Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

Dinin tamamen kültür ürünü olduğunu iddia eden görüş, on dokuzuncu
yüzyıldaki salt antropolojik ve sosyolojik yaklaşımların sonucu olarak ortaya
çıkmıştır. Bu görüş pozitivist bir yaklaşıma dayanır. Pozitivizm deney ve
gözleme dayanan modern bilimi kabul edip, dini ve metafizik açıklamaları
bilim öncesi düşünme biçimi oldukları gerekçesiyle baştan reddeden bir
anlayıştır. Pozitivist yaklaşımı benimseyen on dokuzuncu yüzyıl sosyal
bilimcileri, o dönemde zirveye çıkan antropolojik verileri de kendi düşüncelerine
destek için kullanmışlardır. Yani ilkel olarak nitelendirilen kabileler
hakkındaki verileri toparlayıp, onların zihniyetlerini çözümlemeye çalışarak
dinin insan ürünü olduğunu iddia etmişlerdir. Bu konuda her meseleyi
toplumsal faktörlerle izah etmeye çalışan Durkheim gibi sosyologlar ile her
meseleyi psikolojik faktörlere indirgeyen Freud gibi psikologların uzlaştığı
görülür. Dinin kaynağının ilahî olduğunun reddedilmesi beraberinde dinle
ilgili diğer öğelerin de reddedilmesi sonucunu doğurmuştur. Böylelikle vahiy,
peygamberlik, kutsal kitap, mucizeler reddedilmiştir. Dolayısıyla dini olarak
bilinen her şey bir kültür ürününe dönüştürülmüştür. Günümüz sosyal bilimi
ise artık dinin kaynağı tartışmalarını bir kenara bırakmıştır. Zira bu konunun
hem artık doğrudan bilimin konusu olmadığı düşünülmekte hem de eldeki
verilerden hareketle kesin sonuçlara ulaşmanın imkânsızlığı üzerinde durulmaktadır.
Sosyal bilimler çok yakın dönemleri bile çözümlerken ciddi yaklaşım
farkları gösterirken, hatta sosyal bilimlerin bilimselliği ciddi bir tartışma
konusu olmuşken, tarih öncesi döneme ait olan ve çok az verinin bulunduğu
bir konuda kesin sonuçlara ulaşmak hakikaten mümkün değildir.
Bu konudaki ikinci aşırı görüş ise dinin topluma hâkim olduktan sonra
kültürün bütününü kuşattığı, geleneği tamamıyla düzenlediği şeklindeki
yaklaşımdır. Bu yaklaşım ile Hıristiyan medeniyeti bütünüyle Hıristiyanlığın
şekillendirdiği, İslam medeniyeti ise bütünüyle İslam’ın şekillendirdiği büyük
kültürel yapılar olarak görülür. Dinler belirli bir zihniyetle kültürel yapıyı ana
hatlarıyla şekillendirirler ancak bunu bütün detaylara kadar indirmek
mümkün değildir. Zira medeniyetler uzun bir tarihî süreçten sonra ortaya
çıkar. Oysa dinin ilk ortaya çıkışı sınırlı bir coğrafya ve sınırlı bir zaman
dilimindedir. Kaldı ki dinler, ilk ortaya çıktıkları toplumlarda da kültürü
bütünüyle değiştirmezler, eski kültürel yapı bir bölümüyle devam eder.
Örneğin ülkemizde, Batı dünyasında ve neredeyse bütün dünyada yaygın bir
şekilde kutlanan miladi yılbaşının bir Hıristiyan geleneği olduğu şeklinde
popüler bir söylem vardır. Oysa Hıristiyanlar da bunun eski bir putperest
bayramı olduğunu kabul ederler. Katolikler İsa’nın doğumunu 24 Aralık’ta,
Ortodokslar ise 6 Ocak’ta idrak ederler. Bugün Yedinci Gün Adventistleri
Noel ve Paskalya bayramlarının putperest kaynaklı olduğuna inandıklarından
kutlamamaktadırlar. Ayrıca Nedamet Cuması, İsa’nın Göğe Yükselişi gibi dini
bayramları da İncillerde olmadığı gerekçesiyle reddetmektedirler. Başka bir
Adventist hareket olan Yehova Şahitleri haç sembolünün putperest menşeli
olduğunu iddia etmektedirler. Onlara göre Hz. İsa düz bir direk üzerinde
öldürülmüş, haç şeklinde bir direkte çarmıha gerilmemiştir. Ancak bu tür
itirazlara rağmen yılbaşının ve haçın Batı kültüründeki önemi tartışılmazdır.
İslam’ın da kültürümüzün bütününü kuşattığı şeklindeki anlayış benzer
bir yaklaşımdır. Şüphesiz Türk, Pers, Berberi gibi milletler Müslüman
olduktan sonra kültürel yapılarında büyük değişimler yaşamışlardır ancak
geleneklerinin tamamını terk etmedikleri gibi bir kısmını da İslam’dan sonra
devam ettirmişlerdir. Bugün Anadolu, İran, Kafkasya, Orta Asya gibi büyük
bir coğrafyada farklı milletlerin kutladıkları Nevruz İslam öncesi bir bayram
olmasına rağmen bütün canlılığıyla devam etmektedir. Dolayısıyla dinin
kültürü genel olarak şekillendirdiğini söylemek mümkünse de, kültürün
173