(17 Masallar-d\374z.qxp) - e-Kitap

More documents

Recommendations

Info

çamurdan yaratmasý ile ilgili antropogonik mite dayanmaktadýr. Olaðanüstü bir þekilde dünyaya gelen oðlanýn büluð çaðýna ulaþýp büyümesinin stereotip anlatýmý, “hýzlý büyüme formeli” vasýtasýyla “hýzlandýrma” yardýmýyla güçlendiriliyor. O, “aylýk büyümesini bir günde, yýllýk büyümesini bir ayda büyüyüp bahadýr olur.” Mucizevi yolla dünyaya gelen oðlanýn daha dörtbeþ yaþlarýnda büyük insanlarý da devirip yuvarlayabilecek (“Altýn Sabak”, AT 303, EB 220), dökme demir yurdun kapýsýný tepip yýkabilecek (“Kardeþ Ýki Bahadýr, AT 300), pehlivaný (“Yalnýz Bahadýr” AT-) silkeleyip atabileceðini anlatmak da “hýzlý büyüme formeli”ne mahsus görevi yerine getirir. Kahramanýn söz ile tasvir edilen durumu, bir müddet sonra eylemde ortaya çýkar: O, üç, altý, dokuz baþlý devleri periþan eder. Üç (yedi) gece, üç (yedi) gündüz uyumasý da, devle yarýþýp onu yenmesi de onun kahramanlýk sýfatý olarak deðerlendirilir. Bahadýrlar hakkýndaki masallarýn þöyle bir özelliði de vardýr: Onlarda, genelde, kahramanlar nesil-nesil deðiþirler, her bir yeni nesil kendisinden büyük olandan daha güçlü, daha becerikli olarak gösterilir. Masal kahramanlarý arasýnda þöyle bir ahlaki-etik kaide sýmsýký gözetilir: Kiþi büyüðünü büyük diye bilir, büyük de büyüklüðünü bilir, küçüðünün fikrini dr dikkate alýr. Bahadýrlar hakkýndaki masallar dostluk, birlik, doðruluk ideali ile örülmüþtür. Masal kahramaný, Urman batýrý, Tav batýrý, Külurtlar, Yirtýñlar batýrý, Uðatar batýrý, Yügirik batýrý kendisine yoldaþ edinir. Yerine getirilmesi gereken görevi onlar, sadece kendilerini düþünmeden kendi aralarýnda görev dsaðýlýmý yaparak yerine getirirler. Týlsýmlý kahramanlýk masallarý da bahadýrlar hakkýndakilere benzerdir. Bunlarýn da kahramanlarýnýn bahadýr olup yetiþmesi için, mucizenin devreye sokulmasý gerek. Fakat, bahadýrlar hakkýndaki masallarýn kahramanlarýndan farklý olarak, onun hiç kimseye, hiçbir þeye yenilmeyen bir pehlivan olmasý, “mucizevi doðum” motifiyle “hýzlý büyüme” formeliyle doðrudan baðlantýlý deðildir. Týlsýmlý masallarýn bu türünün kahramaný, sadece muhim bir görevi yerine getirmeye giriþtiðinde mucizeye müracaat eder: Týlsýmlý atýnýn verdiði akla göre ya onun bir kulaðýndan girip diðerinden çýkarak ya da güç veren su içip at kanýný yalayark bir pehlivana dönüþür. Yerine getirmesi gereken görevi yerine getirdikten sonra yeniden önceki haline döner (“Kel Bahadýr”, AT 551, EB F2, “Altýn Saç”, AT 673+554; EB 51) 1__ . Baþýndan Sonuna Kadar Týlsýmlý Masallar Hakkýnda Masallarýn diðer çeþitlerine göre, fantastik uydurma, baþýndan sonuna kadar týlsýmlý masallarda geniþ bir þekilde yer alýr. En mühimi: Çatýþmanýn çözülmesinde týlsým, çözücü bir rol oynar. Baþýndan sonuna kadar týlsýmlý masallarda týlsým sahibi, canlý (erkek, kadýn, at, kedi, köpek, tilki, sýçan, karýnca, vd.) ya da cansýz (yüzük, sopa, tarak, ayna, mendil) olabilir. Her seferinde de týlsým kahramana sebepsiz yere geçmez. Masal kahramanýna o genelde bir iyilik yaptýðý için (kuþu, hayvaný öldürmeyene, kurda atýný verip yedirene, yýlaný kurtarana) verilir. Repertuara göre, þimdi, Baþkurtlar arasýnda, dünya halklarý, bu hesaptan diðer Türk topluluklarý arasýnda çokça bilinen AT 554 (iyiliksever hayvanlar), AT 560 (Sihirli yüzük), AT 510 (Zoluþka), AT 480 (Üvey ana ile üvey kýz), AT 511 (Týlsýmlý Sýðýr) konu tipleri çok fazla yayýlmýþtýr. Üvey kýz hakkýndaki masallar özellikle halkýn dilinden düþmez. O, geleneksel kalýptan sýyrýlýp varyantlaþýr. Hatta onun milletlerarasý kataloglarda yer almayan çeþitli varyantlarý meydana gelmiþtir. “Yarýk Çömlek” (*480) masalý, bunun güzerl bir örneðidir. Bunun kendisi daha birçok varyantta da malumdur. Azýtmak için ormana gönderilen kýza üvey anasý tarafýndan verilen yarýk çömlek onu yurtlu, rýzklý, bahtlý birisi yapar. Baþýndan sonuan kadar týlsýmlý masallar arasýnda etiyolojik motif esasýna kurulmalarý nedeniyle mitolojik efsaneleri hatýrlatan farklý metinler de vardýr. “Guguk Kuþu Ýnsan Zatýndandýr” masalýnda guguk kuþunun, “Ýþeli ile Hayabike” de köyün, ýrmaðýn nereden, “Andýzbike”, “Umýrzaya” masallarýnda, zikredilen bitkilerin nasýl meydana geldikleri anlatýlýr ya da açýklanýr. Konusu mecazlý vakalala örülen “Amanat” masalý da böyle baþýndan sonuna kadar týlsýmlý masallar sýrasýna girer. Fakat, konu kuruluþunun prensini kendine hastýr: Onun nasýl geliþeceði önceden tahmin edilir. Bu maksatla kahramanýn doðumuna sebep olan, bu nedenle onun kaderini bilen kiþi sýfatýnda kutsal Hýzýr tipi karþýmýza çýkar. Baþýndan sonuna kadar týlsýmlý masallarýn tipleri sýrasýnda karþýmýza çýkan mitik varlýklar, hayvanlar, sýk sýk þekil deðiþtirme özelliðine sahip olmalarýyla ayrýlmaktadýrlar. Ayný zamanda, kahraman da kýyafet deðiþtirme özelliðine sahiptir. “Karamulla” masalýnda öðrenci kuþa ve cansýz nesnelere dönüþmektedir. “Küken”de kadýn kuþ donuna girebilmektedir. Baþýndan sonuna kadar týlsýmlý masallarda “insan hayvanla evlenir” motifine de rastlanmaktadýr: Kýz, kuþ ya da bir hayvanla evlenir (“Kotlobike ile Kotloyar”, “Ügiz”, “Kara it”, “Yýlan Batýr”, vd.). Gerçekçi Halk Masallarý Novellistik (gerçekçi, romansý) masallar diðerlerinde þu yönleriyle ayrýlmatadýrlar: Tesadüf efekti, kinayeye dönüþen ders verme heyecaný ile akýl yoluyla iþ yapan kahraman tipleri bu tür masallarda has özelliklerdendir. Satirik (Mizahi) masallarda komiklik yas da hileye esas silahý edinen ya da böyle bir durumdan mahrum kahraman tipleri yer almaktadýr. Mizah, esasta bireye
has noksanlýklara güldüren mizahtan sosyal konulu olmasý yönüyle ayrýlmaktadýr. Böyle bir konunun, onda tasvir edilen olaylarý ve olaylar içindeki kahraman tipini nasýl anlattýðýna göre bazen satirik (hicvi) bazen de mizahi olmasý mümkündür (“Þombay”, “Kunan minen Kupay”). Esas kahramanýn tipine gire novellistik (romansýhikayemsi-gerçekçi) masallar 1) Zekiler, 2) Aþýklar, dürüst ve muhannet kadýnlar, 3) Huysuz kadýnlar, 4 ) Bahadýr kýz ile eþkiyalar hakkýndaki masallara; mizahi masallar ise 1) Hilekarlar, 2) Yakalanmaz ve geçilmez hýrsýzlar, 3) Esirler, 4) Hilekar kiþi ile mitolojik varlýklar hakkýndaki metinlere ayrýlýr. Zekiliðinin ortaya konulmasý yöntemi bakýmýndan novellistik (gerçekçi) masallarýn ilk bölümüne giren konularda akýl sahiplerinin birkaç tipini ayýrýp göstermek mümkündür. Onlarýn bazýlarý sadece masal kahramanýna akýl vermekle yükümlüdür, kendileri doðrudan doðruya olaylara karýþmazlar (“Ata Vasiyatý”, “Ata Hüzi”), ikincilerinde akýl sahibi, masalýn baþ kahramaný rölünü canlandýrýr ve kendisini izleyenin baþ aðrýtýcý, zor sorularýna büyük bir ustalýkla cevap verir (“Ös Ýkmek”, “Hýnap Bilivsi Aða-Ýniler”), üçüncüleri baþkalarýnýn zor ve baþ aðtýrýcý sorunlarýna zor cevaplar verirler (“Fevkinur”, “Akýllý Kart”), dördüncüleri, zor durumdan namuslu oluþlarýnýn yardýmýyla çýkabilenlerden ibarettir (“Aðzam”, “Yýlkýsýbay”). Doðu halklarýnýn Hoca Nasreddin efendisi (Özbek, Türk, Karakalpak), Aliþir Nevai’si (Özbek, Tacik, Fars), Mirali’si (Türkmen), Polpogin’i (Ermeni), Cuha’sý (Arap), Birbal’ýný (Hint) hatýrlatan Yirense Sesen’in kendisi baþka bir tip akýllýlara has özelliklere sahiptir (“Torahan minen Yenebehan minen Yirense Sesen”, “Yirense Sesendiñ Kilin Ýzlegeni”) Baþkurt folklorunda Yirense, fýkra, rivayet ve kobayýr kahramaný olarak da geniþ bir þekilde tanýnmaktadýr. Sevgililer (aþýklar) (“Fekir Kiyev”, “Un Ýki Söal”), dürüst (“Ðafiy ulý minen Safiy ulu”, “Fekir Kýzý”) ve muhannet (“Haldat hem Patþa Katýný”, “Ügey Ese minen Ügey Ul, Batþa minen Kýrk Vezir”) kadýnlar hakkýndaki gerçekçi halk masallarýnda da, aslýnda, akýl, zekilik düþüncesi ile yanaþýktýr. Bu sýfatlar sadece ahlaki yönden deðer kazanýr: Doðruluk-akýllýlýk sýfatý diye idealize edilmekte, ihanet-cahillik olarak gösterilmektedir. “Yavýz Katýn minen Diyiv Beriyi”, “Yaman Katýndan Diyiv Beriyi Kaksan” gibi masallarda ise inatçýlýk yerilmektedir. “Kýrk Karak”, “Ak Kilet”, “Hetire” gibi masallarda büyü peþindeki kýz tip ortaya konulmaktadýr. O, acýmasýz ve merhametsiz harami ile tek baþýna vuruþur ve zekiliði, tevekkülü sayesinde onlarý yok etmeyi baþarýr. Bu tür masallarda risk ve tevekkül ön plana çýkarýlmakta, övülmektedir. Gerçekçi halk masallarýndaki hýrsýzlýkla meþgul olan haramilerin mizahi masallara has hýrsýzlar ile herhangi bir ortaklýðý yoktur. Onlardan, kötü niyetli olmalarý ve adam ayýrmadan acýmasýzca iþ yapmalarýyla ayrýlmaktadýrlar. Gerçekçi halk masallarýna giren haramiler hakkýndaki masallarý genetik bakýmdan da mizahi masallardaki eli çabuk hýrsýzlarla karýþtýrmak mümkün deðildir. Bu tipler, kötü ruhlar tipinden gelmektedir. Ýbret verme amacý gözetilen gerçekçi halk masallarýndaki “ibretli masallar” (“Ese Yöreði”, “Yarýk Yaðlaþ”) diye adlandýrýlýr. Bu tür masallarda ahlaki olgunluk ön plana çýkarýlýr. Fikri gizleme, öz maksada dönüþtürülürse, gerçekçi halk masalý bilmece-masala dönüþür. Mizahi masallarýn baþ kahramaný hilekar kiþidir. Onu, çoklukla, seviye baðlamýnda zekilerle karþýlaþtýrmak mümkündür. Fakat onun esas silahý hiledir. Hilekar, çoklukla baþkalarýný “yalan týlsým” yardýmýyla kandýrýr (“Biþken Timir”, “Sýrtotmas Katýn”). Bir grup masal da “hileye hile” prensibine yaslanýr (“Heyleli Mýltýksý Kart”). Eli çabuk hýrsýz hakkýndaki masallarda, genelde, ilk önce kahramanýn kendi baþýna ya da yoldaþý ile birlikte, ya da “profesyonel” hýrsýzlar karargahýnda hýrsýzlýða hazýrlanmasý, sýnavdan geçiþi tasvir edilmektedir (“Haci Kart Malayzarý”, “Heyleker Taz”, “Meskev Karaðý minen Piterbur Karaðý”, “Bayzý Böldörgan Taz”). Eli çabuk hýrsýzlar hakkýndaki Baþkurt halk masallarý arasýnda “Kart Karaktýñ Namaz Ukýðaný, Kývðýndan Kotolðaný”, “Yiti Uðrý minen Yañðýz Ul” gibi özellikli ya da farklý konular da vardýr. AT 1534 (EB 296) tipindeki konu da Baþkurt bölgesinde orijinal masal meydana getirmiþtir (“Hökömdar minen At Karaðý”). Eðer hilekar, eli çabuk hýrsýza karþý duran kiþi oðullarýnýn kendileri de hilekar olarak tasvir edilirse, mitik varlýk görünüþleri gayet güçlü varlýklar olarak betimlenir. Böylece, masal kahramaný, olmayan gücünü var edip (olaðanüstü bir güç sahibi olup) hareket eder ve her zaman yener (“Altýnbay minen Diyiv Beriyi” AT 1640 (EB 365)+1953A+SUS1046+1130+1149). Devle savaþan hilekar hakkýndaki masallardaki Ecel; Nuja, Bele gibi soyut fikirleri kiþileþtiren varlýklarý kandýran kiþi hakkýndakilere yakýndýr. Mizahi masal ahmaðý, genelde Taz (Kel) diye gösterilir. Taz (Kel) diye adlandýrýlan personaj iki kez arka arkaya, tekrar tekrar ahmak olur. Bundan dolayý, görevi bakýmdan da, genetik bakýmdan da büyülü (sihirli) masal ahmaðýndan ayrýlýr. Onun görevi, ortak kiþiliðe has noksanlýklarý karikatürize etmektedir (“Bazarsý Taz”, AT 1681 D; “Taz”, AT 1681 A). Konu geliþiminin çabukluðu, yapýsýnýn çeþitliliði kahramanýn çabukluðuna baðlýdýr. Müspet giriþimli kahraman (akýllýlar, kurnazlar, hilekarlar) olaylarý hýzlandýrýr, menfi giriþimli olanlarý, tersine, olaylarý sadece yavaþlatýrlar. Baþkurt masallarýnýn stili þu yönüyle farklanmaktadýr. Hikaye etme, onlarda, geçmiþ zamanýn bütün formlarýnda, hatta þimdiki zaman da mümkündür. “Tiy”
Page 1: Akýyattar / Masallar Baþkort Hal
Page 5 and 6: mat. Hazer hin mine ber rahatlander
Page 7 and 8: -Mahare küpme tora? -tip horay. -U
Page 9 and 10: Yiget kayðýrýp, eten, besayen ey
Page 11 and 12: sýyýldaþýp yarzam horayzar. Üt
Page 13 and 14: -Bezga ul bulýp kal,-tiyzar. Yiget
Page 15 and 16: yibarha, karttar taðý la iylaðan
Page 17 and 18: ura kýskýrýrða, muzýka uynarð
Page 19 and 20: -Alýþmý, bireþme? Min han kýz
Page 21 and 22: -Vat, -ti, hiña biramen kýrk baþ
Page 23 and 24: -Bik yakþý. Tik miña min horaða
Page 25 and 26: Tege ösavzeñ berehe: -Kuyýnýnan
Page 27 and 28: -Balabýz ülde, þuný yýyýþtý
Page 29 and 30: Batþanýñ bik hýlýv kýzý bul
Page 31 and 32: -Ah, oþono bisa itkanda!... Batþa
Page 33 and 34: yitkas, yigettar üzzare kitkan yul
Page 35 and 36: Zinnat aðay üzeneñ berzan-ber ka
Page 37: Kart Karaktýñ Namaz Ukýðaný, K

(17 Masallar-d\374z.qxp) - e-Kitap

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?