Din Sosyolojisi - Anadolu Üniversitesi

ilişkilerine eğilmekte; beşinci bölüm ekonomi ve nihayet altıncı bölüm bilgi
teorisi, ilimler sınıflaması, şiir ve edebiyat gibi konular üzerinde durmaktadır.
Görüldüğü gibi, İbn Haldun’un Mukaddime’sinin her bir bölümü bir veya
birkaç sosyoloji dalına ayrılmış olup; eserin tamamında din sosyolojisinin
çeşitli konularının serpiştirilmiş bir halde yer aldığını belirtmek gerekir.
Mukaddime’nin yukarıda verilen bölümlerini yeniden gözden geçiriniz ve
bunların modern sosyolojinin hangi alt dallarına karşılık geldiğini bulmaya
çalışınız.
Mukaddime’nin başında, geleneksel hikayeci tarih anlayışından
ayrıldığını ve “ilm–i umran” adını verdiği yeni bir bilimin temellerini attığını
belirten İbn Haldun, bu yeni bilimin konusunun insan medeniyeti (el–
umranul–beşeri) ve insan toplumu (el–ictimau’l–insani) olduğunu
söylemektedir. Böylece, kendisinin bulduğu bu yeni bilim dalının konusunu
insan toplumunun incelenmesi olarak açıklayan İbn Haldun, A. Comte’tan
yaklaşık beş asır önce sosyolojinin kurucusu olmaya hak kazanmaktadır.
Esasen, sosyal bilimleri ansiklopedik bir tarzda toplayan bir genel
sosyolojinin esaslarını ortaya koyduğu anlaşılan İbn Haldun, bu yeni bilimin
konuları arasına dinin toplumsal yansımalarını da koymayı ihmal etmemekte
ve böylece gerçek bir din sosyolojisi öncüsü olmaktadır. Zira Mukaddime’yi
inceleyen herkes onun, din sosyolojisinin klasiklerinden biri olduğunu
görecektir.
Coğrafi faktörlerin toplumların hayatı üzerinde büyük etkiler yarattığını
ifade eden İbn Haldun, coğrafyanın sadece insan vücudu üzerinde değil, aynı
zamanda dini/ahlaki/manevi hayat üzerinde de etkilerde bulunduğunu belirtmektedir.
Ona göre, dünyanın yedi iklim bölgesinde medeniyete en uygun
bölge, aynı zamanda büyük ve ilahi dinlerin de ortaya çıktığı bölgedir ve bu
bölgeden uzaklaşıldıkça din ve dindarlık açısından zayıflama ve sorunlarla
karşılaşılmaktadır. Benzer şekilde, ekonomik şartların da sosyal ve dini hayat
üzerinde önemi etkilerde bulunduğunu söyleyen İbn Haldun, genel olarak,
fakirlerin zenginlerden ve köylülerin kentlilerden daha dindar olduğunu
belirtmektedir.
İbn Haldun, Aristo’dan beri gelmekte olan insanın sosyal bir varlık
olduğu hususunu tekrar vurgulamakta ve bu çerçevede iki tür toplumsal
yaşama biçimi ayırt etmektedir: bedevi/göçebe hayatı ve hadari/yerleşik
hayat. Hadari/yerleşik yani medeni halklarla bunların yerine geçmek isteyen
‘bedevi’ler arasındaki mücadelede rol oynayan temel faktöre ‘asabiyet’ adını
veren İbn Haldun, asabiyet kavramıyla ‘grup dayanışmasını’ kastetmektedir.
Asabiyet, kan bağı sayesinde oluşan nesep bağının yanı sıra her türlü manevi
bağlılığı ve bu arada din bağını da içermektedir. Özellikle dini bağ bir toplumun
birleşip bütünleşmesinde en etkili rollerden birini oynayan temel faktör
olup, toplumun ve onun idaresini üzerine almış bulunan idarecilerin sağlam
bir şekilde ayakta kalmalarında büyük bir rol oynar. Bu nedenle dini güçle
desteklenen asabiyet bir toplumun devamı için en önemli enerji kaynağıdır.
Görüldüğü üzere, bir toplumsal bütünleşme teorisi olan asabiyeti nesep ve
sebep asabiyeti olarak ikiye ayıran ve bu teori içinde dine büyük bir yer veren
İbn Haldun organizmacı bir toplum anlayışına sahiptir. Zira o, toplumu bir
organizmaya benzetmekte ve toplumların da tıpkı insanlar gibi doğma, büyüme,
gelişme ve çökme aşamalarından geçtiğini söylemektedir. ‘Tavırlar nazariyesi’
adı da verilen bu teoriye göre, toplumların hayatında beş tavır (dönem)
vardır: (1) zafer, (2) mutlakıyet, (3) refah, (4) barış ve (5) israf. Her toplum
zorunlu olarak bu beş dönemi geçirir ve sonunda dağılır. Bir toplumun
38