gıda güvenliği ve pestisitler - Tarımsal Ekonomik Araştırma Enstitüsü
gıda güvenliği ve pestisitler - Tarımsal Ekonomik Araştırma Enstitüsü
gıda güvenliği ve pestisitler - Tarımsal Ekonomik Araştırma Enstitüsü
PDF'lerinizi Online dergiye dönüştürün ve gelirlerinizi artırın!
SEO uyumlu Online dergiler, güçlü geri bağlantılar ve multimedya içerikleri ile görünürlüğünüzü ve gelirlerinizi artırın.
1. Giriş<br />
TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ<br />
TEPGE BAKIŞ<br />
Temmuz 2012 / ISSN: 1303–8346 / Sayı:14/Nüsha: 4<br />
GIDA GÜVENLİĞİ VE PESTİSİTLER<br />
Fatmagül CANİK Nazire YÜREKLİ YÜKSEL<br />
TEPGE TEPGE<br />
Dünya nüfusundaki hızla artışla birlikte <strong>gıda</strong><br />
maddelerine duyulan gereksinim de yoğun bir<br />
şekilde artmaktadır. Gıda maddelerine olan<br />
talebin karşılanması amacıyla son yıllarda birim<br />
alandan daha fazla ürün alabilmek için tarımsal<br />
alanlarda kimyasal girdilerin kullanıldığı<br />
konvansiyonel üretime başlanmıştır. “Yeşil<br />
devrim” olarak adlandırılan kimyasal girdilerin<br />
yoğun bir şekilde kullanıldığı, <strong>ve</strong>rim <strong>ve</strong> üretimde<br />
2. Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği<br />
Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği; FAO/WHO Codex Alimentarius<br />
Uzmanlar Komisyonu tarafından “sağlıklı <strong>ve</strong><br />
kusursuz <strong>gıda</strong> üretimini sağlamak amacıyla<br />
<strong>gıda</strong>ların; üretim, işleme, muhafaza <strong>ve</strong><br />
dağıtımları sırasında gerekli kurallara uyulması<br />
<strong>ve</strong> önlemlerin alınması” olarak ifade edilmektedir<br />
[2]. Gü<strong>ve</strong>nli <strong>gıda</strong> ise her türlü bozulma <strong>ve</strong><br />
bulaşmaya yol açan etkenlerden arındırılarak<br />
tüketime uygun hale getirilmiş <strong>gıda</strong>dır [3].<br />
Gü<strong>ve</strong>nli <strong>gıda</strong> tüketebilmek için gü<strong>ve</strong>nli <strong>gıda</strong><br />
üretmek şarttır. Bunun için ise öncelikli olarak<br />
hammaddenin elde edildiği ilk aşamada iyi tarım<br />
uygulamaları (GAP), ürün işleme <strong>ve</strong> üretim<br />
aşamalarında ise iyi üretim uygulamaları (GMP),<br />
iyi hijyen uygulamaları (GHP), tehlike analizleri<br />
<strong>ve</strong> kritik kontrol noktaları (HACCP) gibi <strong>gıda</strong><br />
<strong>gü<strong>ve</strong>nliği</strong> <strong>ve</strong> kalitesi için yeni yaklaşım <strong>ve</strong><br />
önemli artışların olduğu bu dönemden sonra <strong>gıda</strong><br />
<strong>gü<strong>ve</strong>nliği</strong> kavramı ön plana çıkmıştır. Gü<strong>ve</strong>nli<br />
<strong>gıda</strong> üretimi <strong>ve</strong> tüketimi her toplum için<br />
ekonomik, sosyal <strong>ve</strong> çevresel sonuçlar doğuran<br />
önemli bir konudur. Son yıllarda özellikle <strong>gıda</strong><br />
gü<strong>ve</strong>ncesini sağlamış ülkelerde tüketicilerin gelir<br />
düzeyinin yükselmesi sonucu <strong>gıda</strong> <strong>gü<strong>ve</strong>nliği</strong> de<br />
ön plana çıkmış <strong>ve</strong> büyük bir önem kazanmıştır<br />
[1].<br />
yöntemlerin uygulanması gerekir. Böylece <strong>gıda</strong><br />
maddelerinin, hammaddeden itibaren bütün<br />
üretim aşamaları da dahil olmak üzere, tüketiciye<br />
ulaşıncaya kadar geçen her aşamada kaliteleri<br />
kontrol altına alınmaktadır. Şüphesiz ki bu<br />
uygulamalar, sadece <strong>gıda</strong> maddelerinin<br />
üretiminde değil, kullandığımız her türlü üründe<br />
kalite <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nlik anlayışının bir gereği olarak<br />
benimsenmiştir. Bu sistemler, çiftlikten çatala<br />
uluslararası standartlarda kaliteli <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nli <strong>gıda</strong><br />
üretiminin gerçekleştirilmesini sağlamaktadır.<br />
13.12.2010 tarihi itibariyle yürürlüğe giren 5996<br />
sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda <strong>ve</strong><br />
Yem Kanununa göre Türkiye’de tarladan sofraya<br />
<strong>gıda</strong> <strong>gü<strong>ve</strong>nliği</strong> sistemi yenilenmiştir. Söz konusu<br />
kanun ile Türkiye’de <strong>gıda</strong> <strong>gü<strong>ve</strong>nliği</strong> alanındaki<br />
tüm sorumluluk Gıda Tarım <strong>ve</strong> Hayvancılık<br />
Bakanlığına <strong>ve</strong>rilmiştir [4].<br />
Sayfa 1
Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği <strong>ve</strong> Pestisitler TEPGE<br />
3. Pestisit <strong>ve</strong> Pestisit Kalıntı Problemi<br />
Pestisitlerin artan dünya nüfusunu beslemedeki<br />
rolü çok önemli olmakla birlikte yarattığı sağlık<br />
<strong>ve</strong> çevre riskleri nedeniyle en önemli kimyasal<br />
bulaşı kaynağını oluşturmaktadırlar. Aşırı <strong>ve</strong><br />
bilinçsiz kullanım sonucu artan pestisit tüketimi<br />
çevre kirlenmesi <strong>ve</strong> insan sağlığı açısından çeşitli<br />
sorunların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu<br />
sorunlar aşağıda sıralanmıştır.<br />
a) Pestisitler kanser, doğum anormallikleri, sinir<br />
sistemi zararları <strong>ve</strong> uzun dönemde oluşan yan<br />
etkilere neden olmakta,<br />
b) Pestisitler <strong>ve</strong> parçalanma ürünleri toksik<br />
maddeleri içermekte,<br />
c) Uygulanan pestisite <strong>ve</strong> uygulama koşullarına<br />
bağlı olarak, çevre kirliliğine neden olmaktadır,<br />
d) Aşırı buharlaşabilenler solunan havayı<br />
kirletmekte,<br />
e)Aşırı kullanımı organizmalarda ilaca karşı<br />
direnç oluşturmakta, pestisit uygulaması başarısız<br />
olmakta,<br />
f) Hedef alınan <strong>ve</strong> alınmayan zararlıların doğal<br />
düşmanlarını <strong>ve</strong> faydalı organizmaları da<br />
öldürerek yeni salgınlar oluşturmaktadır [5].<br />
Pestisitlerin genellikle yanlış uygulamalara bağlı<br />
ortaya çıkan risklerin yanı sıra, doğru<br />
kullanıldıklarında bile üründeki kalıntıları sorun<br />
yaratabilmektedir. Bu kalıntılar, tarım ürünü dış<br />
pazarını <strong>ve</strong> iç tüketimi de olumsuz<br />
etkilemektedir. Bilimin, üründeki kalıntı<br />
miktarlarını minimuma indirecek başarılı bir<br />
yöntem bulamamış olması, <strong>pestisitler</strong> açısından<br />
<strong>gıda</strong> <strong>gü<strong>ve</strong>nliği</strong>nin sağlanmasında izleme, risk<br />
yönetimi <strong>ve</strong> değerlendirmesi gibi araçları önemli<br />
hale getirmiştir [9].<br />
Gü<strong>ve</strong>nlik faktörü, FAO <strong>ve</strong> WHO tarafından<br />
oluşturulan “Pestisit Kalıntıları Uzmanlar<br />
Komitesi (Joint of Pesticite Residues<br />
Comittee=JMPR)” tarafından belirlenmiştir.<br />
JMPR iki değeri belirlemektedir. Bunlar; Günlük<br />
Alınabilir Maksiumum Doz (Acceptable Daily<br />
intake=ADI) <strong>ve</strong> Gıdalarda Bulunabilecek<br />
Maksimum Kalıntı Değeri (Maximum Residue<br />
Limits= MRL) dir. Pestisitlerin insan <strong>ve</strong> hayvan<br />
yiyeceği olarak kullanılan ürünler üzerinde<br />
bulunmasına izin <strong>ve</strong>rilen kalıntı miktarına<br />
maksimum kalıntı limiti <strong>ve</strong>ya tolerans adı <strong>ve</strong>rilir.<br />
4. Dünya’da <strong>ve</strong> Türkiye’de Pestisit Kullanımı<br />
Pestisit kullanımı, tarımsal ürünleri hastalık,<br />
zararlı <strong>ve</strong> yabancı otların zararından<br />
Bu değer, <strong>gıda</strong>larla birlikte alınabilecek pestisit<br />
kalıntıları <strong>ve</strong> onların metabolitlerinin sağlık<br />
açısından herhangi bir riskin olmadığı düzeyde<br />
olup olmadığının izlenmesi için kullanılır. MRL;<br />
pestisite, kültür bitkisine, ürünün tüketim şekli ile<br />
sıklığına <strong>ve</strong> ülkelere göre değişebilmektedir.<br />
Pestisit kalıntı miktarının MRL değerinin altında<br />
olabilmesi için; o üründe tavsiye edilen ruhsatlı<br />
ilaçların önerilere uygun dozda, uygun zamanda<br />
<strong>ve</strong> uygun şekilde bekleme sürelerine uyularak<br />
kullanılması gerekmektedir [10].<br />
Ürünlerde bulunabilecek maksimum kalıntı<br />
limitleri (MRL) konusunda her ülkenin ulusal<br />
MRL listesi vardır. Ancak son yıllarda<br />
globalleşen dünyada özellikle uluslararası<br />
ticarette problem yaşanmaması için MRL<br />
konusunda uluslararası arenada geçerliliği<br />
olabilecek MRL listeleri daha fazla önem<br />
kazanmaktadır. Bu konuda FAO Kodeks limitleri<br />
<strong>ve</strong> Avrupa birliği (AB) limitleri uluslararası<br />
anlamda önemlidir. Bazen bu iki sistemin<br />
harmonizasyonu gündeme gelmektedir.<br />
Türkiye’de AB uyum sürecinde MRL listesi, AB<br />
MRL listesi ile ters düşmeyecek şekilde yeniden<br />
düzenlenmiştir. Kalıntı limitleri denilince Türk<br />
Gıda Kodeksi, FAO Kodeks Limitleri, Avrupa<br />
Birliği Limitleri, EPA Limitleri olmak üzere 4<br />
ayrı MRL listesinden bahsetmek mümkündür [5].<br />
5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı,<br />
Gıda <strong>ve</strong> Yem Kanununa göre; <strong>gıda</strong> <strong>ve</strong> <strong>gıda</strong> ile<br />
temas eden madde <strong>ve</strong> malzemelerle ilgili asgarî<br />
teknik <strong>ve</strong> hijyen kriterleri, bitki koruma ürünü <strong>ve</strong><br />
<strong>ve</strong>teriner ilaç kalıntıları, katkı maddeleri,<br />
bulaşanları, numune alma, ambalajlama,<br />
etiketleme, nakliye, depolama esasları <strong>ve</strong> analiz<br />
metotlarını belirleyen Türk <strong>gıda</strong> kodeksini Gıda<br />
Tarım <strong>ve</strong> Hayvancılık Bakanlığı hazırlar <strong>ve</strong><br />
yayımlar. Söz konusu kanuna göre hazırlanan<br />
Türk Gıda Kodeksi Pestisitlerin Maksimum<br />
Kalıntı Limitleri Yönetmeliği ile de <strong>pestisitler</strong>in<br />
taze, işlenmemiş, işlenmiş <strong>ve</strong>ya kompozit bitkisel<br />
<strong>ve</strong> hayvansal <strong>gıda</strong>larda bulunmasına izin <strong>ve</strong>rilen<br />
maksimum kalıntı limitleri <strong>ve</strong> bu limitlerin<br />
uygulama esasları belirlenmiştir. Kontroller ise,<br />
Gıda Tarım <strong>ve</strong> Hayvancılık Bakanlığı tarafından<br />
gerçekleştirilir.<br />
koruyabilmek, kaliteli üretimi gü<strong>ve</strong>nce altına<br />
alabilmek için kullanılan bir tarımsal mücadele<br />
Sayfa 2
Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği <strong>ve</strong> Pestisitler TEPGE<br />
şekli olup, kısa sürede etki göstermesi <strong>ve</strong><br />
kullanımının kolay olması nedeniyle en çok<br />
tercih edilen yöntemdir. Farklı tarımsal mücadele<br />
yöntemleri arasında, % 95’in üzerinde bir paya<br />
sahiptir [5].<br />
Dünyadaki toplam pestisit tüketimi yıllık 3<br />
milyon ton civarındadır. [6].<br />
Tablo 1’de görüleceği üzere dünyada pestisit<br />
gruplarının tüketim oranlarında önemli<br />
değişiklikler olmuştur. İnsektisit,<br />
Tablo 1. Dünyada Pestisit Tüketiminin Değişimi (Milyon $)<br />
Tablo 2. Bazı Önemli Ülkelerin Pestisit Tüketimi (ton)<br />
İnsektisit<br />
Herbisit<br />
Fungusit<br />
&<br />
Bakterisit<br />
Kaynak: [7]<br />
fungisit/bakterisit tüketim oranları azalmasına<br />
rağmen herbisit tüketim oranı artmıştır.<br />
Herbisitlerin tarım ilaçları içerisinde tüketim<br />
oranı 1960 yılında % 20 iken 2005’de bu oran<br />
%48’e yükselmiştir. Herbisit kullanımının hızla<br />
artması tarımda yoğunlaşma <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rimliliği<br />
artırmıştır. Dünya pestisit piyasasında gelişmiş<br />
ülkelerin payı % 80, Türkiye’nin payı % 0.6’dır<br />
[6]. Dünyada en fazla pestisit tüketimi olan<br />
ülkeler arasında Fransa, Japonya <strong>ve</strong> Almanya ilk<br />
sıralarda yer almaktadır (Tablo 2).<br />
1960 1970 1980 1990 2000 2005<br />
Satış % Satış % Satış % Satış % Satış % Satış %<br />
İnsektisit 310 36,5 1.002 37,1 4.025 34,7 7.655 29,0 7.559 27,9 7.798 25,0<br />
Herbisit 170 20,0 939 34,8 4.756 41,0 11.625 44,0 12.885 47,5 14.971 48,0<br />
Fungusit &<br />
Bakterisit<br />
340 40,0 599 22,2 2.181 18,8 5.545 21,0 5.306 19,6 7.486 24,0<br />
Diğerleri 30 3,5 159 5,9 638 5,5 1.575 6,0 1.354 5,0 936 3,0<br />
Toplam 850 100 2.700 100 11.600 100 26.400 100 27.104 100 31.191 100<br />
Kaynak: [7]<br />
Ülkeler 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007<br />
Almanya 1.380,4 1.308,7 1.412,3 1.038,1 1.201,7 963,3 776,2 1.370,4<br />
Fransa 3.103,0 2.488,0 2.308,0 2.224,0 2.460,0 2.506,0 2.140,0 2.101,0<br />
Japonya 27.292,3 26.227,3 23.363,1 24.795,1 22.772,5 22.679,6 24.031,8 22.549,0<br />
Almanya 16.610,8 14.942,2 14.327,9 15.349,5 15.922,9 15.610,3 17.062,8 17.163,7<br />
Fransa 30.845,0 32.122,0 28.779,0 24.508,0 26.102,0 29.209,0 23.068,0 26.808,0<br />
Japonya 11.331,7 11.793,1 11.492,8 10.942,4 11.861,5 12.158,1 11.946,7 12.031,6<br />
Almanya 9.375,9 8.021,9 9.915,8 9.827,4 7.858,4 9.543,2 9.523,4 10.311,7<br />
Fransa 52.834,0 54.130,0 433.351,0 39.317,0 37.175,0 35.921,0 35.957,0 36.919,0<br />
Japonya 40.611,9 39.993,2 34.768,5 31.521,0 29.582,8 28.526,2 28.850,7 26.199,0<br />
Türkiye’de birim alana kullanılan ilaç miktarı<br />
gelişmiş ülkelere göre çok düşük düzeyde<br />
kalmaktadır. Türkiye'de ilaç kullanımı daha çok<br />
polikültür tarımın yapıldığı Akdeniz <strong>ve</strong> Ege<br />
bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Entansif tarım<br />
yapılan bu bölgelerde pestisit kullanımının ülke<br />
ortalamasının çok üzerinde olduğu <strong>ve</strong> bu<br />
bölgelerde tüketimin gelişmiş ülkeler düzeyine<br />
ulaştığı söylenebilir. Yoğun pestisit tüketilen Ege<br />
<strong>ve</strong> Akdeniz bölgeleri beslenmede büyük yeri olan<br />
sebze <strong>ve</strong> mey<strong>ve</strong>lerin entansif biçimde<br />
yetiştirildiği alanlar olmasının yanı sıra, ihracata<br />
yönelik <strong>gıda</strong> endüstrisinin hammaddeleri de<br />
büyük ölçüde bu bölgelerimizden<br />
sağlanmaktadır. Türkiye’de yıllar itibariyle<br />
pestisit tüketimleri Tablo 3’de görülmektedir.<br />
Türkiye’de pestisit tüketiminde sırasıyla en fazla<br />
Fungisit (%45), herbisit (%18) <strong>ve</strong> insektisit<br />
(%15) ‘ler yer almaktadır.<br />
Sayfa 3
Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği <strong>ve</strong> Pestisitler TEPGE<br />
Tablo 3. Türkiye'de Pestisit Tüketim Miktarları (kg/lt)<br />
Yıllar İnsektisit Fungusit Herbisit Akarisit Rodentisit Diğer Toplam<br />
2004 - - - - - - 41.223.053<br />
2005 - - - - - - 43.362.627<br />
2006 7.628.215 19.899.724 6.955.585 901.999 2.877 9.987.399 45.375.799<br />
2007 21.045.632 16.706.631 6.668.653 966.488 50.925 3.277.315 48.715.644<br />
2008 9.250.719 17.862.861 6.176.508 737.123 351.095 5.613.346 39.991.651<br />
2009 9.913.897 17.395.950 5.960.852 1.532.728 77.610 2.302.300 37.183.337<br />
2010 7.175.831 17.545.584 7.451.591 1.039.739 147.404 5.343.714 38.703.862<br />
2011 6.119.933 18.123.614 7.406.602 1.061.609 421.426 6.977.775 40.110.958<br />
Kaynak:[ 8]<br />
5. Genel Değerlendirme<br />
Gelişmiş ülkeler <strong>pestisitler</strong>in çevre <strong>ve</strong> sağlık<br />
açısından risklerini artık ciddi biçimde<br />
değerlendirmektedir. Bu nedenle, bir yandan<br />
<strong>pestisitler</strong>i çok bilinçli <strong>ve</strong> kontrollü<br />
kullanırlarken, diğer yandan da riskli <strong>pestisitler</strong>in<br />
kullanımlarını sınırlamak yada tamamen<br />
durdurmak yönüne gitmektedirler. Bir ülkede<br />
tüketilen <strong>pestisitler</strong>in sağlık <strong>ve</strong> çevre gibi kriterler<br />
açısından nitelikleri, toplam pestisit tüketimine<br />
oranla daha ciddi bir konudur. Modern dünyada<br />
insan sağlığı <strong>ve</strong> çevre büyük önem kazanmıştır.<br />
Türkiye’nin AB’ ye girme girişimlerinin<br />
yoğunluk kazandığı <strong>ve</strong> birçok gelişmiş ülkeye<br />
ciddi ölçülerde tarım ürünü dış satışının sürdüğü<br />
günümüzde, sağlığı, çevreyi <strong>ve</strong> dış ticareti<br />
koruyabilmek amacıyla, tarım ilacı kullanımı<br />
gelişmiş ülkeler standartlarında, çok bilinçli <strong>ve</strong><br />
kontrollü yapılmalıdır. Diğer taraftan AB uyum<br />
çalışmaları çerçe<strong>ve</strong>sinde izleme programlarının<br />
oluşturulması <strong>ve</strong> kalıntı analizlerinin rutin olarak<br />
yapılması gerekmektedir. Gıdalardaki pestisit<br />
kalıntılarını saptamaya yönelik piyasa kontrol<br />
niteliğindeki çalışmaların da önemi çok büyüktür<br />
[11].<br />
IPM; (Entregre Zararlı Yönetimi=Integrated Pest<br />
Management); kültürel, fiziksel, mekanik,<br />
biyolojik, biyoteknolojik mücadele <strong>ve</strong> pestisit<br />
uygulamalarının, zararlıyı kontrol edebilecek<br />
uygun metotla, en ekonomik yolla, çevre<strong>ve</strong><br />
insana en az zararla, koordineli olarak<br />
uygulanmasıdır. <strong>Tarımsal</strong> sistemin ayrılmaz bir<br />
parçası olan pestisit kullanımının sadece avantajlı<br />
yönlerinden yararlanıp, olumsuz etkilerinden<br />
kaçınmak için tarımsal mücadelenin bilinçli<br />
olarak IPM ilkeleri doğrultusunda yapılması<br />
gerekmektedir [5].<br />
Kaynaklar<br />
[1]Tayar, M., 2007. AB Sürecinde Türkiye’de Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği Sorunu, Kriter Dergisi Sayı 10, Nisan 2007, İstanbul.<br />
[2]Çopur, Ö.U., Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği <strong>ve</strong> Önemi, Türkiye Kalite Derneği Bursa Şubesi E Bülten, Bursa,<br />
http://www.bursakalder.org, erişim: 02.06.2012.<br />
[3] Anonim, 2007. Gıda Gü<strong>ve</strong>nliği Nedir, http://www.gidadagu<strong>ve</strong>n.com erişim: 02.06.2012.<br />
[4] Türker. S.,2012. Türkiye’de Gıda <strong>gü<strong>ve</strong>nliği</strong> <strong>ve</strong> Gıda Mevzuatının Gelişim Süreci, Sağlık Düşüncesi <strong>ve</strong> Tıp Kültürü<br />
Dergisi, Aralık 2011, Ocak-Şubat 2012, İstanbul, erişim: 02.06.2012.<br />
[5] Tiryaki O., Canhilal R., Horuz S., 2010. Tarım İlaçları Kullanımı <strong>ve</strong> Riskleri, Erciyes Üni<strong>ve</strong>rsitesi Fen Bilimleri <strong>Enstitüsü</strong><br />
Dergisi, Sayı 2, Haziran 2010, Kayseri.<br />
[6]Anonim, 2012. Pestisitler Kontrollu <strong>ve</strong> Bilinçli kullanılmalı, Dünya Gıda Dergisi Nisan 2012, İstanbul.<br />
[7] WenJun Zhang, FuBin Jiang, JianFeng, 2011. Global pesticide consumption and pollution, Proceedings of the<br />
International Academy of Ecology and Environmental Sciences, August 2011, China, www.iaees.org, erişim: 02.06.2012.<br />
[8]Gıda Tarım <strong>ve</strong> Hayvancılık Bakanlığı, Gıda <strong>ve</strong> Kontrol Genel Müdürlüğü.<br />
[9] Uygun Ü., Köksal H., 2010. Gıda Gü<strong>ve</strong>nliğini Tehdit Eden Kimyasallar, Hacettepe Üni<strong>ve</strong>rsitesi Gıda Mühendisliği<br />
Bölümü Beytepe, Ankara, http://yunus.hacettepe.edu.tr erişim: 03.06.2012.<br />
[10] Duran H., 2009. Pestisit Kalıntıları <strong>ve</strong> Önlenmesi sunum, Karadeniz <strong>Tarımsal</strong> <strong>Araştırma</strong> <strong>Enstitüsü</strong>, Samsun.<br />
[11] 2005, Delen N., Güngör N., Durmuşoğlu E., Turgut C.,<br />
Gürcan A., Burçak A., Türkiye’de Pestisit Kullanımı, Kalıntı<br />
<strong>ve</strong> Organizmalarda Duyarlılık Azalış Sorunları Türkiye Ziraat<br />
Mühendisliği 6. Teknik Kongre. Ankara,<br />
http://www.oocities.org, erişim: 2.06.2012<br />
TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME<br />
ENSTİTÜSÜ / TEPGE<br />
Gıda, Tarım <strong>ve</strong> Hayvancılık Bakanlığı Kampüsü<br />
1 nolu Giriş (Eski APK Binası)<br />
Eskişehir Yolu 9. km.<br />
Lodumlu / ANKARA<br />
Telefon : 0.312. 287 58 33<br />
Faks: 0.312. 287 54 58<br />
http://www.tepge.gov.tr<br />
Sayfa 4
Dili değiştir