sayılan Mekke ve 

Medine şehirlerindeki cami hizmetlileri, Peygamberin türbesinin hademeleri, 

muhtelif yerlerden hac niyetiyle veya yerleşmek üzere bu iki şehre gelenler ve 

orada yaşayan sâdât ile hac yerlerinde yaşayan fakirler için kurulan vakıflardı. 

Ayrıca vâkıflar, çoğunlukla vakıf hizmetlerinin yürütülemez hale gelmesi halinde 

de vakıf gelirlerinin Haremeyn’e gönderilmesini şart koşmaktaydılar. Diğer bir 

deyişle Haremeyn vakıflarının kapsamı sürekli bir genişleme halindeydi 8. 

4 Her kazâya ya da sancağa bir kaymakam atanmıyordu. Kaymakamlar daha çok 

birbirine yakın bir kaç yerleşim birimindeki seyyid ve şeriflerin üzerine atanmaktaydılar. 

Hasan Yüksel-M. Fatih Köksal, Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı kirâm ve Nakibüleşrâflar Ahmet 

Rıf’at Devhatü’n-Nukabâ, Dilek Matbaası, Sivas 1998; Örneğin 1771 yılında Bursa, 

Mudanya, İnegöl ve Kite (Cebel-i Cedîd ve Atîk nahiyeleri ile birlikte) kazâlarında 

bulunan sâdât üzerine tek bir Nakîbüleşrâf Kaymakamı atanmıştır. BŞS, B 197,10a. 

5 Rüya Kılıç, Osmanlıda Seyyid ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005, s. 87. 

6 Nurcan Abacı, Bursa Şehri’nde Osmanlı Hukuku’nın Uygulanması (17. yüzyıl), Kültür 

Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s. 59. 

7 Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekillerinin atanmaları ile ilgili belgelere bakıldığında 

genel olarak şu ifadelerin yer aldığı görülmektedir “....mahrûse-i Burusa’da vâki’ selâtîn-i 

izâm ve vüzerâ-yı kirâm ve Haremeyn-i Muhteremeyn evkâfı teftiş vekâleti umûrını rü’yet itmek üzere 

tarafımdan kemâ-kân size tefvîz ve ibkâ olunmuşdır gerekdir ki mârrü’z-zikr şehr-i Ramazânü’lmübârek 

gurresinden mahrûse-i merkûmede teftiş vekâleti umûrını siz rü’yet ve evkâf-ı mezkûreye 

müte‘allik deâvîyi istimâ’ ve icrâ-yı ahkâm-ı şer’iyye idüb cânib-i şer’den inhirâfa cevâz göstermeyesiz 

ve’s-selâm”. Bkz. BŞS, B 122, 60 b. 

8 Bahaeddin Yediyıldız, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, TTK Basımevi, 

Ankara 2003, s. 234; Samettin Başol, Kentleşme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Yönleriyle 17. 

Yüzyıl Bursa Vakıfları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış 

Doktora Tezi), Ankara 2008, s. 179. 

31

32 


Haremeyn-i Şerifeyn Vakıflarının denetimi, 1586 yılında Haremeyn Evkāfı 

Nezâreti kurularak Dârüssaâde Ağası nezâretine verilmişti. Haremeyn Evkāfı 

Nezâreti kurulduktan sonra selâtîn vakıfları ile Dârüssaâde Ağaları ve onların 

emri altındakilere ait vakıfların idaresi de Dârüssaâde Ağası’na verildi 9. 

Bu şekilde önemi ve sorumluluğu artan nezâretin işlerini yürütmek üzere 

Haremeyn Müfettişliği, Haremeyn Muhasebeciliği, Haremeyn Mukataacılığı ve Dârüssaâde 

Yazıcılığı adlarıyla dört yeni görev ihdas edildi. Nezâretle aynı tarihte kurulan 

Haremeyn Müfettişliği, bütün selâtîn ve haremeyn evkāfının hukukî işlerini ve 

kontrollerini yürütmekle görevliydi 10. Bu tür evkāfın yoğun olduğu bölgelere 

Haremeyn Müfettişi tarafından vekiller tayin edilmekteydi. 

Haremeyn vakıfları İstanbul ve Edirne’dekiler dışında özellikle Batı ve 

Orta Anadolu’da yoğunlaşmaktaydı. Bir eski başkent olarak Bursa’da da çok 

sayıda haremeyn ve selâtîn evkāfı bulunmaktaydı 11. Bursa Şer’iyye Sicillerine 

yansıyan, Haziran 1775 tarihli bir kayıt, Hüdâvendigâr Sancağı’nda ve 

çevresinde nâzır kontrolü altında bulunan vakıfların listesini içermektedir 12. 

Sıralanan 155 vakıftan 125’inin Dârüssaâde Ağası’nın, geri kalanının ise 

sadrâzam, kilercibaşı ve hazinedarbaşı gibi diğer üst düzey görevlilerin 

nezâretinde olduğu görülmektedir 13. 

Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi tarafından belirli bölgelerde çalışmak üzere 

vekillerin atanmasına ne zaman başlandığı ise çok belirgin değildir. Haremeyn-i 

Şerifeyn Müfettişliği, Haremeyn-i Şerifeyn Evkāfı Nezâreti ile birlikte 1586’da 

kurulmuştu. Ancak 1670’lerin başlarına ait bir Şer’iyye Sicili defterindeki 

9 Seyit Ali Kahraman, Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti, Kitabevi Yay., İstanbul 2006, s. 2-3. 

10 Ş. Tufan Buzpınar- Mustafa S. Küçükaşçı, “Haremeyn”, TDVİA, c. 16, s. 154. 

11 Suraiya Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar 1517-1638, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı 

Yurt Yay., İstanbul 1995, s. 91; 1530 tarihli Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri’nde 

Hüdâvendigâr Sancağı genelinde gelirleri selâtin evkāfına ayrılan birimler 4 kasaba, 228 

köy, 147 mezraa, 159 çiftlik, 113 zemin, 30 enhâr-ı çeltik olarak sıralanmıştır. Sancağın o 

tarihteki toplam hâsılatı içinde selâtin evkāfının hasılatının oranı 2.683.887 akçe ile 

%19,45’ti. Bursa özelinde ise kazâ sınırlarında 60 köy bulunuyordu ve 39’u selâtîn evkāfı 

olarak kayıtlıydı. Özer Ergenç, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, TTK Basımevi, Ankara 

2006, s. 126; A. Özkılınç vd. (Haz.), 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri 

(937/1530), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire 

Başkanlığı Yay., No:27, Ankara 1995, s. 18-32; Ömer Lütfi Barkan, Hüdâvendigâr Livası 

Tahrir Defterleri I, TTK Basımevi Ankara 1988, s. 121. 

12 Osmanlı Devleti’nde vakıfların denetiminden kadılar sorumluydu. Kadılar vakıfların 

ve mütevellilerin üzerinde sürekli ve mutlak bir denetim hakkına sahiptiler. Ancak 

devlet erkânından ya da saraydan bazı kişiler kurdukları vakıfların denetimini genellikle 

kendi meslek gruplarından şahıslara veya idarî hiyerarşiye göre kendi otoriteleri altında 

bulunan kişilere vermişlerdir. Böylece bazı vakıfların denetimini üstlenen bu kişiler nâzır 

unvanını alıyorlardı. Yediyıldız, a.g.e., s.187-188. 

13 BŞS, B 207,1a-b, 2 a-b.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

kayıtlara bakıldığında o tarihte kadı’nın yetkilerinin henüz yukarıda ele alındığı 

şekliyle bir sınırlamaya tabi tutulmadığı anlaşılmaktadır 14. Konuyla ilgili olarak 

kesin bir tarih vermek için daha kapsamlı bir araştırma gerekmektedir. Ancak bu 

uygulamanın –en azından Bursa için- 18. yüzyılda yerleştiği belirtilebilir. 

Müfettiş vekilleri, nâibler gibi yerel ulemâdan seçilmekteydiler 15. Hatta 

halihazırda nâib olanlardan atama yapılabildiği belgelerden anlaşılmaktadır. 

Kasım 1789’da teftiş vekâleti Bursa’da Bâb Nâibi olan Müderris es-Seyyid 

İbrahim Efendi’ye verilmiştir 16. Benzer bir şekilde Uryanîzâde Mehmed Râşid 

Efendi de önce Bâb Nâibliği yapmış sonra da Ocak 1790’da Haremeyn-i 

Şerifeyn Müfettiş Vekili olmuştur 17. Vekâlet sürelerine bakıldığında ise 

atamaların ortalama 1,5 yıl arayla yapıldığı söylenebilse de genel olarak belirli bir 

düzen takip edilmediği görülmektedir. 1777-1782 tarihleri arasında yapılan beş 

atama arasında geçen süreler altı ile yirmi ay arasında değişmektedir 18. Ancak her 

atamada farklı vekil tayin edilmemiştir. Bazı kayıtlarda bir kişinin ikinci kez 

atanarak görevinin uzatıldığı görülmektedir 19. 

Diğer taraftan yukarıda bahsedilen es-Seyyid İbrahim Efendi ile 

Uryanîzâde Mehmed Râşid Efendi’nin atanmaları arasında sadece 2 ay olması 

dönem dönem şehirde birden fazla vekil olabileceği fikrini akla getirmektedir. 

Nitekim bir fermanda aynı tarihte görevli iki müfettiş vekilinin isminin geçmesi 

de bu duruma işaret etmektedir 20. 

14 Örneğin Ağustos 1670 tarihli bir sicil kaydında Evkâf-ı Selâtin’den Gülruh Sultan 

Vakfı ile ilgili bir düzenleme için vakfın mütevellisi tarafından yapılan başvuruya 

cevaben çıkan fermanda bu konuda tek yetkili olarak Bursa Kadısı’na hitap edildiği 

görülmektedir. Bkz. Nurcan Abacı, The Ottoman Judges and Their Registers B 90, 295 (I-II), 

The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, s. 

573. (970 nolu belge). Benzer örnekler için bkz. a.g.e. s.14 (27 nolu belge); s. 49 (77 nolu 

belge); s. 361 (577 nolu belge). 

15 18. yüzyılın ikinci yarısına ait Bursa Kadı Sicillerinde kimlik bilgilerine ulaştığımız 9 

müfettiş vekilinden dördü kadı (Mevlânâ Hâfız Mehmed Emin Efendi, fahrü’l-kuzâti’lkirâm 

Ahmed Efendi, Mevlânâ İbrahim Efendi, Mevlânâ es-Seyyid Mustafa Reşid 

Efendi), 4’ü müderristir (es-Seyyid İbrahim Efendi, Uryanîzâde Mehmed Raşid Efendi, 

es-Seyyid Mehmed Tayyib Efendi, Mehmed Said Efendi). Diğer vekil ise Hasan 

Paşazâde es-Seyyid Hüseyin Efendi’dir. Ancak onun lakâbı ve Seyyid ve Efendi 

unvanları dışında bir veri bulunmamaktadır. Bkz. BŞS, B 230,1b, 10a, 14b, 11a; BŞS, B 

207, 29b, 38a, 45a, 74a. 

16 BŞS, B. 230, 10a. 

17 BŞS, B 230, 14b. 

18 B 207, 29 b, 38 a, 45a, 74 a, 85 a. 

19 Örneğin fahrü’l-müderrisîn es-Seyyid Mehmed Tayyib Efendi Haziran 1777’de Haremeyn-i 

Şerifeyn Teftiş Vekilliğine ikinci kez atanmıştır. Bkz. BŞS, B 207, 29b. 

20 BŞS, B 230,11a. 

33

34 


Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi Vekillerinin belirlenmesinde ön koşulun 

“ulemâdan olmak” olduğu aşikârdır. Ancak ulemâ arasında bu kişileri öne 

çıkaran ya da onların tekrar atanmalarını sağlayan ne idi? Başkentle ve 

Bursa’daki âyan ve eşraf olarak ifade edilen şehir adına alınan kararlarda etkili 

olan çevrelerle ilişkileri önemli bir belirleyici olabilir. Ancak bu süreci açıklığa 

kavuşturacak kayıtlar bulunmamaktadır. Diğer taraftan Kasım 1778’de 21 

atandıktan sonra 18 Nisan 1779’da tekrar vekil tayin edilen fahrü’l-kuzâti’l-kirâm 

Ahmed Efendi’nin ikinci atamasını gösteren sicil kaydında 22 gerekçe olarak 

öncelikle âyan ve eşrâf ve vakıf mütevellileri ile iyi ilişkilerinin vurgulanması bu 

açıdan dikkat çekicidir. Sonrasında da şer’iatı ve Padişahın emirlerini en iyi 

şekilde uygulayarak görevini layıkıyla yerine getirmesi belirtilmiştir. 

Son olarak Vekil, Bursa’da bulunan Haremeyn-i Şerifeyn Evkāfı Teftiş 

Vekâleti görevine atanıyordu. Ancak Bursa’da kurulan vakıflara gelir amaçlı 

tayin edilen köylerin Bursa’nın kırsal bölgesi yanında Hüdâvendigâr Sancağı’nın 

geri kalan yerlerine yayılması vekile bağlanan vakıf reayasının da mekânsal olarak 

dağınık bir alana yayılmasına neden olmuştu. Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi 

vekilleri sancak genelinde vakıf veya vakıf reayası ile ilgili sorun nerede olursa 

olsun davalarını Bursa’da görüyordu. Bu konuda çok çeşitli kayıtlar 

bulunmaktadır. Nitekim Aralık 1754 tarihli bir belgede 23 Çelebi Sultan Mehmed 

Han Vakfı köylerinden Bilecik Kazâsı’na tâbi Baş, Orta ve Sagîr köyleri reayası 

ayanlık iddiasında olanların kanuna aykırı topladıkları vergileri şikâyet için 

Bursa’da Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi Vekili huzuruna çıkmışlardı. Ayrıca 

vekilin de bir kadı gibi çeşitli mahkeme görevlileri ile çalıştığı yine dönemin 

kayıtlarından anlaşılmaktadır 24. 

Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi Vekili ve Yetki Alanı Mücadeleleri 

Osmanlı toprak düzeninde Havâss-ı Hümâyûndan ve Evkāf-ı Selâtîn’den 

olan dirliklerin yönetimi onları tasarruf edenlere bırakılmıştı. Yetki alanları 

içinde serbestiyyet üzere yönetim olduğu için sancakbeyinin ve geri kalan ehl-i 

örfün müdahalesi yasaktı. Sancak yönetiminde sancakbeyinin ve diğer ehl-i 

örfün yetkilerini sınırlayan bu uygulamanın benzeri kazâ yetkisinin tasarrufunda 

da geçerliydi. Konuyla ilgili dava kayıtlarına bakıldığında selâtîn ve vüzerâ evkāfı 

21 BŞS, B 207, 38a. 

22 “ol tarafta bi’l-cümle a‘yan ve eşraf ve mütevelliyân-ı evkâf ile hüsn-i ülfet ve...”. Bkz. BŞS, B 

207,45 a. 

23 BŞS, B122,7a –b. 

24 Vekilin gördüğü davalarla ve vekil atamalarıyla ilgili çok sayıda örnek olmakla birlikte 

vekilin nasıl çalıştığı ile ilgili ayrıntılar veren tek bir kayda rastlanmıştır. 25 Ocak 1749 

tarihli bir sicil kaydında “Burusa’da Müfettiş-i Haremeyn Vekili Mahkemesi’nde ser-muhzırân ve 

tahtacı olan es-Seyyid Molla Osman bin İbrahim” için berât talep edildiği belirtilmektedir. 

Osman bin İbrahim, mahkemede babasından boşalan yerlere atanmaktadır. Bkz. BŞS, 

B 122, 101b.


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

ile haremeyn evkāfının serbestiyyet statüsü vurgulandıktan sonra Dârüssâde 

Ağası’nın nezâretinde oldukları ve davalarına kadı ve nâiblerin değil Bursa’da 

bulunan Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekillerinin bakmalarının emredildiği 

görülmektedir 25. 

Bu durum kadılar ve nâibler ile Müfettiş Vekilleri arasında bir yetki 

mücadelesine neden olmuştur. Bu konuda tespit edilen kayıtlar, çoğunlukla kadı 

ve nâiblerin, kendi bölgelerinde sakin olmakla birlikte Müfettiş Vekili’nin yetki 

alanındaki reayaya müdahalelerini ortaya koyan ve merkezin bu müdahaleleri 

yasakladığını belirten fermanlar şeklindedir. 

Örneğin 20 Şubat 1756 tarihli bir belgede 26 Çelebi Sultan Mehmed Han 

evkāfı köylerinden olan Kite kazâsına tâbi Görükle köyü reayasından bir grup 

Bursa’da bulunan Müfettiş Vekili’ne gelerek Kite nâiblerinden şikâyetçi 

olmuştur. Müfettiş Vekili’nin konuyla ilgili gönderdiği ilâm sonucu gelen 

fermandan anlaşıldığı üzere nâiblerin hilâf-ı şer’ çeşitli bahaneler yaratarak köy 

halkına müdahale ettikleri, cezalar uyguladıkları ve bu durumun da köy halkını 

perişan ettiği vurgulanmıştır. İlgili fermanda nâiblerin vakıf reayasına 

müdahaleden men edildiği ve vakıf reayası ile ilgili davalara Haremeyn-i Şerifeyn 

Müfettişi Vekili’nin bakmasının emredildiği görülmektedir. 

Merkez, müfettiş vekilleri ile kazâ kadıları ve nâiblerinin yetki 

çatışmasından, ilgili köylerin halkının müfettiş vekiline başvurması sonucu 

haberdar olabilmiştir. Şubat 1778 tarihli bir kayda göre Haremeyn-i Şerifeyn 

Evkāfı’na bağlı köylerin ahalilerinden otuzdan fazla kişi Bursa’da Müfettiş 

Vekili’nin huzuruna gelerek Mudanya Nâibini ve diğer kazâların hükkâmını 

(kadı veya nâibleri) şikâyet etmişlerdir. Bu şahıslar (yine) Haremeyn-i Şerifeyn 

Evkāfı köylerine müdahale edemeyeceklerini bildikleri halde daha fazla para 

kazanmak isteğiyle yoktan dava icat ederek bunları halka yüklemektedirler 27. 

25 Çelebi Sultan Mehmed Han evkafı köylerinden Görükle köyüyle ilgili bir davada bu 

durum şu ifadelerle özetlenmiştir: “Mahrûse-i Burusa’da vâki’ merhûm Çelebi Sultan Mehmed 

Han -tâbe serâhû- evkafı kurâsı reâyâları hatt-ı hümâyûn-ı şevket-makrûnum virilmekle mefrûzü’lkalem 

maktû’ü’l-kadem min külli’l-vücûh serbest olub taraf-ı vakıfdan voyvodaları yedleriyle 

serbestiyyet üzere zabt ü rabt olunagelüb Ağa-yı müşârün ileyhin (Dârüssaâde Ağası) nezâretinde 

vâki’ Rumili, Anadolu vesâir mahallerde selâtîn-i izâm ve vüzerâ-yı kirâm evkāfı kurâsı reâyaları 

deâvîleri Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi yahud taraflarından vekilleri muvâcehesinde istimâ‘ 

olunagelüb min ba’d şehirlerde vâki’ oldukda mevâli ve kasaba ve kurâda vâki’ oldukda kuzât ve 

nüvvâb istimâ’ iylememek bâbında bundan akdem hatt-ı hümâyûn-ı şevket-makrûn ile .. müteaddid 

evâmir-i aliyye sâdır oldığı...” BŞS, B 122,37 b, (Bkz. Ek). Bu kayıtta selâtin ve vüzerâ evkafı 

yanında Haremeyn-i Şerifeyn Evkafı belirtilmese de diğer kayıtlarda Haremeyn 

Evkāfının da bu kapsamda sıralandığı görülmektedir. Benzer kayıtlar için bkz. BŞS, B 

230,10a, 18a; B 105,31a; B 207, 31a. 

26 B 122,37 b. 

27 BŞS, B 207,31 a. (Şubat 1778). 

35

36 


Mudanya Nâibi hakkındaki ilk şikâyet bu değildi. Daha önce de başka 

kimselerin de yardımıyla Trilye köyü halkından öşür adı altında usulsüz vergi 

topladığı için şikâyet edilmiştir. 1776 yılı başlarına ait bu kayıt 28 ve diğerinde 

Mudanya Nâibi’ne ve diğer hâkimlere padişahın emri hatırlatılarak ve buna 

uygun hareket etmeleri; Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekili’ne de yetki 

alanındaki köylerde bu müdahalelere izin vermemesi emredilmiştir. Ayrıca 

haksız yere toplanan vergiler sahiplerine geri verilecektir. Bu davalardan da 

anlaşıldığı üzere merkezin bu konudaki siyaseti “uyarmak ve müdahaleye izin 

verilmemesini emretmek”le sınırlıydı 29. 

Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi Vekili ile kadı ve nâibler arasındaki yetki 

alanı çatışmalarına bakıldığında bunun her zaman tek taraflı bir çatışma olduğu 

görülmektedir. Padişahın emrine aykırı olarak bu tür vakıflara ve reayasına 

müdahale eden taraf daima kadı ve nâibler olmaktaydı. Bu noktada öncelikle 

Bursa kazâsı ve çevresinde Dârüssaâde Ağası nezâretinde olan vakıf alanların 

genişliği hatırlanmalıdır. Bu vakıf reayalarının davalarına bakamamak bölgede 

görevli olan kadı ve nâiblerin gelirlerini azaltan bir etkendi. Çünkü kadılar ve 

nâibler gelirlerini gördükleri davalardan aldıkları ücretlerden sağlamaktaydılar 30 

Diğer taraftan sancak merkezi konumundaki Bursa’da, kadı ve vekil 

arasında bu türden bir çatışmaya dair sadece tek bir örneğe rastlanmıştır 31: 1756 

yılında Bursa’da bulunan Haremeyn-i Şerifeyn Evkāfı köylerinden İnesi 

köyünün mültezimi el-Hac İsmail ile köyün sakinlerinden merhûm İbrahim 

Ağa’nın varisleri arasındaki arazi davaları Müfettiş Vekili tarafından görülmüş 

iken Bursa kadısı müdahale etmiştir. Bu durum üzerine doğrudan 

Şeyhülislam’dan Bursa kadısına bu müdahaleden men’ edildiğini bildiren bir 

mektup yollanmıştır. 

Bursa Kadısı ve Müfettiş Vekili arasındaki ilişki bir ast-üst ilişkisi olarak 

gözükmemektedir. Vekil, doğrudan merkeze yazabilmekte ve bağımsız dava 

görmektedir. Ayrıca merkezden gelen emirlerde doğrudan vekile hitap 

edilebilmektedir 32. 

Bu konuda incelenen sicil kayıtlarına dayanarak Haremeyn-i Şerifeyn 

Müfettiş Vekilleri’nin gördükleri davaların daha çok şehrin dışındaki vakıf 

reayası üzerinde yoğunlaştığı söylenebilir. Şehrin içinde belirttiğimiz kapsama 

giren çok sayıda vakıf eser ve onların mürtezikası olmakla birlikte bu vakıfların 

reayası daha çok sancağın geri kalanında yoğunlaşmaktaydı 33. Ayrıca Vekil’in 

28 BŞS, B 207, 10 b. 

29 BŞS, B 207,6a, 10b ve 31a; B 230,10a; B 122,22 a-b; BŞS, B 122,4b, 12a, 18a. 

30 Abacı, a.g.e., s. 53-54, 173. 

31 BŞS, B 122, 30b. 

32 Örneğin bkz. BŞS, 122,4b,7 a-b; B 207,14 a. 

33 Bursa sakinleriyle ilgili olarak Müfettiş Vekili’nin gördüğü davalara örnek olarak 

Nilüfer Hatun Evkafı’ndan Hızırlık Mescidi imamlığı hakkındaki 1737 tarihli dava ile 

Hacılar Mahallesi sakinlerinden olup Haremeyn-i Şerifeyn evkafı reayasından olan


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

bizzat Bursa’da olması şehirde kadı ve nâiblerin müdahalelerini sınırlayıcı bir 

etken olmalıdır. 

Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş vekilleri şehir idaresine de etki edebiliyordu. 

Şehir idaresinde doğrudan etkin olan Hüdâvendigâr Sancağı Mütesellimi, Bursa 

kadısı ve nâibleri, Yeniçeri serdarları (ağaları), âyan-ı vilâyet ile Şehir Kethüdâsı, 

Pazarbaşı ve Nakîbü’l-eşraf Kaymakamından oluşan gruba Haremeyn-i Şerifeyn 

Müfettiş Vekili de dahildi. Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş vekilleri, tüm şehir 

halkına yüklenen bir takım sorumluluklarla ilgili gönderilen fermanlarda 

muhatap alınanlar arasında çoğunlukla listelenmemiştir 34. Ancak mütesellim 

tayini ve azliyle ilgili meselelerde Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekili’nin de söz 

hakkı vardı ve merkez tarafından da muhatap alınmaktaydı. 1782 yılında merkez 

tarafından Hüdâvendigâr Sancağı Mütesellimliği görevine talip olan iki kişi 

arasından hangisinin göreve layık olduğu şehir ileri gelenlerine sorulduğunda; 

Bursa Kadısı’nın yanında Haremeyn-i Şerifeyn Müfettiş Vekili’nin de bir ilâm 

göndererek Hafız İsmail adlı kişiyi önerdiği Kepecioğlu tarafından 

kaydedilmiştir 35. Benzer bir olay da 1788 Ağustos ayında yaşanmıştır: 

Mumcuoğlu Sadık adında biri mütesellim olarak tayin edilmek üzereyken Bursa 

Kadısı ve Müfettiş Vekili merkeze yazarak bu kişinin göreve uygun 

olmayacağını bildirmişlerdir. Bunun üzerine de bu kişi mütesellim tayin 

edilmemiştir 36. 

Sonuç: 

Haremeyn-i Şerifeyn Teftiş Vekâleti görevini tasarruf eden kişi Bursa’da 

Haremeyn-i Şerifeyn Evkāfı nezâreti kapsamına giren vakıfların denetimi ve bu 

vakıfların reayalarının davalarının görülmesiyle görevlendirilmekteydi. 

Dolayısıyla kadı ve nâiblerin yetki alanları ile Müfettiş vekillerininkiler farklıydı. 

Kadı ve nâibler atandıkları birim sınırları içinde yetkiliydiler. Müfettiş vekilleri 

ise onların yetki alanları içinde farklı bir statüye yerleştirilen bahsi geçen 

vakıfların reayasının davalarını görmekle görevlendirilmişlerdi. Haremeyn-i 

Şerifeyn Müfettişi Vekili’nin bu görevi dışında Bursa’da şehrin “karar vericiler 

grubu” (şehirdeki ehl-i örf ve ehl-i şer’ ile a‘yân-ı belde) olarak ifade edilebilecek 

grup içinde yer aldığı tespit edilmiştir. Ayrıca vekâletinin devamının yine bu 

grup içindeki ilişkileriyle yakından bağlantılı olduğu düşünülmektedir. 

Ek 

Zeynep binti Hacı Salih’in şikâyetçi olduğu 1754 tarihli dava örnek gösterilebilir. Bkz. 

BŞS, 197, 36a; B 122, 27 a. 

34 Örneğin bkz. BŞS, B 184,8 b; B 197,15 a, 17a. 

35 Bu olayla ilgili olarak başka bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak Kepecioğlu ayrıca Hafız 

Seyyid İsmail’in daha önce de 1759’da mütesellim tayin edildiğini, 1782 sonrasında 

(başka kimselerin atandığı dönemler olmakla birlikte) 1791 yılına kadar mütesellim 

olarak icraatından bahsetmektedir. Kâmil Kepecioğlu, Bursa Kütüğü, c. 2, Haz. Hüseyin 

Algül vd., Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay., Bursa 2009, s. 249, 251. 

36 Kepecioğlu, a.g.e. c. 4, s. 64. 

37

38 


20 Şubat 1756 tarihli bu belgede Kite nâiblerinin Çelebi Sultan Mehmed 

Han Evkāfı köylerinden Görükle reayasına hilâf-ı şer’ müdahalede bulundukları 

görülmektedir. (BŞS, B 122, 37 b.)

Kaynakça 


(OTAM, 26 / Güz 2009) 

ABACI, Nurcan, Bursa Şehri’nde Osmanlı Hukuku’nın Uygulanması (17. yüzyıl), T.C. Kültür 

Bakanlığı Yay., Ankara 2001. 

BARKAN, Ömer Lütfi, Hüdâvendigâr Livası Tahrir Defterleri I, TTK Basımevi Ankara 

1988. 

BAŞOL, Samettin, Kentleşme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Yönleriyle 17. Yüzyıl Bursa Vakıfları, 

Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 

Ankara 2008. 

Bursa Şer’iyye Sicilleri (B 197, B 122, B 207, B 230, B 184 nolu defterler). 

BUZPINAR, Ş. Tufan - Mustafa S. Küçükaşçı, “Haremeyn”, TDVİA, C. 16, ss. 153- 

157. 

ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerinde 

Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, c. II, Ankara 1981, ss. 1265- 

1274. 

ERGENÇ, Özer, 16. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yay., Ankara 

1995. 

ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, TTK Basımevi, Ankara 2006. 

FAROQHİ, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar 1517-1638, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı 

Yurt Yay., İstanbul 1995 

İNALCIK, Halil, “Mahkeme”, İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1970, ss. 149-151. 

İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ: (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı 

Kredi Yay., İstanbul 2003, 

KAHRAMAN, Seyit Ali, Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti, Kitabevi Yay., İstanbul 2006. 

KEPECİOĞLU, Kâmil, Bursa Kütüğü, c. 2 ve 4, haz. Hüseyin Algül vd., Bursa 

Büyükşehir Belediyesi Yay., Bursa 2009. 

KILIÇ, Rüya, Osmanlıda Seyyid ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005. 

ÖZKILINÇ, A. vd. (Haz.), 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530), 

T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire 

Başkanlığı Yay., No:27, Ankara 1995. 

YEDİYILDIZ, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, TTK Basımevi, 


YÜKSEL, Hasan- M. Fatih Köksal, Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı kirâm ve Nakibüleşrâflar 

Ahmet Rıf’at Devhatü’n-Nukabâ, Dilek Matbaası, Sivas 1998. 

39

40 

NİLÜFER ALKAN GÜNAY

Osmanlı-Venedik İlişkileri Ve XVII. Yüzyılın 

Başlarında Adriyatik Bölgesindeki Sınırlarda 

Yaşanan Bazı Sorunlar Üzerine 

Ottoman-Venetian Relations and Certain Problems 

Experienced at the Borders of the Adriatic Region 

Özet: 

Alpay Bizbirlik ∗ 

Osmanlı İmparatorluğu’nun Akdeniz dünyasında kuvvetli bir devlet 

olarak var olduğu andan itibaren, zaman zaman savaştığı komşularından 

biri de Venedik olmuştu. Bu komşuluk ilişkileri sırasında sık sık 

antlaşmalara ters olarak sınır bölgelerinde çatışmalar olduğu, ilişkilerin 

pek de istendik ölçülerde gelişemediği görülmektedir. Bu çalışmada sınır 

çatışmaları ve ihlaller hakkında epey malzeme sunan Başbakanlık 

Osmanlı Arşivi MAD tasnifinde 6004 numara ile kayıtlı olan bir defterin 

verileri esas alınarak XVII. Yüzyılın başlarında yaşanan sınır 

anlaşmazlıkları üzerinde durulacaktır. 

Anahtar Kelimeler: Osmanlı,Venedik,Sınır Anlaşmazlıkları. 

Abstract: 

After the Ottoman Empire became an important power in the 

Mediterrenean world, it fought with some of its neighbors including 

Venice. Disagreements occurred between the Ottoman Empire and 

Venice despite their agreements that regulated the relations between 

them. This study will analyze the border disputes between the Ottoman 

Empire and Venice at the beginning of 17th century based on defter 

no.6004 located at the MAD section of the Ottoman archives. 

Key Words: Ottoman Empire, Venice, Border Disputes. 

∗ 

Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, 

alpay.bizbirlik@mynet.com

Giriş: 

ALPAY BİZBİRLİK 

Asıl olarak Akdeniz çevresi devletleri arasında çağında hem karada hem de 

denizde en hatırı sayılır güçlerinden biri olan Osmanlı İmparatorluğu askeri 

varlığını karalarda sağlamaya başladığı dönemi takiben dikkatini güçlü bir ticari 

faaliyete sahne olan denizlere de çevirmekte gecikmedi. İmparatorluk için 

denizlerde hakimiyet, aslında hem kendi karalarını korumak, hem de bu güçlü 

ticarî faaliyetlerin olabilirse bir parçası olarak, olamazsa kontrol edip 

faaliyetlerden doğrudan ya da dolaylı bir pay almak demekti. 

Akdeniz çanağında bu siyasi rakiplerin başında şüphesiz denizlerde en çok 

faaliyet gösteren, sıkı bir ticaret ağına sahip olan aynı zamanda doğu mallarını 

batıya aktarma konusunda diğerlerine pek de fırsat tanımayan Venedik gelmekte 

idi. Venedik’le bir ölçüde istekleri çakışan her devletin yaşayacağı problemleri 

Osmanlı İmparatorluğu’nun da yaşaması kaçınılmazdı. 

Aslında Adriyatik’in kuzeyinde ve Venedik’in doğusunda yer alan, 

Avusturya’ya ait Segna 1 bölgesi, Osmanlı İmparatorluğu ile Venedik ana 

bölgesinin sınırlarını ayrı tutmuş, böylece bu iki devlet tarihin hiçbir döneminde 

sınır komşusu olmamıştır. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun Venedik’e tâbi 

olan topraklar ile kolonilerine sınır olması pek de uzun sürmemiş, Rumeli ve 

Balkanlar’daki fütuhatla birlikte Mora’daki cumhuriyete ait kale ve şehirler ile 

Dalmaçya kıyılarındaki topraklara ulaşılması iki siyasi oluşumu dolaylı olarak 

komşu yapmıştı. Böylece iki devletin egemen oldukları bölgelerin birbirine 

temas etmesi, XIV. yüzyılın son çeyreğinde gerçekleşmiş oluyordu. Bu yıllarda 

her iki devlet arasında bir gerginlik veya savaş hali doğmaması için gösterilen 

özen, bir takım sınır problemlerinin çıkmasını önlemişti. Hatta 1386’da Osmanlı 

askerleri Kroya ve İşkodra’yı ele geçirmelerine rağmen buraların Venedik’e ait 

olduğunun öğrenilmesinden sonra bölgenin Venedik’e geri verilmesi Osmanlı 

İmparatorluğu’nun o dönemde dış siyasasında bu şehir devletine bakış açısını 

göstermek açısından önemli bir örnekti 2. Bunun haricinde 1394 yılında I. 

Bayezid’ in Arnavutluk’taki faaliyetleri esnasında bir ara Adriyatik kıyısına yakın 

bulunan Boyana nehrinin Venedik’e ait bölümüne geçilerek ihlaller yapılmış, 

1 Bu bölgedeki Avusturya’ya bağlı korsanların zaman zaman Osmanlı İmparatorluğu ve 

ona bağlı Dubrovnik’e ait gemilere zarar verdiği ve deniz ticareti faaliyetlerini 

baltalamaya çalıştığı bilinmektedir. Bu konuda bkz. İdris Bostan, Adriyatik’te Korsanlık 

(1575-1620): Osmanlılar, Uskoklar, Venedikliler, (İ.Ü. Basılmamış Takdim Tezi), İstanbul 

1998, s.91-95; Catherina Wendy Bracewell, 16. Yüzyılda Adriyatik’te Korsanlık Ve 

Eşkiyalık Senjli Uskoklar, (Çev. Mehmet Moralı), Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 

2009, s. XVIII. 

2 Osmanlı kuvvetlerinin 1383-86 yılları arasında Arnavutluk’ta giriştikleri faaliyetlerle, 

Venedik’in egemenlik alanı olan Draç, Kroya, İşkodra, Avlonya ve Ülgün’de temas 

etmeleri ile buralardaki gelişmeler hakkında bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı 

Tarihi, I, (7. Baskı),TTK, Ankara 1995, s. 177, 203, 205, 210, 226-227. 

42

43 

OSMANLI - VENEDİK İLİŞKİLERİ VE XVII.YÜZYILIN BAŞLARINDA ADRİYATİK… 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

ancak bu da herhangi bir kriz meydana getirmemişti 3. Ancak Bayezid 

döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasetinde değişiklik olduğu, 1402’de 

Mora’da cumhuriyete ait bazı yerlere saldırılar yapılmasından anlaşılmaktadır 4. 

Bu türden ihlallerin her iki devlet arasında çok büyük savaşlara sebep olmadığı 

görülmekte idi. Aslında doğudan gelen beklenmedik bir tehdidin Osmanlı 

İmparatorluğu siyasasını etkilediği ve bu tehdit geçiştirilene kadar ilişkilerin bu 

şekilde sürdüğünü söylemek de mümkündür. 

Bu gelişmelerin dışında, Osmanlıların ilk deniz ötesi saldırıları da yine 

Yıldırım Bayezid devrinde, ilhak edilen Aydın ve Menteşe beyliklerinin 

donanmalarıyla Eğriboz Adası’na yapılmıştır 5. Osmanlı-Venedik arasında ilk 

deniz savaşının yaşanmasına sebep olan olaylar zinciri ise I. Mehmed devrinde, 

Osmanlı gemilerinin Ege’deki bazı Venedik adalarına akınlar düzenlemeleri ve 

bunun ardından da iki devletin karşılıklı olarak yaptıkları deniz çatışmaları 

neticesinde birbirlerini korsanlık faaliyetleriyle suçlamalarıyla gerçekleşmiştir 6. 

Venedik’in kendi egemenliğindeki topraklar için Osmanlı Devleti’ne ilk defa 

haraç vermeye başlaması ise Süleyman Çelebi’nin faaliyetlerinin sonucudur 7. 

1423 yılında ise Selanik halkının, başlarındaki despota rağmen şehri 

Venedik’e satması, burada da bir Osmanlı-Venedik sınırının oluşmasını 

doğurmuş, II. Murad’ın bu şehirde hak iddia etmesi sonucundaki gelişmeler bir 

savaş durumunu beraberinde getirmiş ve 1430’da Selanik, Osmanlı topraklarına 

katılmıştır 8. 

Osmanlıların 1423’te Selanik’in fethi için giriştikleri akınlarla, kara sınırında 

yaşanan ilk ihlaller meydana gelmişti. Şehrin alınmasından sonra 4 Eylül 1430’da 

yapılan antlaşmayla bu fiili durum Venedik tarafından kabul edilmiş, ayrıca 

Venedik kendine tâbi bazı yerler için de haraç ödemeyi taahhüt etmişti. Bu 

antlaşmayla belirlenen sınırlar, 1446, 1451 ve 1454’te 1430 Ahidnâmesi esas 

alınarak tekrar onaylanmıştır. Ancak anlaşmaya rağmen iki devlet arasında 

1463’e kadar sürecek olan barış döneminde de bir takım deniz saldırıları ve sınır 

ötesi akınlar meydana gelmiş, böylece yine sınır sorunları yaşanmıştır. Fatih 

3 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, s. 238, 279. 

4 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 295. Bu dönemde Venedik’in Mora’da sahip oldukları en önemli 

iskeleler, Koron ve Modon’dur. Bkz. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 293. 

5 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 228. 

6 Nicolas Vatin, “Osmanlıların Yükselişi (1392-1451)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, 

Osmanlı Devletinin Doğuşundan XVIII. Yüzyılın Sonuna, I, (Ed. Robert Mantran), (çev. 

Server Tanilli), (2. Baskı), İstanbul 1995, s. 88. 

7 Momcilo Spremiç, “XV. Yüzyılda Venedik Cumhuriyeti’nin Şarkta Ödediği Haraçlar”, 

(çev. Mahmut H. Şakiroğlu), Belleten, XLVII/185, TTK, Ankara 1984, s. 378. 

8 Kemal, Selatinname, (Yay. Necdet Öztürk), TTK, Ankara 2001, s. 139-140. Selanik’in 

Rumlar tarafından Venedik’e satılması ve II. Murat’ın, şehrin Bayezid zamanındaki ilk 

fethini gerekçe göstererek hak iddia etmesi ve sonrasında fethetmesi hakkında bkz. 

Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, s. 149, 408-411.


Sultan Mehmed döneminde Osmanlı askeri faaliyetlerinin Venedik 

egemenliğindeki topraklara kadar yayılması, Mora ve Arnavutluk taraflarında 

Venedik’e ait olan topraklarla sınır olmayı beraberinde getirmiştir. 1458’da Mora 

despotlarıyla yapılan antlaşma sonrasında yarımadanın kuzey bölümünde 

Osmanlı hâkimiyeti kurulmuş olsa da henüz o yıllarda Venedik’e tâbi olan 

topraklara dokunulmamıştır 9. Bu durum pek fazla sürmemiş, Osmanlı-Venedik 

savaş döneminin başlamasıyla iki tarafın sahip olduğu yerler ve sınırlar yeniden 

değişim göstermiştir. Bu savaşların sona erdiği 1479’da yapılan antlaşmayla da 

fethedilen topraklar Venedik tarafından tanınarak yeni sınırlar belirlenmiş 10 ve 

yine cumhuriyetin sahip olduğu bazı topraklar için ödeyeceği haraçlar karara 

bağlanmıştır 11. Bu gibi sınır ihlalleri II. Mehmet’in İtalya seferinden sonra 

başlayan 1499’a kadar süren barış döneminde de sıkça görülmüş, Venedik 

Osmanlı başkentine bu yüzden defaatle şikayetlerini bildirmiştir 12. 1499’da 

gerginleşen ilişkilerin sonucu başlayan savaşla sınırlar değişmiş 13, 1502’de savaşı 

bitiren antlaşma ile bu yeni sınır değişiklikleri her iki tarafça da tanınmıştır 14. 

9 Kemal, age, s. 173; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 24. Ancak 1463’te Osmanlı- 

Venedik savaşının hemen öncesinde, Mora sancakbeyliğine atanmış olan Turahan-zâde 

Ömer Bey’in, Venedik’e ait Koron ve Modon’a gerçekleştirdiği saldırılar; buna karşılık 

Venediklilerin de Korent şehrini kuşatmaları ile başlayan çarpışmalar hakkında bkz. aynı 

eser, s. 26-28. 

10 Savaşın seyri, çarpışmalarda el değiştiren yerler için bkz: Selahattin Tansel, Osmanlı 

Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasi ve Askeri Faaliyeti, İstanbul 1971, s. 196- 

210; Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebî, Solak-zâde Tarihi, I, (haz. Vahid Çabuk), 

Ankara 1989, s. 312-318; Uzunçarşılı, aynı eser, s. 111-125; Vatin, “Osmanlıların 

Yükselişi (1451 - 1512)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, I, (ed. Robert Mantran), (çev. 

Server Tanilli), (2. Baskı), İstanbul 1995, s. 119-120. Eğriboz’un fethi için ayrıca bkz. 

Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihân-nümâ, Neşrî Tarihi, II, (yay. Faik Reşit Unat, Mehmed A. 

Köymen), (3. Baskı), Ankara 1995, s. 785-789; Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahaif-ül- 

Ahbar fî Vekayi‘i’l-a’sâr (Müneccimbaşı Tarihi), II, (haz. İsmail Erünsal), İstanbul (Tarihsiz), 

s. 338. 1479’da savaş sona erdiğinde Kroya, İşkodra ve Eğriboz’un Osmanlılarda 

kalması şartıyla iki tarafın da işgal ettikleri yerleri tekrar eski sahiplerine iade edeceğine 

dair olan antlaşma şartı için bkz. Uzunçarşılı, aynı eser, s. 124. 

11 Spremiç, a.g.m., s. 388-389. 

12 Vatin, “Osmanlıların Yükselişi (1451-1512)”, s. 138; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 

572. 

13 Vatin, agm, s. 138-139. Bu savaşın seyri hakkında ayrıca bkz. Müneccimbaşı Ahmed 

Dede, Müneccimbaşı Tarihi, II, s. 405-409; Solak-zâde Tarihi, I, s. 416-418, 423-424; 

Sınırlar için bkz.Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 213-224. 

14 1503’te onaylanarak yürürlüğe giren bu antlaşma metni için bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı 

Tarihi, II, s. 224; Mahmut H. Şakiroğlu, “1503 Tarihli Türk-Venedik Antlaşması”, VIII. 

Türk Tarih Kongresi, III, Ankara 1983, s. 1559-1565; Meryem Kaçan, XVI. ve XVII. 

Yüzyıllarda Osmanlı-Venedik Ahidnâmeleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 

1995, s. 45-48. Ayrıca 1523’te Hersek’teki Osmanlı-Venedik sınırıyla ilgili yapılan ve 

mülkiyetlere dair bazı ince ayarlamalar hakkında da bkz. M. Tayyib Gökbilgin, “Kanunî 

44

45 


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

1536’da Kanuni devrinde yeniden başlayan çatışmalar, Venedik için tam bir 

kayıplar silsilesi oluşturmuş, Preveze’de Venedik gemilerinin de yer aldığı Haçlı 

donanmasının yenilgiye uğraması ile durum tamamıyla Osmanlı lehine geliştiği 

için Venedik kaybedilen topraklar üzerinde Osmanlı hakimiyetini tanımak 

zorunda kaldığı bir antlaşma daha yapmıştır 15. Kıbrıs 16 ve Zante (Zaklise) 

haraçları da bu ahidnâmede yer bulmuştur 17. Söz konusu ahidnâme, sonraki 

yıllarda yenilenecek olan diğer tüm ahidnâmelere temel olacak ve sınırlar ile 

denizlerdeki egemenlik sahalarının belirlenmesinde genel olarak bu belge örnek 

alınacaktır 18. 

Aslında Adriyatik’teki hem Osmanlı, hem de Venedik hakimiyet 

bölgelerinin idarecileri yaptıkları faaliyetler ile kendi devletleri lehine ellerindeki 

toprakları tutmaya bakıyorlar, başka bir açıdan mevcut statüyü korumayı 

amaçlıyorlardı 19. 

II. Selim’in tahta geçişiyle 1567’de, 1540 ahidnâmesi esas alınarak yeni bir 

ahidnâme yapılmıştır. Bu ahidnâmede farklı olarak, Osmanlıların önceden 

fethettiği Bosna sınırındaki Bocac, Zastine, Sin, Değirmenler ve Velin 

kalelerinde Venedik’in hak iddia etmesi üzerine konu araştırılmış ve buraların 

Osmanlı hâkimiyetinde olduğu, ancak Değirmenler’in Venedik tasarrufunda 

Sultan Süleyman Devrine Âit Bosna ve Hersek ile İlgili Venedik Arşivi’ndeki Türkçe 

Belgeler Hakkında”, Tarih Dergisi, 32, İstanbul 1979, s. 321. 

15 Bu savaş dönemi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Müneccimbaşı Ahmed Dede, 

Müneccimbaşı Tarihi, II, s. 545-547; Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi, I, s. 193-199; 

Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 374-379. 

16 1517’de Mısır’ın Osmanlı hâkimiyetine girerek Memlûk Devleti’ne son verilmesiyle, 

cumhuriyetin Kıbrıs için bu devlete ödediği 8000 düka haracın bundan sonra Osmanlı 

Devleti’ne ödenmesi durumunun ortaya çıkması dolayısıyla, aynı yıl içerisinde Venedik 

ahidnâmesi yenilenmiştir. Bkz. Spremiç, a.g.m., s. 388-389. 

17 Kaçan, a.g.t., s. 23-24; 1540 tarihli ahidnâmedeki sınır konusu için bkz. aynı tez, s. 64- 

65, 69; ayrıca bilgi için bkz. Şakiroğlu, “Venedik Arşivi ve Kitaplıklarından Türk Tarih 

ve Kültürüne Ait Kayıtlar II”, Erdem, VI/17, Ankara 1992, s. 462-465. Cumhuriyetin 

sahip olduğu bazı topraklar için Osmanlı Devleti’ne ödeyeceği haraçlar konusunda ise 

yine bkz. Kaçan, agt, s. 69. Bu haraç ve pişkeşlerin balyos aracığıyla verilmesi kararına 

rağmen, uygulamadaki kolaylık ve pratikliğin bir getirisi olarak, genellikle Bosna veya 

Hersek’teki Osmanlı makamlarına teslim edilerek, onların da İstanbul’a gönderdikleri 

hakkında bkz. Gökbilgin, “Kanunî Devrine Âit Bosna ve Hersek ile İlgili Türkçe 

Belgeler”, s. 324. 

18 Örneğin III. Mehmed devrinde yenilenen 1595 Ahidnâmesi’ndeki sınır bölgelerindeki 

toprakların aidiyet meselesi için bkz. Şakiroğlu, “Türk Tarih ve Kültürüne Ait Kayıtlar 

II”, s. 467-468. 

19 Marıa Pıa Pedani, “Beyond The Frontier: The Otoman-Venetıan Border In The 

Adriatic Context From The Sixteenth-Eighteenth Centuries”, In Zones Of Fracture In 

Modern Europe, Baltic Countries – Balkans – Northern Italy, (Ed.Almut Bues), Wiesbaden 

2005, s.46.


bulunduğu kabul edilmiştir. Ayrıca sınır ihlallerine ve saldırılarına son verilmesi 

bu devirde de diplomatik gelişmelere konu olmuştur 20. 

Kıbrıs’ın fethedildiği ve İnebahtı yenilgisinin yaşandığı savaş dönemi 21 sona 

erdiğinde yapılan antlaşmada ise; Venediklilerin Dalmaçya’da ele geçirdikleri 

Sopot kalesinin geri verilmesi ve Arnavutluk ile Bosna sınırının eskisi gibi 

olmasına karar verilmiştir. Ayrıca Osmanlı savaş gemilerinin Adriyatik’e 

girmemesi ve buradaki güvenliği Venedik gemilerinin sağlaması, yani bu 

denizdeki Venedik egemenliği de Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmiştir. 

Zenta haracı ise 500 flori iken, 1000 flori arttırılarak 1500 flori yapılmış, Kıbrıs 

fethedildiği için buranın haracı iptal edilmiştir. 1573’te imzalanan antlaşmada 

her ne kadar sınırlar yeniden tespit edilmişse de sınır olayları son bulmamış, 

karşılıklı bazı akınlar ve saldırılar devam etmiştir 22. Yine de tüm bu sorunlara 

rağmen devam eden uzun barış sürecinde, 1645’te başlayan Girit kuşatmasına 

kadar önemli bir sınır değişikliği yapılmadığını görülmektedir. Bundan sonra 

verilen Venedik ahidnâmelerinde ise artık Osmanlı egemenliğinde bulunan 

yerlere değinilmeyerek sadece Venedik’e ait olanların belirtildiği dikkat 

çekmektedir 23. 

20 Kaçan, a.g.t., s. 25-26. Velin’in Kilis sancakbeyine bırakılması hakkında Venedik 

dojuna yollanan nâme için bkz. Gökbilgin, “Venedik Devlet Arşivindeki Türkçe 

Belgeler Kolleksiyonu ve Bizimle İlgili Diğer Belgeler”, Belgeler, V-VIII/9-12, Ankara 

1968-71, s. 61-62. Sınır düzenlemeleri, Kilis’in Osmanlı hâkimiyetinde bir sancak haline 

getirilmesi, burada yeni bir kalenin inşası ve sınıra yakın olan değirmenlerin 

mülkiyetleriyle ilgili düzenlemeler hakkında ayrıca bkz. aynı yazar, “Kanunî Devrine Âit 

Bosna ve Hersek ile İlgili Türkçe Belgeler”, s. 324. 

21 1569-1573 Osmanlı-Venedik savaş dönemi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Peçevî 

Tarihi, I, s. 466-470, 474; Solak-zâde Tarihi, II, s. 323-326; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III, 

s. 11-23; Jean Louis Bacque-Grammont, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doruğu: Olaylar 

(1512 - 1606), II. Selim’den III. Mehmed’e”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I (Osmanlı 

Devletinin Doğuşundan XVIII. Yüzyılın Sonuna), s. 192. 

22 Kaçan, a.g.t., s. 28. 1573 tarihli anlaşmadan sonra yapılan sınır düzenlemeleriyle ilgili 

bkz. Şakiroğlu, “Kanuni Dönemine Ait Yeni Belgeler”, s. 877. Bu dönemde her iki 

devlet de Adriyatik bölgesinde birbirleri ile çekişmekte ve bu bölge tamamen 

kendilerine aitmiş gibi davranmakta idi. Aslında aidiyet açısından bakıldığında Osmanlı 

İmparatorluğu harita gereği biraz daha iddiasında güçlü idi. Buna rağmen Venedik 

bölgedeki hakimiyet haklarını Osmanlıdan pek aşağı görmemiş bu durum çekişme ve 

sınır davalarının aralıksız sürmesine ve her iki devletin de uzun yıllar bu türden olaylarla 

uğraşmasına sebep olmuştur. Bu konuda bkz. Marıa Pıa Pedani, agm, s.46-47. 

23 Bkz. Kaçan, a.g.e., s. 31. 1573 Ahidnâmesi’nden sonra Ferhat Paşa ile Soranzo 

tarafında tespit edilmiş olan Osmanlı-Venedik sınırının, sonraki devirlerde de referans 

alındığına dair bkz. Şakiroğlu, “Venedik Devlet Arşivi’nde Kanuni Sultan Süleyman 

Dönemine Ait Yeni Belgeler”, IX. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara 1988, s. 877. 1575 

yılında III. Murat’ın ve 1595’te III. Mehmet’in yeniledikleri ahidnâmelerde de herhangi 

bir sınır değişikliği veya ayrıca eklenen bir madde yoktur. 1575 ve 1595’teki 

46

47 


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Çalışmanın esas dönemi olan XVII. yüzyıla girildiğinde bu dönemde olan 

sınır ihtilafları ayrıntılı bir şekilde BOA MAD tasnifinde yer alan 6004 numaralı 

defterden izlenebilmektedir 24. 

1604’te I. Ahmet’in yenilediği ahidnâmede de bir farklılık olmamasına 

karşın, aynı yıl içerisinde Venedik’in Dubrovnik’e ait olan Lagosta Adası’nı ele 

geçirmesi, Osmanlı-Venedik arasında diplomatik bir gerginliği beraberinde 

getirmiştir 25. 

1625 tarihli Osmanlı-Venedik Ahidnâmesi’nde geçen sınırlarla ilgili 

maddede: “…Arnavutluk’da ve Bosna vilâyetlerinde olan yerlerin ba‘zı bu cânibin 

tasarrufuna girüb ve ba‘zı Venedik beğlerinin ellerindedir. İki cânibin ellerinde olan 

hisarların kadîmî sınuru ve karyeleri vire bozulmadan ne vechle zabt oluna gelmiş ise min 

ba‘d ol vechle zabt oluna deyu bu bâbda tarafeynden mezbûr vilâyetlerin hâkimlerine 

müceddeden emirler gönderilüb tenbîhler olunub ve sâbıkâ Bosna beği olan Ferhad Beğ’e 

emirler vârid olub Yakomo Soranso nâm Venedik elçisi muvâcehesinde sınur kat‘ olunub ne 

ahidnâmelerin tam metinleri için bkz. Kaçan, a.g.e, s. 80-87, 88-95; 1595 Ahidnâmesi 

için ayrıca bkz. Şakiroğlu, “Kanuni Dönemine Ait Yeni Belgeler”, s. 468-480. 

24 Toplam 145 sayfa olan defter çok çeşitli konular içeren ve h. 1028-1038 / m. 1619- 

1629 tarihleri arasında 10 yıllık bir zaman dilimine ait hükümleri barındırmaktadır. 

Genel olarak içeriğine bakıldığında defter, büyük çoğunluğu Venedik ve 

Dubrovniklilerle ilgili hükümlerden oluşmaktadır. Venediklilere ait 239, Dubrovniklilere 

ait 95 hüküm olup, ayrıca bu konuları içermeyen 4 ayrı hükümle birlikte belge sayısı 

toplamda 335’i bulmaktadır. h. 1034 / m. 1635 tarihli Venedik ile h. 1033 / m. 1623 

tarihli Dubrovnik ahidnâmelerinin metinleri, bazı ticari ve siyasi gelişmeler ile olaylar, 

elçilik ve konsolosluk tayinleri ile tercümân ve görevli atamaları, elçilerin, görevlilerin, 

ulakların ya da tüccarların yol güvenliklerine dair hükümler, özel bazı muâfiyetler ve 

imtiyazlar, din adamları ve dinî mekanlarla ilgili konular, yerel idareci ve görevlilerin 

tüccarlara karşı olan tutumları ile bunlara ahidnâme maddelerinin hatırlatılması, sınır 

sorunları, korsanlık ve eşkıyâlık faaliyetleri, batan ve karaya vuran gemilerin hukukî 

durumu, yağmalama, esir alma, gasp ve hırsızlık olayları, cinayet vakaları, metrukât, borç 

ve ticarete dair anlaşmazlıklar, ticarî metalar ve gümrükler ile resmler hakkındaki 

meseleler vs. gibi pek çok çeşitli husus, bu belgelere konu olmuştur. 

Defterin içerik açısından zenginliği, içerdiği malzemenin bahsedilen bölgede Osmanlı- 

Venedik ilişkileri açısından tamamıyla orijinal bilgileri ilk elden sunuyor olması, sadece 

incelenen konu açısından değil, iki devletin tüm ilişkilerini en azından kapsadığı dönem 

çerçevesinde açıklama açısından da önemli bir kaynak kabul edilmesi gerektiğini ortaya 

koymaktadır. Ayrıca defterdeki bazı hükümlerde geçmiş anlaşmalara yapılan atıflar, 

zaman zaman o andlaşmalardan ilgili kısımların kendi dönemindeki hükümlerde yer 

alması defteri geçmiş dönem olayları açısından da önemli bir kaynak haline 

getirmektedir. 

25 Kaçan, a.g.t., s. 32. 1619 Ahidnâmesi’nde Bosna beylerbeyi Ferhad Paşa ile Venedik 

elçisi Yakomo Soranso tarafından tespit edilmiş olan sınırın geçerli olduğuna dair bkz. 

Kaçan, agt, s. 34.


vechle ta‘yîn ve tebyîn olundu ise vukû‘ı üzere ‘amel oluna …” 26 denilerek sınırların ihlal 

edilmemesine dikkat çekilmektedir. Bu ahidnâmeye ek olarak, Venedik’e tâbi 

olan yerlerin sınırında görev yapan Osmanlı yerel idarecilerine pek çok hüküm 

gönderilerek, sınıra riayet edilmesi ve saldırıların önlenmesi konularına dair 

uyarılar yapılmıştır. Sonraki yıllarda Osmanlı-Venedik arasında çıkan bir sınır 

anlaşmazlığında 1625 tarihli bu ahidnâmeye atıfta bulunularak meselenin 

ahidnâmede belirtildiği gibi çözülmesi ve Ferhat Paşa zamanında iki tarafın 

rızası ile kabul edilen sınırların esas olması konusunda merkezden yazılan 3 

Safer sene 1047 tarihli bir hükümde “…Vusul buldukda ferman-ı celilü’l kadrin 

mucebince amel edib dahi tarafeynin ehl-i vukufu ile mahall-i niza’ın üzerine varub tamamı 

hak ve adl üzere teftiş ve tefahhus eyleyüb göresin mukaddema mezkur Ferhad Paşa 

zamanında tarafeynin rızası ile ta’yin ve teşhis olan sınır her ne mahalde idüğü tamam 

ma’lum oldukdan sonra girü ol mahallerin üzerine alayim va’z eyleyesüz…” denilerek 

anlaşmazlıklarda esas alınacak belge tekrar işaret edilmiş olunsa da 27, bu türden 

hükümlere rağmen hem Osmanlı, hem de Venedik yerel idarecilerinin kendi 

devletleri namına hakimiyet alanlarını genişletme çabalarından vazgeçmedikleri 

görülür 28. 

Bosna, Venedik’e ait topraklarla en uzun sınırı olan Osmanlı eyaletiydi. 

Bölgede sınırın büyüklüğü daha çok olay olmasına sebep olurken, bu durum 

düşman kavramının daima canlı tutulmasını bundan ötürü savaş veya en 

azından sınırlı bir çatışma olasılığını da beraberinde getirmekte idi. Bu sebepten 

olsa gerek sınır ihlalleri ve sınır ötesi saldırılar da en yoğun olarak Bosna’ya tâbi 

olan yerlerden gerçekleşmekteydi. Kilis de, Venedik sınırında yer alması 

münasebetiyle sınır olaylarının sıkça görüldüğü bir Bosna sancağıydı. Buna 

karşın Osmanlı merkezi sürekli buranın idarecilerine uyarılarda bulunarak söz 

konusu saldırıların önlenmesini istemekteydi. 

1621’de gerçekleşen bir olayda Kilis’teki bir takım ehl-i örf taifesi, buradaki 

halktan çok sayıda adam toplayarak sınırı geçmiş ve Venedik’e tâbi olan 12 

köyün topraklarına, bağlarına ve bahçelerine girerek oldukça yüklü miktarda 

mahsullerini gasp etmişlerdir. Bunun üzerine Bosna beylerbeyi ile Kilis ve 

Akradin kadılarına bir hüküm gönderilmiş, bu hükümde sınıra riayet edilmesi, 

Venedik’e tâbi yerlere girilmemesi ve bu kişilerin saldırılarının önlenmesi 

istenmiştir. Ayrıca yine buradaki Venediklilerden Osmanlı reayasıymış gibi vergi 

toplanmaya kalkışılmaması konusunda da uyarılmışlardır 29. 

26 Evâsıt-ı Receb 1034 (19-28 Nisan 1625), MAD. 6004, s. 120; aynı bilgi için bkz: 

Cihan Yemişçi, 1618-28 Arası Osmanlı Venedik İlişkileri (6004 Nolu Ahkam Defterine Göre), 

S.Ü, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2009, s. 79. 

27 BOA, Mühime Defteri 88, hüküm 86. 

28 Marıa Pıa Pedani, agm, s. 46. 

29 Evâsıt-ı Cemâziyelevvel 1030 (3-12 Nisan 1621), MAD. 6004, s. 143. Bu türden 

saldırıların sürekli yapılmasından dolayı halihazırda Venedik’le Osmanlı Devleti’nin barış 

döneminde olduğunun hatırlatıldığına dair bkz. Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na’îmâ 

48

49 


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Osmanlı merkezinden gönderilen hükümlere rağmen Kilis taraflarında 

sınır olaylarının sona ermediği görülmektedir. Örneğin yine 1621 yılında 

Karacadağ kethüdası Halil Ağa ile adamları sınırı geçerek Venedik’e tâbi bazı 

köylere ve mahallere saldırmaları üzerine Kilis sancakbeyi ile kadısına 

gönderilen hükümde, söz konusu kişilere gerekli tenbihlerin ve uyarıların 

yapılması, bu taarruzların tekrarlanması halinde haklarından gelinmesi 

emredilmiştir 30. Ancak bu hükme rağmen aynı kişi birkaç yıl sonra 1624’te 

yanında atlı ve yaya 400-500 kadar adamıyla bir saldırıda daha bulunmuş 31, bu 

olayların devamlı olarak yaşanması üzerine Osmanlı yönetimi, Kilis’ten yapılan 

sınır ötesi saldırıların önlenmesi için bir başka hüküm daha göndermiştir. Bu 

hükümde oradaki sınırın Kanuni ve II. Selim zamanında, ayrıca 1604’te yeniden 

belirlenerek alametler 32 konulduğunu, buna rağmen sürekli sınır ihlallerinin 

olduğunu ve özellikle de Halil Ağa’nın saldırıları üzerine 2-3 defa hüküm 

gönderildiği, buna rağmen bu kethüdanın cezalandırılmayarak böylece 

tecavüzlerini sürdürmesine göz yumulduğu belirtilmiştir 33. Aynı yıl içerisinde bu 

kişinin yine adamlarıyla Zadre sınırından girmesi ve tecavüzlerine devam etmesi 

üzerine kethüdalıktan azledildiği ayrıca bu hükümle Bosna beylerbeyi ve Kilis 

beyi ile kadısından sınırcıların hududa yollanarak hattın yeniden tespit edilmesi, 

daha önce sınırı belli eden alametlerin bozulmuş olabileceği, bunun için 

Venediklilerin ellerindeki hudud-nâmelerin ve temessüklerin de referans alınması, bir 

daha da böyle sınır ihlallerinin yapılmaması istenmiştir 34. 

Zadre tarafından yapılan sınır ihlalleri sadece Halil Ağa ve adamları 

tarafından yapılanla kalmamış, diğer bir olay Kırka zimmîlerinden Miloş adlı bir 

eşkıyanın adamlarıyla, Zadre’den sınırı geçerek buralardaki yerleşim yerlerine 

saldırması üzerine meydana gelmiştir. Bunlar bölgede yaptıkları yağmalarda, 

buradaki Venedik’e tâbi reayanın eşyalarına, mallarına ve hayvanlarına el 

koymuşlar, ayrıca kayıklarını da gasp etmişlerdir. Bu eşkıyaların daha önce de 

benzer saldırılar düzenledikleri belgelerden anlaşılmaktadır. Kırka beyine 

gönderilen bu hükümde, eşkıyanın hakkından gelinmemesi sonucunda tekrar 

böyle bir saldırıda bulunduklarına değinilmiş, artık bunların yakalanarak 

(Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn), II, (haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007, 

s. 910. 

30 Evâhir-i Rebiülevvel 1030 (13-22 Şubat 1621), MAD. 6004, s. 12/4; Evâhir-i 

Rebiülâhir 1030 (15-23 Mart 1621), MAD. 6004, s. 13/2. 

31 Bkz. Evâsıt-ı Ramazan 1033 (27 Haziran - 6 Temmuz 1624), MAD. 6004, s. 102/4. 

32 “…mahal-i me’mûra varılub sınuru ref‘ idüb sınur ta‘yîn itdikleri yerlere kömür ile taş diküb ve 

sâ’ir ‘alâmetler vâz‘ eyleyüb ellerine sınur hüccetleri virilüb …” Evâsıt-ı Rebîülevvel 1034 (22-31 

Aralık 1624), MAD. 6004, s. 114. 

33 MAD. 6004, s. 114. 

34 MAD. 6004, s. 114.


verdikleri zararların tazmin ettirilmesi ve ibret için haklarından gelinmesinin şart 

olduğu belirtilmişti 35. 

İmzalanan ahidnâmelere rağmen özellikle Bosna sınırından Venedik’e ait 

topraklar üzerine yağma amaçlı saldırılar düzenlendiği görülmektedir. Bazı 

Osmanlı askerlerinin Mağripli korsanlarla müttefik olarak Venedik’e tâbi yerlere 

taarruz etmeleri ve bu saldırılardan epeyce ganimet ve esir elde edilmesi bu 

saldırı güçlerine yeni müttefikler kazandırmıştı. Örneğin 1624’te bu askerler, 

Mağriplilere ait 13 kalite ile birlikte Korfoz (Korfu) adasını, Korfu boğazındaki 

dalyanları, ayrıca Kefalonya’daki pek çok kazâyı ve kaleyi vurup yıkmışlar, bir 

çok kişiyi öldürüp epeyce esir alarak geri dönmüşlerdi. Bu saldırılarda ganimet 

oldukça iyi olduğundan olsa gerek Mora, Nova ve Ayamavra’dan da zaman 

zaman büyük miktarda destek sağlanmıştı. Bütün bu barışa mugayir duruma 

Osmanlı yönetimi sessiz kalmamış, olaya bizzat müdahale etmesi için Bosna 

beylerbeyine bir hüküm yollamış ve suçu tespit edilen herkesin, Mağripli 

korsanların ve levendlerin haklarından gelinmesini, hapsedilmelerini, esirlerin 

salıverilmesini ve el konulan malların, paraların gerisin geri iade edilmesini 

emretmiştir 36. 

Venedik sınırını geçen ve ihlâlerde bulunan bir diğer görevli de Hersek’e 

bağlı Zeyran kalesinin dizdarı idi. Bu kişi Venedik’e tâbi olan Kotor 37’un bazı 

köylerini basmış ve reayasından haraç toplamaya kalkmıştır. Bunun üzerine 

Hersek sancakbeyine gönderilen hükümle dizdara göz kulak olunması, Kotor 

halkından haraç isteyerek rencide edilmelerinin ve sınırı ihlal ederek Venedikli 

reayanın rahatsız edilmesinin anlaşmalara aykırı olduğu belirtilmiş, önlem alınıp 

bu kişi engellenmediği takdirde dizdarlığının elinden alınarak hakkından 

gelineceği bildirilmiştir 38. 

Bunların dışında sınır ihlallerinin denizden gerçekleştiği durumlara bir 

örnek de Osmanlı Devleti’ne tâbi İskradin 39 halkından bir takım reayanın 

rençberlik bahanesiyle büyük kayıklar inşa ederek, Venedik’e tâbi olan Şibenik 40 

35 Evâil-i Ramazan 1032 (29 Haziran - 8 Temmuz 1623), MAD. 6004, s. 41/1. 

36 Evâil-i Muharrem 1034 (24 Ekim - 2 Kasım 1624), MAD. 6004, s. 109, 112. Aynı 

hükmün Rodos ve Mora beylerine de gönderildiği hakkında bkz. Evâsıt-ı Muharrem 

1034 (24 Ekim - 2 Kasım 1624), MAD. 6004, s. 111. Yine Bosna beylerbeyine, Venedik 

topraklarına saldıran İspanyol donanmasına karşı önlem alınmasını bildiren hüküm için 

bkz. Evâhir-i Rebiülâhir 1034 (31 Ocak - 8 Şubat 1625), MAD. 6004, s. 113/2. 

37 Karadağ’ın (Montenegro) güneyinde bir sahil kasabasıdır. Bkz. http://en. wikipedia. 

org/wiki/Kotor. 

38 Evâsıt-ı Rebiülevvel 1033 (2-11 Ocak 1624), MAD. 6004, s. 53/1. 

39 Hırvatistan’ın güneybatısında bir sahil kasabasıdır. Bkz. http://en.wikipedia.org/ 

wiki/ Skradin. 

40 Hırvatistan’ın güneybatısında bir sahil kasabasıdır ( Sebenico ). Bkz. Donald Edgar 

Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihi Coğrafyası, (Çev. Bahar Tırnakçı), YKY, 3. Baskı 

İstanbul 2007, s. 137,198 ve harita XVI. 

50

51 


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

taraflarında kereste taşıyan Venedik rençber kayıklarına saldırmalarıdır. Bu olay 

üzerine gönderilen hükümde bu reayanın büyük kayıklar yapmalarına izin 

verilmemesi ve Venedikli rençber kayıklarına zarar verecek hareketlerden 

kaçınılması bildirilmiştir 41. Fakat İskradinlilerin, bu saldırılardan 

vazgeçmedikleri, bu durumu adet haline getirdikleri bu saldırılarını büyük 

kayıklar inşa ederek birkaç senede bir tekrarladıkları aynı konuda yazılan 

hükümlerden anlaşılmaktadır 42. 

Venedik’e karşı yapılan sınır ihlallerinin büyük çoğunluğu Bosna tarafından 

yapılıyor olmasına rağmen ihlal bölgesi sadece Bosna ve çevresi değildi. 

Arnavutluk’un, Dalmaçya kıyılarının Venedik’e tâbi olan bölümüne sınır olması 

ve ayrıca levendlerin barınmasına uygun pek çok koyun mevcudiyetinden ötürü, 

Bosna ve Hersek’in yanı sıra burada da sınır ihlalleri ile sınır ötesi saldırılar 

yaşanmaktaydı. Bu saldırıların özellikle Avlonya tarafında Venedik’e ait olan 

Parga’ya 43 yapıldığı ahidnâmelerden anlaşılmakta idi 44. Olaylar her iki devlet 

tarafından da sıkı takip edilmesine rağmen mesele tam olarak önlenememiş, 

Osmanlı merkezi bu olaylara yerel idarecilere gönderdiği hükümlerle müdahale 

etmeye çalışmıştır 45. Bu dönemde Osmanlı tarafının yaptığı ihlallerde bizzat 

yüksek dereceli memurların da yer aldığını gösterir çok enteresan örnekler de 

bulunmakta idi. 1619 Temmuzunda Arnavutluk İskenderiyesi (İşkodra) 

sancakbeyi Memi’nin, yaptığı ve Venedik’e tâbi olan Köbri’ye, buradaki kalelere 

ve Paşteronik adlı bir köye taarruz ederek reayasına birçok zarar verdiği olay 

bunlardan biriydi. Yüksek dereceli bir görevlice yapılan bu ihlal şüphesiz 

diğerlerine göre Osmanlı hükümetini biraz daha fazla sıkıntıya sokmuştur. 

Ancak saldıranın kimliği hadisenin diğerlerinden farklı ele alınmasını 

doğurmamış, Osmanlı merkezi bunun üzerine gönderdiği hükümle bu beyi 

ciddi şekilde uyarmış ve bir daha böyle hareketler içerisine girmemesini, yoksa 

sadece azledilmeyeceğini, her türlü gereken cezanın verileceğini sert bir dille 

bildirmiştir 46. 

41 26 Zilhicce 1031 (1 Kasım 1622), MAD. 6004, s. 26/2. 

42 Evâil-i Şa’bân 1033 (19-28 Mayıs 1624), MAD. 6004, s. 98/2. 

43 Yunanistan’ın batısında bir kasabadır. Pitcher, age, s. 102,106,126 ve harita XIII. 

44 1540 Ahidnâmesi’nde Parga’daki kalenin yıkılması şartıyla Venedik’e bırakıldığı ve bir 

taraftan diğerine yapılacak saldırılardan doğacak zararların sorumlu tarafça tazmin 

edileceği ve ayrıca suçluları cezalandıracağı hakkında bkz. Kaçan, a.g.t., s. 64-65; aynı 

hususun 1625 Ahidnâmesi’nde ki yeri için bkz. Evâsıt-ı Receb 1034 (19-28 Nisan 1625), 

MAD. 6004, s. 118. 

45 Örneğin Parga sınırından Venedik’e tâbi topraklara yapılan bir takım tecavüzler 

üzerine Avlonya beyine gönderilen bir hüküm ile suçluların cezalandırılmaları ve böyle 

bir saldırının bir daha tekrarlanmaması emredilmiştir. Evâsıt-ı Receb 1028 (24 Haziran - 

3 Temmuz 1619), MAD. 6004, s. 3/4. 

46 “…bir dahi şikayet oluna ‘azille koyulmayub envâ’-ı ‘itâba ve ‘ikâba müstehak olursın…” bkz. 

Evâhir-i Receb 1028 (4-13 Temmuz 1619), MAD. 6004, s. 4/3.


Bu bölgeden yapılan diğer bir ihlal de, 1622 ‘de Delvine 47 halkından bazı 

kimselerin Korfu kalesinin karşısında bulunan Botrinyod adlı dalyana ve 

buradaki Venedik reayasına saldırmalarıdır. Bu saldırı üzerine Delvine beyine 

suçluların cezalarının verilmesi, gerekli tenbihlerin yapılması ve bir daha 

kimsenin Venedik’e ait yerlere saldırıda bulunmaması için gereken önlemleri 

alması emredilmiştir 48. 

Bu olaydan bir yıl sonrasında benzer bir olay da Osmanlı’ya tabi Ülgün 

taraflarında yaşanmış, Ülgün 49 sâkinlerinin kendi yaptıkları birkaç kayıkla 

Venedik’e tâbi Budva 50 reayasına sürekli saldırılarda bulundukları, hırsızlık ve 

eşkıyalık yaptıkları bildirilmiş, bunun üzerine Arnavutluk İskenderiyesi beyine 

gönderilen hükümde, bunların yakalanarak haklarından gelinmesi, şimdiye kadar 

çaldıkları ne varsa iade edilmesinin sağlanması ve bu inşa ettikleri kayıkların 

imha edilerek bir daha buna benzer olaylar yaşanmaması emredilmiştir 51. 

Sonuç olarak, bu dönemde olan sınır ihlalleri ve buna işaret eden belgeler 

incelendiğinde şunlar söylenebilir: Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi 

olarak Avrupa’ya yavaş yavaş üstünlük sağladığı ve bu durumu Akdeniz 

dünyasında da hissetirdiği bir dönem olup, bu durum şüphesiz Venedik’çe de 

bilinmekte idi. Siyası durum böyle olmasına rağmen, Venedik söz konusu olan 

coğrafyada haklarından pek de vazgeçmek istememekte ve bu da Osmanlı ile 

zaman zaman sınır problemleri, ufak çaplı çatışmalar ya da büyük savaşlar 

yaşanmasına sebep olmakta idi. Savaşlar bu dönemde çoğunlukla Venedik’in 

yenilgisi ile bitmekte, Akdeniz dünyasındaki siyasi ve ekonomik çıkarlarını 

topyekün kaybetme riskini göze alamayan Venedik’in Osmanlının istediği 

statükoya uyması ile siyasi olarak da mesele kapanmakta idi. Bu ilişkilerin 

devamında Osmanlının da Akdeniz ticaretini bir ölçüde hala sürdüren ve 

limanlarını işler durumda tutan bir tüccar devleti, bu durumu göz önünde 

bulundurarak fazla hırpalamamak istemesi de düşünülebilir bir olasılıktı. Bunu 

da sınırda çıkan ve aslında çoğu da sınır psikolojisi ile yapılmış tüm ihlallere 

Osmanlı merkezinin müsamahakâr tutumdan ziyade samimi bir şekilde 

problemi çözmeye yönelik kendi idarecilerine yaptığı zaman zaman da sert 

uyarılar içeren tenbihlerden anlaşılmaktadır. 

47 Güney Arnavutluk’da bir kasabadır. Pitcher, age, haritalar XVI. 

48 Evâsıt-ı Zilkade 1031 (17-26 Eylül 1622), MAD. 6004, s. 24/2. Korfu’ya yapılan diğer 

bazı saldırılar için bkz. Evâil-i Muharrem 1034 (14-23 Ekim 1624), MAD. 6004, s. 109; 

Evâsıt-ı Muharrem 1034 (24 Ekim - 2 Kasım 1624), MAD. 6004, s. 111, 112. 

49 Karadağ Cumhuriyeti’nin sınırları içinde bir kasabadır (Dulcigno). Pitcher, age, s. 

75,106,133 ve harita XVI. 

50 Karadağ Cumhuriyeti sınırları içinde küçük bir kenttir. Pitcher, age, s. 106,133 ve 

harita XVI. 

51 Evâhir-i Cemâziyelâhir 1032 (22-30 Nisan 1623), MAD. 6004, s. 36/1. Ayrıca yine 

bazı Ülgün sâkinlerinin eşkıyalık yaptıklarıyla ilgili bkz. Evâsıt-ı Rebiülevvel 1033 (2-11 

Ocak 1624), MAD. 6004, s. 52/2. 

52

53 


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Kaynakça 

BOA, MAD Tasnifi 6004 numaralı defter. 

BOA, 88 numaralı Mühimme Defteri. 

BRACEWELL, Catherina Wendy, 16. Yüzyılda Adriyatik’te Korsanlık Ve Eşkiyalık Senjli 

Uskoklar, (Çev. Mehmet Moralı), Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009. 

GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Venedik Devlet Arşivindeki Türkçe Belgeler Kolleksiyonu 

ve Bizimle İlgili Diğer Belgeler”, Belgeler, V-VIII/9-12, Ankara 1968-71. 

GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Kanunî Sultan Süleyman Devrine Âit Bosna ve Hersek ile 

İlgili Venedik Arşivi’ndeki Türkçe Belgeler Hakkında”, Tarih Dergisi, S.32, İstanbul 

1979. 

KAÇAN, Meryem, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-Venedik Ahidnâmeleri (Basılmamış 

Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1995. 

Kemal, Selatinname, (Yay. Necdet Öztürk), TTK, Ankara 2001. 

Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihân-nümâ, Neşrî Tarihi, I-II, (yay. Faik Reşit Unat, Mehmed A. 

Köymen), (3. Baskı), Ankara 1995. 

Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahaifü’l-Ahbar fî Vekayi-ül-a’sâr (Müneccimbaşı Tarihi), II, 

(haz. İsmail Erünsal), İstanbul (Tarihsiz). 

Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn), 

II, (Haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007. 

PİTCHER, Donald Edgar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihi Coğrafyası, (Çev. Bahar 

Tırnakçı), YKY, 3. Baskı, İstanbul 2007. 

PEDANİ, Marıa Pıa, “Beyond The Frontier: The Otoman-Venetıan Border In The 

Adriatic Context From The Sixteenth-Eighteenth Centuries”,In Zones Of Fracture 

In Modern Europe, Baltic Countries – Balkans – Northern Italy, (Ed. Elmut Bues), 

Wiesbaden 2005. 

Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebî, Solak-zâde Tarihi, I, (haz. Vahid Çabuk), Ankara 

1989. 

SPREMİÇ, Momcilo, “XV. Yüzyılda Venedik Cumhuriyeti’nin Şarkta Ödediği 

Haraçlar”, (çev. Mahmut H. Şakiroğlu), Belleten, XLVII/185, TTK, Ankara 1984. 

ŞAKİROĞLU, Mahmut H., “1503 Tarihli Türk-Venedik Antlaşması”, VIII. Türk Tarih 

Kongresi, III, Ankara 1983 

ŞAKİROĞLU, Mahmut H., “Venedik Arşivi ve Kitaplıklarından Türk Tarih ve 

Kültürüne Ait Kayıtlar II”, Erdem, VI/17, Ankara 1992. 

TANSEL, Selahattin, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasi ve Askeri 

Faaliyeti, İstanbul 1971. 

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, I-II, (7. Baskı), TTK, Ankara 1995.


VATİN, Nicolas, “Osmanlıların Yükselişi (1392-1451), I. Mehmet”, Osmanlı 

İmparatorluğu Tarihi, Osmanlı Devletinin Doğuşundan XVIII. Yüzyılın Sonuna, I, (Ed. 

Robert Mantran), (çev. Server Tanilli), (2. Baskı), İstanbul 1995. 

VATİN, Nicolas, “Osmanlıların Yükselişi (1451 - 1512), II. Mehmet”, Osmanlı 

İmparatorluğu Tarihi, I, (ed. Robert Mantran), (çev. Server Tanilli), (2. Baskı), 

İstanbul 1995. 

YEMİŞÇİ, Cihan, 1618-28 Arası Osmanlı Venedik İlişkileri (6004 Nolu Ahkam Defterine 

Göre), S.Ü, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 

2009. 

http://en. wikipedia.org/wiki/Kotor. 

http://en.wikipedia.org/wiki/Skradin. 

54

Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftiş 

Inspection in the Ottoman Education System 

Özet: 

Yasemin Tümer Erdem 

Osmanlı Devleti’nde eğitimin ıslahı ve yaygınlaştırılmasında teftiş 

mekanizması önemli bir yere sahiptir. Çeşitli maarif memurları ve 

müfettişleri vasıtasıyla bir teftiş zinciri kurulmaya çalışılmıştır. İlk defa 

Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi ile teftiş müessesesinden beklenen 

görevler saptanmıştır. İlerleyen yıllarda bu görevi yerine getirecek 

memurların görev ve sorumluluklarına yönelik resmî düzenlemeler 

yapılmış, böylece tüm imparatorlukta ortak bir denetim sistemi 

oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada Osmanlı eğitim sistemindeki 

teftiş müesesesinin gelişimi, yayınlanan talimatnâme ve nizamnâmeler 

doğrultusunda ele alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Teftiş, denetim, müfettiş, maarif müdürü 

Abstract: 

The Inspection mechanism holds an important place in the 

reformation and spreading of education in the Ottoman Empire. The 

State endeavored to establish an inspection chain by means of 

bureaucrats and inspectors of the Ministry of Education. The functions 

of the inspection foundation was first determined with "Maarif-i 

Umumiye Nizamnamesi", but then efforts were made to form a 

common inspection system all over the Empire. This article will 

condider the development of the inspection foundation in Ottoman 

education system according to the regulations. 

Key Words: Inspection, Control, Inspector, Superintendent of 

schools. 

Dr., Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, E-mail: 

yterdem@marmara.edu.tr.

56 

YASEMİN TÜMER ERDEM 

Giriş: 

Teftiş, bütün devlet dairelerindeki görevlilerin vazifelerini, kanun ve 

nizamnamelere uygun bir şekilde yürütüp yürütmediklerini, görevlerini hakkıyla 

yerine getirip getirmediklerini tespit etmek için yapılan ve usulsüz davrananların 

haklarında yasal işlemlerin yürütülmesi için tayin edilmiş müfettişler vasıtasıyla 

gerçekleştirilen denetlemedir. 

Eğitimde teftiş hizmetinin ne zaman başladığı kesin olarak 

bilinmemektedir. Başlangıçta müfettişlik, öğretmene yardımcı olan, yol gösteren 

bir memuriyet olarak düşünülmüştü. Zamanla teftişin anlamı değişmiş, 

müfettişlik eğitim müesseselerine ani baskınlar yapan, aksaklıkları ortaya koyan 

ve görevini ihmal edenleri tespit eden bir memuriyet haline gelmişti. 

Bu çalışmada Osmanlı eğitim sisteminde teftiş mekanizmasının nasıl 

işlediği, bu mekanizmada yer alan birimlerin ve memurların nizamnâmeler, 

kanunlar ve talimatnâmeler doğrultusundaki görev ve sorumlulukları ele 

alınacaktır. 

1838 yılında kurulan Meclis-i Umur-ı Nafıa’nın mahalle mektepleri 

hakkında hazırladığı lâyiha, Türk eğitim sisteminde teftiş müessesesinin 

kurulmasına yönelik ilk resmî düzenleme olarak bilinmektedir. Nitekim lâyihada 

teftişle ilgili şu ifade yer almaktadır1: “…ulûm u maarifin tahsiline medâr-ı yüsr u suhûlet olmak üzere mekâtib-i 

mevcûdeye bir nizam verilmek, yani mahallât arasında şu ufak mekteplerde olan 

şakirdanın taallümlerine bakılmak üzere evvela mevcut olan mekteb hocalarının 

ahvâl ve derece-i ma’lûmatları memurlar tayiniyle teftiş olunup dirayet ve kabiliyetleri 

zâhir ve terbiye-i etfâle muktedir olanları istihdam olunmak…” 

Ancak teftiş kararı, sadece söz konusu mahalle mekteplerine yönelikti. 

Teftişin amacı ise öğretmenlerinin yeterliliklerini tespit etmekten öteye 

gitmemekteydi2. Teftişle görevli kişilere zamanına göre “muîn”, “muhakkık”, “müfettiş” 

gibi isimler verilmiştir. 1845 yılında kurulan Meclis-i Muvakkat’ın ilköğretim 

okulları için hazırladığı 1847 tarihli “Etfâlin Tâlim ve Tedris ve Terbiyelerini ne 

Veçhile İcra Eylemeleri Lâzım Geleceğine Dair Sıbyan Mekâtibi Hâceleri Efendilere İta 

Olunacak Tâlimat”ta müfettiş anlamına gelen muîn ifadesi kullanılmıştır. 

Talimat’ın 3. bendinde yer alan husus sadeleştirilmiş şekliyle şöyledir3: 1 Mahmud Cevad, Maarif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, haz. Mustafa 

Ergün, Tayyip Duman, Sebahattin Arıbaş, Hüseyin Dilaver, MEB, Ankara 2002, s. 6. 

2 Kâmil Su, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, MEB, İstanbul 1974, s. 2; Bayram 

Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara 1991, s. 48. 

3 Yahya Akyüz, “İlköğretim’in Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”, 

Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi Dergisi (OTAM), C. 5, Ankara 1994, s. 4.

OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİNDE TEFTİŞ 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

“Hoca efendiler, tayin edilen muin-i mekatip (müfettiş)lerin gösterecekleri kolay 

öğretim yollarına göre öğretim yapıp anlatmalı ve adıgeçen risaleleri ezberletmeye 

çalışmalıdırlar”. 

Söz konusu talimatnâmede muîn-i mekâtib adıyla müfettişlerin tayin 

edileceğinin bildirilmesi bir yeniliktir. Ancak burada müfettişin görevi okulları 

denetlemekten ziyade hocalara kolay öğretim yöntemlerini göstermekti4. Bu tarihlerde Mekâtib-i Sıbyan Muînliği’nde mevaliden5 Hafız Vehbi 

Efendi, Mekâtib-i Rüşdiye Muînliği’nde ise mevalî-i kiramdan6 Nazif Efendi 

bulunmaktaydı. Ancak muînlik memuriyeti, lüzum kalmadığı gerekçesiyle 1848 

yılında kaldırılmıştı7. Aynı memuriyete daha sonra yeniden rastlanmaktadır. 

Nitekim ilim ve fennin memlekete yayılmasını sağlamak, okullar için lüzumlu 

ders kitaplarını telif ve tercüme etmek, sade bir dille edebiyat ve tarih 

alanlarında yeni eserler yazmak üzere kurulmuş olan “Encümen-i Dâniş”in 

üyeleri arasında Mekâtib-i Umumiye muîni sıfatıyla Ahmed Hilmi Efendi 

bulunuyordu8. Kısacası Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi yayınlanana kadar teftiş işleri, sıbyan 

ve rüşdiye mekteplerinde muîn sıfatıyla görevlendirilen ve öğretmenlere 

yardımcı olan görevlilerin sorumluluğundaydı. 

Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi ve Teşftiş İşleri 

1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi, maarif teşkilatı bakımından 

önemli yenilikler getiren bir düzenlemedir. Özellikle bu nizamnâme teftiş 

hizmetlerinde yeni hükümler getirerek, teftişin Nezâret’in resmî ve kanunî 

görevleri arasına girmesini sağlamıştır9. Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi için hazırlanan Meclis-i Vükela mazbatasında 

yer alan ifadeler teftişin lüzumunun ve eğitim teşkilatındaki öneminin resmî 

makamlarca anlaşıldığını göstermesi bakımından oldukça önemlidir: 10 

“...ve halkı tahsil-i maarife zorlayacak bir kaidenin ve genellikle mektepleri 

sürekli gözetim altında bulunduracak bir teftiş heyetinin yokluğu dahi türlü mülkî 

sakıncaları doğuracağı cihetle…” 

4 Y. Akyüz, agm, s. 20. 

5 Mevali, mevleviyyet payesine ulaşmış âlimler anlamındadır. 

6 Mevali-i kiram, yüksek rütbeli kadı anlamındadır. 

7 M. Cevad, age, s. 27. 

8 M. Cevad, age, s. 40. 

9 B. Kodaman, age, s. 49. 

10 K. Su, age, s. 3-4. 

57

58 


Merkez teşkilâtından ziyade taşra maarif teşkilâtını yapılandıran bu 

nizamnâmenin 143. maddesi gereğince; vilayetlerde İstanbul’daki Meclis-i 

Kebîr-i Maarif’in bir şubesi ve icra organı olarak “Meclis-i Maarif” kurulacaktı. 

Bu meclisin başında “Maarif Müdürü” unvanını taşıyan bir başkan bulunacaktı. 

Bu mecliste başkanın yanı sıra gereğine göre biri müslim diğeri gayrimüslim iki 

muavin, ikisi müslim ve ikisi gayrimüslim olmak üzere dört muhakkık11, bir 

musahip, bir kâtip ve bir sandık emini yer almaktaydı. Ayrıca elviye-i mülhaka 

merkezlerinde de biri müslim diğeri gayrimüslim iki müfettiş bulunacaktı12. Bu meclisin görevleri; Maarif Nezâreti’nden alacağı emir ve talimatları 

yerine getirmek, Maarif-i Umumiye Nizamnâme’sinin hükümlerini vilayet dâhilinde 

uygulamak, bütün mektepleri, kütüphane ve matbaaları teftiş etmek, vilayetin 

maarif durumunu ve ıslahı için yapılması gereken işleri Maarif Nezâreti’ne rapor 

etmekti13. Maarif müdür ve muavinlerinin görevleri arasında yine teftiş yer 

almaktaydı. Nitekim 147. madde gereğince, vilayet merkezinde bulunan bütün 

mektep ve kütüphanelerin, özellikle de idadi, sultani gibi orta öğretim 

kurumlarıyla yüksek okulların denetimi onların sorumluluğuna verilmekteydi. 

Görev yetki ve rütbeleri bakımından müfettişlerin üstünde yer alan 

muhakkıklar, lüzum görüldükçe vilayet dâhilinde bulunan mektep ve 

kütüphaneleri, livalarda bulunan müfettişlerin hareketlerini teftiş ve tahkik 

etmekle görevliydi. Yetkileri dâhilinde gerekli tedbirleri alıp, döndüklerinde 

yaptıklarını bir rapor halinde Meclis’e takdim edeceklerdi14. Müfettişler ise sancak dâhilinde bulunan ibtidaî mektepleri denetlemekle 

görevliydi. Teftiş ettikleri okullar ıslah olana kadar üç ayda bir, daha sonraları ise 

6 ayda bir ziyaret edecekler ve sonucunu vilayet maarif meclisine 

bildireceklerdi15. Muhakkık ve müfettiş gibi resmî görevlilerin maarifin ve okulların denetimi 

için görevlendirilmesinin ilk defa bu nizamname ile gündeme gelmesi teftiş 

tarihi açısından önemlidir16. 11 Muhakkık, tahkik eden, hakikati gerçeği arayıp meydana çıkaran soruşturucu 

anlamındadır. Genellikle bu terim müfettişlikle aynı anlama gelmektedir. 

12 Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi (MUN), Düstur, II. Cüz, 1289, s. 184-219. 

13 MUN, mad. 146; ayrıca maarif teşkilatı içinde teftiş işleri için bk. B. Kodaman, age, s. 

23, 50. 

14 MUN, mad. 148. 

15 MUN, mad. 149. 

16 B. Kodaman, age, s. 50.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Merkez Maarif Teşkilâtında Müfettişlerin Yeri ve Görevleri 

1870 yılında Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi gereğince merkez maarif 

teşkilatı bünyesinde Meclis-i Kebîr-i Maarif kurulmuş ve burada iki müfettişliğe 

yer verilmişti. Anadolu yakası Mekâtib-i Rüşdiye ve Sıbyaniye Müfettişliği’ne 

1.200 kuruş maaşla maarif meclisi üyelerinden Ahmed Efendi ve Rumeli yakası 

Mekâtib-i Rüşdiye ve Sıbyaniye Müfettişliği’ne yine 1.200 kuruş maaşla maarif 

meclisi üyesi Şahin Efendi tayin edilmişti17. Ayrıca maarif meclisi üyesi Mustafa 

Efendi’ye de İstanbul merkezindeki sıbyan ve rüşdiye mekteplerini teftiş görevi 

verilmişti. Bu görevinden dolayı maaşına 1167 kuruş zam yapılarak 2000 kuruşa 

çıkarılmıştı18. Meclis-i Kebîr-i Maarif’in bünyesinde yer alan bu müfettişler, sorumlu 

oldukları okulları teftiş ederek, bina, tedrisat ve öğretim kadroları yönünden 

ıslahına gayret edeceklerdi. Ayrıca yeni açılmakta olan rüşdiyelerin memlekete 

yayılmasına da yardımcı olacaklardı19. 1875 yılında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse (Üsküdar, Galata ve Eyüp)’de 

bulunan sıbyan mekteplerinin ıslahı için “Tedris Meclisleri”nin ve şubelerinin 

açılmasını ön gören ve bunların görevlerini düzenleyen talimat, yine bu okulların 

teftişine yönelik maddeler içermekteydi20: “Maarif Nezâret-i Celîlesi canibinden memur olan müfettiş efendiler kemâkân 

mekteb-i mezkûreye gidüb tahkik-i ahvâl edecekleri gibi talimat-ı mevcude ve usul-i 

müttehazeye menafi bir hal ve hareket gördüklerinde keyfiyeti evvel emirde muallim 

efendilere tenbih ve bu tenbihin faidesi görülmediği halde meclis-i tedris ile bi’l-istişâre 

icrası icabına teşebbüs edeceklerdir (madde 14) 

Ayrıca aynı yıl Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de Bulunan Zükûr (erkek) ve İnas (kız) 

Rüşdiyeleriyle Mekâtib-i İbtidâiyenin Teftişine Memur Olan Meclis-i Maarif Azaları 

Efendilere Talimat yayınlanmıştır. Bu talimata göre müfettişler ve sorumlu 

oldukları okullar şöyleydi21: Faziletlü Kerim ve Fasih Efendiler: Aksaray, Şehzâde, Takvimhâne, Bayezid, 

Darülmaarif erkek rüşdiyeleriyle bu semtlerde bulunan kız rüşdiyeleri ve 

numûne mektepleri. 

17 

Aziz Berker, Türkiye’de İlköğretim (1839-1908), MEB, Ankara 1945, s. 78. 

18 

A. Berker, age, s. 77. 

19 

B. Kodaman, age, s. 51. 

20 

“Dersaadet ve Bilâd-ı Selâsede Bulunan Mekâtib-i Sıbyaniyenin İdaresi İçün Ahalice 

İntihab Olunacak Azadan Mürekkeb Olmak Üzere Teşkil Olunacak Mecâlis-i Tedrisiye 

ve Şubelerinin Sûr-ı Teşkiliyle Vazifeleri Hakkında Talimattır”, Düstur, C. III., s. 432- 

438. 

21 

A. Berker, age, s. 104-105; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul 2010, s. 192. 

59

60 


Mekremetlü Mustafa ve Şakir Efendiler: Fatih, Davudpaşa, Eski Ali Paşa, 

Zeyrek, Sultan Selim taraflarındaki rüşdiyeler ile numûne mektepleri. 

İzzetlü Rüşdi Bey ve Osman Efendi: Feyziye, Beşiktaş, Mirgün rüşdiyeleri. 

Faziletlü Mehmed ve Osman Efendiler: Üsküdar, Beylerbeyi ve Kanlıca 

rüşdiyeleri. 

Bu müfettişler sorumlu oldukları bölge dâhilindeki mektepleri haftada bir 

defa olmak ve bir aydan sonra münavebeli bir şekilde diğer bölgeye geçmek 

üzere teftiş edeceklerdi. Teftiş sırasında; öğretmen, müstahdem ve öğrencilerin 

düzenli olarak okula devam edip etmediğini, okuldaki devam defterinin 

muntazam tutulup tutulmadığını, öğrencilerin iyi eğitilip eğitilmediğini, 

mekteplere yabancı kişilerin girmemesine, öğrencilerin mektep vaktinde dışarı 

çıkmamalarına, mektep dışında edepsizlik yapmamalarına dikkat edilip 

edilmediğini kontrol edecekti. Ayrıca her gün öğrencilere dikte usulü ile tahtaya 

yazdırılarak bir nevi imtihan edilmesine22 riayet edilip edilmediğine, resmen 

belirtilen kitaplardan başka kitap okutulup okutulmadığına, öğretmenlerin 

yeterli olup olmadığına ve usulüne uygun eğitim verilip verilmediğine 

bakacaklardı. Bütün bu gözlem ve tespitlerini bir rapor halinde Meclis-i Maarife 

sunacaklardı. 

1879 yılında Maarif Nezâreti’nin bünyesinde bazı değişiklikler yapılarak 

daha modern bir yapı haline dönüştürülmüştü. Nezâret, maarif işleriyle 

doğrudan doğruya ilgili beş daireye bölünmüştü: 1. Mekâtib-i Âliye dairesi, 2. 

Mekâtib-i Rüşdiye dairesi, 3. Mekâtib-i Sıbyaniye dairesi, 4. Telif ve Tercüme 

dairesi, 5. Matbaalar dairesi. Bu yeni yapı içerisinde iki müfettiş ile bir 

kütüphaneler müfettişi de yer almaktaydı23. Merkezî teşkilatın taşra maarifinden uzak ve habersiz olduğunun zamanla 

anlaşılması üzerine 1880 yılında taşra ile merkezin arasında irtibatı sağlamak 

amacıyla Nezâret’teki müfettiş sayısı arttırılmıştı. Zira merkez teşkilatı 

bünyesinde, iki mekâtib-i rüşdiye müfettişi, bir mekâtib-i sıbyaniye müfettişi, 

Anadolu ciheti mekâtib-i rüşdiye ve ibtidaî müfettişi ve kütüphaneler müfettişi 

olmak üzere 5 müfettiş bulunmaktaydı24. Anadolu Mekâtib-i Rüşdiye ve 

İptidâiye Müfettişliği’ne daha önce İşkodra Vilayeti’ne müfettiş olarak tayin 

edilmiş olan Davut Efendi atanmıştı25. 1882 yılında Mekâtib-i Rüşdiye 

Müfettişliğinde Şakir Efendi, Mekâtib-i Sıbyaniye Müfettişliğinde ise Osman 

22 “…isticvab ve istiktab olunmaları” ifadesi kullanılmış ve dikte usulüyle öğrenciye yazı 

yazdırılarak doğru yazıp yazmadığının kontrol edilmesi kastedilmiştir. 

23 B. Kodaman, age, s. 29-30. 

24 Aynı yer. 

25 BOA, İrade Dahiliye (İ.DH), nr. 66917, 1293.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Efendi bulunmaktaydı26. Aynı yıl Anadolu ve Rumeli’ye de birer müfettiş 

gönderilmesine karar verilmişti27. 1883 yılında Maarif Nezâreti bünyesinde mekâtib-i rüşdiye müfettişi olarak 

Şakir Efendi ve Latif Efendi, mekâtib-i ibtidaiye müfettişi olarak Osman Efendi 

görevlendirilmişti. Bu arada yüksek öğretim okullarının teftişini sağlamak 

amacıyla ilk defa Mekâtib-i Âliye müfettişinin tayin edildiğini görüyoruz. Bu yıla 

ait Devlet Salnâmesi’ne göre bu görev Kadri Efendi’nin sorumluluğundaydı28. 1888 yılında ise müfettişliklerin sayısı arttırılmıştı. Buna göre Maarif 

Nezâreti bünyesinde yer alan müfettişlikler şunlardır29: 1- Milel-i gayrimüslime ve ecnebiye okulları müfettişi: Abdullah Hasib 

Efendi 

2- Mekâtib-i Âliye müfettişi: İlyas Efendi 

3- Mekâtib-i İdâdiye müfettişi: Enver Efendi 

4- Mekâtib-i Rüşdiye müfettişi: Rasih Efendi 

5- Mekâtib-i İbtidâiye müfettişi: Osman Efendi 

6- Kütüphaneler müfettişi: Süreyya Efendi 

7- Matbaalar müfettişi: Vapuridi Efendi ve Mikail Efendi 

1888 yılında bütün müfettişliklerin öğrenim dairelerinin dışında bırakılarak, 

“memurîn-i teftişiye” adı altında ayrı bir birim haline getirildiği görülmektedir. 

Burada dikkati çeken gayrimüslim ve ecnebi okulları ile idadiler için ayrı 

müfettişliklerin kurulmasıdır. Mekâtib-i Gayrimüslime ve Ecnebiye Müfettişliği, 

Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de bulunan gayrimüslim ve yabancı mektepleri teftiş 

ederek programlar dışında yazılı ve sözlü olarak eğitim verilmesini ve siyasî 

propagandalar yapılmasını önlemek, ruhsatsız okulları tespit etmek amacıyla 

1886 yılında kurulmuştu. Vilayetlerde bulunan gayrimüslim ve yabancı 

mektepler hakkında vilayetlerden ve maarif müdürlerinden gelen raporlar 

hakkında Nezâret’e bilgi vermek de yine bu müfettişliğin görevleri arasındaydı30. 26 Devlet Salnamesi, sene: 1299, s. 255. 

27 M. Cevad, age, s. 183. 

28 Devlet Salnamesi, sene: 1300, s. 182-183; B. Kodaman, age, s. 33. 

29 Devlet Salnamesi, sene: 1305, s. 225; B. Kodaman, age, s. 33; K. Su, age, s. 6-7. Kodaman 

ve Su eserlerinde aynı salnameyi kullanarak farklı yıllar vermiştir. H. 1305 yılı milâdiye 

çevrildiğinde 1887-1888 tarihi bulunmaktadır. Yılın ilk üç ayı 1887’ye dâhil olduğu için 

biz 1888 yılını verdik. 

30 Salnâme-i Maarif-i Umumiye, sene: 1321; s. 43; Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin 

Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara 1964, s. 25. Mekâtib-i Gayrimüslime ve Ecnebiye 

Müfettişleri görevlerini yerine getirmekte zorlanıyorlardı. Nitekim bu müfettişlerin 

Protestan okullarının kitap ve programlarını, öğretmenlerini denetleyemediği, okul 

kapıların onların yüzüne çarpıldığı, Maarif Nazırı Zühtü Paşa tarafından dile getirilmişti 

(Y. Akyüz, age, s. 243). 

61

62 


Bir müddet sonra da “Mekâtib-i Âliye Müfettişliği”, “Mekâtib-i Âliye ve 

Hususiye Müfettişliği haline getirilmişti31. 1898 yılına ait Devlet Salnamesi’nde ibtidai, rüşdi ve idadi müfettişlerinin 

ilgili dairelerde yer alırken, mekâtib-i gayrimüslime ve ecnebiye müfettişliği ile 

mekâtib-i âliye ve hususiye müfettişliğinin münferit birimler olarak yer aldığı 

görülmektedir. Nezâret bünyesinde yer alan müfettişlikler şöyleydi32: 1- Mekâtib-i İbtidâiye idaresi: müfettişler Agâh Efendi, Hasan Efendi, 

Tahsin Efendi, Hakkı Efendi. 

2- Mekâtib-i Rüşdiye idaresi: müfettiş Şahab Efendi, erkek ve kız rüşdiyeleri 

müfettişi Mustafa Efendi, erkek rüşdiyeleri müfettişleri Hacı Hüsnü ve 

Abbas Efendiler, kız rüşdiyeleri müfettişi Selim Efendi. 

3- Mekâtib-i İdadiye idaresi: müfettiş Abdi Kâmil Efendi. 

4- Mekâtib-i Âliye ve Hususiye Müfettişliği: Mehmed Ziyaeddin Bey. 

5- Mekâtib-i Gayrimüslime ve Ecnebiye Müfettişliği: Abdullah Hasib 

Efendi. 

1900 yılında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de bulunan yatılı ve gündüzlü (leylî 

ve neharî) bütün yüksek okullar ile özel okullardaki sağlık durumunu teftiş 

etmek, öğrencilerin sağlıklı olması için önlemler almak, her hangi bir hastalık 

ortaya çıktığında araştırıp, bu hastalığın tedavisi ve önlenmesi hususunda 

çalışmak ve gerektikçe okullarda hijyenin sağlanmasında yardımcı olmak üzere 

sıhhiye müfettişliği kurulmuştu. Bunun için 4 doktorun istihdamına karar 

verilmişti. Ayrıca sıhhiye müfettişleriyle birlikte görev yapmak üzere mekâtib-i 

sıhhiye müfettişi olarak Mekâtib-i Tıbbiye-i Mülkiye müfredat-ı tıp muallim 

muavini Doktor Server Bey, hayvanat muallimi Doktor İhsan Bey, fizyoloji 

muallim muavini Doktor Talat Bey ve Doktor Rauf Efendi tayin edilmişti33. 1903 yılında merkez teşkilatı içinde görev yapan müfettişlerin sadece 

sayılarında değişiklik olmuştu34: 1- Mekâtib-i İbtidaiye Dairesi: erkek ibtidaî mektebi müfettişleri Agâh, 

Nigâhî, Hakkı, Mustafa Hüseyin ve Ali Efendiler, kız ibtidaî mektebi 

müfettişliğinde Halil Efendi. 

2- Mekâtib-i Rüşdiye Dairesi: erkek mekâtib-i rüşdiyesi müfettişliğinde 

Hulusi Bey ve Abbas Efendi, erkek ve kız mekâtib-i rüşdiyesi müfettişliğinde 

Hacı İbrahim Efendi, kız mekâtib-i rüşdiyesi müfettişliğinde Selim ve Halil 

Efendiler. 

3- Mekâtib-i İdadiye Dairesi: idadî müfettişi Abdi Kamil Efendi. 

31 B. Kodaman, age, s. 52. 

32 Salnâme-i Maarif-i Umumiye, sene: 1316, s. 490-494; B. Kodaman, age, s. 35-36. 

33 BOA, MF. MKT, nr. 450/36, 20. M 1317; İrade Maarif, nr. 3, 29 S 1318. 

34 Salnâme-i Maarif-i Umûmiye, sene: 1321, s. 41-47.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

4- Mekâtib-i Gayrimüslime Müfettişliği: müfettiş-i umumî muavini Şükrü 

Bey, müfettiş Salih Arif ve Esad Hâmi Bey, Ermeni mektepleri müfettişi 

Süreyya Bey, Bulgar mektepleri müfettişi Halil Efendi ve Sadık Bey. 

5- Mekâtib-i Âliye ve Hususiye Müfettişliği: Mekâtib-i Âliye ve Hususiye 

Müfettiş-i Umumisi Mehmed Ziyaeddin Bey, müfettişler Mahmud Bey ve 

Tahsin Efendi. 

Vilayetlerde Teşftişin İşleyişi 

1870 yılında İdare-i Umumiye-i Vilâyât Nizamnâmesi yayınlanarak, maarif 

müdürlerinin görevleri Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi’nde yer alan hükümleri 

teyit eder bir şekilde yinelenmişti. Buna göre maarif müdürleri, vilâyet maarif 

meclisine başkanlık edecek, vilayetin maarife ait hesap işlerine bakacak, Maarif-i 

Umumiye Nizamnâmesi’nin hükümlerinin uygulanmasına, vilayet merkezinde 

bulunan bütün mektep, kütüphane, özellikle mekteb-i idadiye, sultaniye ve 

âliyenin teftişine nezâret edecekti. Bir sene içinde vilayette maarif adına 

yapılanları ve ıslahatı içeren bir rapor hazırlayıp, Babıâliye takdim edilmek üzere 

valiye verecekti (25 ve 26. Madde) 35. 

Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi gereği, vilayetlerde maarif meclislerinin 

kurulmasıyla birlikte taşraya yetkili müfettişler de tayin edilecekti. Ancak 

müfettişlerin gönderilmesi için, öncelikle eğitim ve öğretime yönelik gerekli 

ortam ve koşulların yaratılması gerekiyordu. Genel uygulama böyle olacak iken, 

bazı özel vilayetlerde istisnaî uygulamalara gidilmişti. Örneğin, 1870 yılında 

İşkodra Vilayeti’nden bölgedeki sıbyan mekteplerinin teftişi için müfettiş 

gönderilmesi talep edilmişti. Şurâ-yı Devlet’te konu görüşülürken bölgenin 

ayrıcalıklı olması nedeniyle okullaşmanın artması beklenmeden, İşkodra 

Mekteb-i Rüşdiyesi muallim-i evveli Davut Efendi’nin müfettiş olarak tayin 

edilmesine karar verilmiş ve iradesi çıkmıştı36. Uygulamaya bakıldığında, nizamnâmenin vilayetlerde tatbiki daha az 

olmuştu. Ancak 1872 yılından itibaren kurulmaya başlanan vilayet maarif 

meclisleri her yerde açılamamış, açılsa da devamlılık gösterememişti. Bunun bir 

örneğini Tuna ve Bağdat vilayetlerinde görmekteyiz. Bu vilayetlerde 1872 yılında 

açılan maarif meclisleri ilerleyen yıllarda ortadan kalkmıştı. Yine 1870 yılında 

35 “İdâre-i Umûmiye-i Vilâyât Nizamnâmesi”, Düstur, 1289, s. 625-652. 

36 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Şurâ-yı Devlet (İ. ŞD), nr. 776, 1 Ra 1287. 

1882 yılında Davut Efendi’nin Anadolu Mekâtib-i Rüşdiye ve İbtidâiye müfettişliğine 

atanmasıyla bölgenin teftiş işleri zaafa uğramıştı. 1892 yılında vilayete müfettiş tayin 

edilmesi istendiğinde bu görevin maarif müdürüne ait olduğu ve bu durumda maarif 

müdürünün görevlerini yerine getirmediği vurgulanmıştı. Ancak 1895 yılında Davut 

Efendi’nin yeniden İşkodra Vilayeti’ndeki sıbyan mekteplerini ıslah etmek üzere 

müfettiş olarak tayin edilmesi maarif müdürünün bu okulların teftişinde yeterli 

olmadığını göstermektedir. BOA, Şurâ-yı Devlet (ŞD), nr. 205/22, 25 Za 1312. 

63

64 


varlığı tespit edilen Sivas maarif meclisine, 1876 yılına ait salnamelerde 

rastlanamamıştır. Nitekim 1881 yılında Diyarbakır, Erzurum, Konya ve Van 

vilayetleri ile beraber yeniden kurulacaktı. Kısacası bu meclislerin vilayetlerdeki 

durumu oldukça karışıktı. Kurulabilen maarif meclislerinin işleyişi de aksıyor, 

okulların ıslahı ve yeni okullar açma konusundaki görevlerini yerine 

getiremiyordu. Bu durumda Maarif Nezâreti, vilayetlere bir de meclislerin 

denetimiyle görevli müfettiş tayin etmek zorunda kalmıştı. Vilayet maarif 

meclislerinin imparatorluğun her tarafında aynı anda açılamamasının sebebi malî 

zorluklardı. 1881 yılından sonra daha yaygın halde görülmeye başlanan maarif 

meclisleri önce Diyarbakır, Erzurum, Mamüretülaziz, Sivas, Van ve Edirne 

vilayetlerinde kurulmuştu. Ardından Suriye, Aydın, Selanik, Yanya ve 

Manastırda açılmıştı37. Okulların denetiminden sorumlu önemli bir idarî birim olan maarif 

müdürlüğüne ve müfettişliğine tayinler yapılamadığından pek çok vilayette 

maarif müdürlükleri açılamamıştı. İlk defa 1881 yılında Yanya Vilayeti Maarif 

Müdürlüğü’ne tayin yapılmıştı38. Ancak maarif müdürlük ve meclisleri kurulan 

yerlere müfettiş gönderilmesi ihmal edilmemişti. Ertesi yıl Sivas Vilayeti Maarif 

Müdürlüğü’ne Bursa Maarif Meclisi azasından Atıf Bey ve müfettişliğe Bursa 

Mekteb-i Rüşdiyesi eski müdürü Hüseyin Efendi, Van Vilayeti Maarif 

Müdürlüğüne Mehmed Emin Bey ve müfettişliğe sabık Basra rüşdiye muallimi 

Resul Efendi tayin edilmişti. Maarif müdürlükleri ile müfettişliklerine yapılan 

tayinlerle ilgili yapılan resmî ilanda şöyle denilmekteydi39: “ Maarif Nezâret-i Celîlesinden 

Her tarafça emr-i maarifin intişar ve terakkisi ve evlâd-ı ahâlinin teshil-i hüsn 

ü talim ve terbiyeleri maksad-ı hayr-ı mirsadına mebni, bu kere dahi Devletçe bir 

büyük fedakârlık icrasıyla vilâyât-ı şâhaneye birer maarif müdürü ve maiyetlerine 

birer de müfettiş tayin olunmuş ve peyderpey tayin olunmakta bulunmuş…” 

Rumeli vilayetlerinin, barındırdığı unsurlar bakımından oldukça karışık ve 

idaresi zor bir bölge olması nedeniyle ve gayrimüslim okullarındaki zararlı 

faaliyetlerin önlenmesi amacıyla bu bölge hakkında özel düzenlemeler 

yapılmaktaydı. 1881 yılında yayınlanan Rumeli-i Şarkî Vilayeti’nin Mebâdi-i Tedrisi 

Hakkında Kanun’la bölgede yer alan ilköğretim okulları düzenlenmeye ve kontrol 

edilmeye çalışılmıştı. Nitekim bu kanunda kaza mektepleri müfettişlerine de yer 

verilmişti. Buna göre; Bulgar Ortodoks mektepleri için 27, İslam mektepleri için 

16, Rum mektepleri için ise 3 müfettiş görevlendirilecekti. Ayrıca vilayet 

dâhilinde bulunan bütün Bulgar Katolik, Bulgar Protestan, Ermeni ve Yahudi 

37 Arzu Nurdoğan, Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922), İstanbul 2005, 

M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Yakınçağ Tarihi ABD, basılmamış doktora tezi, dan. 

Prof. Dr. Cemil Öztürk, s. 88, 92. 

38 B. Kodaman, age, s. 27, 39-40; K. Su, age, s. 6. 

39 M. Cevad, age, s. 185.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

mektepleri için ayrı ayrı birer müfettiş tayin edilecekti. Müfettişler maarif 

müdürünün kararnamesiyle bir sene müddetle tayin olunacaklardı. Tayin 

olunacak müfettişler teftiş edecekleri okulun ait olduğu cemaat veya 

mezhebinden seçilecekti. Bu kişilerin öğretmenlik kabiliyetine sahip veya hiç 

olmazsa beş sene öğretmenlik yapmış olmasına dikkat edilecekti. Müfettişler 

okullarda uygulanan ders programlarını, öğrencinin gelişimini, okulun 

yönetimini, binasının sağlığa uygun olup olmadığını, okula ait kütüphane ve 

eşyasını teftiş edecek ve üç ayda bir düzenleyeceği raporu maarif müdürüne 

gönderecekti. Bu raporlara teftiş ettiği okulun uyguladığı eğitim usullerini, 

öğrencilerin başarı durumlarını, öğretmenlerin yeterli, ahlaklı ve görevini yerine 

getirme konusunda gayretli olup olmadığını, ilköğretimin ıslahı için yararlı 

gördükleri tedbir ve teklifleri kaydedecekti. Müfettişlerin okulları denetiminin 

yanı sıra okul olmayan yerlerde halkı okul açmak için teşvik etmek gibi görevi de 

bulunmaktaydı. Açılacak okullara muktedir öğretmenlerin tayini için cemaate 

yol gösterecekti. Maarif müdürleri bu müfettişleri, teftiş edecekleri okul sayısı ve 

gidecekleri yerlerin uzaklıklarına göre, birinci, ikinci ve üçüncü olmak üzere üç 

sınıfa ayıracaktı40. 1886 yılında Rumeli vilayetlerindeki gayrimüslim ve ecnebi okullarında 

öğretmenlerin devlet aleyhinde faaliyetlerde bulunması üzerine bölgeye özel 

müfettişler gönderilmesine ve bunun ileride de her vilayet için uygulanmasına 

karar verilmişti. Bunun üzerine Rumeli mekâtib-i gayrimüslim ve ecnebiye 

müfettişliğine seyyar olarak Şinayder Efendi tayin edilmişti. Şinayder Efendi’nin 

görevi okulları, öğretmenleri teftiş etmenin yanı sıra zararlı kitapların 

okutulmasına engel olmaktı41. Aynı yıl vilayetlerdeki yerel müfettişlerin yanı sıra genel olarak maarifin 

durumunu rapor edecek umumî maarif müfettişlerinin sayısında da artış 

olmuştu. Rumeli, Anadolu ve Arabistan bölgelerine birer müfettiş tayini için 

irade çıkmıştı. Bunun üzerine 1886 yılında Rumeli ciheti maarif müfettişliğine 

Mekteb-i Mülkiye mezunlarından, Suriye Maarif eski müdürü Hikmet Bey tayin 

edilmişti42. 1891 yılında da Rumeli’ye gönderilen maarif müfettişlerinin 

görevlerine dair geçici bir talimat çıkarılmıştı43. Bu müfettişliğin görev bölgeleri; 

Edirne, Selanik, Yanya, Manastır, Kosova ve İşkodra vilayetleriydi (madde 1). 

Bu talimata göre müfettişin görevleri şunlardı: 

40 

“Rumeli-i Şarkî Vilayeti’nin Mebâdi-i Tedrisi Hakkında Kanun”, 20 Rebiülahir 

1298/25 Mart 1297, Düstur Zeyli, 1-4, s. 71-95. 

41 

B. Kodaman, age, s. 53-54. 

42 

BOA, MF. MKT, nr. 117/150, 17 L 1307. 

43 

Rumeli Vilâyât-ı Şâhâne Maarif Müfettişliğinin Vezâifine Dair Talimat-ı Muvakkate, 21 

Şevval 1308 (30 Mayıs 1891), BOA, Maarif Nezâreti Heyet-i Teftişiye Kalemi (MF. HTF), nr. 

1/2, 21 L 1308. 

65

66 


1. Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi’nin ve bu geçici talimatın hükümlerinin 

uygulanmasına dikkat edecek, eğitimle ilgili gelir ve giderleri kontrol ederek acil 

veya özel bir durum söz konusu olduğunda telgraf veya bir yazıyla Maarif 

Nezâreti’ne bildirecekti. 

2. Doğrudan doğruya Maarif Nezâreti’nin idaresinde bulunan bütün 

mektepleri hem idarî hem de eğitim açısından denetleyecek, eğitim-öğretimin, 

resmî programlara uygun olarak verilip verilmediğine dikkat edecekti. Ayrıca 

özel okulların Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi’nin 129. Maddesine uygun bir 

şekilde idare edilip edilmediğini kontrol edecek, gereğini yapacaktı. 

3. Görev bölgesinde bulunan maarif meclisi, maarif komisyonu, idare ve 

muhasebe memurlarının gerekli vasıflara sahip olup olmadıklarını kontrol 

edecekti. 

4. Maarife terk edilmiş olan vakıfların gelirlerinin iyi idare edilmesine ve 

bunlardan elde edilen gelirlerin maarif yolunda harcanmasına dikkat edecekti. 

5. Okul yapılması için halkı teşvik edecek bu okullar için Darülmuallimîn 

mezunu öğretmenler tayin edilmesine çalışacaktı. 

6. Maarifin yayılması, ıslahı ve mekteplerin çoğaltılmasına gayret 

gösterecekti. 

7. Maarife ait para, mülk vs. gelirlerin sarfına memur olanları denetleyecek 

herhangi bir yolsuzluk tespit ederse Maarif Nezâreti’nin emriyle, ilgili kişileri 

işten el çektirerek, icabının yerine getirilmesine çalışacaktı. 

8. Maarif muhasebelerini ve maarif sandıklarına ait hesap defterlerini 

tetkik ve teftiş edecekti. 

9. Bir yerden bir yere gittiğinde, Maarif Nezâreti’nden aldığı emirleri o 

yerin en büyük memuriyetine ilettikten sonra gerekli gördüğü evrak ve kayıtları 

tetkik edecekti. 

10. Teftiş sonunda gözlem ve icraatını rapor halinde Maarif Nezâreti’ne 

bildirecekti. Her yılın sonunda Nezâret’e iki rapor sunacaktı. Bu raporlardan biri 

eğitim-öğretimle ilgili duruma, müfettişin icraatlarına ve yapılacak ıslahata, 

diğeri, maarife ait her türlü gelir ve bağışlara yapılan harcamalara dair olacaktı. 

Bu geçici talimat, eğitimde teftiş müessesesinden neler beklendiğini 

göstermesi bakımından oldukça önemli bir belgedir44. Bu talimatın ardından 

Rumeli Vilayetleri Maarif Müfettişliği ihdas edilmiştir. 1892 yılına ait 

salnamelerde varlığı tespit edilen müfettişlik, iki yıl sonra kaldırılmıştı45. Diğer taraftan Anadolu’da bulunan okulların teftişi konusunda bazen malî 

yetersizlikler nedeniyle sorunlar çıktığı göze çarpmaktadır. Bir süre sonra ilan 

edilen bir emirnâme ile okulların teftiş işi, maarif müdürlerinin, tatil 

zamanlarında ise merkeze bağlı yerlere gönderilecek olan idadi mektebi müdür 

44 K. Su, age, s. 9. 

45 Devlet Salnamesi, sene: 1310.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

ve muavinleriyle, rüşdiye mektebi muallimlerinin sorumluluklarına verilmişti. 

Bunun sebebini Aydın vilayeti örneğinde inceleyelim: 1897 tarihli bir belgeye 

göre; Aydın vilayetinde bazı köy ibtidaî mekteplerinin teftişi için maaşı halk 

tarafından karşılanan müfettişler tayin edilmişti. Ancak okulun öğretmen 

maaşını karşılayan halka, müfettiş maaşını da ödemek ağır gelmişti. Maaşlarının 

ödemesi geciken ve hatta zaman zaman ödenmeyen müfettişler görev yerlerini 

terk etmeye başlamıştı. Bu durumda denetlenemeyen köy mektebi 

öğretmenlerinde zafiyet görülmüş, bazı okullar kapanırken bazılarında yeni 

usullerin tatbiki ihmal edilerek usul-i atîka (eski usuller) üzere eğitim verilmeye 

başlanmıştı. Bu durumda Aydın valisi bu okulların yeniden açılması ve 

denetlenebilmesi için masrafları Maarif Nezâreti’nden karşılanacak beş seyyar 

müfettiş tayin edilmesini istemişti. Ancak bu istek ülkenin içinde bulunduğu 

malî sıkıntılar yüzünden reddedilmişti. Bu müfettişlerin tayin edilemeyeceği 

bildirilirken, bölgedeki bütün okulların teftişinin maarif müdürleriyle, idadi 

müdür ve muaviniyle rüşdiye mektebi öğretmenlerin sorumluluğunda olduğu 

hatırlatılmıştı46. II. Meşrutiyet Dönemi’nde Teftiş İçin Yapılan Düzenlemeler 

Eğitim alanında önemli gelişmelerin olduğu bu dönemde en çok tartışılan 

konulardan biri de yine maarifin teftişi olmuştu. Eğitimde meydana gelen 

aksaklık ve bozuklukların nereden kaynaklandığını ve ülke genelindeki okulların 

durumlarını öğrenmek amacıyla Maarif Nezâreti teftişe önem vermiş, bunun 

için önemli bir bütçe ayırmıştı47. 1909 yılında taşrada Darülmuallimîn açılmasına ve ibtidaî okullarında yavaş 

yavaş ıslahata başlanmıştı. Maarif alanındaki bu girişimin ardından bölge 

okullarındaki denetim ve gözlemlerini merkeze bildirmek üzere Nezâret 

tarafından 15 umumî müfettiş çeşitli vilayetlere gönderilmişti 48. Müfettişlerin 

vilayetlere göre dağılımı şöyleydi: 

46 

BOA, MF. MKT, nr. 378/56, 7 B 1315. 

47 

Mustafa Ergün, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ankara 1996, s. 

162. 

48 

Tanin, 12 Şevval 1327/14 Teşrinievvel 1325, s. 3. 

67

68 


Müfettişler Görevli olduğu Vilayet ve Sancaklar 

Memduh Bey Konya, Adana 

Hilmi Efendi Kastamonu, İzmit 

Ziya Bey Aydın, Biga 

Reşid Şahab Bey Beyrut, Şam, Kudüs-i Şerif 

Hamaz Eseb Van, Bitlis 

Ahmed Bey Trabzon, Erzurum 

Kazım Efendi Halep, Diyarbakır 

Mehmed Hulusi Ef ndi Manastır, Kosova 

Nezih Bey Bursa, Edirne 

Tahir Rüşdü Efendi Selanik, Yanya, İşkodra 

Asım Efendi Yemen, Hicaz 

Behram Efendi Ankara, Sivas 

Fuad Bey Cezayir-i Bahr-ı Sefîd, Çatalca 

Seyyid Efendi Bağdat, Basra 

Hilmi Efendi Trablusgarb, Bingazi 

Kaynak: Tanin, 12 Şevval 1327/14 Teşrinievvel 1325, s. 3. 

1909 yılının sonlarında vilayetlere 30 müfettişin gönderilmesine karar 

verilmişti. Ancak 1910 yılında işlerini hakkıyla yerine getirmeyen memurların 

görevine son verilmeye başlanmasıyla bu müfettişlerin sayısı da azalmıştı. 

Nitekim bazı müfettişler işlerini yapmadan maaşlarını almaktaydı. Aynı yıl bütçe 

görüşmelerinde her vilayet merkezinde bir maarif müfettişi, her liva merkezinde 

de birer tedrisat-ı ibtidaiye müfettişi görevlendirilmesine karar verilmişti. 

Vilayetteki müfettişler Nezâret tarafından, tedrisat-ı ibtidaiye müfettişleri ise 

valiler tarafından seçilip atanacaktı49. Ekim 1909 tarihli 12 maddelik “Teftişât Hakkında Talimat”ta maarif müdürü 

emri altında bulunan müfettişlerin görevlerine dair hükümler yer almaktaydı. 

Buna göre mektep müfettişlerinin görevleri şunlardı50: 1- Programa tamamıyla uyulup uyulmadığını araştırmak. 

2- Müdür, öğretmen ve memurların, öğrencileri hakkıyla terbiye edip 

etmediğini kontrol etmek. 

3- Okul binasının ve ders araç gereçlerinin durumunu değerlendirmek. 

4- Temizlik kurallarına özen gösterilip gösterilmediğine dikkat etmek. 

5- Öğrenci sayılarındaki artış veya azalmayı tespit etmek. 

49 M. Ergün, age, s. 163. 

50 Talimât metni için bk. BOA, MF. HTF, nr. 1/32, 1325.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Bu talimata göre müfettişler, okullarda bulunan teftiş defterine, o günkü 

teftişinin özetini yazıp imzalayacaktı. Denetleme işini bitirip döndüklerinde 

teftiş sonucunu maarif müdürü ile idare müdürüne rapor edeceklerdi. Ancak acil 

bir durum söz konusu ise durumu telgraf veya postayla mensup oldukları 

daireye ve maarif müdürüne bildireceklerdi. Müfettişlerin maarif müdürleriyle 

idare müdürlerine verecekleri raporlar iki kısımdan oluşurdu. Birinci kısım, 

kendisinden önce teftişte bulunan müfettişin raporunu, ikinci kısım ise 

kendisinin gözlemlerini içerecekti. Okullarda bulunan müfettiş defterleri her 

yılın sonunda maarif müdürlerine gönderilecekti. Maarif müdürleri bu defterleri 

inceleyerek müfettişlerin raporlarıyla karşılaştıracak, her okul hakkında tuttukları 

deftere sonucunu yazacaktı. Ayrıca öğretmenlerin yeterlilik derecelerini, eğitim 

öğretim için çalışıp çalışmadığını, okulun başarı seviyelerini, bina, ders araç ve 

gereç durumunu içeren ayrıntılı bir rapor kaleme alarak Maarif Nezâreti’ne 

gönderecekti. Merkeze ulaşan bu raporlar değerlendirilerek gereği yapılacaktı. 

Bu talimattan hemen sonra (1910 yılında) müfettişlerin görevlerini 

belirleyen birkaç talimat ve nizamnâme daha çıkarılmıştı. Bu talimatlardan ilki 

Maarif Müdürleri İle Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik Talimat’tır. 

Burada maarif müdürleri ve müfettişlerin görevleri yeniden düzenlenmiştir. 

Buna göre, vilayet dâhilinde bulunan idadiler, Darülmuallimîn-i ibtidaiye, 

rüşdiyeler, yüksek okullar ve orta dereceli özel okullar, ibtidaî mektepler, maarif 

müdürlerinin sorumluluğundaydı. Maarif müdürleri belli dönemlerde orta 

dereceli resmî ve özel okulları teftiş etmekle yükümlüydü. Vilayet maarif 

müfettişleri ise her üç ayda bir vilayet dâhilinde bulunan Darülmuallimînler ile 

ibtidaî mekteplerin durumuna dair maarif müdürüne rapor verecekti. Maarif 

müdürlerinin olmadığı zamanlarda gerekli görürse mekâtib-i tâliye ve 

Darülmuallimînlerde bulunan idare meclislerine, öğretmenlik ehliyetnamesi 

komisyonlarına başkanlık edecekti. Müfettişlerin ayrıca stajyer öğretmenlerin 

yerlerini değiştirme ya da azletme, ibtidaî mektebi öğretmenlerinin tayin ve 

azillerini Valiye teklif etme, kız okullarındaki dikiş öğretmenlerini tayin etme, 

ibtidaî mektep öğretmenleri hakkında tevbih ve vilayet maarif-i ibtidaiye 

meclisinin de onayını alarak tekdir cezasını uygulama yetkileri de bulunacaktı51. İkinci talimat ise Mekâtib-i İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik 

Talimat’tı. Buna göre mekâtib-i ibtidâiye müfettişleri, teftiş görevinin yanı sıra 

bulundukları livayı köy köy gezerek köyün nüfusuna göre bulunması gereken 

ibtidaî okulun derecesini yani kaç dershaneli olacağını tayin ederek, okul inşa 

edilecek yeri tespit edecek ve bu okulun inşasının kurallara uygun bir şekilde 

Azarlama manasındadır. Günümüzdeki uyarı cezasına benzer. 

Tevbihten biraz daha ağır cezadır. Günümüzdeki kınama cezasına benzer. 

51 

Maarif Müdürleri İle Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik Talimat, İstanbul 

Matbaa-i Amire 1326. 

69

70 


yapılmasını sağlayacaktı. Mekâtib-i İbtidâiye Müfettişlerinin görevleri ise 

şunlardı52: 1- Kasaba ve köylerde bulunan okul binalarının nüfusa uygun biçimde 

açılıp açılmadığını kontrol edecekti. Nitekim nüfusuna göre okul bir, iki veya üç 

dershaneli olacaktı. 

2- Kız okullarının ne halde olduğunu, bu okullarda bulunan sıra, rahle, 

yazı tahtası gibi eşyaların bu konuda tebliğ olunmuş olan talimata uygun olup 

olmadığını tespit ederek, bu okulların ıslahı için hazırladığı raporları Vali ve 

Maarif Nazırı’na gönderecekti. 

3- Maarif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Müdüriyeti tarafından oluşturulan 

listede belirtilen okul ders malzemelerini53 kontrol edecekti. Müfettiş ayrıca ders 

malzemelerinin fakir öğrencilere ücretsiz verilmesi için hazırladığı listeyi vilayete 

gönderecekti. 

4- Okullardaki duvar haritaları, okuma levhaları, eşya koleksiyonları vs. 

gibi ders aletlerini kontrol ederek, bunların iyi şekilde korunmasını sağlayacak ve 

bu konudaki raporlarını Valiye ve Nezâret’e gönderecekti. 

5- Eğitim-öğretime yönelik denetimi sağlayacak, eğitimin programa ve 

yeni usullere uygun verilip verilmediğini kontrol edecekti. 

6- Okulun sağlık durumunun teftişi aslında sağlık müfettişlerinin görevi ise 

de tedrisât-ı ibtidâiye müfettişlerinin de benzer bir görevi bulunmaktaydı. 

7- Cemaat okullarıyla özel okulların teftişi de tedrisât-ı ibtidâiye 

müfettişlerinin görevlerindendi. Burada mevzuata ve “Osmanlılık” şanına uygun 

eğitim verilip verilmesine dikkat edecek, aykırı bir durum söz konusu olduğunda 

ve diplomasız öğretmen tespit edildiğinde durumu Valiye ve Maarif Nazırı’na 

bildirecekti. 

2 Temmuz 1910 tarihinde ise ibtidaî mektepleri idare ve teftiş edecek 

memurların görevleri hakkında bir Nizamnâme çıkmıştı54. Bu yeni düzenlemede, maarif müdürü, ibtidaî mekteplerde eğitimin 

nizamnameler ve talimatnameler hükümlerine uygun bir şekilde yürütülmesine 

nezâret edecek, vilayet maarif müfettişleri ve mekâtib-i ibtidaiye müfettişleri 

vasıtasıyla görev dairesinde bulunan bütün ibtidaî mekteplerde eğitim öğretim 

usullerinin uygulanmasını sağlayacaktı (madde:1). Yani bu okulları bizzat teftiş 

etmese de müfettişler vasıtasıyla okulları denetimi altında bulunduracaktı. 

52 

Mekâtib-i İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik Talimat, İstanbul 1326’dan nakleden 

K. Su, age, s. 207-210. 

53 

Kıraat kitapları, ders kitapları, yazı ve resim ve meşk defterleri, kalem, mustar, kurşun 

kalem, yazı hokkası, siyah el yazı tahtası, atlas, resim edevatı, ayrıca kız çocukları için 

iplik, iğne, yüksük, makas, dikiş talimine mahsus kumaş vb. 

54 

“Tahsil-i İbtidaîyi İdare ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurînin Vezâifi Hakkında 

Nizamnâme”, Düstur, II. Tertip, 2. Cilt, s. 404-415.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Nizamnâme’ye göre okulların denetlenmesinden sorumlu olan memurlar 1- 

maarif müfettiş-i umumîsi, 2- maarif müfettişi, 3- maarif-i ibtidâiye müfettişleri 

4- fahrî maarif vekilleri 5- sağlık müfettişi olmak üzere beş gruptu. 

1- Maarif Müfettiş-i Umumîleri: Tedrisât-ı ibtidâiye müdürünün 

başkanlığında Nezâret’te toplanarak Maarif Nezâreti tarafından gündeme 

getirilen ibtidaî eğitime ait meseleleri müzakere ve icra ederdi (madde: 5). 

2- Maarif Müfettişleri: Valinin emri altında bulunan bu müfettişlerin asıl 

görevleri bulunduğu vilayetin ibtidaî eğitimine ait olan tahkikatı yapmaktı 

(madde: 18). Bölgede bulunan özel okullar da onların görev alanına dâhildi 

(madde: 23). Maarif müfettişleri ayrıca vilayet maarif meclisinin başkan vekili, 

vilayet dâhilinde bulunan Darülmuallimîn-i ibtidaîlerin idare meclisinin ise 

başkanıydı. Teftiş görevinin yanı sıra ibtidaî mekteplere öğretmen atanıncaya 

kadar, stajyer öğretmenlerin onların yerine görev yapmasına izin verirdi (madde: 

18). Öğretmenlerin tayini valiye ait olsa da müfettişin aday teklif etme hakkı 

vardı (madde: 20). Bu Nizamnâme’de yine müfettişlerin, öğretmenlere 

verebileceği tevbih ve tekdir cezasından da bahsedilmekteydi (madde: 22). 

Maarif müfettişleri, maarif encümenlerinin azasını tayin ve azledebilirdi (madde: 

24). İbtidaî eğitimini ailesi yanında almış olan çocukları imtihan edecek olan 

sınav heyetini tayin ederdi (madde: 25). Maarif müdürü başkanlığında ibtidaî 

mektep muallimlerinden oluşan heyet tarafından verilen ehliyetname ve 

tasdikname imtihanlarının konularının belirlenmesine yardımcı olurdu (madde: 

26). Bu imtihanları yapacak heyetin başkanlığını yapar, heyet üyelerini maarif 

müdürüne kendisi teklif ederdi (madde: 27). 

3- Maarif-i İbtidâiye Müfettişleri: Her sancakta ilköğretime hizmet eden en 

üst düzey memurdu. Bazı önemli kaza merkezlerinde de Maarif-i İbtidâiye 

Müfettişliği kurulabilecekti (madde: 28). Bu müfettişlerin görevleri, bulundukları 

sancaklardaki resmî ve özel ibtidaî mektepleri teftiş etmekti. Ayrıca, kaza 

encümen-i maarifinin toplantılarına katılabilir ve oy hakkı olmasa da 

müzakerede bulunabilirdi. Bulunduğu kazadaki okul encümenlerinin hepsinin 

tabiî azasıydı (madde: 29). Maarif-i İbtidâiye müfettişleri resmî ve özel ibtidaî 

mekteplerin, gece derslerinin, çırak sınıflarının açılmasına ilişkin kayıtları 

incelerdi (madde: 30). İbtidaî mekteplerde her eğitim öğretim yılının başında 

öğrencilerin sınıflara ayrılmasına nezâret eder, okul müdürlerinin düzenlediği 

ders programını tasdiklerdi (madde: 32). Özel ibtidâilerde okutulan kitapları, 

ders defterlerini kontrol edebilir, kanunlara aykırı bir durum tespit ederse bir 

zabıt düzenlerdi. Her vilayet dâhilinde bulunan maarif-i ibtidaiye 

müfettişlerinden ikisi vilayet maarif meclisi üyesi olmak üzere Maarif Nezâreti 

tarafından tayin edilirdi. Bu müfettişler ayrıca okul ve öğretmenlerin 

kütüphanelerini de teftiş ederdi (madde: 35). 

4- Fahrî Maarif Vekilleri: İki veya üç yıllığına maarif meclisleri tarafından 

tayin edilen fahrî maarif vekilleri, kaza dâhilinde bulunan ibtidaî mektepleri bina, 

mekân, sağlık, öğrencilerin tavır ve kıyafetleri açısından teftiş eder, eğitim 

71

72 


öğretim işlerine karışmazdı (madde: 41-42). Bu fahrî vekillerin hangi okulları 

denetleyeceğine maarif meclisi karar verirdi. Her köy veya mahallede İbtidaî 

mektep olarak kullanılacak binanın okul olmaya elverişli olup olmadığı, köy ve 

nahiyede açılması gereken okul sayısı, küçük köy mektebi açmaya gerek olup 

olmadığı hakkında fahrî maarif vekillerinin görüşü alınırdı (madde: 43). Bir 

okulun açılması veya kapatılmasını maarif encümenlerinin kabul etmemesi veya 

bir ay zarfında müzakereye almaması halinde Vali, fahrî maarif vekillerinin 

görüşünü alarak durumu vilayet maarif meclisine havale ederdi (madde: 44). 

Fahrî vekiller hazırladıkları teftiş raporlarını liva maarif meclisine sunardı 

(madde: 45). 

5- Sağlık müfettişi: Sadece okullardaki sağlık durumunu teftişle görevliydi 

(madde: 47-48). 

Burada dikkati çeken, daha önceki resmî talimat veya nizamnâmelerde 

adına rastlamadığımız “fahrî maarif vekilleri” sıfatıyla bir memuriyete yer 

verilmiş olmasıdır. Ayrıca daha önce Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi’nde yer alan 

ve müfettişlerin üzerinde görev yaparak, vilayet dâhilinde bulunan mektep ve 

kütüphaneleri, livalarda bulunan müfettişlerin hareketlerini teftiş ve tahkik 

etmekle görevli olan muhakkıklardan söz edilmediği de göze çarpmaktadır. 

9 Mart 1912 tarihinde ise Maarif Nezâreti teşkilatında değişiklikler yapan 

bir nizamnâme yayınlanmıştı 55. Bu nizamnameye göre Maarif Nezâreti’nin 

sorumluluğunda olan maarifin teftişi müfettişler ve vilayetlerdeki maarif 

müdürleri ve müfettişleriyle, tedrisat-ı ibtidaîye müfettişleri tarafından 

yapılacaktı (madde: 2). Maarif Nezâreti merkez hizmeti bu nizamnâme ile iki 

kısma ayrılmıştı: 1- İdare Hizmeti 2- Teftiş Hizmeti. 

İdarî hizmetler; Tedrisât-ı İbtidaiye Dairesi, Tedrisât-ı Tâliye Dairesi, 

Tedrisât-ı Âliye Dairesi ve Muhasebe Dairesi olmak üzere dörde ayrılmıştı. 

Müfettişlerin Nezâret’e gönderdikleri raporları değerlendirmek ve ona göre 

muamele yapmak öğretim dairelerinin görevleri arasındaydı (madde: 7, 9) 56. 

Vilayet maarif müfettişlerinin tayin, becayiş ve görevinden uzaklaştırılması gibi 

konular Tedrisât-ı Âliye Dairesi tarafından yürütülüyordu (madde: 10). 

Bütün okulların memur ve öğretmenlerinin durumunu teftiş etmek üzere 

doğrudan Maarif Nezâreti’ne bağlı 12 “Umumî Maarif Müfettişi” bulunacaktı 

(madde: 15). Daha önce umumî maarif müfettişlerinden söz edilse de sayısı 

hakkındaki bilgi ilk defa bu nizamnâmede verilmektedir. Bu müfettişlerin 

55 “Maarif-i Umumiye Nezâreti Teşkilatı Hakkında Nizamnâme- 19 Rebiülevvel 1330- 

25 Şubat 1327)”, Düstur, II. Tertip, 4. Cilt, s. 167-173. Nizamnâme metni ayrıca basında 

da yer almıştır Tanin, 8-9 Mart 1328, nr. 1276-1277, s. 5. 

56 Tedrisât-ı İbtidâiye Dairesi beş şubeye ayrılmıştı. 3. Şube Teftiş şubesiydi. Bu şubenin 

görevleri; tedrisât-ı ibtidaiye-i umumiye ve hususiyenin teftişi muamelatına bakmak ve 

vilayet maarif müdür ve müfettişlerinin ve tedrisât-ı ibtidaiye müfettişlerinin tedrisat-ı 

ibtidâiyeye ait Nezâret’e gönderecekleri raporları tetkik etmekti. Diğer öğretim 

şubelerinin de aynı görevleri bulunmaktaydı.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

kimlerden seçileceği konusuna da açıklık getirilmişti. Müfettişler mekâtib-i âliye 

ve tâliye öğretmenlerinden seçilecekti. Uzmanlık alanları ise şöyle olacaktı: Dinî 

ulema, Arap dili uzmanı, Türk dili uzmanı, Riyaziye uzmanı, Tabiat Bilimi 

uzmanı, Talim ve Terbiye uzmanı, Felsefe uzmanı, Beden eğitimi uzmanı, 

Mimar, Doktor, Coğrafya ve Tarih uzmanı, yabancı dilleri bilen. 

Bu 12 müfettişin dışında bir de özel okullarla ilgili görev yapacak olan 

“Tedrisât-ı Hususiye Müfettişi” bulunacaktı. 

Bu nizamnâme yayınlandıktan sonra, böyle bir düzenlemeye neden ihtiyaç 

duyulduğuna dair bir açıklama yapılmaması basında tartışmalara yol açmıştı. 

Bunun üzerine hemen ardından “esbâb-ı mucibe layihâsı” da yayınladı. Nitekim 

dönemin Maarif Nazırı Emrullah Efendi’nin, böyle bir nizamnâme değişikliğine 

neden ihtiyaç duyulduğu noktasındaki lâyihası Tanin’de yer almıştı. Bu lâyiha, 

eğitimin ilerlemesi için teftişin ne kadar önemli olduğunun anlaşılması 

bakımından kayda değerdir 57: 

“Mekteplerin teşkil ve idareleri muntazaman cereyan ve devam eylemek 

üzere sürekli teftişe tâbi tutulmalarındaki vücûb inkâr edilemez. Bu babdaki 

teftiş raporlarını tedkik etmek, netâyic-i teftişâtı takdir eylemek üzere 

bilhassa Tedrisat-ı İbtidâiye ve Tâliye dairelerinde teftiş şube veya kalemleri 

teşkiline derkâr olan ihtiyac muhtac-ı izâh ve isbât değildir.” 

Yeni nizamnâmede yer alan hükümler Nezâret’in teftişe ne kadar önem 

verdiğinin bir göstergesiydi. Bir iki gün sonra da müfettiş-i umumîlerin 

görevlerine dair 8 maddelik talimat yayınlanmıştı 58. Nizamnâmenin 

yayınlanmasından bir ay sonra vilayetlerin maarif durumunu teftiş etmek üzere 8 

müfettiş görevlendirilmişti 59. 

Yeni düzenleme o dönemde gerek basında gerekse mecliste oldukça 

tartışılmıştı. Özellikle müfettiş-i umumîler vasıtasıyla öğretmenlerin sıkı bir 

denetim altında tutulmaya çalışılması ve eğitim usulleri yönünden kontrol 

edilmeleri mecliste uzun tartışmalara sebep olmuştu. Emrullah Efendi’nin, bu 

müfettişlerin sadece denetim görevinin olmayıp, inceleme yapmak, halkı eğitime 

teşvik ve hazırlamak gibi sorumluluklarının da olduğu beyan etmesi Meclis-i 

Mebusan’da müfettişliğin ilgasını engelleyememişti. Ancak Şurâ-yı Devlet, bu 

ilga kararını uygun görmeyip onaylamamıştı. Bu durum uygulamada bazı 

aksaklıklara sebep oldu. Müfettişler, Meclis kararına bakıp görev yerlerine 

gitmeyerek özel okullarda çalışmaya başladılar. Nitekim İstanbul Maarif İdaresi 

müfettişlerin özel okullarda ders vermemeleri ve öğretimle ilgilenmemeleri 

konusunda bir karar alıp ilan etmek zorunda kaldı 60. 

57 

“Maarif Nezâreti’nde Teşkilat”, Tanin, nr. 1275, 7 Mart 1328/1 Rebiülahir 1330, s.3-4. 

58 

“Maarif Teftişâtı”, Sabah, 10 Mart 1328, 23 Mart 1912, nr. 8084; ayrıca bk. M. Ergün, 

age, s. 164. 

59 

Düstur, II. Tertip, 2. Cilt, s. 447; Düstur Zeyli, 1/4, s. 1077. 

60 M. Ergün, age, s. 164. 

73

74 


Müfettişlerin görevlerini yerine getirme konusunda aksaklıkların ortaya 

çıkması, bazı vilayet maarif müfettişlerinin köy köy dolaşmayıp tüm zamanlarını 

vilayet merkezinde geçirmeleri Nezâret’in bazı vilayet müfettişliklerini 

lağvetmesine sebep olmuştu61. Nitekim Adana’da vilayet maarif müfettişliği 

yapmış olan Ahmet Faik (Günday) Bey hatıratında vilayet maarif müfettişliğinin 

lağvı üzerine Adana’dan ayrıldığını yazmaktadır62. 1913 yılında kabul edilen Tedrisât-ı İbtidâiye Kanûn-ı Muvakkati’nde de 

okulların teftişiyle ilgili maddeler yer almaktaydı. Buna göre bütün resmî ve özel 

okullar resmî memurlar tarafından, bunun için çıkarılacak nizamnâmeye uygun 

olarak, teftiş edilecekti. Bu okulları teftiş edebilecek memurlar şunlardı: Maarif 

müfettiş-i umûmîleri, maarif müdürleri, vilâyet maarif müfettişleri, tedrisât-ı 

ibtidaîye müfettişleri, vilâyet tedrisât-ı ibtidâiye meclisleri tarafından seçilecek 

üyeler, kaza kaymakamları, nâhiye müdürleri63. 1913 yılında bütün vilayet, sancak ve kazalarda bulunan müfettişlerin sayısı 

toplam 73’tü. Bunlardan 19’u vilayetlerde, 13’ü müstakil sancaklarda, 41’i sancak 

ve kazalarda bulunmaktaydı64. Bazı vilayetlerden 1913-14 eğitim-öğretim yılına 

ait istatistikî bilgilerin gelmemesi üzerine yapılan araştırmada, söz konusu vilayet 

meclislerinin tedrisât-ı ibtidâiye müfettişliğine lüzum görmeyip ilga ettiği 

anlaşılmıştı. Diyarbekir ve Ankara Vilayetleri de tedrisât-ı ibtidâiye müfettişliğini 

ilga eden vilayetler arasındaydı. Oysaki Tedrisât-ı İbtidâiye Kanûn-ı Muvakkati’ne 

göre bu müfettişliğin kurulması mecburiydi. 1916 yılında Maarif Nezâreti, 

vilayet meclislerinin böyle bir yetkisi olmadığı gerekçesiyle bu vilayetlerde 

tedrisât-ı ibtidâiye müfettişliğinin yeniden kurulmasını emretmişti65. 30 Temmuz 1914 tarihinde kabul edilen nizamnâme ile maarif merkez 

teşkilatı yeniden düzenlendi. Bu nizamnâmenin 15. maddesine göre Nezâret 

bünyesinde “Heyet-i Teftişiye Dairesi” kurulacaktı. Bu dairenin görevleri; bütün 

okulları, eğitim-öğretim, memur ve öğretmenleri açısından denetlemek, maarif 

müdürleri ile vilayet müfettişlerinin görevlerini yapıp yapmadıklarını kontrol 

etmek, onlardan gelen raporları değerlendirmekti. Özel ve yabancı okullara ait 

bütün işlemler de bu daire tarafından yürütülecekti. Heyet-i Teftişiye dairesi 

müfettişleri yüksek öğrenim görmüş, orta ve yüksek öğretim okullarında 

idarecilik ve öğretmenlik yapmış veya daha önce müfettişlik görevinde 

61 Aynı yer. 

62 Süleyman Beyoğlu, İki Devir Bir İnsan Ahmet Faik Günday ve Hatıraları, İstanbul 2011, 

s. 51. 

63 Tedrisât-ı İbtidâiye Kanun-ı Muvakkati (TİKM), Matbaa-i Amire, İstanbul 1329; madde: 

91-92. 

64 Halil Aytekin, İttihâd ve Terakkî Dönemi Eğitim Yönetimi, Ankara 1991, s. 42. 

65 BOA, MF. HTF, nr. 3/122, 14 C 1334.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

bulunmuş kimseler arasından seçilecekti. Heyet-i Teftişiye dairesinde bir müdür 

ve dört müfettiş bulunacaktı (madde: 19) 66. 

1916 yılında Heyet-i Teftişiye dairesi müfettişleri, Halid Bey, Selim Sırrı 

Bey, İhsan Bey ve Hamaz Eseb Efendi idi. Bu müfettişler İstanbul’daki 

Darülmuallimîn, Darülmuallimât ve sultanileri de teftiş ederdi. Kabataş, 

Üsküdar, Davutpaşa, Galatasaray ve Vefa sultanileri Halid Bey’in denetimi 

alanındaydı. Selim Sırrı Bey, Mercan, Gelenbevi ve Kadıköy sultanilerini teftiş 

etmekteydi. Nişantaşı ve İstanbul sultanileri ile Fındıklı, Erenköy inas sultanileri 

İhsan Bey tarafından denetleniyordu. Hamaz Eseb Efendi ise Darülmuallimîn, 

Darülmuallimât, Bezm-i Alem, Çamlıca, Selçuk Hatun inas sultanilerinden 

sorumluydu67. 1918 yılında Heyet-i Teftişiye Dairesine, Telif ve Tercüme 

Dairesi üyesi Faik Bey ve Mercan Sultanisi öğretmenlerinden Salih Fuad Bey 

tayin edilmişti. Müfettiş İhsan Bey ise Çamlıca İnas Sultanisi öğretmenliğine 

nakledilmişti68. Böylece Heyet-i Teftişiye Dairesi’ndeki müfettiş sayısı 5’e 

ulaşmıştı69. 1922 yılında Heyet-i Teftişiye Dairesi müfettişlerinin sayısı ise 6 idi. 

Bu tarihte dairenin müdür-i umumîsi Faik Bey, müfettişleri Fuad Şemsi, Selim 

Sırrı, Hamaz Eseb, Zeki Mesud, Esad Hami ve Bedri Beylerdi. Heyet-i teftişiye 

dairesinde ayrıca mümeyyiz olarak Talat ve Artin Beyler ile kâtip olarak Ali 

Haydar Bey bulunmaktaydı70. Heyet-i Teftişiye Dairesi’ne ait tarihsiz olup 1916 yılına ait olduğunu 

tahmin ettiğimiz bir belgede tüm vilayetlerde bulunan maarif ve mekâtib-i 

ibtidâiye müfettişi sayıları verilmiştir71. Buna göre tüm imparatorlukta 40’ı 

vilayet merkezlerinde, 111’i sancak ve kazalarda olmak üzere 151 müfettiş 

bulunmaktaydı. 

66 

“Maarif-i Umumiye Nezâreti Teşkilâtı Hakkında Nizamnâme, 17 Temmuz 1330/7 

Ramazan 1332”, Düstur, II. Tertib, C. 6, s. 1036-1041; Takvim-i Vekayi, 8 Şevval 

1332/17 Ağustos 1330, nr. 1910, s. 1-3. 

67 

BOA, MF. HTF, nr. 4/41, 14 S 1335. 

68 

BOA, MF. HTF, nr. 6/57, 20 M 1337; 8/4, 28 Za 1337. 

69 

BOA, MF. HTF, nr. 5/23, 25 Za 1335. 

70 

BOA, MF. HTF, nr. 10/89, 25 M 1341. 

71 

BOA, MF. HTF, nr. 1/32, 1325. Bu belgenin gömlek tarihi olarak 1325 tarihi verilse 

de, bu tarih belgeler arasında bir tane 1325 tarihli bir belge bulunmasına istinaden 

verilmiştir. Oysaki bizim değerlendirmeye çalıştığımız belgenin üzerinde herhangi bir 

tarih bulunmamaktadır. Öte yandan ele aldığımız belgenin yanında bulunan ve yine 

tarihsiz olan “Teftiş Raporları” numunesinin 1916 yılında tüm vilayetlere gönderildiği 

BOA, MF. HTF, 3/126 numaralı belgeden anlaşılmaktadır. Buradan yola çıkarak 

müfettiş sayılarını ihtiva eden belgenin de 1916 yılına ait olabileceği akla gelmektedir. 

75

76 

Müfettişlerin 

Görev Yeri 

Maarif 

Müfettişi 


İstanbul ve Taşradaki Müfettiş Sayıları 

Mekâtib-i 

İbtidâiye 

Müfettişi 

Müfettişlerin 

Görev Yeri 

Maarif 

Müfettişi 

Mekâtib-i 

İbtidâiye 

Müfettişi 

İstanbul 5 1 Sivas Vilayeti 1 4 

Terbiye-i 

1 - Trablusgarb - 1 

bedeniye 

müfettişi 

Vilayeti 

İstanbul Vilayeti 1 - Trabzon 

1 3 

mülhakatı 

Vilayeti 

Ermenice 

1 - Kastamonu 1 3 

müfettişi 

Vilayeti 

Mekâtib-i 

1 - Kosova 

2 5 

Hususiye 

müfettişi 

Vilayeti 

Mekâtib-i 

Gayrımüslime 

müfettişi 

1 - Konya Vilayeti 1 5 

Rum mektepleri 1 - Mamüretülaziz 1 3 

müfettişi 

Vilayeti 

Edirne Vilayeti 1 6 Manastır 

Vilayeti 

1 5 

Erzurum 

Vilayeti 

1 3 Musul Vilayeti 1 3 

İşkodra Vilayeti 1 2 Van Vilayeti 1 2 

Adana Vilayeti 1 5 Yanya Vilayeti 1 4 

Ankara Vilayeti 1 5 Yemen Vilayeti 1 1 

Aydın Vilayeti 2 5 İzmit Sancağı - 1 

Bitlis Vilayeti 1 3 Urfa Sancağı - 1 

Basra Vilayeti - 1 Bingazi 

Sancağı 

- 1 

Bağdat Vilayeti 1 3 Bolu Sancağı - 1 

Beyrut Vilayeti 2 5 Canik Sancağı - 1 

Cezâyir-i Bahr-ı 1 4 Çatalca 

1 - 

Sefid Vilayeti 

Sancağı 

Halep Vilayeti 1 2 Zor Sancağı - 1 

Hicaz Vilayeti 1 - Asir Sancağı - - 

Hüdavendigar 

Vilayeti 

1 4 Kudüs Sancağı - 1 

Diyarbekir 

Vilayeti 

1 4 Karesi Sancağı - 1 

Selânik Vilayeti 1 4 Kale-i 

Sultaniye 

Sancağı 

- 1 

Suriye Vilayeti 1 4 

Tüm vilayetler görev alanı dâhilindedir. 

Kaynak: BOA, MF. HTF, nr. 1/32, 1325.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

1916 yılına ya da daha sonraki bir tarihe ait olduğunu tahmin ettiğimiz bir 

başka belgede ise İstanbul’da bulunan ibtidâi mektep müfettişlerinin isimleri ve 

teftişinden sorumlu oldukları okulların isimleri verilmektedir72. Buna göre 

İstanbul’da bulunan maarif müfettişleri şunlardır: Kenan Bey, Nuri Bey, Hasib 

Bey, Mahmud Ziya Bey, Mehmed Ali Bey, Nazmi Ziya Bey. Bunlardan başka 

sıhhiye müfettişleri de mevcuttu. Bunlar sıhhiye müfettişi Burhaneddin Bey, 

vekili Vefik Bey, sıhhiye müfettişi Eyüp Bey’dir. 

Tedrisât-ı İbtidâiye Kanun-ı Muvakkati’nin ardından, vilayetlerdeki teftiş 

işlerinden sorumlu müdürlerin ve müfettişlerinin görevlerini düzenleyen 

talimatnâmeler 1914 yılında çıkarıldı. Bunlardan birincisi, Maarif Müdürlerinin 

Vezâifine Dair Talimatnâme73, ikincisi Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezâifine Dair 

Talimatnâme74, üçüncüsü ise Tedrisât-ı İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Dair 

Talimatnâme75’dir. Maarif Müdürlerinin Teftiş Görevi 

Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi ile ilk defa sorumlulukları belirtilen maarif 

müdürlerinin teftişe ait görevleri, 1910 yılında çıkarılan özel bir talimatla 

tekrarlanmıştı76. Maarif müdürleri, yerel eğitim sisteminde önemli bir yere 

sahipti. Maarif idaresinin başı olarak sistemin doğru bir şekilde işlemesinde rolü 

büyüktü. Dolayısıyla bu sistemin yerleştirilmesi ve maarif müdürlerinin 

görevlerini hakkıyla yerine getirmesine oldukça önem verilmekteydi. Bunun en 

önemli kanıtı 1914 yılında maarif müdürlerinin görevlerini yeniden ele alan 

Maarif Müdürlerinin Vezâifine Dair Talimatnâme’nin çıkarılmış olmasıdır. 

Buna göre, Maarif müdürleri her sene en az dört ay denetim yapmak 

zorundaydı. Eğitim öğretim yılı süresince yapacakları denetim hakkında her yıl 

bir plan hazırlayacak ve Haziran ayında Nezâret’e gönderecekti (madde: 9-10) 77. 

72 BOA, Maarif Nezâreti, İstanbul Maarif Müdüriyeti (MF. İMF), nr. 47/66. Bu belgenin 

1916 ya da sonraki bir yıla ait olduğunu, belgede verilen okul listelerinden tespit 

etmemiz mümkündür. Zira burada zikredilen okullardan biri olan Zincirli Kuyu İnas 

Mektebi 14 Mart 1916 tarihinde açılmıştı. Dolayısıyla bu belgenin 1916’dan önceki bir 

yıla ait olması düşünülemez. Zincirli Kuyu İnas Mektebi’nin açılış tarihi için bk. 

Yasemin Tümer Erdem, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Kızların Eğitimi, İstanbul 2007, M.Ü. 

Türkiyat Araştırmaları Enst. Basılmamış doktora tezi, s. 115. 

73 Maarif Müdürlerinin Vezâifine Dair Talimatnâme, Matbaa-i Amire, İstanbul 1330. 

74 Bu talimatnâme metni için bk. BOA, MF. HTF, nr. 1/79, 15 B 1332. 

75 Tedrisât-ı İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Dair Talimatnâme, Matbaa-i Amire - İstanbul 

1330. 

76 Maarif Müdürleri İle Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik Talimat, İstanbul 


77 Bu talimatın uygulanıp uygulanmadığını arşiv belgelerinden tespit edebilmekteyiz. 

Nitekim bir belgede, bazı vilayet maarif müdürlerinin 1915-1916 eğitim öğretim yılına 

ait planlarının Nezâret’e ulaşmadığı belirtilmektedir. Nezâret’e planlarını göndermeyen 

77

78 


Yıl içinde yaptıkları her denetim için bir layiha hazırlayacaklardı. Ayrıca 

yaptıkları denetimlerin sonuçlarını, maarifin genel durumu her yılın sonunda 

ayrı bir lâyiha halinde Nezâret’e bildirecekti (madde: 14). Maarif Nezâreti 

denetim meselesini oldukça ciddiye almaktaydı. Nitekim maarif müdürlerinin 

hazırlayacakları lâyihaların nasıl düzenleneceğine dair “Teftiş Lâyihaları Hakkında 

Talimat” yayınlamıştı78. Buna göre maarif müdürleri hazırlayacakları lâyihaları 

beş ayrı başlık altında tanzim edecekti. Bunlar: Darülmuallimîn ve ibtidaî 

mekteplere ait olanlar, idadî ve sultanîlere ait olanlar, istatistik, bölgenin 

coğrafyası, tarihi ve folkloruna ait olanlar, eski eserlere ve kütüphanelere ait 

olanlar. 

Maarif müdürlerinin hazırladıkları bu lâyihalar, Nezâret bünyesinde yer 

alan Heyet-i Teftişiye tarafından değerlendirilirdi. Bu lâyihaların maarif müdür 

ve müfettişleri talimatına uygun bir şekilde, okullara ait tüzük kuralları dikkate 

alınarak tanzim edilip edilmediği tetkik edilirdi. Her öğretim dairesi lâyihalarda 

yer alan bilgilere göre Nezâretçe yapılması gereken hususları kararlaştırırdı79. Maarif Müdürlerinin Vezâifine Dair Talimanâme’ye göre maarif müdürleri, 

vilayet müfettişleri için çıkarılan talimatnâmenin 14-32 maddelerinden de 

sorumluydu. Bu maddelere vilayet maarif müfettişlerinin görevleri 

münasebetiyle aşağıda yer verilmiştir. 

Vilayet Maarif Müfettişlerinin Görevleri 

Vilayet maarif müfettişlerinin görevlerini düzenleyen Vilayet Maarif 

Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik Talimatnâme80 1914 yılında yayınlanmıştı. Buna 

göre doğrudan doğruya Maarif Nazırı’na bağlı olan vilayet maarif müfettişleri, 

gidecekleri yerlerdeki en üst düzey mülkiye memuru ile görüşerek bölgenin 

eğitime ait sorunları hakkında bilgi alacak ve raporlarına bu bilgileri 

kaydedecekti (madde: 2). Vilayet maarif müfettişlerinin görevi sadece denetleme 

yapmaktı. İdareye müdahale etmek, bir memuru, öğretmen adayını teklif etmek 

vilayet ve livalar şunlardır: İstanbul, Suriye, Kastamonu, Konya, Ankara vilayetleri, 

İzmit, Bolu, Maraş, Eskişehir, Menteşe, Karahisar-ı Sahip, Kayseri, Niğde livaları (BOA, 

MF. HTF, nr. 3/8, 18 Z 1333). 

78 Talimat metni için bk. BOA, MF. HTF, nr. 1/32, 1325. (EK:1) 

79 Teftiş Lâyihaları Hakkında Talimat, madde: 5-6. Düzenlenmesi talimata bağlanan bu 

lâyihaların hazırlanıp her yıl Nezâret’e gönderilmesi konusunda bazı aksaklıklar olmuştu. 

Nitekim bazı vilayetler teftiş planlarını gönderdikleri halde teftiş lâyihalarını 

hazırlamamıştı. Nezâret bu konuda, ilgili maarif müdürlerini uyarmıştır ( BOA, MF. 

HTF, nr. 3/32, 16 M 1334). İlerleyen yıllarda uygulamanın daha düzenli olması 

beklenirken hâlâ sorunlar yaşandığı görülmektedir. 1917 tarihli bir belgede yine bazı 

maarif müdürlerinin ve tedrisat-ı ibtidâiye müfettişlerinin gönderdikleri raporların 

ayrıntılı olmadığından, bazılarının ise göndermediğinden ve ilgili kişilerin bu konuda 

uyarıldığından bahsedilmektedir (BOA, MF. HTF, nr. 4/82, 12 Ca 1335). 

80 Talimatnâme metni için bk. BOA, MF. HTF, nr. 1/79, 15 B 1332.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

veya işten çıkarmak, öğretmen ve memurlara emir vermek gibi yetkileri yoktu 

(madde: 3). Müfettişlerin bu görevin dışında herhangi bir işle meşgul olmaları 

yasaktı (madde:9). Bu talimatnâmeye göre vilayet maarif müfettişlerinin 

görevleri şunlardı: 

1- Maarife ait kanun, nizamnâme ve talimatların uygulanıp 

uygulanmadığını kontrol etmek. 

2- Eğitim-öğretimin “fenn-i terbiye” esasına ve belirlenen ders 

programlarına uygun olarak yapılması için ilgili kişilerin dikkatini çekmek. 

3- İlköğretimin mecbur olduğunu halka yaymak ve yeni okullar açılmasına 

çalışmak. 

4- Eğitim-öğretimi denetlemek, öğretmenleri aydınlatmak. 

5- Okul binalarını inşaat, tamirat ve sağlık yönünden incelemek. 

6- Vilayet maarif bütçesi düzenlenirken görüş bildirmek. 

8- Okulların idarî ve malî işlerini teftiş etmek. 

9- Maarif Nezâreti’nden ve vilayetten eğitime yönelik bildirilen sorunları 

incelemek. 

10- Eğitim çalışanlarının ve özelikle öğretmenlerin hal ve hareketlerini teftiş 

etmek. 

11- Tedrisât-ı İbtidâiye müfettişlerinin görevlerini nizamname hükümlerine 

uygun bir şekilde yerine getirip getirmediğini kontrol etmek ve gerektiğinde bu 

görevleri bizzat yapmak. 

12- Tedrisât-ı İbtidâiye meclisleriyle maarif encümenlerinin bütün 

işlemlerini denetlemek. 

Vilayet maarif müfettişleri, gelecek yıl yapacakları teftiş hakkında bir plan 

hazırlayıp her yıl Haziran ayında Nezâret’e takdim edeceklerdi. Nezâret bu 

planları inceleyip tasdik ettikten sonra yeni eğitim-öğretim yılı başlamadan önce 

müfettişlere iade edecekti (madde: 10). Müfettişler zamanlarını nasıl 

geçirdiklerine dair bir cetvel hazırlayıp bunun bir örneğini teftişat lâyihasıyla 

birlikte her ayın sonunda Nezâret’e gönderecekti (madde: 11). Teftişleri 

sırasında, memur ve öğretmenler arasında görevini yerine getirmeyen, suistimal 

eden, ahlaksızlık yapanları ihmal ederek ortaya çıkarmayan veya suçunu örtbas 

eden müfettişler azledilecekti (madde: 12). 

Vilayet maarif müfettişleri yılda en az dokuz ay görevli oldukları bölgeyi 

teftiş etmek zorundaydı. Görev yerlerine ansızın gidecek olan müfettişlerin 

bunu daha önce ilan etmeleri, teftiş bölgelerindeki memur ve öğretmenlerde 

misafir kalmaları, onların istek ve tavsiyelerini kabul etmeleri yasaktı (madde: 

13-15). 

Müfettiş, bir memur hakkında isnat edilen suçları da soruşturur, o kişiden 

yazılı müdafaasını isterdi (madde: 20). Konu ile ilgili şahitlerin dinlenmesine 

gerek duyarsa, şahitlere gerekli soruları sorarak tahkikatı yürütürdü (madde: 23). 

79

80 


Daha sonra bu tahkikat evrakını ve konunun gerekçesini bir fezleke ile Maarif 

Nezâreti’ne bildirirdi (madde: 24). 

Müfettişler görev bölgelerindeki Sultani, İdadî ve Darülmuallimînleri yılda 

en az ikişer kez teftiş ederdi. Bu okullara ait gözlemlerini ve bir önceki teftişle 

arasındaki farkı Nezâret’e rapor ederdi. Bu raporda, eğitim-öğretimin nasıl 

yürütüldüğüne, öğrencinin sağlık durumuna, okul idaresiyle öğretmenlerinin 

liyakatine, görevine bağlılık derecelerine, okulun temizlik ders araç ve 

gereçleriyle kütüphanesinin iyi bir şekilde muhafaza edilip edilmediğine, 

demirbaş eşya defterlerinin, sınav cetvellerinin, öğrencilerin sicil dosyalarının 

düzenli olarak talimat hükümlerine uygun olup olmadığına da yer verilirdi 

(madde: 26). Müfettişler sınavlarda da bulunur, öğrenciye soru sorabilirdi. 

Ancak not vermezdi. Sınav sırasında usulsüzlüğe şahit olursa bu konudaki 

düşüncelerini okul müdürüne bildirir, olayı ve müdahalesi üzerine meydana 

gelen sonucu Maarif Müdürüne ve Nezâret’e bildirirdi (madde: 29). 

Görev bölgesinde eğitim alanında hizmet verecek inşaat komisyonlarının 

yaptığı işlemleri tetkik eder ve suiistimal gördüğü takdirde Vilayet ve Nezâret’i 

durumdan haberdar ederdi (madde: 30). 

Vilayet maarif müfettişleri, tedrisât-ı ibtidâiye müfettişlerinin görevlerini 

yerine getirip getirmediğini, okullarda program dışında eğitim verilip 

verilmediğini, yasak kitapların okutulup okutulmadığını kontrol ederdi. Özel 

okulların, gayrimüslim ve yabancı okulların teftişinden de sorumlu olan 

müfettişler, bu okulların ruhsatlarının olup olmadığını araştırırdı (madde: 31-33). 

Tedrisât-ı İbtidâiye Müfettişlerinin Görevleri 

Vilayet maarif müdürlerinin emrinde bulunan ibtidaî mektep 

müfettişlerinin asıl görevleri, teftiş, tahkikat81 ve talim ü irşad82 olmak üzere üç 

kısımdan ibaretti83. Müfettişlerin okulları teftişe dair görevleri şunlardı84: 1- Binanın sağlık koşullarına, teşkilâtına, eğitim ve öğretime uygun olup 

olmadığını tespit ederlerdi. Tamire ihtiyacı varsa bunu maarif müdüriyetine 

bildirirlerdi. 

2- Okulun sıra, rahle, kürsü ve karatahta gibi eşyasının eksik olup 

olmadığını tespit ederek rapora eklerdi. 

3- Müfettişler, gerek okula gerekse öğrenciye ait eğitim ve öğretimde 

kullanılan araç ve gereçlerin iyi muhafaza edilip edilmediğini de kontrol 

ederlerdi. Bu teftiş sırasında bir eksiklik olduğunu tespit ederlerse 

81 Araştırma, soruşturma. 

82 Eğitim-öğretimde rehberlik yapmak yol göstermek. 

83 Tedrisât-ı İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Dair Talimatmâme (TİMT), Matbaa-i Amire - 

İstanbul 1330, madde: 8. 

84 TİMT, madde: 9.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

tamamlanmasını sağlar, fakir öğrencilerin ders araç ve gereçlerini ücretsiz temin 

etmeleri için bu öğrencilerin isimlerini encümen-i maarife bildirirlerdi. 

4- Eğitim–öğretimin ve kitapların programa uygun olup olmadığını 

incelemek üzere derslere ve sınavlara katılırlar, öğrencinin bilgi seviyesini 

ölçerlerdi. Özellikle okulda Kanûn-ı Esâsî’ye ve devlet menfaatine, Osmanlılığa 

aykırı eğitim verilip verilmediğini tetkik ederlerdi. Buna uyulmadığını tespit 

ettikleri takdirde hemen gerekli işlemleri yapar, durumu mahallî idareye 

bildirirlerdi. 

5- Talimatlar gereği öğrenciler okula alınırken, gerekli sağlık koşullarını 

haiz olup olmadığına bakılması gerekirdi. Bunun için aşı şehadetnâmesi 

istenirdi. Okulların bu kurala uyup uymadığını yine müfettişler kontrol ederlerdi. 

Ayrıca öğrencilerin temizliğine ve sağlık kurallarına dikkat edilip edilmediğine 

bakılır, öğrencilerin ders sırasında sağlık koşullarına aykırı bir duruma maruz 

kalıp kalmadığı incelenirdi. Aksi takdirde okul idaresi uyarılır, maarif idaresiyle 

mahallî idareye durum bildirilirdi. 

6- Öğretmenlerin görevlerini yaparken ihmali olup olmadığına, 

öğretmenin yeterliliğine, ahlakına dikkat eder, her hangi olumsuz bir durum 

tespit ederlerse haklarında tahkikat başlatır, yazılı savunmasını alır ve bunu 

maarif müdüriyetine gönderirdi. 

Müfettişler, tahkikat görevlerini yerine getirirken okulların binasına, eğitimöğretim 

mecburiyetine uyulup uyulmadığına, özel okulların durumuna, okullara 

ait istatistikî bilgilerin toplanmasına, okulların masraflarıyla ilgili hükümlere 

dikkat ederlerdi85. Özellikle görevlendirildiği liva veya kasabayı köy köy dolaşarak her köyün 

nüfusuna göre burada kaç dershaneli bir okulun mevcut olması gerektiğini 

belirtirlerdi. Buna dair kriterler şöyle belirlenmişti: 400 nüfuslu bir köydeki 

okulun bir dershaneli, nüfusu 400-800 arasındaki köydeki okulun iki dershaneli, 

800’ü aşkın köylerde ise üç dershaneli olması gerekmekteydi. 

Eğitim yaşı gelmiş olan çocukların okula gönderilip gönderilmediğini 

araştırır, Tedrisât-ı İbtidâiye Kanunu’nun ilgili maddelerinin uygulanıp 

uygulanmadığını incelerdi. Bu konuda ihmale tespit ederse durumu maarif 

encümeni ile maarif müdürüne bildirirdi. 

Özel okulları daha ziyade usul ve nizamnâmelere aykırı bir durum tespit 

ettiklerinde teftiş eder ve durumu maarif müdüriyetine bildirirdi. Ayrıca bu 

okullarda Türkçeye, Osmanlı tarih ve coğrafyasına ne kadar önem verildiğini 

incelerdi. 

Görev yaptıkları bölgelerde ibtidaî okullarına ait istatistikleri hazırlar ve bu 

cetveli maarif müdürlüğüne verirlerdi. Okul istatistiklerinin yanı sıra 

bulundukları bölgenin nüfusu, sosyal ve iktisadî durumu hakkında bilgi edinir ve 

85 TİMT, madde: 9. Ayrıca, BOA, MF. İMF, nr. 29/31, 23 R 1332. 

81

82 


bunu yıllık raporuna eklerdi. Tedrisât-ı İbtidâiye Kanunu gereğince halkın 

sorumluluğuna verilmiş olan ibtidaî okulların masraflarının düzenli olarak tahsil 

edilip edilmediğini kontrol ederdi. 

Tedrisât-ı İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Dair Talimatnâme’nin 11. 

Maddesinde, müfettişlerin “talim ü irşad” konusundaki görevlerinden 

bahsedilmektedir. Buna göre müfettişler zaman zaman derslere ve sınavlara 

katılarak eğitim-öğretim hakkında gördükleri eksiklikler hakkında öğretmenlere 

tavsiyelerde bulunup, yol gösterirler, bir iki gün öğretmene eğitim usulleri 

hakkında bilgi verirlerdi. Teftişleri sırasında eğitim usulleri açısından gördükleri 

eksiklikleri ve bunların giderilmesi konusunda yaptıklarını ayrıntılı bir şekilde 

maarif müdürüne bildirirdi. Ayrıca, öğrencilerin zayıf noktalarını takviye edecek 

şekilde öğretmeni bilgilendirir, öğrencilerin irade sahibi, fedakâr ve kuvvetli 

nesiller olarak yetişebilmesi için gerekli gördüklerini tavsiye ederdi. 

Müfettişler bunların dışında ana mekteplerinde eğitimin Frobel usulüne86 uygun yapılmasını ve bu okulların da diğer okullar gibi idare edilerek, çocukların 

sadece oyunlar ve oyuncaklarla eğitilmesini sağlardı87. Müfettişler, talimat gereğince dokuz ay boyunca sorumluluklarına verilen 

bölgelerdeki okulları yılda birkaç defa teftiş etmekle yükümlü oldukları gibi 

tatillerde de tahkik etmek üzere okullara gitmek zorundaydı. Her teftişin 

ardından rapor hazırlar, her yılsonunda da genel bir rapor düzenleyerek maarif 

müdürüne takdim ederdi. Maarif müdürleri de tedrisât-ı ibtidâiye müfettişlerinin 

raporlarını Nezâret’e gönderirdi. (madde: 26-30). Müfettişlerin raporlarının bir 

düzen içinde olmasını ve aynı konular hakkında bilgi toplanmasını sağlamak için 

Maarif Nezâreti tarafından 1916 yılında “Teftiş Raporları” başlığı altında bir 

örnek hazırlanmış ve bütün maarif müdürlüklerine ve müfettişliklerine 

gönderilmişti88. Tedrisât-ı ibtidâiye müfettişlerinin de raporlarını bu örneğe göre 

düzenlemesi gerektiğine dair ayrıca bir tamim yayınlanmıştı89. Müfettişlerin 

86 XIX. Yüzyılda yaşayan Alman eğitim uzmanı ve okul öncesi eğitimin fikir babası 

Frobel’in oyun üzerine kurulu eğitim usulü, Osmanlı okulöncesi eğitim sisteminde de 

benimsenmişti (Yasemin Tümer Erdem, “Osmanlı Devleti’nde Okulöncesi Eğitim: Ana 

Mektepleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Mücteba İlgürel’e Armağan II, S. 20, 

İstanbul 2008, s. 513-514). Frobel usulleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. F. Garsen, 

Frobel Usûlüyle Küçük Çocukların Terbiyesi, çev. Kazım Nami Duru, İstanbul 1340; Nafi 

Atuf, Pedagoji Tarihi, İstanbul 1932. 

87 TİMT, madde: 18. 

88 Teftiş raporu örneği için bk. BOA, MF. HTF, nr. 1/32, 1325, (EK: 2). 

89 Maarif müdürleri gönderilen bu örneği, daha önce kendilerine gönderilen Teftiş 

Lâyihaları Hakkında Talimat’ın bir eki gibi düşünerek, sadece kendilerinin düzenleyeceği 

bir rapor formatı olarak algılamıştı. Oysaki Maarif Nazırlığından gönderilen tamimde 

Tedrisât-ı ibtidâiye müfettişlerinin de bu formata göre raporlarını düzenlemesi gerektiği 

bildirilmişti (BOA, MF. HTF, nr. 3/126; 20 C 1334).


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

hazırladıkları raporlar -öğretmenlerin azil ve değişikliğine dair olan raporlar 

hariç- hemen değerlendirilir ve gerekli tedbirler alınır, uyarılar yapılır, raporda 

belirtilenler yerine getirilirdi. 90. 

Umûr-ı Maarif Teftişâtına Dair Nizamnâme Lâyihası (1916) 

10 Temmuz 1916 tarihinde, maarif müdür ve müfettişlerinin görevlerine 

dair çıkarılan talimatnameler esas alınarak, maarif idareleri, tedrisât-ı ibtidâiye 

meclisi ve maarif encümenlerinin ilk ve orta dereceli okulların denetimine, 

özellikle de müfettişlik teşkilatına yönelik bir nizamnâme layihası kaleme 

alınmıştı91. Ancak Düstur’da böyle bir nizamnâmeye rastlayamamamız bize yeni 

düzenlemenin lâyiha olarak kaldığını düşündürmektedir. Yine de bu dönemde 

eğitim denetimi açısından önemli olduğunu tespit ettiğimiz belgeye yer vermek 

istedik. 

Bu lâyihaya göre resmî ve özel okulların teftişinden sorumlu memurlar 

şunlardı: 

1- Mülkî memur amiri: Vali veya mutasarrıfların teftişle ilgili görevi 

okullardan başka maarif idarelerinin, müfettiş ve müfettişelerinin uygulamalarını 

denetlemekti. 

2- Maarif Nazırı tarafından teftişle görevlendirilen Heyet-i Teftişiye 

üyesi veya memurları: Hangi konuda görevlendirilmişlerse sadece o yönde tetkik 

ve teftiş yapmaktan sorumlu olacaktı. 

3- Maarif müdürleri: Görev bölgelerindeki maarif memurları ve 

okullardan sorumlu olacaktı. Teftişle görevli memurların görevlerini yerine 

getirip getirmediğini kontrol etmek, onların hazırladığı lâyihaları incelemek, 

gereğini uygulamak maarif müdürlerinin göreviydi. Ayrıca “Maarif Müdürlerine 

Mahsus Talimat” gereğince yılda en az dört ay boyunca, Nezâret tarafından 

kabul edilen plana uygun olarak denetim görevini yerine getirecekti. Bunun 

dışında ise gerek Nezâret gerekse Valilik tarafından verilen emir üzerine her 

hangi bir mesele hakkında özel teftişlerde de bulunacaktı. 

4- Maarif müfettiş ve müfettişeleri: Maarif müfettişleri “Tedrisât-ı 

İbtidâiye” ve “Tedrisât-ı Tâliye” olmak üzere iki kısma ayrılacaktı. Tedrisât-ı 

ibtidâiye müfettişleri senede dokuz ay ibtidaî okullarla ilgili her türlü teftişi 

yapacaktı. Her livada en az bir tedrisât-ı ibtidâiye müfettişi bulunacaktı. 

Mekâtib-i Tâliye müfettişleri ise Maarif Nezâreti tarafından Sultanî ve 

Darülmuallimîn müdürleri arasından tayin edilecekti. Bunlar yüksek okullar 

dışındaki bütün resmî ve özel okulları denetleyebilecekti. 

5- Vilayet ve Kaza Tedrisât-ı İbtidâiye Meclisleri tarafından seçilen üyeler: 

Eğitimden ziyade ibtidaî okullara ait bütün işleri denetleyecekti. 

90 BOA, MF. İMF, nr. 47/66, 1332. 

91 BOA, MF. HTF, nr. 3/149, 9 N 1334. 

83

84 


6- Maarif Sıhhiye müfettişleriyle mahallî belediye doktorları arasından 

seçilecek müfettişler: Okulları bina, içme suyu, hijyen yönünden 

değerlendirecek, öğretmen ve öğrencilerin sağlık durumunu inceleyecekti. 

7- Kaza Maarif Encümenleri ve Nahiye Meclisi tarafından seçilecek 

üyeler: Görevlendirildikleri konuyla ilgili teftişte bulunacaktı. 

Genel olarak bu lâyiha, daha önce resmî tüzüklerle ortaya konan teftişe ait 

mevzuatı ve müfettişlerin görevlerini tekrar etmektedir. Bu lâyihada göze çarpan 

Heyet-i Teftişiye Dairesi’nin, vilayetlerdeki maarif idarelerinin teftiş işlerini 

düzenli olarak yapıp yapmadığını takip etmesi, yıllık teftiş raporlarının 

zamanında ulaştırılmasına dikkat etmesidir. Burada denetim zinciri çok daha 

kuvvetli örülmüş ve sıkı bir şekilde takip edilmesini sağlayacak mekanizma 

kurulmuştur. 

Sonuç: 

Her ne kadar 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi teftişle ilgili ilk defa 

resmî bir düzenleme getirse de, nizamnâmenin hayata geçirilmesinde meydana 

gelen aksaklıklar teftiş hizmetlerinin yetersiz kalmasına neden olmuştu. Nitekim 

bu nizamnâme, teftiş müessesesinden beklenen görevleri ortaya koymuştu. 

Bunların başında da okulların muhtaç olduğu ıslahatı gerçekleştirmek vardı. 

Ancak sayı ve nitelik bakımından yetersiz olan müfettişler, Nezâret’in teftiş 

yoluyla eğitimi ıslah etme projesine hizmet edememişti. Medrese mezunu, 

modern eğitim anlayışından uzak kimseler tarafından yapılan denetimler amaca 

yönelik olmamıştı. 

II. Abdülhamid döneminde teftişten çok, okulların yapılması, 

öğretmenlerin yetiştirilmesine yönelik talimatnamelerin, programların 

hazırlanmasına önem verilmişti. Zira okul ve okullara ait programlar olmadan 

teftiş yapılamazdı. Dolayısıyla bu dönemde denetimi gerekecek müesseselerin 

oluşturulmasına önem verildi. Ancak malî imkânsızlıklar bu hizmetlerin de tam 

olarak yaygınlaşmasına fırsat vermemişti. 

Gerek II. Meşrutiyet dönemine kadar gerekse bu dönemde eğitim 

kurumlarının durumu iç açıcı değildi. Özellikle taşradaki ilköğretim okulları 

acınacak bir haldeydi. Bu nedenle bu dönemde ilköğretimin ıslahı konusunda 

önemli adımlar atılmıştı. 

II. Meşrutiyet dönemi, denetim alanında önemli merhalelerin kat edildiği 

bir süreç olmuştu. Nitekim eğitimin ıslahında teftişin öneminin kavranması 

sonucu 1909 yılından itibaren ilk düzenlemeler yapılmaya başlandı. Bu dönemde 

okulların düzenli bir şekilde denetlenerek belli bir seviyeye çıkarılmasına, her 

bölgenin yine teftiş mekanizması sayesinde taranarak maarifin 

yaygınlaştırılmasına, mevcut eğitim kurumlarının ilgili kanun ve yönetmeliklere 

uygun bir şekilde hareket edip etmediğinin kontrolüne, öğretmenlerin 

müfettişler aracılığıyla bilgilendirilmesi ve aydınlatılmasına çalışılmıştı. Teftiş


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

mekanizmasında yer alan memurların görevlerine yönelik çıkarılan nizamnâme 

veya talimatnâmeler sayesinde de tüm imparatorlukta ortak bir denetim sistemi 

oluşturulmak istenmişti. Yönetmeliklerle modern bir denetim anlayışına doğru 

önemli adımlar atılırken, uygulamada bu anlayışın yeteri kadar etkili olması 

sağlanamamıştı. Elbette ki bunda devrin şartlarının etkisi büyüktü. Yine de 

yapılan düzenlemeler, Cumhuriyet döneminde oluşturulacak denetim sistemine 

temel teşkil etmiştir. 

85

86 


EK 1: Teftiş Lâyihaları Hakkında Talimat


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

EK 2: Teftiş Raporları Örneği 

87

88 

YASEMİN TÜMER ERDEM


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

89

90 

Kaynakça 


Arşiv Belgeleri 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi 92 

İrade Dahiliye (İ.DH) 

İrade Maarif (İ.MF) 

İrade Şurâ-yı Devlet (İ. ŞD) 

Maarif Nezâreti Heyet-i Teftişiye Kalemi (MF. HTF) 

Maarif Nezâreti Mektubî Kalemi (MF. MKT) 

Maarif Nezâreti, İstanbul Maarif Müdüriyeti (MF. İMF) 

Şurâ-yı Devlet (ŞD) 

Gazeteler 

Sabah, Takvim-i Vekayi, Tanin 

Resmî Yayınlar 

Devlet Salnamesi, sene: 1299, 1300, 1305, 1310. 

Düstur, I. Tertip C. 1-3, II. Tertip, C. 2, 4, 6. 

Düstur Zeyli, 1-4. 

Salnâme-i Maarif-i Umumiye, sene: 1316, 1321. 

Maarif Müdürleri İle Vilayet Maarif Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik Talimat, İstanbul 


Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi, 128993 . 

Mekâtib-i İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Müteallik Talimat, Matbaa-i Amire-İstanbul 

1326. 

Tedrisât-ı İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Dair Talimatmâme, Matbaa-i Amire - İstanbul 

1330. 

Maarif Müdürleri İle Vilayet Maarif Müdürlerinin Vezâifine Müteallik Talimat, İstanbul - 


Tedrisât-ı İbtidâiye Müfettişlerinin Vezâifine Dair Talimatmâme, Matbaa-i Amire - İstanbul 

1330, madde: 8. 

Tahsil-i İbtidaîyi İdare ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurînin Vezâifi Hakkında Nizamnâme, 

İstanbul 132694 . 

92 Belge numaraları metin içinde verilmiştir. 

93 Düstur’daki yeri metin içinde verilmiştir.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Maarif Müdürlerinin Vezâifine Dair Talimatnâme, Matbaa-i Amire-İstanbul 1330. 

Maarif-i Umumiye Nezâreti Teşkilatı Hakkında Nizamnâme, 19 Rebiülevvel 133095 . 

Maarif-i Umumiye Nezâreti Teşkilatı Hakkında Nizamnâme, 7 Ramazan 133296 . 

Tedrisât-ı İbtidâiye Kanun-ı Muvakkati, Matbaa-i Amire, İstanbul 1329. 

Vilayet Maarif Müfettişliğinin Vezâifine Dair Talimatnâme, İstanbul 133097 . 

Kitap ve Makaleler 

AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul 2010. 

AKYÜZ, Yahya, “İlköğretim’in Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Tâlimatı”, 

Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi Dergisi (OTAM), C. 5, Ankara 1994. 

AYTEKİN, Halil, İttihâd ve Terakkî Dönemi Eğitim Yönetimi, Ankara 1991. 

BERKER, Aziz, Türkiye’de İlköğretim (1839-1908), MEB, Ankara 1945. 

BEYOĞLU, Süleyman, İki Devir Bir İnsan Ahmet Faik Günday ve Hatıraları, İstanbul 

2011. 

ERGÜN, Mustafa, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ankara 1996. 

KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara 1991. 

Mahmud Cevad, Maarif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, haz. Mustafa 

Ergün, Tayyip Duman, Sebahattin Arıbaş, Hüseyin Dilaver, MEB, Ankara 2002. 

NURDOĞAN, Arzu, Osmanlı Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922), İstanbul 

2005, M. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Yakınçağ Tarihi ABD, basılmamış 

doktora tezi, dan. Prof. Dr. Cemil Öztürk. 

SU, Kâmil, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, MEB, İstanbul 1974. 

TÜMER ERDEM, Yasemin, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Kızların Eğitimi, İstanbul 2007, 

M.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Basılmamış doktora tezi. 

TÜMER ERDEM, Yasemin, “Osmanlı Devleti’nde Okulöncesi Eğitim: Ana 

Mektepleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Mücteba İlgürel’e Armağan II, 

S. 20, İstanbul 2008. 

UNAT, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara 1964. 

94 

Düstur’daki yeri metin içinde verilmiştir. 

95 


96 


97 

Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Heyet-i Teftişiye Kalemi’ne ait dosyada olup 

numarası metin içinde verilmiştir. 

91

92 

YASEMİN TÜMER ERDEM

Kuruluş Devri Osmanlı “Fakı” Zümresinin 

Tipik Bir Öncüsü: Tursun Fakı* 

A Typical Leader of the Ottoman “Fakı” Group: 

Tursun Fakı 

Özet: 

Mehmet Gel ∗∗ 

Bu çalışmada, Osman Gâzî döneminde (1281-1324) yaşadığı rivayet 

edilen Tursun Fakı’nın menşei ve kimliği kaynak kritiği yöntemiyle ele 

alınmaktadır. Çalışmanın ana tezi, Tursun Fakı’nın “bilâd-ı Karaman” 

kökenli olduğuna yönelik rivayetin eleştirilebilir olduğu, onun asıl olarak 

Osman Gâzî’nin çevresinde bulunan imamlık yapma niteliklerine sahip 

“fakı”ların önde geleni olduğu ve bu yönüyle de kendisine XV. yüzyıl 

kroniklerinde Osmanlıların bağımsızlıklarını simgeleyen ilk hutbeleri 

okuma (hatiplik) ve kadılık yapma rollerinin atfedildiğidir. 

Anahtar Kelimeler: Tursun Fakı, Kimlik, Şeyh Edebalı, Osman 

Gâzî, Kuruluş 

Abstract: 

This study will examine the origin and identity of Tursun Fakı, who 

is said to have lived during the Osman Gazi era (1281-1324), using the 

source critique method. The main claim of this paper is that the account 

about Tursun Fakı being of “Karaman Province” origin is debatable and 

that he was actually the leader of the “Fakıs”, possessing the traits of 

imamate in Osman Gazi’s circle. Due to this aspect, the position of 

preaching the first sermons and being a kadi (Muslim judge), which 

symbolize the Ottoman independence, have been attributed to him in 

fifteenth century chronicles (annals). 

Key Words: Tursun Fakı, Identity, Sheik Edebalı, Osman Gazi, 

Establishment 

∗ Bu çalışma, Prof. Dr. Reşat Genç’in danışmanlığında hazırladığımız “Osmanlı 

Devleti’nin Kuruluş Döneminde Fakihler ve Tursun Fakih” (Gazi Üniversitesi, Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Ankara 2004) adlı yüksek lisans tezinde 

yer alan bir bahsin gözden geçirilmiş hâlidir. 

∗ Dr; E-mail: mehgel@gmail.com.

94 

Giriş: 

MEHMET GEL 

Bilindiği gibi Osmanlılar’ın Kuzey Batı Anadolu’da bir “uç” beyliği olarak 

teşekkül ettiği esnada beyliğin toplumsal dokusunu oluşturan unsurlardan biri 

de fakılar (fakihler) idi 1. Karakteristik özellikleri imamlık, hatiplik veya kısmen 

kadılık gibi daha ziyade dinsel ve kazâî görevleri üstlenebilme olan bu zümrenin 

tipik ve en meşhur temsilcisi ise Tursun Fakı 2 olarak gösterilebilir. Zira o, 

Osmanlı Beyliği’nin müessisi Osman Gâzî’nin çevresinde bulunan az sayıdaki 

“fakı”dan biri olup, rivayete göre Osman Gâzî adına ilk “istiklal” hutbesini 

okuyan kişi olarak ön plana çıkar. 

İşte Tursun Fakı, bu özelliği ve bilhassa kendisine atfedilen 

“Gazâvâtnâme”ler 3 münasebetiyle bir çok yazıya konu olmuştur. Bu yazıların 

bir kısmı onun tarihî kimliği ve rolü üzerine, bir kısmı da edebî kimliği üzerine 

odaklanır. Onun tarihî kimliği üzerine odaklanan ilk yazar olan Süheyl Ünver, 

1950’de yayımladığı “Osmanlıların İlk İstiklal Hutbesini Okuyan Dursun Fakih” 

1 Bu hususa ilişkin bazı değerlendirmeler için bkz. Fuad Köprülü, “Anadolu’da 

İslamiyet”, Anadolu’da İslamiyet içinde, Yay.haz. Mehmet Kanar, 2. baskı, İnsan Yay., 

İstanbul 2000, s. 63-64; Cemal Kafadar, Between Two Worlds: The Construction of The 

Ottoman State, Unıversty of Calıfornıa Press, Berkeley/Los Angeles/ London 1995, s. 

135 (Bu eserin Türkçe çevirisi için bkz: Cemal Kafadar, İki Cihan Âresinde: Osmanlı 

Devleti’nin Kuruluşu, Çev.Ceren Çıkın, Yay.haz.Mehmet Öz, Birleşik Yay., Ankara 2010, 

s. 169-170,199); Ahmet Yaşar Ocak, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahilik ve Şeyh 

Edebalı: Problematik Açıdan Bir Sorgulama”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu 

Bildirileri, Kültür Bak. Yay., Ankara 1999, s. 242; Halil İnalcık, “Osmanlı Tarihine Toplu 

Bir Bakış”, Osmanlı, c.1, Ed. G.Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 56; Mehmet 

Öz, “Tarihi ve Sosyolojik Açıdan Osmanlı Beyliği”, Beylikten Cihan Devletine, Milliyetçilik 

ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları VII, Ankara 2000, s. 149; Yunus Koç, “Osmanlı 

Beyliği’nin Teşekkülü”, Beylikten Cihan Devletine, Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi 

Araştırmaları VII, Ankara 2000, s. 36-43; Sezai Sevim, “Osman Gâzî’nin İrtibatlı Olduğu 

Düşünürlere Dair”, Osmanlı, c.7, Ed. G.Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 44-48; 

Raif Kaplanoğlu, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Avrasya Etnografya Vakfı Yay., İstanbul 

2000, s. 152-153. 

2 Tursun Fakı’nın unvanı Şakâyıku’n-Nu’mâniyye gibi bazı kaynaklarda kavramın asıl hâli 

olan “fakih” biçiminde yazılmış olmakla birlikte, kimliği ve mensubu bulunduğu zümre 

açısından onun tarihsel tavsifini Âşıkpaşazâde Tarihi’nde (Aşıkpaşaoğlu Ahmed Âşıkî, 

Tevârih-i Âl-i Osman, Osmanlı Tarihleri I içinde, Nşr. Atsız, Türkiye Yay., İstanbul 1949, s. 

103, 235) ve Oruç Beğ Tarihi’nde (Oruç Beğ Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Yay., 

İstanbul 2008, s. 13) kullanıldığı şekliyle “fakı” unvanı daha iyi yansıtır. 

3 Murteza Bedir, edebiyatçıların Tursun Fakı’ya atfettikleri Gazâvâtnâmeler’in gerçekte 

ona ait olmayabileceğini iddia eder. Bu hususta bkz. Murteza Bedir, “Osmanlı Tarihinin 

Kuruluşu Aşamasında Fakihler ve Rolleri: XIV. Yüzyıl İznik ve Öncesine Ait Bir 

Araştırma”, Uluslararası İznik Sempozyumu 2005, Yay. haz. Ali Erbaş vd., İznik Belediyesi 

Kültür Yay., İstanbul 2005, s. 305; aynı yazar, “Osmanlı Tarihinin Kuruluş Asrında 

(1389’a kadar) İlmiye’ye Dair Bir Araştırma: İlk Fakihler”, Türk Hukuk Tarihi 

Araştırmaları, Sayı 1, 2006, s. 30.

KURULUŞ DEVRİ OSMANLI “FAKI” ZÜMRESİNİN TİPİK BİR ÖNCÜSÜ 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

adlı makalesinde Tursun Fakı hakkında Osmanlı kroniklerinde ve Şakâyık-ı 

Nu’mâniyye’de bulunan rivayetleri nakleder ve Tursun Fakı’nın türbesi üzerinde 

durur 4. Ünver’den sonra ise, genelde onun yazdıklarına paralel bir şekilde Safa 

Öcal 5, Ahmet Vehbi Ecer 6 ve İsmail Ali Sarar 7 konuya ilişkin birer makale 

yazmışlardır. Ayrıca, Şehâbettin Tekindağ 8, Hasan Aksoy 9, Franz Babinger 10 ve 

Colin İmber çeşitli ansiklopedilere birer “Tursun Fakih” maddesi yazmışlardır 11. 

Tüm bu çalışmalar içerisinde İmber’in kaleme aldığı madde, yazarının Tursun 

Fakı hakkındaki bazı rivayetlere eleştirel yaklaşımı nedeniyle diğerlerinden 

ayrılmakta ve dikkat çekmektedir. Tursun Fakı’nın edebî kimliği üzerine ise, 

Saadettin Buluç’un 1963 yılında X. Türk Dil Kurultayı’nda sunduğu “Dursun 

Fakih Gazavatnamesi” adlı tebliğ 12 ile başlayan çalışmalar, Hatice Şahin 13, 

Mustafa Özyurt 14, Numan Külekçi 15, Şeref Boyraz 16, Mehmet Gümüşkılıç 17, 

4 A.Süheyl Ünver, “Osmanlıların İlk İstiklal Hutbesini Okuyan Dursun Fakih”, Tarih 

Dünyası, c.II/10, 1950, s. 495-497. 

5 Safa Öcal, “Dursun Fakih”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, c.2/8, 1980, s. 117-130. 

6 Ahmet Vehbi Ecer, “Osmanlı Devleti’nin İstiklal Hutbesini Okuyan Devlet Adamı 

Dursun Fakih”, Osmanlı, c.1, Ed. G.Eren, Ankara 1999, s. 181-189. 

7 İsmail Ali Sarar, “Bilgin-Şair Dursun Fakih, İlk Osmanlı Hutbesinin Eskişehir 

Karacaşehir Camii’nde Okunması-İlk Bayram Hutbesinin Eskişehir’de Okunması ve 

Gazavat-nâmesi”, VIII.Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri, Eskişehir 2000, s. 222- 

226. 

8 Şehabettin Tekindağ, “Tursun Fakih”, İA, c.12/2, Eskişehir 1997, s. 123. 

9 Hasan Aksoy, “Dursun Fakih”, DİA, c.10, İstanbul 1994, s. 7-8. 

10 Franz Babinger, “Tursun Fakih”, Encylopaedia of Islam, c.VIII, Brill-Leiden 1987, s. 

974. 

11 Colin İmber, “Tursun Fakih”, Encylopaedia of Islam, c.X, (new edition), Leiden-Brill 

2000, s. 738. 

12 Saadettin Buluç, “Dursun Fakih Gazavatnâmesi”, X.Türk Dil Kurultayında Okunan 

Bilimsel Bildiriler, Ankara 1964, s. 11-12. 

13 Hatice Şahin, Tursun Fakih, Gazavatname (Dil Özellikleri, Metin, Sözlük), İnönü 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya 1989; 

Hatice Şahin, “Tursun Fakih’in Gazâvatnâmesi”, Osman Nedim Tuna Armağanı, Malatya 

1989, s. 157-158. Şahin, bu hususta sonradan bir de İngilizce makale yazmıştır: Bkz. 

Hatice Şahin, “Tursun Fakih and Hıs Gazavat-name”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat 

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 8, Sayı 12, 2007/1, s. 121-132. 

14 Mustafa Özyurt, Dursun Fakih ve Gazavatnâmesi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995. 

15 Tursun Fakih, Gazavat-ı Resulûllah, Haz. Numan Külekçi, Toker Yay., İstanbul 2002. 

Hayati Develi, Numan Külekçi’nin bu çalışması üzerine bir eleştiri yazısı kaleme 

almıştır: Bkz. Hayati Develi, “Tursun Fakih’in Gazavatnâmesinin Yayımı Üzerine” 

Türklük Bilgisi Araştırmaları (TÜBA), c.27/II, 2003, s. 33-39. 

16 Şeref Boyraz, “Dursun Fakih’in ‘Umman Cengi’ Mesnevisinin Yeni Bir Nüshası: 

Cumhurnâme”, Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, 2, Sivas 2003, s. 215-274. 

17 Mehmet Gümüşkılıç, “Tursun Fakih’in Yeni Bir Eseri”, Türklük Bilgisi Araştırmaları 

(TÜBA), c.27/II, 2003, s. 177-220. 

95

96 

MEHMET GEL 

İsmet Çetin 18 ve Neslihan Yazıcı 19 tarafından altısı makale, üçü yüksek lisans 

tezi ve ikisi de kitap şeklinde olmak üzere on ayrı çalışmayla devam ettirilmiştir. 

Esas itibariyle “Gazâvâtnâme”ler üzerine yoğunlaşmakla birlikte, Tursun 

Fakı’nın tarihî kimliğine de değinen bu çalışmalarda, kaynaklarda bulunan ilgili 

rivayetlerin kritik edilmediği ve konuyla bağlantılı son tarih araştırmalarının 

yeterince dikkate alınmadığı görülmektedir. Bunların hâricinde de, aslında 

münhasıran Tursun Fakı hakkında kaleme alınmış olmamalarına rağmen, ondan 

da bahsetmeleri nedeniyle kaydedilebilecek başka çalışmalar da vardır; ancak 

bunlara gerektiği hallerde atıfta bulunulacağı için burada değinilmeyecektir. 

Bizim bu çalışmamızda ise, Tursun Fakı’ya dâir kaynaklarda yer alan rivayetler 

eleştirel bir yaklaşımla incelenmeye çalışılacaktır. Böylelikle, Tursun Fakı’nın 

tarihî kimliği ve rolüne ilişkin daha sağlıklı bir bakış elde edilebileceği 

düşünülmektedir. Bu düşünce, burada Tursun Fakı’nın menşei ve kimliği 

meseleleri çerçevesinde gerçekleştirilmeye çalışacaktır. 

I. Tursun Fakı’nın Menşei 

Konu hakkında bize ilk bilgileri veren Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, Oruç Beg 

Tarihi, Âşıkpaşazâde Tarihi ve Neşrî Tarihi gibi XV. yüzyılın ikinci yarısında 

yazılmış olan ilk Osmanlı kroniklerinde Tursun Fakı’nın menşeine dâir herhangi 

bir kayıt bulunmaz. Fakat XVI. yüzyılın ortalarında (1558 yılı) Şakâyıku’n- 

Nu’mâniyye fi Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye adında ulema biyografilerinden 

mürekkeb mühim bir eser yazmış olan Taşköprîzâde (ö.1561), bu eserinde 

Tursun Fakı’nın menşe’ olarak “Bilâd-ı Karamandan” olduğunu belirtir 20. Yine 

her ikisi de XVI. yüzyılda yaşayıp üst düzey ulema biyografilerini kaleme almış 

olan Mahmud b. Süleyman el-Kefevî (ö.1582) Ketâibu A’lâmi’l-Ahyâr min Fukahâi 

Mezhebi’n-Nu’mâni’l-Muhtâr adlı eserinde 21, Takiyyüddin b. Abdülkadir et- 

Temimî (ö.1597) de Tabakâtu’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye adlı eserinde Tursun 

18 İsmet Çetin, Tursun Fakih, Hayatı-Edebî Şahsiyeti-Mesnevîleri, İlesam Yay., Ankara 2002. 

İ.Çetin, bu eseri yayımlamadan önce “Tursun Fakih” hakkında bir de tebliğ sunmuştur: 

Bkz. İsmet Çetin, “Tursun Fakih, Hayatı ve Eserleri”, Gazi Üniversitesi I.Türk Kültürü ve 

Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1999, s. 93-98. 

19 Neslihan Yazıcı, Tursun Fakı’nın Cumhur-nâme Adlı Eserinin Metni ve İncelemesi, Marmara 

Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, 

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005. 

20 Taşköprîzâde, Şakâyıku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Süleymaniye 

Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, nu.753/1, vr. 1b; Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku’ş- 

Şakâ’ik, (Şakâ’ik-i Nu’mâniye ve Zeyilleri içinde, c.I), Yay. haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı 

Yay., İstanbul 1989, s. 21. 

21 Mahmud b. Süleyman el-Kefevî, Ketâibu A’lami’l-Ahyar Min Fukahai Mezhebi’n- 

Nu’mani’l-Muhtar, Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, nu.690, vr. 301a.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Fakı’nın “Bilâd-ı Karamandan” olduğunu naklederler 22. Öyle anlaşılıyor ki, 

Temimî ve -verdiği diğer bilgilerden anladığımıza göre- Kefevî bu kayıtlarını, 

Taşköprîzâde’nin Şakâyık’ından almak suretiyle aktarırlar. Bu müelliflerle aşağı 

yukarı aynı dönemde yaşayıp Tâcü’t-Tevârih adlı eserini yazmış olan Hoca 

Saadeddin Efendi de Tursun Fakı’nın menşe’ itibariyle Karaman’dan olduğunu 

ifade eder 23. İşte esas itibariyle Taşköprîzâde kaynaklı olan Tursun Fakı’nın 

aslen Karaman beldelerinden olduğu rivayeti, sonraki dönemlerde örneğin her 

ikisi de XIX. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Şemseddin Sâmî ve Mehmed 

Süreyyâ gibi müellifler tarafından da aynen tekrarlanır 24. Tabiatıyla bu kayıtları 

esas alan modern araştırmacılar da, Tursun Fakı’nın Karamandan olduğu 

bilgisini genel olarak kabul ederler 25. 

Bu tür araştırmacılardan olup Şakâyık menşe’li zikredilen rivayeti bir 

anlamda tevsik denemesinde bulunan İbrahim Hakkı Konyalı ise konuya ilâve 

bir boyut getirir. Ona göre 1476 ve 1584 tarihli Karaman İli Tahrir 

Defterleri’nde “Vakf-ı Mescid-i Mahalle-i Tursun Fakih” şeklinde kaydedilmiş 

olup 26 Konya’da hâlen mevcut olan “Dursunoğlu Câmii”, muhtemelen Tursun 

Fakı’yla alakalı olabilir. Öyle ki Tursun Fakı, Konya’da belki bir mescid 

yaptırmış olabileceği gibi, oğlu da bu mescide yeni gelirler vakfetmiş olabilir 27. İ. 

H. Konyalı’nın Konya eski Milli Eğitim Müdürlerinden Ferid Uğur’dan 

naklettiği başka bir rivayete göre de, “Dursunoğlu Câmii”yle bağlantılı olup izi 

Yıldırım Bayezid devrine kadar sürülebilen bir “Dursun Fakih-i Karamânî 

Zâviyesi”nden söz edilmektedir 28. Konyalı’nın bizzat naklettiği bu rivayet 

22 Takiyyüddin b. Abdülkadir et-Temimî, Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, 

Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, nu. 829, vr. 196b (sonradan verilen varak nu: 

204b). 

23 Hoca Saadeddin Efendi, Tâcü’t-Tevârih, c.V, Haz. İ. Parmaksızoğlu, 4. baskı, Kültür 

Bak. Yay., Ankara 1999, s. 2. 

24 Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-A’lâm, c.4, İstanbul 1311, s. 3020; Mehmed Süreyya, Sicill-i 

Osmânî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniye, c.III, Haz. A. Aktan-A. Yuvalı-M. Hülagü, 

İstanbul 1996, s. 289. 

25 Öcal, a.g.m., s. 117-130; Aksoy, a.g.m., s. 7-8; Ecer, a.g.m., s. 186; Gümüşkılıç, a.g.m., s. 

178; İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleriyle ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Konya 1964, s. 133, 

345-348. 

26 Konyalı, a.g.e., s. 347-348. Bu mescid, 16. yüzyıldan sonraya ait kaynaklarda ise 

Dursunoğlu Câmii olarak kaydedilmiştir. 

27 Konyalı, a.g.e., s. 347-348. 

28 Konyalı’nın naklettiğine göre F. Uğur, İbrahim Aczî isminde birinden Aczî’nin bizzat 

el yazısıyla kopya ettiği Şikarî Tarihi adlı eseri alır ve bu eserde Dursunoğlu Camii’yle 

alakalı bir malumat bulur. Ferid Uğur incelemesi sonucunda görür ki, Şikarî Tarihi’nin 

orijinalinde böyle bir kayıt bulunmamaktadır. Bunun üzerine durumu İbrahim Aczî’den 

sorar. Aczî, Uğur’a cevap olarak Karaman’dan satın aldığı “el-Muhtar” adlı yazma eserin 

üzerine 1113/1701 yılında Karaman’da Paşa Medresesi Müderrisi Hacı Musa İbn 

Süleyman tarafından yazılmış bir derkenarı gösterir. Bu derkenarda yazdığına göre, 

97

98 

MEHMET GEL 

hakkında herhangi bir yorum yapmaması dikkat çekmekle birlikte, Yusuf 

Küçükdağ söz konusu “Dursun Fakih-i Karamânî Zâviyesi”nin Konya’da 

bulunan şimdiki Dursunoğlu Câmii civarında bulunması gerektiğini, dolayısıyla 

Osman Gâzî döneminde yaşayan Tursun Fakı’nın âilesinin de Konya’da 

oturmuş olduğunu ifade eder 29. İşte Tursun Fakı’nın menşei ya da aslen nereli 

olduğuna yönelik kayıtlar ve tespitler görebildiğimiz kadarıyla bunlardan 

ibarettir. Şu halde bu kaydedilenler çerçevesinde Tursun Fakı’nın menşei 

hakkında dört hususun öne çıktığı söylenebilir: 

a) Tursun Fakı’dan ilk olarak bahseden XV. yüzyıl Osmanlı kroniklerinde 

onun menşei hakkında herhangi bir kaydın bulunmaması. 

b) Esas itibariyle Taşköprîzâde ve onu tâkiben de Kefevî, Temimî ve Hoca 

Saadeddin Efendi gibi XVI. yüzyıl müelliflerinin Tursun Fakı’nın menşeini 

“Bilâd-ı Karaman” olarak göstermeleri ve daha sonraki yazarların da bu görüşü 

benimsemeleri. 

c) XV. ve XVI. yüzyıllara ait Karaman İli Tahrir Defterlerinde “Vakf-ı 

Mescid-i Mahalle-i Tursun Fakih” kaydıyla belirtilen mescidin, bugün Konya’da 

bulunan Dursunoğlu Câmii’yle ve Tursun Fakı ile alakalı olabileceği. 

d) 1701 tarihli bir rivayete göre Karamanoğlu Mehmed Bey döneminde 

Konya’da varlığı bilinen “Dursun Fakih-i Karamânî Zâviyesi”nin Tursun Fakı 

ile alakalı olduğu. 

Şimdi bu hususları sırasıyla inceleyelim. 

a) XV. yüzyılın ikinci yarısında kaleme alınmış olan ilk Osmanlı 

kroniklerine bakıldığında, Tursun Fakı’nın Osman Gâzî döneminde Karacahisar 

veya Eskişehir havalisinde bulunduğu görülmektedir. Bu husus, Anonim 

Tevârih’teki “Dursun Fakih dirlerdi bir er vardı. Cum’a ve bayram namazını Karahisar’da 

Molla Fenârî Bursa’dayken -bir ara- Yıldırım Bayezid ile ihtilafa düşerek Karaman iline 

gelir ve burada Karamanoğlu Mehmed Bey ona bir hayli iltifat ederek Larende’de 

(Karaman) bir medrese yaptırır. Karamanoğlu Mehmed Bey daha sonra da, yine Molla 

Fenari için Konya’da Bâb-ı Sultanî civarında “Dursun Fakih-i Karamânî Zâviyesi” 

yakınında bir büyük hânikah ve bitişiğinde de bir ev yaptırır. Rivayete göre Molla Fenârî 

de buraya gelerek neşr-i ulûma devam eder ve hatta meşhur Fatiha Tefsiri’ni de burada 

yazar (bkz. Konyalı, a.g.e., s. 348-349). İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Molla Fenârî’nin 

Karamanoğulları topraklarına gidişinin ya Ankara savaşından sonra yahut da Çelebi 

Mehmed zamanında mümkün olabileceğini söyler. Çünkü ona göre Yıldırım Bayezid 

devrinde Karamanoğulları tamamen Osmanlılar tarafından ilhak edildiği için böyle bir 

şey mümkün değildir (bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.II, TTK Yay., 

Ankara 1998, s. 649, not: 2). 

29 Yusuf Küçükdağ, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan Konya’lı 

İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Konya Kitabı V, Ed. Yusuf Küçükdağ, Konya 2002, s. 

195.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

ol kılı verdi. Hutbei Osman Gâzî adına ol okudu” 30, Oruç Bey Tarihi’ndeki “Osman 

Gâzî evvel cum’a namazını Karahisar’ı aldıkta Tursun Fakih dirlerdi bir kişi vardı ol kıldı 

evvel Osman adına” 31, Âşıkpaşazâde Tarihi’ndeki 

“Kaçan kim Karacahisar’ı aldı, şehrin evleri boş kaldı ve Germiyan 

vilayetinden ve gayrı vilayetten hayli halk geldi. (...) ve bu kavm ittifak itdiler kim 

cum’a namazın kılalım ve hem bir kadı dahi dileyelim didiler. Tursun Fakih 

dirlerdi bir aziz vardı ve ol kavme imamlık iderdi. Âna söylediler. (...) Ve ol kavm 

dahi razı oldı. Kadılığı ve hatibliği Tursun Fakih’e virdi. Cum’a hutbesi 

Karacahisar’da okundu, bayram hutbesi Eskişehir’de okundu” 32 , 

ve Neşrî Tarihi’ndeki “Karacahisar’a Tursun Fakih’i hem kadı ve hem hatib itdiler. 

Zirâ bu Tursun Fakih bir aziz kişidir. Halka imamet iderdi...” 33 şeklindeki 

ifadelerden anlaşılmaktadır. Bu kayıtlar arasında özellikle Âşıkpaşazâde ve 

Neşrî’nin ifadeleri, Tursun Fakı’nın Osman Gâzî Karacahisar’ı ele geçirdiği 

sırada burada veya buraya yakın bir yerde yaşadığı izlenimini kuvvetle 

vermektedir. Bu ise, bize daha Osmanlı Beyliği henüz gün yüzüne çıkmadan 

önce Tursun Fakı’nın Eskişehir veya Karacahisar havalisinde yaşadığını 

düşündürmektedir. Üstelik dönemin siyasî ve demografik şartları Tursun 

Fakı’nın bu bölgelerde yaşama imkânını mümkün kılmaktadır. Zira Eskişehir ve 

havalisi, Anadolu Selçukluları döneminde XIII. yüzyılın ortalarında tamamen 

Türkleşmiş ve İslamlaşmış bir bölge durumundaydı 34. Nitekim Eskişehir’de 

1261’e kadar Moğol-İlhanlı vâliliği yapmış olan Cacaoğlu Nureddin Bey’in 

burada on yedi mescidi tamir ettirip bir câmi ve zâviye yaptırdığı 

bilinmektedir 35. Hatta 1272 tarihini taşıyan vakfiyesinden, Nureddin Caca Bey’in 

Eskişehir çevresinde birçok köye sahip olduğu ve bu köylerden bazılarının da 

Söğüd’ün hemen yakınında bulunduğu anlaşılmaktadır 36. Ayrıca Irene 

Beldıceanu-Steınherr, Osman Gâzî’nin gençliğinde Karacahisar tarafında 

oturduğunu, Şeyh Edebalı’nın kızı yüzünden Eskişehir Beyi ile arası açılınca 

Söğüd tarafına çekildiğini ve Osman Gâzî’nin Karacahisar’ı daha sonra Moğol- 

İlhanlı hâkimiyetindeki bir Bey’den geri aldığını öne sürmektedir 37. İşte bütün 

bunlar dikkate alındığında, Tursun Fakı’nın Osmanlı Beyliği’nin ilk 

30 Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, Nşr. Frederic Gıese, Breslav 1922, s. 6. 

31 Oruc b. Âdil, Tevârih-i Âl-i Osman, Nşr. Franz Babinger, Lafar-Hannover 1343/1925, 

s. 11-12. 

32 Âşıkpaşazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi, Nşr. Âli Bey, İstanbul 1332, s. 18-19. 

33 Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihannümâ, c.I, Nşr. F. R. Unat-M. A. Köymen, TTK Yay., 

Ankara 1995, s. 108-111. 

34 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1998, s. 180,507; Irene 

Beldıceanu-Steınherr, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun İncelenmesinde Tahrir 

Defterlerinin Önemi”, XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, III/3, Ankara 2002, s. 1318- 

1319; Halime Doğru, XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, 1992, s. 28-29. 

35 Doğru, aynı yerde. 

36 Beldıceanu, a.g.m., s. 1318-1319. 

37 Beldıceanu, aynı yerde. 

99

100 

MEHMET GEL 

zamanlarından itibaren Karacahisar veya Eskişehir çevresinde yaşamış olma 

ihtimali makul bir hâl almaktadır. Diğer taraftan Âşıkpaşazâde’nin Karacahisar’a 

“Germiyan vilayetinden ve gayrı vilayetten hayli halk geldi” ifadesi temelinde Tursun 

Fakı’nın bu bölgeye Germiyan’dan veya başka bir vilayetten gelmiş olabileceği 

de düşünülebilir. Bununla birlikte Tursun Fakı’nın menşe’ olarak gerçekten 

Eskişehir bölgesinden mi olduğu, yoksa buralara Germiyan yahut Konya ya da 

Karaman vb. gibi başka bir mıntakadan mı geldiği açıklık kazanmıyor. 

b) Yukarıda ifade edildiği gibi Tursun Fakı’nın “Bilâd-ı Karamandan” 

olduğu rivayeti, Osmanlı kaynaklarında ilk olarak Taşköprîzâde’nin Şakâyıku’n- 

Nu’mâniyye adlı eserinde zikredilir. Bu kayıt, daha sonra Temimî tarafından 

oradan alınarak belirtilmiş, Kefevî ve Hoca Saadeddin Efendi tarafından da 

kuvvetle muhtemel yine Şakâyık’tan alınmak suretiyle aynen nakledilmiştir 38. 

Dolayısıyla Tursun Fakı’nın Karaman’dan olduğu rivayetinin ana kaynağı, 

Şakâyık müellifi Taşköprîzâde olmaktadır. Bu bakımdan onun kaynaklığına 

yakından bakmak gerekir. 

Bilindiği gibi Taşköprîzâde, XVI. yüzyılda Osmanlı ilmiye tarîkinde 

müderrislik ve kadılık gibi vazifelerde bulunmuş bir Osmanlı âlimi olup 39, 

içlerinde Şakâyık’ın da bulunduğu birçok eser kaleme almıştır. Taşköprîzâde’nin 

bu eserleri arasında tarihsel açıdan Şakâyık’ın ayrı bir yeri vardır. Zira 

Taşköprîzâde bu eserinde Osman Gâzî’den Kanunî Sultan Süleyman döneminin 

1558’e kadarki zamanı da dahil olmak üzere ilk on Osmanlı hükümdarı 

zamanında yaşamış toplam beş yüz iki ulema ve meşâyihin biyografisini 

yazmıştır. Taşköprîzâde’nin biyografisini yazdığı söz konusu kişilerden biri de 

Tursun Fakı’dır. İşte Taşköprîzâde, Şeyh Edebalı ile birlikte Osman Gâzî 

dönemi uleması arasında gösterdiği Tursun Fakı’nın biyografisinde, daha önce 

yazılmış mevcut hiçbir kaynakta bulunmayan dikkat çekici bilgiler verir. Bu 

bilgilere bakıldığında görülmektedir ki Taşköprîzâde, Tursun Fakı ile Şeyh 

Edebalı arasında çok sıkı ve yakın bir ilişki bulunduğunu kaydeder. Aşağıda 

ayrıntılı olarak ele alınacak olan bu ilişkinin unsurlarından biri de 

Taşköprîzâde’nin tıpkı Şeyh Edebalı gibi Tursun Fakı’nın da Karaman’dan 

olduğunu ifade etmesidir 40. Bu ifade, biçimi açısından bize Taşköprîzâde’nin 

Tursun Fakı’yı Şeyh Edebalı ile sıkıca irtibatlandırması sonucu neş’et etmiş 

olduğu izlenimini vermektedir. Nitekim A. Y. Ocak’ın, Taşköprîzâde’nin 

Şakâyık’ı Osmanlı Devleti’nin en güçlü olduğu Kanunî döneminde yazdığı için, 

eserinin ilk kısmında ele aldığı kuruluş dönemi Osmanlı ulema ve meşâyihinin 

biyografilerini kendi yaşadığı dönemin “şanına yakışır” bir üslupla sunduğunu ve 

38 Hoca Saadeddin Efendi’nin Tâcü’t-Tevârih’te kaydettiği kuruluş dönemi ulema veya 

meşâyihine dair biyografik bilgileri Şakâyıku’n-Nu’mâniyye’den aldığı bilinmektedir. Bkz. 

Şerafettin Turan, “Sa’deddin”, İA, c. X, Eskişehir 1997, s. 31. 

39 M. Münir Aktepe, “Taşköprî-zâde”, İA, c.12/1, Eskişehir 1997, s. 42-44. 

40 Mecdî, a.g.e., s. 20-21.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

gerçek kimlikleri “deforme” ettiğini söylemesi bu bağlamda oldukça 

mânidardır 41. Zaten bu “deformasyon”dan nasibini alanlardan birinin Şeyh 

Edebalı olduğu artık bilindiğine 42 ve Taşköprîzâde, Tursun Fakı’yı Şeyh Edebalı 

ile çok yakın bir ilişki içinde gösterdiğine göre, kanaatimizce Taşköprîzâde’nin 

Tursun Fakı’nın “Bilâd-ı Karamandan” olduğu şeklindeki rivayetine ihtiyatla 

yaklaşmak daha doğru gibi görünüyor. 

c) Vaktiyle İbrahim Hakkı Konyalı’nın belirttiği üzere, gerçekten de Fatih 

Sultan Mehmed devrinden itibaren tutulmuş olan Karaman İli Tahrir 

Defterlerinde bir “Vakf-ı Mescid-i Mahalle-i Tursun Fakih” kaydı 

bulunmaktadır. Bu kayıt, Konyalı’nın kullandığı 43 ve daha sonra Feridun Nafiz 

Uzluk tarafından yayımlanan “Kubbe Altından Müdevver Atik Konya Vakfı” 

adlı 881/1476 tarihli Konya’ya ait ilk Evkaf Defteri’nde 44, 888/1483 tarihli 

Karaman Vilayeti ve Kayseri Livası Evkaf Defteri’nde 45 ve III.Murad dönemine 

ait 999/1584 tarihli başka bir Evkaf Defterinde 46 aynen kayıtlıdır. Dolayısıyla bu 

kayıtlar, Konya’da Fatih Sultan Mehmed döneminde bir Tursun Fakih Mahallesi 

ve bu mahalleye ait bir mescidin var olduğunu göstermektedir. Ancak bu 

kayıtlarda, mahalleye adını vermiş olduğu görülen Tursun Fakih’in, Osman Gâzî 

döneminde yaşayan Tursun Fakı olduğuna delalet eden her hangi bir işaret 

yoktur. Öyle ki, bu mahallenin Konya’da XIII. yüzyılın sonlarından itibaren var 

olup olmadığı, var idiyse de adını Osman Gâzî’nin çevresinde bulunan Tursun 

Fakı’dan mı aldığı gibi hususları vuzuha kavuşturmak şu anda mümkün 

olmamaktadır. Nitekim “Vakf-ı Mescid-i Mahalle-i Tursun Fakih” şeklindeki 

kaydın yer aldığı Konya’ya ait ilk Evkâf Defterini yayımlayan Feridun Nafiz 

Uzluk, bu kayıtta ismi zikredilen Tursun Fakih’in Osman Gâzî’nin 

Karacahisar’da hutbesini okuyan Tursun Fakı ile aynı zat olmaması gerektiğini 

ifade eder 47. Buna karşılık İ. H. Konyalı, bu kayıtlarda zikredilen Tursun Fakih 

adlı zatın Osman Gâzî döneminde yaşayan Tursun Fakı ile aynı kişi 

olabileceğini, daha doğrusu Tursun Fakih Mahallesi Mescidi’nin ona ait 

olabileceğini bir ihtimal olarak düşünür 48. Onu bu düşünceye sevk eden husus, 

söz konusu tahrir kaydı ile Taşköprîzâde’nin Tursun Fakı’nın “Bilâd-ı 

Karamandan” olduğu ifadesinin örtüştüğünü düşünmesidir. Gerçi bu örtüşme, 

41 Ocak, “Ahilik ve Şeyh Edebalı…”, s. 245-246. 

42 Ocak, “Ahilik ve Şeyh Edebalı…”, s. 245-246. 

43 Konyalı, a.g.e., s. 347. 

44 Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi: Tapu ve Kadastro Umum Müdürlüğü 

Arşivindeki Deftere Göre, Haz. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1958, s. 29. 

45 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu-Tahrir Defteri, nu. 1085, vr. 37. Bu defterin orijinali, 

Taksim Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet Yazmaları, MC 0-116/1’de bulunmaktadır. 

Bizim kullandığımız Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki nüsha bu defterin kopyasıdır. 

46 Konyalı, a.g.e., s. 347. 

47 Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi, s. 29 (notta). 

48 Konyalı, a.g.e., s. 348. 

101

102 

MEHMET GEL 

Taşköprîzâde’nin “Bilâd-ı Karamandandır” ifadesiyle tam olarak nereyi 

kastettiği sorusu açısından tartışılabilir olmakla birlikte, son tahlilde şunu 

söyleyebiliriz ki Evkaf Defterlerinde yer alan “Vakf-ı Mescid-i Mahalle-i Tursun 

Fakih” kaydından hareketle Osman Gâzî döneminde yaşamış olan Tursun 

Fakı’nın Konya menşe’li olduğunu iddia etmek o kadar kolay değildir. 

d) Tursun Fakı’nın menşeiyle alakalı bir husus da, 1701 tarihli rivayete göre 

Osmanlı tahtında Yıldırım Bayezid’in bulunduğu dönemde Konya’da bir 

“Dursun Fakih-i Karamânî Zâviyesi”nin bulunduğudur. Konumuz açısından 

oldukça geç tarihli olan bu rivayet, daha önceki zamana ait herhangi bir Konya 

Tahrir Defterinde veya başka bir kaynakta bulunmaz. Ancak bu rivayet, Konyalı 

ve Küçükdağ’ın ifade ettiği gibi Karaman İli Evkaf Defterleri’ndeki “Vakf-ı 

Mescid-i Mahalle-i Tursun Fakih” kaydıyla beraber düşünüldüğü zaman ciddî 

bir anlam kazanır. Zira bu durumda, söz konusu rivayette belirtilen Dursun 

Fakih-i Karamânî ile Konya’ya ait Evkaf Defterleri’nde bir mahalleye adını 

verdiği görülen Tursun Fakih’in aynı kişi olma ihtimali ortaya çıkar. Bununla 

birlikte böyle bir ihtimalin kuvvet kazanabilmesi için, bu iki kayıtta bahsedilen 

mekanların birbirini tutması gerekir. Buna göre, acaba o dönemde “Dursun 

Fakih-i Karamânî Zâviyesi” ile Tursun Fakih Mahallesi (“Vakf-ı Mescid-i 

Mahalle-i Tursun Fakih/Dursunoğlu Camii”) arasında mekansal bir özdeşlik 

veya yakınlık var mıydı? 

Tursun Fakih Mahallesi Mescidi yahut Dursunoğlu Câmii hakkında ciddî 

bir araştırma yapmış olan ve “Dursun Fakih-i Karamânî Zâviyesi” hakkındaki 

rivayeti nakleden İbrahim Hakkı Konyalı’nın, bu konuya şu veya bu şekilde 

değinmemesi dikkat çekiyor. Bununla beraber Yusuf Küçükdağ’a göre, “Dursun 

Fakih-i Karamânî Zâviyesi” bugünkü “Dursunoğlu Camii” civarında olmalıdır 49. 

Eğer Küçükdağ’ın bu görüşü esas alınacak olursa, söz konusu iki kayıtta 

zikredilen Dursun Fakih-i Karamânî ile Tursun Fakih’in aynı şahıs olabileceği 

ihtimali ortaya çıkar. Bu ihtimal ise, en azından XIV. yüzyılda Konya’da Tursun 

Fakih yahut Dursun Fakih-i Karamânî adlı bir zâtın yaşamış olduğunu gösterir. 

Ancak mesele bu hâliyle tam olarak çözülmüş sayılmaz. Çünkü bu durumda, 

Konya’daki Tursun Fakih ile Osman Gâzî döneminde Eskişehir havalisinde 

yaşamış olan Tursun Fakı’nın aynı şahıs olup olmadıkları meselesi gündeme 

gelir. Bu noktada 1701 tarihli rivayete tekrar dönersek, orada zâviye sahibi 

kişinin Dursun Fakih-i Karamânî biçiminde bir nisbeyle anıldığı görülmektedir. 

Yani Konya’da İçkale’de Bâb-ı Sultânî civarında zâviyesi bulunan Tursun Fakih, 

“Karamânî” nisbesiyle anılan bir zattır. Oysa Osman Gâzî döneminde Eskişehir 

çevresinde yaşamış olan Tursun Fakı, ne erken dönem Osmanlı kroniklerinde 

ne de daha sonraki herhangi bir kaynakta bu nisbeyle anılır. Kaldı ki erken 

dönem Osmanlı kroniklerinin kimi müellifleri, Karaman vilayetinden Osmanlı 

topraklarına gelen ulema konusunda oldukça duyarlıdırlar. Mesela bu 

49 Küçükdağ, a.g.m., s. 195.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

kroniklerde Kara Rüstem’in Karaman vilayetinden geldiği açıkça zikredilir 50. 

Hatta kronik yazarlarından Âşıkpaşazâde, faaliyetlerinden dolayı Karaman 

kökenlilerden -örneğin Çandarlı Kara Halil ile Kara Rüstem’den- hiç de iyi 

bahsetmez 51. Bundan dolayı, bize öyle geliyor ki Tursun Fakı Osmanlı 

topraklarına gerçekten Konya veya Karaman’dan gelmiş olsaydı, hatta 

“Karamânî” nisbesiyle meşhur olsaydı, ilk Osmanlı kroniklerinin müellifleri onu 

muhtemelen bu şekilde anarlar ve onun Konyalı veya Karamanlı olduğundan 

bahsederlerdi. Oysa onlar, Tursun Fakı’nın ne Konya yahut Karaman 

menşeinden, ne de “Karamânî” nisbesinden söz ederler. Hatta Taşköprîzâde 

bile onu sadece “el-Mevla Tursun” 52 veya “Tursun Fakih” 53 şeklinde zikreder. 

Ayrıca söz konusu rivayetteki Dursun Fakih-i Karamânî ile konumuz olan 

Tursun Fakı aynı şahıs olarak düşünüldüğü zaman, bu defa “imam” kimlikli 

Tursun Fakı’nın Konya’yı bırakıp henüz teşekkül etmekteki bir beyliğin 

topraklarına yahut Eskişehir gibi bir bölgeye niçin geldiği sorusu gündeme 

gelecektir. Bu soruya cevap niteliğinde çeşitli fikirler ileri sürülebilirse de 54, 

bunlar bir varsayımdan öteye geçmeyecektir 55. Çünkü bu neviden görüşleri ispat 

sadedinde elde güvenilir ve genel kabul görmüş veriler bulunmamaktadır. 

Üstelik söz konusu rivayette geçen Molla Fenârî’nin Konya’ya gelip Dursun 

Fakih-i Karamânî Zâviyesi’nin yakınına yerleşmesi olayının zamanlaması da, - 

Uzunçarşılı’nın tespitlerine göre- tarihî olgularla pek örtüşmemektedir. 

Dolayısıyla iç tutarlılığı bulunmayan bir rivayete ne derece istinat edilebileceğini 

düşünmek gerekir. 

50 Âşıkpaşazâde, a.g.e., s. 54; Anonim Tevârih, s. 30. 

51 Âşıkpaşazâde, a.g.e., s. 70-71. 

52 Taşköprîzâde, a.g.e., vr. 1b. Tursun Fakı’nın ismi, aynı yazmanın içindekiler kısmında 

ise “el-merhum Tursun Efendi” diye kayıtlıdır. Bu farklı tesmiyeler müstensihlerin 

tasarruflarından kaynaklanmış olabilir. 

53 Mecdî, a.g.e., s. 21. 

54 Mesela Y. Küçükdağ, ilk Osmanlı kroniklerindeki rivayetlerden hareketle Konya’da 

Anadolu Selçuklu tahtında oturanların ve devletle uzaktan yakından ilişkisi olanların 

Osman Bey’i Selçuklu tahtına vâris olarak hazırladıklarını, bu çerçevede de “Konya 

kökenli” ilim, fikir ve devlet adamlarının bilinçli olarak Osmanlı Beyliği’nin Selçuklu 

Devleti’ne alternatif teşkil etmesi yönünde çalışmalar yaptıklarını ve onların Ertuğrul 

Gâzî döneminde Edebalı başta olmak üzere Söğüt ve çevresinde toplanmaya 

başladıklarını söylemekte ve öyle anlaşılıyor ki Tursun Fakı’nın durumunu da bu çerçeve 

içerisinde düşünmektedir. Bkz. Küçükdağ, a.g.m., s. 188-189,195-196. 

55 Fakat burada şunu da ifade etmeliyiz ki, eğer Taşköprîzâde’nin “bilâd-ı Karaman” 

ifadesi Kırşehir havalisi eksenli olarak düşünülecek olursa, H. İnalcık’ın “Osman Gâzî 

döneminde Sultanönü ucunda bulunan ahiler ve abdal/kalenderîlerin Orta-Anadolu’da 1256’da 

patlak veren Moğol-Türkmen mücadelesinin serpintileri” olduğu şeklindeki izahı açısından (bkz. 

Halil İnalcık, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, c.9, Ed. H. C.Güzel-K. Çiçek-S. 

Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 82), Tursun Fakı’nın da böyle bir menşee 

sahip olduğu makul bir hâl alabilir. 

103

104 

MEHMET GEL 

Hülâsa, söz konusu dört hususa ilişkin bütün bu tahlillerden sonra sonuç 

olarak şunu söyleyebiliriz ki, Tursun Fakı -Osman Gâzî’nin beyliğini henüz 

kurduğu- XIII. yüzyılın sonlarına doğru Karacahisar/Eskişehir havalisinde 

bulunuyordu. Ancak onun burada mı doğup büyüdüğü, yahut değilse buraya ne 

zaman, nereden, niçin ve ne şekilde geldiği açıklık kazanmamaktadır. 

II. Tursun Fakı’nın Kimliği 

Tursun Fakı’ya ilişkin kaynaklardaki mevcut bilgiler, maalesef onun tarihî 

kimliğini bütün yönleriyle ortaya koyabilecek nitelikte değildir. Çünkü onun 

hakkında ilk bilgileri veren XV. yüzyıl kronikleri, ondan sadece birkaç cümleyle 

bahsederler. Daha sonraki yüzyıllarda kaleme alınmış olan bu türden yahut 

biyografi türünden eserler ise, ya bu bilgileri aynen naklederler ya da bunlara 

bazı küçük ilaveler yaparlar. Bu ilave bilgiler de, Tursun Fakı’nın kimliğine 

ilişkin bazı yönleri açığa çıkarır gibi görünmekle beraber, son tahlilde bunların 

gerçeği ne ölçüde yansıttıkları tartışmalıdır. Bu bakımdan, Tursun Fakı’nın tarihî 

kimliği üzerine bir şeyler söyleyebilmek için hem ilk Osmanlı kroniklerindeki 

hem de biyografi eserlerindeki kayıtları eleştirel bir gözle okumak gerekiyor. 

XV. yüzyıl Osmanlı kroniklerinin Tursun Fakı hakkında verdikleri ilk bilgi, 

onun “imam” olduğu yahut halka “imâmet” ettiğidir. Bu durumu Âşıkpaşazâde 

“…Tursun Fakih dirlerdi bir aziz vardı ve ol kavme imamlık iderdi...” 56, Neşrî de 

“...Zirâ bu Tursun Fakih bir aziz kişiydi. Halka imâmet iderdi...” diyerek 57 belirtir. 

Anonim Tevarîh ve Oruç Beg Tarih’i ise, aynı bilgiyi Tursun Fakı’nın ilk Cuma ve 

Bayram namazlarını kıldırması ve Osman Gâzî adına ilk hutbeyi okuması 

vesilesiyle zımnen verirler 58. Buna göre evvela Tursun Fakı’nın bir “imam” 

olduğunu tespit etmek gerekir. 

XV. yüzyıl kroniklerinin Tursun Fakı hakkında verdikleri diğer bir bilgi, 

onun Osmanlı Beyliği’nde halka ilk Cuma ve Bayram namazlarını kıldırarak 

Osman Gâzî adına ilk hutbeyi okuduğudur 59. Bu hususta da tüm kronikler 

ittifak hâlindedirler. Bilindiği gibi bu hutbe, Osmanlıların istiklalleri yolunda ilk 

işaretlerden biri olarak algılanmıştır. Bunların hâricinde ise, Âşıkpaşazâde ve 

Neşrî’nin Tursun Fakı hakkında Anonim Tevârih’te ve Oruç Bey Tarihi’nde 

56 Âşıkpaşazâde, a.g.e., s. 18. 

57 Neşrî, a.g.e., s. 108-111. 

58 Anonim Tevârih, s. 6; Oruc b. Âdil, a.g.e., s. 12. 

59 Bu hutbenin okunduğu tarih ve bayram namazının kılındığı yer konusunda 

kroniklerde farklı ifadeler bulunmaktadır. Mesela Âşıkpaşazâde, bu iki hususta da diğer 

kroniklerden ayrılarak hutbenin 699/1299-1300’da Karacahisar’da okunduğunu, Bayram 

namazının ise Eskişehir’de kılındığını söyler (Âşıkpaşazâde, a.g.e., s. 18-19). Diğer 

kroniklere göre ise hutbenin okunduğu tarih 689/1290’dır (Oruc b. Âdil, a.g.e., s. 12; 

Beşir Çelebi, Tevârih-i Âl-i Osman, Nşr. İsmail Hikmet Ertaylan, İstanbul 1946, s. 8). 

Bayram namazının kılındığı yer de, sadece Anonim Tevârih’te Karahisar olarak gösterilmiş 

olup (Anonim Tevârih, s. 6) Oruç Bey ve Neşrî bu konuda sessiz kalmışlardır.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

bulunmayan fazladan birkaç kayda değer bilgi daha verdikleri görülmektedir. 

Mesela Âşıkpaşazâde, Tursun Fakı’nın Osman Gâzî dönemi ulemasından 

olduğunu 60, hutbe meselesinde konuyu Şeyh Edebalı’ya ilettiğini 61, Osman Gâzî 

adına Karacahisar’da ilk hutbeyi okuduktan sonra da Karacahisar’a kadı ve hatip 

tayin edildiğini söyler 62. Neşrî de, Tursun Fakı’nın Osman Gâzî tarafından 

Karacahisar’a kadı ve hatip tayin edildiğini ve onun “Edebalı’yla dahi âşina 

idi”ğini ifade eder 63. Yani bu iki Osmanlı kronik yazarına göre Tursun Fakı, 

Osman Gâzî tarafından Karacahisar’a kadı ve hatip tayin edilmiş olup Şeyh 

Edebalı ile de tanışmaktaydı. Hatta Âşıkpaşazâde’ye göre o, -örneğin hutbe 

meselesinde olduğu üzere- Şeyh Edebalı ile “müşâvere” hâlinde olan bir 

kişiydi 64. 

Âşıkpaşazâde ve Neşrî’nin bu ilave kayıtlarına yakından bakılırsa, aslında 

bu bilginin aynı kaynaktan neş’et ettiği söylenebilir. Zaten Neşrî’nin kendi 

eserini yazarken kaynak olarak Âşıkpaşazâde’nin eserini kullandığı 65, hatta bazı 

bölümlerde onu “kelimesi kelimesine” tâkip ettiği 66 bilinmektedir. Dolayısıyla 

bu bilgiler sorgulanırken meseleyi sağlıklı değerlendirmek bakımından 

Âşıkpaşazâde’nin tavrının göz önünde bulundurulması önem arz etmektedir. 

İşte meselenin tahliline bu perspektifle Tursun Fakı’nın Karacahisar’a kadı ve 

hatip tayin edilmesinden başlarsak, evvela belirtelim ki Âşıkpaşazâde ve 

Neşrî’nin kaydettikleri bu bilginin gerçekliği konusunda kuşku duymak için 

herhangi bir sebep yoktur. Zira Âşıkpaşazâde’nin belirttiği gibi, Osman Gâzî 

döneminde -ilmî seviyesi tartışılabilir olmakla birlikte- ilmiye zümresine mensup 

nadir şahsiyetlerden birisi olarak kadılık ve hatiplik vazifesine Tursun Fakı’nın 

atanmış olması gayet tabiidir 67. Öyle ki, onun hatip tayin edilmesi zaten içinde 

bulunduğu topluma “imâmet” eden birisi olduğu için beklenilecek bir 

durumdur. “Kadı” tayin edilmesi ise, o dönemin şartlarında Osmanlı uç 

toplumunda ve Osman Gâzî’nin çevresinde bu vazife için -öyle anlaşılıyor ki- 

Tursun Fakı’dan daha ehil bir kişinin bulunmayışı ve onun “imâmet” etme 




63 Neşrî, a.g.e., s. 108-111. 

64 Bu husus Kemâlpaşazâde’de daha açıktır: Bkz. İbn-i Kemâl, Tevârih-i Âl-i Osman, c.I, 

Yay. haz. Ş. Turan, 2. baskı, TTK Yay., Ankara 1991, s. 111. 

65 Halil İnalcık, “Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu”, Çev. Fahri Unan, Söğüt’ten İstanbul’a: 

Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der. O. Özel-M. Öz, İmge Yay., Ankara 

2000, s. 115; Victor L. Ménage, “Osmanlı Tarih Yazıcılığının İlk Dönemleri”, Çev. 

Mehmet Öz, Söğüt’ten İstanbul’a, s. 85-86. 

66 Ménage, a.g.m., s. 85-86. 

67 Cemal Kafadar’ın, Tursun Fakı örneğinde fakıların eğitim düzeylerinden kaynaklanan 

kısmî farklılıklarına ve bu çerçevede resmî-idarî meselelerde danışmanlık rolü 

oynadıklarına yönelik bir değerlendirmesi için bkz. Kafadar, İki Cihan Âresinde, s. 199, 

not: 136. 

105

106 

MEHMET GEL 

niteliklerine sahip “fakı” lakaplı bir dinî zümre mensubu olması nedeniyle yine 

son derece tabiidir. Bu tayin, aslında meslekî boyutu itibariyle de açıklanabilir bir 

durumdur. Zira Osmanlı Beyliği’nin ilk dönemlerinde bazı yerlerde imamlıkla 

beraber kadılık yapan, yahut hatiplikle beraber kadılık yapan birçok kişinin 

bulunduğu vakıf kayıtlarından anlaşılmaktadır 68. Ayrıca Tursun Fakı, Osmanlı 

Beyliği’nin ilk dönemlerinde “fakı ya da fakih” unvanlı olup kadılık yapan tek 

örnek de değildir. Mesela bir ara Söğüt’te Ömer Fakih adlı zatın kadılık yaptığı, 

Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri’ndeki kayıtlardan açıkça 

görülebilmektedir 69. Kaldı ki Ömer Fakih’in kadılık yaptığı dönem, Tursun 

Fakı’nın yaşadığı zamandan çok sonra, muhtemelen I.Murad dönemi gibi 

nispeten geç bir zaman diliminde yer alır. Dolayısıyla Âşıkpaşazâde ve Neşrî’nin 

Tursun Fakı’nın Osman Gâzî tarafından Karacahisar’a kadı ve hatip tayin 

edildiği yolundaki kayıtları muteber görünmektedir. 

Tursun Fakı’nın hutbe meselesini Şeyh Edebalı’ya söylediği yani bir 

anlamda “danıştığı” 70meselesine gelince, şunu hemen belirtelim ki bu husus bize 

biraz kuşkulu görünüyor. Çünkü bu rivayetin kaynağı durumundaki 

Âşıkpaşazâde’nin Tevarih-i Âl-i Osman adlı eserinde büyük dedesi Baba İlyas-ı 

Horasânî’nin halifelerinden biri olan Şeyh Edebalı’ya Osmanlı Devleti’nin 

kuruluşunda ne denli önemli bir rol biçtiği ve onu daima ön planda tutarak her 

açıdan Osman Gâzî üzerinde müessir kılmaya çalıştığı bilinmektedir 71. Öyle ki 

Âşıkpaşazâde’nin anlatımında Şeyh Edebalı, Osman Gâzî’nin hem kayın atası, 

hem danışmanı, hem şeyhi ve hem de Bilecik’in tüm gelirlerini kendisine 

bıraktığı önemli bir sima görünümündedir 72. Oysa durumun gerçekte tam 

anlamıyla böyle olmadığı, söz konusu imajın ortaya çıkmasında 

Âşıkpaşazâde’nin Şeyh Edebalı’ya yönelik “yanlı” tutumunun da belirleyici 

olduğu anlaşılmaktadır 73. Nitekim bunu Osman Gâzî’nin Şeyh Edebalı’ya tahsis 

ettiği vakıflarla ilgili kayıtlar belli ölçüde göstermektedir. Zira Âşıkpaşazâde’nin 

ifadelerine bakılırsa, Osman Gâzî Bilecik’in bütün gelirlerini Şeyh Edebalı’ya 

tımar yoluyla bırakmıştır 74. Halbuki Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri’ne 

göre, Osman Gâzî Şeyh Edebalı’ya (“Ede Şeyh Zâviyesi”ne) Bilecik’in tüm 

gelirlerini değil, sadece “Koz Ağacı Karyesi”ni ve “Kozca Mezraası”nı 

68 Bkz. BOA, Tapu-Tahrir Defteri, nu.113, s. 271; BOA, T.T., nu.531, s. 50; Hüdavendigar 

Livası Tahrir Defterleri I, Haz.Ö. L. Barkan-E. Meriçli, TTK Yay., Ankara 1988, s. 

111,171. 

69 BOA, T.T., nu. 453, s. 230b; Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, s. 283. 

70 İnalcık, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, s. 75. 

71 Halil İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalı?”, Çev. F. Unan, Söğütten 

İstanbul’a, s. 127. 

72 İnalcık, “Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış”, s. 48; İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi…”, 

s. 127, not: 140. 

73 H. İnalcık bu durumu “Âşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalı?” adlı makalesinde açık 

bir şekilde gösterir. 

74 Âşıkpaşazâde, a.g.e., s. 20.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

vakfetmiştir 75. Dolayısıyla bu kayıtla birlikte, Âşıkpaşazâde’nin Şeyh Edebalı’nın 

Osman Gâzî zamanındaki yerini “abarttığı” düşüncesi 76 kuvvet kazanmaktadır. 

İşte Âşıkpaşazâde’nin Şeyh Edebalı’ya yönelik bu tutumu, kanaatimizce 

hutbe meselesi vesilesiyle Tursun Fakı’nın durumunu da etkilemişe benziyor. 

Zira Âşıkpaşazâde, Tursun Fakı ile Şeyh Edebalı ilişkisini ortaya koyduğu hutbe 

meselesinde halkın Cuma namazı kılmak ve hatip, kadı dilemek için 

başvurdukları Tursun Fakı’nın konuyu hemen Şeyh Edebalı’ya ilettiğini ifade 

eder 77. Yani onun anlatımında Tursun Fakı, bir anlamda konuyu Şeyh 

Edebalı’ya “danışmış”tır. Böylece Âşıkpaşazâde, Şeyh Edebalı’yı başka 

meselelerde olduğu gibi hutbe meselesinde de danışılan bir kişi veya Tursun 

Fakı’nın da danıştığı bir kişi konumunda göstermiş olmaktadır. Bu bakımdan, 

yalnızca Âşıkpaşazâde’nin bu şekilde bahsettiği olay esasen İnalcık’ın ifade ettiği 

üzere “lojik” bir tarzda olduğundan 78, diğer bir deyişle “kurgu” niteliği taşıdığı 

için ihtiyatla ele alınması gereken bir rivayet gibi görünüyor. 

Tursun Fakı’nın bu portresi, XVI. yüzyılın ortalarına gelindiğinde 

Taşköprîzâde’nin kaleminde yeni bir mahiyet kazanmıştır 79. Bu yeni mahiyet, 

Şakâyıku’n-Nu’mâniyye’de şöyle sunulur: 

“el-Mevla Tursun: el-Mevla Edebalı’nın damadıdır; o da bilad-ı 

Karamandandır; el-mevla’l-mezkurdan tefsir, hadis, usul okudu ve fıkıh öğrenimi 

gördü; onun vefatından sonra fetva işlerinde, saltanat işlerinin idâresinde (tedbirinde) 

ve şer’î ilimlerin tedrisinde makamına/yerine geçti; o, âlim, âmil ve arzusu kabul 

olunan (mücâbu’d-da’ve) idi” 80 . 

75 BOA, T.T., nu. 453, s. 230b-231a; Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, s. 282-283; 

İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi…”, s. 127, not: 140. 

76 İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi…”, s. 127, not: 140. 

77 Âşıkpaşazâde, a.g.e., s. 18. Kemâlpaşazâde, kuvvetle muhtemel Âşıkpaşazâde’ye 

bakarak Tursun Fakı’nın Şeyh Edebalı ile müşâvere ettiğini yazar. Bkz. İbn Kemâl, a.g.e., 

I, s. 111. 

78 Halil İnalcık, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Problemi ”, Doğu Batı, Sayı 7, 1999, s. 

13. 

79 Kefevî ve Temimî de eserlerinde Tursun Fakı’ya dair Taşköprîzâde’nin verdiği 

bilgileri hemen aynıyla tâkip ederler. Bununla beraber Kefevî, Temimî’den ayrı olarak 

Osman Gâzî’nin Tursun Fakı’ya büyük saygı (ta’zim) gösterdiğini belirtirken (Kefevî, 

a.g.e., vr. 301a), Temimî de Şakâyık’ta Tursun Fakı’nın doğumunun ve vefatının 

zikredilmediğini ifade eder (Temimî, a.g.e., vr. 196b). 

80 Taşköprîzâde, a.g.e., vr. 1b. Mecdî’nin Arapça metni tercümesi şöyledir: “Mevlânâ 

Tursun Fakih: Bilâd-ı Karamandandır. Sâlifü’z-zikr Mevlânâ Edebalı’nın dâmâdıdır. 

İstihsâl-i fünûn-ı celîle ve istikmâl-i kemâlât-ı cezîle itdügi sadedde ilm-i tefsîr ve hadîsi 

ve fenn-i usûl ve fürû’ı Mevlânâ-yı mezbûrdan ahz idüb, durer, gurer, bedâyi’ revâyi’ 

fıkhı hâvi ve muhît oldı. Mevlânâ Edebalı vefat eyledikten sonra fâzıl-ı merkûmı emr-i 

ders ve fetvâda anın makâmına ikâmet idüb, ulûm-ı şer’iyye-i mer’iyyede ana mürâcaat 

ve azâyîm azâyîm-ı saltanatda anınla müşâveret iderler idi”. Bkz. Mecdî, a.g.e., s. 21. 

107

108 

MEHMET GEL 

Şakâyık mütercimi Mecdî Mehmed Efendi de bu ifadelere sonradan bir 

“tezyil”le şöyle katkıda bulunur: 

“Mervîdir ki merhûm Sultan Osman’ın gazevât-ı fütûhât-ı âyâtında gâzîlere 

imâmet idüb Sultan Osman Han nâmına Karahisarda evvel Cum’a hutbesini ve 

Eskişehirde evvel Bayram hutbesini ol kişi okudı” 81 . 

Görüldüğü üzere bu kayıtlarda Taşköprîzâde, XV. yüzyıl kroniklerinden 

farklı olarak Tursun Fakı’nın Karaman beldelerinden olduğunu, onun Şeyh 

Edebalı’nın damadı ve talebesi olduğunu, Şeyh Edebalı öldükten sonra yerine 

geçerek ders okutup fetvâ ve saltanat işlerine baktığını söyler. Mecdî Mehmed 

Efendi de Tursun Fakı’nın Osman Gâzî’nin gazâlarında gâzîlere imâmet ettiğini 

ve Osman Gâzî adına ilk Cuma ve Bayram hutbesini okuduğunu belirtir. 

Şimdi bu kayıtlar kritik edilecek olursa, bize göre bu konuda sağlıklı bir 

yaklaşım elde etmenin ipuçları Taşköprîzâde’nin Şeyh Edebalı hakkında 

yazdıklarında ve bunların bugün için taşıdıkları objektif bilgi değerinde 

yatmaktadır. Zira onun Tursun Fakı hakkında verdiği bilgiler, -biri hâriç- 

tamamen Şeyh Edebalı ile bağlantılı olduğundan tabiatıyla bunları birlikte 

değerlendirmek gerekir. Dolayısıyla Şeyh Edebalı’nın tarihî kimliği üzerine 

yapılmış son araştırmaların ortaya koydukları ile, Taşköprîzâde’nin Şeyh Edebalı 

hakkında verdiği bilgilerin mukayesesinden elde edilecek sonuç, aynı zamanda 

onun Tursun Fakı’ya dair kaydettiklerinin sıhhatini de belirleyecektir. İşte 

meseleye bu perspektiften bakıldığında görülmektedir ki, modern Osmanlı 

tarihçiliğinin şu anda ortaya koyduğu sonuçlar Taşköprîzâde’nin Şeyh Edebalı 

hakkında verdiği bilgileri pek doğrulamamaktadır. Zira bilindiği gibi 

Taşköprîzâde söz konusu eserinde Şeyh Edebalı’nın büyük bir fıkıh âlimi 

olduğundan söz eder 82. Fakat bugün gelinen noktada, Şeyh Edebalı’nın gerçekte 

bu niteliğe sahip biri olmaktan ziyade, Tâcü’l-Ârifîn Seyyid Ebu’l-Vefa el- 

Bağdadî (ö.1107) tarîkinden bir Baba İlyas-ı Horasanî halifesi, yahut “Abdalân-ı 

Rum”a mensup bir Vefâiyye “şeyhi” olduğu ön plana çıkmaktadır 83. Buna göre 

denebilir ki, Taşköprîzâde’nin Şeyh Edebalı’ya ilişkin söyledikleri bütünüyle 

sahih bilgilerden oluşmamaktadır. Bu durum, elbette Taşköprîzâde’nin her 

açıdan Şeyh Edebalı ile bağlantılı tasvir ettiği Tursun Fakı portresini de 

sorgulamayı gerekli kılmaktadır. 

81 Mecdî, a.g.e., s. 21. Mecdî’nin bu ifadelerinin benzeri Arapça Şakâyık’ın ilgili varağının 

derkenarında şöyle yer alır: “Munla Tursun: O, Osman’ın beldelerine (bilâdihi) nasb 

ettiği ilk kadı idi; o, Osman’ın ismiyle ilk hutbeyi okuyan idi; o, Cuma hutbesini 

Karahisar beldesinde okudu; Bayram hutbesini de Eskişehir’de okudu; o, Sultan’ın 

gazvelerinde guzâta imamlık yapardı”. Bkz. Taşköprîzâde, a.g.e., vr. 1b, derkenar. 

82 Mecdî, a.g.e., s. 20-21. 

83 İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi…”, s. 119-145; Ocak, “Şeyh Edebalı ve Ahilik…”, s. 

241-247; Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Alt Yapısı Yahut Anadolu’da 

İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, 3. baskı, Dergah Yay., İstanbul 2000, s. 170-176.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Şimdi bu doğrultuda Taşköprîzâde’nin Tursun Fakı’ya yönelik verdiği 

bilgileri ele aldığımızda, evvela onun Tursun Fakı’nın tahsili hakkında 

kaydettiklerinin doğrudan doğruya bir kenara konması gerekliliği ortaya çıkıyor. 

Zira Taşköprîzâde’ye göre, Tursun Fakı tahsilini Şeyh Edebalı’dan tefsir, hadis 

ve usul-furu’ gibi fıkha dair ilimleri okuyarak tamamlamıştır. Diğer bir deyişle, 

Şeyh Edebalı bu ilimlerde mütehassıs bir âlim olarak Tursun Fakı’yı 

yetiştirmiştir. Oysa bugün öyle bilinmektedir ki, Şeyh Edebalı ne belirtilen bu 

ilimlerde âlim olan bir kişidir, ne de bu ilimlere yönelik talebe yetiştiren bir 

müderris. Bu sebeple, Taşköprîzâde’nin Tursun Fakı’nın Şeyh Edebalı’dan 

mezkur İslâmî ilimleri tahsil ederek yetiştiği şeklindeki kaydına ihtiyatla 

yaklaşmak daha doğru gibi görünmektedir. Kezâ Taşköprîzâde’nin kaydettiği 

Tursun Fakı’nın Şeyh Edebalı öldükten sonra onun yerine geçerek ders okutma 

ve fetvâ işlerine baktığı 84 rivayeti de yine oldukça kuşkulu duruyor. Çünkü Şeyh 

Edebalı’nın “müderrislik” yahut “müftîlik” gibi bir vazifeyi yürüttüğü rivayeti, 

XV. yüzyıl kroniklerinde kaydedilen bir bilgi olmadığı gibi, yukarıda belirttiğimiz 

gerekçeler açısından da tarihî vakıayı yansıtmıyor gibi görünmektedir. Ancak, 

Şeyh Edebalı’nın zâviye sahibi bir “şeyh” olması sebebiyle, -Hoca Saadeddin 

Efendi’nin iddia ettiği gibi 85- Tursun Fakı’nın Edebalı’nın ölümünden sonra 

belki Şeyh Edebalı Zâviyesi’nin başına geçtiği ve posta oturduğu düşünülebilir. 

Mamafih bu düşüncenin de kuşkulu olduğu anlaşılıyor. Çünkü Hüdavendigar 

Livası Tahrir Defterleri’nde bulunan “Ede-Şeyh (Şeyh Edebalı) Zâviyesi”ne 

ilişkin vakıf kayıtlarında, bu zâviye’nin vakıflarını Şeyh Edebalı’dan sonra oğlu 

Mahmud Paşa’nın, daha sonra da torunu ve zâviyenin şeyhi Şeyh Mehmed’in 

tasarruf ettiği belirtilir 86. Yani bu kayıtlar, Tursun Fakı’nın Şeyh Edebalı’nın 

yerine “şeyhlik” makamına geçtiği yahut -Mehmed Süreyya’nın iddia ettiği gibi- 

Şeyh Edebalı’nın âilesine Tursun Fakı’nın “reis” olduğu 87gibi iddiaları 

doğrulamaz. Ayrıca bu kayıtlarda Tursun Fakı’dan da hiç bahsedilmez. Bu 

durumda Taşköprîzâde ve Hoca Saadeddin Efendi’nin söz konusu iddiaları da 

tartışmalı olmaktadır. 

84 Buna benzer bir görüş olarak XVII. yüzyılda Müneccimbaşı Ahmed Dede, Tursun 

Fakı’nın Osmanlı Devleti’nin ilk kadısı olduğu iddiasının yanı sıra ilk müftüsü olduğunu 

da ileri sürmüştür (bkz. Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahâifü’l-Ahbâr fi Vekâyiü’l-A’sar, 

c.I, Çev. İsmail Erünsal, tarih ve yer yok., s. 80). Yine XIX. yüzyıl müellifi Leknevî 

(ö.1886) de Tursun Fakı’nın Şeyh Edebalı’dan sonra Osmanlı Devleti’nin ikinci müftüsü 

ve kadısı olduğunu yazmıştır (bkz. Kamil Şahin, “Edebâli”, DİA, c.10, İstanbul 1994, s. 

394). Fakat bu iddialara, yukarıda XV. ve XVI. yüzyıl kaynakları temelinde yaptığımız 

eleştirel tahliller çerçevesinde ihtiyatla yaklaşmak daha doğru olacaktır. 

85 Hoca Saadeddin Efendi, a.g.e., V , s. 2. 

86 BOA, T.T., nu. 453, s. 230b-231a; Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, s. 282-283. Bu 

tahrir kaydına istinat etmemekle beraber, aynı hususa daha önce Safa Öcal da dikkat 

çekmiştir. Bkz. Öcal, a.g.m., s. 117. 

87 Mehmed Süreyyâ, a.g.e., III, s. 289. 

109

110 

MEHMET GEL 

Taşköprîzâde’nin Tursun Fakı ile Şeyh Edebalı arasında kurduğu yakın 

ilişki çerçevesinde kaydettiği diğer bir rivayet de, Tursun Fakı’nın Şeyh 

Edebalı’nın damadı olduğudur. Bize göre bu iddianın gerçekliği tartışması 

bağlamında Âşıkpaşazâde’nin Şeyh Edebalı hakkındaki kayıtları çok önem 

kazanmaktadır. Zira daha önce de ifade edildiği üzere, Âşıkpaşazâde Şeyh 

Edebalı’ya Osman Gâzî döneminde fevkalade mühim bir rol biçen, onu ön 

plana çıkarmaya çalışan ve hakkındaki tüm ayrıntıları -örneğin Osman Gâzî’nin 

kayın atası olması gibi- her fırsatta dile getiren bir müelliftir 88. Dolayısıyla o 

dönemde, eğer Tursun Fakı’nın Şeyh Edebalı’nın damadı olduğu şeklinde bir 

rivayet gerçekten var idiyse, bunun Âşıkpaşazâde tarafından da kaydedilmiş 

olması beklenir. Çünkü Âşıkpaşazâde’nin bu hususu Şeyh Edebalı’ya yönelik 

mezkur “yanlı” tutumu nedeniyle atlamaması gerekirdi. Ancak ne hikmetse 

Âşıkpaşazâde, eserini Taşköprîzâde’den çok önce yazmış olmasına rağmen 

böyle bir şeyden hiç söz etmez. Bu durum gerçekten çok dikkat çekicidir. Ayrıca 

bu mülâhazayı desteklemesi bakımından Âşıkpaşazâde’nin şu ifadeleri bizce çok 

mühimdir: 

“Edebalı yüz yigirmi yaş yaşadı. Ve iki avrat aldı: Biri yigitliğinde ve biri 

pirliğinde. Ve evvelki hâtunınun kızını Osman’a verdi. Ve pirliginde alduğı hâtun 

Tâceddin-i Kürdî kızıyidi. Hayreddin bacanak oldı. Bu menâkıbı Edebalı oğlı 

Mahmud Paşa’dan işitdüm, Sultan Murad’ın babası Sultan Mehmed zamanında. 

Ve hem ol Mahmud Paşa yüz yaşından ziyâde yaşamış idi” 89 . 

Şimdi buna göre sormak gerekir ki, eserinde Şeyh Edebalı’nın Osman Gâzî 

zamanındaki yerini ve önemini her fırsatta vurgulayan, hatta İnalcık’ın deyişiyle 

“abartan” 90 Âşıkpaşazâde, hem de bizzat Şeyh Edebalı’nın oğlu Mahmud 

Paşa’dan edindiği Şeyh Edebalı’nın âilevî bilgileri arasında Tursun Fakı’nın onun 

damadı olduğu bilgisini niçin zikretmedi? Böyle bir durum vardı da 

Âşıkpaşazâde bunu kasten mi söylemedi? Yahut Âşıkpaşazâde böyle bir 

durumdan haberdar değil miydi? 

Bizce buradaki tezat, öyle anlaşılıyor ki Âşıkpaşazâde’nin kastından ya da 

bilgi eksikliğinden değil, Taşköprîzâde’nin tutumundan kaynaklanmış olmalıdır. 

Çünkü Taşköprîzâde’nin söz konusu bilgileri kaydetmesinin sebebi, bizce 

Tursun Fakı’nın biyografisini bütünüyle Şeyh Edebalı’ya bağlamasında 

düğümlenmektedir 91. Onun böyle bir bağlantı kurma düşüncesi ise, muhtemelen 

Âşıkpaşazâde’nin eserinden kaynaklanmış olabilir. Zira Taşköprîzâde herhalde, 

88 İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi…”, s. 119-145. 

89 Aşıkpaşaoğlu, a.g.e., s. 96. 

90 İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi…”, s. 127, not: 140. 

91 Colin İmber’e göre, Taşköprîzâde’nin “Tursun Fakih” ile Şeyh Edebalı’nın akraba 

olduğunu söylemesi, Tursun Fakı’yı Osman Gâzî’ye bağlaması itibariyle önemlidir. Bkz. 

Colin İmber, a.g.m., s. 738.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Âşıkpaşazâde’nin eserine bakarak 92 Şeyh Edebalı’nın Osman Gâzî dönemindeki 

“mühim”(?) yerini görmüş ve hutbe meselesinde Tursun Fakı’nın Şeyh 

Edebalı’ya konuyu “sormasından” 93 da ilham alarak bu bilgileri kaydetmiş 

olabilir 94. Keza Taşköprîzâde’nin, Şeyh Edebalı’nın biyografisinde Osman Gâzî 

devrinde “ulûm-ı şer’iyyede ona mürâcaat edildiğini, umûr-ı saltanatta onunla müşâvere 

edildiğini” 95 ve Tursun Fakı’nın biyografisinde Edebalı ölünce bu işleri Tursun 

Fakı’nın sürdürdüğünü söylemesi 96 de aynı bağlantı kurma düşüncesi ve 

Âşıkpaşazâde’nin tavrına bakması ile ilgili gibi görünüyor. Bu sebeple bizce 

Taşköprîzâde’nin, Tursun Fakı’nın Şeyh Edebalı’dan sonra saltanat işlerinin 

idaresinde onun yerini aldığı ifadesi de ihtiyatla karşılanabilir. Dolayısıyla bu 

tahliller açısından Tursun Fakı ile Şeyh Edebalı arasında hoca-talebe, damatkayın 

ata ve “umur-ı fetva-tedbir ve tedriste” halef-selef ilişkisinin bulunmuş 

olması bize kuşku duyulması gereken hususlar gibi görünüyor. 

Şakâyık mütercimi Mecdî’nin zeyl olarak belirttiği Tursun Fakı’nın Osman 

Gâzî’nin gazâlarında gâzîlere imâmet ettiği ve ilk Cuma ve Bayram namazı 

hutbelerini okuduğu kayıtlarına gelince, ilk hususta XV. yüzyılın sonlarına ait 

kroniklerde Tursun Fakı’nın halka imâmet ettiği ifadesinin dışında her hangi bir 

kayıt bulunmaz. Bu bakımdan doğrusu Tursun Fakı, Osman Gâzî’nin gazâlarına 

gerçekten katıldı mı, yahut katıldıysa mesleği gereği gâzîlere imamlık mı yaptı 

bilemiyoruz. Fakat ikinci hususun, Anonim Tevârih ve Oruç Beg Tarihi’nde yer alan 

bilgiye dayandığı açıktır. Buna göre ilk hususun da bu bilgiden mülhem bir 

faraziye olduğu düşünülebilir. 

Şimdi bütün bu tahlillerden sonra Tursun Fakı’nın tarihî kimliğine ilişkin 

olarak şunları söyleyebiliriz: Bize göre Tursun Fakı evvela, Osman Gâzî 

devrinde halka “imâmet” etme niteliklerine sahip bir kişi olmalıdır. O, herhalde 

sonradan da Osmanlı Beyliği’nin inkişafına paralel bir şekilde ve beyliğin 

toplumsal dokusunun tabii bir tezahürü olarak medreseli yüksek ulemanın 

92 Ârif Bey, “Devlet-i Osmâniye’nin Teessüsü ve Takarruru Devrinde İlim ve Ulema”, 

Darü’l-Fünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, I/2, 1332, s. 139. Burada Ârif Bey aynen şöyle 

der: “Her halde Şakâyık-ı Nu’mâniyye müellifi ilk devirler uleması için âsâr-ı tarihiyyeyi ve bilhassa 

Âşıkpaşazâde’nin Târihi’ni me’haz ittihaz etmiş ve ânın rivayetini bilâ-tedkik kitabına kayd 

eylemiştir. Ulema hakkındaki bu mutalaa ilk devirler meşâyihi hakkında dahi vardır”. 

93 Ahmet Güneş, “Tarih, Tarihçi ve Meşruiyet”, OTAM, Sayı 17, 2005, s. 185. 

94 Aslında Taşköprîzâde’nin kuruluş dönemindeki şahsiyetlerin biyografilerini 

“deforme” etmek dışında yaptığı başka hatalar da bilinmektedir. Mesela Ârif Bey 

zikredilen makalesinde, Taşköprîzâde’nin eserini yazarken o devirdeki kitapları ciddî bir 

tetkike tâbî tutmadığını, bu sebeple de örneğin Âşıkpaşazâde Tarihi’ndeki bazı kayıtlardan 

hareketle ‘hiçbir zaman Osmanlı topraklarına ayak basmayan’ Karahisarlı Hattab ve Kayserili 

Abdülmuhsin gibi zevâtı Osman Gâzî devri uleması arasında göstermek yanlışlığına 

düştüğünü söyler. Bkz. Ârif Bey, a.g.m., s. 138. 

95 Taşköprîzâde, a.g.e., vr. 1a. 

96 Taşköprîzâde, a.g.e., vr. 1b. 

111

112 

MEHMET GEL 

bulunmadığı bir esnada Karacahisar’da hatiplik ve kadılık görevlerini üstlenmiş 

olabilir. Bu rolü münasebetiyle de XV. yüzyılda Osmanlı hanedanının tarihi 

yazılırken, Osman Gâzî’nin adına ilk Cuma ve Bayram namazı hutbelerini 

(“istiklal”) okuyan kişi olarak takdim edilmiştir. Son tahlilde onun, Osman Gâzî 

devri uç toplumunda yaşamış olup “Kitabî İslam”ın alt tabakadan/seviyeden 

temsilcileri olarak tarif edebileceğimiz “imam-fakı” tipinin meşhur bir temsilcisi 

olduğunu söyleyebiliriz. 

Sonuç: 

Osman Gâzî devrinde yaşadığı belirtilen Tursun Fakı’nın tarihsel kimliği, 

çağdaş kaynak yokluğuna ve sonraki döneme ait kaynakların yetersiz -ve bazısı 

tartışılabilir- bilgiler vermelerine rağmen esas itibariyle az çok bellidir denebilir. 

Zira kaynaklardaki mevcut bilgiler, bizim -en azından- onun temelde Osman 

Gâzî zamanında Eskişehir-Karacahisar havalisinde bulunan ve halka “imâmet” 

eden “fakı” unvanlı bir kişi, yani bir anlamda “Sünnî yahut kitabî İslâm”ın 

Osmanlı uç toplumundaki alt tabakadan temsilcileri denebilecek “fakı” 

zümresinin önde gelenlerinden biri olduğunu söylememizi mümkün 

kılmaktadır. Nitekim XV. yüzyıl kroniklerinin onu Osman Gâzî adına ilk 

hutbeyi okuyan hatip ve Osman Gâzî’nin atadığı ilk kadı olarak takdim etmeleri, 

kendisinin söz konusu kimliğe sahip oluşunun tabii tezahürleri olarak 

değerlendirilebilir. Bu bakımdan Tursun Fakı’nın kimliğini ve Osmanlı 

Beyliği’nin kuruluşunda oynadığı rolü, esas itibariyle bu çerçeve içinde 

düşünmek daha makul gibi görünüyor. 

Dolayısıyla XVI. yüzyıl biyografı Taşköprîzâde’nin, Tursun Fakı’nın “bilâdı 

Karaman” menşe’li olduğu, Şeyh Edebalı ile arasında kayınpeder-damat, hocatalebe 

ve halef-selef ilişkisinin bulunduğu şeklindeki kayıtları, Tursun Fakı’yı her 

açıdan “Abdalân-ı Rum”un mümessili, Vefâî şeyhi Şeyh Edebalı’yla irtibatlı 

kılma gibi bir düşüncenin sonucuna benzemeleri itibariyle söz konusu çerçeveyi 

aşmaktadır. Bu açıdan Taşköprîzâde’nin bu tür kayıtlarına ihtiyatla yaklaşmak 

daha isabetli gibi görünmektedir.

Kaynakça 

KURULUŞ DEVRİ OSMANLI “FAKI” ZÜMRESİNİN TİPİK BİR ÖNCÜSÜ: 

TURSUN FAKI (ELEŞTİREL BİR YAKLAŞIM DENEMESİ) 

A.Arşiv Kaynakları 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu-Tahrir Defteri (T.T.), nu. 113, 453, 531, 1085. 

B. Yazma Kaynaklar 

Mahmud b. Süleyman el-Kefevî, Ketâibu A’lami’l-Ahyar Min Fukahai Mezhebi’n-Nu’mani’l- 

Muhtar, Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, nu. 690. 

Takiyyüddin b. Abdülkadir et-Temimî, Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, 

Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, nu. 829. 

Taşköprîzâde, Şakâyıku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, Süleymaniye 

Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, nu. 753/1. 

C.Basılı Kaynaklar 

Anonim Tevârih-i Âl-i Osman, Nşr. Frederic Gıese, Breslav 1922. 

Aşıkpaşaoğlu Ahmed Âşıkî, Tevârih-i Âl-i Osman, (Osmanlı Tarihleri I), Nşr. Atsız, Türkiye 

Yay., İstanbul 1949. 

Âşıkpaşazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi, Nşr. Âli Bey, İstanbul 1332. 

Beşir Çelebi, Tevârih-i Âl-i Osman, Nşr .İsmail Hikmet Ertaylan, İstanbul 1946. 

Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi: Tapu ve Kadastro Umum Müdürlüğü 

Arşivindeki Deftere Göre, Haz. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1958. 

Hoca Saadeddin Efendi, Tâcü’t-Tevârih, c.V, Haz. İ. Parmaksızoğlu, 4. baskı, Kültür Bak. 

Yay., Ankara 1999. 

Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, Haz. Ö. L. Barkan-E. Meriçli, TTK Yay., Ankara 

1988. 

İbn-i Kemâl, Tevârih-i Âl-i Osman, c.I, Yay. haz. Ş. Turan, 2. baskı, TTK Yay., Ankara 

1991. 

Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku’ş-Şakâ’ik, (Şakâ’ik-i Nu’mâniye ve Zeyilleri, c.I, Yay. haz. 

Abdülkadir Özcan), Çağrı Yay., İstanbul 1989. 

Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihannümâ, c.I, Nşr. F. R. Unat-M. A. Köymen, TTK Yay., 


Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniye, c.III, Haz. A. Aktan- 

A. Yuvalı-M. Hülagü, İstanbul 1996. 

Oruc b. Âdil, Tevârih-i Âl-i Osman, Nşr. Franz Babinger, Lafar-Hannover 1343/1925. 

Oruç Beğ Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Yay., İstanbul 2008. 

Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-A’lâm, c.4, İstanbul 1311. 

Tursun Fakih, Gazavat-ı Resulûllah, Haz. Numan Külekçi, Toker Yay., İstanbul 2002. 

113

114 

MEHMET GEL 

Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahâifü’l-Ahbâr fi Vekâyiü’l-A’sar, c.I, Çev. İsmail Erünsal, 

tarih ve yer yok. 

D. Tetkik Eserler 

AKSOY, Hasan, “Dursun Fakih”, DİA, c.10, İstanbul 1994. 

AKTEPE, M. Münir, “Taşköprî-zâde”, İA, c.12/1, Eskişehir 1997. 

Ârif Bey, “Devlet-i Osmâniye’nin Teessüsü ve Takarruru Devrinde İlim ve Ulema”, 

Darü’l-Fünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası, I/2, 1332. 

BABİNGER, Franz, “Tursun Fakih”, Encylopaedia of Islam, c.VIII, Brill-Leiden 1987. 

BELDICEANU-STEINHERR, Irene, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 

İncelenmesinde Tahrir Defterlerinin Önemi”, XIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 

III/3, Ankara 2002. 

BEDİR, Murteza, “Osmanlı Tarihinin Kuruluşu Aşamasında Fakihler ve Rolleri: XIV. 

Yüzyıl İznik ve Öncesine Ait Bir Araştırma”, Uluslararası İznik Sempozyumu 2005, 

Yay. haz. Ali Erbaş vd., İznik Belediyesi Kültür Yay., İstanbul 2005. 

BEDİR, Murteza, “Osmanlı Tarihinin Kuruluş Asrında (1389’a kadar) İlmiye’ye Dair 

Bir Araştırma: İlk Fakihler”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 1, 2006. 

BOYRAZ, Şeref, ”Dursun Fakih’in ‘Umman Cengi’ Mesnevisinin Yeni Bir Nüshası: 

Cumhurnâme”, Türk Dili ve Edebiyatı Makaleleri, 2, Sivas 2003. 

ÇETİN, İsmet, “Tursun Fakih, Hayatı ve Eserleri”, Gazi Üniversitesi I.Türk Kültürü ve 

Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1999. 

ÇETİN, İsmet, Tursun Fakih, Hayatı-Edebî Şahsiyeti-Mesnevîleri, İlesam Yay., Ankara 2002. 

DEVELİ, Hayati, “Tursun Fakih’in Gazavatnâmesinin Yayımı Üzerine” Türklük Bilgisi 

Araştırmaları (TÜBA), c. 27/II, 2003. 

DOĞRU, Halime, XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, 1992. 

ECER, Ahmet Vehbi, “Osmanlı Devleti’nin İstiklal Hutbesini Okuyan Devlet Adamı 

Dursun Fakih”, Osmanlı, c.1, Ed. G. Eren, Ankara 1999. 

GÜMÜŞKILIÇ, Mehmet, “Tursun Fakih’in Yeni Bir Eseri”, Türklük Bilgisi Araştırmaları 

(TÜBA), c. 27/II, 2003. 

GÜNEŞ, Ahmet, “Tarih, Tarihçi ve Meşruiyet”, OTAM, Sayı 17, 2005. 

İMBER, Colin, “Tursun Fakih”, Encylopaedia of Islam, c.X, (new edition), Leiden-Brill 

2000. 

İNALCIK, Halil, “Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış”, Osmanlı, c.1, Ed. G. Eren, Yeni 

Türkiye Yay., Ankara 1999. 

İNALCIK, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Problemi”, Doğu Batı, Sayı 7, 1999. 

İNALCIK, Halil, “Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu”, Çev. Fahri Unan, Söğüt’ten 

İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der. O. Özel-M. Öz, 

İmge Yay., Ankara 2000.

KURULUŞ DEVRİ OSMANLI “FAKI” ZÜMRESİNİN TİPİK BİR ÖNCÜSÜ: 

TURSUN FAKI (ELEŞTİREL BİR YAKLAŞIM DENEMESİ) 

İNALCIK, Halil, “Âşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalı?”, Çev. F. Unan, Söğütten 

İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der. O. Özel-M. Öz, 

İmge Yay., Ankara 2000. 

İNALCIK, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, c.9, Ed. H. C. Güzel-K. 

Çiçek-S. Koca, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002. 

KAFADAR, Cemal, Between Two Worlds: The Construction of The Ottoman State, Unıversty 

of Calıfornıa Press, Berkeley/Los Angeles/London 1995. 

KAFADAR, Cemal, İki Cihan Âresinde: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Çev. Ceren Çıkın, 

Yay. haz. Mehmet Öz, Birleşik Yay., Ankara 2010. 

KAPLANOĞLU, Raif, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Avrasya Etnografya Vakfı Yay., 


KOÇ, Yunus, “Osmanlı Beyliği’nin Teşekkülü”, Beylikten Cihan Devletine, Milliyetçilik ve 

Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları VII, Ankara 2000. 

KONYALI, İbrahim Hakkı, Abideleriyle ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Konya 1964. 

KÖPRÜLÜ, Fuad, “Anadolu’da İslamiyet”, Anadolu’da İslamiyet, Yay. haz. Mehmet 

Kanar, 2. baskı, İnsan Yay., İstanbul 2000. 

KÜÇÜKDAĞ, Yusuf, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan Konya’lı 

İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Konya Kitabı V, Ed. Yusuf Küçükdağ, Konya 

2002. 

MÉNAGE, Victor L., “Osmanlı Tarih Yazıcılığının İlk Dönemleri”, Çev. Mehmet Öz, 

Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der. O. Özel-M. 

Öz, İmge Yay., Ankara 2000. 

OCAK, Ahmet Yaşar, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahilik ve Şeyh Edebalı: 

Problematik Açıdan Bir Sorgulama”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu 

Bildirileri, Kültür Bak. Yay., Ankara 1999. 

OCAK, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Alt Yapısı Yahut Anadolu’da İslâm- 

Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, 3. baskı, Dergah Yay., İstanbul 2000. 

ÖCAL, Safa, “Dursun Fakih”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, c.2/8, 1980. 

ÖZ, Mehmet, “Tarihi ve Sosyolojik Açıdan Osmanlı Beyliği”, Beylikten Cihan Devletine, 

Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları VII, Ankara 2000. 

ÖZYURT, Mustafa, Dursun Fakih ve Gazavatnâmesi, Marmara Üniversitesi, Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995. 

SARAR, İsmail Ali, “Bilgin-Şair Dursun Fakih, İlk Osmanlı Hutbesinin Eskişehir 

Karacaşehir Camii’nde Okunması-İlk Bayram Hutbesinin Eskişehir’de Okunması 

ve Gazavat-nâmesi”, VIII.Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri, Eskişehir 2000. 

SEVİM, Sezai, “Osman Gâzî’nin İrtibatlı Olduğu Düşünürlere Dair”, Osmanlı, c.7, Ed. 

G. Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999. 

ŞAHİN, Kamil, “Edebâli”, DİA, c.10, İstanbul 1994. 

115

116 

MEHMET GEL 

ŞAHİN, Hatice, Tursun Fakih, Gazavatname (Dil Özellikleri, Metin, Sözlük), İnönü 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya 

1989. 

ŞAHİN, Hatice, “Tursun Fakih’in Gazâvatnâmesi”, Osman Nedim Tuna Armağanı, 

Malatya 1989. 

ŞAHİN, Hatice, “Tursun Fakih and Hıs Gazavat-name”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat 

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 8, Sayı 12, 2007/1. 

TEKİNDAĞ, Şehabettin, “Tursun Fakih”, İA, c.12/2, Eskişehir 1997. 

TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1998. 

TURAN, Şerafettin, “Sa’deddin”, İA, c. X, Eskişehir 1997. 

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, c.II, TTK Yay., Ankara 1998. 

ÜNVER, A. Süheyl, “Osmanlıların İlk İstiklal Hutbesini Okuyan Dursun Fakih”, Tarih 

Dünyası, c.II/10, 1950. 

YAZICI, Neslihan, Tursun Fakı’nın Cumhur-nâme Adlı Eserinin Metni ve İncelemesi, 

Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı 

Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.

19. Yüzyıl Ortalarında Ankara Yahudilerinin 

Sosyal-İktisadi Durumu 

The Social and Economic Life of the Jewish 

Community Residing in Ankara Center in first Half of 

the 19th Century 

Özet 

Nurşen Gök ∗ 

Bu çalışmada 19. yüzyıl ortalarında Ankara kent merkezinde 

yaşayan Yahudi milletinin sosyal iktisadi yaşamı Temettuât Defterlerinin 

verdiği verilere dayanılarak ele alınmaya çalışılmaktadır. 

Temettüât Defterleri, Tanzimat devrinden önce değişik adlarla 

alınan vergilerin yerine tek bir verginin ikamesi için, hane reislerin 

gelirlerinin tespit edilmesi amacıyla yapılan temettü sayımlarının 

sonucunda ortaya çıkmıştır. Vergi mükelleflerinin ayrıntılı dökümünü 

vermesi nedeniyle sosyal tarih açısından önemli kaynaklar 

niteliğindedirler. Bunlar aynı zamanda etnik analizlere olanak tanıyan 

verileri kapsaması açısından önemli olan defterlerdir. 19. yüzyılda 

Müslüman ve Müslüman olmayan topluluklarda demografik ve iktisadi 

değişimlerin izlenmesine olanak vermektedir 

Anahtar Kelimeler: Temettüât Defterleri, Yahudi Milleti, Ankara. 

Abstract 

This study will deal with the social-economic life of the Jewish 

community under the millet system of the Ottoman Empire residing in 

Ankara Sanjak center based on the Temettuât registries. These registries 

came into existence as an outcome of Temettü censuses, which aimed to 

identify the household outcome and replace the taxes collected under 

different names (before the Tanzimat era) with a single tax. These 

registries are significant sources for understanding the social history of 

the period, since they present quite detailed information about the tax 

payers as well as the data concerning ethnical backgrounds which enable 

us analyze the demographical and economical changes of the 19 th 

century non-Muslim communities. 

Key Words: Temettüât Registries, Jewish Community, Ankara. 

∗ 

Yrd. Doç. Dr., Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Email: 

nursengokgok@gmail.com.

118 

NURŞEN GÖK 

Giriş 

Bu çalışmada, 19. yüzyıl ortalarında Ankara kent merkezinde yaşayan 

Yahudi milletinin sosyal iktisadi yaşamı Temettuât defterlerinin verilerine 

dayanılarak ele alınmaya çalışılmaktadır. Söz konusu zaman dilimine ait 

Ankara’nın sosyal ve ekonomik tarihine dair çalışmalar yapılmış olmakla birlikte 

bu çalışmalar arasında Ermeni, Yahudi gibi Müslüman olmayan topluluklara 

ilişkin detaylı bilgi eksikliği göze çarpmaktadır. 

Temettuât Defterleri Tanzimat’ın uygulandığı alanlarda gerçekleştirilen 

temettü sayımları verilerini içermektedir. Tanzimat öncesinde Devletin dağılma 

ve çökmekten kurtarılması için yeni bir düzen arayışı çerçevesinde III. Selim 

döneminde hazırlanan layihalarda, arazi ve mal mülk sayımının yenilenmesinin 

önerildiği gözlenmektedir. 1 Öncelikle yeni bir askeri düzen kurulması 

gerekliliğinden yola çıkan bu önerilere o dönemde itibar edilmemiş ya da 

uygulama imkânı bulunmamıştı. 2 

Tanzimat’ın ilanından sonra devlet bütün kurum ve kuruluşlarıyla yeniden 

yapılandırılmaya çalışılmış, özellikle vergi gelirlerinin sağlıklı ve adaletli bir 

şekilde toplanmasına yönelik girişimler olmuştu. Bilindiği üzere bu girişimlerin 

ilk önemli adımları muhassıllık teşkilatının kurulması ve 1840 yılından 

başlanarak mal-mülk sayımının bu amaçla yapılmış olmasıdır. Ne var ki iki yıla 

yakın süren bu çaba çeşitli nedenlerle beklenilen sonucu vermemiş ve 

muhassıllık kurumu 1842’de kaldırılmıştı. 

Yeni idari yapılanmanın ardından 1844 yılında ikinci kez ayrıntılı ve 

kapsamlı mal-mülk sayımı yapılmış ve bu sayımın kaydedildiği defterler 

“Temettüât Defterleri” olarak adlandırılmıştır. Temettüât defterlerine aralarında 

dönem ve sistem farklılıkları olmasına rağmen Osmanlı Klasik dönemindeki 

Tahrir defterlerinin bir devamı olarak bakmak da mümkündür. Bu yöndeki 

değerlendirmelerden birinde “Osmanlı tarihinde biri mutlak monarşik, diğeri ise 

modern bürokratik merkeziyetçi yönetimin tesis edildiği ya da edilmeye çalışıldığı 16. 

yüzyıldan 19. yüzyıla uzanan köprünün iki taraftaki ayaklarından birisinde Tahrir 

defterleri diğerinde Temettüât defterleri bulunmaktadır” 3 denilmektedir. 

1 Enver Ziya Karal, “Nizâm-ı Cedid’e Dair Lâyihalar”, Türk Tarih Vesikaları Dergisi, C.I, 

S.6, C.II, S.8, C.III, S.11, Maarif Vekilliği yayınları, İstanbul, 1941-1944. 

2 Musa Çadırcı, “1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerinde 

Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul, 1980, s.109-110. 

3 Oktay Özel, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, Derleyen: 

Prof.Halil İnalcık-Prof Şevket Pamuk, Ankara Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü 

(DİE), 2000, s.35.

19.YÜZYIL ORTALARINDA ANKARA YAHUDİLERİNİN… 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

“Mamûriyet-i mülk ve devlet” için bir kalkınma modeli; “mülk ve milleti 

ihya” hareketi ve yeniden yapılanma 4 olarak tanımlanan Tanzimat’la gelen 

dönem, gerek mali sistem açısından gerekse devletin mali tarihi açısından istisnai 

ölçüde önemli bir dönemdir. 5 

Tanzimat dönemi yöneticileri, devletin varlığını devam ettirebilmesi için 

toplumsal birliğin ve idari bütünlüğün sağlanmasını temel şart olarak gördüler 

ve bu amaçla giriştikleri tüm idari reformların başarısının sağlam bir mali tabana 

oturtulmasına bağlı olduğunu kavradılar. Ekonomik kalkınmanın ön plana 

çıkarıldığı bu dönemde maliyede ıslahat hemen hemen Tanzimat’ın temelini 

teşkil etmiş ve idari alanda yapılan ıslahat mali merkeziyetçiliğin uygulanmasında 

bir araç olarak görülmüştü. 6 

Mali problemlerin çözümlenmesi ancak devletin sağlam ve yeterli 

kaynaklara başvurması ile mümkün olabilirdi. Bu yüzden Tanzimat yönetiminin 

mali reformlarının en önemli parçasını vergi konusundaki düzenlemeler 

oluşturdu. 7 

Tanzimat’ın Osmanlı vergi sisteminde getirdiği en büyük değişikliklerden 

biri, daha önce çeşitli adlarda alınmakta olan vergilerin yerine “an-cemaatin 

vergi” diye adlandırılan tek bir verginin getirilmesi oldu 8. Tanzimat’tan çok daha 

önce maliyede girişilen yenileşme çabaları, Tanzimat’tan bir yıl önce “Umur-ı 

Nafıa Meclisi”nin oluşturulması, aynı yıl içinde adil vergilendirmenin 

yapılabilmesi için tahrir denemelerinin yapılması 9 gibi öncü çalışmalar ve 

Tanzimat’ın mali reform çabalarıyla, tarh, tahakkuk ve tahsil şekillerinde son 

derece karmaşık ve tesadüfî bir hale gelmiş çok sayıdaki örfî verginin tamamen 

kaldırılarak yerine “herkesin emlak, arazi, ticaret ve temettüâtına nispetle ve 

binde hesabıyla” yani ödeme gücüne göre belirlenecek tek bir vergi alınmasına 

gidildi. 10 

4 Halil İnalcık: “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, XXVIII/112, 

Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, Ekim 1964, s.619; Halil İnalcık, “Tanzimat’ın 

Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, XXVIII/ 112, TTK, Ekim 1964. 

5 Tevfik Güran, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi; Bütçeler ve Hazine Hesapları (1841- 

1861), Ankara, 1989, s.59. 

6 Halil İnalcık, Halil İnalcık, “Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s.627; Rıfat 

Önsoy, “Tanzimat Dönemi İktisat Politikası” Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslar Arası 

Sempozyumu ( Ankara 31-Ekim 3 Kasım 1989), Ankara 1994, s.258. 

7 Tevfik Güran, “19.Yüzyıl Temettüât Tahrirleri”, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, 

DİE, Ankara, 2000, s.75. 

8 Coskun Çakır, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi, İstanbul, 2001, s.49. 

9 Tarih-i Lütfi, Cilt.V, Dersaadet, 1302, s.122-123. 

10 Tevfik Güran, age., s.75. 

119

120 

NURŞEN GÖK 

Temettüât defterleri, işte bu tek bir verginin Tanzimat devrinden önce 

değişik adlarla alınan vergilerin yerine ikamesi için, hane reislerin gelirlerinin 

tespit edilmesi amacıyla yapılan temettü sayımlarının sonucunda ortaya 

çıkmıştır. 

Modern bürokratik ve merkeziyetçi sistemin tesisi çabası olan Tanzimat’ın 

uygulandığı alanlarda yapılan temettü sayımlarının temel gayesi, toplam vergi 

yükünü bölgeler ve hâneler arasında âdil bir şekilde tespit etmek ve bu sayımlar 

neticesine bakarak gerekli malî değişiklikleri yapmaktı. 11 Daha önce taşranın 

insiyatifine bırakılan tevzi defterleri uygulamasının getirdiği tecrübeler üzerine 

Temettü Defterleri oluştu 12. 

Kişilerin sahip olduğu tüm mal varlıklarını kapsamlı bir şekilde kaydeden 

defterler, Osmanlı taşrasının en ayrıntılı bilgilerini sunmaktadır. Düzenleniş 

amaçları istatistikî bilgi derlemek olmamakla birlikte, bugünün araştırmacılarına 

Osmanlı taşrasının mali ve sosyal yapısına ilişkin çalışmaları için önemli 

istatistikî bilgiler vermektedirler. 

Vergi mükelleflerinin ayrıntılı dökümünü vermesi nedeniyle nüfus 

rakamına ulaşma olanağı veren defterler, vergi mükelleflerinin isim ve şöhretleri, 

unvanları, lakapları, meslekleri, resmi görevleri, etnik yapıları bütün ayrıntılarıyla 

belirtilmiş olduğundan sosyal tarih açısından önemli kaynaklar 

niteliğindedirler. 13 Aynı zamanda etnik analizlere olanak tanıyan verileri 

kapsaması açısından önemli olan defterler. 19. yüzyılda Müslüman olmayan 

topluluklarda demografik ve iktisadi değişimlerin izlenmesine olanak 

vermektedir. 

Defterlerde, her bir şahsın, tüm menkul ve gayrimenkul mal varlığı 

ayrıntılarıyla yer almaktadır. Kişilerin sahip oldukları arazi miktarı ve türü (bağ, 

tarla vs.), yıllık geliri ve vergisi, bütün hayvanlarının miktarı ve yıllık geliri, 

dükkân ve diğer gelir kaynakları ile yıllık vergileri, ticari ve sınaî ve hizmet 

gelirleri tek tek kayda geçirilmiştir. 

Son yıllarda söz konusu defterlerle ilgili yüksek lisans ve doktora düzeyinde 

çalışmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Bu çalışmalardan birisinde bu defterlerden 

11 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, 

Ankara, 1997, s.340. 

12 Yavuz Cezar, “18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı Taşrasında Oluşan Yeni Mali Sektörün 

Mahiyet ve Büyüklüğü Üzerine”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, sayı 9, İstanbul, 

Nisan 1996, s.120. 

13 Ahmet Akgündüz-Said Öztürk, Yozgat Temettüât Defterleri I-III, İstanbul, 2000, s.15-16; 

Mehmet Ali Gökaçtı, “Maliye Nezareti Temettüât Defterlerine Göre 1845 Yılında 

Selanik”, Tarih ve Toplum, sayı 168, Aralık 1997, s.18.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

1961 adedinin Ankara Vilayetine ait olduğu tespit edilmiş 14 olmakla birlikte, 

arşivleme çalışmalarının ilerlemesiyle bu sayının daha da artacağı 

anlaşılmaktadır. 15 

Ankara kent merkezinde yerleşik Müslüman olmayan topluluklara ait 

Temettüât defterlerinden Yahudi halkla ilgili olanlarını ele alacağız. Bu defterler, 

Hacendi Yahudi Mahallesi ile Öksüzce Yahudi Mahallesine aittirler. Arşivde 

Hacendi Mahallesine ait iki ayrı defter (Defter No:144, 17359) tespit edilmiş 

olmakla birlikte, Öksüzce Mahallesine ait sadece bir defter bulunmaktadır 

(Defter No:17162). Ayrıca her iki mahallenin birlikte kaydedildiği diğer bir 

defter de mevcuttur (Defter No: 191). Defterlerin bazı sayfaları eksiktir. 

Nüshalar bir arada değerlendirilerek bu eksiklikler aşılmaya ve söz konusu 

tarihte Ankara kent merkezindeki Yahudilerle ilgili bilgiler derlenerek 

değerlendirilmeye çalışılmıştır. 

Daha önce yapılmış bir araştırmada Ankara kent merkezinde 1830’da 

yapılan nüfus sayımında da bu iki mahallede Yahudilerin oturduğu tespit edilmiş 

olup, erkek Yahudi nüfusunun 163 kişi olduğu görülmektedir. 16 Ancak 

Temettüat defterlerindeki kayıtlarda nüfusun yalnızca vergi vermekle yükümlü 

olanları kayda geçirildiği için bu sayıya ister istemez ulaşılmamaktadır. Her iki 

14 Şennur Şenel, XIX. YY Ortalarında Ankara Eyâlet Merkezi’nin Sosyal ve İktisadi Durumu 

(H.1260-1261/m.1844-1845 Tarihli Temettuât Defterleri’ne Göre), Yayınlanmamış Doktora 

Tezi, Ankara, 2002, s.5. Doktora Tezinde Ankara Eyaletine ait Temettuât Defterlerinin 

sadece merkeze ait olanlarının incelemesi yapılmış olup Ankara Eyaletinin merkez 

dışındaki diğer Temettuât Defterlerinin değerlendirmesinin bir başka çalışmada 

yapılacağı belirtilmektedir. Şenel, Ankara Eyaleti, Ankara Sancağı merkezinin 73 

mahallesine ait toplam 2281 sahife olduğunu belirttiği 119 adet defter incelemiş 

olduğunu ifade etmektedir. Merkez sancağındaki Öksüzce ve Hacendi Yahudi 

Mahallelerine ait defterlerin incelenen defterlerin arasında bulunmamasının nedeni, söz 

konusu araştırma esnasında bu defterlerin henüz tasnif çalışmalarının tamamlanmamış 

olması, ya da araştırmacının başka nedenlerle bu defterlere ulaşamaması olmalıdır. 

15 Tevfik Güran, Osmanlı Başbakanlık Arşivinde mevcut Temettüât Defterleri sayısını 

17.540 (Güran, age., s.76), Şennur Şenel ise 17.747 (Şenel, agt., s.5-6.) olarak 

vermektedirler. Sayılar arasındaki bu farklılık her iki çalışmanın yürütüldüğü dönemde 

arşivdeki tasnif çalışması tamamlanmış Temettüat Defterleri sayı farklılığından 

kaynaklanmış olmalıdır. 

16 1830 Sayımında Ankara, Hazırlayanlar: Prof. Dr. Musa Çadırcı, Yard. Doç. Dr. Latif 

Armağan, Yard. Doç. Dr. Sedat Bingöl, Arş. Görevlisi Bekir Koç, Ankara Büyükşehir 

Belediyesi Eğitim Kültür Daire Başkanlığı, Ankara, 2000, s.547-550. Bu yayında verilen 

tablo bilgiye kolay ulaşılması amacıyla ekte tekrar verilmiştir; bir başka araştırmada 1830 

yılında Ankara’da oturan Yahudi erkek nüfusu 135 olarak belirtilmektedir. Rifat 

Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1986, 

s.125. 

121

122 

NURŞEN GÖK 

mahallede vergi yükümlüsü olarak 57 kişi kayıt altına alınmıştır. Bunlardan 15’i 

Öksüzce Mahallesinde 42 kişisi ise Hacendi Mahallesinde ikamet etmekte idiler. 

Hane esası üzerine yapılan sayımlarda yer alan kayıtlar bize, hane sahibinin 

ismi ve unvanı, mesleği olmak üzere kişilik bilgileri; bir yıl içinde hane reisi 

tarafından ödenen bir tür gelir vergisi olan “Vergi-yi mahsuse”nin kuruş olarak 

miktarı, ödemekle yükümlü olunan cizye kâğıtlarının türü, aşar vergisinin değeri, 

taşınır ve taşınmaz servetler olmak üzere vergi gelirleri hakkında bilgi 

vermektedir. 

Sayımlarda hane reisinin tasarrufu altında tuttuğu başlıca gelir kaynakları, 

bağ, bahçenin dönüm olarak miktarı; dükkân ile benzeri taşınmazların sayısı ve 

büyüklüğü tespit edilmiş bulunmaktadır. Başlıca gelirler, hane reisinin sahip 

olduğu veya tasarrufu altında tuttuğu taşınır ya da taşınmaz mallarından elde 

ettiği hâsılat ile kira gelirleri ile esnaflık, ticaret gibi faaliyetlerinden sağlanan 

gelirlerdir. 

Defterlerdeki bilgilerden yararlanılarak toplam 57 hane reisinin meslek 

dağılımı tablo halinde gösterilmiştir. Bu tür tabloların temettüât defterleri 

mevcut her bölge için yapılması, Yahudi nüfusun nasıl bir meslek dağılımı 

içinde bulunduğunu ortaya koyabilecektir. Yine her iki mahallede elde edilen 

toplam gelir miktarı ve bunun hane başına dağılımı iki tablo halinde verilmiştir. 

İkinci tablo mahallelerin toplam geliri ve bunun hane başına düşen ortalama 

değerini göstermektedir. Üçüncü tabloda ise vergi yükümlüsü kişilerin gelirleri 

ve vermekle yükümlü oldukları vergi miktarları belirtilmiştir. 

Tablo 1: Meslek Grubu Dağılım 

Meslek Grubu Hacendi Mahallesi Kişi Sayısı Öksüzce Mahallesi Kişi Sayısı 

Attâr Esnafı 17 8 1 

Tenekeci Esnafı 8 0 

Çerçici Esnafı 16 10 

Yaymacı Esnafı 18 4 0 

Hizmetkar 4 2 

Billûrcu Esnafı 19 0 1 

Duhâncı 20 1 0 

İşsiz 1 1 

17 Attâr, güzel kokular, iğne iplik vesaire satan, aktar. 

18 Sergici. 

19 Cam işleyen. 

20 Tütüncü.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Tablo 2: Gelir Dağılımı 

Mahalle Hane Sayısı Toplam Gelir Hane Başına Gelir 

Öksüzce 15 4450 296,6 

Hacendi 42 12850 305,9 

Mahalle A‘lâ Evsat Ednâ Toplam 

Öksüzce 1 5 9 15 

Hacendi 3 22 17 42 

Tablo 3: Vergi Yükümlülüğü Grupları Dağılımı 

Tablo 4: Öksüzce Mahallesinin Vergi Pusulası 21 

Hane Reisi Mesleği Derecesi Vergisi A‘şarı Temettüâtı 

Velioğlu *** veled-i Danye Attâr A‘lâ 500 04- 2000 

Hayim veled-i Yasef Hizmetkar Evsat 040 00 0200 

Musa veled-i Kamal Çerçi Ednâ 050 00 0200 

Refa’il veled-i Şahan Çerçi Ednâ 030 00 0150 

Şahan veled-i Yasef Çerçi Evsat 085 00 0350 

İsak veled-i Şahan Çerçi Evsat 080 00 0400 

Abram veled-i Mayer Çerçi Ednâ 048 00 0200 

Yasef veled-i Abram Çerçi Ednâ 010 00 0050 

Hayim veled-i Yasef Çerçi Ednâ 020 00 0100 

Abram veled-i Lazar? Hizmetkâr Ednâ 025 00 0150 

İsak veled-i Kamal Alil Ednâ 000 00 0000 

Yudağ? veled-i Yasef Çerçi Evsat 040 00 0200 

Yudağ? veled-i İsak Çerçi Ednâ 000 00 0000 

İsak veled-i Kamal Çerçi Ednâ 040 00 0000 

*** Yısmayel? Billurcu Evsat 080 02 0450 

1148 6 4450 

Tablo 5: Hacendi Mahallesinin Vergi Pusulası 22 

21 BOA ML.VRD.TMT 17162. 

22 BOA ML.VRD.TMT 17359, BOA ML.VRD.TMT 191. 

123

124 

NURŞEN GÖK 

Hene Reisi Mesleği Derecesi Vergisi Aşarı Temettüâtı 

Haham oğlu *** Attâr A‘lâ 0700 000 2500 

İlyaoğlu Abram Attâr Evsat 0180 000 0900 

Musa veled-i Hayim Attâr A‘lâ 0260 000 1100 

Hayim veled-i Yasef Çerçi Ednâ 0020 000 0150 

Galef? veled-i Yako Yaymacı Evsat 180 000 800 

Salamon veled-i Yasef Tenekeci Evsat 000 000 0000 

Yako veled-i Yasef Attâr Evsat 064 000 0250 

Yuda’? veled-i Lazar Çerçi Ednâ 040 000 0200 

Yako veled-i Abram Çerçi Evsat 080 000 0350 

Yako veled-i Rafe’il Tenekeci Ednâ 018 000 0100 

Yasef veled-i Arslan Duhancı Evsat 110 000 0600 

İsak veled-i İlya Çerçi Ednâ 038 000 0150 

Şahan veled-i Avrani Çerçi Ednâ 000 000 0000 

Musa veled-i Kamal Çerçi Ednâ 000 003 0000 

Musa? veled-iMürdehay? Attâr Evsat 161 23 000 0000 

İsak veled-i Menteş Yaymacı Evsat 180 000 0900 

Toyer? veled-i İsak Hizmetkar Evsat 035 000 0150 

Uzya? veled-i Hıyat? Çerçi Ednâ 020 000 0100 

İsak veled-i Hıyat? Hizmetkar Ednâ 000 000 0050 

Yasef veled-i Kamal Çerçi Ednâ 135 000 0200 

Toyer? veled-i Salamon Attâr Evsat 127 002 0000 

Refa’il veled-i Yako Çerçi Evsat 090 000 0350 

Yuda’ veled-i Yamto ***** Ednâ 037 000 0150 

Yako veled-i Marniye? Çerçi Evsat 032 000 0150 

Musa veled-i Danye Çerçi Evsat 025 000 0150 

Yako veled-i Toyer? Tenekeci Evsat 050 000 0150 

İsak veled-i Rafa’il Çerçi Evsat 070 000 0250 

İbram veled-i Lazar Çerçi Ednâ 027 000 0150 

Salamon veled-i İsak Çerçi Evsat 135 000 0200 

Musa veled-i İsak Çerçi Ednâ 32 000 0150 

İsak veled-i Abram Tenekeci Evsat 060 000 0200 

Mayer veled-i Abram Yaymacı Evsat 055 000 0200 

Alil Musa veled-i Yuda ***** Ednâ 000 000 0000 

Salamon veled-i Abram Yaymacı Evsat 050 000 0200 

Yasef veled-i İsak Hizmetkar Yok 025 000 0150 

Uzya? veled-i Yuda’ Hizmetkar Ednâ 024 000 0150 

Salamon veled-i Arslan Tenekeci Evsat 035 000 0150 

İsak veled-i Salamon Attâr Alâ 260 000 1000 

Yako veled-i Samirya Tenekeci Evsat 050 000 0200 

Refail veled-i Toyer Çerçi Ednâ 030 000 0150 

Yako veled-i Hıyat **** Evsat 020 000 0100 

Âlîl Kamal veled-i İlye? **** Ednâ 000 000 0000 

Musa veled-i Danye Çerçi Evsat 030 000 0150 

TOPLAM 3485 005 12850 

23 Defter No:144 de vergi değeri 3 kuruşu aşar olmak üzere 171 kuruş olarak 

kaydedilmiştir.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Hacendi Yahudi Mahallesi toplam 42 haneden ibarettir. Vergi 

yükümlülerinden 3 kişinin a‘lâ, 22 kişinin evsat, 17 kişinin ednâ seviyesinde 

oldukları görülmektedir. Bir kişinin hiçbir geliri olmadığı için cizyeden muaf 

tutulmuştur. Mahallede nüfusun çoğunluğu çerçici esnafıdır (16 kişi), bunu 8’er 

kişiyle attâr ve tenekeci esnafı izlemektedir. Dört hizmetkâr ve dört yaymacı 

esnafı vardır. Bir kişi duhâncı esnaflığıyla geçimini sağlamaktadır. Bir kişi ise 

işsizdir. 

Mahallenin en varlıklı kişileri yıllık 2500 kuruş gelirle attâr esnafından 

Haham oğlu Musa, 1100 kuruş gelirle attâr esnafından Musa oğlu Hayim ve 

yıllık 1000 kuruş gelirle attâr esnafından İsak oğlu Salamon’dur. Altı kişi hiç 

gelirsiz olarak kayıtlıdır. Bunlardan birisi vergi ödemekle yükümlü olmayan 

hahamdır. Kayıtlardan bu kişilerden ikisinin bir önceki yıl vergi ödemiş 

olduklarını görmekteyiz. Bunlardan attâr esnafından Musa oğlu Mürdehay? bir 

önceki yıl 3 kuruşu a‘şar olmak üzere 171 kuruş vergi ödemiş ancak iflas etmiştir 

ve iki dönüm bağı olmakla birlikte iflası nedeniyle kayıtlara gelirsiz olarak 

geçmiştir. Attâr esnafından Toyer? oğlu Salamon bir önceki yıl 2 kuruşu a‘şar 

olmak üzere 129 kuruş vergi ödemiş olmakla birlikte o da içinde bulunulan yıl 

gelirsiz olarak kayıtlara geçmiştir. Sahip olduğu bağının geliri ise ticari borcuna 

yetmediği kaydına yer verilmiştir. Dört hane reisinin ise 50 ila 200 kuruş yıllık 

geliri olmakla birlikte iane ile geçimlerini sağlayabildikleri belirtilmiştir ki 

bunlardan 200 kuruş gelirli çerçi Yasef oğlu Kamal bir önceki yıl 137 kuruş, 100 

kuruş gelirli çerçi Uzya? oğlu Hıyat? 20 kuruş, 100 kuruş gelirli Tenekeci 

esnafından Yako oğlu Rafe’il ise 18 kuruş vergi ödeyebilmişlerdir. 50 kuruş 

gelirli hizmetkâr İsak oğlu Ziya ise mahallenin en az gelirli kişisi olup bir önceki 

yıl da vergi ödememişti. 

Bu veriler bize 42 hanelik Hacendi Mahallesinde 10 kişinin sayım yapıldığı 

yıl vergi ödemeyeceğini göstermektedir. Beş hane içinde bulunulan yıl vergi 

ödeyemeyecek kadar fakirleşmiştir. Dört hane ise zaten hiç vergi 

ödeyememektedir. Bunlardan Tenekeci Salamon oğlu Yasef firar halindedir. 

İzini kaybettirdiği kayda geçirilmiştir. 

Sayımın yapıldığı sırada Öksüzce Mahallesi, Hacendi Mahallesine göre 

daha küçük bir mahalle olup on beş haneden oluşmaktadır. Mahallede bir kişi 

a‘lâ, 5 kişi evsat ve 9 kişi ednâ olarak kaydedilmiştir. Mahallede nüfusun 

çoğunluğu çerçi esnaflığıyla geçinmektedir (10 kişi), iki kişi hizmetkârlıkla, birer 

kişi de attâr ve billurcu esnaflığıyla geçimini sağlamaktadır. Bir kişi ise işsizdir. 

Mahallenin geliri en fazla olan kişisi yıllık 2000 kuruş gelirle attâr 

esnafından *** oğlu Danye’dir. Çerçi esnafından Yasef oğlu Abraham yıllık 50 

kuruş gelirle mahallenin en az vergi ödeyen kişisidir. Üç kişi vergiden muaf 

125

126 

NURŞEN GÖK 

tutulmuştur. Bunlardan bir önceki yıl da vergi ödeyememiş olan Çerçi 

esnafından Yudağ? oğlu İsak gelirsiz olarak kayıtlara geçmiştir ve onun bunun 

yardımıyla evladının geçimini sağladığı belirtilmiştir. Mahallede bir kişi işsizdir. 

Bir kişinin ise evinin yandığı ve firar ettiği tespit edilmiştir. 

1830 sayımında her iki mahalledeki Yahudilerden vergi ödeme açısından 1 

kişi a‘lâ, 33 kişi evsat, 43 kişi ednâ olarak sınıflandırılmıştır. 1844 yılına 

gelindiğinde her iki mahallede toplam 4 kişi a‘lâ, 27 kişi evsat ve 26 kişi ednâ 

seviyesinde kayıtlara geçmiştir.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Sonuç: 

19. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan Yahudilerin ekonomik 

olarak durumlarının kötüleşmeye başladığı bir dönem oldu. Kuşkusuz ülkedeki 

Yahudi cemaati sadece yoksullardan oluşmamaktaydı. Ancak yüzyılın sonlarına 

doğru Yahudi cemaatine mensup tipik bir kişi artık banker, sarraf, manifaturacı 

değil seyyar satıcıydı. Sıklıkla karşılaşılan meslekler seyyar satıcı, eskici, kazan 

tamircisi, ayakkabı boyacısıydı. 24 Ankara Vilayeti’ne gelince 1830 yılı sayımından 

elde edilen verilerle 1844 yılı Temettüât defterleri kayıtları birlikte 

değerlendirildiğinde açıkça görüldüğü gibi her iki mahalle de kentin fakir 

bölümünü oluşturmaktadır. Topluluk üyeleri geçimlerini esnaflıkla 

sağlamaktadırlar. Yaygın olarak çerçici esnaflığı, attâr ve tenekeci esnaflığı 

yapmaktadırlar. Bunun yanı sıra billûrcu, yaymacı, duhâncı esnaflığı ve 

hizmetkârlıkla geçimlerini sağlayanlar vardır. Hiçbir geliri olmayanlar da 

bulunmaktadır. Bunlardan bazıları daha önce durumları iyi olmakla beraber iflas 

etme yoluyla gelirsiz kalmış kişilerdir. Toplam 58 hanelik iki mahallede on bir 

hane reisinin içinde bulunulan yıl vergi ödeyemeyecek durumda oldukları 

kayıtlara geçmiştir ki bunlardan beş hane reisi daha önce vergi ödeyebilecek 

durumda idiler. Genel bir eğilim olarak vergiden kaçınmak için yıllık gelirlerin az 

gösterilmeye çalışıldığı düşünülse bile Ankara’da Yahudi mahalleleri şehrin 

yoksul kesimi içinde yer aldıklarını ifade edebiliriz. 

24 Eva Groepler, İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, Çeviri: Süheyla Kaya, Belge 

yayınları, İstanbul, 1999, s.39, 42; Ayrıca Tanzimat dönemine kadar Osmanlı 

imparatorluğu dahilindeki Yahudi topluluğunun sosyal ve ekonomik faaliyetleri için bkz. 

Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat'a Kadar Sosyal, 

Ekonomik ve Hukukı Durumları, Ankara 2001. 

127

128 

NURŞEN GÖK 

1. Ek: Hacendi Mahallesi Temettuat Defteri Son Sayfa


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

2. Ek: Öksüzce Mahallesi Temetuât Defteri ilk sayfa 

129

130 

NURŞEN GÖK 

3. Ek: 1830 Sayımına Göre Hacendi ve Öksüzce Yahudi Mahallerinde İkamet 

Etmekte Olan Yahudi Nüfus 

Adı / 

Lâkabı Fizikî 

özellikleri 

Yaşı [Sin] 

Mesleği 

Badem 60 Evsat 

Oğlu 

Salamon 

Oğlu Hayim 33 Evsat 

Vergi 

durumu 

1831-1836 yıllan 

arası nüfûs 

hareketliliği 

35 Evsat Iznikmid'e 

mürur. 

Gelmemişdir 

1 5 R. 47. 

Kamal 35 Ednâ Mürd-şud . 

Yasef 45 Kal'acık, 

Keskin'de 

ticaretde 3 

Oğlu 

Abraham 

Oğlu Kamal 6 Sabî 

Galaf 40 Evsat 

Oğlu Yako 14 Ednâ 

Karun 6 Sabî 

Yako 35 Evsat 

Samerne 

L. 46. 

10 Ednâ Keskin 

canibine 

ticaretle 

gitmişdir 15 

M. 49. 

Rafayel 60 Ednâ Taşrada 

ticarette. 

Dönmüşdür 3 S. 

Diğer 

bilgiler


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Yako 9 Müceddeden 

ednâ 

Abraham 60 Ednâ 

Oğlu Yako 30 Evsat 

46. Mürd-şud 3 

Ra. 49. 

Sahak 35 Evsat Tosya'da 

ticarette 13 S. 

46. 

Oğlu Musa Tevellüd 25 S. 

48. 

Oğlu Uya 5 Sabî 

Hayim 35 Evsat Tosya'da 

ticarette 46. 

Konorta 32 Ednâ 

Karındaşı 

Yasef 

10 Müceddeden 

ednâ 

Hayim 

Oğlu Musa 

55 

35 

Evsat 

Evsat 

Kapacık'da 

ticaretde. 

Gelmişdir 

8 S. 46. 

Kapacık'da 

ticaretde. 8 S. 

46. 

Oğlu Abrin 15 Ednâ Taşrada. 

Hayim 8 Sabî 

Yeniden 

ednâ 

Konorta 5 Sabî Mürd-şud 5 Ra. 

250. : 

Oneal 30 Ednâ 

Oğlulshak 15 Müceddeden 

ednâ 

Çerkeş'de. 

Gelmişdir 5 L. 

45. 

Ishak 45 Evsat Çerkeş 

canibine 

gitmişdir sene 

48. 

131

132 

NURŞEN GÖK 

Oğlu 

Hordhayi 

15 Müceddeden 

ednâ 

Oğlu Sahak Tevellüd 3 M. 

251. 

Oğlu Uya 7 Sabî 

Yeniden 

ednâ 

Kamal 70 Ednâ Mürd-şud 15 B. 

47. 

Vlinas 35 Evsat 

Oğlu Musa 10 Müceddeden 

ednâ 

Konorta 55 Evsat 43 senesinden 

berü Köprü 

canibine 

gitmişdir. 

Gelmişdir. Yine 

gitmişdir 26 B. 

251. 

Oğlu Minas 21 Evsat 

Oğlu 

Konorta 

Tevellüd 

5 M. 250. 

Mürd 15 

Ra. 250 

Oğlu 

Tevellüd 7 M. 

Konorta 

251. 

Adarti 55 Evsat Mürd-şud 8 C. 

47. 

Oğlu Şahayür 6 Sabî 

Beryamin 22 Evsat 

Oğlu Daniyel Tevellüd Gurrei 

M. 249. 

Oğlu Kamal 5 Mürd-şud 250. 

Berdkayel 6 Sabî Mürd-şud 5 Ra. 

250. 

Musa 48 A'lâ 3 mâh müddetle 

Asitane-yi 

aliyye'ye 

gitmişdir. 

Gelmişdir. 25 Ş. 

249. 

Çerkeş'de 

doğmuştur


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Oğlu Hayim 2 Sabî 

Karındaşı 

Karua 

35 Evsat 

Yako 32 Evsat 3 mâh müddetle 

Asitane'ye 

gitmişdir. 

Gelmişdir 25 S. 

249. 

Davit 35 Ednâ Milletinden 

bâ-fermân 

Frenk 

olmuşdur 3 

S. 47. 

Oğlu İdris 12 

Oğlu Kamal 4 Mürd-şud 15Ra. 

250. 

Hayim 2 Sabî 

Abraham 35 Evsat Kuds-i şerîf de. 

Gelmişdir. 

Oğlu Uya 15 Ednâ 

Oğlu Şahayin 6 Sabî 

Oğlu Salamon 4 Sabî 

Dotkort 45 Evsat 

Yako 22 Ednâ 

Oğlu Davud Tevellüd 25 Za. 

251. 

Sahak 16 Evsat 

Hayim 4 Sabî 

Yako 40 Ednâ 

Oğlu Yuda Tevellüd 25 B. 

47. 

Oğlu Rafael Tevellüd 15 Ca. 

250. 

Daniyel 13 Müceddeden 

ednâ 

Hayim 5 Sabî 

Tavid 3 Sabî 

Musa 32 Ednâ 

Ishak 35 Ednâ 

Refayel 18 Evsat 

Yako 10 Müceddeden Tosya'da 

133

134 

NURŞEN GÖK 

ednâ ticaratde. 

Gelmişdir 

5 M. 250. 

Yoda 32 Evsat Kengri'de 

ticaretde 

gelmişdir. 

Yine gitmişdir 

12 B. .52. 

Oğlu Lazar Mürd-şud 3 Ra. 

48. 

Abrabam 26 Ednâ 

Yetim Yasef 8 Sabî 

Yeniden 

ednâ 

Kamal 30 Ednâ Tosya'da. 

Gelmişdir. Yine 


51. 

Oğlu Uya Tevellüd 3 Ca 

249. 

Sahak 55 Ednâ 

Salamon 25 Evsat 

Rafayel 36 Evsat 

Davud 13 Ednâ 

Kamal 5 Sabî Mürd-şud 

Gurre-i Ra. 47. 

Abraham 40 Evsat 

Abraham 50 Ednâ Mürd-şud 

Gurre-i B. 48. 

Musa 35 Evsat 

Babas Yako 30 Evsat Mürd-şud 49. 

Oğlu Konorta Tevellüd 25 Ra. 

250. 

Oğlu Sahak 

Bosdok 50 Ednâ Mürd-şud 15 

Ra. 47. 

Hayim 5 Ednâ 

Rafayel 30 Ednâ 

Oğlu İstefan Tevellüd 15 Ra. 

50. 

Yako 8 Sabî

Konorta 5 


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Yeniden 

ednâ 


Oğlu Salamon 12 Ednâ 

Yasef 4 Sabî 

Musa 50 Evsat 

Oğlu Hayim 3 Sabî 

Yetim Yasef 18 Ednâ 

Oğlu Sahak Tevellüd 3 M. 

251. 

YetimBayer 13 Müceddeden 

ednâ 

Salamon 40 Ednâ 

Rafayel 32 Ednâ 

Oğlu Şahayin 4 Sabî 

Yetim Yako 8 Sabî 

Yako 35 Evsat Çerkeş'de 

ticaretde. 

Sahak 32 Ednâ 

Sahak.: __ 35 Ednâ 

Oğlu Hayim 25 M. 47. 

Oğlu Yasef 5 Ra. 48. 

Salamon 18 Evsat 

Yako 30 Ednâ 

Oğlu S amaıin Tevellüd 25 Ra. 

250. 

Yeşuh 40 Ednâ 2 mâlı müddetle 

Asitane'ye 

gitmişdir. 

Oğlu Çohas 

Suhube 13 Müceddeden 

ednâ 

Danyel 7 Sabî 

Sünyamin 2 Sabî 

Şahayin 25 Evsat 


Oğlu Kamal 13 Müceddeden 

ednâ 

OğluKabriyel 8 Sabî 

135

136 

NURŞEN GÖK 

Musa 30 Evsat 

Oğlu Kamal 10 Müceddeden 

ednâ 

Salamon 6 Sabî 

Yimtok 25 Adana'ya 

gitmişdir. 

Oğlu Kabriyel Tevellüd 13 Z. 

46. 

David 25 Evsat 

Oğlu Ishak Tevellüd 3 Ra. 

48. 

Yako 40 Evsat 

Devlet Harun 16 Evsat 

Daniyel 35 . A' la Kefaletle 

İstanbul'a 

Tosya' ya 


251. 

Oğlu Harun 

Oğlu Yuda 

10 

8/10 

Müceddeden 

ednâ 

Sabî 

Yeniden 

ednâ 


Damadı Yuda 30 Evsat 

Yetim Şahayin 13 Ednâ Mürd-şud S. 49. 


Oğlu Nefir 8 Yeniden 

ednâ 

Hayim 15 Ednâ 45 'den beri 

Kengiri'de 

Konorta 60 Ednâ Mürd-şud 1 1 

Ra. 250. 

Oğlu Daniyel 22 Evsat 


Oğlu Yako 13 Mürd-şud 49. 

Oğlu Şahayin 22 Evsat 

Oğlu Konorta Tevellüd 15 

250. 

Oğlu 

1 

Abraham 

Yetim Şahayin 13 Ednâ Marhasalan 

kefaletiyle []. 

Ba-ferman 

Frenk 

olmuşdur.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Abraham 

Oğlu Daniyel 

20 Ednâ 

Habye 80 Amel-mânde Mürd-şud 3 M. 

250. 

Hayim 

Yasef 

10 

8/10 

Müceddeden 

ednâ 

Müceddeden 

ednâ 

Menteş 50 Evsat Mürd-şud 250. 

Şemsur 1 Sabî Mürd-şud 250 

Sahak oğlu 8/11 Ednâ Mürd-şud 15 

Yako 

Ra. 250. 

Karındaşı 

Konorta 

51 

Kelabe 3 Mürd-şud 1 1 

Ra. 250. 

Islambollı 25 Evsat 

Sahak 

Yuda 25 2 sene müddetle 

Asitane'ye 

gitmişdir 8 

.M,251 

137

138 

Kaynakça 

NURŞEN GÖK 

1830 Sayımında Ankara, Hazırlayanlar: Prof. Dr. Musa Çadırcı, Yard. Doç. Dr. Latif 

Armağan, Yard. Doç. Dr. Sedat Bingöl, Arş. Görevlisi Bekir Koç, Ankara 

Büyükşehir Belediyesi Eğitim Kültür Daire Başkanlığı, Ankara, 2000 

Ahmet Lütfi, Tarih-i Lütfi. Cilt V., Dersaadet, 1302. 

AKGÜNDÜZ, Ahmet -Said Öztürk, Yozgat Temettüât Defterleri I-III, İstanbul, 2000; 

Mehmet Ali Gökaçtı, “Maliye Nezareti Temettiât Defterlerine Göre 1845 Yılında 

Selanik”, Tarih ve Toplum, sayı 168, Aralık 1997. 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, ML.VRD.TMT 144, ML.VRD.TMT 191, ML.VRD.TMT 

17359, ML.VRD.TMT, 17162 

CEZAR, Yavuz, “18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı Taşrasında Oluşan Yeni Mali Sektörün 

Mahiyet ve Büyüklüğü Üzerine”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, sayı 9, 

İstanbul, Nisan 1996. 

ÇADIRCI, Musa, “1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerinde 

Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul, 1980. 

ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK 

Yayınları, Ankara, 1997. 

ÇAKIR, Coskun, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi, İstanbul, 2001. 

GROEPLER, Eva, İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, Çeviri: Süheyla Kaya, Belge 

Yayınları, İstanbul, 1999. 

GÜRAN, Tevfik, “Zirai Politika ve Ziraatte Gelişmeler, 1839-1876”, 150. Yılında 

Tanzimat, Ankara 1992. 

GÜRAN, Tevfik, “19.Yüzyıl Temettüât Tahrirleri”, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, 

DİE, Ankara, 2000. 

GÜRAN, Tevfik, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi; Bütçeler ve Hazine Hesapları (1841- 

1861), Ankara, 1989. 

İNALCIK, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, Cilt: 

XXVIII/112 (1964), TTK Yayınları, Ankara. 

İNALCIK, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, Cilt: 

XXVIII/112 (1964), TTK Yayınları, Ankara. 

KARAL, Enver Ziya, “Nizâm-ı Cedid’e Dair Lâyihalar”, Türk Tarih Vesikaları Dergisi, 

I/6 (1941), II/8 (1942), III/11 (1944), Maarif Vekilliği Yayınları, İstanbul. 

ÖNSOY, Rıfat, “Tanzimat Dönemi İktisat Politikası” Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslar 

Arası Sempozyumu (Ankara 31-Ekim 3 Kasım 1989), Ankara 1994.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

ÖZDEMİR, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 

Ankara, 1986. 

ÖZEL, Oktay, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, 

Derleyen: Prof. Halil İnalcık-Prof. Şevket Pamuk, Ankara Başbakanlık Devlet 

İstatistik Enstitüsü, 2000. 

ŞENEL, Şennur, XIX. YY Ortalarında Ankara Eyâlet Merkezi’nin Sosyal ve İktisadi Durumu 

(H.1260-1261/m.1844-1845 Tarihli Temettuât Defterleri’ne Göre), Yayınlanmamış 

Doktora Tezi, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız, Gazi Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Ankara, 

2002 

Takvim-i Vekayi, 19 Zilhicce 1254, Nr. 177. 

139

Osmanlı Devleti’nde Kadınlara Yönelik Tarih 

Öğretimi Çabaları ve Ali Seydi Bey’in Kızlara 

Mahsûs Târîh-i Osmânî Adlı Eseri 

Attempts of History Education for Women in the 

Ottoman State: 

A School textbook Ottoman History for Girls 

Özet 

İsmail Güven ∗ 

Ümüt Akagündüz ∗∗ 

Bu makalede Osmanlı Devleti’nde kızlara yönelik tarih öğretimi 

çabaları içinde oluşturulmuş olan “Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî” kitabı, 

tarih eğitimi ve kadın eğitimi bağlamında incelenmiştir. Osmanlı 

Devleti’nde eğitim Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra değişmeye 

başlamıştır. Modernleşme paralelinde açılan yeni bürokratik kurumların 

nitelikli eleman ihtiyacını artırması eğitimin devlet tarafından yeniden 

organize edilmesine ve yeni eğitim kurumlarının doğmasına yol açmıştır. 

Bu yenileşme sürecinde hem tarih eğitimi hem de kadın eğitimi farklı bir 

şekilde ele alınmıştır. Bu çerçevede devlet tarafından XIX. yüzyılda açılan 

kadın merkezli eğitim kurumları II. Meşrutiyet döneminde daha kapsamlı 

hale gelmiştir. Tarih eğitimine de yansıyan bu durum yeni ders 

kitaplarının yazılmasına neden olmuştur. Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî bu 

ders kitaplarından birisidir. 1917’de basılan eserin yazarı Ali Seydi Bey’dir. 

Çalışma iptidai okulları için hazırlanmıştır. Kronolojik anlatıma sahip 

olan eser, kısa ve öz tarih bilgisi vermektedir. Çeşitli resimler ve 

fotoğraflar ile zenginleştirilen çalışmanın en dikkat çekici özelliği kızlar 

için yazılmış olmasıdır. Ali Seydi Bey’e göre vatanperver kuşakların 

yetiştirilmesinde anneye büyük roller düşmektedir. Bu nedenle kadınlar 

geçmişi çok iyi bilmelidirler. 

Anahtar Kelimeler: Modernleşme, tarih eğitimi, kadın eğitimi 

∗ Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, 

Ismail.Guven@education.ankara.edu.tr. 

∗∗ Arş. Gör., Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, umutakagunduz1@gmail.com.

142 

Abstract 

İSMAİL GÜVEN – ÜMÜT AKAGÜNDÜZ 

This article elicits the teaching of history and women education in 

the Ottoman State in terms of a textbook entitled Ottoman History for 

Girls, which was part of the history curriculum. Education in the 

Ottoman State changed dramatically after the proclamation of the 

“Imperial Edict” (Tanzimat Fermanı). The need of new manpower with 

different qualifications for newly constituted state institutions gave rise 

to the establishment and organization of new educational institutions in 

the western lines. These attempts changed the direction of women 

education as well. New established schools for girls have been opened 

after the Second Constitutional Era in Ottoman State. The new 

curriculum and the lessons have been included in the educational system 

and new textbooks have been published. History textbooks were one of 

the important subjects in the primary schools (iptidai mekteps). The 

division of boys and girls in primary schools gave rise to the writing of 

books especially for girls. The book entitled Ottoman History for Girls was 

written in 1917 by Ali Seydi for the girls in primary schools and is a 

product of gender based perception. Ottoman History for Girls, which is 

enhanced by visual material such as pictures and maps aiming to provide 

short chronologic information about Ottoman history, also uses 

historical material to give them advice on topics such as being a “good 

mother”. For being “good mother” girls should have been aware of their 

past. 

Key Words: Modernization, History of Education, Women’s 

Education. 

Giriş: 

Osmanlı Devleti’nde tarih öğretimi ilk yenileşme hareketleri ile ele 

alınmaya başlamış, fakat erkek egemen bakış açısı ders kitaplarına egemen 

olmuştur. Modernleşme ile toplumsal ve eğitimsel yaşamda yaşanan değişiklikler 

ve gelişmeler kadının konumunun yeniden gözden geçirilmesini sağlayarak 

önceki dönemlerden farklı bir ortamın oluşmasını sağlamıştır. Bu makalede 

kadın eğitiminin, Osmanlı Devleti’ndeki boyutları paralelinde tarih ders 

kitaplarına yansıma biçimlerinden birisi çözümlenerek II. Meşrutiyet döneminde 

tarih öğretiminde izlenen yöntemler ele alınmıştır. 

Osmanlı Devleti’nin merkezi otoriteyi güçlendirebilmek için oluşturduğu 

bürokratik kurumları idare edebilecek yetişmiş insan potansiyeline duyduğu 

ihtiyaç, yeni eğitim kurumlarını da yanında getirmiştir. Sanayileşmenin 

gerçekleşmemiş olması nedeniyle teknik eğitimden ziyade eskinin kalemiye

OSMANLI DEVLETİ’NDE KADINLARA YÖNELİK…. 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

sınıfını ilmiye sınıfına karşı güçlendiren yeni eğitim anlayışı, devleti dinin 

kontrolünden kurtararak dini devlet kontrolü altına almaya çalışmıştır. Ortaya 

çıkan yeni ulaşım ve iletişim araçları bu noktada merkezin elini güçlendirerek 

devletin simgelerinin yayılımını sağlamaktaydı. Ancak her ne kadar bu simgeler 

yayılıp, devlet XVIII. yüzyıla göre daha sağlam bir merkezi otoriteye sahip 

olarak ömrünü uzatmayı başarmış olsa da kapitalist sürecin ulus-devlet yapılarını 

destekleyip imparatorlukları parçalama politikası izlemesi, azınlıkların ve yabancı 

güçlerin özellikle iktisadi zayıflıktan yararlanarak ülkenin siyasal, toplumsal 

yapısını dönüştürmeye çalışmalarına yol açmıştır. Aydınlar arasında bu noktada 

güç kazanan liberal fikirler, bireyin toplumdaki yerinin ve siyasal konumunun 

tartışılmaya başlanmasına yol açmıştır. Aslında sanayileşen dünyada Osmanlı 

Devleti XVIII. yüzyıldan sonra Avrupa’yı dönüştüren süreci kendi feodal yapısı 

ile bütünleştirerek yani bir yandan yeniyi kurup bir yandan eskiyi korumaya 

devam ederek varlığını sürdürmüştür. 1 

Modernleşmenin getirdiği değişiklikler ve gelişmeler toplumun tamamının 

bilginin üretimi-yayılımı sürecine dâhil olmasını sağlayacak cinste değildir. 

Eğitimin İslam dünyasındaki temel işlevi hem bu dünyada hem de öteki 

dünyada kişinin mutlu olmasını sağlamaktır. Bu işlevin içinde kadın ilköğretim 

sonrası eğitimde hiçbir şekilde merkezde değildir. 2 Ama yinede kadınların ve 

kızların toplumsal konumlarını olumlu yönde geliştirmeyi amaçlayan devlet 

merkezli girişimler, büyük kentler merkezde olmak üzere XIX. yüzyıldan 

itibaren toplumsal bir dönüşümün ve birikimin oluşmasına yardımcı olmuştur. 

Avrupa’dan farklı olarak Osmanlı toplumunda kadının kamusal alana girişi 

Batı’nın tersine sanayiden önce eğitim alanında yaşanmıştır. Toplumsal yapı 

içinde kadın eğitimi iyi eş, iyi anne beklentisine tabi tutulmuş, Batı’dan alınan 

eğitsel uygulamalar erkek egemenliğine bağımlı hale getirilmiştir. 3 Tanzimat’tan 

itibaren bu beklenti İstanbul merkezde olmak üzere şehirli kadınları hedef alarak 

eğitim paralelinde hayata geçirilmeye çalışılmıştır. 4 Burada gözden kaçırılmaması 

gereken nokta devletin bütün modernleşme sürecinde olduğu gibi esas hareket 

ettirici unsur olması nedeniyle, kadının toplumsal konumunun da yukarıdan 

aşağıya bir değişime tabi tutulmasıdır. Bu eksende makalede kadın eğitiminin 

Osmanlı Devleti’ndeki tarihsel gelişimi konu edilerek Ali Seydi Bey’in yaşam 

1 İlhan Tekeli, “Türkiye’de Siyasal Düşüncemizin Gelişimi Konusunda Bir Üst Anlatı”, 

Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Modernleşme ve Batıcılık, C.3, İletişim Yay., İstanbul 2002, 

s.19–43. 

2 Selçuk Akşin Somel, “Osmanlı Modernleşme Döneminde Kız Eğitimi”, Kebikeç, Sayı 

10, 2000, s.224. 

3 Fatmagül Berktay, “Doğu ile Batı’nın Birleştiği Yer: Kadın İmgesinin Kurgulanışı”, 

Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Modernleşme ve Batıcılık, Cilt 3, İletişim Yay., İstanbul 

2002, s.275–286. 

4 İsmail Güven, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadın Eğitimi Düşüncesinin Gelişimi”, 

A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt 34, Sayı 1–2, Ankara 2001, s.64. 

143

144 


öyküsü paralelinde 1333(1917)’te basılan Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî adlı 

eserin tarih öğretimi, kadın eğitimi ve toplumsal tarih açısından önemi 

irdelenecektir. 

Osmanlı’da Kadın Eğitimi Çabaları: 

Osmanlı Devleti’nde kadının konumunu yenilemeye yönelik ilk girişimler 

Tanzimat’ta başlamıştır. 1858 tarihli Arazi Kanunnâmesi erkeğin yanında kadına 

da veraset hakkı tanımıştır. Kölelik ve cariyelik bu yıllarda kaldırılırken kadın 

eğitimine yönelik ilk adımlar da kendisini göstermeye başlamıştır. 5 Kadınları 

kamusal yaşama dâhil edebilmek için atılan adımlar kadın eğitimi sorununu da 

yanında getirmiştir. Tıbhâne-i Amire bünyesinde 1842 yılında bir ebe okulunun 

açılması ve bu okulda iki Avrupalı bayanın ebe olarak görevlendirilmesi 

başlangıç olması nedeniyle önemlidir. Bu okulda verilen eğitim sonrasında 10 

Müslüman, 26 Gayrimüslim kadın ebe olarak mezun olmuştur. 6 

Tanzimat dönemi eğitim politikalarında rüşdiyeler merkezdedir. Bu sebeple 

kadın eğitiminin ilk yansımalarını rüşdiyeler paralelinde görüyoruz. Açılan ilk kız 

rüşdiyesi 1859 tarihli Cevri Usta İnâs Rüşdiyesidir. Buna Cevri Kalfa İnâs 

Rüşdiyesi, Sultânahmet Kız Rüşdiyesi de denmiştir. 7 1877-1878’de İstanbul’da 

309 talebesi, 38 muallimi olan 9 kız rüşdiyesi bulunmaktaydı. Aynı tarihte 

toplam 1795 öğrencisi olan 21 erkek rüşdiyesi mevcuttu. 1901–1902 yılında ise 

aynı kentte 16’ya çıkan kız rüşdiyelerinde 70 öğretmen, 1738 öğrencinin 

eğitimini üstlenmiştir. 8 Kızlar için açılan bu rüşdiyelerin amacı, erkek bakış 

açısıyla oluşturulmuştur. Rüşdiyeler gerekli dini ve dünyevi bilgileri vererek 

kadınların iffetlerini korumalarını ve kocalarına yardımcı olmalarını 

amaçlamaktaydı. 9 1862’de özel bir komisyonun çalışmaları sonrasında iptidailer 

ele alındı. Ancak iptidai meselesinde en ciddi problemin ders verecek öğretmen 

sayısının azlığında toplanması nedeniyle devlet öğretmen okullarına odaklandı. 

Osmanlı Devleti’nde yabancıların kızların eğitimiyle ilgilenmeleri daha 

erken tarihlerde ele alınmıştır. 1839’da İstanbul’da Fransızlar tarafından açılmış 

19 tane kız okulu bulunmaktaydı. Bu okullar İstanbul’un varlıklı Türk ailelerinin 

5 Şehmus Güzel, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Toplumsal Değişim ve Kadın”, 

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3–4, İletişim Yay., İstanbul 1985, 

s.858–860. 

6 Osman Ergin, İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri Dolayısıyla Türkiye 

Maarif Tarihi, Cilt 1–2, Eser Kültür, İstanbul 1977, s.541–542. 

7 Yahya Akyüz, “Osmanlı Son Döneminde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika 

Ünlüer’in Yetişmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim, Sayı 143, Ankara 1999, s.14. 

8 Osman Ergin, a.g.e., s.912–913, Ayla Oktay, Cemil Öztürk, Türkiye’de Kızların Eğitimi, 

Eğitimde Nitelik Geliştirme, İstanbul 1991, s.43. 

9 Osman Ergin, a.g.e., s.458; Mahmut Cevat, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve 

İcraatı, İstanbul 1338, s.74–75.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

de ilgisini çekmiş, pek çok aile kızlarını bu okullara göndermiştir. 10 1869 tarihli 

Fransa Maarif Teşkilatı örnek alınarak çıkartılan Maârif-i Umûmiyye 

Nizâmnamesi bütün Osmanlı eğitim sistemini çağın koşullarına uygun olacak 

şekilde geliştirmeyi, dönüştürmeyi amaçlamıştır. Kız eğitimi de nizâmnamenin 

konularından birisidir. Nizâmnamenin 11, 12, 22 ve 23 maddeleri kız sıbyân 

okulları ve kız rüşdiyeleri ile ilgilidirler. 11 Kızlara 6–10, erkeklerin 7–11 yaş 

arasında iptidailere devam zorunluluğu getirilir. Ayrıca bir yerde iki okul varsa 

birinin kızlara ötekinin erkeklere ayrılması kararlaştırılmıştır. 12 

Nizâmnamede erkek merkezli bakış açısının etkisi izlenebilmektedir. 

Eğitim süresi 4 yıl olarak belirlenen ilk kız mekteplerinin ders programları erkek 

okullarla aynıdır. Kız okullarının İstanbul dışında da hayata geçirileceği 

kararlaştırılmış, bu okullardaki öğretmenlerin sadece kadınlardan oluşacağı, 

ancak yeterli kadın öğretmen bulunmadığından yaşlı ve edep sahibi erkek 

öğretmenlerin de bu okullarda görevlendirilebileceği kabul edilmiştir. İhtiyacın 

bu şekilde giderilmesi okulların yaygınlaşmasını engelleyen etmenlerden birisi 

olmuştur. Örneğin 1875’te Isparta’da açılan bir kız rüşdiyesine yaşlı bir erkek 

hoca tayin edilmiş; ama onun vefatı sonrasında 1907 yılına kadar ölçütlere uyan 

öğretmen bulunamadığından okul kapalı kalmıştır. 13 Özellikle mali sıkıntılar 

nedeniyle erkeklerin eğitimine öncelik verildiğinden kız eğitimi için 

Nizâmnamede planlananlar tam olarak yerine getirilememiştir. 14 

Eğitimdeki niceliksel değişmenin II. Abdülhamit dönemindeki hızı kızların 

eğitimini de etkilemiş bu dönemde taşraya yayılan kız rüşdiyesi sayısı 74’e 

ulaşmıştır. Ancak imparatorluğun periferik yörelerinde bir kız rüşdiyesi kurmak 

geleneksel direnç noktaları sebebiyle gerçekten de zordur. Ulaşım ve iletişim 

araçlarının merkezden yola çıkarak yakın çevrelere yayılması ve geç 

aydınlanmanın erken aydınlarının özellikle Balkanlar ve Batı Anadolu kıyılarında 

etkin olmaları, modern eğitim kurumlarının geleneksel direnç noktalarına 

yayılımını şekillendiriyordu. 1899-1902’de Bağdat valiliği yapan Namık Paşa, bir 

kız rüşdiyesi kurmak istediğinde yerel ileri gelenlerin tepkisi ile karşılaşmış, 

kararlılığı sayesinde çevreleyen binaların ondan büyük olmaması, yakınından 

genç erkeklerin geçmemesi şartıyla rüşdiyenin açılmasını sağlamıştır. 15 

İlk kız sanayi mektebi denemesini Tuna valiliği sırasında Mithat Paşa 

yapmıştır. 1865’te Rusçuk’ta bir Kız Sanayi Mektebi açılmıştır. Mektebin amacı 

10 Yahya Akyüz, 1999. s.16. 

11 Hasan Ali Koçer, Eğitim Sorunlarımız Üzerine İncelemeler ve Düşünceler, Türk Eğitim 

Tarihi Araştırmaları No:3, Şafak Matbaası, Ankara 1975, s.18–19. 

12 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı Eğitim Tarihi, İletişim Yay., İstanbul 1993, s.86–87. 

13 Yahya Akyüz, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadınların Okul Yöneticiliği”, Tarih ve 

Toplum, Sayı 207, Mart 2001, s.57–63. 

14 Selçuk Akşin Somel, a.g.m., s.227–228. 

15 Selçuk Akşin Somel, a.g.m., s.232. 

145

146 


Rumeli’deki ordunun elbise ihtiyacını karşılayabilmek için açılan fabrikada 

çalışacak kişileri eğitmektir. Bu örnekten yola çıkarak 1869’da Yedikule’deki 

fabrikalar içinde bir Kız Sanayi Mektebi açılmıştır. 16 Bu okullar kız ve erkek 

sanat okullarına doğru atılan ilk adımlar sayılırılar. 17 1903 yılında İstanbul yatılı 

kız sanayi mektebinde 6 memur, 24 muallim, 112 öğrenci bulunmaktaydı. 

İstanbul yatısız sanayi mektebinde ise 4 memur, 18 muallim, 194 öğrenci; 

Üsküdar yatısız kız sanayi mektebinde ise 5 memur, 14 muallim, 167 öğrenci 

bulunmaktaydı. 18 Bu arada kızlara güzel sanatlar alanında da yüksek öğrenim 

vermek için Kasım 1914’te İstanbul’da İnâs Sanâyi-i Nefise Mektebi 

açılmıştır. 191921’de Sanâyi-i Nefise Mekteb-i Âlisi adını alan bu okul 1926’da 

Güzel Sanatlar Akademisine dönüştürülmüştür. 20 

Kızlar için açılan eğitim-öğretim kurumlarının temel sıkıntısı başlangıçtan 

itibaren bu kurumlarda çalışacak kadın öğretmen ve eğitici sayısının azlığıdır. Bu 

sebeple kadın öğretmen yetiştirebilmek için 1870’te Dârülmuallimât 

kurulmuştur. Osmanlı Devleti’nde kadın öğretmen kavramına Dârülmuallimât 

öncesinde de rastlanmaktadır. Bazı bilgili kadınların evlerinde kız çocuklarına 

yüzeysel de olsa eğitim verdiklerini görmekteyiz. Bu tür okullar “kadın 

öğretmenli ev sıbyân mektepleri” olarak tanımlanabilirler. 21 1869 tarihli Maârif-i 

Umûmiyye Nizâmnamesi’nin 68–78 maddeleri açılması kararlaştırılan kız 

öğretmen okuluna aittir. 8 Şubat 1870’te Sultânahmet’te Yerebatan semtinde 

kiralanmış ahşap bir binada Maârif Nazırı Safvet Paşa’nın başkanlığında yapılan 

sınav sonrasında 32 kız başarılı olmuş, 26 Nisan 1870’te Dârülmuallimât 

açılmıştır. 

Dârülmuallimât’ın açılış konuşmasında Safvet Paşa, kadının annelik 

rolünden yola çıkarak kadın eğitiminin önemine, doğu ülkelerinin kadın 

eğitimine yeterli özeni göstermemeleri nedeniyle geri kaldıklarına, tıpkı 

Avrupa’da olduğu gibi İslam dünyasında da kadının uğraşacağı çeşitli sanatlar ile 

ülkelerine katkılarda bulunabileceklerine dikkat çeker. 22 Dârülmuallimât, 

iptidailer ve rüşdiyeler olmak üzere iki şubeye ayrılmıştır. 23 Mebadi-i Ulûm-ı 

Diniye ve Ahlâk, Kavâid-i Lisan ve İnşa, Hesap, Nakış ve Ameliyât-ı Hayatiye, 

Resim, Hatt-ı Sülüs ve Nesih, Tarih-i Osmanî, Coğrafya, Rik’a ve Müzik okulda 

16 Osman Ergin, a.g.e., s.686. 

17 Hasan Ali Koçer, a.g.e., s.17. 

18 Osman Ergin, a.g.e., s.913. 

19 Şefika Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma 

Kurumu Yay., Ankara 1991, s.103. 

20 Hasan Ali Koçer, a.g.e., s.33. 

21 Yahya Akyüz, “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Sıbyan Mektepleri (Amerikan ve 

Fransız Eğitim Tarihinden Benzeri Örnekler)”, OTAM, Sayı 15, Ankara 2004, s.1. 

22 Hasan Ali Koçer, a.g.e., s.20–21. 

23 Tevfik Temelkuran, “Türkiye’de Açılan İlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk 

Tarihi Dergisi, Sayı 36, 1970, s.61–66; Mahmut Cevat, a.g.e., s.485–486.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

ilk yıllarda okutulan derslerdir. 24 Dârülmuallimât’ın bu ders programı ilerleyen 

yıllarda değişmiştir. Özellikle Ayşe Sıdıka Hanım bu noktada önemli katkılarda 

bulunmuştur. Onun Usûl-ı Tedris dersinin Dârülmuallimât’ın programına 

konması ve geliştirilmesindeki çabaları dikkat çekicidir. 1891 yılında Fenn-i 

Terbiye ve Usûl-i Tedris dersinin Dârülmuallimât’ın ders programına dâhil 

edilmesini sağlamış; ayrıca 1897’de bu kurumda okuttuğu dersin 

deneyimlerinden yararlanarak ilk eğitim bilimi kitaplarından birisi olan Usûl-ı 

Tâlim ve Terbiye Dersleri adlı çalışmayı yayımlamıştır. 25 Ayrıca 1914-1915’te 

yayımlanan Dârülmuallimât Programıyla, Ana Muallime Mektebi kurulması 

Türkiye’de anaokulu öğretmeni yetiştirme sürecini de başlatmıştır. 26 

Önceden de değindiğimiz gibi üstünde durulması gereken bir başka konu 

ise Dârülmuallimât’ta çalışan kadın eğitimcilerdir. Kadın eğitimci bulunmaması 

nedeniyle rüşdiyelerde olduğu gibi ilk yıllarda yaşlı ve edepli erkek eğitimciler 

aracılığıyla ihtiyaç giderilmiştir. 1880’li yıllardan itibaren kadın eğitimcilerin 

Dârulmuallimât’taki etkisi artmaya başlamıştır. Ama Temmuz 1895’te 

yayımlanan Dârülmuallimât Talîmâtnâmesi’nde idari yapı erkek merkezli olarak 

dönüştürülmüştür. Bu çerçevede okula dış işlerinden ve yazı işlerinden sorumlu 

bir erkek müdür, iç işleri için ise erkek müdürün onayı olmaksızın herhangi bir 

uygulamaya girişemeyecek olan kadın müdür atanmıştır. 27 Kızlara devlet 

tarafından eğitim verilerek kadın üstündeki merkezileşme ve devlet denetiminin 

artması yönünde önemli bir modernlik taslağı oluşturan Dârülmuallimât, 28 gerek 

nitelik gerekse nicelik bakımından yaşanan sıkıntılar nedeniyle istenilen düzeye 

ulaşamamıştır. Eğitim düzeyinin düşüklüğü ve disiplinsizliği bu okula olan 

rağbeti azaltmıştır. 29 

II. Meşrutiyet dönemi kadınların toplumsal yaşamdaki konumlarının 

farklılaşması bağlamında özgün bir yere sahiptir. Jön Türklerin özellikle kadın 

eğitiminin üstünde durduklarını görmekteyiz. Batı’da kadının değişen statüsü, 

Osmanlı Devleti’nin yıkıcı savaşlarla karşı karşıya kalması ve sansürün 

kaldırılmasıyla başlayan zengin düşünsel tartışma ortamı, kadının toplumdaki 

fikri ve bedeni yeteneğine artık çok daha fazla ihtiyaç duyulduğunun fark 

24 Osman Ergin, a.g.e., s.670–671, İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 

1870, İstanbul Kız Muallim Mektebi Yay., İstanbul 1933, s.3–4. 

25 Emine Kocamanoğlu, “Eğitim Hakkındaki Görüşleri ve Ayşe Sıdıka Hanım”, Tarih ve 

Toplum, Sayı 189, 1999, s.51–55. 

26 Yahya Akyüz, “Anaokullarının Türkiye’de Kuruluş ve Gelişim Tarihçesi”, Milli Eğitim, 

Sayı 132, Ankara 1996, s.7–13, Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, 

TTK, Ankara 1996, s.17. 

27 Yahya Akyüz, “Türkiye’de Çağdaş Anlamda Öğretmenlik Mesleğinin Doğuşu”, 

Türkler, Cilt 15, Yeni Türkiye Yay., İstanbul 2001, s.19. 

28 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yay., Ankara 2010, s.182. 

29 İsmail Güven, Türk Eğitim Tarihi, Naturel Yay., Ankara 2010, s.147. 

147

148 


edilmesini sağlamıştır. 30 Basında yaşanan tartışmalarda bazı sert İslamcı kesimler 

hariç aydınların çoğununun kadın eğitimi konusundaki olumlu gelişmeleri 

savunduklarını görmekteyiz. 31 II. Meşrutiyet yıllarında modernleşme, kendinden 

önceki dönemlerden farklı olarak sadece yoğun bir siyasi çerçeveye sahip 

olmamış, toplumsal dönüşümü sağlayacak adımları da hızlandırmıştır. Bu 

toplumsal hızlanmayı özellikle kadının modernleşme paralelindeki 

dönüşümünde izleyebilmek mümkündür. Kadında yaşanan en ufak şekilsel ya 

da niteliksel değişme eskiye muhalefet anlamına gelerek aydınların 

modernleşmeyi savunmalarına yardımcı olmuştur. 32 

Kendinden önceki dönemlerden farklı olarak kadın merkezli tartışmaların 

dönemin düşünsel kutuplarının etkisinde geliştiğini görmekteyiz. Batıcılık, 

Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük kadına bakışın sınırlarını çizmiştir. 33 II. 

Meşrutiyet’in eğitim alanındaki farklılaşmasının dikkat çekici özelliği, 

İttihatçıların üst kademe kadın eğitimine eğilerek bir eğitimli 34, mücadeleci kadın 

çizgisi yaratmaya çalışmalarıdır. II. Meşrutiyet dönemi kadın hareketinin 

özellikle basın hayatında ve dernekleşme noktasında kazandığı hız, bu durumun 

niteliğini somutlaştırmaktadır. 35 

II. Meşrutiyet yıllarında Dârülmuallimât’ta görev yapan kadın 

öğretmenlerin sayısında belirgin bir artış görülmüştür. 36 1916–1917 öğretim 

yılında Dârülmuallimât’ta 803’ü yatılı, 276’sı gündüzlü olmak üzere 1079 tane 

öğrenci bulunmaktaydı. 37 Bu yılların kurumsal anlamda en önemli girişimleri ise 

kız idadi ve kız darülfünunun açılmasıdır. İlk kız idadisi İnâs İdadîsi adıyla 

1911’de İstanbul’da açılmıştır. 38 1913–1914 ders yılında bu idadi önce İstanbul 

İnâs Sultânisi, 1915’te ise Bezmi Âlem Sultânisi adını almıştır. Taşrada 

sultânilerin yayılması ise ancak Cumhuriyet yıllarında mümkün olmuştur. 39 1914 

yılında İnas Darülfünunu adıyla ilk kadın üniversitesi açılmıştır. Edebiyyât, 


31 İsmail Güven, Ahmet Rıza’nın Kadın Eğitimine ilişkin Görüşleri, A.Ü. Eğitim Bilimleri 

Fakültesi Dergisi, Cilt 31, Sayı 1, Ankara 1998, s.150. 

32 Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yay., İstanbul 1996,s.22. 

33 İsmail Güven, 2001, s.67. 

34 İlhan Tekeli ve Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin 

Oluşum ve Dönüşümü, TTK, Ankara 1999, s.87. 

35 Bu konu ile ilgili bak , Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yay., İstanbul 1996. 

36 Dârülmuallimâtta görev yapan kadın öğretmenlerin isimleri ve hangi görevde 

bulundukları için bakınız; Mustafa Şanal, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen 

Okulunda Görev Yapan Kadın İdareci ve Öğretmenler İle Okuttukları Dersler”, 

Belleten, Cilt LXVIII, Sayı 253, Ankara 2004, s.649–670. 

37 İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 1870, İstanbul Kız Muallim Mektebi 

Yay., İstanbul 1933, s.56. 


39 Osman Ergin, a.g.e., s.1431,1444.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

riyâziyyât ve tabîiyyât şubelerinden oluşan kurumun ilk öğrencileri İstanbul 

Dârülmuallimât ve Kız İdadisi mezunları olmuştur. 40 Üniversiteye girişte 

hazırlanan sınavları geçebilmek için özel dershaneler bile açılmıştır. 41 1914–1919 

yılı arasında toplam 129 öğrenci İnâs Dârülfünûnu’na kayıt olmuştur. Bu 

öğrenciler sınıfsal açıdan küçük burjuva eğilimi sergileyen memur kökenli 

ailelerden gelmektedirler. Öğrencilerin en çok tercih ettikleri alanlar sırasıyla 

tabîiyyât, edebiyyât ve riyâziyyâttır. 1920’de Dârülfünûn’a bağlanana kadar İnâs 

Dârülfünûnu 53 mezun vermiştir. Bu mezunlar inâs sultâni öğretmenliklerine, 

taşra dârülmuallimât müdürlüklerine ve öğretmenliklerine atanmışlardır. 42 1917 

yılında Tıbbiye’ye de kız öğrenci alınmaya başlanmış, kızlar çarşafı atamamakla 

beraber peçeyi kaldırmışlardır. Cumhuriyet’in ilanı sonrasında karma eğitime 

geçilmesiyle İnâs Dârülfünûn’u kapatılmıştır. 43 

Ali Seydi ve Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî: 

Yukarıda incelediğimiz Cumhuriyete kadar geçen süreçte kızların eğitimi alt 

kademeden üst kademeye kadar düzenlenmiş, bilginin üretimi ve yayılımı 

sürecine kızlarda çekilmiştir. Ancak devletin içinde bulunduğu siyasi, sosyal ve 

ekonomik koşullar eğitimin niceliksel ve niteliksel gelişimini biçimlendirmiştir. 

Bu biçimleniş sürecinde devlet eğitici ihtiyacını giderebilmek için eğitimli 

herkesten yararlanmaya çalışmış, devlet kademelerinde bulunan pek çok 

bürokrat başta öğretmenlik olmak üzere eğitime çeşitli yollardan katkıda 

bulunmuşlardır. 44 İncelediğimiz eserin yazarı olan Ali Seydi Bey’de bir bürokrattır, 

ama eğitim alanındaki katkıları ve çabalarıyla ilgi uyandıran bir bürokrattır. Bu 

nedenle Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî adlı eseri değerlendirmeden önce Ali Seydi 

Bey hakkında bilgi vermek yararlı olacaktır. 

Süvari kumandanı Üzeyir Paşa’nın oğlu olan Ali Seydi Bey 24 Mart 1870’te 

Erzincan’da doğmuştur. 45 Arşiv belgelerinde babasının ismi Aziz Bey olarak 

geçmektedir. Ancak babasının ismi Aziz olarak yanlış kaydedilmiştir. 46 Erzincan 

Askeri Rüşdiyesi ve Mülkiye İdâdisi’ni bitirdi. Erzincan’daki eğitim öğretim 

yıllarında Ali Rıza ve Ali Ferruh beylerle beraber önde gelen şairler arasında yer 

40 Yahya Akyüz, 1999, s.23. 

41 Şefika Kurnaz, a.g.e., s.102. 

42 Bahar Baskın, “II. Meşrutiyet’te Kadın Eğitimine Yönelik Bir Girişim: İnas 

Darülfünunu”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Sayı 30, İstanbul Mart 2008, s.97–100, 

Yahya Akyüz, 2010, s.275. 

43 İsmail Güven, 2010, s.190. 

44 Erkan Tural, Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi: II. Meşrutiyet Dönemi'nde Bürokratlar, 

İttihatçılar ve Parlamenterler, TODAİE, Ankara 2009, s.49. 

45 B.O.A.HH.SAİD.MEM.,12/10, 29 Z 1286/ 24 3 1870; B.O.A. DH.SAİDd, 45/1, 29 

Z 1286 / 24 3 1870. 

46 Mustafa Uzun, “Ali Seydi Bey”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 

1989, s. 442. 

149

150 


aldı. 47 1891 yılında Mülkiye’nin yüksek kısmından mezun olarak Şûrâ-yı Devlet 

Kalemi’nde göreve başladı. 48 Devlet memurluğuna devam ederken dönemin 

eğitim kurumlarında da istihdam edilerek hesap, hendese, kitâbet, imla ve tarih 

hocalığı yaptı. 49 1894’te Hazine-i Hâssa Tahrirât Kalemi mümeyyizliğine 

getirildi. Buradaki görevi sırasında hakkında verilen bir ihbar nedeniyle 

tutuklandı. Soruşturma sonrasında arazi-i seniyye başkâtipliği üyeliğiyle 1896’da 

Bağdat’a sürgün edildi. 50 1900 yılının sonlarına kadar Bağdat’ta kalan Ali Seydi 

Bey Bağdat İdâdisi başta olmak üzere pek çok mektepte dersler verdi. Bölgedeki 

aşiret kavgalarının çözümlenmesinde elde ettiği başarılar nedeniyle İstanbul’a 

dönmesine izin verildi. 51 Görevlerinde gösterdiği başarılar sebebiyle 1901’de 

Hazine-i Hâssa Tahrirât Kalemi 2. Mümeyyizliğine, 1907’de Hazine-i Hassa 

Müfettişliğine, 1908’de ise Mülkiye Müfettişliğine getirildi. 52 Kasım 1909’da 

Mütemayiz rütbesi ve İkinci Mecidi nişanıyla ödüllendirilerek Sultân Reşat’ın 

emriyle kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni daimi azası seçildi. 53 Pek çok yerde 

mülkiye müfettişliği yaptıktan sonra 1911’de Adana Vali Vekâletinde 

görevlendirildi. Buradaki kısa süreli görevi sonrasında mülkiye müfettişliği 

görevine devam etti. 1915’te Bolu Mutasarrıfı olarak görevlendirildi. Bu görevi 

sırasında özellikle eğitim alanında yaptığı katkılarla dikkatleri üstüne çekerek 

İkinci Rütbe’den Maarif Nişanı ile ödüllendirildi. 54 Kasım 1917’de Çatalca 

Mutasarrıfı olan Ali Seydi Bey, bu görevini pek fazla sürdürmemiş, Temmuz 

1918’de Mamüretülaziz (Elazığ) valiliğine atanmıştır. 55 Elazığ valiliği görevinden 

ayrıldıktan sonra dikkatini tekrar eğitime vermiştir. 1921’de Mülkiye Mektebinde 

bir yıl kadar Tarih ve Diplomasi Muharebe Muallimliğinde bulunmuştur. 

Cumhuriyetin İlanı sonrasında 1932 yılına kadar liselerde tarih öğretmenliği 

yapan Ali Seydi Bey, Ahmet Refik Altınay başkanlığında Tarih-i Osmanî 

Encümeni’nin yeniden düzenlemesiyle oluşturulan Türk Tarih Encümeni’ne üye 

seçilmiştir. Ancak 1927’de Fuat Köprülü başkanlığında Maârif Vekâletine 

47 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, Cilt 3, s.1511. 

48 Mücellitlioğlu Ali Çankaya, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (1860–1949), Örnek Matbaası, 

Ankara 1954, s.233. 

49 B.O.A. BEO. 192/14340, 15 L 1310/ 2 7 1893. 

50 Mustafa Uzun, a.g.e., s. 443. 

51 Mustafa Uzun, a.g.e., s.443, Mücellitlioğlu Ali Çankaya, a.g.e., s.233. 

52 B.O.A., İ.TAL., 275/1319/Z–176, 17 Z 1319/ 27 3 1902; Mücellitlioğlu Ali Çankaya, 

a.g.e., s.233. 

53 Mustafa Uzun, a.g.e., s.443. 

54 B.O.A. İ.,DH.,1516/1333/Z–13, 05 Z 1333/ 14 10 1915; B.O.A. MF.MKT. 1220/9, 

26 Z 1334/24 10 1916. 

55 B.O.A.,İ.,DUİT.,42/76, 15 S 1336/ 30 11 1917; B.O.A. DH.İ.UM.EK.,47/131. 11 L 

1336/20 07 1918.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

bağlanan encümenin dışında kalmıştır. 1933 yılında Trabzon milletvekili seçilen 

Ali Seydi Bey, milletvekili seçildikten altı ay sonra vefat etmiştir. 56 

Ali Seydi Bey irili ufaklı 93 tane çalışmaya imza atmıştır. 57 Eğitim 

kurumlarının ihtiyaçlarını karşılamaya yönelen bu çalışmalar sözlüklerden, tarih, 

din ve ahlak kitaplarından oluşmaktadır 58 Bürokrat ve öğretmen olarak Ali Seydi 

Bey’in yazdığı bu eserler içinde Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî adlı ilginç eser 

eğitim tarihçilerinin gözünden kaçmıştır. Kitabın özellikle kızlara yönelik tarih 

dersi olarak adlandırılması tarih öğretimi ve toplumsal cinsiyet konusunu 

anlamamız açısından kayda değer özelliklere bürünmesine yol açmıştır. Aslında 

çalışmanın içeriği tamamen bir ders kitabı niteliğinde olup, Osmanlı siyasi 

tarihinin anlatımına yönelmiş, dönemin ilköğretim okullarında okutulması 

hedeflenmiştir. 

56 Mehmet Halit Bayri, “Türk Tarih Encümeni”,Türk Dünyası Dergisi, Cilt 3, Sayı 30–31, 

1952, s.1212; Mücellitlioğlu Ali Çankaya, a.g.e., s.233, Mustafa Uzun, a.g.e., s.443. 

57 Mücellitlioğlu Ali Çankaya, a.g.e., s.233. 

58 Bu eserlerin önemlilerini yayın tarihi itibariyle şu şekilde sıralayabiliriz: Mesâil-i 

Tabîiyye (İstanbul 1307), Güldeste-i Bedâyi’ (İstanbul 1320), Kitâbet Dersleri (İstanbul 

1321), Tertîb-i Cedîd Güldeste-i Bedâyi’ (İstanbul 1322), Seci ve Kafiye Lugatı (İstanbul 

1323), Defter-i Galatat (İstanbul 1324), Lugatçe-i Edebiyyat (İstanbul 1324), Resimli 

Kamûs-ı Osmânî (İstanbul 1324), Muhtasar Güldeste-i Bedâyî’ (İstanbul 1325), 

Hükûmât-ı İslâmiyye Târihi (İstanbul 1327), Lisân-ı Osmânî’de Müsta’mel Lugat-ı 

Ecnebiyye (İstanbul 1327), Târih-i İslâm (İstanbul 1327), Târih-i İslâmdan Birkaç 

Yaprak: Aşere-i Mübeşşerenin Terceme-i Ahvâl ve Menâkıbı (İstanbul 1327), Târih-i 

Umûmî (İstanbul 1327), Sokullu Mehmet Paşa (İstanbul 1327), Tertîb-i Cedîd 

Muhtasar Güldeste-i Bedâyi’ (İstanbul 1327), Alemdar Mustafa Paşa yahut Tarih 

Tekerrürden İbarettir (İstanbul 1329), Furûk-ı Müteşâbihât ve Müterâdifât (İstanbul 

1329), Kızlara Mahsus Terbiye-i Ahlâkıyye ve Medeniyye (İstanbul 1328), Mekâtib-i 

İdâdîye Şakirdânına Mahsus Devlet-i Osmâniyye Târihi (İstanbul 1329), Vezâif 

Nazariyesi Üzerine Mürettep Ahlâk-ı Dînî (İstanbul 1329), Musavver Dâiretü’l- Maarif 

(İstanbul 1332), Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmâni (İstanbul 1333), Musâhabât-ı Ahlâkıyye 

(İstanbul 1334), Teşrifat ve Teşkilatımız (İstanbul 1921), Latin Hurûfu Lisanımızda 

Kâbil-i Tatbik midir? (İstanbul 1340), Resimli Yeni Türkçe Lügat (İstanbul 1930) 

151

152 


Kızlara Mahsûs Tarih-i Osmâni Kitabının Kapak Sayfası 

Kapakta, Eser ile ilgili şunlara yer verilmiştir: Ali Seydi, Tarih-i Osmâni Encümeni 

A’zâsındandır, Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî, Kısm-ı Evvel, Mekâtib-i İbtidâ’iyye-i 

İnâsa Mahsûs olarak tertîb edilmiştir, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, Dersa’âdet–1333. 

Ali Seydi Bey tarafından kaleme alınan Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî adlı 

ders kitabı 1917 yılında yayımlanmıştır. 48 sayfadan oluşan eser, kızların genel 

bir tarih bilgisine sahip olmaları için hazırlanmış olup şu bölüm başlıklarını


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

içermektedir: “Birkaç Söz, Başlangıç, İstiklâl-i Osmânî Birinci Pâdişâh Osmân 

Gazi, İkinci Pâdişâh Sultân Orhân Gazî, Üçüncü Pâdişâh Sultân Murâd 

Hüdâvendigâr, Dördüncü Pâdişâh Yıldırım Sultân Bâyezîd-ı Evvel, Beşinci 

Pâdişâh Sultân Süleymân-ı Evvel, Altıncı Pâdişâh Sultân Mûsâ, Yedinci Pâdişâh 

Çelebi Sultân Mehmed-i Evvel, Sekizinci Pâdişâh Sultân Murâd-ı Sânî, 

Dokuzuncu Pâdişâh Fâtih Sultân Mehmed-i Sânî, Onuncu Pâdişâh Sultân 

Bâyezîd-ı Sânî, On Birinci Pâdişâh Yâvûz Sultân Selîm-i Evvel, On İkinci 

Pâdişâh Kanûni Sultân Süleymân, On Üçüncü Pâdişâh Sultân Selîm-i Sânî, On 

Dördüncü Pâdişâh Sultân Murâd-ı Sâlis”. Her bölümün sonunda “Niçinler ve 

Suâller” başlıkları altında bölümlerde verilen bilgiyi değerlendiren sorular 

verilmiştir. “Niçinler” başlığı altındaki sorular öğrencilerin yorumlama 

kabiliyetine yönelik sorularken “Suâller” başlığı altındaki sorular öğrencinin 

bilgisini ölçmeyi hedeflemiştir. Aynı dönemde Avrupa’da da yaygın olan sorucevap 

yöntemiyle eserin ilginç ve okunur hale getirilmesi amaçlanmıştır. Bunun 

yanı sıra, eseri zenginleştirmek için o dönem tarih kitaplarında yaygın olarak 

kullanılan fotoğraf ve görsellere de yer verilmiştir. Aşağıda bu görsellerden bir 

örnek görülmektedir. 

Resim–2: Rumeli Hisarı 

Eserde çeşitli resim ve haritalar da kullanılmıştır. Beşinci Pâdişâh Sultân 

Süleymân-ı Evvel, Altıncı Pâdişâh Sultân Mûsâ başlıklı bölümler haricinde 

bütün bölümlerin baş kısmında padişahların resimleri verilmiştir. Ancak bu 

resimlerin dışında 35. sayfada verilen “Rumeli Hisarı” alt başlıklı fotoğraf ile 36. 

sayfadaki “İstanbul Şehri” alt başlıklı fotoğraf, fotoğraf tekniğinin ders 

kitaplarında kullanılması açısında dikkat çekicidir. 

153

154 


Resim–3: İstanbul Şehri 

Balkan Savaşlarının Osmanlı zihniyet dünyasında yarattığı karmaşa 

eserdeki tek haritaya yansımıştır. Sayfa 11’deki “Esir Vatan” alt başlıklı haritada 

Balkanların haritası verilmiştir. 59 Haritada dört temel yer adı ile karşılaşmaktayız. 

Bunlar: Küçük Asya, Rumeli, Bulgaristan ve Sırbistan’dır. Küçük Asya’nın İzmir 

ile Kırklareli kentleri arasında kalan temel kentler, Bulgaristan ve Rumeli’nin 

hemen hemen bütün önemli kentleri, Sırbistan’ın ise Niş kenti haritada yer 

almaktadır. Rumeli toprakları koyu renk ile gösterilerek farklı bir konuma 

taşınmış, vatan parçası olarak tanımlanmıştır. Ayrıca Rumeli haricinde şehir 

adlarının yakınına içi dolu daireler ya da yıldızlar yerleştirilmiştir. Bu daire ve 

yıldızların işlevi konusunda bir açıklama yapılmamıştır. O yüzden ne anlama 

geldikleri tam olarak çıkartılamamaktadır. 

Resim–4: Esir Vatan 

59 Ali Seydi, Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul 1333.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Eser her ne kadar kızlar için yazılmış olsa da sözü edilen konular genel 

tarih konularıdır. Anlatılan konular siyasi tarih olup oldukça özet bir niteliğe 

sahiptir. Bu çerçevede aynı süreçte ilköğretimde okutulan tarih ders kitaplarının 

da benzer niteliğe sahip oldukları görülmektedir. Örneğin Hüseyin Hıfzı 

tarafından 1322’de yayımlanan Hülâsâ-i Târîh-i Osmânî adlı çalışma, bu 

karşılaştırmayı yapmamıza yardımcı olabilir. 60 Aynı matbaa tarafından basılan 

eser 48 sayfadan oluşmakta olup, soru-cevap yöntemine ve padişah merkezliliğe 

dayanmaktadır. Abdülmecit’e kadar olan padişahların dönemleri aynı sorularla 

değerlendirilmiş, her dönemden sonra o yılların önemli olayları kronolojik bir 

şekilde belirtilmiştir. İptidai mektepleri için hazırlanan çalışmada fotoğraf 

tekniğinin ve haritalandırmanın kullanılmadığını, sadece padişah eksenli siyasi 

tarih bilgisinin verildiğini görmekteyiz. 

Dönemin pek çok tarih ders kitabında olduğu gibi Kızlara Mahsûs Târîh-i 

Osmâni’de de Etnosantrik tarih anlayışı kendisini hissettirir. Bir kültür işlevini en 

etkin şekilde yerine getirmek için tüm yönlerinin en iyi veya en azından diğer 

kültürlerden daha iyi olduğu fikrini telkin etmek anlamına gelen etnosantrizm 

eserin pek çok noktasında dikkat çekmektedir. 61 Zihinlerde yaratılmak istenen 

millet imajının pek çok örneği de mevcuttur. Tabi bu imaj yaratılırken Heroik 

tarih anlayışından yararlanılmıştır. Savaşçı bir aristokrasi ile yönetilmesi, bir 

tarım ekonomisi, bir türkü yazını, kişisel yiğitlik ve sadakat tasarımına dayanan 

bir ahlak vb. noktalardan oluşan kahramanlık dönemi eksenli kronolojik bir 

tarih anlatımı söz konusudur. 62 

Eserin başlangıç başlıklı bölümünde Türklerin nereden, neden geldikleri 

anlatılarak Cengiz Han faktörüne dikkat çekilmekte, Türk, Türkmen, Tatar etnik 

kavramları üstünde durularak, bunların aynı kavme mensup oldukları 

belirtilmektedir. Yine Kayı boyunun Anadolu’ya nasıl yerleştiği de kahramanlık 

söylemi altında irdelenmiş, Selçuklu Devleti zamanında Osman Bey’in 

Karacahisarı ve Bilecik’i nasıl fethettiğinden bahsedilmiştir. 63 Bundan sonraki 

bölümlerde Osmanlı tarihi padişahlardan yola çıkılarak irdelenmiş, genellikle iyi 

ve kötü özelliklerine dikkat çekilerek kızların gözünde bir erkek imajı 

yaratılmaya çalışılmıştır. Ali Seydi Bey, Osman Gazi’nin cesaretinin ve gururunun 

üstünde durarak onun herkese İslamiyet’in kuralları ışığında adil davranmaya 

çalıştığını, sadece Müslümanları değil Gayrimüslimleri de zalimlerin elinden 

kurtardığını söylemiştir. 64 

Çalışmada Orhan Gazi zamanı devlet teşkilatlanmasının oluşturulmaya 

başlandığı dönem olarak tanımlanmış, yeniçeri ocağının ilk temellerinin onun 

60 Hüseyin Hıfzı, Hülâsâ-i Târîh-i Osmânî, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul,1322. 

61 William a. Haviland, Kültürel Antropoloji, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2002, s.520. 

62 R.G. Collingwood, Tarih Tasarımı, Gündoğan Yayınları, Ankara 1996, s.101. 

63 Ali Seydi, a.g.e., s.4–9. 

64 Ali Seydi, a.g.e., s.13–14. 

155

156 


zamanında atıldığı, kendi adına para bastırdığı belirtilmiştir. Ayrıca Alâeddin 

Paşa’nın büyük olmasına rağmen tahtı kardeşine bırakmasının önemine vurgu 

yapılarak iki kardeşin gayretleri ile beyliğin güçlendiğine dikkat çekilmiştir. 65 

Sultan Murat zamanında ise beyliğin güçlenmesi sonrasında hem Hıristiyanların 

hem de Anadolu’daki beyliklerin Osmanlı Beyliği’ne tepki göstererek onun 

gücünü dizginlemek için çaba harcadıklarına değinilmiştir. Ayrıca Sultan 

Murat’ın Germiyanoğulları’nın kızını oğluna almasıyla Kütahya’nın çeyiz olarak 

Osmanlı Devleti’ne katıldığı üstünde durulmuştur. 66 Yıldırım Bâyezîd’in tahta 

geçerken Orhan Bey’den farklı olarak kardeşini öldürtmesinin zararına değinen 

Ali Seydi Bey, sonraki yıllarda kardeş katli nedeniyle devletin pek çok kıymetli 

şehzadesini yitirdiğini söylemektedir. Ayrıca Yıldırım Bâyezîd’in yaptığı fetihler 

ve bu fetihler sonrasındaki Timurlenk olayı konu edilir. 67 Eserde bir tane dipnot 

bulunmakta olup, Fetret Dönemi şehzadelerinden Süleyman ve Musa 

şehzadelerin padişah kabul edilip edilmeyecekleri ile ilgilidir. Ali Seydi Bey, bu 

şehzadelerin cüluslarını vermeleri ve bir sürede olsa saltanat sürmeleri nedeniyle 

padişah olarak kabul edilmeleri gerektiğini belirterek tarih yazımının da buna 

göre yeniden gözden geçirilmesini istemektedir. 68 Çelebi Mehmet zamanında ise 

devletin Timurlenk faciası sonrasında kendisini tekrar toplamaya çalıştığı, bir 

taraftan kardeş kavgasına, bir taraftan da dış tehditler ile uğraştığına 

değinilmiştir. 69 Düzmece Mustafa olayı ile başlayan İkinci Murat dönemi ise Ali 

Seydi Bey’e göre devletin esas anlamda toparlandığı, tekrar kendisini hem 

Balkanlarda hem de Anadolu’da kabul ettirdiği dönem olup, önemli askeri 

başarılar ile doludur. 70 İstanbul’u ele geçiren Fatih Sultan Mehmet ise ülkenin 

sınırlarını Tuna sınırlarına kadar genişletmiş, Anadolu’daki huzursuzluğa son 

vermiş, donanmayı yapılandırmıştır. Ayrıca beş tane dil bilen Fatih Sultan 

Mehmet, edebi yeteneği ile de tanınmıştır. 71 Ali Seydi Bey, İkinci Bâyezîd 

dönemini anlatırken Cem Sultan olayı ve bu olaydan Avrupalı devletlerin 

yararlanması ile Şii etkisinin Osmanlı Devleti’nde artması ve bunun iç politikaya 

yansımalarını irdelemiştir. 72 Yavuz Sultan Selim’in ise gaddarlığından ve gözü 

pekliğinden bahsedilerek, İran’ı yenilgiye uğratıp Mısır’ı ele geçirerek Osmanlı 

Devleti’ni bütün İslam dünyasının lideri haline getirdiği belirtilmiştir. 73 Kanuni 

Sultan Süleyman döneminin Osmanlı Devleti’nin en parlak dönemi olduğu 

değerlendirmesini yapan Ali Seydi Bey, devletin sonraki yıllardaki gerilemesinin 

altında yatan nedenleri de burada arar. Özellikle saray kadınları ile yeniçerilerin 

65 Ali Seydi, a.g.e., s.15–17. 

66 Ali Seydi, a.g.e., s.18–20. 

67 Ali Seydi, a.g.e., s.22–24. 

68 Ali Seydi, a.g.e., s.28. 

69 Ali Seydi, a.g.e., s.29–30. 

70 Ali Seydi, a.g.e., s.31–33. 

71 Ali Seydi, a.g.e., s.34–36. 

72 Ali Seydi, a.g.e., s.38–40. 

73 Ali Seydi, a.g.e., s.41–42


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

devlet yönetimine müdahalesinin üstünde durarak bunun ileriki yıllarda ciddi 

problemler yarattığına değinir. 74 İkinci Selim dönemi ise eserde tek sayfada 

değerlendirilmiş, onun zamanında Sokullu Mehmet Paşa’nın ülke idaresinde 

etkin güç olduğuna dikkat çekilmiştir. 75 Eserde en olumsuz değerlendirilen 

kısım Üçüncü Murat dönemidir. Erkek kardeşlerini öldürmesinin yanında kız 

kardeşlerini Eski Saray’a hapsettirmesi ve kadınlara olan düşkünlüğü nedeniyle 

yüz beş tane oğlunun dünyaya gelmesi üstünde durulan konulardır. 76 

Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî adlı çalışmayı kadın hareketi bağlamında 

değerlendirdiğimizde kadın eğitimine devletin bakış açısının niteliğini tam olarak 

yakalayabiliriz. Kadın eğitiminin biçimlenmesinde devlet merkezli bakış açısını 

net bir şekilde yansıtan çalışma, kadını erkek eksenli bir konuma oturtmaktadır. 

Tabi bu yapılırken Balkan Savaşları sonrasında kendisini daha güçlü 

hissettirmeye başlayan milliyetçilik akımından yararlanılarak, tarih eğitimi 

bağlamında kadına iyi anne rolü yüklenmektedir. Aslında ortada Tanzimat ile 

başlayıp, giderek gelişen bir farklılaşma süreci vardır. Geleneksel kodlarından 

kurtarılan kadın hukuki çerçeve içinde milli aile projesinin temel yapı taşı olarak 

tanımlanıyor, vatansever olmasının önemi vurgulanıyordu. Kadınlar için açılan 

bütün eğitim kurumları da bu vatanseverlik dürtüsünü Osmanlıcı, İslamcı ya da 

Türkçü boyutlarında farklı dönemlerde biçimlendiriyordu. Kızlara Mahsûs Târîh-i 

Osmânî işte bu vatanseverliği milliyetçilik bağlamında irdeleyerek ilköğretimden 

itibaren kadın imajının sınırlarını belirlemekteydi. 

“Küçük hanımlar! Bir adam babasını ecdâdını nasıl bilmek öğrenmek ister ise babalarının 

babasının halinden bahs iden tarihini de öylece bilmeğe, öğrenmeğe borçludur. Tarihini bilmeyen 

insanda ise milliyet fikri olamaz. Efrâdında milliyet ve vatanperverlik hisleri olmayan milletler mahv 

olmağa, batmağa mahkûmdur. Bu mutâla’âlar yalnız erkekler içün değildir. İnsanlığın yarısı demek 

olan kadınlara da şâmildir. Çünkü kadınlarda erkekler gibi bir vazîfe-i vataniye ile mükellefdirler. 

Ve hatta ben diyebilirim ki erkeklere ilk terbiyeyi viren kadınların vatanperverlik ve milliyetperverlik 

işlerinde vazîfeleri daha çok ve daha yüksek ve nâzikdir.” 77 

74 Ali Seydi, a.g.e., s.43–44. 


76 Ali Seydi, a.g.e., s.47–48. 


157

158 


Vatanperver erkekleri yetiştirecek olan Osmanlı kadınları Osmanlı 

tarihinin önemli olaylarını, kültürel değerlerini iyi bilerek, Osmanlı Devleti’nin 

dostunu, düşmanını tanımlayıp, ona göre kendi tarihini değerlendirmelidirler. 78 

Bizim târîh-i millîmiz Târîh-i Osmânî’dir. Târîh-i ‘Osmânî ‘Osmânlıların nereden ve nasıl 

çıkup, nerelere geldiklerini ne yaptıklarını kimlerle çarpıştıklarını dine, medeniyete, ‘ilm ve ma’rifete 

nasıl hıdmet ettiklerini hangi hareketleri doğru ve hangisi eğri ve hatalı olduğunu bildirir. Bunları 

öğrenen her Osmânlı dostunu, düşmanını, mevki’ini ve ona göre ilerisini öğrenir. Dimek Osmânlı 

olarak yaşayabilmek içün Osmânlı târîhini iyi bilmelidir. İşte bunun içündir ki Târîh-i Osmânî gayet 

mühimdir. Emînim ki siz küçük hanımlar bu lüzûmlu derse pek ziyâde dikkat ederek Osmânlı kızı 

olduğunuzu isbât idecek ve ileride Osmânlı evlâdı yetiştireceksiniz. 

78 Ali Seydi, a.g.e., s.3.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Ancak eser her ne kadar kadınların toplum içindeki statüsünü 

farklılaştırmaya çalışsa da, yine kadını bağımlı ve sınırlı bir unsur haline 

getirmekteydi. Kadın konumunu asla unutmamalıdır. Ali Seydi Bey, çalışmasında 

bu konumun önemine dikkat çekerek, kadınların erkeklerin çizdiği sınırlar 

etrafında hareket etmesini istemektedir. Ona göre iyi bir anne olmak ve önemli 

mevkilere gelinmesini sağlamayacak işlerle uğraşmak kadınlar için yeterlidir. 

Çünkü kadının söz sahibi olduğu bir dünyada kaos ortaya çıkmaktadır. Ali Seydi 

Bey, bu durumun ilk örneğini Yıldırım Bâyezîd dönemini anlatırken vermekte, 

onun cesur bir insan olmasının yanında kadınlara düşkülüğüne dikkat 

çekmektedir. 

“Sultân Bâyezîd askerinin bir kısmıyle Edirne’ye döndü. Öbür askerini Sırbiye’ye gönderdi. 

Sırb kralı kızını sultana nikâh etti. Her sene bir virgü vermeyi de vaâd eyledi. Muhârebe bu sûretle 

bitti. Bu Sırb kızı Sultân Bâyezîd’ı içkiye alışdırdı. Ahlâkını bozdu. Osmânlı sarâyına işret bu 

kadın vâsıtasıyla girdi. Fenâ zevcelerin kocalarına böyle zararları olur.” 79 

79 Ali Seydi, a.g.e., s.22–23. 

159

160 


Üçüncü Murat dönemini anlatırken kadınların etkisini daha da 

netleştirerek şunları söylemektedir. 

“Artık Osmânlıların ahlâkı bozuluyordu. Ahlâkın bozulması ise helâkımızı 

hazırlıyordu. Bütün işleri kadınlar görüyordu. Kadınların yaradılışı ve inceliği böyle mühim 

işlerle uğraşmağa esasen müsâ’id değil iken câhil ve harîs olan o zamânın sarây kadınları 

işleri büsbütün karışdırdı, berbâd itti”. 80 

Kısacası saray kadınlarının önemli noktalara gelemeyeceğine işaret eden 

metin eleştirel bir cinsiyetçi bakış açısı geliştirerek onların siyasete 

müdahalesinin devletin işleyişine zarar verdiğini belirtilmektedir. 

Sonuç: 

Sanayi Devrimi ve sanayileşme sonrasındaki süreçte kadınlar, gelişen 

iletişim araçlarından da yararlanarak konumlarını eleştirerek, değiştirmeye 

çalışmışlardır. Özellikle eğitim, kadının kendisini ve çevresini fark etmeye 

başladığı yıllarda hem kadınlar hem de ulus-devlet yapısını güçlendirmek isteyen 

çevreler tarafından kullanılmış, kadın her geçen dönem daha iyi eğitim 

olanaklarına sahip olmuştur. Batı dünyasında yaşanan bu gelişmeler, 

modernleşmeye çalışan Osmanlı Devleti’ni de etkisi altına almış, 

merkezileşmenin ihtiyaç duyduğu bürokratik kademelere insan yetiştirme kaygısı 

devlet tarafından eğitimin yeniden organize edilmesine yol açarak yukarıdan 

aşağıya uzanan bir dönüşümü şekillendirmiştir. Kadın eğitimi de bu süreçte ele 

alınan konulardan birisi olmuştur. Özellikle şehirlerde yaşayan kadınlar, 

Tanzimat Fermanı ile başlayıp devletin yıkılmasına kadar uzanan yıllar arasında 

devlet merkezli bir modernleşmeye tabi tutulmuşlardır. Devlet tarafından kızlar 

ve kadınlar için okullar açılmış, alt kademeden üst kademeye kadar erkekler için 

atılan her türlü adım, kızlara da yansıtılmaya çalışılmıştır. Ancak bu adımlar 

ülkenin içinde bulunduğu maddi sıkıntılar nedeniyle yetersiz kalmış. Zaten 

devlet de bu yetersizliğin önüne geçebilmek için Ali Seydi Bey gibi bürokratları 

eğitimci olarak kullanmak zorunda kalmıştır. 

Ali Seydi Bey’in yazdığı Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî adlı çalışma, bu 

noktada kadın eğitiminin Osmanlı Devleti’ndeki yapılanışını çözümlemede bize 

küçük de olsa bir hareket noktası sağlamaktadır. 1917’de basılan eser, genel bir 

80 Ali Seydi, a.g.e., s.47


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

çerçevede kız iptidaisi öğrencilerine tarih bilgisi vermeyi hedeflemektedir. 

Zengin bir tarih anlatımına sahip olmayan çalışma, küçük kız çocuklarının temel 

tarih bilgisi ihtiyaçlarını karşılamak için kaleme alınmıştır. Eserde ileride anne 

olacak kızlara, babalarının, atalarının neler yaptıkları anlatılıp, sorular ile birlikte 

zihinlerinde bir tarih bilinci yaratılmaya çalışılmıştır. Gerçekten de devletin 

kadın eğitimindeki temel çıkış noktası, vatansever, milliyetçi bireyler 

yetiştirmektir. Bunu gerçekleştirecek olanlar da annelerdir. Bu nedenle kızlar 

daha çocukluklarından itibaren tarihlerini öğrenerek ülkelerinin dostlarını, 

düşmanlarını tanıyıp, ona uygun çözümlemelere ulaşabilmelidirler. Burada 

gözden kaçırılmaması gereken husus kadının annelik görevi ile tanımlanması 

realitesidir. Annelik görevini üstlenen kadın, Ali Seydi Bey’in fikirlerinde o 

görevin pek dışına çıkmamalı, ülke üretimine katkılarda bulunacak bazı işleri 

yapmalı; ama asla konumunu unutup, üstesinden gelemeyeceği uğraşılara 

kalkışmamalıydı. Teknik açıdan kitaptaki fotoğraflar ve harita da 

değerlendirilmelidir. Kullanılan iki fotoğraf, bilginin fotoğraf tekniğinden 

yararlanılıp, görselleştirilerek verilmeye çalışılması nedeniyle önemlidir. “Esir 

Vatan” alt başlığı altında verilen harita ise o dönemde Balkan Savaşları’nın 

zihinlerinde yarattığı karmaşayı örneklendirmektedir. Çünkü çalışmanın ilk kısmı 

Balkan Savaşları ile ilgili değilken Balkanlarda kaybedilen toprakların harita 

olarak kullanılması zihinlerde bir şeylerin canlı tutulmaya çalışıldığına işaret 

etmektedir. 

Sonuç itibariyle pragmatik kaygılarla yazılmış bir çalışma olmasına rağmen 

Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmânî, kendi döneminin koşulları içinde ilköğretim tarih 

öğretimi hakkında belli bir fikre ulaşmamızı sağlayarak bizlere kadın 

eğitimindeki erkek merkezli devlet bakış açısının niteliğini açıkça yansıtmaktadır. 

161

162 

Kaynakça 


Arşiv Belgeleri: 

B.O.A. BEO. 192/14340, 15 L 1310/ 2 7 1893. 

B.O.A. DH.İ.UM.EK.,47/131. 11 L 1336/20 07 1918. 

B.O.A. DH.SAİDd, 45/1, 29 Z 1286 / 24 3 1870. 

B.O.A. HH.SAİD.MEM.,12/10, 29 Z 1286/ 24 3 1870. 

B.O.A. İ.,DH.,1516/1333/Z–13, 05 Z 1333/ 14 10 1915. 

B.O.A. İ.,DUİT.,42/76, 15 S 1336/ 30 11 1917. 

B.O.A. İ.TAL., 275/1319/Z–176, 17 Z 1319/ 27 3 1902 

B.O.A. MF.MKT. 1220/9, 26 Z 1334/24 10 1916. 

Kitap ve Makaleler: 

AKYÜZ, Yahya, “Anaokullarının Türkiye’de Kuruluş ve Gelişim Tarihçesi”, Milli 

Eğitim, Sayı 132, Ankara 1996. 

AKYÜZ, Yahya, “Osmanlı Son Döneminde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika 

Ünlüer’in Yetişmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim, Sayı 143, Ankara 1999. 

AKYÜZ, Yahya, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadınların Okul Yöneticiliği”, Tarih ve 

Toplum, Sayı 207, Mart 2001. 

AKYÜZ, Yahya, “Türkiye’de Çağdaş Anlamda Öğretmenlik Mesleğinin Doğuşu”, 

Türkler, Cilt 15, Yeni Türkiye Yay., İstanbul 2001. 

AKYÜZ, Yahya, “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Sıbyan Mektepleri (Amerikan ve 

Fransız Eğitim Tarihinden Benzeri Örnekler)”, OTAM, Sayı 15, Ankara 2004. 

AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi Yay., Ankara 2010. 

Ali Seydi, Kızlara Mahsûs Târîh-i Osmâni, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul 1333. 

BASKIN, Bahar, “II. Meşrutiyet’te Kadın Eğitimine Yönelik Bir Girişim: İnas 

Darülfünunu”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Sayı 30, İstanbul Mart 2008. 

BAYRİ, Mehmet Halit, “Türk Tarih Encümeni”, Türk Dünyası Dergisi, Cilt 3, Sayı 30– 

31, 1952. 

BERKTAY, Fatmagül, “Doğu ile Batı’nın Birleştiği Yer: Kadın İmgesinin Kurgulanışı”, 

Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Modernleşme ve Batıcılık, Cilt 3, İletişim Yay., 

İstanbul, 2002. 

COLLİNGWOOD, R.G., Tarih Tasarımı, Gündoğan Yayınları, Ankara 1996. 

ÇAKIR, Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yay., İstanbul 1996.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

ERGİN, Osman, İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri Dolayısıyla Türkiye 

Maarif Tarihi, Cilt 1–2, Eser Kültür, İstanbul 1977. 

GÜVEN, İsmail, “Ahmet Rıza’nın Kadın Eğitimine İlişkin Görüşleri”, A.Ü. Eğitim 

Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt 31, Sayı 1, Ankara 1998. 

GÜVEN, İsmail, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadın Eğitimi Düşüncesinin Gelişimi”, 

A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt 34, Sayı 1–2, Ankara 2001. 

GÜVEN, İsmail, Türk Eğitim Tarihi, Naturel Yay., Ankara 2010. 

GÜZEL, Şehmus “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Toplumsal Değişim ve Kadın”, 

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3–4, İletişim Yay., İstanbul, 

1985. 

HAVİLAND, William A., Kültürel Antropoloji, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2002. 

Hüseyin Hıfzı, Hülâsâ-i Târîh-i Osmânî, Şirket-i Mürettebiye Matbaası, İstanbul,1322. 

İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, Cilt 3. 

İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 1870, İstanbul Kız Muallim Mektebi 

Yay., İstanbul 1933. 

KOCAMANOĞLU, Emine, “Eğitim Hakkındaki Görüşleri ve Ayşe Sıdıka Hanım”, 

Tarih ve Toplum, Sayı 189, 1999. 

KOÇER, Hasan Ali, Eğitim Sorunlarımız Üzerine İncelemeler ve Düşünceler, Türk Eğitim 

Tarihi Araştırmaları No: 3, Şafak Matbaası, Ankara, 1975. 

KURNAZ, Şefika, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma 

Kurumu Yay., Ankara, 1991. 

Mahmut Cevat, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul, 1338. 

Mücellitlioğlu Ali Çankaya, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler(1860–1949), Örnek Matbaası, 

Ankara, 1954. 

OKTAY, Ayla ve Öztürk, Cemil, Türkiye’de Kızların Eğitimi, Eğitimde Nitelik Geliştirme, 


ÖZTÜRK, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, TTK, Ankara 1996. 

SAKAOĞLU, Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, İletişim Yay., İstanbul 1993. 

SOMEL, Selçuk Akşin, “Osmanlı Modernleşme Döneminde Kız Eğitimi”, Kebikeç, Sayı 

10, 2000. 

ŞANAL, Mustafa, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan 

Kadın İdareci ve Öğretmenler İle Okuttukları Dersler”, Belleten, Cilt LXVIII, Sayı 

253, Ankara 2004. 

TEKELİ, İlhan ve İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin 

Oluşum ve Dönüşümü, TTK, Ankara 1999. 

163

164 


TEKELİ, İlhan “Türkiye’de Siyasal Düşüncemizin Gelişimi Konusunda Bir Üst 

Anlatı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Modernleşme ve Batıcılık, Cilt 3, İletişim Yay., 


TEMELKURAN, Tevfik, “Türkiye’de Açılan İlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk 

Tarihi Dergisi, Sayı 36, 1970. 

TURAL, Erkan, Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi: II. Meşrutiyet Dönemi'nde Bürokratlar, 

İttihatçılar ve Parlamenterler, TODAİE, Ankara 2009. 

UZUN, Mustafa, “Ali Seydi Bey”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 

1989.

Şehzade Evliliklerinde Değişim 

Changes in the Marriage of Ottoman Princes 

Özet: 

Cevdet Kırpık ∗ 

Osmanlı tarihi boyunca şehzadelerin evlenme ve boşanmalarında 

farklı usuller takip edildi. Kuruluş döneminde farklı, yıkılışa doğru daha 

farklı bir politika izlendi. Şehzadeler, ilk dönemlerde ileri gelen yerli aile 

kızları ve yabancı hanedanların kızlarıyla evlenirlerken, XVI. yüzyıldan 

itibaren cariye kökenlilerle evlenmeye başladılar. Kafes sisteminde 

şehzadelerin evlenme ve çocuk sahibi olmaları yasaklandığından bir 

şehzade ancak tahta çıktıktan sonra evlenebilmekteydi. 

XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Kafes sistemindeki gevşemeyle 

birlikte şehzadelerin evlenmelerinde de değişim yaşandı. Şehzadeler artık 

tahta çıkmadan evlenmeye, çoluk çocuk sahibi olmaya başladılar. 

Evlilikler hâlâ cariye kökenli kızlarla yapılmaktaydı. 

1909’da ülkede köleliğin tamamen yasaklanması, evlilik yapılacak 

adayların kimliğinin sorgulanmasına yol açtı. Yasak, bir taraftan 

şehzadelerin tercihlerini etkilerken diğer yandan da çok eşlilik yapılması 

konusunun tartışılmasına neden oldu. Bütün bunlara ilave olarak 

Osmanlı tarihinde ilk kez şehzade evliliklerinin yapılma usulü yazılı hale 

getirildi. Şehzadelerin boşanma usulleri ancak Devlet’in yıkılışına ramak 

kala düzenlendi. 

Çalışmada şehzade evliliklerinin geçirdiği değişim ile boşanmalar ele 

alınmakta, özellikle son dönemdeki örnekler üzerinde durulmaktadır. 

Anahtar Kelimeler: Şehzadeler, Evlilik, Boşanma. 

Abstract: 

The marriage of the Ottoman princes was an important issue and 

involved certain procedures. The policies concerning their marriage in 

the early Ottoman period were quite different from the late Ottoman 

period. While princes married the daughters of the local elite and foreign 

∗ 

Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Melikgazi/Kayseri, E-mail: 

cevdetk@erciyes.edu.tr.

166 

CEVDET KIRPIK 

dynasties at the beginning of their establishment, from the 16 th century 

onwards they married those having an odalisque background. 

Starting from mid-19 th century, a change started to take place in the 

marriages of princes. With the loosening of the Cage System, princes 

began to marry and have children before stepping up to the throne. At 

this point, they were still marrying women of odalisque origin. The 

ban of slave trade in 1909, however, brought on a great change and 

resulted in strict identity checks for candidates, affected princes’ choices, 

and caused polygamy to be debated. Furthermore, for the first time in 

Ottoman history, the marriage procedures of princes were approved as 

law. Laws relating to their divorce, however, were not observed until 

close to the fall of the Empire. 

This study examines the transformation of the princes’ marriage 

and divorce procedures, by particularly focusing on examples belonging 

to the late Ottomans. 

Giriş: 

Key Words: Ottoman Princes, Marriage, Divorce 

Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında şehzadeler ileri gelen Türk aileleri, 

komşu Türk Beylerinin kızları ya da Bizans’ın önde gelen ailelerinin kızlarıyla 

evlenmekteydiler. Padişah olduktan sonra da benzer şekilde civarda bulunan 

Hıristiyan yahut Müslüman-Türk hanedan kızlarıyla evlendiler. 

Hıristiyan bir kızla ilk evliliği yapan şehzade, Orhan Bey oldu. Yarhisar’ı ele 

geçiren Osman Bey, oğluna burayı yöneten Tekfur’un kızı Nilüfer Hatun’u aldı. 

Süleyman Şah ile I. Murad bu hatundan doğdu. 1 Daha sonraki yıllarda 

Anadolu’daki Müslüman beyliklerin kızlarıyla evlilik yapan şehzadeler oldu. I. 

Murat’ın oğlu Yıldırım Bayezid Germiyanoğlu’nun kızı Devletşah ile ve II. 

Murad’ın oğlu Mehmed de Dulkadiroğlu Süleyman Bey’in kızı Sitti Hatun ile 

evlendiler. 2 Evliliklerin bir tanesi kız tarafının teklifiyle diğer ikisi ise erkek 

1 Yarhisar Tekfuru’nun kızı Nilüfer Hatun, Bilecik Tekfuru’nun oğluna nişanlıydı. 

Düğün esnasında baskın yapan Osman Gazi, gelini esir ederek oğlu Orhan’la evlendirdi. 

Aşıkpaşaoğlu bu gelinin adının Ülüfer olduğunu belirtir. Âşıkpaşaoğlu, Âşıkpaşaoğlu 

Tarihi, Hazırlayan: H. Nihal Atsız, Ankara, 1985, s.26-27; Mehmed Neşrî gelinin adını 

Lülüfer olduğunu “Rivayet iderler ki ol gelin ki Yarhisar tekvurınun kızıydı, adı Lülüfer 

hatundu.” şeklinde kaydeder. Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi, cilt: I, 

Yayınlayanlar: Faik Reşit Unat-Mehmed A. Köymen, Ankara, 1995, s.103-104. Uluçay 

kızın asıl adının Holifira olduğunu belirtir. M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve 

Kızları, Ankara, 2001, s.3-4. 

2 Artık iyice yaşlanan Germiyanoğlu Yakup Bey, kızını Yıldırım Bayezid’le evlendirmek 

istedi. Bunun için İshak Fakih elçi olarak görevlendirildi. Elçi, ağır hediyelerle Murad 

Bey’e gidip teklifi iletti. Üstelik Kütahya, Simav, Eğrigöz ve Tavşanlı’nın çeyiz olarak 

verileceğini belirtti. Murad Bey’in kabul etmesiyle evlilik kararlaştırıldı. II. Murad ise

ŞEHZADE EVLİLİKLERİNDE DEĞİŞİM 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

tarafının isteği ile gerçekleşmişti. Hangi tarafın talebiyle olursa olsun evliliklerin 

taraflar arasında dostluk ve barışın nişanesi olduğu yahut buna katkı yapacağı 

umulmaktaydı. Bu maksatlarla hanedanın erkek üyeleri, şehzade iken yahut 

padişah olduktan sonra civardaki yöneticilerin kızlarıyla evlendiler. Orhan Bey, 

Yıldırım Bayezid, Çelebi Mehmed, II. Murad, Fatih ve II. Bayezid padişah 

olduktan sonra Bizans ve Sırp hanedanına mensup prensesleri yahut Anadolu 

Türk Beylerinin kızlarını tercih ettiler. 3 

Padişah ve şehzadelerin Türk kızlarıyla evlenme usulü, II. Bayezid devrinin 

ortalarından itibaren ortadan kalkmaya başladı, artık cariyelerle evlilik dönemi 

geldi. 4 Bu dönemden saltanatın kaldırılmasına kadarki dönemde çok az istisna 

ile (Kanunî, Genç Osman, Sultan İbrahim, Abdülmecid) bütün padişahlar 

cariyelerle evlendiler. 5 Cariyelerle evlenme usulünün yerleşmesinde Fatih 

zamanından itibaren Devşirme kökenlilere sarayda ve devlet yönetiminde ağırlık 

verilmeye başlanmasının etkisi vardı. Saraydaki cariyeler ya esir kızların güzelleri 

arasından seçilir ya da satın alınırdı. Güzellikleriyle meşhur olan Çerkez, Gürcü 

ve Rus cariyeler satın alınmak suretiyle temin edilirlerdi. Cariyelerle evlenme 

oğluna, Dulkadiroğlu Süleyman Bey’in kızını almak istemişti. Bunun için Amasya’dan 

Hızır Ağa’nın karısı gönderildi. Hatun, Süleyman Bey’in beş kızı arasından Sitti Hatun’u 

beğendi. Gerekli işlemler yapılarak gelin alındı ve Edirne’ye getirildi. Mehmed Neşrî, 

Kitâb-ı Cihan-nümâ, s.203-204; 675-676; Aşıkpaşaoğlu, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, s.60-61, 133- 

134. Ayrıca şehzade evlilikleri için bkz. Haldun Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Şehzadelik 

Kurumu, Ankara, 2004, s.86-87. 

3 Örneğin Orhan Bey Bizans hanedan kızlarıyla, I. Murat Bulgar hanedanının kızıyla, 

Yıldırım Bayezid Sırp hanedanı ve Aydınoğlu’nun kızıyla, Çelebi Mehmed 

Dulkadiroğlu’nun kızıyla, II. Murat Çandaroğlu ve Sırp hanedan kızlarıyla, Fatih Mora 

despotunun kızıyla, II. Bayezid Dulkadiroğulları ve Karamanoğlu hanedan kızlarıyla 

evlendiler. Hanedan kızlarının dışında üst düzey aile kızlarıyla yahut cariye kökenlilerle 

evlilikler de vardı. Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, s.3-24. 

4 Uzunçarşılı, uygulamanın Kanunî’den itibaren başladığını belirtmektedir. Cariyelerle 

evliliğin gerekçesini de Osmanlı Devleti’nin civarında kızlarıyla evlenilecek Anadolu 

hükümdar aileleri ve despotluk kalmamasına bağlamaktadır. İ. Hakkı Uzunçarşılı, 

Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Ankara, 1988, s.146. 

5 Söz konusu padişahlara ilave olarak Sultan Vahdeddin’in son evliliğini yaptığı Nevzad 

Hanım da cariye kökenli sayılamaz. Vahdeddin’in sarayında görev yapan Leyla (Açba) 

Hanım’ın belirttiğine göre Nevzad Hanım, Arnavud kökenli Şaban Bey’in kızıydı. 

Nevzad’ın babası, Bartın’dan İstanbul’a gelmiş, Veliahd Mehmed Reşad’ın 

bahçıvanlığını yapmaktaydı. Şaban Bey ölüp annesi de başka biriyle evlenince kendisi, 

akrabalarının yanında kalmaya başladı. Bu sırada saray için kız arandığı duyulunca 

tanıdıkları vasıtasıyla saraya girdi. Mehmed Reşad’ın ölümü üzerine Vahdeddin’in 

sarayında kaldı. Nevzad’ın saraya gelmeden önceki adı Nimet’ti. Saray geleneğine uygun 

olarak adı değiştirildi. Çok güzel bir kız olan Nevzad’ı gören Vahdeddin onunla dinî 

nikâh kıyarak evlendi. Nevzad Hanım’ın kız kardeşi de saraya alınmıştı ve her ikisi de 

ailenin diğer üyelerini biliyor ve irtibatlarını sürdürüyorlardı. Leyla Açba, Bir Çerkes 

Prensesinin Harem Hatıraları, İstanbul, 2010, s.395-399. 

167

168 

CEVDET KIRPIK 

geleneğinin yaygınlaşmaya başladığı devirlerden itibaren, sancakta bulunan 

şehzadelere de saray tarafından tedarik edilen cariyeler gönderilmekteydi. 6 

Şehzade ve padişahların XVI. yüzyılın başlarından itibaren yerli elit 

tabakadan kızlarla ve yabancı prenseslerle evlenmemeye özen göstermelerinin 

bir takım sebepleri vardı. Bununla, evlenilecek kızın ve ailesinin padişah ve 

hanedan üzerinde oluşturması muhtemel politik ağırlık ile bir takım siyasi 

arzuların engellenmesi gibi amaçlar güdülmekteydi. 7 Böylece padişahlar, 

cariyelerle evlenmek suretiyle otoritelerinin sarsılmasına yol açabilecek bir 

durumun önüne geçmiş oluyorlardı. 8 Yine XVI. yüzyılın başlarından itibaren 

padişahların çevrede kızlarıyla evlilik yapabilecekleri Türk hanedanlıkları ve 

Hıristiyan devlet ya da yönetimler eskiye göre son derece azalmıştı. Mevcut 

olanlarla da muhtemelen siyasal alandaki üstünlüğün verdiği güç nedeniyle 

evlilik ilişkilerinden kaçınılmıştı. 

Kafes Usulünün getirilmesine kadar devam eden cariyelerle evlenme ve 

onlardan çocuk sahibi olma şeklindeki uygulama bu sistemle değişime uğradı. 

Şehzadelerin sarayın Kafes denilen dairelerinde bir nevi hapis hayatı sürmeleri 

nedeniyle onların hizmetine cariyeler verilirdi. Şehzadeler bu cariyelerle 

münasebette bulunur, gebe kalanların çocukları bir şekilde düşürülür, yok 

edilirdi. 9 Şehzadeler, padişah olduktan sonra çocuk sahibi olabilirlerdi. Ancak 

usulün birkaç istisnası da vardı. Bunlardan ilki I. Abdülhamid’e aittir. 

Şehzadeliği döneminde bir cariyeden doğan kızı Dürrüşehvar, saray dışında 

gizlice büyütülmüş, padişah olunca da saraya getirtilmişti. 10 Yine benzer bir 

örnek Abdülaziz’in oğlu Yusuf İzzeddin Efendi’nin doğumuydu. 11 Şehzade 

Abdülaziz’in bir odalığından doğan Yusuf İzzeddin Efendi, Eyüp taraflarında 

bir şekilde saklanmıştı. Şehzade oğlunun köle olduğunu söyleyerek saraya 

getirtip kendi dairesinde terbiye eder, saray halkı da onu köle olarak bilirdi. 

Dönemin padişahı Abdülmecid, durumdan haberdar olduğu halde bilmezlikten 

6 Çağatay Uluçay, Harem II, Ankara, 1992, s.11–12, 22. 

7 Leslie P. Peirce, Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğunda Hükümranlık ve Kadınlar, 

Çeviren: Ayşe Berktay, İstanbul, 2002, s.49–59. Bunun yanında Fatihten itibaren 

civardaki kızlarıyla evlenilecek olan hanedanların yıkılması, padişahların kendilerini diğer 

hanedanlardan üstün görmesi, düğün masrafları ve verilecek hediyelerin çokluğu gibi 

nedenler cariyelerle evlenmede etkili olmuştu. Uluçay, Harem II, s.39–40. Osmanlı 

hanedanının evlilikleri konusunda bkz. Ahmet Akgündüz, İslam Hukukunda Kölelik- 

Cariyelik Müessesi ve Osmanlı’da Harem, İstanbul, 1997, s.305–354. 

8 Uluçay, Osmanlı hareminde devşirme sisteminin Fatih Sultan Mehmet zamanında 

başlayıp hanedanın yıkılmasına kadar devam ettiğini belirtmektedir. Uluçay, Harem II, s. 

39. 

9 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, s.115. 

10 Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, s.110. 

11 Yusuf İzzeddin Efendi’nin doğum tarihi 21 Safer 1274/29 Eylül 1857 idi. BOA, İ. 

DUİT, 5/110. 18 Teşrinisani 1326/1 Aralık 1910.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

geldi. Sultan Abdülmecid ölüp de Abdülaziz tahta geçince üç yıl önce doğan 

oğlunun doğumunu bir hatt-ı hümâyunla ilan etti. 12 Cülustan sonra Dolmabahçe 

Sarayı’na davet ettiği Abdülmecid’in çocuklarının huzuruna Yusuf İzzeddin 

Efendi’yi getirip, onların ellerini öptürdükten sonra “Bu da sizdendir. Merhum 

Efendimiz de biliyordu. Buna bakıverin” dedi. 

Yusuf İzzeddin Efendi’nin varlığından haberdar olmasına rağmen 

Sultan Abdülmecid’in ses çıkarmaması bu hususta yaşanacak olan önemli bir 

zihniyet değişiminin habercisiydi. Aslında bu olay, şehzadelerin hayatındaki çok 

önemli değişimin ikincisiydi. Zira Abdülmecid önce Kafes hayatını kaldırmış, 

şehzadelerin serbestçe gezip dolaşmalarına müsaade etmişti. Bunun en önemli 

delili Abdülaziz’in biat töreninden sonra saraya davet ettiği Abdülmecid’in 

evlatlarına hitaben söylediği sözlerdi: 

“Size bir vechile sıkıntı çektirmem. Pederinizin zamanında ben nasıl gezdim ise siz de öylece 

pâdişah-zâdeliğe yakışacak sûrette gezmelisiniz. Cuma günleri istediğiniz camie gidip namaz kılınız. 

Sâir günler okuyup yazınız” demişti. 

Cevdet Paşa da konuyla ilgili olarak şu bilgileri vermektedir: 

“Fi’l-asl şehzadeler kafeste mevkuf olarak bir mahalle çıkıp gezemezler iken Abdülmecid Han 

hazretleri biraderine müstakilen daire verip serbest olarak gezmesine ruhsat vermiş idi.” 13 

Şu halde Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyılın sonlarından itibaren 

uygulanan Kafes sistemi, Abdülmecid Han zamanında (1839–1861) kaldırılmış 

oluyordu. Kafes uygulamasını müteakip Yusuf İzzeddin Efendi’nin resmen 

ortaya çıkmasından sonra şehzadeler yıllarca süren tahta çıkmadan çocuk sahibi 

olma yasağından kurtuldular. Böylece Osmanlı hanedanı için önemli bir değişim 

ve hürriyet dönemi başlamış oluyordu. Bu serbestlik nedeniyle V. Murad’ın ilk 

üç çocuğu Selahaddin, Hatice, Fehime ile II. Abdülhamid’in ilk üç çocuğu 

Ulviye, Mehmed Selim ve Zekiye, padişahların şehzadelik dönemlerinde 

dünyaya gelmişlerdi. 14 

12 Cevdet Paşa, Tezâkir 13–20, Ankara, 1991, s.146–147. Şehzadenin doğumunu ilan 

eden hatt-ı hümâyun şu şekildeydi: “Vezir-i ma’âlî-semirim: Hazret-i Rabbi’l-âlemînin 

ihsân-ı ilâhisi olarak yetmiş dört senesi şehr-i Safer’-l-hayrın yirmi birinci cumartesi 

gecesi (11 Ekim 1857) bir mahdûmum dünyaya gelüp, ismi Yusuf İzzeddin tesmiye 

kılınmış olduğundan, müşârünileyhin usulü vechile ilân-ı vilâdetine ibtidâr olunsun. 

ilâh.” Şehzade, Eyüp’te Kadri Bey’in evinde saklanmıştı. Kadri Bey, bu hizmetinden 

dolayı Kazaskerliğe atanmış, çocukları da padişahın yakın ilgisine mazhar olmuştu. 

Vak’a-Nüvis Ahmed Lutfi Efendi Tarihi, c.X, Yayına Hazırlayan: Münir Aktepe, Ankara, 

1988, s.13–14, 92. 

13 Cevdet Paşa, Tezâkir 13–20, s.146. 

14 BOA, İ.DUİT, 5/110, 18 Teşrinisani 1326/1 Aralık 1910; Mehmed Selim Efendi 6 

Şubat 1287/18 Şubat 1872’de ve Zekiye Sultan da muhtemelen bir yıl sonra yani II. 

Abdülhamid’in şehzadeliği döneminde doğmuşlardı. BOA, İ. DUİT, 5/116, 6 Ağustos 

169

170 

CEVDET KIRPIK 

Çocuk sahibi olma yasağının kalkmasından sonra şehzadelere cariye takdim 

edilmesi geleneği devam etti. Örneğin Abdülaziz devrinde şehzadelerden Yusuf 

İzzeddin Efendi’nin dairesinde 27, Murad Efendi’nin dairesinde 47, 

Abdülhamid Efendi’nin dairesinde 41 cariye bulunmaktaydı. 15 

Osmanlı Devleti 1847’den itibaren köleliği yasaklamışsa da 16 köle alım 

satımı fiilen devam etmekteydi. XIX. yüzyılda saraya alınan cariyelerin neredeyse 

tamamı Kafkasya kökenli ve bilhassa Çerkez’di. Örneğin Abdülmecid’in 17 ve 

onun oğlu II. Abdülhamid’in kadınları ve ikballeri Çerkez’di. Vahdeddin’in 

kadınlarından biri hariç diğerleri Kafkasya kökenliydi. 18 Cariyelerin Çerkez ve 

Abaza kökenli olmasında onların kendi çocuklarını satma geleneğinin etkisi 

vardı. Ancak çocukların hepsi de bu şekilde değil, bazıları kaçırılarak satılırdı. II. 

Meşrutiyet’in ilanından birkaç ay evvel Sapanca taraflarından beş kız saraya 

alınmıştı. 19 II. Meşrutiyet’ten sonra cariyelerin alım satımı saray için bile olsa 

yasaklanınca bu sefer de fakir Çerkezler, kızlarını gönüllü olarak saraya vermeye 

başladılar. 20 Son dönemlerdekiler daha çok İznik, Hendek, Düzce ve Bandırma 

1333/1917. Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul, Tarihsiz, s.236. Nitekim 

Ulviye Sultan 1864’te (A.D. Alderson, Osmanlı Hanedanının Yapısı, Türkçesi: Şefaettin 

Severcan, İstanbul, 1998, s.299). 

15 Çağatay, Harem II, s.21. 

16 Akgündüz, Osmanlı’da Harem, s.183–184. 

17 II. Abdülhamid’in kızı Ayşe Osmanoğlu; “Büyükbabamın bütün haremleri 

Çerkes’tir.” demektedir. Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, s.12. 

18 Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, s.171, 184–186. II. Abdülhamid’in kızı Şadiye 

Osmanoğlu haremde Çerkez kızların ekseriyeti teşkil ettiğini belirtmektedir. Bu kızların 

sarayda aldıkları eğitim sayesinde “önceki hayatlarıyla kıyaslanamayacak yepyeni bir 

insan ve şahsiyet haline” geldiklerini belirtir. Şadiye Osmanoğlu, Babam Abdülhamid 

Saray ve Sürgün Yılları, İstanbul, 2007, s.34. 

19 Açba, Abdülhamid devrinde Çerkez ve Abaza köylerinden kızların saraya kabul 

edildiğini, bu kızların soy ve ailelerinin tahkik edildiğini ve hangi zümreye ait 

olduklarının belirlenmesinden sonra alındıklarını belirtmektedir. Açba, Bir Çerkes 

Prensesinin Harem Hatıraları, s.258. Ancak söz konusu beş kızın satın alınmak suretiyle mi 

yoksa ailelerinin gönüllü olarak vermesi neticesinde mi saraya getirildiklerini 

açıklamamaktadır. 

20 Kendisi de bir Çerkez olan Hurşid Paşa’nın Çerkez cariyeleri hakkında verdiği bilgiler 

ve bu konudaki görüşleri önemlidir. Onun verdiği bilgiye göre çeşitli yollarla İstanbul’a 

getirilmekte olan kızlardan güzel, huyu suyu iyi, boyu endamı yerinde olanlar ilgili kişiler 

tarafından satın alınıp saraya getirilirlerdi. Burada belirli eğitim aşamalarından geçtikten 

sonra çok yönlü olarak elemeye tabi tutulan kızlar, mevcut padişahlar ve şehzadelerle 

evlendirilirlerdi. Hurşid Paşa, “Hurşid Paşa’nın Saray Hatıraları”, Hayat Tarih, sayı:5, 

1965, s.60–61. Çerkez kızlarının Kafkasya’dan getirilip İstanbul’da esirciler tarafından 

satılmaları ve saray tarafından alınmaları usulü hakkında bkz. Şair Leyla (Saz) Hanım, 

Anılar 19. Yüzyılda Saray Haremi, Çeviren: Şen Sahir Sılan, İstanbul, 2000, s.51–63; 

Uluçay, Harem II, s.10–50. Bazen de babalar kızlarını saraya kendileri teslim ederler, 

bunlardan evlatlık olarak alınanlar da olurdu. Bunların isimleri değiştirilir ve genellikle


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

taraflarından alınıyorlardı. 21 Bu dönemde de şehzadeler tıpkı eski dönemde 

olduğu gibi saray terbiyesi görmüş ve çoğunlukla kendi ailesini unutmuş kızlarla 

evlenmekteydiler. 22 Sultan Vahdeddin dönemine (1918-1922) gelindiğinde artık 

saraya hariçten kız alınmaz olmuş, bu nedenle sarayda çok az sayıda genç kız 

kalmıştı. 23 

XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Kafes hayatından kurtulmuş olan 

şehzadeler, cariye kökenli kızlarla yaptıkları evliliklerle çoluk çocuğa karışmaya 

başladılarsa da II. Meşrutiyet’in ilanı, eski usullerin devamı konusunda bir takım 

sorunlar yarattı. Her sahada olduğu gibi hanedanda da bu dönemde önemli 

değişiklikler meydana geldi. Hürriyet, uhuvvet, adalet, müsavat sloganları ve 

söylemleri arasında kölelik, 1909 yılında kesinlikle yasaklandı. 24 Köleliğin 

yasaklanması, şehzade iken evlenebilme serbestîsi kadar olmasa da hanedanın 

erkek üyelerinin evlilik hayatlarıyla ilgili yeni ve köklü bazı gelişmelerin 

habercisiydi. Yasak, şehzade evliliklerinin nasıl olacağı, olması gerektiği gibi 

hususları da gündeme getirdi. Öyle ya yüzyıllardır cariyelerle, son dönemlerde de 

bir şekilde temin edilerek saraylarda özel olarak yetiştirilen kızlarla evlenen 

şehzadeler yeni dönemde kimlerle evlenecekti? Devletin ilk dönemlerinde 

olduğu gibi kendilerine denk hanedanlar mı aranacaktı? Yoksa yerli elit tabakaya 

mensup kızlar mı tercih edilecekti? Bu durumda kız tarafının padişahlık ve genel 

anlamda devlet yönetimi üzerinde kurması muhtemel etki nasıl göğüslenecekti? 

Yeni dönemde gelin adaylarının seçiminde kimler etkili olacaklardı? 

Şehzade Evlilikleriyle İlgili Yeni Düzenlemenin Hazırlanması: 

de Farsça bir isim takılırdı. II. Abdülhamid’in kadınlarından çoğunun ismi ve Mehmed 

Reşad’ın kadınlarının isimleri Farsçaydı. Murat Bardakçı, Şahbaba, İstanbul, 2002, s.41– 

42; Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, s.171–184. Bunlara “harem menkıbelerinde 

ve masallarında adı geçen kadın kahramanların güzel ve edebî manalar ihtiva eden 

isimlerinin verilmesi adet haline gelmişti.” Şadiye Osmanoğlu (Sultan Abdülhamid’in 

Kızı), Hayatımın Acı ve Tatlı Günleri, İstanbul, 1966, s.122–124. 

21 Çağatay, Harem II, s.19. 

22 Bu kızlardan ailesini bilen, onlarla irtibatını kesmeyenler de bulunmaktaydı. Mesela 

Abdülkadir Efendi’nin karısı Adapazarılı bir Abaza olan Mihriban Hanım, şehzadenin 

onu boşaması üzerine kardeşi ve oğluyla birlikte yaşamaya başlamıştı. Bardakçı, Son 

Osmanlılar Osmanlı Hanedanının Sürgün Öyküsü, İstanbul, 2006, s.13–14, 27. II. 

Abdülhamid’in eşi Behice Hanım’ın babası tüfekçi ve yaver Albus Bey, Yıldız Sarayı’nda 

emniyet işlerinden sorumluydu. Süleyman Kâni İrtem, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve 

Sansür Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, 

1999, s.75. Kısaca XX. yüzyılın başlarında padişahın yahut diğer hanedan üyelerinin 

saraylarında yetiştirilip şehzadelerle evlendirilen kızların çoğunun ailesi hakkında bilgi 

bulunmaktaydı. 

23 Açba, Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları, s.325. 

24 Abdullah Saydam, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Trabzon, 1999, s.265. 

171

172 

CEVDET KIRPIK 

II. Meşrutiyet’in ilanı Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşayan hemen 

herkesin hayatını bir şekilde etkilediği gibi hanedan üyelerini ve dolayısıyla 

şehzadeleri de kaçınılmaz bir şekilde etkiledi. Esen hürriyet havası içerisinde II. 

Abdülhamid döneminde şehzadelerin sosyal hayatına getirilen sınırlamalar 

kaldırıldı. Bu ortamda şehzadeler sıkı bir kontrolden kurtularak halkın içerisine 

karışmaya, kendilerine tahsis edilen mekânların dışına çıkmaya, bazen halkın 

arasında evler kiralayarak yaşamaya başladılar. Bir taraftan da sosyal hayatın 

icabı olarak her tür mekânda boy gösterdiler. Bunlardan bazıları mesire 

yerlerine, çarşı pazara, hatta eğlence yerlerine sıkça gitmeye başladılar. 

“Sultan Hamid devrinde şehzade ve sultanlar, birbirlerini bile ziyaret etmeye korkarlarken, 

Meşrutiyet’ten sonra durum değişti. İfrattan tefrite gidildi. Bazı şehzadelerin, en alelade halk 

tabakaları arasında dolaştıkları, eğlence yerlerine gittikleri görüldü.” 25 

Bilhassa yeni padişah Mehmed Reşad’ın oğullarının Beyoğlu’ndaki eğlence 

yerlerinde sık görülmesi ve buralarda sergiledikleri davranışlar, her kesimden 

insanın tepkisini çekmeye başladı. Bu durumun hanedanın topyekûn itibar 

kaybetmesine yol açacağından endişe edilmekteydi. II. Meşrutiyet’in getirdiği 

özgürlük ortamından istifade edenler yalnızca şehzadeler değildi; sultanlar da 

daha önce olmadığı şekilde göz önündeydiler. II. Meşrutiyet’le birlikte hanedan 

üyelerinin bir kısmı halkın gözünde itibar kaybetmeye başlamışlardı. 

Yukarıda sayılan gelişmelere ilaveten hanedan mensuplarının eskiye oranla 

sayıca artması, bunların bazı sorunlarla karşı karşıya kalması, devrin sosyal ve 

kültürel şartları, hanedan üyeleriyle ilgili bir yasal düzenlemenin getirilmesi 

gereğini gündeme getirdi. İşte bütün bu sebepler gerek hükümet üyelerini, gerek 

saray çevresini ve gerekse bir kısım aydınları yeni bir düzenleme yapılması 

arayışına sevk etti. 1910’lu yılların başına gelindiğinde sarayda hanedanla ilgili 

hususları düzenleme çabaları vardı. 26 Saray dışında dönemin Batıcı 

aydınlarından Celal Nuri (İleri) de hanedan kanunu çıkarılmasına şiddetle ihtiyaç 

duyulduğu kanaatinde olanlardan biriydi. Celal Nuri, bu konudaki görüşlerini 

dönem itibariyle İttihat ve Terakki Fırkası’na yakınlığı ile bilinen İctihat’ta dile 

getirmişti. 

Garpçıların yayın organı olan İctihat’ta Celal Nuri’nin kaleme aldığı 

Hanedân-ı Saltanat Kanunu başlıklı yazı, 27 bu mevzu ile ilgili bir kanunun 

hazırlanması zaruretini dile getirirken şehzadelerin evliliği konusuna ayrıntılı bir 

şekilde yer vermekteydi. 20 Mart 1913 tarihli makalenin bulunduğu sayının ilk 

sayfasında “Şehzade Mecid Efendi ile Mülakat” başlıklı bir yazı daha vardı ve 

25 Hurşid Paşa, “Hurşid Paşa’nın Saray Hatıraları”, s.89. 

26 Örneğin 1911’de Mehmed Reşad’ın Başyaveri olan Hurşid Paşa bir hanedan kanunu 

çıkarılması gerektiği düşüncesiyle “Hanedan Kanunu” başlıklı bir taslak hazırlamıştı. 

Hurşid Paşa, “Hurşid Paşa’nın Saray Hatıraları”, s.64. 

27 Celal Nuri, “Hanedân-ı Saltanat Kanunu”, İctihat, 7 Mart 1329, sayı: 57, s.1258–1261.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

mülakatı Dr. Abdullah Cevdet yapmıştı. Bu durum gazetenin hanedan 

tarafından da önemsendiğini ve ilgiyle takip edildiğini göstermekteydi. 

Dolayısıyla böyle bir yazı hem iktidara hem de hanedana verilmek istenen 

mesajın kolayca ulaştırılmasına vesile olmaktaydı. 

Celal Nuri’ye göre ihmal edilmiş, önemsenmemiş konulardan biri 

olduğundan hanedanla ilgili bir kanun çıkarılmalıydı. O, devlet ve milletin güçlü 

olmasının yolunun hanedanın güçlü olmasından geçtiğine inanmaktaydı. Celal 

Nuri’nin bir hanedan hukukunun düzenlenmesi konusuna duyulan zarurete dair 

görüşleri özetle şu şekildeydi: Ülkede yapılacak ıslahatlar yukarıdan başlar, öyle 

olması da daha makul ve doğaldır. Milletin reisinin Osmanlı hanedanı olması bu 

konuya hassasiyetle yaklaşmayı gerekli kılar. 

“Bu kanunun tanzimi, millet için olduğu gibi aynı hanedân için de mahz-ı 

ni’mettir. Eğer devlet pâydâr olmaz ise bu ancak hanedânın pâydâr olamamasından 

ileri gelecektir. Âl-i Osman muhtac-ı tensîkattır. Böyle olmazsa ileride mübâreze-i 

hayatta Osman Gazi’nin evlâd ve âkâbı pek müşkil bir mevkiide bulunacaktır. 

Buralarını teşrih etmek istemem. Âtîsi pek dilhırâş olur.” 

Hanedan hukuku konusunda düzenleme yapılmamasının, hanedanın 

durumunun iyileştirilmemesinin hem hanedan hem de millet açısından 

doğuracağı kötü sonuçları dile getiren yazar makalesinde, bilhassa şehzadeler 

konusuna eğilmekteydi. Ona göre şehzadeler, hareketlerinde bazı kayıtlara tabi 

olmalıydı. Örneğin Rusya’da, Avusturya’da ya da Almanya’da bir prens, kendi 

kişisel kararı ile ve dengi olmayan bir prensesle evlenemezdi. Celal Nuri, 

hanedanın azameti, şevketi, haşmeti, nüfuzu taraftarı olduğu için hanedan 

üyelerini Fatihler, Yavuzlar derecesinde görmek istediği için devletle, milletle 

hanedanın menfaatlerinin aynı olduğuna inandığı için ve Osmanlı hanedanı ne 

kadar mütekâmil, ahlak sahibi olursa devletin o kadar güçlü olacağına inandığı 

için hanedan meselesini önemsemekte, şehzadelerin durumunun iyileştirilmesini 

istemekteydi. “Bu gün erkân-ı saltanattan bir şehzade pespâye bir adamın kızına 

varabilir mi?” diye soran yazar, böyle bir ihtimal karşısında ne yapılacağını 

sorgulamaktaydı. Olması gerekenler konusunda Avrupa hanedanlarını örnek 

gösteriyordu. Soyun, ilimde önemli bir yerinin olduğunu, Avrupa hükümdar 

ailelerinin buna pek ehemmiyet verdiklerini, hükümdar evladının mutlaka 

hükümdar evladı ile evlenebildiğini, böyle olmazsa bu evlilikten doğan çocuğun 

kral olamayacağını belirtmekte buna dair de bir örnek sunmaktaydı: O dönemde 

Avusturya-Macaristan veliahdı olan Arşidük Françh (Franz) Ferdinand sarayın 

istemediği, dengi olmayan bir evlilik yapmıştı. Bunun üzerine imparator Josef 

Ferdinand, veliahda tahta çıktığında eşini imparatoriçe ilan etmeyeceğine ve 

çocuklarını da tahta çıkarma teşebbüsünde bulunmayacağına yemin ettirmişti. 

İmparator, çocukların tahta çıkmasını engellemek için Prens Fransuva Jozefi de 

hemen ikinci veliaht olarak belirlemişti. Avrupa örneğinden yola çıkan yazar, 

asaletin tek taraflı değil iki taraflı olması gereğini dile getiriyor ve yeni dönemde 

şehzadelerin evlenmesi meselesinin ciddi anlamda düşünülmesi lüzumunu 

173

174 

CEVDET KIRPIK 

vurguluyordu. Yazar, köleliğin ilga edilmesi nedeniyle artık şehzadelerin 

evlenecek cariye bulamayacaklarından dolayı endişesini belirterek “Bu işler nasıl 

halledilecek?” diye soruyordu. 

Celal Nuri, şehzadelerin evliliği ile ilgili cesur bir teklifte bulunmuş ve 

şehzadelerin birden fazla evlilik yapmasının yasaklanmasını önermişti. Onun bu 

konudaki düşünceleri ve önerisi şu şekildeydi: 

“Kezâlik devletin büdcesi, milletin tâkati, şehzadegânın taaddüd-ü zevcâtına 

müsaid midir? Zannederim ki bir emirnâme ile hanedân arasında taaddüd-ü zevcât 

men’ olunabilir. Ve ancak bu sayede Türkler bir imparatoriçeye ve prenseslere nâil 

olabilirler. Türk milletinde artık taaddüd-ü zevcât kalmamıştır. İhtiyacât-ı hâzıra 

buna mânidir. O halde hanedân-ı saltanatın bundan sonra bu usûlü terk eylemeleri 

tabii olur.” 

Celal Nuri bu önerileri getirmesine dayanak olarak da bazı 

açıklamalarda bulunmaktaydı: 

“Millet, hanedân a’zâsına (kadın, erkek) maaş veriyor. Bu tahsisât örf ve 

âdat ve Kanun-ı Esâsî mûcibince tekâfil-i umumî altındadır. Nimet külfete göre 

olur kaide-i usûliyesi mûcibince milletin de hanedân üzerinde bir hakkı olmak 

gerekdir. Bu hak şundan ibarettir: Âl-i Osman vakar ve azâmetini daima 

muhafaza ve her vakit millete raygân edecek bir mevki-i şevkette bulunacaktır. İşte 

bunu talep milletin bir hakk-ı meşruudur.” 28 

Celal Nuri’nin milleti merkeze alarak, hanedana milletin maaş verdiğini 

belirten ifadesi önemli bir zihniyet değişiminin göstergesiydi. Çünkü kendisini 

bir nevi milletin temsilcisi, millet adına yazan biri olarak görmekteydi. 

Celal Nuri’nin genelde hanedan işlerinin ve özelde de şehzade evliliklerinin 

düzene konulması hakkındaki yazısı dikkate alındı mı? Makale, İttihat ve 

Terakki iktidarının bu nevi bir düzenleme hazırlığı içinde bulunduğu bir 

dönemde kaleme alınmıştı. Yazının yazılış tarihinden yaklaşık dokuz ay kadar 

sonra Hanedân-ı Saltanat Nizamnamesi yürürlüğe girdi. Nizamname’nin içeriği ile 

Celal Nuri’nin önerileri kıyaslandığında ciddi etkilerinin bulunduğunu ve 

önerilerle nizamname muhteviyatı arasında çok büyük oranda bir örtüşmenin 

söz konusu olduğunu görmek mümkündür. Örneğin o, böyle bir düzenlemenin 

kanun adını taşımasının şart olmadığını, dolayısıyla diğer adi kanunlar gibi 

“devletin kuvve-i teşriiyyesinden” geçmemesi gerektiğini, meclislerde görüşülmesine 

gerek olmadığını, makam-ı saltanattan re’sen tanzim ve tatbik olunmasının 

yeterli olacağını önermekteydi. Bunun gerekçesini de padişahın, hanedan ve 

milletin reisi olmasına dayandırmaktaydı. Yine Celal Nuri’nin ailenin reisi 

sıfatıyla hanedanı kontrol edecek olan şahsın padişah olduğunu, belirlenen 

kurallara uymayanlara padişahın ceza vermesi gerektiğini, hanedanın evlilik 

işlerini de “Makam-ı saltanat divanı” adı verilen meclisin idare edebileceğini, 

28 Celal Nuri, “Hanedân-ı Saltanat Kanunu”, s.1258.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

evlilik konusunda detaylı rapor hazırlama ve padişaha sunma görevinin de bu 

meclise ait olacağını belirtmesi neredeyse nizamnamede aynen yer almıştı. 

Bununla birlikte bu dönemde hanedan işlerinin düzene konulması ve bir takım 

kuralların getirilmesi gerektiği konusunda değişik çevrelerin görüşleri olması 

hasebiyle sadece onun görüşlerinin dikkate alındığını söylemek yanıltıcı olabilir. 

Saray çevresi, aydınlar ve siyasetçiler arasında düşünülen değişiklik 

kamuoyuna da yansımış, fikri bir hazırlık dönemi meydana gelmiş 

bulunmaktaydı. Nihayet İttihat ve Terakki önde gelenlerinin aktif çalışmalarıyla 

ve dönemin Sadrazamı Said Halim Paşa’nın gayretleriyle bir nizamname 

hazırlandı. Nizamname hanedan meselelerinin çözümüne örnek olarak 

gösterilen Avrupa hanedanlarına ait hukukun incelenmesi ve Osmanlı 

geleneğinin karışımıyla oluşturuldu. Bu sırada saraya damat olmaya hazırlanan 

Enver Paşa’nın etkisini göz ardı etmemek gerekir. Enver Paşa bu sırada 

hanedandan bir sultanla evlenecek olması nedeniyle hanedan meseleleriyle 

yakından alakadar olmaktaydı. 29” 

Hanedân-ı Saltanat A’zâsının Hâl ve Mevkileri ile Vazâifini Tayin Eden 

Nizamnâme, 16 Kasım 1913 tarihinde yürürlüğe konuldu. 30 Kısaca Hanedan-ı 

Saltanat Nizamnamesi olarak adlandırılan nizamname hanedanla ilgili birçok 

meseleyi düzenleme gayretiyle hazırlanmıştı. Nizamname ile aşağı yukarı 

hanedan üyelerinin doğumdan ölüme kadar hayatın içerisinde 

karşılaşabilecekleri önemli meseleler düzenlenmişti. Şehzadelerin evlenme ve 

boşanmaları ile ilgili hususlar son kez Hanedân-ı Âl-i Osman Umûru Hakkında 

Kararnâme ile yeniden düzenlendi ve 9 Şubat 1922’de Takvim-i Vakayi’de 

yayımlandı. 31 

Hanedân-ı Saltanat Nizamnamesi, 1913–1922 yılları arasında yürürlükte 

kaldı ve uygulandı. 32 Nizamname’de şehzadelerin evlenmelerine dair hükümler 

29 Ali Fuad Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, Ankara, 1951, s.121, 124–125. Nizamnamenin 

hazırlanmasına Enver Paşanın etkisi için bkz. Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya’dan 

Ortaasya’ya Enver Paşa, cilt:II, İstanbul, 1971, s.424–425. 

30 BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), İ.DUİT(Dosya Usulü İradeler), 2/51, 3 Teşrinisani 

1329/16 Kasım 1913. Nizamnamenin adı her ne kadar Hanedân-ı Saltanat A’zâsının Hâl 

ve Mevkileri ile Vazâifini Tayin Eden Nizamname ise de birçok resmî evrakta Hanedân-ı 

Saltanat Nizamnamesi olarak geçmektedir. BOA, İ.DUİT, 2/52, Lef:1, 12 Kânunusani 

1329/25 Ocak 1914; BOA, İ.DUİT, 5/104, Lef:1, 5 Teşrinievvel 1332/18 Ekim 1916; 

BOA, İ.DUİT, 5/142 Lef:2, 1 Mart 1336/1 Mart 1920. 

31 BOA, Hanedân Defteri, No:2, s.60–67, 7 Şubat 1922; Takvim-i Vakayi, nr:4386, 9 Şubat 

1338/1922, s.1-5. Kararname hakkında geniş bilgi için bkz. Cevdet Kırpık, “Anadolu'da 

Savaş, İstanbul'da Kanun Hazırlığı ve Hanedân-ı Âl-i Osman Kararnamesi”, SDÜ Fen 

Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2009, Sayı:19, s.1–24. 

32 Nizamname hakkında geniş bilgi için bkz. Cevdet Kırpık,"Hanedân-ı Saltanat 

Nizamnâmesi ve Uygulanması", Belleten, 269, Cilt: LXXIV-Sayı: 269-Yıl: 2010 Nisan, 

s.181–229. 

175

176 

CEVDET KIRPIK 

de bulunmaktaydı. Nizamnamenin üçüncü maddesinde; “Kaç yaşına vâsıl olurlarsa 

olsunlar hanedân-ı saltanat a’zâsı, zât-ı hazret-i padişâhînin muvâfakat-ı hümâyunları 

inzimam etmedikçe akd-i izdivaç edemez.” denilmekteydi. Nizamname ilk 

yayınlandığında padişahtan izin alınması gerektiği hükmü mevcutken bu husus 

25 Ocak 1914’te değiştirilerek padişahın izin talebini Hanedân Umûrunun 

Rü’yetine Mahsus Meclis’e sorması usulü getirildi: 

“Şehzadegân ve selâtin hazerâtının izdivaçları için taleb-i müsaade-i seniyyeyi 

mutazammın vukû’ bulacak mürâcaât üzerine taraf-ı eşref-i hazret-i padişâhîye 

Hanedân Umûrunun Rü’yetine Mahsus Meclis’in mütâalâtı ba’de-l-istifsâr izdivac-ı 

mezkûrun icrasına müsaade-i celîle-i cenâb-ı mülûkane şâyân buyrulduğu hâlde Mabeyni 

Hümâyûn Başkitabetin’den tarafeyne tahriren tebliğ-i keyfiyet olunur.” 33 

7 Şubat 1922’de yürürlüğe giren Kararname, izin konusunda benzer 

hükümleri içermekteydi. Kararname’ye göre de şehzadeler, evlenmek için 

padişahtan izin almak zorundaydılar. Bunun için yazılı olarak yapılan müracaat 

üzerine durum, padişah tarafından Hanedân Umûrunun Rü’yetine Mahsus 

Meclis’in yerine ihdas olunan ve Encümen-i Âli denilen meclise sorulacak, 

Encümen de evliliğin “kefâet”ine yani denkliğine karar verirse padişah 

tarafından yazılı cevap verilecekti (madde:12). 

Şu halde Nizamname’ye göre şehzadelerin evlenmek için padişaha 

başvurmaları şart olup o da talebi, Meclis’e getirecek böylece karar verilmiş 

olacaktı. Fakat ya Meclis’in ve padişahın kararı olumsuz olursa durum ne 

olacaktı? Bunun cevabı dördüncü maddede; “Zât-ı hazret-i padişâhînin muvâfakat-ı 

hümâyunları lâhikk olmaksızın akd olunacak her bir izdivac, azâ-yı hanedân-ı saltanattan 

bu izdivacı akd etmiş olan zât bir şehzade ise böyle bir izdivactan tevellüd eden çocuklar(ın) 

hanedân-ı saltanat azâsından ad olunamayacağı” şeklinde belirtilmişti. 34 Dördüncü 

madde hükmü, şehzadelerin kendi başlarına ve dengi olmayanlarla evlenmesini 

engellemeye yönelikti. 

Denk bir aday bulunup izin alındıktan sonra sıra nikâhın kıyılmasına 

geliyordu. Nizamname’nin 11. maddesine göre şehzadelerin nikâhı, şer’î usullere 

göre Şeyhülislam tarafından kıyılacaktı. 10. maddede ise izdivacın prosedürleri 

izah edilmekteydi. Buna göre yapılacak işlemler kısaca şöyleydi: Önce padişah 

izni çıkacak, sonra Sadaret’ten Şeyhülislamlığa nikâh yerini belirten mektup 

gönderilecek, mektup izdivaç vesikasına aynen yazılacaktı. 12., 13., 14. 

maddelerde ise söz konusu nikâh kayıtlarının saklanma usulleri açıklanmıştı. 

İzdivaca dair vesika, Sadrazamca onaylı bir deftere yazılacak, bir nüshası kendi 

defterine kaydedilmek üzere Meclis-i Âyan’a gönderilecek, nihayet nikâh, 

deftere kayıt ve tescil edildikten sonra Divan-ı Hümâyun evrakı arasında 

saklanacaktı. 

33 BOA, İ.DUİT, 2/52-Lef:2, 12 Kânun-ı sani 1329/25 Ocak 1914; BOA, Hanedân 

Defteri, No:2, s.5. 

34 BOA, Hanedân Defteri, No:2, s.1–2.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Denklik (kefâet) meselesinin şehzadelerin evlenecekleri gelin adayları için 

bir ölçü olarak nizamnameye alınması ilginçti. Şehzadelerin dengi kim olacaktı? 

Köklü aileden biri mi yoksa cariye kökenli olanlar mı? Celal Nuri’nin belirttiği 

gibi Avrupa hanedanlarının dengi bir başka hanedandı. Osmanlıda hanedanının 

dengi hangi aile ya da kimler olabilirdi? Bu kuralların getirilmesinden sonra 

şehzadeler kimlerle ya da kendilerine denk olan hangi ailenin kızlarıyla 

evlendiler? Evlilikler nasıl gerçekleşti? 

Şehzade Evlilikleri: 

II. Meşrutiyet dönemindeki yasal düzenlemelere kadar normalde 

şehzadelere evlenecekleri kızlar eski usulle temin edilirdi. Sarayda “hanım” diye 

tabir edilen şehzade eşleri, küçükken saraya alınırlar özel terbiye ve tahsil 

görürlerdi. 35 Bazen sarayda yetişmediği halde güvenilir saray görevlilerinin 

kızları, şehzadelere layık olabilecek vasıflara sahiplerse gelin olarak 

alınabilirlerdi. 36 Şehzadeye hanım olmak için saraya alınanlar güzel olmalıydılar. 

İçlerinde lisan öğrenenler vardı ama müzik eğitimi özel bir yer tutar, bunların 

çoğu ut ve keman çalardı. 37 

Köleliğin tamamen kaldırılması ve Nizamname’nin yürürlüğe girmesi, 

şehzadelerin evlenmeleri ile ilgili usullerde değişim meydana getirecekti. 

Düzenlemelerden sonra sadece iki şehzadenin yani Abdülkadir Efendi ve Ömer 

Faruk Efendi’nin evlilikleriyle ilgili iznin meclis gündemine geldiği 

anlaşılmaktadır. Bunların izin talepleri de vesikalara doğrudan değil, ancak 

dolaylı vasıtalarla yansımıştı. Zikredilen Nizamname hükümlerine rağmen 1913 

yılı sonrasında evlenen şehzadelerin nikâh kayıtları ve nikâh için izin 

başvurularına dair Hanedân Defteri’nde herhangi bir kayıt yoktur. Hâlbuki aynı 

dönemde evlilik için tıpkı şehzadeler gibi izin almak zorunda olan sultanların 

evlilik izinleri mutlaka Hanedân Defteri’ne kaydedilmişti. Öyle anlaşılıyor ki 

dönemde şehzadelerin evlilik izni için yaptıkları başvurular ister kabul görsün 

isterse reddedilsin kayda geçmiyordu. Bu durum hem şehzadelerin evlenme 

usulünün takibini hem de evlenilen uygun adayın kimliği ve özellikleri hakkında 

35 Bunlar eşlerine “Efendi hazretleri” diye hitap ederler, kendilerine ise saray dışında 

“Hanımefendi Hazretleri” diye hitap edilirdi. Büyük şehzadelerin ilk hanımlarına “baş 

hanım” denirdi. Safiye Ünüvar, Saray Hatıralarım, İstanbul, 1964, s.65; 1919 yılı başından 

itibaren Vahdeddin’in sarayında görev yapan Leyla (Açba) Hanım’ın belirttiğine göre 

saraydaki kızlar en başta padişah ve ailesine nasıl ve ne şekilde davranması gerektiğini, 

hitap ve konuşma usullerini öğrenir ardından yazı, müzik, resim dersi alırlar; 

kabiliyetlerine göre dersleri artar ya da azalırdı. Açba, Bir Çerkes Prensesinin Harem 

Hatıraları, s.325. 

36 Örneğin II. Abdülhamid’in oğlu Burhaneddin Efendi, 1907 yılında bâlâ rütbesiyle 

sarayda memuriyet görevi ifa eden Abhazya kökenli Mehmed Refik Bey’in kızı Hidayet 

Hanım’la evlenmişti. Açba, Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları, s.42. 

37 Ünüvar, Saray Hatıralarım, s.65. 

177

178 

CEVDET KIRPIK 

yeterli bilgi edinilmesini engellemektedir. Buna rağmen dolaylı da olsa arşiv 

belgelerine yansıması nedeniyle yaptığı evliliklerden haberdar olunan Abdülkadir 

Efendi ve Ömer Faruk Efendilerin evlenme usullerini öğrenme şansı ortaya 

çıkmaktadır. 

II. Abdülhamid’in oğlu Şehzade Abdülkadir Efendi, Askeri 

Kaymakamlığından emekli merhum Şerif Bey’in küçük kızı Macide Hanım’la 

evlenmek istemişti. Şehzade bu maksatla padişaha başvurmuş, mesele Hanedan 

Umurûnun Rü’yetine Mahsus Meclis’te ele alınmıştı. Meclis, Şehzade’nin 

Macide Hanım’la evlenmesini uygun bulmadı. Gerekçede bundan böyle 

hanedan üyelerinin evliliklerinde mutlaka kefâetin yani denkliğin dikkate 

alınması gerektiği belirtilerek söz konusu hanımın hal ve mevkiinin hanedan 

üyelerinden biriyle evlenmeye müsait olmadığı dolayısıyla şehzadenin o kızla 

evlenmesinin hanedanın şan ve şerefiyle uyuşmayacağına kanaat getirildiği ifade 

edilmekteydi. Bu gerekçe yazılı olarak şehzadeye iletilmiş ve evlenmesinin uygun 

olmayacağı açık bir dille anlatılmıştı. Gerekçe olarak gösterilen “hâl ve mevkiinin 

uygun olmadığı” ne anlama geliyordu? Kastedilen Macide Hanım’ın huyu, suyu 

ahlakıyla ilgili bir endişe miydi? Yoksa ailesinin bulunduğu sosyal statü müydü? 

Macide Hanım’ın babasının bu günkü anlamda emekli bir yarbay olması ailenin 

sosyal statüsünün düşük olarak algılanmasına neden olabileceği gibi, adayın 

kişisel özelliklerinin beğenilmemesi denklik ilkesine aykırı bulunmuş olabilirdi. 

Abdülkadir Efendi, ret cevabına rağmen Macide Hanım’la evlendi. 

Dolayısıyla kayıtlar ne evraklara yansıdı ne de Şeyhülislam huzurunda nikâh 

kıyıldı. Evliliğin haber alınması üzerine dördüncü madde hükümlerinin hatta 

daha başka yaptırımların uygulanması söz konusu oldu: “Macide Hanım’ın gerek 

ondan tevellüd edecek çocukların hânedân-ı saltanata ve onların izdivac ve zevcâtına ait 

bilcümle hukuk ve imtiyazât ve muhassasâttan” mahrum bırakılması kararlaştırıldı. 

Buna ilaveten eş ve eşten doğan çocukların Saray-ı Hümâyun-ı Şahâne’ye kabul 

edilmemesi, Abdülkadir Efendi’nin maaşının yarıya indirilmesi gibi ilave cezalar 

da verildi. 38 Gerçekten de şehzadenin Macide Hanım’dan doğan çocukları 

“şehzade” olarak kabul edilmedi. 39 

Şehzade Abdülkadir Efendi, izinsiz bir evlilik daha yaptı ki saray evlilikten 

haberdar olduktan sonra bir dizi soruşturma başlattı; cezalar kesildi. Şehzade, 

padişahtan izin almaksızın muhtemelen bir emekli yarbayın kızı olan Meziyet 

Hanım’la evlenmişti. 40 Evliliğin izinsiz olarak gerçekleşmesinin yanında nikâhtan 

38 BOA, İ.DUİT, 4/44. 9 Şaban 1333/ 9 Haziran 1331/22 Haziran 1916. 

39 Ayrıntılı bilgi için bkz. Cevdet Kırpık, “Nizamname Dışı Bir Evlilik Şehzade 

Sayılmayan İki Çocuk,” Toplumsal Tarih, sayı:170, Şubat 2008, s.48–55. 

40 Örik, şehzadenin bu evliliği ile ilgili şu ifadeleri kullanmaktadır: “Abdülkadir Efendi, 

kısa bir süre bir başka güzel kıza, Giritli ve galiba emekli bir yarbay kızı olan Meziyet 

Hanım’a aşık olup onu da nikâhına alacak” Nahid Sırrı Örik, Bilinmeyen Yaşamlarıyla 

Saraylılar, Hazırlayan: Alpay Kabacalı, İstanbul, 2006, s.56; Meziyet Hanım hakkında


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

sonra ortaya birçok sorun çıkmıştı. Şehzadenin nikâhı, Kadıköy’de Osman Ağa 

Mahallesi İmamı Süleyman Efendi tarafından, tarafların vekil ve şahitleri 

huzurunda kıyılmıştı. Nikâh olayı, Polis Müdür-i Umûmiyesi tarafından 

Encümen’e bildirilince durum ortaya çıkmış oldu. Öte yandan Meziyet 

Hanım’ın eski eşlerinden Selim Sipahi’nin Üsküdar Şer’iye Mahkemesi’ne 

Meziyet Hanım’la aralarındaki nikâhın devam etmekte olduğu iddiasıyla yaptığı 

başvurunun varlığı da anlaşılmıştı. 

Meziyet Hanım’la Abdülkadir Efendi’nin nikâhları şer’i usullere uygun 

şekilde icra edilmişti. Çünkü nikâhtan önce Heybeli Ada İmamı Şevket Efendi 

ile Kartal Kazası Mahkeme-i Şer’iyesi Naibi’nden nikâhın kıyılmasına herhangi 

bir engel olmadığına dair ilmühaber ve izinname alınmıştı. 

Durum Encümen-i Âlî’de müzakere edildikten sonra; 

“Zükûr ve inâs bil-cümle hanedân-ı saltanat a’zâsının emr-i izdivaçları ve 

muamelât-ı resmiyesinin sûret-i icrası Hanedân-ı Âl-i Osman Kararnâmesi 

ahkâmınca bir takım usûl ve şurûta tâbi olduğu hâlde müşârünileyh Abdülkadir 

Efendi’nin izdivacında iş bu ahkâma riayet olunmadığı” 

kararına varılmıştı. Çünkü 7 Şubat 1922 tarihli Hanedân-ı Âl-i Osman Umûru 

Hakkında Kararname’ye göre evlenmek isteyen şehzadelerin tıpkı Nizamname 

hükümlerinde olduğu gibi padişahtan izin alması mecburi idi. 

Kararname hükümlerine istinaden Encümen, Heybeliada İmamı Şevket 

Efendi, Osman Ağa Mahallesi İmamı Süleyman Efendi ve Kartal Kazası 

Mahkeme-i Şer’iyesi Naibi’nin meslekten men edilmelerine karar verdi. Ancak 

Naib’in emekliliği hak etmesi nedeniyle emekliye sevki uygun görüldü. Cezaların 

hemen uygulanması için Evkaf Nezareti’ne tebliğde bulunulması için Sadaret’e 

emir verildi. Bu cezalara ilaveten görevliler, Şeyhülislamlık tarafından 

yürütülmekte olan tahkikatın neticesine göre kanuna aykırı hareket etmekten 

dolayı ayrıca cezaya da maruz kalabileceklerdi. 41 

Nikâhın kıyılması sürecinde rol alan kişiler, Kararname hükümlerine 

aykırı davranmaktan ceza almışlardı. Şer’î usullere uygun bir nikâh olmasına 

rağmen şehzade ile yeni eşi kurallara uymamıştı. Şimdi durumları ne olacaktı? 

Kararnamenin 13. maddesi böyle bir durumda ne yapılacağını izah etmekteydi. 

Buna göre belirtilen şartları taşımayan ve padişah izni olmaksızın bir şehzade 

tarafından yapılan evliliklerde eş, Osmanlı hanedanına mensup kabul edilmez ve 

eşten doğan çocuklar da hanedan üyesi olamazlardı. Yani şehzadenin eş ve 

çocukları bir önceki izinsiz evlilik nedeniyle neyle karşılaşmışlarsa yine aynısına 

muhatap olacaklardı. Şehzadenin yaptığı bu evliliğin üzerinden fazla bir zaman 

Ayşe Osmanoğlu ise şu bilgileri vermektedir: “Abdülkadir Efendi’nin beşinci haremi 

Meziyet Hanım, Kaymakam Mecid Bey’in kızı olup 1908 Girit doğumludur.” 

Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, s.241. 

41 Hânedân Defteri, No:2, s.73. 1 Safer 1341/23 Eylül 1922. 

179

180 

CEVDET KIRPIK 

geçmeden saltanatın kaldırılması, sonuçlarının takibini engellemektedir. 

Muhtemelen şehzadenin yeni eşi ile çocukları da bu haklardan mahrum 

bırakılacaklardı. 42 Böylece şehzadenin yaptığı son iki evlilik izinsiz gerçekleşmiş 

oluyordu. 43 

Abdülkadir Efendi’nin eş ve çocukları, Celal Nuri’nin makalesinde 

bahsettiği sarayın onayı olmadan evlenen Avusturya hanedanından Arşidük 

Franz Ferdinand’ın ailesinin akıbetine uğramıştı. Zaten Nizamname’nin 

çıkarılmasının en önemli amaçlarından biri de böyle evlilikleri önlemekti. 

Abdülkadir Efendi’nin istikbaliyle Avusturya veliahdının kaderi bunun dışında 

pek benzeşmedi. Franz Ferdinand ve Çek karısı Hohenberg Düşesi Sophie 

Chotek, 28 Haziran 1914’te Saray Bosna’da resmi bir ziyarette bulunuyordu. 

Çiftin ziyareti uyarılara rağmen Kosova savaşının yıldönümüne ve Sırp milli 

bayramı Vidovdan’a (Aziz Vitus günü) rast gelmişti. Sırplar bunu kasıtlı bir 

hareket olarak algılamışlardı. Çift arabayla gezerken 19 yaşındaki Gavrilo Princip 

adlı bir Sırplı öğrenci tarafından öldürüldüler. 44 Olay, I. Dünya Savaşı’nın 

çıkmasına neden oldu. Abdülkadir Efendi ise sürgün yıllarını geçirdiği 

Bulgaristan’da II. Dünya Savaşı’nda Alman hava saldırısı sırasında bir panik 

anında hayatını kaybetti. 45 

Abdülkadir Efendi’nin iki evliliğinden başka belgelere yansıyan diğer bir 

evlilik Şehzade Ömer Faruk Efendi’ye aitti. Veliaht Abdülmecid’in oğlu olan 

Şehzade, devrin padişahı Vahdeddin’in kızı Sabiha Sultan’la evlenmişti. 46 Bu 

nikâhın kayda geçmesi, şehzade nikâhı olmasından değil, onun bir sultanla 

evlenmesinden kaynaklanmaktaydı. Şehzade, sultanla evlendiği için herhangi bir 

42 Abdülkadir Efendi’nin Meziyet Hanım’dan Bidar ve Neslişah adında iki kızı dünyaya 

geldi. Ali Vâsıb Efendi, Bir Şehzade’nin Hâtırâtı Vatan ve Menfâda Gördüklerim ve 

İşittiklerim, Hazırlayan: Osman Selaheddin Osmanoğlu, İstanbul, 2005, s.427. Bidar, 

Saltanatın kaldırılmasından sonra Türkiye’de doğmuş ve daha kundakta ölerek 

İstanbul’da Gülbaba türbesine gömülmüştü. Neslişah da hanedanın yurt dışına 

çıkarılmasından sonra Budapeşte’de dünyaya geldi. Örik, Bilinmeyen Yaşamlarıyla 

Saraylılar, s.56. 

43 1924 yılında hanedanın yurt dışına çıkmasından sonra Abdülkadir Efendi, Macide 

Hanım’ı boşayarak Meziyet Hanım’la birlikteliğini devam ettirmişti. Örik, Bilinmeyen 

Yaşamlarıyla Saraylılar, s.56. 

44 Çift ölümcül şekilde yaralandığında; “Franz Ferdinand şöyle mırıldandı Sophiciğim 

ölme. Çocuklarımız için hayatta kal. Fakat Sophie ölmüştü. Kocası da bir saat içinde 

öldü. Gecenin zifiri karanlığında Tuna kıyısındaki Arstetten’deki evlerinin kilisesine 

gömüldüler.” “Öldüğünde İmparator’un bir oh çektiği söylenir. Yaverine ‘Tanrı meydan 

okumaya izin vermez’ demiş ve ‘Yukarıdaki bir güç benim artık zapt edemediğim bir 

düzeni yeniden yarattı’ demiştir. Bu yorumun genelde Arşidük’ün aykırı evliliğine 

dayandığı düşünülür.” Norman Davies, Avrupa Tarihi, Çevirenler: Burcu Çığman-Elif 

Topçugil-Kudret Emiroğlu-Suat Kaya, Ankara, 2006, s.922, 924-925. 

45 Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, s.237. 

46 BOA, Hanedân Defteri, No:2, s. 44–45. 5 Kânun-ı evvel 1335/5 Kasım1919.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

damat statüsündeydi. 3 Aralık 1919’da yapılan nikâhın sultan merkezli olduğu 

ve diğer sultan nikâhlarıyla hiçbir farkının olmadığı açıkça görülmektedir. Nikâh 

kaydına göre; Ömer Faruk Efendi, 1.001 kese mihr-i muaccel ve 1.000 kese 

mihr-i müeccel vereceğini vaat etmiş; boşama yetkisini Sabiha Sultan’a vermiş, 

sultan da bu hakkı kullanmak üzere padişahı vekil kılmıştı. 47 Sabiha Sultan- 

Ömer Faruk Efendi evliliği Osmanlı tarihinde hanedan içi evliliklerinin nadir 

örneklerindendi. 48 Şehzadenin nikâhının sultan merkezli olması nedeniyle 

şehzade tek eşli olmayı da kabullenmiş oluyordu. Daha önceki şehzade evlilikleri 

şer’î hukuka tabi olduğu için şehzadenin tek eşliliği kabul etmesi, Osmanlı 

tarihinde bir ilk olmalıdır. 

Ömer Faruk Efendi-Sabiha Sultan evliliğinin bir başka özelliği daha vardı. 

Nizamnamenin çıkarılmasından sonra bir şehzadenin nikâhı yine ilk kez kayıt 

altına alınmış oluyordu. Düzenlemeden sonraki dönemde şehzadelerin evlenme 

izinleri ve nikâh kayıtları doğrudan doğruya Hanedân Defteri’ne kaydedilmedi. 

Abdülkadir Efendi’nin başvurusu Meclis’te görüşüldüğü ve yazılı cevap verildiği 

hâlde Defter’e kaydedilmemişti. Sultanlarla ilgili neredeyse bütün yazışma ve 

kayıtların Defter’e yansıtılmasına rağmen şehzadelerinkilerin yer almaması ilgi 

çekicidir. Örneğin 1919 sonu veya 1920 yılı başlarında Prenses Kerime ile 

evlenen ve İstanbul’un işgalinin ardından eşiyle birlikte Roma’ya giden Şehzade 

Osman Fuad Efendi’nin 49 nikâhı da kayıtlara yansımamıştı. Yine II. 

Abdülhamid’in oğlu Abdürrahim Efendi de 1919’da evlendiği halde nikâh kaydı 

Hanedan Defteri’nde yer almamıştı. 50 Bu örnekler dikkate alındığında izin için 

başvuru, nikâhın Şeyhülislam huzurunda kıyılması ve kayda geçirilmesi gibi 

prosedürlere uyulmadığı anlaşılmaktadır. Bu durumda prosedür ya sözlü olarak 

cereyan ediyor ve yerine getiriliyordu ya da sadece Abdülkadir Efendi-Meziyet 

Hanım örneğinde olduğu gibi sadece şer’î usuller yeterli görülüyordu. Aslında II. 

Abdülhamid döneminde de hür kızlarla yapılan evlilikler söz konusuysa bu 

usule uyulmaktaydı. Nitekim Şehzade Burhaneddin Efendi, II. Abdülhamid 

47 Sultan’ın nikâh kaydının bir kısmı şöyleydi: “Aralarında hüsn-i muâşeretin devamı 

mümkün olmadığı nezd-i hümâyûn-ı mülûkânede tahakkuk eylediği takdirde sultan-ı 

müşârünileyhâya vekâleten îkâ-yı talâk buyurmak üzere zât-ı hazret-i padişâhî 

müşârünileyha cânibinden tevkil kılınmış olduğunu mübeyyin iş bu vesîka…” Nikâh 

kaydının altında Şeyhülislam İbrahim El-Haydarî’ye ilaveten ismi bulunan şahıslar 

şunlardı: Ömer Faruk’un akde vekil ettiği şahıs serkarîn-i hazret-i şehriyârî Ferid, şahitler: 

Seryâver-i Hazret-i şehriyârî Miralay Naci, Damad ve yâver-i hazret-i şehriyârî İsmail 

Hakkı; Sultan’ın vekili serkâtib Ali Fuad, şahitler: Hazine-i Hassa-yı Şâhâne müdür-i 

umûmîsi Refik, Dar’üssade Ağası Cevher. BOA, Hanedân Defteri, No:2, s.44–45. 5 

Kânun-ı evvel 1335/5 Kasım1919. Çift 28 yıl evli kaldıktan sonra ikamet etmekte 

oldukları Mısır’da ayrıldılar. Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, s.187. 

48 Daha sonra hanedan üyeleri arasında başka evlilikler de meydana geldi. Bu konuda 

ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Vâsıb Efendi, Bir Şehzadenin Hâtırâtı, s.13. 

49 Ali Vâsıb Efendi, Bir Şehzadenin Hâtırâtı, s.100. 

50 Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, s.239. 

181

182 

CEVDET KIRPIK 

döneminde hür bir kızla evlendiği için şer’î usullere uymuştu. Saray 

geleneklerine uygun olarak adı değiştirilip Hidayet yapılan gelinle damadın 

nikâhını Medine-i Münevvere feraşet vekili Tabipzade Ali Hakim Efendi 

kıymıştı. Nikâh esnasında Başmusahip Cevher Ağa, Serseccadeci İzzet Bey ve 

padişah imamlarından Raşid Efendiler de şahit olarak bulunmuşlardı. 51 

1913 sonrası şehzade evliliklerinde göz önünde bulundurulması gereken 

bir başka husus daha vardı. II. Meşrutiyet döneminde köleliğin tamamen 

kaldırılması şehzadelerin cariyelerle olan evliliğini de kuvvetle muhtemel ortadan 

kaldırmıştı. Mesela yeni düzenlemeden önce evlilik yapanlardan Şehzade 

Mehmed Selim Efendi’nin eşleri Kafkasya kökenlilerdi. 52 Yine İbrahim Tevfik 

Efendi’nin yaptığı evlilikler Kafkasya kökenli olup saraylarda yetiştirilmiş kızlarla 

idi. 53 Abdülkadir Efendi’nin köleliğin yasaklanmasından önceki evliliklerinden 

Suhendan da Abhaz kökenli idi. 54 

Köleliğin yasaklanmasından sonraki evlilikler Şehzade Abdülkadir Efendi 

örneğindeki gibi subay kızları olabilmekteydi. Yine II. Abdülhamid’in diğer 

oğullarından Ahmed Nureddin Efendi padişahın yaverlerinden Hüsnü Paşa’nın 

kızı Ayşe Andelib Hanım’la; Ahmed Efendi ise bir Çerkez Binbaşı’nın kızı 

Fahriye Hanım’la evlenmişlerdi. Asker kökenlilere ilave olarak tercih edilen 

diğer bir grup da daha üst düzey ailelerin kızlarıydı. Örneğin Şehzade 

Abdürrahim Efendi 1919’da Prenses Emine Hanım’la, Osman Fuad Efendi de 

Prenses Kerime ile evlenmişti. 55 Kerime ve Emine hanımlar Osmanlı son 

döneminde sadrazamlık yapan Mısır Hidiv ailesinden Said Halim Paşa’nın 

kardeşi Abbas Halim Paşa’nın kızlarıydı. 56 

Sonuçta şehzade evliliklerinde önemli bir dönüm noktası olan köleliğin 

kaldırılması ve Nizamname’nin yürürlüğe girmesinden sonraki dönemde 

şehzadeler, Osmanlı ya da Mısır hanedan ailesinden, asker kökenlilerin yahut 

bazı üst düzey devlet görevlilerinin kızlarıyla evlendiler. Hanedanın yurt dışına 

çıkmasından sonra ise şehzadelerin yine de evlenecekleri kızların kökeni ve 

sosyal statüsü konusunda hassas davrandıkları fakat maddi imkânsızlıklar ve 


52 Mehmed Selim’in eşlerinden Dürrüyekta Kafkasyalı Karzeglerden, diğer eşi Eflakyar 

Batum doğumlu; Nilüfer Abhaz; Gülnaz ise Çerkes’di. Açba, Bir Çerkes Prensesinin Harem 

Hatıraları, s.75-79. 

53 İbrahim Tevfik Efendi’nin eşlerinden Fevziye Abhaz kökenli olup, tanıdıkları 

vasıtasıyla küçük yaşta saraya verilmiş, burada eğitilmiş, sonra şehzadeyle evlendirilmişti. 

Açba, Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları, s.97-98. 

54 Abhaz kökenli olan Suhendan Hanım’ın ailesi Tokat’ta ikamet etmekteydi. Açba, Bir 

Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları, s.256-257. Şehzadenin diğer eşleri Mislimelek ve 

Mihriban da muhtemelen Kafkasya kökenliydi. Örik, Bilinmeyen Yaşamlarıyla Saraylılar, s. 

53–54; Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, s.237. 

55 Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, s.240–245. 

56 Örik, Bilinmeyen Yaşamlarıyla Saraylılar, s.192–193.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

başka nedenlerle istenilenlerin hayata geçirilemediği ve farklı sosyal sınıf ve 

etnik yapıdaki kızlarla evlilik yaptıkları anlaşılmaktadır. Nitekim II. 

Abdülhamid’in sonuncu oğlu Mehmed Abid Efendi Arnavutluk Kralı Ahmed 

Zago’nun kız kardeşi Prenses Seniye ile ve Osman Ertuğrul Efendi eski Afgan 

kraliyet ailesinden Zeynep Hanım’la evlenirken Burhaneddin Efendi bir 

Amerikalı ile ve Mehmed Fahreddin Efendi de bir Rum kızıyla evlenmişlerdi. 57 

Köleliğin ilgası, bir taraftan tercih edilecek kızların ailesinin sosyal 

statüsünü ciddi şekilde gündeme getirirken öte yandan da bir şehzadenin 

evlenebileceği yahut aynı çatının altında birlikte yaşayabileceği kadın sayısına da 

doğal olarak müdahale anlamı taşımaktaydı. Daha önceleri nikâhlı eşlere ilave 

olarak cariyelerle birlikte yaşama ve onlardan çocuk sahibi olabilmek mümkün 

olduğundan birlikte yaşanılan kadın sayısında kesin bir sınır yoktu. Nitekim II. 

Abdülhamid’in Kadınefendi unvanı taşıyan ilk dört eşinin dışında İkbal ve 

cariyeleri de bulunmaktaydı. 58 Benzer durum diğer padişahlar için de söz 

konusuydu. Cariyeliğin kaldırılması teorik olarak İslam Hukuku icabı üst sınır 

olan en fazla dört kadınla evliliği mümkün kılıyordu. Hanedanla ilgili 

düzenlemelerde böyle bir sınıra değinilmemiş, muhtemelen buna gerek 

duyulmamıştı. Hem Nizamname’nin hem de Kararname’nin şehzade 

evlilikleriyle ilgili bölümlerinin düzenlenme şekli göz önüne alındığında 

şehzadelerin nikâhlı bir şekilde evlenecekleri ve bunun da kayıt altına 

alınacağının vurgulanması, dolaylı olarak maksimum sınırın ne olacağını işaret 

etmekteydi. 

Köleliğin kaldırılması yalnız hanedanı ve hanedan hukukunu değil 

umumun hukukunu da derinden etkilemişti. Örneğin, 1917’de hazırlanan 

Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nde kölelik mevzuuna yer verilmedi. Hâlbuki daha 

önceleri cariyelerle evlenme, bunun hukuki süreç ve sonuçları İslam Hukukuyla 

ilgili kitapların nikâh, talâk ve miras bölümlerinde önemli bir yer işgal ederdi. 

Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nin esbâb-ı mucibesi hakkında komisyon tarafından 

tanzim edilen mazbatada, köleliğin kaldırılmış olması hasebiyle kölelikle ilgili 

konulara yer verilmesine gerek duyulmamıştı. 59 



59 Mazbatada kölelikle ilgili meselelere yer verilmemesinin sebepleri özetle şu şekilde 

belirtilmişti: İslamiyet’in sadece savaş esirliği nedeniyle cevaz verdiği kölelik Osmanlı’da 

kaldırılmıştır. Öte yandan devletlerarası hukukta artık esirler köle olarak kabul 

edilmemektedir. Yine Osmanlı Devleti, 1856 Paris Anlaşması’yla Avrupalı bir devlet 

sayıldığından daimî harp durumu ortadan kalkmıştır. Kanun-ı Esasi’de Osmanlı 

vatandaşlarının “hürriyet-i şahsiyelerine mâlik oldukları” vurgulanmıştır. Bütün 

bunlardan dolayı Osmanlıda gerek yabancı gerek Osmanlı vatandaşı bir kölenin 

mevcudiyetinden söz edilemeyeceğinden köleliğe dair hükümlerin Osmanlı Devleti’nde 

geçerli olmasının söz konusu olamayacağı belirtilmiş ve şu ifadelere yer verilmişti: 

“esbâb-ı sâlifeye binaen Memâlik-i Osmaniyeye ait olan iş bu kanun layihasında 

183

184 

CEVDET KIRPIK 

Hukuk-ı Aile Kararnamesi, cariyelerle evlenmeye dair düzenleme 

yapmadığı gibi çok evliliği sınırlayıcı tedbirler de almıştı. Çok eşliliğin vecibeden 

olmadığı bilakis umûr-ı caizeden görüldüğü belirtilerek hiçbir kadının kumaya 

razı olmayacağı vurgulanarak çok eşliliği önleme gayesine yönelik olarak 38. 

madde konulmuştu. Madde şöyleydi: “Üzerine evlenmemek ve evlendiği sûrette kendisi 

veya ikinci kadın boş olmak şartıyla bir kadını tezevvüc sahih ve şart mu’teberdir”. 

Böylece nikâh esnasında kadının tek eşli bir hayatı kabul ettirebilmesinin 

mümkün olduğu vurgulanıyordu. Bunu kayıt altına almak için de 37. madde 

konulmuştu. Maddeye göre; 

“Esnâ-yı akitte hâtıp ve mahtûbeden birinin ikametgâhı bulunan kaza hâkimi 

veya bunun izinnâme-i mahsus ile mezun kıldığı nâib hazır bulunup akitnâmeyi tanzim 

ve tescil eder.” 60 

Netice itibariyle 1917’de hazırlanan Hukûk-ı Aile Kararnamesi, hanedan 

üyelerini istisna etmediğinden onlar için de tek eşlilik tavsiye edilmiş oluyordu 

ve şehzadelerle evlenecek kızlara da bir anlamda yol gösterilmiş olunuyordu. 

Mevcut kaynaklar incelendiğinde şehzadelerin eş sayısı hakkında fikir 

sahibi olunabilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki hanedan da ülkedeki çok eşliliğe 

yaklaşım konusundaki değişim ve farklılaşmaya yabancı değildi. Nitekim Ömer 

Faruk Efendi’nin Sabiha Sultan’la evlenerek tek eşliliğe rıza göstermesi, bu 

değişimin bir göstergesiydi. Celal Nuri gibi Garpçıların milletin sözcülüğüne 

bürünerek şehzadelerin çok evlilik yapmasını sorgulaması ve eleştirmesi de 

kamuoyunun bu konuya bakış açısını değiştirme girişimlerinin bir göstergesidir. 

Çok eşliliğin son dönem Osmanlı şehzadeleri arasında eskisi kadar revaçta 

olmadığını gösteren bazı deliller mevcuttur. Örneğin Ekim 1921’de Mehmed 

Reşad’ın oğulları Ziyaeddin ve Ömer Hilmi Efendilerin aile efradını gösteren 

Hanedân Defteri’ndeki bir liste mevcuttur. Ziyaeddin Efendi’nin aile efradını 

gösteren listede bir eşi, beş kızı ve iki de oğlu bulunmaktaydı. Ömer Hilmi 

Efendi’nin ailesi ise daha küçüktü; onun bir oğlu ile bir kızı vardı. 61 Aslında 

Ziyaeddin Efendi’nin çocukları toplamda üç eşinden dünyaya gelmişlerdi. Fakat 

rakîklere dair ahkâmdan bahse mahal görülmemiştir.”Ahmet Akgündüz, Mukayeseli İslam 

ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Diyarbakır, 1986, s.313–316. 

60 Akgündüz, Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, s.335. 

61 1921 yılı itibariyle Ömer Hilmi Efendi’nin aile efradı Bahtıter Hanımefendi, Mukbile 

Sultan ve Mahmud Namık Efendi’den; Ziyaeddin Efendi’nin aile efradı ise Perizad 

Hanımefendi, Behiye Sultan, Düriye Sultan, Rukiye Sultan, Hayriye Sultan, Lütfiye 

Sultan, Mehmed Nazım Efendi ve Ömer Fevzi Efendi’den oluşmaktaydı. BOA, 

Hanedân Defteri, No:2, s.53. Bunlardan Behiye Sultan Perniyan Hanım’dan, Düriye ve 

Rukiye Ünsiyar Hanım’dan, Hayriye ve Lütfiye Perizad Hanım’dan doğmuşlardı. BOA, 

İ. DUİT, 5/110, 18 Teşrîn-i sani 1326/1 Aralık 1910. Ömer Hilmi Efendi ilk eşi 

Nesimter Hanım’ı Ocak 1915’te boşamıştı. BOA, Hanedân Defteri, No:2, s.17. 25 Kânunı 

sani 1330/7 Ocak 1915.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

kayıt tarihi itibariyle diğer eşlerinden ya boşanmıştı ya da ölmüşlerdi. Çünkü 

onun üç eşi bulunmaktaydı. 62 

II. Abdülhamid’in oğullarının evliliklerinde de benzer bir durumu görmek 

mümkündür. Padişahın 1872 doğumlu en büyük oğlu Mehmed Selim Efendi 

1904’e kadar tek eşli iken ilk eşinin ölümünden sonra üç eş daha almıştı. Diğer 

şehzadeler Ahmed Efendi (doğum tarihi 1878), Burhaneddin Efendi (doğum 

tarihi 1885, Abdürrahim Efendi (doğum tarihi 1894) ve Ahmed Nureddin 

Efendi (doğum tarihi 1901) 1924’te yurt dışına çıkarılmadan önce tek eşli 

idiler. 63 Ancak bu yeni kuşak şehzadelerin aksine 1857 doğumlu Yusuf İzzeddin 

Efendi’nin padişahlar gibi hem eşleri hem de odalıkları vardı. Eş zamanlı olarak 

şehzadenin dört nikâhlı eşi ile üç de odalığı bulunmaktaydı. 64 Şehzadelerin eş 

sayısı yapılan yeni evlilikler ve boşanmalar nedeniyle değişebilmekteydi. 

Şehzadelerin Boşanması: 

Hanedan-ı Saltanat Nizamnamesi’nde şehzadelerin boşanmasına dair 

herhangi bir açıklama getirilmemişti. Şehzade nikâhlarının İslam Hukuku 

esaslarına göre yapılacak olması, boşanmanın da aynı usullerle yapılacağı 

anlamına geldiğinden herhangi bir izahata gerek görülmemiş olmalıydı. 

Nizamname’nin aksine 1922 tarihinde yürürlüğe giren Kararname’de 

boşanmayla ilgili kısımlar yer aldı ve 18. maddede ayrıntılı bir şekilde 

düzenlendi. Şehzade ile eşi arasında anlaşmazlık çıktığında izlenecek usul şu 

şekilde izah edilmişti: 1. Taraflardan biri durumu padişaha bildirir. 2. Padişah, 

incelenmesi için meseleyi Encümen-i Âlî’ye gönderir. Bu inceleme sırasında 

Fetva Emini de Encümen toplantısında hazır bulunur. Encümen meseleyi çeşitli 

yöntemlerle derinlemesine araştırır. 3. Konu ya taraflara bizzat yahut dolaylı 

olarak sorulur. 4. Aralarının düzelmesi için belirli bir süre tanınır. 5. Araları 

düzelmediği durumda anlaşmazlığın çeşit ve içeriğine göre nikâh akdinin 

şehzade tarafından sona erdirilmesi yahut usul-i şer’îsine göre nikâh akdinin 

feshi için mazbata hazırlanarak padişaha sunulur, padişah iradesiyle durum yazılı 

olarak tebliğ olunur. 65 

Burada boşanma konusundaki yenilik esas itibariyle şehzade eşinin 

lehineydi. Çünkü İslam Hukukuna göre şehzadenin zaten kimseye danışmadan 

eşini boşama hakkı vardı. Hâlbuki yeni düzenlemeyle şehzade, eşinden memnun 

olmasa ve boşanmak istese bile doğrudan boşama yoluna gidemeyecekti. Böyle 

62 Ünüvar, Saray Hatıralarım, s.122. 

63 BOA, İ.DUİT, 5/116, 6 Ağustos 1333/6 Ağustos 1917; Osmanoğlu, Babam 

Abdülhamid, s.40–245. 

64 II. Meşrutiyet’in ilanından bir süre sonra hepsiyle aynı gün nikâhlandığı cariye kökenli 

dört eşi Züleyha Cavidan, Nazikeda, Tabende ve Leman Hanımlar; odalıkları ise 

Bedricemal, Sezaver ve Mölon’du. Örik, Bilinmeyen Yaşamlarıyla Saraylılar, s.175–177. 

65 BOA, Hanedân Defteri, No:2, s. 62; Takvim-i Vakayi, nr:4386, 9 Şubat 1338/1922, s.3. 

185

186 

CEVDET KIRPIK 

bir hükmün konulmasında şehzade evliliklerinin düzenli bir şekilde devam 

etmesini sağlama ve hanedanın şan ve şerefini muhafaza etme düşüncesi 

olmalıydı. Eğer tarafların artık bir arada yaşayamayacakları anlaşılırsa boşanma 

“imam-ı hazret-i şehriyarî ile mâbeyn-i hümâyun memurîninden iki zât muvacehesinde” 

gerçekleştirilecek ve ilgili sicillere kaydedilecekti (Madde:19). Şehzade, padişaha 

müracaat etmeksizin eşini boşarsa ne olacaktı? Bu sorunun cevabı da 20. 

maddede verilmekteydi. Bir şehzade eşini padişahtan izinsiz olarak boşarsa 

Encümen-i Âlî tarafından alınacak kararlara uymak zorunda kalacaktı. Böyle bir 

durumda mihr ve nafaka ile “idaresini temin için Encümence tensib edilecek mikdâr-ı 

meblağ her ay hazine-i maliyece” şehzadenin tahsisatından kesilerek boşanan kadına 

verilecekti. Bu durum onun yeni bir evlilik yapmasına kadar devam edecekti. 

Eğer boşanan eşin, şehzadeden bir çocuğu varsa evlilik sebebiyle Encümen-i 

Âlî, duruma göre nafakanın tamamının kesilmesine ya da bir kısmının 

ödenmesine karar verebilecekti. Şehzadeden ayrılan bir kadın, başka bir evlilik 

gerçekleştirdiği zaman hanedan ile alakası tamamen kesilecek, şehzadenin 

ölümü sonrasında yapılan evlilik de bu kurala dâhil olacaktı. 66 

Kararname ile getirilen yenilik 1917 tarihli Hukûk-ı Aile Kararnamesiyle 

benzerlik göstermekteydi. Eşlerin ayrılmasında takip edilecek usule dair konu 

Kararname’nin Esbâb-ı Mûcibe Layihası’nda “Aile Meclisi” başlığı altında 

açıklanmaktaydı. Burada özetle Hanefî Mezhebi’nin değil Mâlikî Mezhebi’nin 

uygulamasının tercih edildiği belirtilmekte, buna göre taraflar istesin ya da 

istemesin hakem heyeti teşkil olunmaktaydı. Heyet öncelikle ailenin devamını 

temin için uğraşacak eğer mümkün değilse, suçlu tarafın aleyhine sonuçlar 

doğuracak şekilde evlilik sona erdirilecekti. 67 Öyle anlaşılıyor ki Hukûk-ı Aile 

Kararnamesi’ndeki hükümler ve bu arada “Aile Meclisi”, Hanedân-ı Âl-i Osman 

Kararnamesi hükümlerine yol göstericilik yapmıştı. 

Tıpkı evlenmede olduğu gibi boşanmada da şehzadelere ait kayıtlar 

sultanlarla kıyaslandığında son derece sınırlıdır. Bilgiler hem sayısal anlamda 

sınırlı hem de içerik bakımından daha kısa adeta özet niteliğindedir. Şehzade 

66 Takvim-i Vakayi, nr:4386, 9 Şubat 1338/1922, s.3; BOA, Hanedân Defteri, No:2, s.62. 

67 Hukûk-ı Aile Kararnamesi’nin 130. maddesi şu şekilde düzenlenmişti: “Zevceyn 

beyninde niza’ ve şikak zuhur edipde tarafeynden biri hâkime müracaat ederse hâkim, 

tarafeyn ailelerinden birer hakem tayin eder. Bir veya iki taraf ailesinden hakem tayin 

edilecek kimse bulunamaz veya bulunup da hakem olacak evsâfı hâiz olmazsa hariçten 

münasiplerini tayin eder. Bu surette teşekkül eden aile meclisi tarafeynin ifadât ve 

müdafaatını tedkik ile beyinlerini ıslaha çalışır. Kabil olmadığı surette kusur zevcte ise 

beyinlerini tefrik eder ve zevcede ise mehrin tamamı veya bir kısmı üzerine muhalaa 

eyler. Hakemler ittifak edemezler ise hâkim, evsâf-ı lazimeyi haiz diğer bir heyet-i 

hakemiye veya tarafeyne karabeti olmayan üçüncü bir hakem tayin eyler. Hakemlerin 

verecekleri hüküm, katî ve nâ-kabil-i itirazdır.” Bir sonraki maddede ise söz konusu 

heyet tarafından gerçekleştirilecek talâkın “talâk-ı bain” olacağı belirtilmekteydi. 

Akgündüz, Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, s.329.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

boşanmalarına dair ilk ve detaylı denilebilecek tek kayıt Ömer Hilmi Efendi’nin 

boşanmasıyla ilgiliydi. Dönemin padişahı Mehmed Reşad’ın oğlu olan Şehzade 

Ömer Hilmi Efendi’nin eşini boşaması, 7 Ocak 1915 tarihi ile Hanedân Defteri’ne 

kaydolundu. Boşanma kaydı, Defter’de şu şekilde yer almıştı: 68 

“Şehzade devletlû necâbetlû Ömer Hilmi Efendi hazretleri tarafından hâk-i 

pây-ı hümâyun-ı cenâb-ı mülûkâneye takdim kılınıp Hanedân Saltanat Umûrunun 

Rü’yetine Mahsus Meclis’e havâle buyrulan ârizaya ve şühûdü’l-hâl cânibinden 

tanzim olunan vesîkaya nazaran müşârünileyhin birinci zevcesi Nesimter Hanım’ı 

beynlerinde adem-i imtizac vukuuna mebnî bir talâk ile tatlîk eylediği ve 

mumâileyhâdan mütevellid evlâdı da olmadığı anlaşılmış olmasıyla meclis-i mezkûr 

kararıyla şerefmüteallik buyrulan irâde-i seniyye-i cenâb-ı padişâhî mantûk-ı âlisine 

tevfikan keyfiyet talâkın savb-ı sâmi-i sadaretpenâhilerine tebliğine ibtidâr kılındı. 

Olbabda emr u ferman hazret-i men-lehü’l-emrindir. Fî 12 Rebî‛ü’l-evvel sene 1333 ve 

Fî 25 Kânun-ı sani sene 1330. Serkâtib-i hazret-i şehriyârî Ali Fuad” 

Şehzade’nin Nesimter Hanım’ı boşamasıyla alakalı dikkat çeken öncelikli 

husus, boşanmanın Meclis huzurunda değil, şühûdü’l-hâl denilen şahitler 

huzurunda gerçekleşmesiydi. Söz konusu boşanma vesikasının saraya ve 

Meclis’e sunulması sadece bilgilendirme ve tescil amaçlı görünüyor. Ortada 

evlilikten doğan çocuk da olmadığından başkaca bir amaç olmasa gerektir. Oysa 

sultanların boşanmasında durum tamamen farklıydı. Öncelikle boşamaya yetkili 

sultan saraya gelerek boşamayı bizatihi bir heyetin huzurunda gerçekleştirirdi. 

Sultanların talâk şekli de farklıydı. Sultanlar eşlerinden “talâk-ı bâin” denilen 69 ve 

geri dönüşü ancak bir nikâhla mümkün olabilen bir boşanmayla ayrılırken, 

şehzade bir talâkla boşanmıştı. 70 Bir talâk, üçüncü olmamak kaydıyla 

istenildiğinde nikâh akdine gerek duyulmadan eşlerin tekrar bir araya gelebilmesi 

anlamına gelmekteydi. 71 Şehzade boşanmalarıyla sultanlarınki arasında bulunan 

bazı farklara rağmen benzerlikler de mevcuttu. Öncelikle boşanmada üstünlük 

hanedan üyelerindeydi. Diğer benzerlik ise beyan edilen boşanma sebebiydi. 

Her ikisinde de ortak boşanma sebebi vesikalara “adem-i imtizac” yani 

uyuşmazlık, anlaşamama olarak yansımıştı. 

68 BOA, Hanedân Defteri, No:2, s.17. 25 Kânun-ı sani 1330/7 Ocak 1915. 

69 Bilmen, talâk-ı bâini şu şekilde izah etmiştir: “Talâk-ı bâinin hükmü, hürmettir. Yani: 

bu talâk ile ayrılık hâsıl, zevciyyet zail olub zevcin nikâhı devam ettirmeğe hakkı kalmaz. 

Derhal firkat vuku bulur, usulü dairesinde nikâh tecdid edilmedikçe zevciyyet idame 

edilmiş olamaz. Zevc ile zevce arasında tevarüs cereyanı kesilir.” Ömer Nasuhi Bilmen, 

Hukuk-ı İslâmiyye ve Istıhalat-ı Fıkhiyye Kamusu, II, İstanbul, 1968, s.229. 

70 BOA, Hanedân Defteri, No:2, s. 72. 25 Şevval 1340/22 Haziran 1338. 

71 Bilmen, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istıhalat-ı Fıkhiyye Kamusu, s.202. Bir talakla boşama Ric’î 

Talâk içerisinde kabul ediliyor olup bu da “erkeğe, yeni bir nikâha ihtiyaç olmadan tek 

taraflı irade beyanı ile boşadığı eşine dönebilme imkânı veren talâktır.” İbrahim Paçacı, 

“Ric’î Talak”, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Yayına Hazırlayan: İsmail Karagöz, Ankara, 2010, 

s.557. 

187

188 

CEVDET KIRPIK 

Ziyaeddin Efendi, zorunda olmadığı halde boşanma olayını babası 

Mehmed Reşad’ın dolayısıyla da Hanedân Umûrunun Rü’yetine Mahsus 

Meclis’in onayına sunmuştu. Fakat dönemde boşanan şehzadelerin hepsi 

boşanmalarını bu şekilde onaylatmıyorlardı. Örneğin Şehzade İbrahim Tevfik 

Efendi, boşanma işlemini saraya ve dolayısıyla da Meclis’e başvurmaksızın 

gerçekleştirmiş, tescil ettirmemişti. Şehzade, karısı Emine Hanım’ı hamile iken 

23 Nisan 1916’da boşamış, boşanma olayı Emine Hanım’ın doğum yapması 

nedeniyle yani dolaylı olarak belgelere geçmişti. 72 

Boşandığı bilinen diğer şehzadeler Burhaneddin ve Abdürrahim Efendi’nin 

boşanma kayıtları da Hanedan Defteri’ne kaydedilmemişti. 73 Ömer Faruk 

Efendi ise boşanma yetkisini verdiği eşi Sabiha Sultan’dan çok sonra, sürgün 

yıllarında boşandı. Nikâh kaydına göre boşayan tarafın sultan olması gerekirken 

eldeki bilgilere göre boşamayı şehzade gerçekleştirmişti. 74 

Boşanan eşin yanında eğer şehzadenin bir çocuğu varsa ona maaş 

bağlanmaktaydı. Mesela Abdülkadir Efendi’nin daha önce boşadığı eşlerinden 

Mihriban’dan doğan ve annesiyle kalan Mehmed Orhan Efendi’ye 1915 yılı 

itibariyle babasının maaşından kesilerek aylık 5.000 kuruş maaş verilmekteydi. 75 

Ödenen bu para kayıtlarda “nafaka” olarak zikredilmiyor ama o mahiyette 

olduğu açıktır. Bununla birlikte şehzadenin annesine nafaka ve benzeri herhangi 

ödemeden bahsedilmemekteydi. Burhaneddin Efendi ise boşadığı karısı Hidayet 

Hanım’a küçük bir ev ile bir miktar nafaka vermişti. 76 1913 tarihli 

Nizamname’de şehzade eşlerine nafaka verileceğine dair herhangi bir hüküm 

yokken 1922 tarihli kararnameye bu husus eklenmişti. 77 

72 Şehzade’nin Emine Hanım’dan 20 Ağustos 1916 tarihinde doğan kızına Fethiye adı 

verildi. Doğumu Sadrazam Mehmed Said ile Âyandan Faik ve Nuri Beyler tasdik ettiler. 

BOA, Hanedân Defteri, No:2, s.36, 5 Teşrîn-i evvel 1332/18 Ekim 1916. 

73 Leyla Açba, ablası Hidayet Hanım’ın kocası Burhaneddin Efendi’nin, önce ilk eşi 

Hidayet Hanım’ı ve ardından da ikinci eşi Aliye Hanım’ı boşadığını; teyzesinin oğlu 

Abdürrahim Efendi’nin de Prenses Emine’yi boşadığını belirtmektedir. Açba, Bir Çerkes 

Prensesinin Harem Hatıraları, s.308, 359-362. 

74 Bardakçı, Son Osmanlılar, s. 77; Ali Vâsıb Efendi, Bir Şehzadenin Hâtırâtı, s.347. 

75 BOA, İ.DUİT, 4/44. 9 Şaban 1333/ 9 Haziran 1331/22 Haziran 1915. Açba, Şehzade 

Abdülkadir tarafından boşanan ve çocuğu bulunmayan Sühendan Hanım’ın, maaşsız ve 

nafakasız bir şekilde kaldığını, bunun üzerine devrin padişahı Mehmed Reşad’a 

başvurarak maaş talebinde bulunduğunu ve Cumhuriyet’in ilanına kadar kendisine aylık 

bir miktar maaş bağlandığını belirtmektedir. Açba, Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları, 

s.256-257. 


77 Kararnamenin 18. maddesinde; “Gerek talâk ve gerek fesih sûretinde zevce-i 

mumâileyhânın mihri ve Encümen-i Âlîce takdir olunacak nafaka-yı şer’îyesi şehzade-i 

müşârünileyhin muhassasâtından hazine-i maliyece kat’ ve tevkif edilerek kendisine îtâ 

olunur.” şeklinde ifade edilmişti. Takvim-i Vakayi, nr:4386, 9 Şubat 1338/1922, s.2.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Şehzadelerin boşanma usulleri bir yana II. Abdülhamid’in oğulları 

merkezinde düşünüldüğünde boşanmanın hanedanda gerek Türkiye’deyken ve 

gerekse yurt dışına gönderildikten sonra yaygın olduğu söylenebilir. Nitekim söz 

konusu padişahın çocuklarından zikredilenlerin dışında Mehmed Selim Efendi 

ve Mehmed Abid Efendi de eşlerinden ayrılmışlardı. 78 

Sonuç: 

Altı yüzyılı aşan Osmanlı tarihinde şehzadelerin evlenme usulünde üç farklı 

uygulamanın belirgin olduğu söylenebilir. Yaklaşık XVI. yüzyıla kadar olan 

dönemde daha çok komşu Müslüman Türk veya Hıristiyan devlet 

hanedanlarının kızlarıyla evlilik; bu yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar 

cariyelerle evlilik, bu tarihlerden ve özellikle 1910’lu yılların başından itibaren ise 

Müslüman ya da Türk unsurların kızlarıyla evlilik diye dönemlendirilebilir. Fakat 

bu genel bakışın detaylarına inildiğinde Kafes hayatının kaldırılması, şehzade 

iken çocuk sahibi olabilme hakkı, 1909’da ülkede köleliğin tamamen ilgası, 

Hanedan-ı Saltanat Nizamnamesi ve Hanedan-ı Âl-i Osman Umûru Hakkında 

Kararname’nin düzenlenmesi gibi gelişmeler şehzade evliliklerinde yaşanan 

değişimin köşe taşlarını oluşturmuştu. 

Şehzade evlilikleriyle ilgili değişim, özellikle XIX. yüzyılın ortalarından 

itibaren hız kazandı. Esas itibariyle hanedandaki değişim Batıyla olan 

münasebetlerin sıklaşmasına paralel olarak bütün devlet ve toplum yapısındaki 

değişimden kopuk değildi. XX. yüzyılın başlarında şehzadelere eş sağlayan ana 

kaynak, sarayda ve hanedan mensuplarının konaklarında yetiştirilmiş Çerkez ya 

da Abaza kökenli kızlardı. 

II. Meşrutiyet döneminde değişen ülke ve dünya şartları yalnız devletin 

genel siyasi ve toplumsal yapısı üzerinde değil, aynı zamanda hanedan üzerinde 

de etkili olmuştu. Yeni dönemde evlenilecek kızlar ile bu kızların seçimi usulü 

önemli ölçüde değişime uğradı. Bu bağlamda köleliğin yasaklanması ve özgürlük 

ortamında şehzadelerin hal ve hareketleri gibi sebepler evlenme usullerinin yazılı 

hale getirilmesine etki etti. Ne var ki yapılan evliliklerin hepsi çizilen sınırlar 

dâhilinde olmadı ve sultanların evliliklerinin kayıt altına alınmasındaki hassasiyet 

şehzadelerinkinde gösterilemedi. 

Nizamname hükümlerine göre hükümet, daha önce hiç olmayan bir 

uygulama ile şehzadelerin evleneceği kızların kimliği üzerinde ciddi bir etkiye 

sahip olmuştu. Hele de padişahın oldukça pasif, hükümet üyelerinin 

olabildiğince aktif olduğu bir dönemde müdahalelerin kaçınılmaz ve belirleyici 

olduğu göz ardı edilemez. Şehzadelerin evliliklerini Meclis gündemine 

getirmekten ve kayıt altına almaktan çekinmelerinde hükümetin bu pozisyonu 

da etkili olmalıdır. Belki de bu nedenle 1922 yılında Kararname hazırlıkları 


189

190 

CEVDET KIRPIK 

sürerken hanedan üyelerinden bazıları Encümen-i Âli-i Hanedan’da hükümet 

üyelerinin bulunmasına şiddetle muhalefet etmişler ve bu muhalefetin neticesi 

olarak Meclis’teki hükümet üyesi sayısı azaltılmıştı. 

Sonuçta II. Meşrutiyet döneminde hanedanın erkek üyelerinin evlenme 

usullerinde bir takım değişimlerin yaşanması kaçınılmaz olmuştu. Artık sarayda 

yetişen cariye kökenli kızların yerine Mısır Hidiv ailesi, asker kökenliler ve üst 

düzey sivil memurlar ile Osmanlı hanedan kızları tercih edilmeye başlanmıştı. 

Bu, yüzlerce yıl süren geleneğin değişmesi anlamına gelmekteydi. Bütün bunlar 

hanedanın zamanın getirdiği bir takım ihtiyaç ya da eğilimlerden istisna 

tutulamadığının birer göstergesiydi. Böylece ülkede Batılılaşma çerçevesinde 

esen değişim rüzgârı, toplumun hemen her kesimi gibi hanedan ailesini de içine 

alacak şekilde etkilemekteydi.

Kaynakça 

Arşiv Belgeleri 


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), İ. DUİT (Dosya Usulü İradeler, 

BOA, Hanedân Defteri, No. 2. 

BOA, HSD (Satın Alınan Evrak), AFT(Ali Fuat Türkgeldi Evrakı). 

BOA, Y. PRK. ML (Yıldız Perakende Evrakı Maliye Nezareti Maruzatı). 

Gazeteler 

Takvim-i Vakayi, nr:4386, 9 Şubat 1338/1922. 


AÇBA, Leyla, Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları, İstanbul 2010. 

Ahmed Lütfi Efendi, Vak’a-Nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi, cilt: IX, Yayına Hazırlayan: 

M. Münir Aktepe, İstanbul 1984. 

AKYILDIZ, Ali, Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, İstanbul 1998. 

ALDERSON, A.D., Osmanlı Hanedânının Yapısı, Çeviren: Şefaettin Severcan, İstanbul 

1998. 

Ali Vâsıb Efendi, Bir Şehzadenin Hâtırâtı Vatan ve Menfâda Gördüklerim ve İşittiklerim, 

Hazırlayan: Osman Selahaddin Osmanoğlu, İstanbul 2005. 

Âşıkpaşaoğlu, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, Hazırlayan: H. Nihal Atsız, Ankara 1985. 

BARDAKÇI, Murat, Son Osmanlılar Osmanlı Hanedanının Sürgün Öyküsü, İstanbul 2006. 

BARDAKÇI, Murat, Şahbaba, İstanbul, 2006. 

BARDAKÇI, Murat, Son Osmanlılar Osmanlı Hanedanının Sürgün ve Miras Öyküsü, İstanbul 

2008. 

BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslamiye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kamusu, II, İstanbul, 

1968. 

Celal Nuri, “Hanedan-ı Saltanat Kanunu”, İctihad, 7 Mart 1329/20 Mart 1913, nr:57. 

CİN, Halil, İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya 1988. 

Cevdet Paşa, Tezâkir 13-20, Yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara 1991. 

DAVİES, Norman, Avrupa Tarihi, Çevirenler: Burcu Çığman-Elif Topçugil-Kudret 

Emiroğlu-Suat Kaya, Ankara 2006. 

DEMİRBAŞ, Bülent (Yayınlayan), Meclis-i Mebusan ve Âyân Reisi Ahmed Rıza Bey’in 

Anıları, İstanbul 1988. 

DÖNDÜREN, Hamdi, Delilleriyle İslam Hukuku Şahıs, Aile ve Çözümlü Miras, İstanbul 

1983. 

EROĞLU, Haldun, Osmanlı Devleti’nde Şehzadelik Kurumu, Ankara 2004. 

191

192 

CEVDET KIRPIK 

Hurşid Paşa, “Sultan Reşad’ın Başyaveri Hurşid Paşa’nın Saray Hatıraları”, Hayat Tarih, 

sayı:5, Haziran 1965. 

İNAN, Arı (Yayıma Hazırlayan), Enver Paşa’nın Özel Mektupları, Ankara 1997. 

KIRPIK, Cevdet, “Nizamname Dışı Bir Evlilik Şehzade Sayılmayan İki Çocuk,” 

Toplumsal Tarih, sayı:170, Şubat 2008. 

KIRPIK, Cevdet, “Anadolu'da Savaş, İstanbul'da Kanun Hazırlığı ve Hanedân-ı Âl-i 

Osman Kararnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 

2009, Sayı:19. 

KIRPIK, Cevdet,"Hanedân-ı Saltanat Nizamnâmesi ve Uygulanması", Belleten, 269, Cilt: 

LXXIV-Sayı: 269-Yıl: 2010 Nisan. 

KOLOĞLU, Orhan, Son Sadrazam Milli Mücadele Taraftarı Ahmed Tevfik Paşa, İstanbul 

2007. 

Leyla (Saz) Hanım, Anılar 19. Yüzyılda Saray Haremi, Çeviren: Şen Sahir Sılan, İstanbul 

2000. 

Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi, cilt: I, Yayınlayanlar: Faik Reşit Unat- 

Mehmed A. Köymen, Ankara 1995. 

Naciye Sultan, Enver Paşa’nın Eşi Naciye Sultan’ın Hatıraları: Acı Zamanlar, Yayına 

Hazırlayan: O. Gazi Aşiroğlu, İstanbul 1990. 

Meclis-i Âyân Zabıt Ceridesi, cilt:1, İçtima:40, 27 Şubat 1331(1916), Ankara 1990, s. 316– 

317. Meclis-i Âyân Zabıt Ceridesi, cilt:1, İçtima:12, 1 Kânun-ı evvel 1332 (1916), 


OKDAY, İsmail Hakkı, Yanya’dan Ankara’ya, İstanbul 1994. 

OSMANOĞLU, Ayşe, Babam Abdülhamid, İstanbul 1986. 

ÖRİK, Nahid Sırrı, Bilinmeyen Yaşamlarıyla Saraylılar, Hazırlayan: Alpay Kabacalı, 


PAÇACI, İbrahim, “Ric’î Talak”, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Yayına Hazırlayan: İsmail 

Karagöz, Ankara 2010. 

PEİRCE, Leslie P., Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, 

Çeviri: Ayşe Berktay, İstanbul 2000. 

ŞEHSUVAROĞLU, Bedî, “Veliahd Yusuf İzzeddin Efendi’ye Dair”, Hayat Tarih, 

Haziran 1974. 

TÜRKGELDİ, Ali Fuad, Görüp İşittiklerim, Ankara 1951. 

ULUÇAY, Çağatay, Harem II, Ankara, 1992. 

ULUÇAY, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, İstanbul 2001. 

ULUÇAY, Çağatay, “Fatma ve Safiye Sultanların Düğünlerine Ait Bir Araştırma,” 

İstanbul Enstitüsü Mecmuası, IV, 1958. 

UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Ankara 1988.

II. Abdülhamid Döneminde Rumeli’de 

Maarifin Teftişi 

Inspection of Educational Institutions in Rumelia 

during the Abdülhamid II Period 

Özet 

Arzu M. Nurdoğan ∗ 

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uluslararası politik, 

ekonomik, idari ve hukuki yapıda meydana gelen hızlı dönüşümün, 

Osmanlı İmparatorluğu’nun dışa dönük en yoğun diplomatik 

ilişkilerin yaşandığı devirlerden Sultan II. Abdülhamid döneminde 

eğitim sisteminin de amaç ve niteliğini etkilemesi kaçınılmazdı. Keza 

hızlı kentleşme, nüfusun süratle artması, hak ve özgürlük 

isteklerindeki genişlemeler, iletişim teknolojisindeki yenilikler, 

milliyetçilik akımındaki gelişmelerin kümülatif etkisi devletin bunlara 

rasyonel çözümler aramak, uzlaşma sağlayacak yeni değerler ortaya 

çıkarmak ve bunu da eğitimin temel görevi ve sorunu kılmak arayışına 

yol açmıştır. Bu arayış içerisinde müfettişlik müessesesi, eğitim 

sisteminde karar verme, planlama, örgütleme, iletişim ve 

değerlendirme ile ilgili temel sorunların çözümlenmesi açısından 

hayati bir zorunluluk haline gelmişti. Bu bağlamda temel problemi, 

imparatorluğun son döneminde muhtelif ırk, millet, din ve kültürü bir 

arada bulundurması itibarıyla Osmanlı coğrafyasında özel bir öneme 

sahip Rumeli vilayetlerindeki denetim görevinin yürütülme biçimi 

olan araştırmada, 1876-1909 yılları arasında konuyla ilgili olan olaylar, 

kurumlar ve bireyler, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi dikey 

yöntem ve tarihsel araştırma deseninden yararlanılarak yorumlanmaya 

çalışılmıştır. 

Anahtar Kavramlar : Teftiş, Müfettiş, Rumeli, eğitim-öğretim 

faaliyetleri. 

Abstract 

The rapid transformation in the international political, 

economical, administrative and judicial structure as of the second half 

of 19th century inevitably affected the purpose and nature of the 

education system in the Sultan Abdülhamid II era, a period of 

∗ Dr., Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, E-mail : arzu.nurdogan@marmara.edu.tr

194 

Giriş 

ARZU M. NURDOĞAN 

intensive international diplomatic relations. Similarly, cumulative 

effects of the rapid urbanization, continuous rapid growth in the 

population, developments in the right- and freedom-related 

demands, innovations in the communication technology and 

developments in the nationalism movement caused the government 

to seek rational solutions, bringing forward new values providing 

settlement and making them the main duty and matter of the 

education. During this search, the inspectorship became vital in 

resolving major problems, making decisions, planning, organizing, 

communication and assessment in the education system. In the 

study addressing the management style of the inspection duty in the 

Rumelia governorates- which have a special importance due to fact 

that they contained various races, nations, religions and cultures- the 

events, institutions and individuals (1876-1909) have been interpreted 

according to their context and conditions, using the vertical method 

and historical research pattern. 

Key Words: Inspection, Inspector, Rumelia, educationteaching 

activities. 

Teftiş Müessesesinin Önemi 

Sultan II. Abdülhamid döneminde eğitim ve öğretimin imparatorluğun 

bekası açısından hayati öneme haiz bir keyfiyet olduğunun idrakiyle bir taraftan 

genç neslin yönlendirilmesi gereken amaç ve prensipler belirlenirken, diğer 

taraftan bu ilkelerin hedeflenen teknik ilerlemelere, maddi kalkınmaya, siyasi 

bütünleşmeye temel oluşturması açısından teftişine de önem verilmiştir. Zira 

eğitimin yeniden yapılandırma sürecinde asıl mesele mektep sayısını artırmakta, 

yaygın fakat niteliksiz bir okuma-yazma seferberliğinde değil, merkezin 

değerlerini kendisininki olarak kabul edecek eğitimli bir nüfus yaratmaktı. Şu 

halde orduyu tensik ve ıslah etmek, ictimai müesseselere çekidüzen vermek, 

idari, hukuki, iktisadi, zirai ve sınai gelişmeyi sağlamak amacıyla açılan okullar 

faydalı ve bereketli işler gibi görünse de, bunların dönemin gereklerine uygun 

bir eğitim temin etmesi yönünde denetlenmemesi durumunda başladığı yerde 

sönmüş, günübirlik ve mevzii hareketler olarak kalması sözkonusu olacaktı. Bu 

bağlamda eğitim sistemindeki bütün maddi/manevi hamlelerin kontrollü, 

düzenli ve şuurlu bir seviyede tutulmadığı takdirde akamete mahkum oldukları 

tezi araştırmanın varsayımlarındandır. Başka bir ifadeyle eğitimde kalitesizliğin 

maliyetini telafi etmek oldukça güçtür. Ancak eğitimde niteliği yükseltmek de bir 

yönetim felsefesidir. Sistem yöneticilerinin kaliteyi eğitim varlığının nedeni 

olarak görmesi şarttır. Sözgelimi geçmiş dönemlere oranla XIX. yüzyılda 

devletin denetiminde ve gözetiminde bir maarif anlayışı giderek güç kazanmıştır. 

Bu durum devletin halk eğitimi sürecindeki rolüne paralel olarak artış 

göstermiştir. Bu bağlamda araştırmanın temel problemi, imparatorluğun son

II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE RUMELİ’DE MAARİFİN TEFTİŞİ 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

yüzyılında muhtelif ırk, milet, din ve kültürü birarada bulundurması itibarıyla 

Osmanlı coğrafyasında özel bir öneme sahip Rumeli vilayetlerindeki denetim 

görevinin yürütülme biçimidir. Çalışmanın en önemli varsayımı ise; çok uluslu 

imparatorluk topraklarının tek uluslu bir yapıya dönüştürülmesi projesi 

kapsamında eğitim-öğretim kurumlarının araçsallaştırıldığı bir dönem ve 

coğrafyada, merkezi yönetimin bölgeyi hakimiyet sınırları içerisinde tutmak 

amacıyla başlattığı eğitim kampanyasında teftiş sisteminin öneminin 

bilinmesinin, günümüzün incelenmesi ve anlaşılması açısından bir perspektif 

sunabileceği gibi bu sistemin gelecekteki yapılanmasını biçimlendirme çabalarına 

da katkı sağlayabileceğidir. 

Araştırmanın temel amacı ise, Sultan II. Abdülhamid döneminde 

Rumeli’de sistemi oluşturan değişik eğitim kademelerindeki uygulama (tedrisat) 

ile hedef arasındaki uyumu sağlama konusunda teftiş ve denetimin önemini 

meydana çıkarmaya çalışmaktır. Bu amaçla makale, imparatorluğun son 

döneminde eğitim felsefesi ve politikalarının yeniden yapılandırılmasının arka 

planını anlayabilmek açısından bu yüzyıldaki eğitim uygulamalarının bütün 

yönleriyle araştırılması gerektiği düşüncesiyle kaleme alınmıştır. Sözkonusu 

gereklilik aynı zamanda çalışmanın önemini de ortaya koymaktadır. Buna 

rağmen şimdiye kadar yapılan araştırmalarda eğitimin teftişi konusunun ihmale 

uğraması, bir felsefe ve bir mesele olarak ele alınmaya lüzum hissedilmemiş 

olması gözardı edilemeyecek bir eksikliktir 1. Bu durum maarifin teftişi 

konusunu değişmez kategoriler, muayyen tanımlamalar ve tek tip tanımlarla izah 

etme çabasına yol açmıştır 2. Araştırma, içeriden ve dışarıdan imparatorluğun 

varoluşuna yöneltilen meydan okumalar karşısında, yeni açılımlar yoluyla 

Rumeli’de hakimiyet için zaruri olan manevra alanı yaratmak amacıyla başlatılan 

1 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, 3 C., İstanbul, Eser Matbaacılık, 1977; Yahya Akyüz, 

Türk Eğitim Tarihi. M.Ö. 1000- M.S. 2006, Ankara, Pegem A Yayıncılık, 2006; Necdet 

Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi 

Yayınları, 2003; Celal S. Antel, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I. Yüzüncü Yıldönümü 

Münasebetiyle, Ankara, Maarif Vekaleti, 1940, s. 444-462; Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi 

Hakkında Bir Deneme, C.1, İstanbul, Muallim Halit Kütüphanesi, 1930; Nafi Atuf, 

Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, C. 2, İstanbul, Milliyet Matbaası, 1932; C. 

Yalçın Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), Eskişehir, 

Anadolu Üniversitesi, 1984; Roderic H. Davison, “Westernized Education in Ottoman 

Empire”, The Middle East Journal, Summer 1961, s. 289-301; Hasan A. Koçer, Türkiye’de 

Modern Eğitimin Doğuşu (1773-1993), Ankara, Uzman Yayınları, 1987; Andreas M. 

Kazamias, Education and the Quest for Modernity in Turkey, London George Allen & 

Unwin Ltd., 1966; İsmail Doğan, Türk Eğitim Tarihinin Ana Evreleri. Kurumlar-Kişiler- 

Söylemler, Ankara, Nobel Yayıncılık, 2010. 

2 İlhan Tekeli-Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin 

Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s. 123; Kamil Su, 

Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1974, s. 3. 

195

196 


eğitim hareketlerinde teftiş ve denetimin hayati bir noktayı temsil ettiği 

düşüncesinden kaynaklanmıştır. 

Tanzimat Dönemi Maarifi ve Teftişi 

Yönetim sürecinin bir unsuru olan teftiş, klasik anlamdaki yönetim 

anlayışının alternatifi olarak doğan, gelişen ve sistemin tüm elemanlarının, 

sistem içindeki bütün insanların ortak sorumluluğu paylaştıkları bir anlayıştır 3. 

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uluslararası politik, ekonomi, idari ve 

hukuki yapıda meydana gelen hızlı dönüşümün, Osmanlı İmparatorluğu’nun 

dışa dönük en yoğun diplomatik ilişkilerin yaşandığı devirlerden olan Sultan II. 

Abdülhamid döneminde eğitim sisteminin de amaç ve niteliğini etkilemesi 

kaçınılmazdı. Keza hızlı kentleşme, nüfusun süratle artması, hak ve özgürlük 

isteklerindeki genişlemeler, iletişim teknolojisindeki yenilikler, Rumeli 

topraklarında milliyetçilik akımındaki gelişmelerin kümülatif etkisi devletin 

bunlara rasyonel çözümler aramak, uzlaşma sağlayacak yeni değerler ortaya 

çıkarmak ve bunu da eğitimin temel görevi ve sorunu kılmak arayışına yol 

açmıştır. Bu arayış içerisinde geçmişini ve gününü “gereken düzeyde” 

yorumlayan ve geleceğini buna göre planlayabilen insanlar yetiştirme projesini 

kapsayan eğitimde denetim; bu amaçla karar verme, planlama, örgütleme, 

iletişim ve değerlendirme ile ilgili temel sorunların çözümlenmesi açısından 

hayati bir zorunluluk haline gelmişti. 

Esasen eğitim örgütlenmesinin başlangıcı olan Tanzimat döneminden 

itibaren teftişin sistem içerisinde yer aldığı anlaşılmaktadır. Nitekim devletin 

öğretmen ve öğrencileri kendi sorumluluğuna alması yönündeki zihniyet 

değişikliğini ifade eden ilk belge olan Meclis-i Umur-ı Nafia’nın 1838 tarihli 

raporunda 4 sıbyan mekteplerindeki öğretmenlerin niteliklerini tespit etmek 

amacıyla müfettiş karşılığı muinler görevlendirilmiştir. Esad Efendi’nin, Kamil 

Paşa’nın ve Ahmed Vefik Paşa’nın nazırlıkları döneminde eğitimde teftiş 

hizmetinin devam ettiği anlaşılmaktaysa da öğretim kurumlarının, kadrosunun, 

programların ve imtihanların denetiminde müfettişlerin gözönünde 

bulunduracakları esaslar gerçek anlamda 1869 Maarif-i Umumiye 

Nizamnamesi’nde belirlenmiştir. Keza 1862 tarihine kadar muin terimi müfettiş 

3 Derek Gardiner, The Anatomy of Supervision: Developing Learning and Professional Competence 

for Social Work Students, Milton Keynes: The Society for Research into Higher Education 

& Open University Press, 1989, s. 1-2; Mario S. Torres- Luana Zellner-David 

Erlandson, “Administrator Perceptions of School Improvement Policies in a High- 

Impact Policy Setting”, International Journal of Education Policy & Leadership, October 30, 

2008, Vol. 3, Nr. 7, s. 2-3. 

4 21 Za 1254 (6 Şubat 1839), Takvim-i Vekayi, s. 2.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

karşılığı kullanılmışken, bu tarihten itibaren teftiş hizmeti görenlere müfettiş 

denildiği anlaşılmaktadır 5. 

Gerek merkez, gerekse taşradaki eğitim-öğretimi düzenleme amacıyla 

tanzim edilmiş ilk kapsamlı yasal belge olan 1869 Maarif-i Umumiye 

Nizamnamesi’yle icrai, mali ve teftiş üniteleriyle vilayet maarif meclislerinin 

kurulması kararlaştırılmıştı. Maarif müdürlerinin başkanlığı altında oluşturulan 

bu meclislerde 6 müfettiş ve muhakkıkların bulunması 7, merkezin bir taraftan 

teftiş hizmetinin sürekliliğin sağlanmasının, nitelikli insan gücünün 

yetiştirilmesindeki katkısını kavradığını, diğer taraftan taşrada daha iyi eğitim 

hedeflerinin belirlenmesinde eğitim örgütlerinin denetlenmesi zaruretini kabul 

ettiğini göstermektedir. 

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’yle Maarif Nazırlığının 

başkanlığında ilmi ve idari olmak üzere iki daireye ayrılan Meclis-i Kebir-i 

Maarif’in idari dairesi, okulların, maarif meclislerinin, müzelerin, kütüphanelerin 

ve matbaaların yönetim, personel, bütçe ve tahkikat işleriyle meşgul olmak üzere 

içlerinde müfettişlerin de yer aldığı geniş bir kadrodan müteşekkildi 8. Maarif 

Nezareti’nin eğitim sisteminin kademelerini de yansıtan beş daireye ayrıldığı 9 

tarihte İstanbul, Anadolu ve Rumeli olmak üzere üç mekatib-i umumiye 

müfettişi vardı 10. Her ne kadar Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde 

merkezdeki Meclis-i Kebir-i Maarif’in taşradaki icrai şubeleri olarak vilayet 

maarif meclislerinin kurulacağı kaydedilmişse de bunların teşkiline 1872 yılından 

sonra başlandığı gibi, meclisin doğal üyesi bulunan maarif müdürlerinin tayini 

ise ancak 1882’den itibaren gerçekleşebilmiştir 11. Maarif müdürlerinin görevleri 

5 Cumhuriyet Devrinde Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 

1977, s. 1; Kamil Su, a.g.e., s. 3. 

6 BOA., 9 S 1299 (30 Aralık 1881), MF.MKB., 20/31. 

7 Mahmud Cevad ibnü’ş-Şeyh Nafi, Maarif-i Umumiye Nezareti. Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı- 

XIX. Asır Osmanlı Maarif Tarihi-, haz. Taceddin Kayaoğlu, Ankara, Yeni Türkiye 

Yayınları, 2001, s. 99-101; Faik R. Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir 

Bakış, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1964, s. 24; Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri 

Eğitim Sistemi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988, s. 22. 

8 Faik R. Unat, a.g.e., s. 24; Bayram Kodaman, a.g.e., s. 22. 

9 Bu daireler arasında 1884 yılında Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti’ne 

dönüştürülecek olan Telif ve Tercüme İdaresi’nin okulların teftişi ile doğrudan bir ilgisi 

olmayıp, yayımlanacak eserleri kontrol etmekle vazifeli olduğu anlaşılmaktadır. Bkz. 

Düstur, Cüz-i sani, Dersaadet 1289 (1872-1873), s. 231-244; BOA, 20 Ca 1300 (29 Mart 

1883), Y.PRK.MF., 1/27. 

10 Bunlar arasına daha sonra kütüphaneler ve müzeler müfettişleri de katılmıştır: Faik R. 

Unat, a.g.e., s. 25. 

11 BOA., 27 Ra 1299 (16 Şubat 1882), BEO.AYN.d., No. 1420; 30 Ca 1299 (19 Nisan 

1882), BEO.AYN.d., No. 1420; 25 M 1321 (26 Kasım 1883), BEO.AYN.d., No. 1243. 

197

198 


arasına müfettişlik vazifesinin de eklenmesi 12, hükümetin bu refomları nasıl 

büyük bir mali iflas ve parasal sıkıntı ortamında gerçekleştirdiğini açıkça 

yansıtmaktadır. Böylece maarif müdürlerinin sorumluluklarına şu maddeler dahil 

edilmiştir: 

1. Yabancı okullar için ülkeye giriş yapan kitaplarla ilgili istatistikleri 

hazırlamak, 

2. Vilayet dahilinde müslim ve gayrımüslim okullarının sayısını, öğrenci 

miktarını, öğretmenlerin menşeini, mezuniyet düzeylerini, okulların kurucularını, 

gelir kaynaklarını içeren bir defter düzenlemek, 

3. Öğretmenlerin okullar arasındaki nakil ve becayiş işlemlerini 

gerçekleştirmek, 

4. Vilayet tarafından basılan kitap ve risalelere ilişkin bir defter 

düzenlemek, 

5. Okulların kitap eksiklikleri hakkında nezarete bilgi vermek, 

6. Darülmuallimin ve öğrencileriyle ilgili bir defter hazırlamak, 

7. Maarif sandığının gelir ve giderleri için iki ayrı defter tutmak ve her yıl 

ibtidailere kaydolan talebe sayısını, rüşdiyede öğrenim gören öğrenci sayısı ile 

mezun sayısını bu defterlere kaydetmek 13. 

Sözkonusu hükümler çerçevesinde maarif müdürleri; öğretimin devamlılığı, 

azınlık ve yabancı okullardaki eğitimin güvenirliliği, ilköğretime ait istatistik 

bilgileri toplamak gibi esasen müfettişlerin görevi olan bilgilere ulaşıp Maarif 

Nezareti’ne iletmekle de sorumlu tutulmuşlardı. 

II. Abdülhamid Döneminde Rumeli’de Maarifin Teftişin 

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa devletlerinin, bilhassa 

Avusturya ve Rusya’nın imparatorluğun Rumeli topraklarındaki siyasi etkisi yeni 

bir ivme kazanmış, bir taraftan Avusturya Adriyatik sahilleriyle Bosna- 

Hersek’teki hakimiyetini, Arnavut ve Sırp unsurlarla kurduğu yakın ilişki 

neticesinde Arnavutluk ve Selanik’e doğru yayma gayreti içerisine girmişti 14. 

Diğer taraftan Rusya Panslavist akım doğrultusunda bütün Balkan Slavlarını 

12 BOA., 11 M 1334 (20 Kasım 1915), MF.HTF., 3/32; 20 Ca 1334 (25 Mart 1916), 

MF.HTF., 3/106. 

13 BOA., 19 N 1301 (12 Temmuz 1884), MF.VRK., 3/16. 

14 Ivan Parvev, “'Du, glückliches Österreich, verhandle'. Militär versus Diplomatie in 

der habsburgischen Südosteuropa-Politik 1739-1878”, Das Osmanische Reich und die 

Habsburgermonarchie. Akten des internationalen Kongresses zum 150-jährigen Bestehen des Institus 

für Österreichische Geschichtsforschung Wien, 22-25 September 2004, Wien, Oldenburg Verlag, 

2005, s. 541-550.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Çarlık yönetiminde birleştirmek üzere yoğun bir örgütlenmeye gitmişti 15. 

Avrupa devletleri Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgede kurduğu dengeyi kendi 

emelleri doğrultusunda bozmak amacıyla en çok din ve eğitim kurumlarından 

yararlanıyorlar ve “tevsi’-i maarif adı altında hissiyât-ı milliyyenin intişarı”na 

çalışıyorlardı 16. Öyle ki yabancıların bölgedeki “mekteblerde din ve mezhebe müteallik 

tedrisatta bulunmakta oldukları (ve) mekâtib şâkirdânıyla ahali-i mahalliye-i Hristiyaniyeye 

fesad tohumları serptikleri” yönündeki istihbaratın çokluğu 17, Sultan II. 

Abdülhamid’in teftiş sistemini imparatorluğun bütün vilayetlerini kapsayacak 

şekilde yaymasına yönelik yeni kararlar almasını sağlamıştır. Bu çerçevede 

Rumeli vilayetlerindeki milliyetçi düşüncenin gelişmesine yönelik yabancı ve 

azınlık eğitim faaliyetlerine karşı merkezi hükümetin giderek artan 

farkındalığının bir göstergesi olarak 18 1886 yılında Maarif Nezareti’ne bağlı teftiş 

memurları (memurin-i teftişiye) arasına; aliye, idadiye, rüşdiye, ibtidaiyeye ek 

olarak Milel-i Gayrımüslime ve Ecnebiye Müfettişliği’nin de eklendiği 

görülmektedir 19. Sözkonusu birim bu okulların yerleşimleri, kuruluş yılları, 

öğretmen ve öğrencileri ile müfredatları hakkında merkezi bilgilendirmek üzere 

oniki yıl sonra Mekâtib-i Gayrımüslime ve Ecnebiye Müfettişliği adı altında 

yeniden yapılandırılmıştır 20. Bu müfettişlik, XIX. yüzyılda Balkanlar’da eğitimin, 

bölgedeki milliyetçilik bilincinin ve hareketinin oluşmasında ve gelişmesinde en 

önemli etken olarak değer kazanmasına ve Rum, Bulgar, Sırp ve Ulah gibi 

unsurların kendine özgü milli tarih anlayışına sahip çok sayıda ulus-devleti 

kurmasını kolaylaştırmak amacıyla açılan yabancı okullarda gizli ve açık olarak 

yürütülen milliyetçilik propogandasına 21 karşı merkezin tepkisine bir örnek 

15 Hans Kohn, Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, (Trc.) Agah Oktay Güner, İstanbul , 

Kervan Yayınları, 1983, s. 134-142; Hugh Seton-Watson, The decline of imperial Russia , 

1855-1914, New York, Frederick A. Praeger, 1965, s. 90-96; Keziban Acar, Russian 

National Identity in Patriotic Culture : The Russian Descriptions of Themselves in contrast to Their 

Enemies during the Crimean War of 1853-56 and Russo-Turkish War of 1877-1878, 

Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Kentucky, 2000, s. 174-191, 223-227. 

16 BOA., 25 Aralık 1893 [16 C 1311], Y.PRK.MF., 3/10. 

17 BOA., 8 Kasım 1896 [2 C 1314], MF.MKT., 348/48. 

18 Sultan II. Abdülhamid’in merkezin değerleriyle bütünleşmiş bir eğitim sistemini tüm 

imparatorluk coğrafyasına yayma çabası, bilhassa Maarif Nazırı Zühdü Paşa, Şakir Paşa, 

Haşim Paşa, Cevdet Paşa, Münif Paşa ve Mihran Boyacıyan’ın yabancı okullar hakkında 

verdikleri raporlardan sonra hızlanmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Atilla Çetin, “Maarif 

Nazırı Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yabancı Okullar 

Hakkında Raporu”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 10-11, İstanbul, 1983, s. 

189-219. 

19 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye. 1305 (1889), Dersaadet, Mahmud Bey Matbaası, 

1305, s. 225. 

20 Stanford J. Shaw-Ezel K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 2, (Trc.) 

Mehmet Harmancı, İstanbul, E Yayınları, 1982, s. 304-305; Kodaman, a.g.e., s. 94. 

21 Haris N. Meletiades, “Types of Transition to National Educational Systems in the 

Balkans of the 19th century”, Education in the Balkans: From the Enlightenment to the 

199

200 


olması açısından önemlidir. Ayrıca bu okulları denetlemekten sorumlu 

müfettişlerin bilhassa lisana hakim müslümanlardan seçilmesi de Sultan’ın 

mesele üzerindeki hassasiyetini göstermektedir 22. Sözkonusu hassasiyete binaen 

1891 yılında da yalnız Edirne, Selanik, Yanya, Manastır, Kosova ve İşkodra 

vilayetleri için Rumeli Vilâyât-ı Şahanesi Maarif Müfettişliği ihdas edilmiştir 23. 

Bu tarihte imparatorluğun yabancı girişim ve sermayesinin en yoğun olarak 

hissedildiği Rumeli topraklarında müstakil bir müfettişlik kurulması, Sultan II. 

Abdülhamid’in azınlık ve yabancı okullarıyla rekabet edebilmek için öncelikle 

sağlam ve güvenilir bilgiler edinmenin önemine vakıf olduğuna işaret 

etmektedir. Nitekim talimatın onbirinci maddesinde öğretim durumu, maarif 

memurlarının icraatı, gerekli görülen ıslahat ile maarifin gelir ve giderlerine dair 

bilgilerin derlenip Nezaret’e ulaştırılması hükmü bu farkındalığı açıkça 

yansıtmaktadır. 

Rumeli vilayetlerinde vazifeli müfettişler bölgede öncelikle Maarif-i 

Umumiye Nizamnamesi hükümlerinin 24 uygulanmasına dikkat edecek, ardından 

kronik sermaye eksikliğinin yol açtığı engelleri ortadan kaldırmak üzere maarife 

ait gelir ve giderlerin kullanılma ve harcama şeklini inceleyecekti. Talimatname, 

okullardaki eğitim-öğretim hizmetinin kanun, tüzük, yönetmelik ve programlara 

uygun biçimde yürütülmesini sağlamak ve gayrımüslim ile yabancı mekteplerin 

nizamname ve kararlar muvacehesinde idaresini temin etmek gibi teftiş 

mekanizmasının standart maddelerini de kapsamaktadır. 1869 Maarif-i 

Umumiye Nizamnamesi’ne göre gayrimüslim tebaanın bir yerde okul açma 

talebinin olumlu karşılanabilmesi için öncelikle, açılması planlanan bölgede o 

milletten ve mezhepten yeterli bir nüfusun yaşayıp yaşamadığı 25, okul çağındaki 

çocukların sözkonusu mektebin devamı için yeterli sayıda olup olmadığı ve 

herhangi bir siyasi maksat yahut sakıncanın bulunup bulunmadığına dair yerel 

Founding of the Nation-States, (ed.) Nikos P. Terzis, Greece, Publishing House Kyriakidis 

Brothers s.a., 2000, s. 21-28. 

22 Her ne kadar sözkonusu müfettişlikte bir yıl süreyle Kostantinidi isimli bir Rum görev 

yapmışsa da, Sultan Abdülhamid’in müfetişlik görevine müslümanların getirilmesi 

hususunda kararlı olduğu anlaşılmaktadır. BOA., 10 B 1304 (4 Nisan 1897), İ. DH., 

No. 81089. 

23 Kamil Su sözkonusu müfettişliğin 1894 yılında, Milel-i Gayrımüslime ve Ecnebiye 

Müfettişliğinin ise 1889’da kurulduğunu kaydetmiştir. Karş.: İlhan Tekeli-Selim İlkin, 

Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 

Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s. 123; Kamil Su, a.g.e., s. 7; BOA., 21 L 1308 (29 

Mayıs 1891), MF.HTF., 1/2. 

24 Nizamname için bkz. Düstur, Cüz-i sani, Dersaadet, Matbaa-i Amire, 1289 (1872- 

1873), s. 184-219. 

25 Örneğin Bulgarlar 37 haneden ibaret olan bir köyde okul açmak istemişler, yeterli 

nüfus olmadığı ve bu talebin arkasında siyasi bir maksadın bulunduğu gerekçesiyle onay 

alamamışlardır: BOA., 26 Şubat 1908 (23 M 1326), TFR.I.KV., 210/20967; BOA., 

BEO.AYN.d., No. 120, s. 29


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

idareciler tarafından yapılan inceleme sonucuyla, vilayet idare meclisi kanaatinin 

hükümetin onayına sunulması şarttı 26. Müfettişlere bölgedeki okulların bu 

şartları yerine getirip getirmediğini tespit etmenin yanısıra, maarifin diğer 

yönetim kademelerinde görev yapan yetkililere ilişkin inceleme, soruşturma ve 

değerlendirme yapma hakkı da tanınmıştır. Bu madde bilhassa Rumeli gibi 

merkezi hükümetin siyasal anlamda daha duyarlı olduğu bölgelerde, mevcut 

siyasi ve ahlaki tehlikeler dikkate alındığında hayli anlamlıdır. Zira bu teftişler 

neticesinde yerel maarif yetkililerinin hükümetin bilgisi ve onayı haricinde 

bölgedeki gayrımüslim unsurların ayrılıkçı faaliyetlerine göz yuman birtakım 

davranışları engellenebilmiştir. Sözgelimi en önemli sorumluluğu gayrimüslim 

okullarında Osmanlı sistemi ve değerleri aleyhinde eğitim verilmesini 

engellemek olduğu halde, yapılan teftiş neticesinde “birtakım eşhâs-ı muzırranın 

arzu-i vicdanilerine hâdim olacak” tarzda hareket ettiği tespit edilen Kosova Maarif 

Müdürü Kenan Bey görevinden alınmıştır 27. 

Talimatnamenin beşinci maddesine göre ise, gelirleri maarife ayrılmış evkaf 

hâsılatının suistimalini engellemekle vazifelendirilen müfettişler, ayrıca hem 

bölgede eğitimin yayılmasına, okulların ıslahına ve çoğaltılmasına hem de 

darülmuallimin mezunu öğretmenlerin okullarda istihdamını temine 

çalışacaklardı. Sultan II. Abdülhamid döneminde yeni bir ivme kazanan eğitim 

kampanyası için sürekli ve kalıcı bir gelir akışı yaratmak konusundaki duyarlılığa 

paralel olarak talimatnamenin altıncı, yedinci, sekizinci, dokuzuncu ve onuncu 

maddeleri; müfettişlerin eğitim gelirlerine, maarif sandıklarına ve muhasebede 

çalışan memurlara karşı göstermesi gereken hassasiyeti yansıtmaktadır. Bu 

hassasiyetin önemi, talimatnamenin akabinde Rumeli’ye gönderilen teftiş 

heyetlerinin raporlarından anlaşılmaktadır. Nitekim müfettişler Rumeli 

vilayetlerinde bilhassa (i) pek çok sancağın maarif sandıklarının az ya da çok açık 

göstermesi, (ii) Selanik örneğinde olduğu gibi hesapların doğru düzgün 

verilmemesi hususlarında hayli sıkıntı çektiklerini rapor etmişlerdir 28. 

Talimatnamenin son maddesinde yer alan “lede’l-hâce vezâif-i memuriyetine müteallik 

hususatta hükümet-i mahalliyeye müracaat edecek” hükmüyle de yönetmelikte 

açıklanmayan hususlarla karşılaştığında merkezin taşradaki temsilcilerine 

danışmak durumunda bırakılan müfettişlerin 29, böylece giderek büyüyen ve 

karmaşıklaşan bürokrasi kademelerinde politikacıların ve yöneticilerin etkisi ve 

baskısına maruz bırakıldığı söylenebilir. 

26 Düstur, Cüz-i sani, s. 204-205. Söz konusu belgelere okulun resmi krokisi, masraflar 

vb. bilgiler de eklenmeliydi. BOA., 25 Ağustos 1907 (16 B 1325), TFR.I.KV., 

172/17191. Ayrıca bkz. Faik R. Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir 

Bakış, Ankara, MEB Yayınları, 1964, s. 110; Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı’dan Günümüze 

Azınlık ve Yabancı Okulları, İstanbul, MEB Yayınları 1997, s. 82-83. 

27 BOA., 1308, (1892-1893), Y.PRK.AZJ., 19/82. 

28 BOA., 8 Ra 1319 (25 Haziran 1901), MF.İBT., 100/65. 

29 BOA., 21 L 1308 (29 Mayıs 1891), MF.HTF., 1/2. 

201

202 


Esasen Rumeli’de eğitimin ekonomik altyapısını kurmak için, öncelikle 

bölgesel koşulların her yönüyle bilinmesine ihtiyaç vardı. Babıâli bu amaçla 

Temmuz 1893’te; Rumeli’deki eğitimin durumuna, nasıl finanse edilmesi 

gerektiğine ve yabancı okullaşmanın yayılmasını önlemek için ne yapılması icap 

ettiğine dair Maarif Nezareti’nden bir rapor istemişti. Bunun üzerine nazırın 

başkanlığında bir komisyon oluşturulmuş ve komisyon 25 Aralık 1893 tarihinde 

bir layıha hazırlayarak çalışmalarını tamamlamıştı. Makedonya ve Rumeli 

bölgesinin diğer vilayetlere göre ayrıcalıklı konumu ile bölgedeki eğitimin 

durumu hakkında kaleme alınan layıhanın ilk sahifesinde; Yunan, Sırp, Bulgar ve 

Romanyalıların bu coğrafyada eğitim adı altında milli bir kimlik ve ideoloji 

yaratmak amacıyla büyük miktarda bütçeler ayırdıklarına dikkat çekilmişti. 

Raporda yabancı devletlerin azımsanmayacak masraflarla imparatorluk sınırları 

dâhilinde okullar açmasının, eğitim perdesi altında bir taraftan kendi nüfuzlarını 

geliştirip kuvvetlendirmek, diğer taraftan Osmanlılık bilincini ve akaidini 

bozmak suretiyle siyasi politikalarını başarıya ulaştırmak hedefini taşıdığı da ileri 

sürülmüştü 30. Gerçekten de, müslüman öğrencilerin bu tip yabancı okullara 

gitmesi 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde kesinlikle yasaklanmış 

olduğu halde yapılan teftişler neticesinde müslüman talebelerin de tespit 

edilmesi, yabancıların sözkonusu hedefi başarıya ulaştırmak amacıyla ne denli 

fütursuzca davranabildiklerinin açık kanıtı olsa gerektir 31. 

Maarif komisyonu bu şekildeki çalışmaların gerçekleştirilmesini engellemek 

amacıyla alınması gereken tedbirler hakkında da birtakım önerilerde 

bulunmuştu. Bu noktada öncelikle Rumeli’de mevcut devlet okulları çağın 

ihtiyaçlarına uygun bir şekilde düzenlenmeli, geliştirilmeli ve çoğaltılmalıydı. 

Ayrıca rüşdiyelerde müslim-gayrımüslim öğrenciler bir arada tahsil görmeli ve 

bunlarda “aksâm-ı maarif ve fünun ve dekâik-i ahvale vakıf müdür ve muallimler”in 

görevlendirilmesiyle, müslüman tebaanın yabancı ve gayrımüslim okullarına 

devamına sebep olan bütün nedenler ortadan kaldırılmalıydı. Layıhada 

bölgedeki erkek rüşdiyelerine gayrımüslim öğrencilerin kabulüyle iki açıdan 

yarar sağlanacağı belirtilmişti: Birincisi, gayrımüslim öğrencilerin İslam 

okullarına devam zorunluluğu yabancı ve diğer okullara olan eğilimi azaltarak, 

devlet okullarına katılımı artırabilir; ikincisi ise müslim/gayrımüslimlerin aynı 

çatı altında ve aynı tarzda öğrenim görmeleri sonucunda “cümlesi fikr-i sadakat ve 

hamiyette ictima ü ittihad edeceklerinden efkâr-ı tebaa-i Osmaniyenin ilkaât ve tesirat-ı 

hariciyeden şimdikinden pek çok ziyade masun bir halde kalabilecek” olmaları 

ihtimaliydi 32. Yabancı etkilerine yoğun bir şekilde maruz kalan Edirne, Selanik, 

Kosova, Manastır, Yanya gibi vilayetlerde yalnız bir maarif müdürüyle umulan 

neticeleri beklemenin anlamlı olmayacağı düşünülüyordu. Bunun için 

müslim/gayrimüslim okullarındaki kitapları incelemek ve okulların beklenen 

30 BOA., 2 Ş 1311 (8 Şubat 1894), ŞD., 213/1. 

31 BOA., 11 B 1310 (29 Ocak 1893), MF.HTF., 1 / 4. 

32 BOA., 2 Ş 1311 (8 Şubat 1894), ŞD., 213/1.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

hedefler doğrultusunda faaliyetlerini takip ve tedkik etmek amacıyla yerel dilleri 

bilen maarif müfettişlerinin de görevlendirilmesi zorunlu idi. Bu kararların 

uygulanabilmesi için en temel gereksinim olan mali kaynağın bulunması meselesi 

hususunda komisyon, Babıali’nin Rumeli’deki yabancıların imparatorluktaki 

“efkâr-ı muzırr-ı siyasiye ile her türlü fedakârlıkları göğüsleyerek fesad ilkaya kemâl-i 

tehâlükle çalıştıkları ahali-i fesadın nasıl vahim sonuçlar yetiştireceği”ni dikkate alması 

durumunda her türlü destek, imtiyaz ve yardımı göstereceği öngörüsüyle 

raporuna son vermişti 33. Komisyonun Rumeli’deki gayrımüslim-yabancı okullar 

için özel bir müfettişin görevlendirilmesi husususuna dikkat çekmesi, sözkonusu 

mekteplerde okutulan müfredattan, ders kitaplarından ve öğretmenlerin 

talebeye aktardığı manevi değerlerden haberdar olduğunu ve bu faaliyetleri siyasi 

açıdan tehlikeli bulduğunu göstermektedir. Öte yandan Osmanlı hükümetlerinin 

eğitimde gerekli sermayenin temini hususunda Rumeli’ye tanıdığı ayrıcalıklara – 

bölgede toplanan eğitim gelirlerinin İstanbul’a gönderilmemesi- rağmen, vilayet 

yetkililerin meseleye aynı hassasiyetle yaklaşmadığını gösteren deliller de 

mevcuttur. Sözgelimi Rumeli Vilayeti müfettişinin 1905 yılında kaleme aldığı 

rapora göre, Rumeli’de toplanan eğitim vergisi (hisse-i maarif) yasaların 

öngördüğü şekilde yerel maarif idarelerine teslim edilmek yerine bölgede 

kurulan birtakım komisyonlar aracılığıyla harcanmaktaydı. Müfettiş eğitime 

tahsis edilmiş gelirlerin düzgün bir şekilde toplanıp, kullanılamaması durumunda 

bölgede istenen eğitim seviyesinin hiçbir zaman yakalanamayacağı 

kanaatindeydi 34. 

Teftiş Yönetmeliğinin Tahlili ve Müfettişler 

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rumeli’de eğitim alanında başlatılan 

mücadele, bilhassa Sultan II. Abdülhamid döneminde hız kazanmış ve bu 

doğrultuda cemaat meclisleri, yerel maarif idareleri gibi eğitimin yönetimi, 

planlaması, idaresi, teftişi vb. alanlarda etkili olan yaygın bir teşkilatlanma 

başlatılmıştı. Sözgelimi ihtiyaç duyulan yerlerde eğitim-öğretim kurumlarının 

açılması ile okulların onarım ve yenilenmesinden sorumlu tutulan cemaat 

meclislerinin 35 yanısıra; eğitim-öğretim hizmetini kanunlara uygun biçimde 

gerçekleştirmeye ve verimi artırmaya yönelik merkezin denetleme, 

değerlendirme, rehberlik ve soruşturma görevlerinin taşradaki uzantısı olan 

vilayet maarif meclisleri teşkil edilmişti. Ayrıca 1869 Maarif-i Umumiye 

Nizamnamesi’nin hükümleri doğrultusunda sözkonusu maarif meclisi 

idarelerinde bilhassa eğitime ait tahsilat ve harcamaların yapılabilmesi için birer 

33 BOA., 2 Ş 1311 (8 Şubat 1894), ŞD., 213/1. 

34 BOA., 6 Z 1323 (31 Ocak 1906), MV., 112/82. 

35 Cemaat meclislerinin görevlerine dair Maarif Nezareti tarafından Mart 1880’de 

yayınlanan yasa tasarısı hakkında bkz. BOA., 7 C 1298 (6 Mayıs 1881), Y.A.-RES., 5/50. 

203

204 


sandık oluşturularak, sandık eminleri tayin edilmeye başlanmıştı 36. Böylece 

Rumeli vilayetlerinde daha önce aynı konuda sorumlu olan cemaat-i İslâmiye 

meclisleri, bu görevlerini maarif müdürlerinin başkanlığında kurulan meclislere 

devretmek durumunda kalmışlardı 37. Ancak vilayet maarif müdürleri yalnızca 

eğitimin yönetiminden değil aynı zamanda teftişinden ve bu konuda Nezaret’e 

rapor sunmaktan da sorumluydu. Bu durum maarif müdürlerinin çoğu zaman 

teftiş hizmetini gereği gibi yerine getirememesine yol açmıştı. Nitekim Edirne 

Maarif Müdürü, 23 Ocak 1902 tarihinde kaleme aldığı bir tahriratta; gerek 

ibtidailerin gerekse vilayet merkezlerindeki darülmualliminin teftiş edilmesi 

konusunda maarif müdürlerine güvenildiğini, ancak bunların hiçbirinin denetim 

için zaman/fırsat bulamadığını ve çoğunun görevlerini bizzat öğretmenlere 

devrettiklerini bildirmişti 38. 

Başka bir ifadeyle denetim, gözetim, araştırma, inceleme, değerlendirme, 

işbaşında yetiştirme ve soruşturma olarak sınıflandırılan teftiş vazifesinin 39 

gereği gibi yapılabilmesi için, eğitim faaliyetlerinin daha etkili biçimde 

yürütülmesini sağlayacak yönde bir uzmanlık tahsili görmüş yahut maarifte 

yöneticilik tecrübesine sahip müfettişlerin görevlendirilmesi gerekirken, 

imparatorluğun diğer vilayetlerinde olduğu gibi Rumeli’de de eğitim konusunda 

hiçbir seminer yahut derse katılmamış kimselere teftiş ve denetimle ilgili yetki ve 

sorumluluk verilebilmiştir. Sözgelimi 1900 yılında, okullarda verilen eğitimöğretimin 

niteliğini artırmak, köy ve kasabalarda yeni mektepler açmak suretiyle 

bölgede yaşayan müslüman çocukların öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla 

Maarif Nezareti’nden görevlendirilen bir kişinin yanında, vilayet maarif 

müdürleri ile ilmiye ve mülkiyeden birer kişinin katılımıyla bir teftiş heyeti 

oluşturulmuştu. 26 Kasım 1900 tarihinden itibaren Edirne ve Selanik 

vilayetlerinde çalışmalarına başlayan bu heyetin üyeleri; Manastır eski naibi Avni 

Efendi, idadi ve maarif müdürlükleri yapmış olan Kâzım Efendi, Meclis-i 

Maarif üyelerinden Vasfi Efendi, Abdüllatif Efendi, Hüseyin Şükrü Efendi, eski 

naiblerden Fehmi Efendi, sabık mutasarrıf Hakkı Efendi ve evkaf mahlulat 

müdürü Faik Efendi idi. Bunlar arasından, daha önce Rumeli’de görev yaptığı 

gerekçesiyle Hakkı, Fehmi, Avni ve Abdüllatif Efendiler Yanya ve İşkodra 

vilayetlerinde, bölgeye aşina olmaları nedeniyle Faik ve Hüseyin Şükrü efendiler 

Edirne ve Selanik vilayetlerinde ve Arnavutça’ya hakimiyeti dolayısıyla da 

Kâzım ve Vasfi Efendiler Kosova ve Manastır vilayetlerinde 

36 BOA., 29 M 1289 (8 Nisan 1872), MF.MKB., 5/120; 5 B 1289 (8 Eylül 1872), 

MF.MKB., 5/134. 

37 BOA., 15 Za 1301 (5 Eylül 1884), MF.VRK., 3/31. 

38 BOA., 28 N 1318 (19 Ocak 1901), BEO., Nr., 119772. Aynı konuda bkz. BOA., 11 

Ca 1335(5 Mart 1917), MF.HTF., 4/82. 

39 Hüseyin Başar, Eğitim Müfettişlerinin Yetiştirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 

Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985, s. 15.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

görevlendirilmişti 40. Bu karma teftiş heyetinin Rumeli’deki eğitimin yönetimi ve 

denetimiyle ilgili kaleme aldığı raporu ise; ne eğitim-öğretim faaliyetlerinde 

öğretmenlere rehberlik ettikleri hususlar ve onlar hakkındaki değerlendirmeleri, 

ne okulların yönetim bakımından denetimlerine ilişkin mülahazaları, ne de 

maarif memurları arasında çıkan anlaşmazlıkları ve yasa dışı uygulamaları 

soruşturma ve çözüme yönelik kararları içermiş, fakat bölgede okullaşmanın 

yayılmasını sağlayacak mali kaynaklar ve bunların tahsili üzerinde yoğunlaşmıştı. 

Sözgelimi heyet Rumeli’de hedeflenen seviyede bir eğitim hamlesi için yegâne 

kaynağın halktan alınan hisse-i maarif olduğunu tespit etmişti. Bu noktada 

öncelikle, gerek mal sandıklarının gerekse diğer tarafların hisse-i maariften olan 

zimmetlerinin toplanması zorunluluğu özellikle vurgulanmıştı 41. 

Bilhassa Rumeli’ye gönderilen teftiş heyetlerinin müslüman halkın eğitimi 

yönünde vaaz ve nasihat vermesi, devletin eğitim kampanyasına yönelik 

yayınlanan yasa, tüzük ve yönetmeliklerin pratik uygulama alanını oluşturmak 

amacıyla düşünülmüş yöntemler arasındaydı. Nitekim XIX. yüzyılın sonunda 

bölgeye gönderilen teftiş heyeti, görev sınırları dahilindeki merkez vilayetlere 

bağlı köy ve kasabalara giderek, halka eğitimin yaygınlaştırılması doğrultusunda 

çıkan iradelerle desteklenmiş “teşvikât-ı müessire icra” etmişti. Heyetin bu 

husustaki etkinliği beş kazada ihtiyaç duyulan okulların açılmasını ve idaresi için 

karşılıkların bulunmasını temin etmiştir. Böylece detaylı bir teftişin neticesinde 

Selanik vilayetinde, devlet okullarının inşa edilmesine yönelik gerekliliğin 

vurgulandığı talimatname hükümlerinin 42 uygulanabilirliği kanıtlanmıştı. 

Bununla birlikte teftiş heyeti bölgedeki denetimlerinin nihayetinde, hem 

Osmanlılığı benimsetme çabasının hem de Batı’yla aradaki duvarları kaldırma 

arzusunun bir uzantısı olarak görülebilecek idadiler için Rumeli’de henüz 

ortamın uygun olmadığı ve öncelikle ilkokulların açılması gerektiği neticesine 

ulaşmıştı. Hatta idadiler şöyle dursun, Manastır’ın Serfice Sancağı’nda olduğu 

gibi pek çok yerde rüşdiye için dahi uygun şartlar yoktu. Teftiş heyeti gerek bu 

konuda çözüm olması, gerekse Rumeli’de Osmanlı okul sisteminin gelişmesi 

üzerindeki yabancı etkinin giderilmesi için öncelikle merkezilemiş bir devlet 

okulu anlayışı içerisinde ciddi bir önemi haiz bulunan ibtidailerin açılmasında 

yoğunlaşmak gerektiğini önermişti. Sözgelimi Rumeli Vilâyâtı Teftiş Heyeti, 

Tikveş Kazası sakinlerinin Türkçe yerine Bulgarca konuştuklarını tespit etmiş ve 

genç nüfusun konuşma dilini ve düşünce tarzını etkileme görevini misyon 

edinmiş ibtidailerin sayısının artırılmasındaki önemin farkına varmıştı 43. Maarif 

Nezareti’nin, teftiş heyetinin çalışmalarını tamamlamasının ardından hazırladığı 

rapor doğrultusunda, vilayet maarif meclislerine gerekli talimatları vermiş 

40 BOA., 25 Ş 1318 (18 Aralık 1900), MF.VRK., 18/59; 1318/Ş-5, İ. Maarif. 

41 BOA., 27 Ra 1319 (16 Temmuz 1901), MF.İBT., 95/111. 

42 Ayrıntılı bilgi için bkz. BOA., 27 S 1316 (16 Temmuz 1898), MF.İBT., 95/111. 

43 BOA., 12 Za 1316 (24 Mart 1899), MF.VRK., 14/103. 

205

206 


olması 44, müfettişlik müessesesinin eğitim politikalarının belirlenmesi ve 

uygulanmasındaki önemini ortaya koymaktadır. 

Yanya ve İşkodra vilayetlerinde görevlendirilen müfettişlerin 1900-1901 

yıllarında yaptıkları denetimin sonunda hazırladıkları raporda da, yine yeni 

okullar için evkaf-ı münderise ve avarız akçesi gibi mali kaynakların bulunması 

konusu ön plana çıkarılmıştı. Müfettişler bu hususta vilayet maarif memurlarının 

hatasını tespit etmişler ve meselenin çözümü için gerekli tedbirleri almaya 

teşebbüs etmişlerdi. Sözgelimi müfettişler, okulların idamesi için zorunlu olan 

finans kaynaklarının bulunması ve kullanılması hususunun tamamen maarif 

muhasebecilerine bırakıldığını ve konunun maarif idareleri tarafından ciddiye 

alınmadığını farketmişlerdi. Halbuki okullaşma projesinin vazgeçilmez unsuru 

olan mali kaynakların ortaya çıkarılarak, eğitime yönlendirilmesi yerel maarif 

idarelerinin en öncelikli görevleri arasındaydı. Müfettişler taşradaki yetkililerin 

konuyu daha ciddiye almaları için valinin başkanlığında bir toplantı 

düzenlemişler ve bölgedeki tüm maarif idarelerinden kendi sorumluluk alanları 

içerisindeki kaynakların miktarını gösteren mazbatalar istemişlerdi 45. Böylece 

maarif memurlarının icraatında amaçtan sapmalar olduğunun tespiti üzerine 

müfettişlerin, toplantılar yapmak suretiyle eğitim gibi hayati fonksiyonu olan bir 

faaliyetle ilgili her hususun, en küçük birimlere kadar daha etkili bir şekle 

sokulmasını sağlamaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte aynı müfettişler 

maaşına zam yapılmadığı gerekçesiyle mütemadiyen istifadan bahsedip, 

görevlerini yerine getirmeyen İşkodra Maarif Müdürü hakkında ise durum 

tespiti yapmakla yetinmiş, sorumluluk almaya cesaret etmemişlerdi 46. 

Rumeli vilayetlerinde eğitimle ilişkili her düzeydeki kurum ve kuruluşun, 

amaçlarını gerçekleştirme konusunda planlanan ve yürütülen çalışmalarını 

kontrol görevini de üstlenen teftiş heyeti, bölgedeki maarif meclislerinin cemaati 

İslâmiye meclislerinden ibaret olduğunu, idarelerinin de diğer meclislere göre 

farklı ve hatta özerk bulunduğunu tespit etmişti. Maarif sandıklarının denetimi 

neticesinde bu kanaata ulaşan müfettişlere göre durumun en açık göstergesi; pek 

çok sancakta eğitime tahsis edilmiş kaynakların suiistimal edilmesi ve 

vilayetlerde hesapların doğru düzgün verilememesiydi. Teftiş heyeti ayrıca 

yaptığı araştırma ve incelemeler doğrultusunda, Maarif Nezareti’nin Rumeli’nin 

her sancağında darülmuallimin açılması projesinin de, bölge şartları sözkonusu 

olduğunda uygulanamayacağına karar vermişti. Zira sözkonusu 

darülmuallimlerde istihdam edilecek öğretim kadrosuna verilecek maaşların 

karşılığı olmadığı gibi, bu okullarda ancak bir öğretmen görevlendirilebilecekti. 

Müfettişler mevcut durumda nezaretin bu politikasının devletin ihtiyaç duyduğu 

44 BOA., 12 Za 1316 (24 Mart 1899), MF.VRK., 14/103. 

45 BOA., 8 Ra 1319 (25 Haziran 1901), MF.TLY., 100/65. 

46 BOA., 8 Ra 1319 (25 Haziran 1901), MF.TLY., 100/65.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

usul-i cedideyi 47 bilen nitelikli öğretmenlerin yetiştirilmesine değil, yalnızca 

kemiyetin artırılmasına fayda sağlayacağına inanıyordu. Bu noktada teftiş 

heyetinin önerisi, yeni darülmuallimler açmak yerine mevcut öğretmenlerin 

eğitim-öğretim yöntem ve teknikleri konusunda yetiştirilmesiydi 48. 

Öğretmen yetiştirme meselesinde teftiş heyetinin gözlemlediği bir diğer 

önemli nokta ise darülmuallimine devam eden talebeler konusuydu. Çoğunlukla 

talebe-i ulumdan olan bu gençlerin öncelikle askerlikten kurtulmak emeliyle bir 

medreseye kaydolduktan sonra darülmuallimine devam ettikleri anlaşılmıştır. 

Diğer bir ifadeyle öğrenciler öğretmen olmaktan ziyade başka beklentilerin 

peşinde bu kurumlara kaydolmuşlardı. Müfettişlere göre darülmuallimin sayısını 

artırmak mevcut durumu daha da yaygınlaştırmaktan başka bir işe 

yaramayacağından, bunun yerine keyfiyetin iyileştirilmesi çaresine bakılmalıydı 49. 

Müfettişlerin bu sorunun çözümlenmesini kolaylaştırmak için Nezaret’e somut 

bir teklifte bulunamaması, eğitim-öğretim faaliyetlerinde rehberlik ve yardım 

etme hususlarında yeterli uzmanlık bilgisine sahip olmamalarından 

kaynaklanmalıdır. 

Öte yandan imparatorluğun mevcudiyeti uğruna sürdürülen bir 

mücadelenin ortasında, Osmanlı tebaası olan veya olmayan kişi yahut cemiyetler 

tarafından büyük bir sermayeyle kurulan modern eğitim kurumlarının sayısının 

ve etkinliğinin giderek arttığı bir dönemde, uzmanlık bilgilerine sahip 

müfettişlerin görüş ve önerilerini Rumeli’de hayata geçirmek de mümkün 

olamayabilirdi. Zira vilayetlerden gönderilen teftiş raporlarında bölgedeki 

gayrimüslim eğitimin yönetim ve denetiminin Osmanlı hakimiyetinden çıktığına 

dair ifadeler yer almaktaydı. Sözgelimi yapılan bir teftiş neticesinde; Edirne 

vilayetindeki Bulgar mekteplerinde daha ziyade Rusya ve diğer Hristiyan 

okullarından mezun muallimler görev yapmakta ve okullarda siyasi maksat ve 

sakıncalara yol açacak bir tedrisat yürütülmekteydi 50. Yine İşkodra vilayetinde 

görevli bir müfettişin kaleme aldığı rapora göre; İtalya ve Avusturya, İşkodra ve 

havalisinde yaşayan müslüman, gayrımüslim halkı “iğfal ve tahrik” için her türlü 

teşebbüste bulunmakta ve bölgede bir taraftan çok sayıda Sırp okulunun 

açılması ve Sırp Patrikliği’nin canlandırılması yönünde teşvikat gerçekleştirirken, 

47 Yahya Akyüz, “Eğitimde Çağdaşlaşmaya Katkısı Açısından Selim Sabit Efendi ve 

'Öğretmene Kılavuz' Başlıklı Eser”, Uluslararası Vize Tarih ve Kültür Sempozyumu, Vize, 28 

Nisan 2000, s. 5-6. 

48 BOA., 28 N 1318 (19 Ocak 1901), BEO., Nr. 119772; 16 L 1319 (26 Ocak 1902), 

MF.İBT., 110/17; 22 L 1318 (12 Şubat 1901), BEO., Nr. 121417. 

49 BOA., 16 L 1319 (26 Ocak 1902), MF.İBT., 110/17. 

50 BOA., 17 M 1326 (20 Şubat 1908), TFR.I.KV., 210/20967. 

207

208 


diğer taraftan Arnavutları toplu bir isyan çıkarmaları doğrultusunda tahrik 

etmekteydi 51. 

İmparatorluğun bilhassa Rumeli topraklarında yürütülen eğitim 

faaliyetlerinin devletin hedeflerine bütünüyle ters sonuçlar vermesi 52, 

müfettişlerin okullarda ahlaka aykırı sayılan davranışlar ve siyasi anlamda bölücü 

olabilecek materyale karşı önlem alması göreviyle de yükümlü kılınmasını 

gerektirmişir. Sözgelimi Kosova vilayetinde yapılan tedkik ve muayene 

neticesinde “tedris olunan kütüb ve risâilden bazılarının Maarif Nezareti’nce men edilmiş 

oldukları” anlaşılmıştı. Ders kitaplarıyla ilgili müfettişlerin vazifesi; vilayet 

merkezindeki eğitim kurumlarında okutulan kitaplarla, kaza ve köylerde tedris 

olunanların “başka olması”ndan dolayı daha fazla güçleşmişti 53. 

Eğitim uygulamaları ile yönetiminin denetimini gerçekleştirmek üzere 

Köprülü kazasında incelemelerde bulunan müfettişin, eğitim-öğretim 

etkinliklerinin daha etkili yürütülebilmesi için kaleme aldığı değerlendirme 

raporunda ise ön plana çıkan maddelerden birincisi; eğitim kurumlarındaki bina 

yetersizliğine ilişkindi. Sözgelimi Köprülü Rüşdiyesi’nin mevcut binasının 

tedrisata uygun olmadığı ve okulun beş sınıf olarak yeniden yapılandırılması 

gerektiği hususu raporda ilk sıraya yerleştirilmişti. Müfettiş, öğretmenlerin 

seçiminde belli ölçütlere bağlı olunması zorunluluğuna; fen derslerini 

verebilecek nitelikte muallimlerin rüşdiyede görevlendirilmesi gerektiği 

yönündeki bir değerlendirmeyle temas etmişti. Rumeli’de müslüman ve 

gayrımüslim öğrencilerin birarada öğrenim görmelerinin yasaya uygun olduğuna 

değinen müfettiş, mevcut rüşdiye binasının bu şart için elverişli olmadığını 

gözlemlemiş ve soruna çözüm olmak üzere Köprülü Kazası’nda toplanan vergi 

ve diğer hasılat gelirleriyle yeni bir rüşdiyenin inşasını, mevcut binanın ise ibtidai 

haline getirilmesini önermişti. Müfettişin tespit ettiği hususlardan bir diğeri de, 

yine bina ve öğretim kadrosu yetersizliğinden dolayı kız öğrencilerin erkek 

okullarına devam etmek zorunda kalmasıydı. Müfettişe göre, mahallinden 

51 BOA., 1320 (1902-1903), Y.PRK.AZJ., 45/65. Bu konuda ayrıca bkz. Stavro Skendi, 

The Albanian National Awakening 1878-1912. Princeton, N.J., Princeton University Press, 

1967; Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu’nun Gelişimi, 

İstanbul, Boyut Kitapları, 1997; Roderic Davison, “Nationalism as an Ottoman 

Problem and the Ottoman Response”, Nationalism in a non-national State, The Dissolution of 

the Ottoman Empire, (Ed.) William Haddad-William Ochsenwald, Colombus, Ohio State 

University Press, 1977. 

52 Rumeli vilayetinde başlatılan eğitim seferberliğine rağmen ayrılıkçı fikirlerin bölgedeki 

müslüman unsurlar arasında da yayılması hususunda ayrıntılı bilgi için bkz. George W. 

Gawrych, The crescent and the eagle: Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, 

London, New York, I.B. Tauris, 2006; Barbara Jelavich, The Ottoman Empire, the great 

powers, and the Straits question, 1870-1887, Bloomington, London, Indiana University 

Press, 1923. 

53 BOA., 17 M 1326 (20 Şubat 1908), TFR.I.KV., 210/20967.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

sağlanan imkanlarla mevcut binaya yeni bir sınıfın ilavesi ve İstanbul yahut 

Selanik vilayetinden bir muallim daha getirilmesi halinde karma eğitim gibi 

“muzırr ahvalin külliyen men’i” mümkün olabilecekti. Müfettişin kaza 

merkezindeki dört ibtidaide eğitimin niteliğiyle ilgili gözlemleri ise; sözkonusu 

okullarda öğretmenlerin mesleki yetenek ve yeterliliklerinin devletin halk eğitimi 

politikasında belirlediği hedeflere ulaşmayı engelleyici düzeyde olduğu 

yönündeydi. Üstelik ücretsiz eğitimin verilmesi gereken bu okullarda, 

öğrencilerden haftalık adıyla bir meblağ toplanmaktaydı. Hâlbuki kazada hisse-i 

maarifin haricinde “mütenevvi surette bir takım rüsum alınmakta iken”, bir de 

haftalıkların toplanması halkın şikâyetine yol açmaktaydı. Müfettişin mevcut 

durum karşısında çözüm önerisi; öncelikle muallimlerin gerekirse yasal 

müeyyidelere başvurularak haftalık tahsilinden vazgeçirilmesi ve kaza 

merkezindeki dört ibtidainin yerine sıbyan şubelerini de havi nitelikli iki 

ibtidainin tesisi ile sözkonusu okullarda darülmuallimin mezunlarının muallim-i 

evvel, idadi mezunlarının ise muallim-i sani olarak istihdamı için gereken 

tedbirlerin alınması yönündeydi 54 . 

Merkezin yanısıra kazaya bağlı köylerde de teftiş ve tahkikatını devam 

ettiren müfettiş, bilhassa müslüman ahalinin meskûn bulunduğu köylerde 

darülmualliminden mezun öğretmenlerin muallimlik yapacağı modern 

ibtidailerin açılmasına ve bölgeden tahsil edilen eğitim vergisinin bu okulların 

masraf ve maaşları karşılığı olarak kullanılması gerektiğine dikkat çekmişti. 

Ayrıca kaza dâhilinde en az 50 haneli ve mektebi bulunmayan Hristiyan 

köylerinde de üç-dört okul açılmalıydı. Müslüman halkın devam ettiği okulların 

yanısıra, devletin kendi bünyesindeki gayrimüslim mekteplerinde öğrenim gören 

talebelerle lisan irtibatını korumak hususundaki hassasiyetinin bilinciyle 

müfettiş; Köprülü Kazası’ndaki Rum ve Bulgar okullarında Türkçe’nin tedrisi 

için metropolidliklere gereken uyarıları yapmış ve kendilerinden gayrimüslim 

okullarında görev yapan öğretmenlerin yasa ve kanunlar çerçevesinde hizmet 

etmelerini sağlayacakları yönünde bir taahhüd almıştı. Müfettiş, kaza dahilindeki 

Bulgar ve diğer gayrımüslim okullarında görevlendirilecek Türkçe 

muallimlerinin tayinlerine yönelik hazırlıkların tamamlandığını belirterek 

raporuna son vermişti 55. 

Rumeli’de yabancı-gayrımüslim okulların zararlı etkilerini 

azaltacak/dengeleyecek bir Osmanlı eğitim hareketini başarıya ulaştırmak ile 

devletin yabancı-gayrımüslim rakipleri hakkında gerekli istatistik bilgilerini 

edinmek arasındaki irtibat ortadadır. Bu çerçevede Rumeli Vilâyâtı Müfettiş-i 

Umumiliği’nin 56 1903 yılında yaptığı bir araştırmada; Selanik, Edirne ve 

54 BOA., 25 R 1321 (21 Temmuz 1903), TFR.I.KV., 27/2669. 

55 BOA., 25 R 1321 (21 Temmuz 1903), TFR.I.KV., 27/2669. 

56 Müfettiş-i umumilik hakkında bkz. BOA., 27 N 1331 (30 Ağustos 1913), MF.HTF., 

1/74; Düstur, C. I, Tertib-i sani, Dersaadet, Matbaa-i Osmaniye, 1329 (1911), s. 718-721. 

209

210 


Manastır vilayetlerinin toplam nüfusu 6 milyonu aşkın olup, bu miktarın 3 

milyondan fazlası Müslüman ve 2 milyondan fazlası Hristiyandır. Hristiyanlar 

arasında 1.600.000 rakamıyla Rum cemaati birinci, 760.000’le Bulgarlar ikinci 

sırada gelmekteydi. Başka bir deyişle “Bulgar anâsır-ı müfsidi” toplam nüfusun 

%12’sini teşkil etmekteydi. Gayrimüslim okullarına gelince; Manastır 

Vilayeti’nde mevcut kız ve erkek Rum mekteplerinin sayısı 447, Bulgar okulları 

ise 273’tü. Bu okullarda görev yapan muallimlerin (kadın ve erkek) 632’si Rum, 

424’ü Bulgar’dı. Ayrıca Rum mekteplerinde 25.157 Rum; 9804 Bulgar talebe 

öğrenim görmekteydi. 

Teftiş sırasında Selanik vilayetinde, Rum mektepleri 251, Rum 

öğretmenlerin sayısı 789, Rum talebe sayısı 32534; Bulgar mektepleri 319, 

Bulgar muallimlerin sayısı 493, Bulgar talebe sayısının 9544 olduğu görülmüştü. 

Edirne vilayetinde, Rum mektepleri 416; Rum muallim sayısı 644, Rum 

talebe sayısı 31210; Bulgar mektepleri 162, Bulgar öğretmen sayısı 226, Bulgar 

talebe sayısı 4661 olarak tespit edilmişti. 

Müfettişlik tarafından gerçekleştirilen bu araştırma neticesinde, Rumeli’deki 

Bulgarların gayrımüslimler arasında, seferetlerin iddia ettiği ölçüde çoğunluk 

teşkil etmediği ve sözkonusu rakamların “birkaç Avrupa devletinin bu anâsıra 

vermek veyahud verdirmek istedikleri ehemmiyetin ne derece nâbecâ olduğunu bir kat daha 

isbat edeceği” sonucuna ulaşılmıştı 57. 

Osmanlı İmparatorluğu’nun eğitim politikasının yerel koşullara göre 

yeniden tanzimini gerektiren bir nitelik içerdiği XIX. yüzyılda, okullar vasıtasıyla 

kalıcı bir bağlılık duygusu yaratılarak istenilen değer ve kavramlar çerçevesinde 

yeni bir siyasi-sosyal kimliğin tanıtılma/güçlendirme imkanı bulunduğu Rumeli 

topraklarında maarifin daha büyük önem taşıdığı söylenebilir. Nitekim yalnızca 

kendisi yabancı devletlerin ilgi odağı olmuş değil, aynı zamanda gayrımüslimyabancı 

faaliyetlerin yoğun olduğu bölgelerle komşu Yanya vilayetinde maarifin 

teftişinden sorumlu müfettişin kaleme aldığı rapordaki; “bugün Bağdad, Musul ve 

Diyarbakır vilayetlerinin maarife olan ihtiyacı elbette İzmir, Beyrut, Selanik vilayetlerindeki 

ihtiyaç ile mukayese edilemez” değerlendirmesi sözkonusu anlayışın en açık 

ifadesidir. Müfettişin ayrıca “Rumeli’nin en mühim bir vilayetini teşkil eden Yanya 

vilayetinin maarifsizliği hiçbir vakit Ankara, Konya vilayetlerine mukayese olamaz. 

Maarifsizliğin buradaki mazarrât-ı maddiye ve maneviyesi başka vilayetlerde görünemez. 

Hudud üzerinde vaki olan bu vilayetin tevsi’-i maarifi ve ahalinin efkâr ve a’mâl-i batıla 

tabi’ olmaktan kurtarılmaları devletçe pek ziyade ehem ve elzem olduğundan Maarif 

Nezareti’nin bu vilayete vilâyât-ı saire gibi bakmaması ve ehemmiyet-i mevki’ ve kavmiyesini 

nazar-ı dikkat ve itinaya alması vazife-i hamiyet ve dıyanet iktizasından ve devlet-i 

osmaniyenin icâbât-ı zaruriyesindendir.” 58 yönündeki fikirleri de aynı bağlamdadır. 

57 BOA., 17 M 1321 (15 Nisan 1903), TFR.I.KV., 14/1353. 

58 BOA., 2 B 1328 (9 Temmuz 1910), MF.HTF., 1/55.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Müfettiş Avrupa devletlerinin Balkanlar’daki yayılmacı eğilimleriyle başa 

çıkılabileceği 59 ve Osmanlı hükümetinin bölgedeki eğitim yarışında ivedilikle 

hareket ederek kendi eğitim sistemini kurması suretiyle halkın aidiyet duygusunu 

artırma ve Rumeli’yi merkezi yönetimin tanımış olduğu sınırlar içerisinde tutma 

imkanı elde edilebileceği kanaatindeydi. Ancak bu noktada aşılması gereken en 

ciddi problem mali kaynak meselesiydi. Müfettişe göre eğitime tahsis edilen en 

istikrarlı gelir kaynağı olan hisse-i maariften bir istisna olmak üzere ilköğretim 

okullarının masrafları için de yararlanılmalı, sözkonusu gelirin kafi gelmediği 

hallerdeyse, Rumeli için Maarif Nezareti bütçesine eklenmesi gereken 

ödeneklerden istifade edilmeliydi 60. 

Bu bağlamda müfettişin Yanya Vilayeti’ndeki eğitimin düzeyi hakkında 

verdiği bilgiler; bir taraftan yeni devlet okullarının inşa edildiği ortamın 

koşullarını değerlendirmek diğer taraftan son dönem Osmanlı eğitim 

politikasının oluşumunu anlamak açısından önemlidir. Sözgelimi vilayet 

dahilinde müslüman halkın yaşadığı 360’ı aşkın köyün yalnızca 70’inde okul 

olup, XX. Yüzyılın başlarında 260’dan fazla köyde hiçbir mektep 

bulunmamaktaydı. Bu köylerin 19’unda ibtidailerin ivedilikle açılması 

gerektiğine dikkat çeken müfettiş, kalan 142 köyün ibtidailerin açılacağı 

mahallere komşu olduklarından talebenin bu mekteplere devam edeceği ümidini 

taşımaktaydı. Sözkonusu okulların maaş ve masraf karşılığı olmak üzere maarif 

bütçesinde özel bir ödenek ayrılmalıydı. Ayrıca bütçeye ilave edilecek bu 

ödenekten; Aydonat ve Loros Kazaları’na bağlı 15 köyde, Maarif Nezareti’nden 

gönderilen modeller çerçevesinde yeni açılacak 17 ibtidai ve mevcut mektep 

binalarının tamirat ve tesisat masrafları ile muallim maaşları da karşılanmalıydı. 

Zira sözkonusu kazalarda mektep binası bulunamadığından mevcut muallimler 

ve talebeler son derece olumsuz çevresel koşullarda tedrisata devama 

çalışmaktaydı. Müfettiş bölgedeki Osmanlı eğitim örgütünü ancak rekabetçi 

ortamın ışığı altında incelemenin bir değeri olacağının bilinciyle, raporunda 

Yanya’daki Rum mektepleriyle ilgili bilgilere de yer vermiştir. Buna göre, Yanya 

Vilayeti’nde nezaret bütçesinden istifade etme hakkına sahip, 650’yi aşkın “kâfi 

derecede ma’mur ve müterakki” Rum ibtidaisi mevcuttur 61. 

Osmanlı eğitim seferberliğinin başlangıcı olan ibtidailerin sayısının, 

Yanya’da açılması planlananlarla birlikte 200’i aşacağı gerekçesiyle müfettiş, 

müslümanların öğrenim göreceği bu okullar için en az 200 muallime ihtiyaç 

bulunduğuna dikkat çekmiş ve Nezaret’in öğretmen açığını kapatmak amacıyla 

59 Avusturya’nın Arnavut nüfusun yaşadığı topraklarda takip ettiği eğitim siyaseti için 

bkz. Isa Blumi, “Austrian Strategies in Ottoman Albania, The School and the Fall of 

Sectarian Politics”, Das Osmanische Reich und die Habsburgermonarchie. Akten des 

internationalen Kongresses zum 150-jährigen Bestehen des Instituts für Österreichische 

Geschichtsforschung Wien, 22-25 September 2004, Wien, Oldenburg, 2005, s. 602-612. 

60 BOA., 2 B 1328 (9 Temmuz 1910), MF.HTF., 1/55. 


211

212 


diğer vilayetlerde yaptığı gibi talebe-i ulumdan yahut başkalarından muallim 

atamasının bu vilayette hatalı bir yöntem olacağını ifade etmiştir. Zira “burası 

cenubî Arnavudluk olması münasebetiyle akaid-i diniyye-i İslamiye ile lisan-ı resmi-i 

Osmanimizi hükümet-i seniyye-i meşrutamızın icab ettirdiği ehemmiyet ve müsta’celiyet-i 

mahsusaya muvafık bir suretle ta’mim edilmesi ayn-ı farz ve kat’i mesabesindedir.” 

Binaenaleyh ibtidailer, vilayet dahilindeki Müslüman ahalinin maarifteki 

azgelişmişliğini tersine çevirme potansiyeli barındıran darülmuallimin mezunları 

tarafından idare edilmeliydi. Ancak müfettişe göre, vilayet merkezinde bulunan 

darülmuallimin-i ibtidainin mevcut durumu bu konuda ümit vaat etmiyordu. 

Sözgelimi faaliyete geçtiği tarihten itibaren gündüzlü eğitim veren 

darülmuallimindeki öğrenci sayısı, gazetelerde verilen ilanlara yahut taşrada 

yapılan çağrılara rağmen 7’yi geçmemişti. Esasen tek başına bu rakam dahi hem 

bölgedeki eğitim koşullarının iyimserliğe yer vermeyecek bir durumda 

bulunduğuna hem de maarif memurlarının herşeye rağmen eğitime yükledikleri 

büyük umutlara dair fikir vermektedir. Ancak yine de, müfettişin raporunda 

kullandığı ifadelerden geleceğe dair bir iyimserlik taşıdığı; sözkonusu 

darülmualliminin yatılıya çevrilmesi durumunda talebe sayısının en az 50’ye 

yükseleceğini ve bu müessesenin “temin-i muvaffakiyyet ve terakkiyâtıyla yerli 

muallimler yetiştirilmesi”nin mümkün olduğuna inandığı anlaşılmaktadır 62. Öte 

yandan Musevi cemaati ise, okullarında Türkçe dersinin öğretilmesiyle talebenin 

elde edebileceği olanakların niteliğinin değerini ve uygunluğunu kendiliklerinden 

takdir etmiş ve rüşdiyedeki bu ders için başkentten bir muallim gönderilmesini 

beklemeden yine kendi fonlarıyla nitelikli bir muallimin istihdamı arayışına 

girmişlerdi. 

İlköğretimin ikinci kademesi olan rüşdiyelerdeki okullaşma oranı 

konusunda ise müfettiş; Yanya Vilayeti’ndeki 10 kaza merkezinde birer erkek 

rüşdiyesi (10 adet) olmak üzere toplam 13 rüşdiyenin mevcut olduğunu 

kaydetmişti 63. Her ne kadar kemmiyet bakımından rüşdiyelerin durumu umut 

verici görünse de, keyfiyet itibarıyla muallim ve muallimelerin hali pek de iç açıcı 

değildi. Nitekim müfettiş sözkonusu 11 rüşdiyeden 9’unda görev yapan 

muallimlerin ne maaş ne mesleki yeterlik açısından istenen düzeyde olduğuna 

dikkat çekmişti. Rüşdiyelerdeki öğretmen sayısı çoğu okulda 1’le sınırlıydı. Bu 

ise Müslüman halkın büyük kısmının eğitim konusunda duyduğu sorumluluğun 

bölgedeki diğer unsurlara göre hayli zayıf kaldığı Yanya’daki mevcut durumla 

bağdaşmıyordu. O halde öğrenim süresi üç yıl olan ve günde en az dört dersin 

okutulduğu rüşdiyelerde görevlendirilecek öğretim kadrosu ve idari heyeti için 

yeni finansman kaynakları bulmak vazifesi devlete düşüyordu, ki bu müfettişe 

göre bütçeye yeni ödenekler ilave etmek anlamına geliyordu. Mevcut 

62 Sözkonusu yapılanma için gereken masraflar Nezaret bütçesinden karşılanacaktır: 

BOA., 2 B 1328 (9 Temmuz 1910), MF.HTF., 1/55. 

63 Bu yekunda iki kız rüşdiyesi ile nahiye merkezindeki bir erkek rüşdiyesi de 

bulunmaktaydı. BOA., 2 B 1328 (9 Temmuz 1910), MF.HTF., 1/55.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

rüşdiyelerin 64 yanısıra müfettiş, bir taraftan halkın eğitime karşı hassasiyetini 

artırmak diğer taraftan başarıyı garanti altına almak amacıyla kız ve erkek toplam 

6 rüşdiyenin daha açılmasını gerekli görmüştü. 

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre vilayet ve sancak 

merkezlerinde açılması kararlaştırılan 65 müslim ve gayrimüslimlerin birarada 

öğrenim gördükleri idadilerden 66, başlangıçta –zamanla taşradaki eğitsel 

dönüşümün en önemli aracı ibtidailer olmuştur- yeni bir Osmanlı milleti 

yaratmak konusunda çok şey beklenmiş ve bu çerçevede Yanya Vilayeti’nde de 

yatılı eğitim verecek bir idadinin açılması için maarif bütçesine ödenek 

eklenmiştir. Müfettiş ayrıca 1907 yılında Preveze’de yeni bir idadi inşaatına 

başlandığına ancak tamamlanamadığına dikkat çekmiş ve Arnavutluk’ın 

güneyinde stratejik önemi haiz bir mevkide, Osmanlı toplumuna zararlı sayılan 

Avrupalı öğelerin eğitim yoluyla tasfiyesine imkan sağlama potansiyeli taşıyan 

bir okulun mali kriz nedeniyle faaliyete geçirilememesini ciddi bir hata olarak 

değerlendirmişti. Meselenin çözümü için müfettiş sözkonusu idadi için bütçede 

gerekli tahsisatın ayrılması meselesini vilayet maarif müdürünün de katıldığı bir 

mecliste tartışma konusu yapmış ve bu yönde bir karar alınmasını sağlamıştır 67. 

Müfettişin raporu yalnızca, giderek keskinleşen ayrılıkçı hareketlerin odak 

noktası bulunan Rumeli’de, devlet kontrolündeki okulların sayısını artırma ve 

güçlendirme programını ileriye götürmek yönünde sahip çıkılan bir anlayışı 

yansıtmakla kalmayıp, aynı zamanda örgütlü bir eğitim sisteminin siyasi 

mobilizasyon için sunduğu sınırsız imkanlara dair ipuçları da vermektedir. Şöyle 

ki, “Cenubi Arnavutluk olan Yanya vilayeti’nde meskun ahali Arnavudlar’la Rumlar’dır. 

Berat, Ergiri sancakları gibi yerlerde Arnavudlar ve Preveze ve Yanya sancaklarında dahi 

Rumlar ekseriyeti teşkil ederler. Rumlar öteden beri memâlik-i osmaniyenin her tarafında 

olduğu gibi maarif hususunda Arnavudlar’a nisbetle farklı olduklarında şüphe yoktur. 

Tebaa-i gayrımüslimeye haricden edilen hibe ve vesâyâ gibi iânât-ı nakdiye ve muavenât-ı 

maliye sebebiyle ve kendi aralarında dahi cem’-i iânât suretiyle şehir ve kasabalarda ve 

kurâda bi’n-nisbe muntazam mektebler yapmışlar ve erbab-ı maarif yetiştirmişlerdir.” 

Fakat müslüman Arnavutların eğitim yarışında pek geride kaldığını belirten 

müfettiş; “O derecede ki köylü Arnavudlar umur-ı diniye ve dünyeviyede pek ziyade adem-i 

mübâlâta alışmışlardır. Bazı şehirlerde ve ezcümle merkez-i vilayet olan Yanya’da Türkçe ve 

64 “Diğer kaza merkezlerindeki rüşdiye mekteblerinin kısm-ı a’zamı” gibi Delvine ve 

Aydonat’taki birer-ikişer odadan ibaret bulunan ve deprem vb. dolayısıyla zaman 

içerisinde pek harap hale gelmiş olan rüşdiyelerin tamiratı ve noksanların ikmali 

amacıyla bütçede bir tahsisat ayrılmalıydı: BOA., 2 B 1328 (9 Temmuz 1910), MF.HTF., 

1/55. 

65 Düstur, Cüz-i sani, s. 190-191; M. Cevad Nafi, a.g.e., s. 95. 

66 Vilâyât-ı Şahanede Bulunan Leyli ve Nehari Mekâtib-i İdadiyeye Mahsus Olarak Bu Kerre 

Maarif Nezareti’nce Tadilen Kaleme Alınan Ders Programları, Dersaadet, Alem Matbaası, 

1310 (1894-1895), s. 2. 


213

214 


lisan-ı mâderzâd olması lazım gelen Arnavudça yerine Rumca ile tekellüm ederler. Rum 

lisanı bila- istisna zükur ve inas arasında mükâlemâtın ekseriyetini teşkil ettiği”nden 

bahsetmektedir. Eğitimsizlik nedeniyle Arnavut köy, kasaba ve şehirlerinde 

sünnî İslam’ın yerine Bektaşilik inancının kabul gördüğüne 68 dikkat çeken 

müfettiş, Latin alfabesini benimseyen milliyetçi aydın Arnavutlar’ın 69 bu 

alfabeyle yazılmış kitapları yaygınlaştırma çalışmalarını da yine maarifin 

eksikliğiyle açıklamıştır. Müfettişe göre bölgede Latin alfabesi yalnız tarihsel 

nedenlerle değil, okur-yazarlık oranını artırmadaki pratik faydaları da dikkate 

alınarak kabul edilmişti 70. Bu yorumuyla müfettişin bir taraftan Latin alfabesiyle 

Arnavutça yazılan ders kitaplarının bölgede milli bir dil ve kültür ağı 

oluşturacağı diğer taraftan ulusal alfabe tartışmalarının Osmanlı tarzı eğitim 

sunma planlarına karşı en önemli tehdit olduğu konusunda bir endişe taşıdığı 

anlaşılmaktadır. 

Yanya Vilayeti’ne ait bu teftiş raporu başta olmak üzere maariften sorumlu 

Osmanlı yetkililerinin Rumeli vilayetlerinde eğitimin durumuna dair yaptıkları 

değerlendirmelerde en önemli ölçünün; yabancı okullarda ulaşılmış olan finansal 

kaynakların, eğitsel düzeyin ve mimari standartların devlet okullarında da 

yakalanması gerekliliği olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca bölgede yaşayan 

müslüman halkın eğitim konusundaki pasifliğinin giderilerek, yabancıgayrımüslim 

okullarının zararlı etkilerini 71 dengeleyebilecek ağırlıkta bir güç 

olabilecek Osmanlı okullarının inşa edilmesini sağlamak ihtiyacı, müfettişlerin 

taşrada uygulanan eğitim politikasında takipçisi oldukları hususlar arasında en 

ön sıralarda yer almıştır. Rumeli’de kimin eğitiminin hakim olacağı noktasında 

çaba gösteren devlet, bir taraftan müfettişler aracılığıyla imparatorluğun 

bütünlüğünü koruma mücadelesi verirken, diğer taraftan İslam ve Osmanlı 

birliğine sadakatin arttırılması yönündeki hakim paradigmanın tahkim edilmesini 

sağlamak düşüncesini imparatorluğun son yüzyılında maarifin en önemli 

olaylarından biri haline getirmiştir. 

68 Bektaşilik’in Arnavutluk’ta gelişimi için bkz. Peter Bartl, Milli Bağımsızlık Hareketleri 

Esnasında Arnavutluk Müslümanları (1878-1912), (Çev.) Ali Taner, İstanbul, Bedir 

Yayınları, 1998, s. 187-189 

69 Söz konusu “münevverü’l-efkâr” arasında Sami Frasheri, İsmail Kemal, Vasa Efendi gibi 

kimseler mevcuttu. Stavro Skendi, a.g.e., s. 143; BOA., 2 B 1328 (9 Temmuz 1910), 

MF.HTF., 1/55. 


71 Rumeli’deki yabancı okullaşma için bkz. Education in the Balkans: From the Enlightenment 

to the Founding of the Nation-States, ed. Nikos Terzis, Greece, Publishing House Kyriakidis 

Brothers s.a., 2000; Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk. Arnavutluk 

Ulusçuluğunun Gelişimi, İstanbul, Boyut Kitapları, 1997; Olga Karageorgou-Kourtzis, 

“Aspects of Education in the Peloponnese from 1810 to 1820 According to the 

Peroukas Archives from Argos”, Studies in Honor of John C. Alexander, Elias Kolovos, 

Phokion Kotzageorgis, Sophia Laiou, Marinos Sariyannis (eds), İstanbul, Isis, 2007, s. 

173-184.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Sonuç 

Sultan II. Abdülhamid döneminde Rumeli’deki ayrılıkçı hareketlerin 

bölgeye nüfuz etme alanlarından birinin eğitim olduğunun tespitiyle, eğitim 

yönetiminin yerel geleneksel kalıpları yıkılarak giderek genişleyen bir teftiş ve 

eğitim şebekeleri vasıtasıyla sistemin temel değerlerini yayma çabası içerisine 

girilmiştir. Zira bilhassa dil, etnik köken ve kültür birliğine dayanan 

milliyetçiliğin etkisinin imparatorluğun diğer bölgelerine nispetle önemini çok 

daha fazla koruduğu bu vilayetlerde maarifin teftişi, saltanat ve hilafete karşı 

arzu edilen sadakatin elde edilmesinde en ciddi yöntemlerden biriydi. Bu 

bağlamda müfettişlik müessesesinin amacı sözkonusu olduğunda devletin, 

tebaanın yetişmesinden elde edeceği fayda çerçevesinde uygun öğrencilere, 

nitelikli öğretmenler vasıtasıyla hedeflenen yönde bir eğitim sağlamak esası ön 

plana çıkmaktaydı. Bu kapsamda Rumeli vilayetlerindeki müfettişlerin 

vazifelerine dair yayınlanan talimatnamede eğitimin teftişi, hangi grupların 

denetim işine katılacağı ve yetkilerin ne şekilde sınırlanacağı konusunda yeni 

kararlar alınmıştı. Talimatnamede maarif müfettişlerinin merkeziyetçi üniter 

devlet kavramıyla bütünleştirildiği ve bölgedeki eğitimin daha fazla hükümet 

kontrolü altına girmesini sağlayan düzenlemelere tabi tutuldukları 

anlaşılmaktadır. 

Sultan II. Abdülhamid döneminde yapılan teftişler neticesinde Rumeli’de 

dil konusundaki farklılaşmanın tespit edilmesi ve bilhassa müslüman milletlerin 

Türkçe eğitimden uzaklaştığının görülmesi, devletin hakimiyet alanının gelişmesi 

açısından engelleyici bir unsur olarak değerlendirilmiş ve bölgede modern okul 

sisteminin en üst düzeye ulaşması yönünde harekete geçilmiştir. Zira dilin 

Rumeli vilayetlerinde Türk ve Türk olmayan tebaa arasındaki yerel farklılıkları 

kaldırarak, devletin Osmanlı-İslam temelleriyle özdeşleştirilmesindeki önemi 

anlaşılmıştır. Ancak Türkçe eğitim veren modern okullaşmanın 

yaygınlaştırılmasında ortaya konan hedeflerle pratikte varolan güçler/güçlükler 

ve yerel olanaklar arasındaki uçurumun aşılması şarttı. Bu noktada en önemli 

mesele ise mali kaynakların ve halkın eğitime desteğinin yetersizliğiydi. Böylece 

bir taraftan yeni okullar için halkın katkısının sağlanması hususunda telkinde 

bulunma vazifesi diğer taraftan mektepleri finanse etmek üzere tahsil edilen 

gelirlerin suistimalinin önlenmesi sorumluluğu müfettişlere tevdi edilmiştir. 

Rumeli’deki eğitim seferberberliği için fon bulmakla görevlendirilen 

müfettişler ayrıca okulların binalarını, sınıfların durumunu, ders içeriklerini 

murakabe ve kontrol etmekle birlikte siyasi anlamda bölücü olabilecek öğretim 

materyalleri ile disiplin ve ahlaka aykırı davranışlara karşı gerekli tedbirleri 

almakla da vazifelendirilmişti. Coğrafi çevreye dair yer alan tasvirlerin, 

demografik yapıya dair aktarılan istatistik bilgilerin, farklı unsurların eğitime 

karşı sergiledikleri tavırlar hakkındaki açıklamaların, öğretmenlerin talebede 

istenen yönde davranış değişikliği oluşturma yetenek ve yeterlilikleri 

215

216 


hususundaki gözlemlerin yahut okulların fiziki görünümünden duvarların içinde 

cereyan eden hadiselere kadar uzanan muhtelif konuların müfettiş raporlarında 

yer verilmesi kendilerine tevcih edilen bu sorumluluğun gereği olmuştur. 

Böylece müfettişler yalnızca bölgedeki eğitimin yönetim ve denetiminden mesul 

tutulmamış, merkezin değerleriyle bütünleştirilmiş standart bir müfredatın 

taşrada uygulanmasını sağlamak suretiyle Osmanlı hilafeti ve saltanatına karşı 

bağlılığı artırma sorumluluğu yüklenmiş görevliler haline getirilmiştir. 

Ek: Rumeli Vilâyât-ı Şahanesi Maarif Müfettişliği’nin Vezâifine Dair 

Talimat-ı Muvakkatedir 72: 

1. Madde – Rumeli maarif müfettişliğinin daire-i teftişi Edirne, Selanik, 

Yanya, Manastır, Kosova ve İşkodra vilayetlerini şamildir. 

2. Madde – Müfettiş Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin mer’iyyü’l-icra 

olan ahkâmının ve ol babdaki evâmir ve talimâtın tamamen cereyanına dikkat ve 

maarife müteallik her nev’i varidât ve masarıfâtın suret-i sarf ve istimalini tedkik 

ve tahkik eyleyecek ve esna-i devirde hususât-ı lazime ve müsta’celeyi telgraf 

veya tahrirat ile Maarif Nezareti’ne bildirecektir. 

3. Madde – Müfettiş doğrudan doğruya Maarif Nezareti’nin taht-ı 

idaresinde bulunan bilcüme mekâtib-i umumiyenin teftiş ahvaliyle idare ve 

tedrisi cihetlerinin resmi programlarına ve usul-i mahsusasına tevfiken 

tanzimine ve ıslahat-ı mukteziyelerine dikkat ve gayret edecek ve mekâtib-i 

hususiyenin Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 129. maddesine ve karar-ı ahir 

ahkâmına tevfiken idare olunub olunmadıklarını tahkik ve icabını icra 

eyleyecektir. 

3 . Madde – Müfettiş daire-i teftiş dahilinde bulunan maarif meclis ve 

komisyonlarının ve idare ve muhasebe memurlarının evsâf ve meziyyât-ı 

matlubeyi haiz olup olmadıklarını tahkik eyleyecek ve icabını Maarif Nezareti’ne 

bildirecektir. 

4 . Madde – Bâ-irade-i seniyye maarife terk edilen evkaf hasılatının hüsn 

suretle idaresine ve bunlardan yed-i kitmande bulunanları varsa tedkik ve 

tahkikiyle zâhire ihracına ve yeniden mekâtib tesis ve inşası için teşvikat ve 

tergibât-ı lazime icrasına ve darülmuallimin şehadetnamesini ve evsâf-ı 

matlubeyi haiz muallimler celb ve istihdamına dikkat eylemek velhasıl neşr ve 

ta’mim-i maarif ve ıslah ve teksir-i mekâtib ile ulum ve maarifin merkez-i 

matlubeye isâli esbâbının istihsal ve istikmaline çalışmak müfettişin vezâifi 

cümlesindendir. 

5 . Madde – Müfettiş, emvâl-i maarifin ahz ve sarfına memur olanların 

muâmelâtını esna-i tedkikde bir memurun zimmeti veya taht-ı idaresinde 

bulunan sandıkta açık zuhur eder veya kuyûd-i hesabiye ve muâmelât-ı 

cariyesine hile ve fesad karıştırdığını hissederse derhal Maarif Nezareti’nden bi’l- 

72 BOA., 21 L 1308 (29 Mayıs 1891), MF.HTF., 1 / 2; 21 L 1308 (29 Mayıs 1891), 

MF.MKB., 40/91.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

istîzân alacağı emir üzerine o memura usulüne tevfiken ve muvakkaten işten el 

çektirerek icabını icrasına müsâraat edecektir. 

6 . Madde – Müfettiş maarif muhasebeleri kuyûdu ve maarif sandıkları 

yevmiye defterleri ve emvâl-i nükûdu ve hususât-ı saire-i hesabiyesini her zaman 

tedkik ve teftişe mezundur. 

7 . Madde – Müfettiş bir mahalden diğer bir yere gittiğinde memuriyetini 

hâvî Maarif Nezareti’nden hamil olduğu emri bir defa o mahallin en büyük 

memuruna ibraz ettikten sonra derhal teftişe mübaşeret ederek lüzum göreceği 

kâffe-i evrak ve kuyûdu tedkik edecek ve li-ecli’t-tahkik temhir edeceği sandık 

ve ta’dâd edeceği nükûd için hiçbir memurdan evvelce istihsal-i muvâfakata 

muhtac olmayıp bunları doğrudan doğruya icra eyleyecek ve nükûdun ta’dâdı 

esnasında vilayet idare meclisiyle maarif meclisinden birer a’zâ ve kuyûd ve 

evrakın teftişinde dahi maarif müdürü ve muhasebe memuru ve sandık 

emininden iktiza edenler hazır olacaklardır. 

8 . Madde – Müfettiş tarafından taleb vuku’unda memurin-i maariften her 

kim olursa olsun vazife-i memuriyetine müteallik kâffe-i defâtir ve kuyûd-ı 

hesabiye ve evrak-ı saire ile sandıkta mevcud nükûd ve senedâtı tamamıyla ve 

derhal irâe ve ibraz edecek ve muamelât-ı vâkıâna teferru’ eden her türlü 

muamelât ve izahâtı beyan ve itâ eyleyecektir. Aksi halinde o gibilere evâmiri 

dinlememiş nazarıyla bakılarak haklarında muamelât-ı lazime icra olunacaktır. 

9 . Madde – Müfettiş, 1300 senesinden 1315 senesine kadar gerek mal 

sandıkları zimmetinde kalan mebaliğin ve gerek maarife hasr edilmiş olan a’şâr 

senedâtının suver-i tahsiliyesine ait tedâbiri ittihâz ve menafi‘ ve maarif 

hisselerinin suret-i istihsaline dair olan nizamnamenin 10. ve 11. maddeleri 

mucebince 1305 senesinden sonraki varidâtından a’şâr kısmı için ziraat banka 

sandık ve şubelerine ve emlak vergisinden olan kısmı için de mal sandıklarına 

terettüb eden vezâifi de teftiş ve takib edecektir. 

10 . Madde – Müfettiş her vilayetin teftişi hitam bulduğu gibi meşhudât ve 

icraatını müteselsil numaralı beyannameler ile Maarif Nezareti’ne arz edecek ve 

her senenin hitamında biri tertib-i tahsiliyenin ahvaline ve icraat-ı vâkıâ ile 

ıslahat-ı mukteziyeye ve diğeri maarife müteallik her nev’i varidât ve iânât-ı 

müstahsile ve masarıfât-ı vâkıâya dair olarak nezarete iki mufassal beyanname 

takdim edecektir. 

11 . Madde – Müfettiş lede’l-hâce vezâif-i memuriyetine müteallik 

hususâtta hükümet-i mahalliyeye müracaat edecek ve talimatta musarrah 

olmayan bir iş zuhur ettikde iktizasını Maarif Nezareti’nden istîzân eyleyecektir. 

21 L 1308 (29 Mayıs 1891) 

217

218 

Kaynakça 

Arşiv Kaynakları 


BOA., BEO.AYN.d., No. 120, 1420, 1243; BOA., BEO., Nr., 119772; BOA., BEO., 

Nr. 121417; BOA., 10 B 1304 (4 Nisan 1897), İ. DH., No. 81089; BOA., 

1318/Ş-5, İ. Maarif; BOA., MF.HTF., ½; BOA., MF.HTF., 1/4; BOA., 

MF.HTF., 1/55; BOA., MF.HTF., 1/74; BOA., MF.HTF., 3/32; BOA., 

MF.HTF, 3/106; BOA., MF.HTF., 4/82; BOA., MF.İBT., 95/111; BOA., 

MF.İBT., 100/65; BOA., MF.İBT., 110/17; BOA., MF.MKB., 5/120; 

BOA., MF.MKB., 5/134; BOA., MF.MKB., 20/31; BOA., MF.MKB., 

40/91; BOA., MF.MKB., 348/48; BOA., MF.TLY., 100/65; BOA., 

MF.VRK., 3/16; BOA., MF.VRK., 3/31; BOA., MF.VRK., 14/103; BOA., 

MF.VRK., 18/59; BOA., MV., 112/82; BOA., ŞD., 213/1; BOA., TFR.I.KV., 

14/1353; BOA., TFR.I.KV., 27/2669; BOA., TFR.I.KV., 172/17191; 

BOA., TFR.I.KV., 210/20967; BOA., Y.A.-RES., 5/50; BOA., 

Y.PRK.AZJ., 19/82; BOA., Y.PRK.AZJ., 45/65; BOA, Y.PRK.MF., 1/27; 

BOA., Y.PRK.MF., 3/10. 

Resmi Yayınlar 

Düstur, Cüz-i sani, Dersaadet: Matbaa-i Amire, 1289 (1872-1873). 

Düstur, Tertib-i sani, C. I, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1329 (1911). 

Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye. 1305 (1889), Dersaadet, Mahmud Bey Matbaası, 1305. 

21 Za 1254 (6 Şubat 1839), Takvim-i Vekayi. 

Vilâyât-ı Şahanede Bulunan Leyli ve Nehari Mekâtib-i İdadiyeye Mahsus Olarak Bu Kerre Maarif 

Nezareti’nce Tadilen Kaleme Alınan Ders Programları, Dersaadet, Alem Matbaası, 1310 

(1894-1895). 


ACAR, Keziban, Russian National Identity in Patriotic Culture , The Russian Descriptions of 

Themselves in contrast to Their Enemies during the Crimean War of 1853-56 and Russo- 

Turkish War of 1877-1878, Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Kentucky, 

2000. 

AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi. M.Ö. 1000- M.S. 2006, Ankara, Pegem Akademi 

Yayıncılık, 2006. 

AKYÜZ, Yahya, “Eğitimde Çağdaşlaşmaya Katkısı Açısından Selim Sabit Efendi ve 

'Öğretmene Kılavuz' Başlıklı Eser”, Uluslararası Vize Tarih ve Kültür Sempozyumu, 

Vize, 28 Nisan 2000. 

ANTEL, Celal S., “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I. Yüzüncü Yıldönümü Münasebetiyle, 

Ankara, Maarif Vekaleti, 1940 . 

ATUF, Nafi, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, C.1, İstanbul, Muallim Halit 

Kütüphanesi, 1930.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

ATUF, Nafi, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, C. 2, İstanbul, Milliyet 

Matbaası, 1932. 

BARTL, Peter, Milli Bağımsızlık Hareketleri Esnasında Arnavutluk Müslümanları (1878- 

1912), (Çev.) Ali Taner, İstanbul, Bedir Yayınları, 1998. 

BAŞAR, Hüseyin, Eğitim Müfettişlerinin Yetiştirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 

Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1985. 

BİLİM, C. Yalçın, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), Eskişehir, 

Anadolu Üniversitesi, 1984. 

BLUMİ, Isa, “Austrian Strategies in Ottoman Albania, The School and the Fall of 

Sectarian Politics”, Das Osmanische Reich und die Habsburgermonarchie. Akten des 

internationalen Kongresses zum 150-jährigen Bestehen des Instituts für Österreichische 

Geschichtsforschung Wien, 22-25 September 2004, Wien, Oldenburg, 2005. 

BOZBORA, Nuray, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu’nun Gelişimi, 

İstanbul, Boyut Kitapları, 1997. 

Cumhuriyet Devrinde Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 

1977. 

ÇETİN, Atilla, “Maarif Nazırı Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki 

Yabancı Okullar Hakkında Raporu”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 10- 

11, İstanbul, 1983. 

DAVİSON, Roderic H, “Westernized Education in Ottoman Empire”, The Middle East 

Journal, Summer 1961. 

DAVİSON, Roderic H, “Nationalism as an Ottoman Problem and the Ottoman 

Response”, Nationalism in a non-national State: The Dissolution of the Ottoman Empire, 

(Ed.) William Haddad-William Ochsenwald, Colombus, Ohio State University 

Press, 1977. 

DOĞAN, İsmail, Türk Eğitim Tarihinin Ana Evreleri. Kurumlar-Kişiler-Söylemler, Ankara, 

Nobel Yayıncılık, 2010. 

Education in the Balkans, From the Enlightenment to the Founding of the Nation-States, ed. Nikos 

Terzis, Greece, Publishing House Kyriakidis Brothers s.a., 2000. 

ERGİN, Osman, Türk Maarif Tarihi, 3 C., İstanbul, Eser Matbaacılık, 1977. 

GARDINER, Derek, The Anatomy of Supervision: Developing Learning and Professional 

Competence for Social Work Students, Milton Keynes, The Society for Research into 

Higher Education & Open University Press, 1989. 

GAWRYCH, George W, The crescent and the eagle: Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 

1874-1913, London, New York, I.B. Tauris, 2006. 

JELAVICH, Barbara, The Ottoman Empire, the great powers, and the Straits question, 1870- 

1887, Bloomington, London, Indiana University Press, 1923. 

Karageorgou-Kourtzis, Olga. “Aspects of Education in the Peloponnese from 1810 to 

1820 According to the Peroukas Archives from Argos”, Studies in Honor of John C. 

Alexander, Elias Kolovos, Phokion Kotzageorgis, Sophia Laiou, Marinos 

Sariyannis (eds), İstanbul, Isis, 2007. 

219

220 


KAZAMİAS, Andreas M, Education and the Quest for Modernity in Turkey, London, 

George Allen & Unwin Ltd., 1966. 

KOÇER, Hasan A, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu (1773-1993), Ankara, Uzman 

Yayınları, 1987. 

KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 

1988. 

KOHN, Hans, Panislavizm ve Rus Milliyetçiliği, (Trc.) Agah Oktay Güner, İstanbul , 

Kervan Yayınları, 1983. 

MELETİADES, Haris N, “Types of Transition to National Educational Systems in the 

Balkans of the 19th century”, Education in the Balkans, From the Enlightenment to the 

Founding of the Nation-States, (ed.) Nikos P. Terzis, Greece, Publishing House 

Kyriakidis Brothers s.a., 2000. 

Nafi, Mahmud Cevad ibnü’ş-Şeyh. Maarif-i Umumiye Nezareti. Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı- 

XIX. Asır Osmanlı Maarif Tarihi-, haz. Taceddin Kayaoğlu, Ankara, Yeni Türkiye 


PARVEV, Ivan, “'Du, glückliches Österreich, verhandle'. Militär versus Diplomatie in 

der habsburgischen Südosteuropa-Politik 1739-1878”, Das Osmanische Reich und die 

Habsburgermonarchie. Akten des internationalen Kongresses zum 150-jährigen Bestehen des 

Institus für Österreichische Geschichtsforschung Wien, 22-25 September 2004, Wien, 

Oldenburg Verlag, 2005. 

SAKAOĞLU, Necdet, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul, İstanbul Bilgi 

Üniversitesi Yayınları, 2003. 

Seton-Watson, Hugh, The decline of imperial Russia , 1855-1914, New York, Frederick A. 

Praeger, 1965. 

SHAW, Stanford J.- Shaw, Ezel K, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 2, (Trc.) 

Mehmet Harmancı, İstanbul, E Yayınları, 1982. 

SKENDİ, Stavro, The Albanian National Awakening 1878-1912. Princeton, N.J., 

Princeton University Press, 1967. 

SU, Kamil, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1974. 

TEKELİ, İlhan - İLKİN, Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin 

Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999. 

TORRES, Mario S.- Zellner, Luana – Erlandson, David. “Administrator Perceptions of 

School Improvement Policies in a High-Impact Policy Setting”, International Journal 

of Education Policy & Leadership, October 30, 2008, Vol. 3, Nr. 7. 

UNAT, Faik R, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, MEB 


VAHAPOĞLU, Hidayet, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, İstanbul, 

MEB Yayınları 1997.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen 

Okulunun (Dârülmuallimât), Kuruluşu, 

Okutulan Dersler ve Kapatılışı 

(1870–1924) 

The Foundation, Curriculum and Abolishment (1870- 

1924) of the Women’s Teacher Training College 

(Dârülmuallimât)’s in the Ottoman Empire 

Mustafa Şanal ∗ 

Özet 

Tanzimat’ın ilanından sonra kızların ilköğretim üzerine devam 

edecekleri ilk kız rüşdiyesi 1859 yılında açılan Cevre Kalfa İnas 

Rüştiyesi’ne ve kız sıbyan mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacı ile 26 

Nisan 1870 tarihinde Dârülmuallimât adı verilen ilk kız öğretmen okulu 

tesis edilmiştir Bu okul, Türk eğitim tarihinde erkekler için açılan 

öğretmen okullarından daha büyük ve önemli tesirler doğurmuş, bu okul 

sayesinde kızlara yükseköğrenim görmenin yolu da açılmıştır. Aynı 

zamanda Dârülmuallimât, burs almayan öğrencilerini öğretmen olmaya 

zorlamadığı için birçok genç kız ve kadının sadece öğretmen olmak için 

değil, üst düzeyde bir okulda okumak için de bu okula girmesine vesile 

olmuş, bu da ülke kadınları arasında bilgili, aydın bir kitlenin oluşup 

gelişmesini sağlamıştır. Cumhuriyet döneminde kadınlara ilişkin 

devrimlerin başarılı olmasında 1870’ten beri Dârülmuallimât’ın mezun 

vermekte oluşunun ve onların da pek çok kız ve kadını okutmuş 

olmasının önemli bir rolü olduğu da düşünülmektedir 

Anahtar Kelimeler: Dârülmuallimât, Osmanlı İmparatorluğu, 

Türk Eğitim Tarihi, Öğretmen Yetiştirme 

Abstract 

After the declaration of the administrative reforms, Women’s 

Teacher Training College called Darülmuallimat was established on 26 

April 1870 in order to train female teachers for Cevri Kalfa İnas Rüştiye 

(1859) and primary schools. The establishment of this particular school 

∗ Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Öğretim Üyesi, 

KAYSERİ, E-mail: sanalm@erciyes.edu.tr.

222 

MUSTAFA ŞANAL 

has a greater importance in Turkish Education History in comparison to 

the establishment of Men’s Teacher Training Colleges, because it gave 

women the chance to get a university education. At the same time, since 

Darülmuallimat held it compulsory to become a teacher for students 

who didn’t hold a scholarship, most girls and women enrolled to these 

schools not just to become a teacher, but also to receive a higher 

education. This led to the development of an intellectual group among 

Ottoman women, and Darulmuallimat’s female graduates played a vital 

role in the success of the reforms of the Republic with relation to 

women. 

Key Words: Women’s Teacher Training College, Ottoman 

Empire, History of Turkish Education, Teacher Training 

Giriş 

Öğretmen yetiştirme meselesi genelde tarihçilerin özelde ise Türk eğitim 

tarihçilerinin üzerinde durdukları, araştırma-inceleme yaptıkları konuların 

başında gelmektedir. Türk devlet yöneticileri ve Türk halkının, bilgiyi öğreten ve 

bilginin yaşama uyarlanmasına aracı olan kişi konumundaki “öğretmene”tarihsel 

süreç içerisinde birçok örnekte de rastlanıldığı üzere- hep sevgi ve saygı 

bağı ile yaklaştığı 1 dikkate alındığında, eğitim tarihi ile ilgilenen araştırmacı ve 

yazarların öğretmen yetiştirme meselesine daha fazla önem vermelerinin 

gerekçesi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Özellikle bilginin insanoğlunun 

doğaya karşı kullanacağı yegâne güç olduğunun anlaşılması üzerine toplumlar, 

örgün ve yaygın eğitim yolu ve öğretmenler aracılığı ile bireyleri toplumsal 

yaşama bağlayan bilginin kazandırılması amacıyla gerekli eğitim-öğretim 

faaliyetlerinde bulunmuşlar, bu faaliyetlerin merkezine ise öğretmenleri 

oturtmuşlardır. 

Osmanlı İmparatorluğu’nda da bu anlayış belirli bir döneme kadar önemini 

yitirmemiş, devletin eğitim ve adlî sistemleri bu anlayış üzerine 

temellendirilmeye çalışılmıştır. Özellikle İmparatorluğun kuruluş ve yükselme 

dönemlerinde devletin ihtiyaç duyduğu yönetici, memur öğretmenler, Enderun 

mektebi ve medreseler gibi kurumlar vasıtası ile karşılanmaya başlanmış, bu 

dönemde başka bir öğretmen okulunun açılmasına ihtiyaç duyulmamıştır. 

Onaltıncı yüzyılın ikinci yarısından sonra başlayan duraklama ve gerileme 

faaliyetlerinin neticesinde öncelikle askeri alanda başlayan yenileşme hareketleri, 

II. Mahmut dönemi ile birlikte (1808–1839) sivil bürokrasi ve devlet sistemine 

de sirayet etmiştir. Bu dönemde askeri yüksekokullar ve medreselerin yanı 

başında rüşdiye mektepleri açılmış, bu mekteplerin açılması Osmanlı 

İmparatorluğu’nda 16 Mart 1848 tarihinde “Dârülmuallimîn-i Rüşdî” adı verilen 

erkek öğrencilerin devam edecekleri yeni bir öğretmen okulunun da açılmasını 

1 Yahya Akyüz, “Türkiye’de Öğretmen Yetiştirmenin 160.Yılında Darülmuallimîn’in İlk 

Yıllarına Toplu ve Yeni Bir Bakış”, OTAM, Sayı:20, Ankara 2009, s.19.

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KIZ ÖĞRETMEN OKULUNUN… 

(OTAM, 26/ Güz 2009) 

zaruri hale getirmiştir 2. Sadece erkeklerin devam ettiği bu okulun açılması, 

ülkede kızların eğitimi meselesi üzerine kafa yoran, fikir yürüten dönemin 

yönetici ve yazarlarının ilki 1859 yılında açılmış olan kız rüşdiyelerine ve sıbyan 

mekteplerine bayan öğretmen yetiştirecek kız öğretmen okulunun açılması 

yönünde fikir beyan etmelerine neden olmuştur. İşte bu amaçla da 26 Nisan 

1870 tarihinde rüşdiye ve sıbyan mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacıyla 

Dârülmuallimât açılmıştır. Bu çalışmada Dârülmuallimât’ın tarihsel süreç 

içerisinde geçirmiş olduğu değişim ve dönüşümler incelenmeye çalışılmış, bu 

amaçla da çalışma şu ana başlıklar üzerine temellendirilmiştir: 

A-Dârülmuallimât’ın Açılmasından Önce Osmanlılarda Kadın Öğretmen 

Yetiştirme Faaliyetleri, 

B- Dârülmuallimât’ın Açılışı, Teşkilat ve İdari Yapısı, 

C- Dârülmuallimât’ta Okutulan Dersler, 

D- Dârülmuallimât’ın Kapatılışı. 

A-Dârülmuallimât’ın Açılmasından Önce Osmanlılarda Kadın 

Öğretmen Yetiştirme Faaliyetleri: 

Tanzimat’tan önce Osmanlı toplumunda örgün eğitimde görev yapan beş 

çeşit öğretmen bulunmaktaydı: 

a-Sıbyan mektebi öğretmenleri, 

b-Medrese öğretmenleri, 

c-Enderun mektebi öğretmenleri, 

d-Askeri ve teknik okul öğretmenleri, 

e-Azınlık ve yabancı okul öğretmenleri 3. 

2 Darülmuallimîn-i Rüşdî ile ilgili geniş bilgi için bkz. Yahya Akyüz, “Osmanlı’da Açılan 

İlk Öğretmen Okulları” Toplumsal Tarih, Sayı:105, Eylül 2002, s.1–6; Yahya Akyüz, 

“Türkiye’de Çağdaş Anlamda Öğretmenlik Mesleğinin Doğuşu”, Türkler Ansiklopedisi, 

Cilt:15, 2002, s.15–25; Cemil Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren 

Kurumlar, MEB yayını, Ankara 2005, s.203–233; Cemil Öztürk, “Türkiye’de Öğretmen 

Yetiştiren Kurumların Doğuşu: Dârülmuallimîn-i Rüşdî, Milli Eğitim, Sayı:137, Ocak- 

Şubat-Mart 1998, s.74–79; Bayram Kodaman-Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri 

Eğitim Sistemi”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu- 

Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara 1992, s.476–497; Yahya Akyüz,“Türkiye’de 

Öğretmenliğin Temelleri Sağlam Atılmıştı”, Yeni Türkiye (Eğitim Özel Sayısı), Yıl:2, 

Sayı:7, Ocak-Şubat 1996, s.471–475; Tayyip Duman, “Türkiye’de Eğitim Reformları 

Açısından Öğretmen Yetiştirme Sorunu”, Erdem, Sayı:34, Ankara 1999, s.92. 

3 Yahya Akyüz, “Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme’nin 160.Yılında Darülmuallimîn’in İlk 

Yıllarına Toplu ve Yeni Bir Bakış”, OTAM, Sayı:20, Ankara 2009, s.19–24. 

223

224 


Sıbyan mekteplerine kız ve erkek çocuklar 5–6 yaşlarından itibaren birlikte 

gider, bu okulda 3–4 yıl beraber öğrenim görürlerdi. Sıbyan mekteplerinin 

hocaları genellikle cami hocaları idi. Ancak bazı bilgili kadınlar, mahallelerde 

erkek ve kız çocuklarına ve diğer kadınlara Kur’an okumayı ve bazı dinî bilgileri 

öğretiyorlardı. Bu durum bize kadınların çok eskiden beri yüzeysel de olsa bir 

çeşit öğretmenlik yaptığını göstermektedir 4. Sıbyan mekteplerini bitiren erkek 

öğrenciler bir üst seviyedeki okullara geçiş yapabilirken kızların bu dönemde 

sıbyan mekteplerin üzerinde devam edecekleri herhangi bir okul 

bulunmamaktaydı. Tanzimat ile Batı’ya açılan Osmanlı İmparatorluğu’nun idari 

ve siyasi yapısında ortaya çıkan değişiklikler, fikrî ve sosyal yapıda da tedrici 

olarak değişikliklere yol açmıştır. Bu değişmelerden etkilenen müesseselerin 

başında aile ve onun içindeki kadın gelmekteydi. Bu devirde kadın, evin içinden 

dışına doğru açılmıştır 5. Özellikle 1850’li yıllardan itibaren, basın ve yayın 

organlarında ülkenin kalkınması için erkek eğitimi kadar kadın eğitiminin de 

gerekli olduğu sık sık vurgulanır hale gelmişti 6. Nitekim sıbyan mekteplerinin 

üstünde ve orta öğretimin ilk derecesi sayılabilecek kızlara özgü ilk rüşdiye, 

Ocak 1859’da İstanbul’da açılmıştır. Bu okula Cevri Usta (Kalfa) İnas Rüşdiyesi, 

Sultanahmet (At Meydanı) Kız Rüşdiyesi de denmekteydi. O yıllarda Tanzimat 

dönemi devlet adamları, İstanbul’da sıbyan mekteplerindeki erkek ve kız 

çocukları birbirinden ayırıp ayrı ayrı mekteplerde okutmaya başlamışlardı. İşte 

Cevri Kalfa Kız Rüşdiyesi, Tanzimatın ilanından yirmi yıl sonra, ülkenin eğitim 

sorunlarını biraz daha fark etmiş, kızların eğitimine biraz daha ilgi duymaya 

başlamış bir toplumsal çevrede açılmıştır 7. 

B-Dârülmuallimât’ın Açılışı, Teşkilat ve İdari Yapısı: 

Türkiye’de kadın eğitiminin gelişim sürecinde çok önemli bir dönüm 

noktası olan kız rüşdiyelerinin açılması, bu okullarda istihdam edilecek “kadın 

öğretmenlerin” yetiştirilmesi sorununu gündeme getirmiştir 8. Dönemin 

sosyolojik yapısı, bu okullarda derslere kadın öğretmenlerin girmelerini zorunlu 

4 Yahya Akyüz, “Osmanlı Son Döneminde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika 

Ünlüer’in Yetişmesi ve Meslek Hayatı” Milli Eğitim, Sayı:143, Temmuz-Ağustos-Eylül 

1999, s.12. 

5 Sema Uğurcan, “Tanzimat Devrinde Kadının Statüsü”, 150. Yılında Tanzimat, Atatürk 

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları(Yayına Hazırlayan: 

Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1992, s.498. 

6 Cemil Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, Marmara 

Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Yayınları, İstanbul 1998, s.31. 

7 Yahya Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlıda Kadın Öğretmen Yetiştirilmesi”, 

Tarih ve Toplum, , İletişim Yayınları, Cilt:33, Sayı:195, Mart 2000, s.160; Mustafa Şanal, 

“Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın İdareci ve 

Öğretmenler ile Okuttukları Dersler”, Belleten, Sayı:253, Aralık, 2004, s.650–651. 

8 Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu 

Basımevi, Ankara 1996, s.10.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

kılmaktaydı. Fakat kız rüşdiyelerinde derslere girecek bayan öğretmen 

bulunamadığı için ahlâkına güvenilir, yaşlı erkek öğretmenler de bu okullara 

öğretmen olarak tayin edilmişlerdir 9. 

Kız rüşdiyeleri için kadın öğretmenlerin yetiştirilmesi zorunluluğu 

gerçeğinden hareketle dönemin Maarif Nazırı Safvet Paşa tarafından hazırlanan 

1 Eylül 1869 tarihli “Maarif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nde” “kız mekâtib-i 

sıbyaniye ve rüşdiyesine muallimler yetiştirmek üzere” İstanbul’da bir Dârülmuallimât’ın 

açılması öngörülmüştür 10. Dârülmuallimât’ın açılması için gerekli hazırlıklara 

derhal başlanmıştır. İstanbul Sultanahmet’te Ayasofya civarında Yerebatan 

Caddesi’nde ahşap bir konak kiralanarak okul binası olarak düzenlenmiştir 11. 

Ayrıca aylık 200 kuruş maaş ile bir kapıcı ve 150 kuruş maaş ile bir de hizmetçi 

görevlendirilmiştir 12. Yine gazetelere de ilanlar verilmek suretiyle 

Dârülmuallimât’a öğretmen ve öğrenci temin etme yoluna gidilmiştir. Örneğin, 

1 Zi’l-ka‛de 1286 tarihli Takvim-i Vekâyi gazetesinde yayınlanan bir ilanda 

“Dârülmuallimât’a alınacak olan kadınların 13 yaşından aşağı ve 35 yaşından yukarı 

olmamaları gerektiği” belirtilmekteydi 13. 

Nihayet Dârülmuallimât, 26 Nisan 1870 Salı günü Maarif Nazırı Saffet 

Paşa’nın bir nutku ile açılmıştır. Saffet Paşa, okulun açılışı sırasında Türk eğitim 

tarihi için oldukça önemli olan konuşmasında Türk kadınlarının cehaletini ve 

İslam’ın kadın eğitimine verdiği önemi ifade etmiştir 14. 

1 Eylül 1869 tarihli “Maarif-i Umûmiye Nizamnâmesi’ne göre kız sıbyan 

mekteplerine ve rüştiyelerine öğretmen yetiştirecek olan Dârülmuallimât’ın 

sıbyan ve rüşdiye şubelerine herbir şubenin de kendi içerisinde müslim ve gayrı 

müslim okullarına kadın öğretmen yetiştirecek biçimde iki daireye ayrılması 

kararlaştırılmış, sıbyan şubesinin öğretim süresi iki; rüştiye şubesinin öğretim 

süresi ise üç yıl olarak belirlenmiştir 15. Ancak Maarif-i Umûmiye 

Nizamnâmesi’nin Dârülmuallimât’a ilişkin hükümlerinin büyük bir kısmı 

9 Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848–1967), Yargıçoğlu 

Matbaası, 1967, s.21. 

10 Tevfik Temelkuran, “Türkiye’de Açılan İlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk 

Tarihi Dergisi, Sayı:36, Eylül 1970, s.61–62; Ahmet Cihan, Osmanlı’da Eğitim, 3F yayınevi, 

İstanbul 2007, s.84; Zeki Salih Zengin, II. Abdülhamit Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında 

Din Eğitimi ve Öğretimi, Çamlıca yayınları, İstanbul 2009, s.48; Ömer Faruk Yelkenci, 

Türk Modernleşmesi ve II. Abdülhamid’in Eğitim Hamlesi, Kaknüs yayınları, İstanbul 2010, 

s.161–165. 

11 BOA, İrâde, Dâhiliye, Numara:42823, Lef: 6 

12 BOA, İrâde, Dâhiliye, Numara:42823, Lef: 6 

13 Takvim-i Vekâyi, 1 Zi’l-ka‛de 1286, Defa:1184 

14 Takvim-i Vekâyi, 25 Muharrem 1287, Defa:1217; Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi I- 

II, Eser Matbaası, İstanbul 1977, s.671–67; Aziz Berker, Türkiye’de İlköğretim, Milli 

Eğitim Basımevi, Ankara 1945, s.99–100. 

15 Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi, Madde:68–70. 

225

226 


uygulanamamış, birçok külfete ve güçlüğe yol açacağı gerekçesiyle Gayrı 

Müslime Dairesi’nin açılmasından vazgeçilmiş, bu durum ilgili arşiv belgesinde 

şu söz ile dile getirilmiştir 16: 

“...nizam ahkâmına nazaran her cemaate kendi lisanınca tedris olunmak üzere 

Dârülmuallimât’ın muhtelit olması lazım geliyor ise de şu hal birçok müşkülat ve 

tekellüfâtı dâ’î olacağından Dârülmuallimîn hakkında dahi icra olunacağı vecihle 

şimdilik yalnız İslâm dairesi küşadıyla muameleleri ona göre tayin kılınmıştır...” 

II. Abdülhamid döneminde Dârülmuallimât’ta, 1878–79 öğretim yılında 

1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve onunla birlikte Rus işgaline uğrayan Osmanlı 

topraklarından İstanbul’a gelen yoğun göç dalgaları nedeniyle sağlıklı bir eğitim 

yapılamamış bu nedenle mezun da verilememişti 17. Dârülmuallimât’tan 1873–98 

yılları arasında mezun olan öğrencilerin sayısı şöyledir 18: 

YIL Öğrenci Sayısı Mezun Sayısı 

1872–73 50 20 

1873–74 - 17 

1874–75 31 20 

1875 58 8 

1876 62 9 

1877 50 5 

1878 37 - 

1878–1879 46 - 

1879–1880 25 - 

1880–1881 16 - 

1881–1882 67 15 

1888–89 - 14 

1889–90 - 7 

1890–91 - 17 

1891–92 - 12 

1892–93 - 10 

1893–94 - 11 

1894–95 - 15 

1895–96 - 13 

1896–97 - 20 

1897–98 - 26 

Dârülmuallimât’ın müdürlüğüne ilk olarak getirilen Emin Bey, bu görevini 

1875–1876 öğretim yılının sonuna kadar devam ettirmiştir 19. 1876-77’de okulun 

16 BOA, İrâde, Dâhiliye, Numara:42823, Lef: 6. 

17 Cemil Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, s.37. 

18 Şefika Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839–1923), Milli Eğitim Bakanlığı 

Yayınları, İstanbul 1992, s.46,48. 

19 Devlet Salnamesi, Sene:1293, s.140.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

müdürlüğüne İsmail Efendi atanmış 20, onun yerine ise 1878–79 öğretim yılında 

vekâleten Abdullah Efendi getirilmiştir 21. 

II. Abdülhamid döneminde 1877–1878 yılında Dârülmuallimât’a şu dersler 

okutulmuştur 22: 

Birinci Sınıf İkinci Sınıf Üçüncü Sınıf 

Ulûm-ı Diniye Arabî Arabî 

Kıraat-i 

Türkiye 

Farisî Farisî 

Arabî Coğrafya Hesap 

Farisî Hesap İmlâ ve İnşâ 

Lisan-ı 

Osmanî 

Tarih-i Osmanî Coğrafya 

İmlâ İnşâ Tarih-i Osmanî 

Hesap Türkî Kavaid Rik‘a 

Resim İmlâ Makina 

Sülüs Sülüs 

Rik‘a Rik‘a 

Dikiş Resim 

Makina 

1880’li yıllardan itibaren Dârülmuallimât’ta gerek idarî kadroda gerekse 

öğretim kadrosunda kadın eğitimcilerin ağırlığı artmaya başlamıştır 23. Hicri 1299 

tarihli Devlet Salnamesi’ne göre Dârülmuallimât’ın müdürlüğüne ilk kez bir 

bayan, Fatma Zehra Hanım getirilmiştir 24. 1933’te “İstanbul Kız Muallim Mektebi 

1933–Dârülmuallimât–1870” adlı eseri hazırlayanlar ise Fatma Zehra Hanım’ın 

Dârülmuallimât’ta 1879–1880 ders yılında müdürlük yapmaya başladığını 

yazmışlardır 25. Akyüz, bu eseri hazırlayanların o tarihte ilk ve sağlam bilgi ve 

belgelere sahip olduklarının düşünülebileceğinin önemi üzerinde durmuştur 26. 

Fatma Zehra Hanım’ın Dârülmuallimât’taki müdürlük görevi uzun sürmemiş, 

1882-83’te okulun müdürlüğüne, daha önce önemli görevler üstlenmiş, yetkili 

20 İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 1870, İstanbul Kız Muallim Mektebi 

Yayını, İstanbul 1933, s.11. 

21 Devlet Salnamesi, Sene: 1298, s.269. 

22 Devlet Salnamesi, Sene:1294, s.387. 

23 Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, s.14. 


25 İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 1870, s.11. 

26 Yahya Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlıda Kadın Öğretmen Yetiştirilmesi”, 

s.162–163. 

227

228 


ve dirayetli bir zat olan 27 Davut Şükrü Efendi, müdireliğine de Refika Hanım 

getirilmiştir 28. 

1882–1883 yılında Dârülmuallimât’ın Rüşdîye Şubesi’nde okutulan dersler 

ve bu dersleri okutan öğretmenler şunlardı 29: 

Dersin Adı Öğretmeni 

Musikî Refika Hanım 

Arapça İsmail Hakkı Efendi 

Farsça İsmail Hakkı Efendi 

Hesap İsmail Hakkı Efendi 

Coğrafya İsmail Hakkı Efendi 

Türkçe İsmail Hakkı Efendi 

Din Dersleri Musa Kâzım Efendi 

Tarih Nakıye Hanım 

Rik‘a Besime Hanım 

Dikiş Hatice Hanım 

Sülüs Ali Efendi 

Resim Mösyö Kous 

Yine 1882–1883 yılında Dârülmuallimât’ın Sıbyan Şubesi’nde ise muallim-i 

evvel Muhibbe Hanım, muallim-i saniye İfâkat Hanım, muallim-i salise Sadiye 

Hanım ve nakış ve dikiş muallimi Fatma Hanım öğretmenlik görevinde 

bulunmuşlardır30. 1872–1873 eğitim-öğretim yılında Dârülmuallimât, üç sınıflı bir okul haline 

gelmiştir. İlk iki sınıf dersleri, sıbyan ve rüşdiye şubelerinde ortak bir biçimde 

gösterilmekteydi. Üçüncü sınıf derslerini ise sadece Rüşdiye şubesine devam 

eden öğrenciler almaktaydı. Sınıf numaraları ise büyükten küçüğe doğru 

gitmekteydi. Yani ilk sınıf üç, son sınıf ise birinci sınıftı31. Sultan İkinci Abdülhamit devrinde 1892 yılında Dârülmuallimât’ta, hazırlık 

okulu niteliğinde altı yıllık bir İhtiyat Kısmı açılmıştır. İhtiyat Kısmı’nın 

kuruluşu 20 Kânûn-ı Sani Sene 1307(1892) tarihli arşiv belgesinde şu şekilde 

dile getirilmiştir32: “İnas mekâtibine muallime yetiştirilmek üzere mukaddema tesis etmiş olan 

Dârülmuallimât’ın programca ıslah ve tadiline eşedd ihtiyacı tahakkuk etmesine 

binâen buna mahrec olmak ve müddet-i tahsiliyesi altı seneden ibaret bulunmak 

27 Yahya Akyüz, a.g.m., s.163. 


29 Devlet Salnamesi, Sene:1300, s.192–193. 



32 BOA, İrâde, Dahiliye, 92248, Lef:1-2.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

üzere İbtidaî ve Rüşdîye kısmı dahi teşkil ve Dârülmuallimât kısmının müddeti 

tahsiliyesi üç sene olarak tertib ve icab eden dersleri tanzim ve tâdil kılınmış ve 

el-yevm mevcud ve müstahdem bulunanlardan mâadâ zükûr ve inâsdan 

istihdamına lüzum görünerek ehliyet ve emniyet ashabından intihâb ve tâyin 

edilen ve sene-i haliye kânûn-ı sanisi ibtidâsından itibaren tedrisata başlattırılan 

muallimîn ve muallimâta müceddeden 3500 guruş maaşat itâsı icab eylemiş ve 

ledel havale meblağ-ı mezburun taşralarda henüz inşa olunmayan mekâtib 

adedine mürettebatı mevkufatından mezkûr Dârülmuallimât tahsisatına naklen 

ve mezkûr kânûn-ı sani ibtidâsından itibaren tahsis ve tesviyesi lazım geleceği 

muhasebeden ifade kılınmış ve suret-i maruza muvafık hal ve maslahat 

bulunmuş olmakla…..” 

17 Temmuz 1311 (30 Temmuz 1895) tarihinde yayınlanan “Dârülmuallimât 

ile İhtiyat Kısmına Mahsus Tâlimât” ile Dârülmuallimât’ta okulun idarî yapısı, 

öğretim kadrosu, öğrencileri, ders programı gibi hususlarda yeni düzenlemelere 

gidilmiştir: 

“Madde-3: Dârülmuallimât, mekâtib-i ibtidaiye ve rüşdiyeye 

muallime yetiştirmek üzere üç sene için müesses ise de altı senelik bir 

de ihtiyat kısmı olup bu da esasa tâbi ve inas mekâtib-i rüşdiyesine 

muadildir. 

Madde-5: İhtiyat kısmı sınıflarına dahil olmak isteyenlere bir heyet-i 

mümeyyize huzurunda imtihanları icra olunarak müstahak oldukları 

sınıflara kabul olunur. Alelıtlak Dârülmuallimât’a dahil olmak isteyen 

inâsın tezkere-i Osmaniyelerini ve hüsn-i hal ve şanlarına dair 

mahallerinden lazım gelen ilmühaberleri ve aşı şehadetnamesiyle 

emraz-ı sariyeden berî olduğunu mübeyyin tabib-i maruf raporunu 

ibraz eylemeleri meşruttur” 33 

Bu Tâlimat’a göre Dârülmuallimât, İbtidâiye ve rüşdiye mekteplerine 

öğretmen yetiştirmek üzere kurulan ve öğretim süresi üç yıl olan bir eğitim 

kurumu niteliği taşımaktadır. Ayrıca Dârülmuallimât’a bağlı bir de İhtiyat Kısmı 

bulunacaktı. Bu kısımın öğrenim süresi altı yıl olacak ve rüşdiyelere denk 

olacaktı. Buradan mezun olanlar, diğer rüşdiyelerden mezun olanlar gibi 

Dârülmuallimât’a ancak yapılacak seçme sınavında başarılı oldukları takdirde 

girebileceklerdi. Yine 1895 Tâlimâtı ile okulun bir “erkek müdürü” ve onun 

maiyetinde bir “kadın müdiresi” olacaktı. Bunlar, Maarif Nezâreti tarafından 

seçilip atanacaklardı. Müdür, Talimât hükümlerini uygulama yetki ve 

sorumluluğuna sahipti. Müdire, okulun dış işlerine ve yazışmalarına “asla 

karışmayacak” okulun iç işlerinde de, erkek müdürün onayını almadan küçük ya 

da büyük herhangi bir uygulamaya kesinlikle girişemeyecekti. Müdire daima, 

müdür ise haftada en az iki kez dershaneler ile nakış odasını dolaşıp, okuldaki 

tüm personelin görevlerini tam olarak yapıp yapmadıklarını denetleyecekler, 

33 Maarif Salnamesi, Sene:1317, s.321–322 (Bu salnamede, 1895 tarihli Talimât’ın tam 

metni bulunabilir.) 

229

230 


hatta derslerde bizzat hazır bulunarak eğitim-öğretim sürecini bizzat 

izleyeceklerdi 34. 

II. Meşrutiyet dönemi, kadınların eğitimi konusunda çok yoğun 

tartışmaların ve yayınların yapıldığı bir dönem olmuştur. Ancak bu dönemde 

gerek eğitim ve gerekse de kadın hayatında süratli bir gelişme ve değişme 

yaşanmış fakat Dârülmuallimât bu süratli değişim ve dönüşüme ayak 

uyduramamıştır. Dârülmuallimât, 1910–1911 öğretim yılından itibaren, birinci 

sınıfta 65 öğrenci olmak üzere yatılı hale getirilmiştir. Böylece, bu tarihe kadar 

toplam 731 mezun veren gündüzlü Dârülmuallimât tarihe karışmıştır 35. Bu yeni 

yapılanma ile okulun öğrenim süresi iki yıla indirilmiş, 1913–14 öğretim yılında 

ise uygulamalı eğitim yapmak amacıyla Dârülmuallimât’a bağlı bir Tatbikat 

Mektebi açılmıştır 36. 

1914-1915’te yayınlanan Dârülmuallimât Programı ile okul; 1-Kısm-ı İbtidâî, 

2-Dârülmuallimât-ı İbtidâiye, 3-Ana Muallim Mektebi, 4-Ana Mektebi olmak 

üzere dört kısma ayrılmıştır. Kısm-ı İbtidâî’nin öğretim süresi beş yıldı ve 

Dârülmuallimât-ı İbtidâiye’nin uygulama okulu niteliğindeydi. Dârülmuallimât-ı 

İbtidâiye, biri ihzâri olmak üzere beş yıllık idi. Ana Muallim Mektebi’nin öğretim 

süresi ise bir yıldı. Ana Mektebi, Ana Muallim Mektebi’nin uygulama okulu 

niteliğindeydi 37. Cemil Öztürk’e göre 1914–15 programının getirmiş olduğu en 

önemli yenilik; Ana Muallime Mektebi’nin kuruluşuna zemin hazırlamış olması 

ve Türkiye’de anaokulu öğretmeni 38 yetiştirme sürecini başlatmasıdır 39. Ancak 

1914–1915 tarihli Dârülmuallimât Programı da fazla uzun ömürlü olamamış, 

1915’te yayınlanan “Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi” ile 

Dârülmuallimât yeniden yapılandırılmıştır. Bu Nizamnâme, toplam 39 

maddeden ibaretti ve İbtidâî, İhzâri ve Âlî kısımlarından oluşan bir 

Dârülmuallimât-ı Âliye’nin kurulmasını öngörmekteydi 40. Bunlardan İbtidâî 

kısmının öğretim süresi beş, İhzârî kısmının öğretim süresi iki, Âlî kısmının 

öğrenim süresi ise üç yıl idi. Âlî kısmın Edebiyat, Tabiiyat ve Riyâziyât 

34 Maarif Salnamesi, Sene:1317, s.321–322, Madde: 6–9; Mustafa Şanal, “Osmanlı 

İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın İdareci ve 

Öğretmenler ile Okuttukları Dersler”, s.654; Yahya Akyüz, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e 

Okul Yöneticiliğinde Dönüşümler ve Kadınların Okul Yöneticiliği”, Tarih ve Toplum, 

Sayı:207, Mart 2001, s.61–62. 



37 Dârülmuallimât Programı, İstanbul 1330, s.3. 

38 Türkiye’de anaokullarının tarihsel süreç içersinde kuruluşu ve gelişimi için ayrıntılı 

bilgi için Bk. Yahya Akyüz, “Anaokullarının Türkiye’de Kuruluş ve Gelişim Tarihçesi”, 

Milli Eğitim, Sayı: 132, Ekim-Kasım-Aralık 1996, s.7–13. 


40 Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1331, 

Madde: I


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

şubelerine ayrılması öngörülmüştü. İbtidâî kısmına ait bir Tatbikat Mektebi ile 

doğrudan okul müdürlüğüne bağlı öğretim süresi bir yıl olan Ana Muallime 

Mektebi ve buna bağlı bir Ana Mektebi de yine Dârülmuallimât’a bağlıydı. 41 Âli 

kısımdan mezun olanlar mekâtib-i tâliye ve âliyede öğretmen, İhzarî kısmından 

mezun olanlar Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât-ı ibtidâiyelere öğretmen ile 

ibtidâilere ilköğretim müfettişi olacaklardı. 42 1915’te yayınlanan Dârülmuallimîn 

ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi’nin hükümlerinin sağlıklı bir biçimde 

yürürlüğe konulabilmesi için toplam 148 maddelik bir “Dârülmuallimîn ve 

Dârülmuallimât-ı İbtidâiye Tâlimatnâmesi” yayınlanmıştır. 43 

C-Dârülmuallimât’ta Okutulan Dersler: 

1 Eylül 1869 tarihli “Maarif-i Umûmiye Nizamnâmesi’ne göre 

Dârülmuallimât’ta öğretim süresi iki yıl olan sıbyan şubesi ile öğretim süresi üç 

yıl olan rüşdiye şubesinde şu derslerin okutulması öngörülmüştür 44: 

Sıbyan Şubesi’nde Okutulan Dersler Rüşdiye Şubesi’nde Okutulan Dersler 

Mebâdî-i Ulûm-ı Diniye Mevadd-ı Ulûm-ı Diniye 

Kavâid-i Lisân-ı Osmânî ve Kitâbet Kavâid-i Lisân-ı Osmânî ve İnşâ 

Usûl-i Tâlim Arabî ve Fârisî 

Her Cemaatin Kendi Lisanı Her Cemaatin Kendi Lisanı 

Risâle-i Ahlâk İlm-i Ahlâk 

Hesap ve Defter Tutma Usulü Tedbir-i Menzil 

Târih-i Osmânî ve Coğrafya Tarih ve Coğrafya 

Mâlûmât-ı Nâfia Mebâdi-i Ulûm-ı Riyâziye ve Tabiiye 

Musıkî Resim 

Dikiş ve Nakış Musıkî 

26 Nisan 1870 yılında dönemin Maarif Nâzırı Saffet Paşa tarafından açılan 

Dârülmuallimât’ta fiilen uygulanmaya başlanan ilk ders programında ise şu 

dersler yer almıştır 45: 

41 Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi, Madde: 2,3,4. 

42 Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi, Madde: 2. 

43 Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât-ı İbtidâiye Tâlimatnâmesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 

1332. 

44 Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi, Madde: 69–70 

45 BOA, İDH, Numara: 42823, Lef: 4. 

231

232 


1870 Yılında Dârülmuallimât’ta Fiilen Okutulan Dersler 

Mebâdi-i Ulûm-ı Diniye ve Ahlâk 

Kavâid-i Lisan ve İnşâ 

Hesab 

Nakış ve Ameliyât-ı Hiyatiye 

Resim 

Hatt-ı Sülüs ve Nesih 

Tarih-i Osmanî 

Coğrafya 

1872–1873 eğitim-öğretim yılında üç sınıflı bir yapıya bürünen 

Dârülmuallimât’ta şu dersler okutulmuştur 46: 

Birinci Sınıf İkinci Sınıf Üçüncü Sınıf 

Arapça Din Dersleri Din Dersleri 

Farsça Arapça Arapça 

Hesap Farsça Farsça 

Coğrafya Hesap Hesap 

Tarih Coğrafya Coğrafya 

Rik‘a Türkçe Kıraat Türkçe Kıraat 

Sülüs Sülüs Sülüs 

İnşâ Rik‘a Nakış ve Hıyatıye 

Resim Nakış ve Hıyatıye 

Nakış 

1873–1874 eğitim-öğretim yılında 1872–73 yılında okutulan derslerden 

farklı olarak İnşâ ve Tarih dersleri programdan kaldırılmış, bu derslerin yerine 

İmlâ, Piyano, Dikiş Makinası dersleri konmuştur 47. 

1876–77 tarihli Devlet Salnamesi’nde göre Dârülmuallimât’ta şu dersler 

okutulmuştur 48: 

Dersler 

Nakış 

Mebadi-i Ulûm-ı Diniye ve Ahlâk 

Rik‘a 

Hesab ve Coğrafya 

Musikî 

Sülüs 

Resim 



48 Devlet Salnamesi, Sene:1293, s.140.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

II. Abdülhamid döneminde 1877–1878 yılında Dârülmuallimât’ta şu 

dersler okutulmuştur49: Birinci Sınıf İkinci Sınıf Üçüncü Sınıf 

Ulûm-ı Diniye Arabî Arabî 

Kıraat-i Türkiye Farisî Farisî 

Arabî Coğrafya Hesap 

Farisî Hesap İmlâ ve İnşâ 

Lisan-ı Osmanî Tarih-i Osmanî Coğrafya 

İmlâ İnşâ Tarih-i Osmanî 

Hesap Türkî Kavaid Rik‘a 

Resim İmlâ Makina 

Sülüs Sülüs 

Rik‘a Rik‘a 

Dikiş Resim 

Makina 

1882–1883 yılında Dârülmuallimât’ın Rüşdîye Şubesi’nde okutulan dersler 

şunlardı 50: 

Dersin Adı 

Musikî 

Arapça 

Farsça 

Hesap 

Coğrafya 

Türkçe 

Din Dersleri 

Tarih 

Rik‘a 

Dikiş 

Sülüs 

Resim 

1895 Tâlimâtı ile Dârülmuallimât’ta İbtidâî ve hem de rüşdiye şubeleri için 

ortak bir programı öngörülmüştür. Sınıf düzeni, diğer senelerin aksine ilk sınıf 


50 Devlet Salnamesi, Sene:1300, s.192–193. 

233

234 


birinci, son sınıf ise üçüncü sınıf şeklindeydi. Bu program, H. 1317 (1899–1900) 

tarihli Maarif Salnamesi’nde şu şekilde gösterilmiştir 51: 

Dersin Adı 

I. 

Sınıf 

2. 

Sınıf 

Tecvid ve Kur’an-ı Kerimde Tatbikat 2 1 1 

Ulûm-ı Diniye 2 2 2 

Arabî 2 2 2 

Fârisî 1 1 1 

Kavâid-i Osmâniye ve Müntehabât 1 1 1 

Kitâbet ve Tatbikât-ı Kavâid 1 1 2 

Hüsn-i Hat 1 1 1 

Usûl-i Tedris 2 1 1 

Ahlâk - 2 1 

İlm-i Eşyâ 1 1 1 

Mevâlid ve Ulûm-ı Tabiiye - 1 1 

Hıfzısıhha - 1 1 

İdâre-i Beytiyye 1 2 2 

Hesap 2 1 1 

Hendese 1 1 1 

Resim 1 1 1 

Coğrafya 2 1 1 

Tarih 1 1 1 

Musıkî 1 1 1 

El Hünerleri 4 3 3 

3. 

Sınıf 

1896–1897 eğitim-öğretim yılında 1895 tarihli Tâlimatnâmenin öngördüğü 

derslerden ilk iki sınıfın dersleri aynı kalmakla birlikte, son sınıf-üçüncü sınıfderslerinde 

ise bazı değişiklikler olmuştur. Bu eğitim-öğretim yılında 

Dârülmuallimât’ın son sınıfında okutulan dersler şunlardı 52: 

51 Maarif Salnamesi, Sene: 1317, s.488; Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000- 

M.S.2010, PegemA yayınları, Ankara 2010, s.249. 

52 İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 1870, s.30.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Dersin Adı 

Din Dersleri 

Kur’an-ı Kerim (Tecvitle beraber) 

Arabî 

Farisî 

Kavâid-i Osmaniye 

Kitabet 

İlm-i Ahlâk 

İlm-i Eşya 

Mevâlid ve Ulûm-ı Hikemiye ve Tabiiye 

İdare-i Beytiyye 

Hesap 

Coğrafya 

Tarih 

Hıfzısıhha 

Hendese 

Resim 

Hüsn-i Hat 

Nesc (Dokuma) 

Nakış 

Biçki 

Hıyâtet (Terzilik) 

1901–1902 yılında Dârülmuallimât’ta uygulanan programda ise 1895 tarihli 

Tâlimat’ın öngördüğü dersler aynen okutulmuş ancak ders saatlerinde 

değişiklikler yapılmıştır. Örneğin Usûl-i Tedris dersine haftalık her üç sınıfta da 

birer ders saat olarak yer verilmiş, Mevâlid ve Ulûm-ı Tabiiye dersi programdan 

çıkarılmıştır. Ayrıca bu programda da İdâre-i Beytiyye (Ev İdaresi) ve 

Hıfzısıhha derslerine yer verilmesi, okuldaki eğitim-öğretim hayatının gelişmesi 

bakımından oldukça ileri bir adım olmuştur. Bu tarihte Dârülmuallimât’ta 

okutulan dersler ve bu derslerin haftalık ders saatleri 1319 (1902–1903) tarihli 

Maarif Salnamesi’nde şu şekilde gösterilmiştir 53: 

53 Maarif Salnamesi, Sene:1319, s.128. 

235

236 


Dersin Adı 

I. 

Sınıf 

2. 

Sınıf 

3. 

Sınıf 

Tecvid ve Kur’an-ı Kerimde Tatbikat 2 1 1 

Ulûm-ı Diniye 3 3 3 

Arabî 2 2 2 

Fârisî 1 1 1 

Kavâid-i Osmâniye ve Müntehabât 1 1 1 

Kitâbet ve Tatbikât-ı Kavâid 1 1 2 

Hüsn-i Hat 1 1 1 

Usûl-i Tedris 1 1 1 

Ahlâk 1 2 1 

İlm-i Eşyâ 1 1 1 

Hıfzısıhha - 1 1 

İdâre-i Beytiyye 1 2 2 

Hesap 2 1 1 

Hendese 1 1 1 

Resim 1 1 1 

Coğrafya 2 1 1 

Tarih 1 1 1 

Musıkî 1 1 1 

El Hünerleri 3 3 3 

1910–1911 eğitim-öğretim yılında yatılı hale getirilmiş, programlarda 

önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu dönemde yapılan yeniliklerden birisi 

programa Malûmât-ı Medeniye dersinin konulmasıdır. 1910–1911 eğitimöğretim 

yılında yatılı olan Dârülmuallimât’ta şu dersler okutulmuştur 54: 

Dersin Adı 

Kur’an-ı Kerim 

Ulûm-i Diniye 

Hıfzısıhha 

Müzik (Vokal) 

Hüsn-i Hat 

Hesap 

Hendese 

Coğrafya 

Lisan-ı Osmanî 

Kitabet 

Fenn-i Talim ve Terbiye 

Tarih-i Osmanî 

Arabî 

Malûmât-ı Medeniye 

İlm-i Ahlâk 

Farisî 

El Hünerleri 

Kur’an-ı Kerim 

Ulûm-ı Diniye 

1914–1915 tarihli Dârülmuallimât Programı’na göre Dârülmuallimât-ı 

İbtidâîye’nin ders programı şöyleydi 55: 

54 İstanbul Kız Muallim Mektebi, s.42. 

55 Dârülmuallimât Programı, İstanbul 1330, s.4–5.

V. 

Sınıf 

IV. 

Sınıf 

III. 

Sınıf 

II. 

Sınıf 

I. 

Sınıf 

Dersin Adı 

Kur’an-ı Kerim 2 1 1 1 - 

Ulûm-ı Dîniye 2 1 1 1 1 

İlm-i Ahvâl-i Ruh - - 1 1 1 

Ahlâk - - 1 1 - 

Fenn-i Terbiye ve Tedris ve 

- - - 1 2 

Mektep İdâresi 

Kıraat ve İnşa 3 3 2 1 1 

İmlâ 3 2 1 - - 

Türkçe Sarf ve Nahv 1 2 1 - - 

Edebiyat - - - 2 1 

Kitâbet 1 1 1 1 - 

Coğrafya 1 2 2 1 - 

Kozmoğrafya - - - - 1 

Tarih 1 2 2 1 1 

Malûmat-ı Medeniye ve 

- - 1 - - 

Hukukiye 

Lisan 2 2 2 2 - 

Usûl-i Defteri - - 1 - - 

Hesap 4 3 2 2 1 

Hendese - 2 2 2 1 

Cebir - - - 1 1


238 

Malûmât-ı Tabiiye - 2 2 2 1 

Hat 2 - - - - 

Resim 3 3 2 1 1 

Pirografi - - - 1 - 

Musıkî ve Gına 2 2 2 2 2 

Terbiye-i Bedeniye 2 2 2 1 1 

Hıfzısıhha ve Takayyüdât-ı 

- - 1 1 - 

Sıhhiye 

Dikiş ve Tamir 4 3 3 2 2 

Tıbahat - - - 2 2 

İktisat ve İdâre-i Beytiyye - - - 1 1 

Sanayi-i Zirâiye ve Bahçıvanlık - - - 1 1 

Çamaşır Yıkama, Ütü ve 

- - - 2 2 

Tathîr 

Tatbikât-ı Dersiye - - - - 9 

Toplam 33 33 33 33 33


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

1914–1915 tarihli Dârülmuallimât Programı’na göre Ana Muallime 

Mektebi’nde okunacak dersler ise şunlardı 56: 

Dersin Adı 

Ulûm-ı Diniye 

İlm-i Ruh 

Fenn-i Terbiye 

Fröbel 57 Tedrisatı ve El İşlerinin Nazarî Kısmı 

İmlâ 

Kıraat 

Ulûm-ı Tabiiye 

Hıfzısıhha 

Hesap 

Hendese 

Gınâ‘ ve Piyano 

Tarih-i Osmânî 

Coğrafya 

Terbiye-i Bedeniye 

Resim 

Tatbikat 

1914–1915 tarihli Dârülmuallimât Programı fazla uzun ömürlü olmamış, 

1915’de yayınlanan Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi ile 

Dârülmuallimât’ın programlarında değişiklikler yapılmıştır. Yapılan bu 

değişiklikler gereğince Dârülmuallimât-ı Âliye’nin İbtidâî ve İhzari kısmında şu 

derslerin okutulması kararlaştırılmıştır 58: 

Dersin Adı 

Dersin Adı 

Kur’an-ı Kerim ve Malûmât-ı Diniye ve 

Siyer 

Kur’an-ı Kerim ve Malûmat-ı Diniye 

Fenn-i Terbiye ve Usûl-i Tedris ve İlm-i 

Ahvâl-i Ruh 

Türkçe 

Türkçe Kavâid ve Edebiyat ve Kitâbet ve İmlâ 

56 Dârülmuallimât Programı, İstanbul 1330, s.5. 

57 Friedrich Wilhelm August Fröbel (1782–1852), dünyada okul öncesi eğitimin 

kurucusu olarak kabul edilen ünlü Alman eğitimcisidir. Ayrıntılı bilgi izin bkz. Kemal 

Aytaç, Avrupa Eğitim Tarihi, DoğuBatı yayını, Ankara 2009, s.262–269; Halil Fikret 

Kanad, Pedagoji Tarihi, Birinci Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1963, s.489–500. 

58 Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi, İstanbul 1331, Madde: 24. 

239

240 


Elsine-i Ecnebiye Coğrafya 

Tarih (Osmanî ve Umûmî) Kozmoğrafya 

Coğrafya Tarih 

Kozmoğrafya Elsine-i Ecnebiye 

Riyâziyât Hesap 

Malûmât-ı Tabiîye Hendese 

Malûmât-ı Ziraîye ve Tatbikâtı Cebir 

Usûl-i Defterî Mâlûmat-ı Tabiiye 

Malûmât-ı İktisâdiye ve İdâre-i Beytiye Resim 

Malûmât-ı Ahlâkîye ve Medeniye ve Musıkî ve Gınâ‘ 

Hukûkiye 

Teşrih Terbiye-i Bedeniye 

Fizyoloji-i Beşerî ve Hıfzısıhha Dikiş ve Tamir 

Yazı Tıbahat 

Resim Çamaşır Yıkama ve Ütü 

Musıkî ve Gınâ‘ İdâre-i Beytiyye 

El İşleri 

Terbiye-i Bedeniye 

Tatbikât-ı Dersiye 

D-Dârülmuallimât’ın Kapatılışı 

Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savasından mağlubiyetle 

ayrılması üzerine ülkede ortaya çıkan siyasî, iktisadî felaketler Dârülmuallimât’ı 

da etkilemiş, 1918–19 öğretim yılında İhzâri kısmı ile Ana Muallime Mektebi 

kapatılmıştır 59. İhzâri kısmının öğretmen yetiştirme görevi İnas Darülfünûnu’na 

verilmiştir. Ana Muallim Mektebi’nin kapatılma gerekçesi olarak da yeterli 

anaokulunun açılmaması ve ihtiyaçtan fazla anaokulu öğretmeni yetiştirilmesi 

gösterilmiştir 60. İstanbul’un işgal edilmesi üzerine İbtidâi ve Tatbikat 

kısımlarındaki öğrenci sayısı azaltılmış, okul 5 Teşrîn-i sani 1338 ( 5 Kasım 

1922) tarihli Ali Reşat imzalı bir emirle, Türkiye Büyük Millet Meclisi Maarif 

Vekâleti’ne bağlanmıştır. 1923–24 öğretim yılında daha önce kapatılan İhzâri 

Kısmı’na denk bir Tâli Kısım açılmıştır 61. 1924–25 öğretim yılında, 1923–24 

öğretim yılında açılmış olan Tâli Kısım kapatılmış ve okul, 1924–25 yılında 

İstanbul Kız Muallim Mektebi adını almıştır 62. 




62 İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 1870, s.79; Cemil Öztürk, Atatürk 

Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, s.19.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

Sonuç: 

26 Nisan 1870 tarihinde dönemin Maarif nazırı ve ileri gelen devlet 

adamları, yazar ve halkın katılımı ile açılan Dârülmuallimât, kadın eğitiminin 

Osmanlı İmparatorluğu’nda yaygınlaşmasına ve kızların ortaöğretim ve 

yükseköğretim düzeyinde de eğitim görmelerine öncülük etmiştir. Bu bağlamda 

Dârülmuallimât’ın Türk eğitim tarihi içerisinde oynamış olduğu yararlı etkilerin 

şunlar olduğu düşünülmektedir: 

a-Kız rüşdiyeleri ve kız sıbyan mekteplerine bayan öğretmenler yetiştirerek 

bu okulların çoğalmasına ve dolayısıyla giderek artan sayıda kızın okumasına 

katkıda bulunmuştur. 

b-Dârülmuallimât, II. Meşrutiyet döneminde açılan İnas Darülfünûnu’nun 

da esas öğrenci kaynağını oluşturmuştur. 

c-Cumhuriyet döneminde kadınlara ilişkin devrimlerin başarılı olmasında 

1870’ten beri Dârülmuallimât’ın mezun vermekte oluşunun ve onların da pek 

çok kız ve kadını okutmuş olmasının önemli bir rolü olmuştur63. d-Burs almayan öğrencilerini öğretmen olmaya zorlamadığı için bir çok 

genç kız ve kadın sadece öğretmen olmak için değil, üst düzeyde bir okulda 

okumak için de bu okula girmiş, bu da ülke kadınları arasında bilgili, aydın bir 

kitlenin oluşup gelişmesini sağlamıştır. 

e-Özellikle II. Meşrutiyetten itibaren devlet memurluklarına 

Dârülmuallimât mezunu bayanların yoğun bir biçimde girmelerini sağlamıştır. 

f-Musiki, biçki-dikiş gibi dersler genelde azınlık ya da yabancı kökenli 

bayan öğretmenler tarafından okutulduğu için Dârülmuallimât’ta okuyan 

öğrencilerin batı kültürü ile temas etmelerine ve bu kültürü kısmen de olsa 

tanımalarına vesile olmuştur. 

g–1880-81’de okulun müdürlüğüne kısa süreli de olsa Fatma Zehra 

Hanım’ın getirilmesi ile ilk kez öğretmen yetiştiren bir kurumda bayanların da 

idarecilik yapmalarına imkân tanınmasına neden olmuştur. 

63 Yahya Akyüz, “Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme’nin 160.Yılında Darülmuallimîn’in 

İlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir Bakış”, s.52. 

241

242 

Kaynakça 


1-Arşiv Belgesi, Salnameler, Nizamnameler, Gazeteler 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İrâde, Dahiliye, Numara:42823, Lef: 6 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İrâde, Dahiliye, 92248, Lef:1-2. 

Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1286. 

Takvim-i Vekâyi, 1 Zi’l-ka‛de 1286, Defa:1184. 

Takvim-i Vekâyi, 25 Muharrem 1287, Defa:1217. 

Maarif Salnamesi, Sene:1317, Sayfa:321–322, 488. 

Maarif Salnamesi, Sene:1319, s.128. 

Devlet Salnamesi, Sene:1293, s.140. 

Devlet Salnamesi, Sene:1294, s.387. 

Devlet Salnamesi, Sene: 1298, s. 269. 

Devlet Salnamesi, Sene: 1299, s.260. 

Devlet Salnamesi, Sene:1300, s.192–193. 

Dârülmuallimât Programı, İstanbul 1330. 

Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât Nizamnâmesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1331. 

Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimât-ı İbtidâiye Talimatnâmesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 

1332. 

2-Kitap, Dergi ve Makaleler 

AKYÜZ, Yahya, “Osmanlı’da Açılan İlk Öğretmen Okulları” Toplumsal Tarih, Sayı:105, 

Eylül 2002. 

AKYÜZ, Yahya, “Anaokullarının Türkiye’de Kuruluş ve Gelişim Tarihçesi”, Milli 

Eğitim, Sayı: 132, Ekim-Kasım-Aralık 1996. 

AKYÜZ, Yahya, “Osmanlı Son Döneminde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika 

Ünlüer’in Yetişmesi ve Meslek Hayatı” Milli Eğitim, Sayı:143, Temmuz-Ağustos- 

Eylül 1999. 

AKYÜZ, Yahya, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlıda Kadın Öğretmen Yetiştirilmesi”, 

Tarih ve Toplum, Aylık Ansiklopedik Dergi, İletişim Yayınları, Cilt:33, Sayı:195, 

Mart 2000. 

AKYÜZ, Yahya, “Türkiye’de Çağdaş Anlamda Öğretmenlik Mesleğinin Doğuşu”, 

Türkler Ansiklopedisi, Cilt:15, 2002.


(OTAM, 26/ Güz 2009) 

AKYÜZ, Yahya, “Türkiye’de Öğretmen Yetiştirmenin 160.Yılında Darülmuallimîn’in 

İlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir Bakış”, OTAM, Sayı:20, Ankara, 2009. 

AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi M.Ö.1000-M.S.2010, PegemA yayınları, Ankara 

2010. 

AKYÜZ, Yahya, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Okul Yöneticiliğinde Dönüşümler ve 

Kadınların Okul Yöneticiliği”, Tarih ve Toplum, Sayı:207, Mart 2001. 

AKYÜZ, Yahya, “Türkiye’de Öğretmenliğin Temelleri Sağlam Atılmıştı”, Yeni Türkiye 

(Eğitim Özel Sayısı), Yıl:2, Sayı:7, Ocak-Şubat 1996. 

AYTAÇ, Kemal, Avrupa Eğitim Tarihi, DoğuBatı yayını, Ankara 2009. 

BERKER, Aziz, Türkiye’de İlköğretim, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1945. 

CİHAN, Ahmet, Osmanlı’da Eğitim, 3F yayınevi, İstanbul 2007. 

DUMAN, Tayyip, “Türkiye’de Eğitim Reformları Açısından Öğretmen Yetiştirme 

Sorunu”, Erdem, Sayı:34, Ankara 1999. 

ERGİN, Osman, Türkiye Maarif Tarihi I-II, Eser Matbaası, İstanbul 1977. 

İstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Dârülmuallimât 1870, İstanbul Kız Muallim Mektebi 

yayını, İstanbul 1933. 

KANAD, Halil Fikret, Pedagoji Tarihi, Birinci Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1963, 

KOÇER, Hasan Ali, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi (1848–1967), Yargıçoğlu 

Matbaası, 1967. 

KODAMAN, Bayram -Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi”, 150. 

Yılında Tanzimat, Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Türk Tarih 

Kurumu yayınları, Ankara 1992. 

KURNAZ, Şefika, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839–1923), Milli Eğitim Bakanlığı 

Yayınları, İstanbul 1992. 

ÖZTÜRK, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu 

Basımevi, Ankara 1996. 

ÖZTÜRK, Cemil, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, MEB Yayını, 


ÖZTÜRK, Cemil, “Türkiye’de Öğretmen Yetiştiren Kurumların Doğuşu: 

Dârülmuallimîn-i Rüşdî, Milli Eğitim, Sayı:137, Ocak-Şubat-Mart 1998. 

ÖZTÜRK, Cemil, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, MEB yayını, 


ÖZTÜRK, Cemil, Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, Marmara 

Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Yayınları, İstanbul 1998. 

243

244 


ŞANAL, Mustafa , “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunda Görev 

Yapan Kadın İdareci ve Öğretmenler ile Okuttukları Dersler”, Belleten, Sayı:253, 

Aralık, 2004. 

TEMELKURAN, Tevfik, “Türkiye’de Açılan İlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk 

Tarihi Dergisi, Sayı:36, Eylül 1970. 

UĞURCAN, Sema, “Tanzimat Devrinde Kadının Statüsü”, 150. Yılında Tanzimat, 

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları 

(Yayına Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1992. 

YELKENCİ, Ömer Faruk, Türk Modernleşmesi ve II. Abdülhamid’in Eğitim Hamlesi, 

Kaknüs yayınları, İstanbul 2010. 

ZENGİN, Zeki Salih, II. Abdülhamit Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve 

Öğretimi, Çamlıca yayınları, İstanbul 2009.

OTAM YAZIM KURALLARI 

1. Gönderilecek yazılar özgün araştırma-inceleme, derleme ve çeviri 

(yazarın/yazarların onayı alınması şartıyla), belge yayını, haber, kitap 

tanıtımı şeklinde olabilir. Gönderilen yazıların hakem 

değerlendirmesine sunulmadan önce aşağıdaki biçimsel özellikleri 

yerine getirmiş olması gerekmektedir. Yazılar Türkçe, İngilizce, 

Fransızca veya Almanca dillerinde yazılmış olabilir. 

2. Yazıların başında, toplam 300 kelimeyi geçmeyen özetler, Türkçe ve 

İngilizce “Özet/Abstract” başlıkları altında verilmelidir. 

3. Başlıklar: Ana başlık yazının içeriğine uygun ve onu tam olarak ifade 

eden bir başlık olmalıdır. Başlıklar ve paragrafların arasında daima 6nk 

aralık bırakılmalıdır. 

4. Yazar ad ve soyadları, adresleri, görev yaptığı kurum, telefon ve e-posta 

adresleri belirtilmelidir. (Ad-Soyad yukarıda Özet başlığının üstünde 

sağ üst köşeye gelecek şekilde 11 punto yazılmalı ve (*) işareti ile sayfa 

altına unvan, adres ve e-posta bilgileri 10 punto ve italik olarak 

verilmelidir.) 

5. Metin: 11 punto, Garamond yazı karakterinde, iki yana yaslı. Üstten: 

5,6 cm, Alt:tan 5,6 cm, Sağdan: 4,5 cm, Soldan: 4,5 cm boşluk 

bırakılmalıdır. 

-Alıntılar: İki satırdan uzun alıntılar ayrı bir paragraf olarak, tırnak içinde, 

10 punto, Garamond ve her iki yandan 1cm içerlek olmalıdır. İki satıra 

kadar olan alıntılar metin içinde italik ve tırnak içinde verilmelidir. 

-Paragraflar: Metnin tamamında paragraf girintisi 0,75 cm olmalıdır. Her 

paragraf arasında 6 nk aralık bırakılmalıdır. 

6. Şekiller ve Resimler: Şekiller ve resimler metin içine yerleştirilmiş veya 

ayrı dosya olarak kaydedilmiş olmalıdır. Şekiller ve resimler 

numaralandırılmalı ve altına gerekli açıklama yapılmalıdır. Özel 

koşullarda renkli resim baskısı da yapılabilir. 

7. Dipnotlar: Metin içindeki atıflar sayfa altı dipnot şeklinde 1’den 

başlayarak devam eden dipnot olarak numaralanmalı, 10 punto 

Garamond yazı karakteriyle yazılmalıdır. Metinde dipnot sisteminin 

dışında, metin içi atıf veya başka bir sistem kullanılmamalıdır. 

Dipnotlarda kitap ve ansiklopedi adları italik olarak, makale adı tırnak 

içinde düz yazı ile gösterilmelidir. Dipnotlarda, ilk geçtiği yerde 

kaynakların tam künyesi verilmeli, daha sonra yazarın belirlediği 

kısaltmalarla yazılmalıdır. Çok yazarlı kaynakların ilk geçtiği yerde 

yazarların hepsi yazılmalı, daha sonra kısaltarak verilmelidir.

Dipnotların hizalaması da iki yana yaslı olmalı ve girinti 

kullanılmamalıdır. 

8. Kaynakça ve Dipnotlar: Kaynakça ayrı başlık altında makalenin 

sonunda yeni bir sayfadan başlamalı ve yazar soyadına göre alfabetik 

olmalıdır. Kaynakçada sadece metin içinde atıfta bulunulan eserler yer 

almalı ve 10 punto Garamond yazı kullanılmalıdır 

Örnek Dipnot (Kitap): Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ 

(1300–1600), Çev. Ruşen Sezer, YKY, İstanbul 2003, s. 12. 

Örnek Kaynakça (Kitap): İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ 

(1300–1600), Çev. Ruşen Sezer, YKY, İstanbul 2003. 

Örnek Dipnot (Makale, Ansiklopedi maddesi vs.): Halil İnalcık, “Osmanlı 

Devleti’nin Kuruluşu Problemi”, Doğu-Batı, Sayı 7, Ankara 1999, s. 16. 

Örnek Kaynakça (Makale, Ansiklopedi maddesi vs.): İnalcık, Halil, 

“Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Problemi”, Doğu-Batı, Sayı 7, Ankara 

1999, s. 9–22. 

9. Yazıların Gönderilmesi; Yukarıdaki ilkelere uygun olarak hazırlanmış 

makaleler 1 nüsha olarak posta ile ve ayrıca e-posta olarak 

otam@ankara.edu.tr adresine gönderilmelidir. 

10. OTAM’a gönderilecek makaleler daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış 

olmalıdır. Doktora tezlerinden üretilen makalelerde bu durum 

makalenin başlığında dipnot olarak belirtilmelidir. Yazım kurallarına 

uygun olmayan makaleler kabul edilmez. Yayın Kurulu, yazılarda esasa 

yönelik olmayan küçük düzeltmeler yapabilir. 

11. Yazar OTAM’da yayınlanan makalesinden dolayı hiçbir telif hakkı 

talebinde bulunmadığını peşinen kabul etmiş sayılmaktadır.

Ankara Üniversitesi Dergiler Veritabanı

PDF'lerinizi Online dergiye dönüştürün ve gelirlerinizi artırın!

Delete template?

Save as template ?