YOKSULLA?MA KAR?ISINDA HALKLA ?L??K?LER?N ANLAMINI ...

YOKSULLAŞMA KARŞISINDA HALKLA İLİŞKİLERİN ANLAMINI
YENİDEN DÜŞÜNMEK
Abstract
Özet
SERGÜN KURTOĞLU
sergunkur@yahoo.co.uk
Istanbul University
(Turkey)
The aim of this study is to discuss what the new attitude which PR will take on under
the conditions of the new era changing by globalization should be. In other words, the
discussion of this study is that the changing social conditions and institutions must
change the theoretical meaning of PR and thus what the new objectives of PR especially
facing the increasing poverty should be and how and as whom PR should determine its
target groups in such a structure. I would like to realize this study basing on the social
responsibility concept of PR.
In the recent years, especially one of the areas of the increasing interest of PR is social
PR. Institutions can get respect and direct the demand for themselves as long as they
establish relations based on continuous and shared interests with the environment and
society in which they live. Under the pressure of globalisation, one of the basic problems
which the social world faces is impoverishment. Whenthe social responsibility philosophy
of PR is taken into consideration, one of the topics which must be discussed is poverty.
The qualitative questions asked the members of IPRA concerning the study will be
evaluated and a frame of the topic will be drawn basing on professional opinions.
Because of unsufficient number of the answers, the study has been put forth in the
theoritical level.
Bu çalışmanın amacı, halkla ilişkilerin küreselleşme ile birlikte değişen yeni dönemin
koşulları altında alacağı yeni tavrın ne olması gerektiğini tartışmaktır. Değişen sosyal
koşulların ve kurumların, halkla ilişkilerin kuramsal olarak anlamında değişim
yaratması zorunluluğunu ve dolayısıyla özellikle de artan yoksullaşma karşısında halkla
ilişkilerin yeni hedeflerinin ne olması gerektiğini, hedef kitlelerini böylesi bir yapı içinde
nasıl ve kimler olarak belirlemesi gereğini tartışmaktır. Halkla ilişkilerin toplumsal
sorumluluk konseptine dayanılarak böylesi bir çalışmayı gerçekleştirmek istemekteyim.
Halkla ilişkilerin son yıllarda özellikle artan ilgi alanlardan biri de toplumsal halka
ilişkilerdir. Kurumlar içinde yaşadıkları çevre ve toplum ile sürekli ve ortak faydaya
dayanan ilişkiler kurabildikleri sürece saygınlık kazanırlar ve kendilerine olan talebi
yönlendirirler. Küreselleşme baskısı altındaki toplumsal dünyanın karşılaştığı en temel
sorunlardan biri de yoksullaşmadır. Halkla ilişkilerin toplumsal sorumluluk felsefesi
düşünüldüğünde üzerinde tartışılması zorunlu olan başlıklardan birisi de yoksulluk
olmalıdır.
Çalışma ile ilgili olarak IPRA üyelerine yöneltilecek kalitatif bir sormacanın
değerlendirilmesi ve uzman düzeydeki görüşlerden yola çıkılarak konuyla ilgili bir çerçeve
çizilmesi planlanmıştır. Ancak, IPRA’dan dönen yanıt sayısı yeterli olmadığından,
kuramsal düzeyde bir çalışma ortaya konmuştur.

YOKSULLAŞMA KARŞISINDA HALKLA İLİŞKİLERİN ANLAMINI
YENİDEN DÜŞÜNMEK
1. Yoksulluk Üzerine
Medya yoluyla izlediğimiz ve bize uzaklığı nedeniyle yalnızca acımakla yetindiğimiz
Afrika’nın aç insanlarından, tiner çeken, hırsızlık yapan, çöp toplayan sokak çocuklarına ve
onlara barınak olan yanıbaşımızdaki sokaklara kadar uzanan bir yolculuk: Yoksulluk.
“Yoksulluk olgusu; çoğu zaman, bir yandan sistemin yan etkisi, öte yandan da toplumların
veya bireylerin kendi yetersizlikleri olarak görülür.” Böylece yoksullukla ilgili sorun alanı,
“zavallılara yardım edilmesi ya da ne şekilde yardım edileceği” üzerine odaklanır. (Koray
2001: 221) Dikkate değer bir başka nokta ise “yoksulluğun artışının, zenginliğin anlam ve
boyutlarındaki inanılmaz artış ile başat gitmesi” (Koray 2001: 221), ama aralarında sayısal
olarak paradoksal bir ilişkinin var olmasıdır. Her iki olgu da derinleşerek sürmekte ancak
yoksulluk giderek daha hacimli bir kutupta, zenginlik ise giderek daha az hacimli bir kutupta
dışsallaşmaktadır.
“Uluslararası gündeme ilk olarak 1990’lı yıllarda giren yoksulluğa verilen tepki başlangıçta
sembolik olmanın ötesine gidememiştir. 1992’de Yoksulluğun Yok Edilmesi Uluslararası
Günü’nü ilan eden Birleşmiş Milletler, 1995’te Kopenhag’da gerçekleştirdiği Toplumsal
Kalkınma Dünya Zirvesi’nde, yoksullukla mücadeyi ilk defa kalkınma programına dahil
etmiştir.” (Özdek 2004) “Yoksulluk kavramı, özellikle 1990’lardan sonra gerek ulusal gerek
uluslararası camiada kalkınma ve gelişme tartışmalarının önemli bir eksenini oluşturmaya
başlamıştır.” (Adaman 2004) Başlangıçtaki sembolik tepkilerin, sonraları kalkınma ve gelişme
programlarında ele alınan tepkilere dönüşmesinin nedenini ararken; sorunun, toplumsal
yaşamda rahatsızlık veren boyutunun görünür hale gelmesinin yanısıra, bu programların
kendi hedefleriyle olan ilişkisi içinde de irdelenmesi gerekir. Dolayısıyla yoksulluğun
çözümünü, kapital sistem içinde yol alışın ön koşullarını ve sonuçlarını birarada
değerlendirmek yoluyla, realite karşısında, sonuç alacak biçimde konumlandırabiliriz.
Yoksulluk nedir? Sınırları nelerdir? “Bir yanda asgari bir seviyede gıda ve diğer temel
ihtiyaçları satın almak için gerekli gelire sahip olamama durumu ki bu mutlak yoksulluk
kavramına denk düşmektedir; diğer yanda, her ülkeye göre değişen, bir toplumun günlük
yaşamına katılımının maliyetini gösteren gelir düzeyi ki bu tanım da göreli yoksulluk
kavramına denk düşmektedir.” (İnsel 2001: 64) Dünya Bankası’nın 1990 tarihli Kalkınma
Raporu’ndan aktarılan bu tanımlamalarda insana birey olarak değil, organik düzeyde
bakıldığı hemen fark edilmektedir. “Gelir odaklı perspektifle yoksulluk tanımlandığında,
bireylerin toplumsal oluşumun sunduğu hak ve olanaklara ulaşıp ulaşmadığı yönünde
kapsamlı bir bilgi alınamaz.” (Adaman 2004) “BM’in 1997 Kalkınma Raporu’na göre yoksulluk
yalnızca gelir yoksulluğu anlamında değil mahrumiyet anlamında tanımlanmakta ve hayatta
kalmaktan mahrumiyet, bilgiden mahrumiyet ve yaşam koşullarından mahrumiyet olmak
üzere çeşitli boyutlarda ele alınmakta ve artık, yoksulluk, insan haklarının ihlali olarak
tanımlamaktadır.” (Koray 2001: 223) Yoksulluğun tanımlanmasında çizilen çerçeveler,
ekonomik boyuttan toplumsal katılım boyutuna diğer bir deyişle demokratiklik boyutu içine
doğru kaydırılmıştır. “Bireylerin insanca yaşam imkanlarına sahip olamaması anlamına gelen
insani yoksulluk tanımı” (Aktan 2002), sorunu, demokratiklik kaygısı olarak önceler. Başka bir
deyişle ekonomik değil de siyasal mekanizmaların içinde bir çözüm arayışını gerektirir
göstermektedir.
“Son on, onbeş yılda yoksulluğa karşı ilginin artmasında, yeni büyüme kuramlarının rolü
büyüktür. Bu kuramlar, sağlık ve eğitime verdiği öneme ek olarak, toplum içindeki
eşitsizliklerin, etkinliği ve ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkilediği yolundaki
değerlendirmeleriyle yoksulluk konusunun bu açılardan da gündeme gelmesine yol açmıştır.
744

Gene bu konuda ilginin artmasındaki başka nedenler; gelir dağılımının çok bozuk olduğu
ülkelerde, genel parasız eğitim ve sağlık hizmetleri sağlanması veya toprak reformu yapılması
gibi yoksulluğun azaltılması ve insani gelişme göstergelerinin iyileştirilmesine yönelik
politikaların uygulamaya konmasının engellenmesi, değişik ülkelerde tırmanan suç ve şiddet
eğilimlerinin gelir eşitsizlikleriyle yakından ilişkili olması, eşitsizliklerin kamu kurumlarına
olan güveni sarsması ve toplumsal yaşama topluluk düzeyindeki değişik örgütlenmeler
yoluyla katılma konusunda isteksizlik yaratması şeklindeki belirlemelerdir. Bu belirlemelerin
yoksulluk konusuna karşı ilginin artmasında önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Bu
bağlamda, sosyal istikrarsızlık, sisteme güvensizlik ve yolsuzluk gibi olumsuzluklar,
demokrasiyi tehdit eden temel unsurlar arasında ön plana çıkarılmakta ve değişik açılardan
yoksulluk ve bölüşüm sorunlarıyla ilişkilendirilmektedir”. (Şenses 2002: 53-57)
2. Yoksulluk ve Küreselleşme
Yoksulluk; toprak, insan becerisi, bilgi, sermaye ve toplumsal ilişkiler de dahil olmak üzere
kaynaklar üzerinde denetim eksikliği ile kopmaz biçimde bağlantılı bir bölüşüm sorunudur.
Denetim, demokratik yapının olmazsa olmaz koşuludur. Denetim unsuru olacak öğe ise, ilgili
olduğumuz yoksulluk sorunu bağlamında, kaynakların bölüştürülmesi yöntemidir. Bu
yüzden, yoksulluğa karşı programlar, yoksullar için yardım, destek çalışmaları ile özde sorunu
gizleyen yan çözümler yoluyla yoksulluk ortadan kaldırılamaz, daha doğrusu çözüm, retorik
olarak kalır. Küreselleşme adını verdiğimiz, dünyanın bugün içinde bulunduğu düzen ise
yukarıdaki tanımlardan yola çıkılarak dile getirilen siyasal mekanizmalar içinde bir çözüm
arayışına fazla fırsat vermemektedir.
“Küreselleşme, özde, siyasetin ekonomi üzerindeki denetimini neredeyse bütünüyle
kaldırarak, yalnız eşitsizlik ve yoksulluğu arttırmamakta fakat daha da önemlisi insan hakları
ve demokrasinin gelişmesini ciddi biçimde kısıtlayan bir ortam yaratmaktadır. Hem toplumun
hem de dünyanın gerçekleri bugün birey karşısında tek önemli güç odağının devlet
olmadığını, bugünkü düzen içinde birçok iktidar odakları olduğunu ve bunların her birine
karşı bireyin korunmasının gerektiğini düşündürmektedir. Ulusal devletler ve ulusal hukuk
sistemleri karşısında bağımsızlaşan, küresel düzeyde ve kendi istemleri doğrultusunda bir
hukuk ve hatta siyasal sistem yaratmak yolunda ilerleyen sermaye, günümüz dünyasının en
önemli güç odağı durumundadır.” (Koray 2001: 238) “Sermayenin yeni özgürlüğü, eski
devirlerde kendilerini besleyen nüfusun ihtiyaçlarına kulak vermeyen uzaktaki toprakların
efendilerinin özgürlüğünü anımsatmaktadır”. (Bauman, 1999: 17)
Herşeye karşın “sistem, büyümesi ve genişlemesi açısından da, kendi meşruiyeti açısından da,
artan eşitsizlik ve dengesizliklerle, büyüyen yoksullukla mücadele etmesi gerekmektedir. Bu
nedenle yoksullukla mücadele, uluslararası tartışmaların temel konularından biri durumuna
gelmiştir. Özellikle Birleşmiş Milletler’in (BM) uzun süredir dünyadaki yoksulluk ve eşitsizlik
konusunda duyarlı olduğunu, çeşitli konularda uluslararası konferanslar düzenleyerek bu
sorunlara dikkat çektiğini ve birçok azgelişmiş ülkede, kendisi ve bağlı kuruluşlar aracılıyla,
açlıkla mücadeleden okuma yazma öğretmeye, kadınların güçlendirilmesinden çocukların
korunmasına kadar birçok proje ve programı uygulamaya koyduğunu bilmekteyiz.” (Koray
2001: 223) “Yoksulluğun yok edilmesi; etik, politik, sosyal ve ekonomik bir zorunluluk olarak
kabul edilirken bu zorunluluk, serbest piyasa ideolojisi içine yerleştirilmiştir. Aynı şekilde
Dünya Bankası da 90’lı yıllardan itibaren yoksulluğu azaltma stratejilerini açıklamaya
başlamış, ama gene piyasa dostu reformlar içinde kalarak.” (Özdek 2004)
Böylesi bir yapı içinde yoksulluğa bir çözüm çok olanaklı görünmemektedir. Çözüm
aradığımız ortam tam olarak nedir, demokrasinin inanılırlığı hala geçerli olabilecek midir?
745

3. Yoksulluk Sorunu Üzerine Halkla İlişkilere Başvurmak
“Her şeyden önce toplum bir bütün olarak kabul edildiğinde, toplumsal yaşamın herhangi bir
alanındaki değişim, diğer alanları da – ya da alt sistemleri de- belli bir değişime uğratır.
Örneğin, ekonomik güçlerde ya da tercihlerde oluşan değişim toplumsal ya da yönetsel
yaşamı da etkiler. Değişim belli bir ivme ve yoğunluğa eriştiğinde, yönetsel alanda bir hedef
ya da kamu politikası niteliği kazanır.” Bu politikaların ortaya konmasında ve ilgili
kamular/hedef kitlelerce onlara destek verilmesinin sağlanmasında halkla ilişkilere siyasal
sahnede bir rol verilmiştir. “Halkla ilişkilerin toplumsal oluşumlara bağlı olarak doğuşu ve
kamu yönetimine aktarılışı, çok tipik bir örnek olarak, meşrulaştırma temellidir. Bu nedenle,
bugün de, hem özel sektörde hem kamu sektöründe halkla ilişkiler toplumsal dinamiklerden
bağımsız olarak düşünülemez; amacı, uygulanış biçimi bu dinamiklerin bir ürünüdür.” (Uysal
1998: 35)
Halkla ilişkilerin içinde doğduğu, daha açık bir deyişle doğmasına neden olan toplumsal
dinamikler, küreselleşmenin içinde yer aldığı toplumsal dinamiklerden farklıdır. Yukarıda
Bauman’ın sözüyle de anımsatıldığı gibi, küreselleşmenin toplumsal dinamikleri daha çok
feodal düzeni çağrıştıran bir yapılanma içindedir. Halbuki, halkla ilişkiler, böyle bir düzenin
tam tersine, efendi-köle ilişkisini meşrulaştıran değil, onay alma-onay verme mekanizması
içinde gelişmesi ancak mümkün olabilecek refah devletinin, bir başka deyişle ulus devletinin
meşrulaştırma aracı olarak doğmuştur. Sanayileşme öncesi toplumsal yapı, meşrulaştırma
işlevinden çok otorite kanalıyla işlemekteydi. İletişim aracı, propaganda; iletişimin yönü ise,
merkezden çevreye olmak üzere tek taraflı idi. Sanayileşme ile birlikte ulus devlet yapısı,
siyasal işlerliğini demokrasi söylemiyle yerine getirdiğinden iletişim aracı artık propaganda
olamazdı. Bu süreçte, halkla ilişkiler, iki taraflı, simetrik iletişimi sağlamak üzere merkez ile
çevre arasında iletişim kurmaya yönelmiştir. Ancak, halkla ilişkilerin, küreselleşmenin
bugünkü ve eğer bu haliyle sürecekse bundan sonraki aşamalarında, aynı şekilde işlev
görmesi, küreselleşmenin toplumsal dinamiklerine uygun bir süreç oluşturabilecek midir
başka bir deyişle artık onun, demokratik bir araç olduğundan söz edilebilecek midir?
“Çağımıza damgasını vuran demokratik yönetimin halka karşı sorumlu ve duyarlı olması
zorunluluğundan doğmuş olan halkla ilişkiler, toplumun liderlik ve bütünleşme gereksinmesi
arasındaki hassas denge üzerine kurulmuştur. Halkla ilişkiler bu nedenle, meşruluk sağlama
aracı olarak kabul edilmektedir. Halkla ilişkilerin hegomonya aracı olarak nitelenmesi bu
olgudan kaynaklanır. Bütün bunlar otorite ilişkileri ve meşruluk sorunu içinde halkla
ilişkilerin oynadığı hayati rolü vurgulamaktadır” (Uysal 1998: 34) ki bizim sorumuz da tam bu
noktada başlamaktadır. Bulunduğumuz noktada halkla ilişkiler, kendisini, sistemi
meşrulaştırmanın bir aracı olarak konumlandırmaya devam edecekse, artık onu demokrasinin
araçlarından biri olarak görmek mümkün olabilir mi? Küreselleşme sürecine karşıt ama
demokratik açılımlara izin vermede ve demokrasinin çıkmaza girdiğini düşündüğümüz
noktalarda halkla ilişkilerden bir beklentimiz olacaksa, konumunu yeniden belirlememiz
gerekecektir. Gelinen bu aşamada, halkla ilişkilerin iletişim aracı olarak kullanılması, hangi
yollarla demokratik açılımlara işlerlik sağlayabilecektir? Halkla ilişkiler, hala simetrik bir
iletişim yapısı içinde hareket etmeli midir, merkez-çevre (kurum/hedef kitle) arasındaki
iletişimin ağırlığının değişmesi gerekir mi?
“Siyaset bilimi açısından otorite, bir başka deyişle emretme ilişkisini içeren siyasal
örgütlenmeler, belli bir desteğe sahip olmadan yaşayamaz. Meşruluk olarak tanımlanan bu
destek, otoritenin çevresi ile düzenli, sürekli ve uyumlu ilişki kurması ve varlığını
sürdürmesinin ön koşuludur. Yirminci yüzyılda halkla ilişkiler bir ikna yöntemi, bir onay
yaratma süreci olarak devletin müdahale alanının genişlemesinin açıklamasında
kullanılmıştır. Halkla ilişkilerin üstlendiği bu rol, devletle sınırlı kalmayarak özel sektörün de
kendisini aklaması açısından geçerli olmuş ve böylece devlet karışması ile kapitalizmin
uyuşulabilirliğinin kabulünü sağlamıştır.” (Uysal 1998: 10-27) O halde, mevcut siyasal sisteme
halkla ilişkiler tarafından verilecek destek, ona aykırı olmamalıdır. Ancak, burada dikkat
746

edilmesi gereken bir nokta da halkla ilişkilerin uzun soluklu bir süreç oluşu, destek verme
işlevinin ard niyetinin sistemin sürekliliğine katkıda bulunması olduğudur. Bilinen simetrik
ilişki içinde diğer bir deyişle onay isteme- onay alma mekanizmaları içinde halkla ilişkiler,
toplumsal dinamiklerin kendisinin ve yönünün değişmiş olması nedeniyle, yaşanmakta olan
siyasal sistemin sürekliliğine katkıda bulunamayabilir, yeni açılımlara ihtiyaç duyabilir ya da
kendi etik sınırları içinde sistemin yeni koşullarına katkıda bulunmaması gerekebilir. Bu
noktada, modernizmin getirdiği yaşamsal çelişkileri çözmek üzere görev verilen halkla
ilişkilerin, kendi yaşamsal çelişkisi de var olagelmektedir. Eğer demokrasinin gelişiminde
gerekli bir araç olarak yoluna devam edecekse, artık, kendi içinde doğduğu sistemin dışında
işlev görüyor olduğundan, küreselleşmenin kendisini oluşturan dinamiklerine göre değil,
çünkü, bu dinamikler, demokrasi ile çelişkili dağıtım ve paylaşım tekelleri üzerine kuruludur,
küreselleşmenin sonuçlarının yarattığı açılımlara göre kendisini yeniden konumlandırmalıdır.
4. Halkla İlişkilerde Sosyal Sorumluluk
“Halkla ilişkilerin sosyal sorumluluğu dediğimizde, onun işlevlerinin toplum
ve kamu refahının arttırılmasına yardımcı olan rolü ile birlikte, işleyiş
biçiminin etik olması gereklikliğine de vurgu yaparız.” (L’Etang ve Pieczka
2002: 171)
Halkla ilişkilerin, kurumun kendi hedefleri dışında ya da sınırlarının ötesinde bir etkiye sahip
olduğunu kabul edebiliriz. Bunun anlamı, kurumların ürün ya da hizmet üretimi dışında,
içinde yaşanılan sosyal sistemle, halkla ilişkiler yoluyla işlevsel bir bağ kurmakta olduklarıdır.
Bu bağ, iki yönlü kurulabilir ve tanımlanabilir:
1. “Sosyal sorumluluk yoluyla halkla ilişkiler, toplumsal sistemlerin değişen ihtiyaçları ve
çevreyi kabul etmesine yardımcı olacak biçimde insanların refahını arttırmaya yönelir.”
(Cutlip v.d. 1994: 132) Burada kurumdan hedef kitleye yönelen bildirimin, hedef kitleden geri
besleme yoluyla kuruma yöneltilen bildirimden daha güçlü olduğunu iddia edebiliriz. Böylece
halkla ilişkilerin propaganda olmadığını ama propaganda etkisi yaptığını kabul ederiz.
“Halkla ilişkiler işlevinin temel niteliğinin, yönetimin düzenli ve sorunsuz işlemesini
sağlayarak, olası çatışmaları engellemek yoluyla, siyasal sistemde kullanılan onay sağlama
mekanizmalarından biri olduğunu hatırlarsak, temelde tampon bir işlev gördüğünü de ortaya
koyabiliriz. Halkla ilişkiler, aslında, sosyolojiden ödünç alınan bir kavramla, tampon bir işlev
olarak nitelenebilir. Tampon işlev farklı bir alana ait bir işlevin, o alandaki niteliğinin
dönüşüme uğrayarak bir başka alana aktarılması ile oluşur. Bu bağlamda halkla ilişkiler iki
anlamda tampon işlev özelliği taşır. İlk olarak siyasal alanda propagandanın yüklendiği açık
meşruluk sağlama misyonu, yönetsel alanda farklılaşarak bilgi verme ve yönetsel yapının
verimlilik ve etkililiği aracına dönüşmektedir.” (Uysal 1998: 39) Halkla ilişkiler bu işleviyle,
çevreden kuruma dönen geri bildirimin, kuruma olumlu yansıma sağlayacak girdiler olarak
biçimlendirilmesini üretmiş olur.
2. Halkla ilişkilerin sosyal sistemle kuracağı diğer bağ, hedef kitleden kuruma yönelen
bildirimin, kurumdan çıkan bildirilere göre daha güçlü olması durumunda ortaya çıkar. Daha
açık bir deyişle, kurumun geri besleme yoluyla gelen bildirimi daha dikkate değer olarak
alımlaması ön koşulunda, hedef kitleyi kuruma önceleyen bir bağın kuruluşu söz konusu olur.
Bunun anlamı, “halkla ilişkilerin, halkın gündelik ilişkilerinde karşılaştığı sorunların
çözülmesinde de bir araç rolü oynamakta olduğudur”. (Uysal 1998: 39) “Bu anlayış içinde,
kamu hizmeti ve sosyal sorumluluk kişisel kazançların ve çıkarların üzerine çıkmıştır.” (Cutlip
v.d. 1994:134) Böylece halkla ilişkilerin yukarıda sözü edilen tampon mekanizma işlevlerinden
ikincisi gerçekleştirilmiş olur. Bunun anlamı ise, kurum halkla ilişkiler yoluyla, toplumun
sorunlarının farkında olarak ve çıktılarını toplumun gereksinimlerine göre üreterek, uzun
dönemde kuruma olumlu geri dönüş sağlayacak şekilde verimliliğini arttırır. “Yönetimin
klasik verimlilik/etkililik araçları arasında yer almayan halkla ilişkiler; sorun alanlarının
747

düzenlenmesi, amaçların, yöntemlerin benimsenmesi ve bunları kolaylaştıracak davranışların
geliştirilmesi dolayısıyla verimlilik aracı değildir ama, verimliliği arttırdığı kabul edilir.”
(Uysal 1998: 39)
5. Sosyal Sorumluluk Anlayışı Gereğince Halkla İlişkilerin Küreselleşme Üzerinde
Sağlayabileceği Etkiler
Halkla ilişkilerin sosyal sorumluluk rolü ile demokrasi bağı ve böylece çözüm beklediğimiz
yoksulluk sorunu nasıl ilişkilendirilebilir?
Kurumların sosyal sorumluluk anlayışı üzerine tartışmalar son günlerin çokça gündeme
getirilen konusudur. Bunun nedenini içinde bulunulan koşullarda aramak gerekir:
“Küreselleşmeyle birlikte serbestleşme ve kuralsızlaştırmanın yaygınlaşması, çokuluslu
şirketlerin dünya çapında büyümesi ve yayılması, bunlarla birlikte çevresel ve sosyal tahribat,
yolsuzluk gibi sorunların çoğalması, toplumun geniş kesimleri içinde bu sorunlara yönelik bir
sorgulama sürecini başlatmıştır. Bu durum, çokuluslu şirketlerin toplum karşısında imajlarını
gözden geçirmelerine, çalışanlardan ve tüketicilerden gelen tepkiler karşısında sosyal
sorumluluklarını yeniden tanımlamalarına neden olmuştur.” (Çoban 2001)
“Kurumsal sorumluluk kavramı, stratejik faaliyet alanını genişleten bir fonksiyon olarak
halkla ilişkiler ile yakın ortaklıklar kurmaya ve bu bağlamda kullanılmaya 20. yüzyılda
Amerika’da başlamış ve onu Avrupa izlemiştir. Uygulama, zengin şirketlerin toplumda daha
az hali vakti yerinde olanlara yardımsever bağışlarda bulunmaları gerektiği görüşünden
doğmuştur. Yükümlülük, toplumsal eylemciler tarafından 1960 ve 1970’lerde geliştirilmiştir.
Toplumsal eylemcilerin çoğu toplumdaki büyük kurumların ve iktidar seçkinlerinin rolünü
eleştirmişler ve siyasi ve ekonomik adaletin sadece malların ve iktidarın yeniden dağıtımıyla
başarılabileceğini tartışmışlardır. Bu türden argümanlar, artan gücün beraberinde artan bir
sorumluluk getirmesi gerektiği, küçük toplulukların ve bireylerin çıkarlarını gasbetmemek ya
da sömürmemek yükümlülüğünün taşınması gerektiğini ifade eden görüşün yaygınlaşmasına
neden olmuştur.” (L’Etang ve Pieczka 2002: 158)
“Bir kuruluşun toplumda devamlı olarak kabul görmesi, sadece toplumun sorunlarının
farkına varmasıyla değil, bu sorunlar hakkında bir şeyler yapma kapasitesine de bağlıdır.
Kuruluşlar büyüdükçe toplumun onlardan beklentilerinin artması beklenir. Bu beklentiler,
doğrudan kurumun kendi çıktılarına bağlı olabileceği gibi sosyal sorunlar üzerine de olabilir.”
(Okay ve Okay 2002: 642) Halkla ilişkilerin demokratik sürece olan katkısını bu noktada
görmek mümkündür: Sosyal sorunlar hakkında bir şeyler yapmak, halkla ilişkilerin hem
doğrudan katılımcı olması hem de kurumu değil toplumu önceleyen bir anlayışla hareket
etmesi temeline dayanır. Bu kavrayış, demokratik işlerliğin kendisidir. Ancak hatırlanması
gereken bir nokta da, halkla ilişkilerin içinde bulunduğu sisteme aykırı hareket etmeyeceğidir,
eğer edecekse bu hareketini, kendi adına ve toplum adına nasıl dönüştürebileceğidir.
Eğer halkla ilişkilerden sosyal sorumluluk vasıtasıyla, küreselleşmenin yoksulluk ve diğer
sonuçları üzerine bir fayda bekliyorsak, yoksulluğu azaltması şeklindeki popüler başvurular
yerine bu düzeni üreten temel mekanizmalar üzerinden değerlendirme yapmak gerekir.
Dolayısıyla yoksullaşmaya karşı halkla ilişkiler yoluyla çözüm başvurusu, önce ekonomi
kuramının sorgulanmasıyla başlayabilir. “Geleneksel ekonomik teori, kapitalizmin genişlemesi
tarafından ortaya konulan gerçek sorunlardan kaçınır. Bunun nedeni, kapitalist üretim ve
değişim ilişkileri temelinde işleyen sistemin kendisini yeniden üretirken, gerçekten mevcut
olan kapitalizmin analizinin yerine, piyasanın diğer bir söyleyişle, değişim ilişkilerinin basit ve
sürekli genişlemesi olarak algılanan imgesel bir kapitalizm teorisi ortaya koymaya
çalışmasıdır. Böylesi bir durumda, yoksulluk, nüfus artışı ya da siyasal hatalar gibi, ekonomik
mantığa dışsal sayılan nedenlerle açıklanmaya çalışılır. Yoksulluğun birikim sürecinin
ekonomi kuramı (kapitalizm) ile olan ilişkisi, gözardı edilir. Dolayısıyla sermaye birikimi ile
748

toplumsal yoksullaşma arasındaki ilişkinin kurulması gereklidir. Sorgulanması gereken diğer
nokta ise, toplumsal mücadele stratejileridir. Moda deyimlerle yoksulluğu azaltmak değil,
demokratik alt yapının oluşturulması yoluyla kurumları ve sistemi sorgulayacak düzeyin elde
edilebilmesi gerekli görünmektedir.” (Amin 2003: 1)
O halde,
1. Halkla ilişkiler sorunun sınıfsal -üretim mekanizmalarına dayalı- olduğunu
söyleyebilecek midir? Yoksa,
2. Sistemin içindeki yoksulluğun azaltılması gibi yan ve sorunun özünü gizleyen
çözümler mi önerecektir?
Kurumların sosyal sorumluluklarının sınırı nedir, buna kim karar verir. Soysal sorumluluk,
IPRA ve diğer halkla ilişkiler örgütlerinin kabul ettiği ve yürüttüğü ilkelerce de, toplumun,
kendi hedef kitlelerinin dışında kalan kimselere de zarar vermemesi, ve giderek onların
faydalarını gözetmesi gerekliliğidir. Artık kurumlar için bu bir zorunluluk haline gelmiştir.
Çünkü, kurumların çıktılarına ulaşabilen ve onlardan faydalanabilen kitle sayısal olarak
azalmıştır. Liberal ekonomi gereği, kurumlar, talepleri en doğru, en kaliteli biçimde
‘tüketiciler’ine ulaştırmaya ve bu yolla refahı arttırmaya çabalamaktadırlar. Bu çabalarının
sonucuna bağlı olarak da kendi yaşamsal eğrilerini oluştururlar. Ancak kurumların
çıktılarından yararlanabilen insan sayısı, çok dar bir alanda yer aldığında toplumsal refah
gerçekleşebilir görünmemektedir. Sosyal sorumluluk ilkesi gereğince, giderek ortalamadan
uzaklaşarak dışarıda daha fazla sayıda kalan kesimler için de bir artı değer konulması
gerekmektedir. Kurumlar eğer sistemin alt örgütleri olarak, o sistemin gereklerini yerine
getiriyorsa, konulacak artı değerlerin sistemin gereklerine aykırı bir sürece yol açacak nitelikte
olması beklenemez. Bu noktada çözüm için önerilen sözünü ettiğimiz sosyal sorumluluk ilkesi,
maske bir çözüm olmaktan öteye gidemeyecektir. Ancak daha uzun dönemli bir bakış,
sistemin o andaki çıkarlarına göre hareket etmenin, aslında, kurumlar ve sistem aleyhine
işlediğini görmemize yol açar. Refahı arttırmak üzere biçimlendirilmiş çıktılardan
yararlanamayanların çokluğu oluşturduğunu görebilirsek, bu durumun, kurum için doğrudan
bir sonuç olarak imaj kaybına dönüşeceğini ve daha uzun dönemli ve dolaylı bir sonuç olarak
da giderek dışarıda kalan bu kesimlerin yakalanabileceği antidemokratik oluşumlar yoluyla,
bu kurumların içinde yaşadıkları ve varlıklarını borçlu oldukları demokratik süreçlerin yok
olmaya başlayacağını iddia edebiliriz. Bu sonuca yoksullaşma sürecine insani boyutta
baktığımızda da kendiliğinden varabiliriz. “Gelişen toplumun getireceği nimetleri tabana
doğru yayılmadığında, kalabalıkların öfkelenmesi, sisteme husumet duyması artar ve
demokratik olmayan siyasi programların avı haline gelir.” (Oskay 2004: 5)
Giderek daha çok insanın alıcı konumundan uzaklaştığını düşündüğümüzde potansiyel
alıcılar üzerinde yaratılacak imaj baştan itibaren yok demektir. Bu kurum için doğrudan
olumsuz bir etki ve hatta sonuçtur. Ancak, bu durumun farkında olmak ve buna dayanan bir
politika üretmek bizim başta koyduğumuz hedeflere aykırı bir gelişim olacaktır. Sorunumuz
imaj üretmek değil, kurumların kendilerini sistem içinde sorgulamayı nasıl başarabilecekleridir.
Sorunumuz, yoksul kesimler üzerinde, kurumların imajını en azından belli bir noktada
tutarak, geleceğe yönelik potansiyel tüketicileri kaybetmemek değildir. Uzun dönemli olarak
varılmak istenen yer, tüketici olamayanların koşullarında, sistemin alt yapısında
geliştirilebilecek değişikliklerle, tüketim kararını kendisine bağlı olarak verebilen bireylerden
oluşmuş bir yapılaşma sürecidir.
Bu konuyla ilgili olarak Meral Tamer’in bir yazısı dikkat çekicidir: ‘Yoksul kesimi müşteri
olarak görmek’ başlıklı yazısında Michigan Üniversitesi İş İdaresi Bölümü’nün Hintli öğretim
üyesi Prahalad’ın ‘Küresel rekabetin her geçen gün daha fazla kıskaca aldığı özel sektörün
paradigma değiştirerek gelir piramidinin en altındaki yoksul olarak görmekten vazgeçip,
müşteri gibi görmek’ gerektiğinin altını çizdiğini belirten Tamer, Prahalad’ın verdiği örnekle
devam etmekte:
749

750
“Batılı büyük bir firma, Hintlilerin şampuan kullanmayı arzu ettikleri halde,
pahalı olduğu için bu ürünleri satın alamadıklarını anketlerle belirlemiş.
Bunun üzerine tek kullanımlık düşük maliyetli şampuanlar üretilmiş, kapış
kapış gidince de söz konusu batılı firma (muhtemelen başka bir isim
kullanarak) Hindistanʹda çok daha düşük maliyetlerle üretim yapabilen bir
tesis kurmuş. Prahaladʹın verdiği bilgiye göre, bugün Hindistanʹdaki şampuan
tüketimi Amerikaʹdakini geçmiş. Tabii ABD nüfusunun 290 milyon olmasına
karşılık, Hindistanʹda yaklaşık 1 milyar kişi yaşadığını hesaba katmak gerek.
Açlığın kol gezdiği Hindistanʹda, halkı şampuan tüketimine yöneltmek,
marifet değil elbet. Ancak, maliyetleri gereksiz yere şişiren batılı büyük
şirketlerin yaşam alanının hızla daraldığını göstermesi açısından ilginç bir
deneyim. Dünkü yazımda anlatmaya çalıştığım ʹHindistanʹdaki katarakt
hastaları için 4 dolarlık lens, işitme engelliler için 50 dolara dijital işitme cihazıʹ
üretimiyle şampuan örneğini birleştirdiğinizde, çok ilginç yeni bir durum
ortaya çıkıyor. Sadece bir süredir tartışılan BM ve IMF gibi uluslararası
kurumlar değil, belki patent haklarından başlayarak pahalı üretimi
beraberinde getiren uluslararası kurallar da devrini dolduruyor” (Tamer 2004)
Geriye yapılacak olan şey, kurumların, toplumun demokratik alt yapısının oluşturulmasında
ve güçlendirilmesinde gereken etkiliği göstermesini sağlamaktır. Bunun destek olarak
görülmemesi gerekir, çünkü küreselleşmenin içinde geliştiği siyasal sistemlerin, kurumları ve
hedef kitlelerini getirdiği şu an içinde yaşadığımız nokta, bu etkiliği bize dayatmaktadır, bizi
zorunlu bırakmaktadır. Üretim ve bölüşüm ilişkilerinin ne olduğunun ve nasıl
dönüştürülebileceğinin algılanması, eğitim (açıkla) düzeyi yüksek, insan olma ilkelerini
üretebilmiş bireyler gerektirmektedir. Başka bir deyişle, demokrasi kültürü, düşünen ve üreten
insanlar gerektirmektedir. Yukarıda sözü edilen, sermaye ile toplumsal yoksullaşma
arasındaki ilişkinin kurulmasını sağlamanın yollarından biri budur.
Halkla ilişkiler cephesinden olası bir çözüm yolu, bugün, tüketimden payını alamamak veya
sistemin ne marjinal olmasına ne de dışında kalmasına izin veren bir yoksunluk çizgisi
içindeki insanların yabancılaşmasını/ortak olamamasını fark ettiren bir felsefe içinde, sosyal
sorumluluk anlayışını, yeniden işlemek biçiminde olmalıdır. Bir diğer önemli nokta da şudur
ki, “halkla ilişkiler, sosyal dengelerin kurulmasında iletişimci değil, katılımcı olarak
konumlandırılmalıdır.” (Budd 2003: 379)
6. Toplumsal Yapıların Yer Değiştirmesi Karşısında Kurumların Sosyal Sorumluluğu
Demokrasi kültürü, “kapitalizmin rasyonelleştirme aracı olan standartlaştırma yoluyla merkez
ve çevreyi birbirine bağlayarak aralarındaki ilişkileri düzenler. Standartlaşma, hem tabanı hem
de üst yapıyı merkeze bağlar.” (Oskay 2004: 5) Ancak, üçüncü dünyaya baktığımızda durum
farklılaşmıştır. Ulus devletin refahı için kaynak görevi gören kurumlar, üçüncü dünyada, ulus
devleti, kendi genişleme sürecinin aracı olarak kullanmaya başlamışlardır. “Ulusal kritik
alanların özelleştirildiği ve uluslararası sermayeye devrinin planlandığı bir yapılanma içinde,
periferden/çevreden merkeze transfer edilen iktisadi artığın büyümesi ile sonuçlanan
stratejiler izlenmektedir. Bu stratejilerin günümüze özgü biçimlenişinden söz etmek, taşıdıkları
yenilikler nedeniyle gereklidir. Üçüncü dünyada yeni bir kalkınma dönemi olarak sunulan bu
sürecin, 2. Dünya Savaşı sonrasında gündeme giren eski kalkınma süreçlerinden en önemli
farklarından biri, üçüncü dünyada, iktisadi bir önemi olan bütün sektörlerin yönetiminin fiilen
hükümetlerin alanından çıkartırılarak, doğrudan uluslararası sermayeye devridir. Bunun
anlamı, 1945 sonrasında Üçüncü Dünyada devletin ekonomiye müdahalesinin asıl olduğu ve
piyasanın büyümesini düzenleme sorumluluğunun da devlete yüklendiği modelden kopuş
sürecinin ilerletilmedir.” (Özdek 2004) Yeni model, kuşkusuz toplum içinde yeni

yapılanmalara öncülük edecektir: Burada önemli bir sorun alanı belirmektedir. Toplumun
bütününü/kendisini ve kurumlarını yan yana getirdiğimizde hangisi alt, hangisi üst sistemdir,
yeniden analiz etmemiz gerekecektir. Sosyal sorumluluk anlayışı, toplumu, kurumların bir üst
sistemi olarak konumlandırır. Ancak bu ilişkinin varlığı kentsel-sanayi toplumu içinde
meşrudur. Sanayi sonrası toplumda bu ilişkinin yönü değişmiştir. Ulus üstü şirketler, ulus
devletin dolayısıyla o toplumun bir üst sistemi olarak hareket etmektedirler. Çünkü, üretimin
biçimi ve onun gerektirdiği iletişimin alt yapısı değişmiştir. Emek yoğun sanayiye değil,
hizmet sektörüne dayalı ve elektronik iletişime bağlı yeni üretim süreci, çalıştırmak için daha
az insana ihtiyaç duymakta, ona eşlik eden yeni iletişim süreci ise toplumun geri kalanı için
kabul koşullarını gene kendisi üzerinden taşımaktadır. Zaman ve mekan aşılmıştır, ancak
sınırsız sanal alem, toplumda organik düzeyde kopuşun başlamasına yol açmış ve bu yolla da
realiteden kopuşu, yabancılaşmayı hızlandırmıştır. Kendisini aynı zamanda araç olarak
kullanabilme yeteneğine sahip elektronik dünya, toplumdan onay alma ihtiyacını yeniden
biçimlendirmiştir. Dolayısıyla, iletişimin de ulus üstü sermaye gibi artık iki tarafı yoktur, ya da
varlıkları farklı ama içerikleri aynı iki şey vardır ama tek bir taraf. Bu durum artık bir dengenin
kurulması sorununu ortadan kaldırmış gözükmektedir. Ancak diyalektik açıdan baktığımızda
varlığın kendisine yönelttiği doğrudan bir tehdit ya da yok oluş sürecinin de başladığını
söylemek mümkündür. Tepkisiz etkinin varlığı ve yeri ne olacaktır, olacak mıdır? Ulus üstü
sermaye bu sürece yenilikler katmadığı sürece bu sonuçtan kendisini koruyabilecek midir? Bu
nokta, özellikle üzerinde durmakta olduğumuz halkla ilişkiler ve onun değerlendirilmesi
açısından önem taşımaktadır. Çünkü, sermaye kendini korumak için gerekli yolları halkla
ilişkiler aracılığı ile açabilmektedir, halkla ilişkilerin etik kuralları ihlal edilerek olsa da.
“Dünya Bankası, 2000-2001 Raporuna “Yoksulluğa Saldırı” adını vermiş ve neoliberal
çabaların ya da küreselleşme politikalarınca gerçekleştirilen reformların yeterince başarılı bir
şekilde yürütülmemesinin yoksulluğu arttırdığı saptamıştır. Yoksulluğun giderilmesine
yönelik kalkınma programları, yardımın koşulunu, yardım alan ülkelerin ihtiyaçlarını baz
alarak değil, yardım verenlerin çıkarlarını temel alarak, yardım alan ülkelerde amaçlanan
politik dönüşümleri sağlamaya yaramıştır. Dünya Bankası’nın yaptığı bu itiraf oldukça
ilginçtir. Daha da ilginç bir nokta ise; Dünya Bankası’nın kalkınma işbirliği ilişkilerini, yeni
dönemde, yardım verdikleri ülkelerin önceliklerini temel almak ve yardımı koşula
bağlamaktan vazgeçmek yoluyla ve doğrudan belirli sektörlere yönelerek, özel sektörün
uluslararası sermaye ile birlikte hareket etmesini sağlama yönünde yapılandırmış
olmalarıdır.” (Özdek 2004) Bu açıklamalardan yola çıkarak, halkla ilişkilerin nasıl
kullanıldığının bir değerlendirmesini yapabiliriz. Yoksulluğa saldırı deyim olarak,
yoksulluğun, sistemin koruyucuları olarak görünen bir takım kuruluşların dışında gelişmekte
olduğunu izlenimini yaratmaktadır. Saldırının varsıla karşı olabileceğini varsaydığımız bir
yapı içinde, yoksulluğa saldırı, retorik olarak karşımıza çıkmaktadır. Halka ilişkiler, mesajın
oluşturuluşundaki dil yapısı ile, egemen politikalara meşruiyet kazandırma amacıyla, imaj
üreticisi olarak konumlandırılmaktadır. Çünkü, yoksullukla savaş sırasında, sözü edilen belirli
sektörlere yönelmek, temelde devleti plan dışı bırakmanın bir yoludur ve yoksulluk sorununu
körükleyen sermayeye daha doğrusal alanlar açar.
Sermayenin üretimine koşul olarak gelişen başka bir sorun alanı ise; sosyal sorumluluğun,
toplum üst sistem kabulü koşuluyla yerine getirilmemesinden kaynaklanan çözümlerin,
yoksulluk sorununu bir sistem sorunu haline dönüştürmesidir. Sermaye ve toplumun
sistemsel konumlandırılışı; sermaye üst, toplum alt yapı olarak biçimlendirildiğinde, sosyal
sorumluluk ilkesi bütünde refahı artırmaya yöneldiğinden hedefini, sermayenin/bütünün
refahı olarak saptayacaktır.
Halkla ilişkilerin sosyal sorumluluk ilkesinin işlevsel olabilmesi için, demokrasinin özüne
paralel olarak, toplumda karşılıklı bağımlılık ilişkilerinin de kurulu olması gerekir. Halbuki,
“yoksulluğun önlenmesinde geleneksel devlet temelli yoksulluk çözümlerinin dışına
çıkılmaya başlanması, birbirleriyle karşılıklı bağımlılık ilişkisi olmayan toplum modeli yerine,
dayanışabilecek ve geleneksel özelliklerden beslenebilecek yerel cemaatlere önem verir” (Işık
ve Pınarcıoğlu 2001: 73) ve küreselleşmenin tamamlayıcı parçası olan yerelleşmeyi önceler. Bu
751

durum, her ne kadar özgürleşim olarak sunulsa da demokrasinin işlerliğinde ve sadece onun
içinde işlevsel olabilecek halkla ilişkilerin anlamında değişikliklere yol açacaktır.
7. Yoksulluk Üretiminin Durdurulmasında Halkla İlişkiler Çözüm Önerileri
1. “Öncelikle, halkla ilişkiler ile ilgili kişilerin, halkla ilişkilerin topluma zarar vermeme sonra
da fayda sağlama amacına yönelmiş olmaları gereklidir. Bu kişilerin kamunun, toplumdaki
çıkar gruplarının yararlandığı teknikleri anlayacak biçimde, toplumsal bilgi sahibi olmak üzere
eğitilmeleri gerekir.” (Traverse-Healy 1998: 25) Burada geçen kamu sözü, halkla ilişkilerde,
kurumların hedeflediği grupları temsil etmektedir. Ancak, eğer yoksulluğu azınlığın sorunu
olarak değil, kitlesel bir sorun olarak görüyorsak, konumuzla ilgili olarak kamu tanımı
üzerinde yeniden düşünmemiz gerekecektir. Sorunun özünde taşınan kitlesellik nedeniyle,
yoksulluğa karşı halkla ilişkiler tarafından geliştirilebilecek çözüm önerilerinin tamamen
sosyal sorumluluk anlayışıyla ve tüm toplumun ilgili kamu olarak tanımlanmasıyla başlaması
gerekebilir. “Şeffaflığın, hesap verebilirliğin ve sosyal sorumluluğun yaşama geçmesinde tek
taraflı olmayan, bütün kesimleri sürece katan bir yaklaşım daha sağlıklıdır.” (Çoban 2001)
2. İkinci aşamada “halkla ilişkiler, bireylerin tek tek, kendilerine verilen bilgiyi eleştirel gözle
çözümleyebilecek noktaya getirilmesinden sorumlu olmalıdır.” (Traverse-Healy 1998: 25)
Buradan yola çıkıldığında, yoksulluğun önlenebilir görüntülerle sunulduğu bir takım
mekanizmalara kurtarıcı olarak bakılmasının önüne geçilebilir. Sokak çocuklarına, çeşitli
ihtiyaçlarını karşılamak üzere yardımda bulunmamak gerekebilir, onun yerine eğitim
alanındaki yaptırımların devlet ve/veya özel sektör yoluyla kolaylaştırılarak uygulamaya
konmasının teşvik edilmesi gibi daha kalıcı çözümlere yönelmek gerekebilir.
3. Halkla ilişkilerin üzerine eğilmesi gerekli diğer bir alan ise, üniversiteler ve araştırma
kurumları olmalıdır. Halkla ilişkilerin araştırma, planlama, uygulama ve değerlendirmeden
oluşan dört aşamalı bir süreç olduğunu hatırlarsak, bu alanların önemi ortaya çıkar. Bu
kurumlar, küresel ve bölgesel düzeyde yoksulluğun nedenleri ve bu nedenlere ilişkin olarak
sorunun çözümlenmesinde incelemeler yapabilir ve daha da önemlisi araştırmalarının
sonuçlarını, karar oluşturma süreçlerine sokabilir. Halkla ilişkilerin birinci aşaması araştırma
ve son aşaması da gene değerlendirme adını verdiğimiz araştırma sürecidir. Bu nedenle,
yoksulluk sorununun çözümünde halkla ilişkilerin araştırma evresinin, sorunun henüz
nedensel çerçevesinin çok da belirgin olarak çizilmediği şu aşamasında belirleyici olabileceğini
söyleyebiliriz. Araştırma bölümü, özellikle yoksul olanların kendilerini nasıl tanımladıkları,
çözümü için neleri kaynak olarak gördüklerinin tanımlanmasında ki bu tanımlar “subjektif
yoksulluğun tanımı” (Aktan 2002) dır, önemlidir ve dışarıdan görülemeyen sorun alanlarının
da yoksulluk çerçevesinin içine dahil edilmesine katkı sağlar.
4. Kurumlar, konuya ilişkin olarak yeterli bir sosyal bilincin oluşturulmasında verdikleri
mesajlarla etkilidirler. Halkla ilişkiler sürecinin ikinci aşaması olan uygulamada, mesajın nasıl
bir konumda ve ne olarak verildiği önemlidir. Yoksulluğun ne olduğuna ve nasıl karşı
koyulabileceğine ilişkin ilk mesajda, yoksulluğun yaşamın organik düzeyde sürdürülmesi ile
giderilemeyeceğinin, eğitim, istihdam, kültürel ve toplumsal yaşama katılım gibi konuların
temel insani ihtiyaçlar arasında olduğunun altı çizilmelidir. Bu mesaj, özellikle konuya ilişkin
sosyal bilincin oluşturulmasında ve herkesin kendini yeniden tanımlamasında etkin
olabilecektir. Evinde rahat bir yaşam süren, ancak sosyalleşmesine yetecek geliri olmayan
kesimlerin yoksul grubuna girip girmediklerinin anlaşılması, hatta yoksulluğun bireysel değil
kitlesel düzeyde yaşandığının farkına varılmasına yol açacak mesajların iletilmesi, konuya
karşı toplumsal duyarlılığın oluşturulmasında etkin olacaktır.
5. Halkla ilişkiler, toplumun bilgi toplumu haline dönüşmesini sağlayacak çabalarda
bulunmalıdır. Ancak, verilerin sosyalleşme sürecine sokulamadığı, bilgi toplumu olmanın
değil, işlevselleşmemiş veriler toplumu olmanın farkı hem bilinmeli, hem de halkla ilişkiler
752

mesajları içerisinde yansıtılmalıdır. Böylece, aradaki farkın anlaşılması, sunulan şey ile onun
arkasındaki süreçlerin aynı şey olmadığını görebilecek sosyal bilince sahip olmaya temel
oluşturabilir.
6. Halkla ilişkiler mesajlarını verirken hem bire-bir iletişim yöntemlerini kullanmakta hem de
kitle iletişim araçlarına başvurmaktır. Temelde bilgilendirme yoluyla ikna etme yetisine sahip
halkla ilişkiler, eğer yoksulluk sorunun kitlelerin sorunu olarak görüyorsak, kitle iletişim
araçlarından kitlesel duyarlılık geliştirmek üzere yararlanmalıdır. Burada toplumun
yoksulluğa karşı bir önem vermesini sağlayacak programları üretebilmeli ya da
ürettirebilmelidir.
7. Konuya yönelik olarak verilecek eğitimlerin yoksul olanlar, yoksullaşma sınırında olanlar,
yoksul olmayanlar dışında bunun çözümünde faaliyet gösterecek kurumları da kapsaması
gerekir. Yukarıda yapılan açıklamalara göre, bu anlamda en önemli kurumun devlet
olduğunu söyleyebiliriz. Küresel sermayenin gelişiminin bir sonucu olarak gördüğümüz
yoksulluğa, , kırsal koşulların iyileştirilerek üretim süreçlerine sokulması gibi, bu sermayeye
bağlı olmayacak şekilde geliştirilebilecek mekanizmalarla çözüm arayışlarının devlet
tarafından da farkedilmesi gerekmektedir.. Kırsal koşulların üretim adına uzun dönemi
hedefleyen bir iyileştirmeye yönelmesi ise, beraberinde göç olgusundan eğitsel alanda
toplumsal cinsiyet ayrımına dayanan farklılıkların kaldırılmasına kadar, yoksulluğun arka
planında yer alan bir dizi ardışık sorunu da gündeme getirecektir.
Temel noktaları gözden kaçırmamak kaydıyla çözüm önerilerimizi çoğaltmak mümkün.
Sonuç
Sanayileşme öncesi toplumun yönetsel araçlarından biri olan propaganda, sanayileşme ile
birlikte demokratik alt yapısının gelişimine koşut olarak yerini halkla ilişkilere bırakmıştır.
Ancak ikisi arasında, anlamsal ve işlevsel farklar vardır ve bu farklar yoluyla, mevcut üretim
mekanizmalarının işlerliğini sağlayacak siyasal sistemlerin meşru kılınması mümkün
olmuştur. Küreselleşmenin gerektirdiği yapılanmalar ise ne demokrasinin ne de halkla
ilişkilerin tanımında mevcut değildir. Bu durum, zorunlu olarak, bir dengenin kurulabilmesi
için ya küreselleşmeye uygun mekanizmalara dönüşümünü ya da küreselleşmeye karşıt
mekanizmaların üretilmesini gerekli kılar. Halkla ilişkiler, bu karşıt mekanizmaların
üretilmesinde işlevselleştirilebilir. Ancak, bu defa halkla ilişkiler kendi yaşamsal çelişkisini
beraberinde getirir. Bugünün ulus üstü sermayesine karşıt olmak, onu kapitalizmin aracı
olmaktan alıkoyar, eğer küreselleşmeye paralel dönüşüm gösterirse bu kez de demokratik
söylemini kaybeder. Gelinen nokta, halkla ilişkilerin kendini yeniden tanımlamasını zorunlu
kılmaktadır.
Kaynakça
Adaman, Fikret (2004). “Yoksullukla Mücadele ve Sürdürülebilir Kalkınma”,
http://tesev.org.tr 06.02.2004.
Aktan, Can (2002). “Yoksullukla Mücadele Stratejileri”, http://canaktan.org 30.10.2003.
Amin, Samir (2003). “World Poverty, Pauperization, & Capital Accumulation”, Monthly
Review, Vol. 55: 1.
Bauman, Zygmunt (1999). Küreselleşme: Toplumsal Sonuçları, Çev. Abdullah Yımaz,
Ayrıntı, İstanbul.
Budd, John F. (2003). “Public Relations is the Architect of its Future: Counsel or Courtier?
Pros Offer Opinions”, Public Relations Review, Volume: 29: 375-383.
Cutlip, M. Scott, Allen H. Center, Glen M. Broom (1994). Effective Public Relations, New
Jersey: Prentice-Hall Inc.
753

Çoban, Tonguç (2001). “Şirketlerin Sosyal Sorumluluğu ve Çalışma Standartları”, Finansal
Forum, Özel Ek, 27.08.2001.
Işık, Oğuz ve Melih Pınarcıoğlu (2001). Nöbetleşe Yoksulluk, Sultanbeyli Örneği. İstanbul :
İletişim Yayınları.
İnsel, Ahmet (2001). “İki Yoksulluk Tanımı ve Bir Öneri”, Toplum ve Bilim, Sayı: 89: 62-72.
Koray, Meryem (2001). “Ötekileşen Yoksulluk”, Toplum ve Bilim, Sayı: 89: 218-241.
L’Etang, Jacquie ve Magda Pieczka (der.) (2002). Halkla İlişkilerde Eleştirel Yaklaşımlar,
Çev. Gülcan Işık-Derya Tellan, Sema Yıldırım Becerikli-Ayşe Elif Emre Kaya-Serra
Pehlivan, Ankara : Vadi Yayınları.
Okay, Ayla ve Aydemir Okay (2002). Halkla İlişkiler Kavram Strateji ve Uygulamaları,
İstanbul : Der Yayınları.
Oskay, Ünsal (2004). “Anadolu Kültürüne Gösterilen İlgi Gelenek mi, Sömürü mü”,
Varlık, Sayı: 1156: 4-5.
Özdek, Yeşim (2004). “Küresel Yoksulluk ve Küresel Şiddet Kıskacında İnsan Hakları”,
http://sendika.org 09.02.2004.
Şenses, Fikret (2002). Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk, İstanbul: İletişim Yayınları.
Tamer, Meral (2004). “Yoksul Kesimi Müşteri Olarak Görmek”, Milliyet, 29.01.2004.
Traverse-Healy, Tim (1998). Altın Kitap-Sayı 6, Halkla İlişkiler ve Propaganda,
Karşılaştırmalı Değerler, Çev. Nur Nirven-Ahmet Ünver, İstanbul: Rota,.
Uysal, Birkan (1998). Siyaset Yönetim Halkla İlişkiler, Ankara: TODAİE Yayını.
754