PDF - Ankara Üniversitesi Dergiler Veritabanı

Ankara Üniversitesi 

Dil ve Tarih-Coğrafya 

Fakültesi Dergisi 

Cilt VII. Say ı : 2 Haziran 1949 

ABO MUHAMMAD AHMAD B İN ASAM AL-KOFtN İN 

K İTAB AL-FUT(J * 

Dr. AKDES NIMET KURAT 

Tarih Profesörü 

Abü Muhammad Ahmad bin Acsam al-Kün y ) 

jş_11 I nin eseri şimdiye kadar aç ık olarak ancak farsça tercümesi 

vas ıtasiyle biliniyordu; muhtelif kütüphanelerdeki farist el yazmalar 

ından ba şka 1, bu eserin bir de ta şbasma tab' ı bulunduğundan 2 — 

muhteviyat ı ve hususiyeti malûmdu ; fakat eserin asl ı tam olarak 

meydana ç ıkmam ış olmakla, İbnu Acsam'in kitab ı hakk ında etrafl ı bir 

mütalaa yürütmek, bir tarih kayna ğı olarak k ıymetini tesbit ve takdir 

etmek imkans ız kal ıyordu. Arap tarihçilerinin eserlerinde İbnu Acsam'in 

şahsi ve eseri hakk ında hiçbir malfırnat verilmemekle, müellifin hal 

tercemesi bilinmedi ği gibi, ayn ı tarihçilerin bu müellifin eserini bilmemezlikten 

gelmeleri, eserinin k ıymeti hakk ında, hakl ı olarak şüphe 

uyand ır ıyordu. Farsçaya tercemesinden aç ıkça görüldü ğü veçhile, İbnu 

* 1948 de Paris'te toplanan XXI. Enternasyonal Oryantalistler Kongresi'nde okunmu 

ş tebliğdir. 

1 C. A. Storey , (Persian Literature, Sect. II. Fasc. I. 208/209 pp.) muhtelif 

hütüphanelerdeki 31 eiyazmay ı naklediyor ; bunlardan en eskisi 1 v a n o v 'un kataloğunda 

gösterilen, ve ba ş k ısm ı eksik olan hicri 977 tarihlisidir (mil. 1569-70). Bu arada 

Istanbul kütüphanelerinden iki nusha naklediyor No. 331 (Tauer katalo ğu 

285, hicri 1009-mil. 1600); NOr ı Osmaniye, No. 3064 (Tauer 286, hicri 1154-mil. 1741). 

2 Bombay, 1300/1882-3, 1305/1887. Büyük çapta 274 sa.

256 AKDES NIMET KURAT 

Acsam'in eseri bâriz bir şii tesiri ta şımaktad ır 3 dolay ısiyle, sünni telâkkilerin 

kuvvet buldu ğu sâhaladaki Arap müverrihleri taraf ından ehemmiyetsiz 

telâkki edildi ği ve tarih literatüründe kendisine yer verilmedi ği 

anla şılmaktad ır; Kildb al-Futülz nüshalar ı n ın çok az olmas ı, bu eserin 

lâylk ı veçhile tan ınmas ına engel te şkil etti ği de uzak bir ihtimal say ılmaz. 

İbnu Acsam'in ad ı ilk defa Abil Na şr Ahmad bin Ahmad bin Na şr 

al-Butığri taraf ından hicri 475 de (milâdi 1082-3) telif edilen nic al- 

.&"'ışaş 'da zikredildi ği görülüyor 4 ; fakat eserinin tan ınmas ı, ancak farsçaya 

tercemesinden sonraki bir zamana aittir. Kiffib al-Futrıll'un farsçaya 

çevrilmesi "Hârizm ve Horasan'da yüksek bir mevki i şgaleden„ 

bir zat ın te şvikiyle, hicri VI. (milâdi XII.) yüzy ı l ın sonlar ında vukubulmuştur 

: hicri 596 de (milâdi 1199 ) Mulıammad bin Ahmad al-Mustavfi 

al-Haravi taraf ından ba şlanm ış ve Mulıammad bin Ahmad bin 'Ali 

Bakr al-K ğtib al-Mabarr ığbğdi taraf ından ikmal edilmiş olmal ıdı r 5. 

Tercemenin mukaddimesinde, bu eserin arapçadan farsçaya çevrilmesinin 

nas ıl vukubulduğuna dair izahat veriliyor : 

.3 4; J(1.1 

4.1-) j".(11 45- 

„51 31 j 

-41;0 4.S" )1 ,,›Ş 

j ZJ,/ .3; 1 31 >ıı. 1..); ıT 31 ‘7.317:.5-- 1 

31 1 .) ,A 1 J--,o ) .:4" 

(British Museum 24. A. f. 3 b) 

Bundan sonra "Yüksek zat ın„ bu eseri terceme i şinin kendisine 

verilmesini muvaf ık bulduğunu, ve tercemeye hicri 596 

y ıl ında ba şlad ığı anlat ı l ıyor. Mütercim Muharnmad bin Ahmad 

al-Mustavfi al-Haravryi himaye eden ve Kiffib al-Futi -113'un farsçaya 

naklinde mil olan yüksek hâminin ad ı bildirilmiyor ; ancak 

.ı 14--:-,1 L:7:J Ja l9-ıll 1- 1,; denmekle iktifa ediliyor. İşte 

bu terceme sayesindedir, ki İbnu A`sam'in eseri büsbütün unutulup 'gitmekten 

kurtulmu ş ve bir müddet sonra hayli tan ınm ış bir eser mahiyetini 

alm ışt ır. Hvandamir'in Habib al-Siyer'inde (Telifi 930 Hicri - 

1523/4 Milâdi) Kitdb al Fulfily'un fârisi tercemesi zikredildi ği gibi, İbnu 

Muhmammad Ahmad taraf ından hicri 959 da yaz ılan (1553/4 M.) Nigâristün'da 

yine bu eserin farsça tercemesi nakledilmekte ve mukaddimede 

mahezler say ıl ırken, Tabari'nin kitab ından sonra, ikinci olarak İbnu 

3 E. G. Browne, A History of Persian Literature under Tartar Dominion, I, 

363: The historian al Al A'tham of Kufa is remarkable for its strong Shi'ite bias. 

4 S t o r e y, 207: According to Abdul Muktadir he is mentioned in the Ta -c alwhich 

was composed A. H. 475/1082-3. 

Storey, 207.

K İTAB AL - FUTUH 257 

A`sam'in ad ı gelmektedir : L.0 

Kâtib Çelebi'nin, İbnu A`sam'in 'ad ın ı yanl ış olarak yazmas 

ına ra ğmen, eserinin arabca asl ı n ı görmü ş olmas ı muhtemeldir ; 

1>.; ,:•••••.' " y, (.4°' 4,J;;J? ır; 

ti^J; t; (51 j.ı (4,4 I j Sİ" zjj zı 4.1 91 j. 

'‘.;4' 

A. O. D. T. C. F. Dergisi F. 17


bir zaman İ bnu Acsam'in eseri meydana ç ıkar ılamad ı, ve ancak, Almanyadaki 

Gotha Dukal ığı n ın kütüphanesi, Per t s c h taraf ından tasnif 

edilerek, katalo ğu ne şredilince 9, Kitab al - Futaly'un ba ş k ı sm ını n 

bulunduğu anla şıld ı. ( Pertsch, B. III. ( 1881 ) No. 1592 ). P ert s c h, 

Ousele y'in nakletti ği farsça metnin, arabca metinle ayn ı olduğunu 

görmü ş, fakat elyazman ın ba şında, İbnu Acsam'in ad ı şüphe götürür bir şekilde 

yaz ılm ış olduğundan, bu eserin arabca asl ın ın kendisi mi, yoksa 

fârisiden tekrar arabcaya çevirilen bir nusha m ı olduğunda tereddüde 

dü şmü ştü (III, 219 : Ob die vorliegende arabische Redaction das Original 

der persischen Bearbetiung, oder eine Rückübersetzung der 

letzteren in das Arabische ist, muss ich dahingestellt sein lassen) 

Gotha'daki arabca nusha 162 varaktan ibaret olup, ilk üç halife, yani 

Ebu Bekir, Ömer ve Osman zaman ını teferruatla anlatt ıktan sonra, Ali 

zaman ın ın, eserin ikinci cildini te şkil edece ği kayd ını ta şıyormu ş . 

Mustavfi'nin tercemesi, daha sonraki zaman ı da ihtiva ile, Hüseyin'in 

Kerbelâ'deki şehadetine kadar gelmekle (Hicri 60-M. 679), İbnu A`sam'in 

eserinin, Gotha nushas ında dendi ği gibi, devam ı n ın olmas ı lâz ımgeldiğini 

göstermekte idi. Nitekim, bu defa, galiba, Gotha nüshas ın ın 

devam ın ı te şkiletmesi lâz ımgelen k ıs ım, Istanbul'da Topkap ı Müzesi 

Kütüphanesinde bulunmu ştur. 

Kitab al-Futalı'un arabca tam asl ı bilinmediği ve ancak Mustavfi 

tercemesine göre, müellifi ve eseri hakk ında bir mutalaa yürütmek 

mecburiyeti oldu ğundan, B r o c k elma n n' ın Geschichte der Arabischen 

Literatur'unda (Supp. B. I, 220) bu eserin "romanvari bir füt ılhat hikâyeleri„ 

nden ibaret oldu ğu ileri sürülmü ştü (Romanhafte Geschichte 

der Eroberungen). S t o r e y'in Persian Literature'inde de ayni görü ş 

serdedilmi ştir (A popular romantic history of the early Caliphs (Sect. 

IL F. I. 207/208 p). Arabca asl ın ın bulunmas ı n ı müteakib, bu mutalean 

ın art ık k ıymeti kalmad ığı n ı söylemeliyiz; çünkü İbnu Acsam'in eseri, 

populer mahiyette bir tarih eseri olmakla beraber, sadece "a romantic 

history„ de de ğildir, s ıras ına göre ve bilhassa Türkistan ve Kafkas'taki 

fütfıhat münasebetiyle, birçok mühim tarihi ve di ğer kaynaklarda 

bulunm ıyan, baz ı kay ıdlar ı da ihtiva etmektedir. 

Ibm]. Acsam'in eserine (farsça tercemesi) ait maliimat B r o c k e 1- 

m a n n'in Geschichte der Arabischen Literatur'unda (Supp. Bd I, 220 ), 

ve Enzykl. of Islam (II, 364) de bulundu ğu gibi, farsça tercemesinin elyazmalar 

ı hakk ı nda S t o r e y'in Persian Literature'ünde (Bk. yuk) malû- 

9 F. W ü s t e n f el d, İ bnu A'sam'in Milâdi 1003 (Hicri 394) te öldü ğünü gösteriyorsa 

da (Die Geschichtsschreiber der Amber, Göttingen (1882) 253 S.) , bunun, F ı a- 

e h n'nin nakletti ği 314 tarihini, yanl ış l ıkla 394 diye almas ından ileri geldi ği anla şı l ı yor. 

10 Ayn ı mütalaa S t o r ey taraf ı ndan da yürütülmü ş ve Gotha'daki nushan ı n arabca 

asl ı n ı te şkil etti ğine dair tereddüd serdedilmi ştir. II, 208 : may be a retranslation from 

the Persian.

K1TAB AL - FUTUH 259 

mat veriliyor ". Arabca asl ından şimdiye kadar, bildiğimize göre, ilmi 

olarak yaln ız Prof. Zeki Velidi T o g a n faydalanm ış, ve baz ı k ı s ımlar ın ı 

metin olarak ne şretmi ştir. (Ibn Fadlan's Reisebericht, m. y. ve islâm 

Ansiklop. Azerbaycan maddesi ; Völkerschaften des Chazarenreiches 

im neunten Jahrhundert. Körösi Csoma - Archivum. B. III. Heft 1 (1940). 

S. 47) . 

İstanbul, Topkap ı Saray ı Müzesi Kütüphanesindeki Kitöb al-Futi-th 

iki cilddir, Ill. Ahmed Küt. No. 2956 ile kay ıdl ıd ır 12. Her iki cild kal ın 

kâğıd üzerine, okunakl ı iri nesihle yaz ılm ış, ve çok iyi muhafaza edilmiştir 

; 28 X 18,5 sm. büyüklü ğünde olup, her sahifede 25 sat ır vard ı r; 

fas ıl ba şlıklar ı k ırm ı z ı (surh) mürekkeblidir ; ikinci cildin sonunda müstensihin 

ad ı ve bitti ği tarih bulunuyor : Muhammed bin Àli bin Muhammed al- 

Tondkay (?) ; tarih 15 . Rebiiilevvel 873 (30 Ekim 1468) . Kâtib 

Çelebi'nin, İbnu Acsam'in ad ını diye göstermesi, ya müstensihi 

müellifle kar ışt ırmas ından veya, daha kuvvetli bir ihtimal ile, Mu şlih 

al-Din LarPnin Mir'öt a/-Adv -dr' ındaki yanl ış kayd ı nakletmesinden 

ileri gelmi ştir. Farsçaya tercemesinin muhafaza edilen en eski nushas ı 

Hicri 977 y ı l ında istinsah edildi ğine göre (Storey, II, 208) , Topkap ı 

elyazmas ı bundan yüz y ıldan fazla eski olmakla da, ayr ıca ehemmiyeti 

haizdir. 

Birinci cild 267 varak olup, Osman' ın hilâfetinin sonlariyle ba şlar 

ve halife Ma'mûn'a kadar gelir ; ikinci cild 278 varakt ır ; Ma'mün'un hilâfetinden 

Af şin'in Babek'i yenmesi (Hicri 223 M. 838) vak'as ına kadar 

geldikten sonra, çok k ısa bir şekilde Halife El-Mustacin Bill -ah' ın sonu 

ile biter (Zilhicce 252 - 866 M.) 

Kitöb 

Tabar -i, Belazuri, Ya`kübi, İbn al-Asir ve bilhassa 

Bara-m -1'11in eserleriyle ba ştan ba şa mukayesesi ayr ı bir tetkik mevzuu 

oldu ğundan, biz burada ancak umumi mutalealar ve ayr ıca ikinci 

cildin baz ı k ı s ımlar ı üzerinde durmakla iktifa edece ğiz. 

Birinci cildin ilk sahifesi (1 a) kitab ın ad ı n ı ta şır : 

y1 :) .,1 L:,:ıii:11 I J.;01ill L - ıı 

aUl az-j j «,.(:11 

Sonra elyazmamn sahiblerine ait baz ı kay ıdlar ve mühürler mevcuttur. 

Bu elyazman ın hangi kütüphane için tertibedildi ği şu yaz ı ile aç ıklanm ışt ır: 

11 Bu maliimat esas itibariyle W. Morley 'in A Descriptive catalogue of the 

Historical Manuscripts in the Arabic and Persian langaages, preserved in the Library 

of the Royal Asiatie Society of Great Britain and Ireland (London 1854) adl ı katalogda 

(S. 16, VIII) ve Ch. R i e u Catalogue of Persion MSS in the British Museum, 

Vol. I. (1879), 151. p. Add 23, 495 de verilen kay ı dlara da dayan ı yor. 

12 ibnu A'sam'in eserinin mevcudiyetinden beni haberdar eden Bay Kiva meddin 

Buruslan ile, elyazmalardan, mevcut güçlüklere bakmaks ı z ın, faydalanmam ı za 

imkân veren, Topkap ı Saray ı Müzesi Direktörü say ın Tahsin öz 'e en derin tesekkürlerimi 

bildirmeyi kendim için bir borç sayar ı m.

260 AKDES N İMET KURAT 

;i:S.:1111 Zt31,11 ;i11.11 J. 

'1/41T -3 °-L" .. ° ->L".91 j"-A41. Memlük beylerinden birine 

ait oldu ğu anla şılan bu eser, galiba M ısır' ın Yavuz Selim taraf ından 

zapt ından sonra Istanbul'a getirilmi ştir. 

Ikinci Cild Metnin ba şlang ıcı, hem İbnu Acsam'in ad ının hakiki 

şeklini, hem de ya şad ığı zaman ı ve müellifin kaynaklar ını gösteren 

baz ı ip ucu vermek bak ı m ından ehemmiyetlidir: 

ta y 411 [1 b] 

j3 yI j,C11 Jt1 

j>! 

u.:"-b- ,;...■;1911 _61 5 ça-1,;.• 

J 3 4_5)1 L4?-ı...-- 3 Jıl+ 

j 

, 1 1 JLa:n 

çy. > > i,..."31 .3:1 Lt..0 

, ji1;1 

Yukarda adlar ı geçen şah ıslardan baz ılar ı Tabari taraf ından da zikredilmektedir" 

; fakat baz ılar ının adlar ına ba şka yerde rastlanm ıyor. İbnu 

Acşam'in - ■f (5> aUl i yI ) 4.0 a 

L yI yi zikretmesi, 

kendisinin Nrakidi ile muas ır oldu ğunu gösterir ; Vâkidi'nin Hicri 

III. yüzy ılda ya şam ış olmas ı hasebiyle 14, İbnu Acsam'in de hicri III. yüzy ıl 

ortalar ında ya şad ığı n ı kabul etmek icabeder. Bununla müellifin 

terminus post que m'i meydana ç ıkm ış oluyor ; ya şad ığı zaman ın 

terminus ante que m'ine gelince bu hususta şu mütalâa variddir 

Bal'ami'nin Kitab al- Putu/Y dan istifade etti ği kat'i olarak tesbit edilirse, 

BalcamPnin eseri Hicri 352 de telif edildi ğine göre 15 , bu tarih terminus 

ante quem te şkil eder ; Abn Na şr Ahmad bin Ahmad bin Na şr al-Buhari'nin 

475'te telif etti ği Tdc al-Kışaş'ı nda İbnu A`sam'in ad ı geçti ğine 

göre, müellifin bu tarihten çok önce ya şad ığı muhakkakt ır. Fraeh n, 

İbnu A`sam'in Hicri 314 y ı l ında öldü ğünü yaz ıyorsa da, bunu nereden 

ald ığı n ı bulup ç ıkaramad ı k. Topkap ı nushas ındaki son yaka, El-Mustacin 

Billlâh'in ölümünü te şkil etti ğine göre (Hicri 252 = Mil. 866) , . İbnu 

Acsam'in, bu tarihlerde ya şam ış olmas ı lazungelir. Bu suretle, İ bnu Acsam 

Tabari, Bel -azuri ve Yackubi'nin muas ırıd ır, ve dolay ısiyle, Arab tarihçili 

ğinin parlad ığı Hicri' III. yüzy ılda ya şıyan mümtaz tarihçilerden biridir, 

Yukar ıda nakletti ğimiz metnin devam ı , İ bnu Acsam'in arabca asl ı ile, 

Mustavfi'nin fürisi tercemesi aras ındaki münasebeti aç ıkça göstermek 

13 j19- Cr J.;.t.X;4 Tabari, 1, 1182; III. 190, (?) Tabari, I, 31, 39; 

cr. 1, 32. 33. 

14 K. Brockelmann, Gesch. d. Ar. Lit. I, 135. 

15 W. Barthol d, Enz. of Islam 1,615-616.

K İTAB AL FUTC-1 261 

ve ayn ı zamanda Topkap ı Saray ındaki nushan ın esas arabca asl ı 

olduğunda ş üphe b ırakmamak bak ım ı ndan mühimdir. J (3 1.z- -)) 

dan sonra metin şöyle devam eder : 

İbnu ks a m, arabca asl ı 

[ Cild 1, 1 b I 

y. -k LA I.1A 

j ı ‘,..;)(1 )1,4 li 41 J js"-- 3 Lk,1 3 

1,41L,F1 ,J1 ,111 4,11 1 9—:> 1 

j..z1 „k> 4) ..Le (4.:Lc 

'LJ.,n v-L 47° 1 

u- 1-" J. j LJI. Jla P ‘3 1 4, ., 1-* z-•-; 1 J J'Ç-1 12":' 

ıY 

4:1c. (‘- L3. 1 Ly. a..w ci 4111_1.c. ,)21, 

JP LJI 3 lQe 3 L5 1..1-3 J L5 t-1.7.4" J 

Mustavfi, farsça tercemesi 

[ Brit. M. 24. A f; 210 b — 184 b. ] 

[ Bombay tab' ı , 95 ] 

iyA 45- ,:)Lit z.:$51;- 

J..k.:_ u.. at Jl3,1 441 „3,- L.,.5b „..e 

ytı J .>)Y1 j 

4.,:k aUl âa j j,(,11 af y1 51;-ji .1/41Ja.,,3;.- 

.4111 L.;›- (4. ."( e.:A 3 j 3 

,:.A * 3 5.: v 3 il ,11 3•A J Jl.el 3 

3 .11.11 ,5 

,359 ı; 3 aa.A L51. 3 1 ) ).> 

L5:.) jti L.5.:>) ,:.351.^- 

4ı Jj J.RP j .5j 1)4:t 

,ı4 ..ı,*.33,. 3 1 3 ÇAF 

J1 a j L,A j ,I, kar- 

1),,L11 c J 9,AF 3 alay aA j, I „31 4.0 

j 2 42.A 3 ,51.3 ;14 

4.J A,jjl' çik" 3 51,2' JI,AI J .7.. 1)? 

jı 5(.4- 4.e< ' .)y 3 o 1ua. r 14;j0 jI j 

j1"°.; j


İbnu A`sam'in arabca asl ı meydana ç ıkt ı ktan sonra, Bal'arni'nin eseriyle 

Kitâb al-1-7utâb aras ındaki münasebetin mahiyetini tesbit etmek gerekiyor. 

Bal'amPnin eserinden, Tabari'den almad ığı parçalar ın birço ğu. 

Kitâb al-Futâb'taki kay ıdlara benzemekte, ve çok defa bir birine uymaktad 

ı r. Taberi-i Kebir Tercemesi ad ıyle bilinen, Tabari'nin Türkceye 

tercemesi (elyazmalar ı ve bas ılm ış metni)" haddi zat ında Tabari'nin 

de ğil, Bal'amitnin eserinin tercemesidir ; bu Türkçe Tabari'nin baz ı 

parçalar ı , İbnu Ac şam al-KüfPnin Kitâb al-Futüly'unda aynen mevcuttur ; 

bu suretle, Bal'arra'nin sadece bir Taban tercemesi olmad ığı ve bir 

k ısm ı n ı n ba şlı ba şına bir telif eseri oldu ğu nazariyesi yeniden kuvvet 

buluyor 17 (Bk. metinler k ı sm ında). 

Hicri 104 y ı l ında Carrâtı al-I-JakamPnin Hazarlara kar şı yapt ığı 

sefer münasebetiyle Kitâb al-FutiiiI'da nakledilen mahimatla, ayni 

sefere ait 18 İbn al-Asir'in eseri aras ında yak ın bir münasebet görülüyor. 

İbn al-Asir'in ya do ğrudan doğruya Kitâb al-Futülı'tan, veya 

mü şterek bir kaynaktan faydalanm ış olmas ı laz ımgelir ; ayn ı veçhile 

bu sefere dair Bal'ami'nin naklettikleri de İbnu Acsam'inkine çok benziyor 

; Tabari'nin türkçe tercemesinde de buna çok yak ın bir version 

naklediliyor (Bk. Metinler A. B. C.). İ bnu Acsam ile İbn al-Asir'in mü ş- 

terek ve İbnu Haldrın'dan ba şka di ğer kaynaklarda bulunm ı yan, kay ıdlardan 

biri de, Arab kumandan ı Marvân bin Muhammad'in, Hazar 

kağan ının pay ıthat ı olan el-Bayçlâ şehrine kadar ilerledi ği kaydidir. 

( İbnu Acsam, Il, 194 a ; İbn al-Asir, V, 132). 

Di ğer yandan, Derbendnâme'de 19 nakledilen ve gerek Tabari'de 

ve gerek di ğer kaynaklarda bulunm ıyan baz ı kay ıdlar, İ bnu Acsam'in 

eser inde mevcuttur ; Ya`lprıbi ve Dinaveri'cle mevcut olup, Tabari'de 

veya Belâzuri'de bulunm ıyan baz ı kay ıtlara Bal'ami ile birlikte İbnu 

Acsam'in eserinde tesadüf ediliyor ; bunlardan baz ılar ına ileride i şaret 

edeceğiz. Bunlardan ba şka İbnu Acsam'in eseriyle, İbn al-Asir'in tarihinde 

baz ı yerler aras ında münasebet oldu ğu görülüyor İbnu Acsam'in 

eserinin arapça asl ı n ın meydana ç ı kmasiyle, bu suretle klâsik Arap 

tarihçili ğinin ba şlang ıc ı ve parlad ığı III. ve IV. yüzy ıl kaynaklar ı aras ındaki 

münasebetleri bir daha gözden geçirmek icabetti ği de anla şılmaktad ır. 

* * * 

16 Elyazmalar ı , İstanbul ve Avrupa'da muhtelif kütüphanelerde mevcuttur. Burada 

British Museumdaki nushadan faydalan ı lm ışt ır. Or. MSS 31.A.K. 

17 Bal 'am i'nin en eski nushas ı n ı n ın Edir n e'de, Selimiye Kütüphanesinde oldu ğu 

anla şı l ıyor (No. 1570); maalesef bu nushay ı ele geçirmek mümkün olmad ı. Bk. Zeki 

Velidi T o g a n , İbn, Fadlan's Reisehercht, S. 253. 

18 Bu sefer ve kaynaklar ı na dair : M. K m o s k o, Araber und Chasaren.. Körösi 

Csoma Archivum (1924 ve 1925). Türkçe tercümesi : Türkiyat Mecmuas ı , III (1926-1933), 

133 - 155 SS. 

19 Derbend-Nameh or the History of Derbend, translated from a select Turkish 

version, by Mirza A. Kazem.Beg. St. Petersburg 1851. 56 nc ı ve 57 nci fas ıllar.

K İTAB AL - FUTC1H 263 

Kitdb al -FutuılY un en enteresan k ı s ımlar ından biri de Türkistan'da 

Arab futuhat ına ait malümatt ır. Bu mesele Profesör H. A. R. Gibb 

taraf ından esasl ı bir şekilde ara şt ır ılm ış ve mühim neticeler elde edilmişti 

2'; Gibb, İbnu Acsam'in eserini görememi şti ; fakat vard ığı sonuçlar 

ı İbnu A'sam'in Kitab teyit edici mahiyettedir. Kitiib - 

al-Fuffılı'ta fazla yeni maliimat olmamakla beraber, baz ı teferruat 

ehemmiyetlidir. Kuteybe t4n Muslim'in Harizm ve Semerkand seferilerine 

ait k ıs ımlar 21, Kiffib -al-Futüly'ta, Bal'ami (Zottenberg tercemesi) 

ve Tabari'nin türkçe tercemesindeki kay ıdlarla, hemen hemen ayn ıdır; 

yaln ız İbnu Acsam'in eseri daha esasl ı ve etrafl ıdır ; Semerkand'in 

muhasaras ı ve yap ılan musalahaya ait fazla teferruattan ba şka, Kuteybe 

bin Muslim'in So ğd ih şidi Gurek bin İhşid'e verdi ği ahidnamenin 

metni oldu ğu gibi nakledilmektedir, ki 22 bu metin diğer herhangi bir 

kaynakta bulunm ıyor. Tabari, Balâzuri ve Ya`lAbi bu metinden 

k ısaca bahsetlerler ; Bal'ami ise (Zottenberg tercemesi) mufassal olarak 

naklediyor ; Tabari'nin Türkçe tercemesinde de bu ahidnamenin geni ş 

bir hulâsas ı mevcuttur. İbnu Acsam'de verilen bu ahidname, bildi ğimize 

göre, Arab fatihleri ile yerli Türkistan hükümdarlar ı aras ında akdedilegelen 

uzla şmalar hakk ında tam bir fikir veren ilk diplomatik vesikad ır. 

Bu ahidnamenin enteresan ciheti de akdedildi ği tarihtir : İbnu Acsam 

metninde Hicri 94 y ı l ı gösterilmi ştir ; halbuki Bal'ami (Zottenberg) de 

93, Tabari'de 93 tarihleri verilmi şse de 23, Ya`kübi'de tekrar 94 tarihi 

gösterilmi ştir 24. Ahidnamenin sureti en do ğru olarak İbnu A`sam'in 

eserinde muhafaza edildi ği veçhile, tarihinin de yanl ış olmamas ı laz ımgelir. 

Hele Ya`lAbi taraf ından ayn ı tarihin nakledilmi ş olmas ı, 94 y ılı n ı 

tasdik eder mahiyettedir. Semerkand civar ında Soğdlardan kalan harabelerde 

Rus arkeologlar ı taraf ından yap ılan ara şt ırmalar esnas ında, 

Soğd ihşidleri Tarhun ve Gurek'e ait baz ı malzeme bulundu ğunu ve 

Türkistan'a ait en eski arabca bir vesikan ın meydana ç ıkt ığın ı Rus 

ne şriyat ından ö ğreniyoruz 25 . Bu arabca vesika 718 tarihine ait bir 

mektuptur. Günün birinde Kuteybe'nin Curek'e verdi ği ahidnamenin 

arabca asl ı veya so ğdca tercemesi bulunmas ı da uzak bir ihtimal 

say ılamaz ; o zaman İ bnu Acsam'in verdi ği malümat ı kontrol etmek daha 

kolay olacakt ır. 

Kitab al-Futüll da Arablar ın Horasan ve Sicistan'daki seferlerine dair 

de enteresan malûmat bulunuyor ; fikrimize göre Tabari ve Bal'ami'de, 

20 H. A. R. G i b b, The Arab Conquests in Central Asia. James G. Forlong 

Fund, Vol. II. 1923. 

21 Bk. A. N. Kur a t, Kuteybe bin Mulim'in Harizm Semerkand': zabh. Ankara Üniversitesi 

Dil ve Tarih-Co ğrafya Fakültesi Dergisi. Cilt VI (1948), Say ı : 5, SS. 385-420. 

22 Yine, 419.420 S. 

23 Tabar -i, II. 1241. 24 Yagsübi, II, 344. 

25 Yu. K r a çk o v s n i'nin redaksiyonu alt ında, Sogdiyski Sbornik. Leningrad 1934. 

Diğer rusça ne şriyat için bk. A. N. Kura t. y. a. g. yaz ı .


Sicistan ve Ceyhun'un ötesindeki türkler hakk ında mevcut maliimata, 

Kitab al- Futalı'da nakledilen kay ıdlar ı da katarsak, arablar ın Türkistan' 

ı istilâlar ı s ıras ında Türk unsurunun hem Sicistan'da, hem Türkistan'da 

zannedildi ğinden çok daha kuvvetli bir faktör olduklar ı anlaşı l ır. 

Kitab 

enteresan taraflar ından biri de hazarlara ait 

k ısımlar ıd ır. Bu maliimat şu fas ıllarda bulunuyor : (Cild II). 

i3l< 1. j 4.*:*) 1 .)3‘ I 4.111-ı. 

—[182 b - 184 a] j}-1 ) — [ 179 a - 182 a ] 

— [ 184 a - 189 a j .3/ 

▪ — [ 189 a - 197 b L.f J? 3 411 ,:f. 

- — [ 241 b ] .3 — [ 235 b 

• -ta) jı 11_1 — [ 241 b - 242 a ] 

j i5‘. c1 - —.[ 242 a - 243 a ] 

.[ 249 b - 250 b ] 

Burada sayd ığı m ız ba şl ıklar - son cümleden ba şka - BalcamI'de 

(Zottenberg tercemesi ; ve Taberi'nin Türkçe tercemesi) aynen bulunmakta, 

ve Ibnu A csam'in eseriyle Bal'ami aras ı ndaki yak ı nl ık bir daha 

aç ıkça görülmektedir ; fakat Kitab utab'da teferruat bulunuyor ; 

bunlardan baz ılar ı n ı naklediyoruz : Cerrah bin Abdullah al-klakeminin 

Hicri 104 de, Hazar prensi Barsbek taraf ından yenilerek kafas ı kesildikten 

sonra, kurtulma ğa muvaffak olan Arab askerlerinden birinin "Sakleb„ 

olduğu ve Halife Hi şam'a Cerrâh' ın âkibetini bildirdi ği naklediliyor ; 

,j1 

Il, 183b 4 10'1 - Bu k ısım Balcami'de 

yoktur ve Arab ordusunda bu s ıralarda Slav men şeli kölelerin bulunduklar 

ı bir daha teyit edilmektedir. Arablar ın Semender civar ını yağmadan 

sonra Saklebiye sahas ına yapt ıklar ı ak ın da ayr ıca ehemmiyetlidir : 

1 („iz. 5.. .) 1,15:11 jc. JW 

(194 a) J.Y Li--- (Bu kay ıd Bal'ami ve Tabari'nin Türkçesinde 

de mevcuttur ve arab kay naklar ındaki "Şakleb„ (ŞalOibe) problemini 

bir daha gözden geçirmek lüzumunu hissettiriyor 26. 

26 Bu mesele Zeki Velidi Togan taraf ından uzun uzad ı ya incelenmi ştir. (bk. 

Ibn Fadlan's Reisebricht, 295-331 SS; sonra : Völkerschaften des Chazarenreiches 

im neunten Jahrhundert, Körösi Csama Archivum, Bdill (1940), 92-64 S Ş. Zeki Velidi 

T o g a n, Ibn A'sam'in burada zikretti ği «El-Sakalibe»nin haddi zat ında slav ı rk ı ndan 

olanlar de ğil, a ş a ğı ve rta İdil (Volga) boyundaki firr ve türk men şeli kavimler olduğunu 

iddia ediyor. Fikrimize göre bu iddia ikna edici de ğildir. Mar ı ân b. Muhammad 

kumandas ındaki 150 bin (sie!) ki şilik bir arab ordusunun bu sefer eenas ı nda Volga 

nehrine kadar gitti ğini ve hattâ Orta Volga boyunu tahrip etti ğini kabul etmek, imkans 

ı z terakki edilmelidir ; Arablar ı n bu sefer esnas ında Kafkas sahas ı n ı a şt ıklar ı na 

ihtimal verilemez; burada adlar ı geçen 4,-AL-11 nin Kuban boyundaki Slavlar olmas ı 

laz ımgelir; bu k ı s ım, belki de metine sonradan ilave edilmi ştir ve Tmutarkan (Tamatarhan)daki 

Slav-Rus kolonisi göz önünde tutularak yaz ılm ışt ı r.

K1TAI3 AL -FUT01-1 265 

Hicri 104 ve daha sonraki Arab - Hazar mücadelesi münasebetiyle 

kaynaklar ın birço ğunda Hazar ka ğan ı n ın oğlundan bahsediliyor, ve baz ı - 

lar ında bunun ad ı naklediliyor : Balcami (Zottenberg) Barkhebek 27; türkçe 

tercemesinde : ‘4") 1?29 ; Derbendnâme'de: as h 29. İbnu A`sam'de bu isme 

çokça rastlan ır ; fakat noktalamalar eksik veya fazla olmakla, muhtelif 

şekilde nakledilmi ştir; ancak bir defa aç ık olarak ji,diye yaz ılm ışt ır", ki 

Hazar prensinin hakiki ad ı da böyle olacakt ır; nitekim Ermeni müverrihlerinden 

G h e v on d' ın eserinde, bu s ıralardaki Arab-Hazar münasebetlerinden 

bahsedilirken, Ka ğan ı n ı n annesinin ad ı Parsbit diye gösterilmi ştir 

(Bunun do ğrusu Parsbek veya Parsbey olmal ı) 31. Bu suretle Hazar 

şah ıs adlar ından biri daha meydana ç ıkm ış oluyor ve bunun türklerde 

adet oldu ğu veçhile, bir hayvan ad ıyle ilgili olduğu görülmektedir 

(Ba şka bir ad, şayet Hazar ka ğan ı muhaberat ı sahflık ise, "Bulan„ 

kağand ır 32). Ibnu A`samde Hazar ka ğan ı n ın ad ı da nakledilmi şse de, 

kat'i olarak çözülemiyor : JJ.L.; 

Said bin Àmr al - klara şi'nin hazarlara kar şı seferi ve bu münasebetle 

arablara yard ım eden, hazarlar hakk ında malümat veren "alaca 

atl ı süvari„ ve "beyaz atl ı süvari„ hikâyesi, di ğer kaynaklarda da 

(Bal'ami, Derbendnâme, ve k ısaca İbn al Asir 33), Kita-b al-Faili/Ida daha 

teferruatl ıdır, ve bütün mevcut versivon'lar ın en eskisi olduğu intiba ı n ı 

veriyor. 

Ba şka kaynaklarda bulunm ıyan enteresan teferruattan biri de : 

Marvân bin Muhammad' ın, Bâb al-Ebvâb'a yeniden vali tayin edilmesini 

mütaakib hazarlara kar şı yapt ığı sefer esnas ında, Asad bin Zâfir 

ab-Salmi'yi, ve sonra Kavsar bin al-Àvsad al-Ànbari'yi hazarlar ı 

keşfe göndermesi hikâyesidir (Bu k ı s ım Zeki Velidi T o g an taraf ından 

neşredilmi ştir, Ibn Fadlan's Reisebricht, 296-98); bu ke şif münasebetiyle 

hazar kumandanlar ından Hezâr Tarhan' ın ad ı geçiyor ; bu isim 

Barami'de ve Derbendnâme'de de mevcuttur ; fakat İbnu A`sam'de nakledilen 

teferruat bulunm ıyor. Yine Marvân bin Muhammad'in Kafkasya'daki 

faaliyeti münasebetiyle Bâb al-Ebvâb'a yak ın Lekiz (;..(1) 

(metinde ,}.5-) melikinden bahsedilirken, bunun ad ı da zikredilmi ştir : 

(muhtelif tarzda); ayn ı ad ı (ve muhtelif şekilde) Bal`rni de 

(Zottenberg) ve Tabari'nin türkçe tercemesinde 

ve Derbendnâme' de buluyoruz ; Taban ı Balâzuri, Yalsübi ve 

İbn al-Asir de Lekiz melikinin ad ı geçmiyor ; Kiffib al - Futr113'da 

27 Zottenberg, IV, 271, 274. 

28 Brit. Mus. nushas ı 403 a, 404 a, 405 b. v. b. y. 

29 Derbendname, S. 72. 

3° Ibnu A'sam, II, 185 a ; di ğer şekilleri: , 

31 Istoriya Chalifov, Vardapet Ghevond. Ermeniceden ruscaya terciime eden 

P a t k a n o v, t. Petersburg 1862, s. 72. 

32 P. K. .K ok o v t s e v, Yevreysko-Chazarykaya perepiska, Leningrad 1932 s. 73. 

(Bulak tab' ı ) V. 119,


e ait hikâye, ba şka yerdekilerden çok daha tafsilâtl ıd ır. 

Bildiğimize göre ne Bal'ami'de ve ne de di ğer islam kaynaklar ında, 

Balazuri'deki k ısa bir kay ıd müstesna t4, Aba- Ca`far al-Man şür'un Ermenistan 

ve Azerbaycan valisi Yezid bin Üsayd bin Zafir al-Salmi'nin Hazar 

ka ğan ının k ıztyle evlenmesi hikayesine rastlanm ıyor. İbnu A`sam'in eserinde 

(241 b) bu vakà teferruat ıyle anlat ılmakta, ve Hazar prensesinin 

("hatun„ deniliyor) geli şi, ve kendisine refakat eden katar tasvir edilmektedir 

(Bk. Metin). Hazar prensesinin, Yezid bin Üsayd ile ancak 

iki y ıl ya şad ığı, sonra öldü ğü, iki çocu ğu kald ığı, Arab valisinin 

bundan çok müteessir oldu ğu, hazarlar ın ise, "hatunun„ arablar taraf 

ından zehirlendi ği ileri sürülerek Azerbaycan ve Erminiyeye büyük 

bir ak ın yapt ıklar ı anlat ı l ıyor. Bu rivayetler, Bal'ami'de ve di ğer kaynaklarda 

bulunm ıyor ; fakat Ermeni müverrihlerinden, yukarda ad ı geçen, 

Ghevond bundan bahsediyor ". 

Kiffib ul-Futüh'un ehemmiyetli yerlerinden biri de, Kafkasya ve hazar 

arazisindeki yer adlar ına ait k ıs ımlar ıd ır. Bilhassa Bab al-Ebvab çevresi 

ve hazar memleketindeki şehir ve kavim adlar ı, ayr ıca enteresand ır. 

İbnu A`sam'in eserinde, Arab co ğrafyac ılar ı, Tabari ve Bal'ami (Zottenberg 

tercemesi) taraf ından nakledilen isimlerin büyük bir k ısm ını görüyoruz; 

Hudüd al-`,41am'de nakledilen adlar ın da birço ğu vard ır; fakat 

birçok adlar ı n noktalamalar ı eksik oldu ğundan, bunlar ın doğru-dürüst 

ok unmas ını mü şkülle ştiriyor. Maamafih, di ğer kaynaklardaki maltımata ve 

Kafkas toponomie'sine istinaden, Kit -db al-Putüly'daki yer adlar ın ı tesbit 

etmek mümkün gibi görülüyor. Arab askerlerinin futuhat marsurut'u 

zikredilirken, birçok yer ismine rastl ıyoruz ; bundan baz ı Hazar şehirlerin 

mevkii hakk ında da bir fikir edinmek mümkündür. Ezcümle IJ 

(Tarki- I yLj.) ile (Semender) in, zannedildi ği gibi ayn ı olmad ığı n ı istidlal 

etmek mümkündür.Carrah bin'Abdullah al-Hakemi'nin Hicri 104de yapt 

ığı seferin yolu şöyle gösterilmi ştir : Bab al-Ebvab, Nahr-al-Ran, Kale-i 

Huşayn-Yargu (Targu), Balancar, Vanandar (yer ad ı), Samandar, 

şaki. Venender ()--:-;) in zikredilmesi, Zeki Velidi T o ga n'a 

uzun boylu münaka şalara sebebiyet veren bu ismin mahiyetini ve mevkiini 

doğru olarak tesbite imkan vermi ştir 36 ; galiba, Minorsky'nin (ve 

34 Barazuri (Bulak tab' ı) s. 217 : `4.°4 U -2 

• 3

KiTAB AL - FUTOH 267 

Ar t am o n o v'un) iddias ının hilâf ına olarak, bu meselede Zeki Velidi 

To g an hakhd ır ve "Venender„ lerin, Mi n o r sk y'nin kabul etti ği 

gibi 37, Bulgarlarla (Onoghundur) ilgisi yoktur. 

Hazar tetkiklerinin yeniden canland ığı bu s ıralarda, İbnu Àsam'in 

Kitâb al-Futrıllunun meydana ç ıkar ılmas ı, çok kar ışık bir problem olmakta 

devam eden Hazar Tarihi ara şt ırmalar ına baz ı yeni görü şler katacak 

mahiyettedir ; bundan ötürü Kitâb 

salâhiyetli bir tarihçi ve 

arabist taraf ından bir an evvel ne şrini temenni etmek yerinde olur. 

Bu eser hakk ında verilen bu k ısa izahattan bile, Kitâb al-Fâtuly'un 

art ık "romantik bir tarih hikâyeleri„ karakterinde olmad ığını gösterdiğimizi~ 

san ıyoruz. Bu eser, Taban ı, Balâ.zurI, Yalgibiı ve bilhassa ibn 

al-Asir'in tarihleri clerecesinde yüksek bir kaynak olmasa dahi, muhakkak, 

ki tarihi k ıymeti mühimdir. Derbendnâme'de tesadüf etti ğimiz 

en eski rivayetler, Bal'aml ve İbn al-AsIr'deki baz ı k ısımlar, ya do ğ- 

rudan do ğruya İbnu A`sam'in eserinden, veya mü şterek bir kaynaktan 

al ınm ış olmal ıd ır; bütün bu cihetlerin ayd ınlablmas ı, yukarda da söylediğimiz 

gibi, ayr ı bir ara şt ırma mevzuu te şkil etmektedir. 

37 khZdiid ab• C;iliarrt (M i n or s k y ne şri) 465-471 ss.

▪ 

• 

MET İ NLER 

A. İ bnu Acsam al-K[1H, Kitab al - Futüb, II, 179 a - 181 b. 

[11, 179a] kuu, 

• ,CL İ cı,4 

.55t; L-9,- ,11; ) 1 .5% J1 ov1 

J:, y ly '1! 1,)1.., J4 )) 4: 

I ..r..) 1 a1.01 cl,z-t L:9,-L.i,l 

[II, 179b] i„,L9 y )L I .,kil LULA> 

J4- ı J,l. Lii L;'" v-° 

1 .,L* ).:74-1 (.11 

1r 1 a...,-1:31 4' ,.s61 ,:r. ,JI ,t31 

43 L. _Ş:11 Lt Lr 1 . ,74, ) 1 ,)1 

j 

Jcg 

L5.51:11 jc; 411 L. , 

1;') ,t,^ â. j>.)I ,j1 d41I tr) d4. 

v* r.>• «* c=1^-j.D.,^ 

I J'-} `71V 

Jil L j 

▪ L,y ı 1,4;J ı ,C.11 

J5, j3 j;•• • 

4. 101 cye j!.7 .3 $.41 

1+1,12.)1 34 1/431 411 

.)1 c h.tk.," 

[II, 180a] j J5 fail I ,brz.= rl° ) 1-- ,n3 

„:>1.41 ,,yE 

Jl4 L5,...11„,1) 

Y.)^31 L'r” l^ll J `L.-"i". Cf,74 1 (.5 1! J.;. 

4ı.1.01 3 

(S.> 41 

411- L.l4 J k):.s^• Cy° e.3131 -) J jj 1 

eZ.iz -ı; ..k.> 1+11 ç ı ‘ ı JLro 

..,5":11 ;L:uı t4 :41 ,i1; 

r 12,1 3 J Z= 1- 

c_ı .ı4 1 r4:". d° IsıL. c?" rr."1:k

180b] 

K İTAB AL - FUTCJH 269 

▪ d.11:) Lly J.,91 3 i, S ))-1 ,k,t ı 

14i Jik 1, çej1 .3.- (-^ j45- JL ›.j.1-1.. 3 j.,t.•)I ı jk ı 

j. 141 ilk .)..;£1 Ja. â aA JI Al - çU 1,41y11 

1 3 .)1 .)1 1. JI c.$.11:5 1911— fırl r,r j 1‘ r 1,1 "c-- 

14)'.✓ c_IJ4 )L ("` 141J1 1 44,1:1 4 3 

J j1.> J1-a 

..) J3 I 

J 1;6 J 1—L 4,1?-tb 40 k--;1; J-. 1! 

r tr- ‘3-) 

Jt§. 4,*1 4.4.1.;• j .4), 411..3 

(-^ j aoJT j oJJ, j 4.11. .3

270 AKDES N İMET KURAT 

Q L)1--')I Jb L I) ) 3 J: : 411 a L 4). cJ ." 

;J.. LL, 9 4j.. (.41-6 j ■,J ■ 

' .3C1 , ,;«,91,.11 ),14 r -kk 

L5l! cl).1 4.c..1121 ∎ j 

-■; • ..1/4, L51, 4.1c. 

[ 11,181b] .;‘• kl-s) eyy 9 T-k.A., 2-4U "k: 

A111 

j 

a.*-1 

EVI 

. o.k.c3 4:..74 .) ..55(1, pL dl jlt 

B. İbn al - As .[r, De Goeje tab' ı, V, 83-84; M ı s ır tab' ı, V, 45 - 46 

3 'Ç-LA 4.c..)41 

c:f 

c_U4 

c1,4 1 3 .DL9 4ı. 

J41 ,(11 )).-1 , 

L.,1:113 (.5.) b 

cı),I 

jji_l c.U3 gir° rt,1 p AL Les 

3 j1 o 

j „y ı ,J1 c1)..1 

1 3 ,1c. j 0)3 1 . l4 L 5) 1;,11 Lj 

.)11::9* j,» j 

)1-"k 114.: 3 r" J)-1' (-11:il `C:J 4; 1-4;-1 Ci-ı4 

Cs›. L. 

t4g. r.41;• rr. 1?-1:, 

r4 1i, 1,41, t.,41 j rItIt i,rj.. 

KIT *A13 AL- FUTIJH 271 

ii 'VI y ;9:4. y ))-1 

.ş yl .1;1 ;IN:3; 

4I.z1 5 411 ".1 4)1 o 4:31 5 

4 c.)„ i; ) 14.(.11 lr (,:41 

JA1 L ')‘1 j_ı_k ±);411 

( V. 46 Ly, ) r.'311 r.45") .;1 y LA 

L. "5 

Ir. 5 4 an 4.UI^s Lc. 

jw ı 

...çj .5 ı4 4:11 .)-JA 

..)..\U 0,;1 41L.4.r- 

C. Tabari-i Kebfr tercemesi 

( Blit. Mus. Or. 31. A. K.) 

[401b] * 4-L.4) 1 cl .„,>. 

J. .)) 1_, ı ac l r 

jf. 

-) 4')Y»'7' 1? 2 3S L5 4. I (S 

[402u] a JL, y L5-41 )I_,3 I c L5.)1 j -k1 

v A, _d., J51 ,SÇJ.A.15.- P91 y (S 

J-kI,, 4:23 

L.5..,f„3- 

Ej l j-■13 y. 

,54.1 j.)) ..d.,. jy..) S jyli )1) ‘') ."5:- 

E9 I 5 3 . LiS 

3 1.1.y jtt).;- 

)."1.3 4) 14 ‘:=L--.0.,L. a y ) 1 9 c.5-" 1 cSJy 

c.;.s.)3 I j^ J. y ,f 4r r. 4 41,...) 

y -L;S 4; vet, )1j (.5.5.) 15') 

Jj1 j..k1 415,r LJ.5:f 

ss 

jı y $1 

4..> 1 ‘-‘1.7". j`- I (3" Y. y .>1" -L1Sj..).) 

e:1A (s-ı.1 Ç 5 41 .3.7.r: 

)- ,► aly l ,J1. 11° (S -5 -).1 5 4" ıi_ır. ,S.).>"- L3)5 ,5=S-. ) 

* Zottenberg, IV, 270 - 273. 

71..>j: 

2 ıı 

3 Bir söz eksiktir. 

4 Metinde ‹z 

5 ;.>1)1J;.•

▪ 

272 . AKDES NIMET KURAT 

f5--- „z 3 I tS'I 3 ..;.c1 „5.54.111 .;,„ r.y; 

3313 ) ı .,, ı; 41y _,5- 1 9 )_,!y. jj1 

,i; ı.,339 (5).. ,51 .ydb iy y 

1 1 3 J.,11 ‘7,L." J.) ji 4.)) 1 JUS 

6 j: cij?- 

1 ‘5...a,110 4(1 3 1 (s-ı.1 

Jxl 

‘" -5' 

} \S' ji l L.,*1 )1) 

y 0,„_es , 

, ı _d 91 j-i 

,IÇ...L.41 3 1 3 

4, ) 14 es; 4.Ç;« ..),71 

D. İbnu Ac şam, [II. 24113 - 242 a ] 

j.A.15"-

KITAB AL - FUTCH 273 

))-1 ab in ‘.537L 141 „Ilk ,:,1< c;„I 4:11 

14. 9 rpk_... ı vj ' 

L.;31 3 11,,.;,: 14. 3 ).;£1 

ççj" 3 ) 12,...JI Lçj .);- ,311 öî 9 ‘.51—il ,__J1 zio. 

141 ,",b, L. 

)3.--4 

.>% j:1-1 j2ı 3 3 

,J5 ı 

[II. 242a] 

;...k,4 4). 14.11 „51,2L1. 1 L..:‘, )3 3 r ol 

14) ,S(.}£3 çr-'1.) 

r.5(-)I ı f , L.; C;iıı

PDF - Ankara Üniversitesi Dergiler Veritabanı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template ?