07042015101733_kof6Ivt-2-101733_say_-3

CİHANNÜMA 

DIŞ İLİŞKİLER KOORDİNATÖRLÜĞÜ 

ARAŞTIRMA BÜLTENİ 

SAYI 3 

MART 2015 

Dayanışma ve İşbirliği Platformu Derneği

CİHANNÜMA 



Yıl:2 Sayı:3 

Üç ayda bir elektronik olarak yayınlanmaktadır: http://www.cihannuma.org/ 

Cihannüma Dayanışma ve İşbirliği Platformu Derneği Adına Sahibi: 

Mustafa ŞEN 

Yayın Koordinatörü 

Bilal EREN 

Editör 

Hakan AYDIN 

Editör Yardımcısı 

Osman UTKAN 

Yayın Komisyonu 

Ömer Faruk YÜCE 

Adnan ÇELİK 

Muhammed Selman DÖNMEZ 

Grafik Tasarım 

Mustafa BOSTANCI 

Cihannüma Dış İlişkiler Koordinatörlüğü Araştırma Bülteni ülkemizde ve dünyada ağırlıklı 

olarak dış politikaya ilişkin gelişmeleri yorumlamak, tartışma konuları hakkında kamuoyunu 

bilgilendirmek, güncel gelişmeleri Cihannüma Dayanışma ve İşbirliği Platformu Derneği üyelerine 

aktarmak ve diğer araştırma ve uygulama birimleriyle paylaşmak amacıyla yayınlanmaktadır. 

Cihannüma Dış İlişkiler Koordinatörlüğü Araştırma Bülteni’nde yer alan yazılar ve görüşler 

tamamen yazarlarına aittir. Cihannüma Dayanışma ve İşbirliği Platformu Derneği’nin resmi 

görüşünü yansıtmamaktadır. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. 

İLETİŞİM 

Mustafa Kemal Mah. 2133 Sk. No:11/10 Çankaya / Ankara 

Tel: 0312 219 81 93 

Faks: 0312 219 81 94 

www.cihannuma.org 

www.twitter.com/cihannumader 

www.facebook.com/cihannumader 

E-posta: cihannumadisiliskilerebulten@gmail.com

CİHANNÜMA 



SAYI 3 - MART 2015 

İÇİNDEKİLER 

ÖZETLER...........................................................................................................................................................................4 

ABSTRACTS......................................................................................................................................................................6 

MEDYATİK ORYANTALİZM: KÜLTÜREL SÖMÜRGECİLİK.............................................................................8 

Yusuf KAPLAN 

BOSNA’DA YÜZYILLIK DRAM..................................................................................................................................14 

Hüseyin YORULMAZ 

MISIR’DA DARBENİN SÜRDÜRÜLEMEZ EKO-POLİTİĞİ..............................................................................22 

Can ACUN 

DİJİTAL AKTİVİZM.......................................................................................................................................................32 

Bilal EREN, Öğr. Gör. 

YAZIM KURALLARI......................................................................................................................................................34 

DUYURU / TEŞEKKÜR


CİHANNÜMA DIŞ İLİŞKİLER KOORDİNATÖRLÜĞÜ 



ÖZETLER 

MEDYATİK ORYANTALİZM: KÜLTÜREL 

SÖMÜRGECİLİK 

Yusuf KAPLAN 

Çağımız, medya çağı. Medya çağı’nı, 

“pornografi” çağı olarak da adlandırabiliriz. 

Burada “pornografi”den kastettiğim şey, algı 

kapılarının kapanmasıdır. Algı kapılarının 

kapanmasına yol açan şey, bizatihî medyalar 

ve bu medyaların dili, izleyiciyle kurdukları 

ilişki biçimleridir: Medya çağı, iletişim 

araçları olarak doğan medyaların, Stuart 

Hall’ün yerinde tanımlamasıyla, “mücadele 

mahalli”ne (site of struggle) dönüşmesiyle 

birlikte, medyaları, iletişim araçları olmaktan 

uzaklaştırdı. Kitleleri, estetik yöntemlerle 

ayartan “pornografi” araçlarına dönüştürdü. 

Medyalar, artık Habermas’ın deyişiyle, küresel 

güç odaklarıyla, ekonomik-siyasî-kültürel çıkar 

çevrelerinin, karmaşık/dolayımlı yöntemlerle 

güçlerini ve çıkarlarını, hem meşrûlaştırdıkları 

hem de pekiştirdikleri “iktidar-kurma 

araçları”na dönüştü. Ve geldiğimiz noktada 

yeni-sömürgeciliğin akademik oryantalizme 

rahmet okutacak keşif kollarına dönüştü. O 

yüzden medya çağında iletişimsizlik en büyük 

sorun. 

BOSNA’DA YÜZYILLIK DRAM 


20. yüzyılın sonunda yaşanan kanlı savaş, 

Boşnaklar için tarihlerindeki en ağır bir 

hesaplaşma oldu. Demokrasi, insan hakları, 

hümanizm gibi kavramların yüceltildiği 

bir zamanda başlarına gelen musibetlere 

inanamadılar. Bu çağda bu olur mu diye 

düşündüler önce. Üstelik Avrupa’nın arka 

bahçesi olarak adlandırılan Balkanlar’ın orta 

yerinde vuku buldu bütün bunlar. Dünyanın 

gözü önünde gerçekleşti. Batı’nın bazen 

sessiz kalarak bazen de yardımcı olarak Sırp 

ve Hırvatlarla elbirlik yok etmek istedikleri, 

tahammül edemedikleri bu kimlik, aksine o 

toprakların yeşil çuha örtüsünde farklı bir tona 

bürünerek daha bir sahibini buldu. Boşnaklar 

başlarına gelenlerin sırf bu kimliklerinden 

ötürü olduğunun farkına vardılar. Çetnikler 

ve Ustaşalar onların diline ve soyuna 

bakmaksızın “Siz Türk ve Müslümansınız!” diye 

saldırıyorlardı. Çünkü haklı olarak yüzyılların 

uygulaması ile Boşnaklığı, Türklükle ve 

Müslümanlıkla eşitliyorlardı. 

MISIR’DA DARBENİN SÜRDÜRÜLEMEZ 

EKO-POLİTİĞİ 

Can ACUN 

Mısır’da halkın büyük bir kısmını Mübarek’e 

karşı ayaklandıran ve 25 Ocak 2011 Devrimine 

götüren sebeplerin başında siyasi unsurların 

yanı sıra, sosyo-ekonomik problemler ve gelir 

dağılımı adaletsizliği gelmekteydi. Tahrir 

Meydanını dolduran milyondan fazla gösterici 

“ekmek, özgürlük, sosyal adalet, insanlık onuru” 

sloganları atarak devrimi başlatmışlardı. 

Fakat zamanla bu büyük beklentiler daha 

da büyük bir öfkeye dönüşmekte gecikmedi. 

Karşılanamaz beklentiler, medyanın büyük 

4





bir kısmını kontrol eden seküler-liberal 

muhalefet ile fülul tarafından Cumhurbaşkanı 

Muhammed Mursi’ye karşı kanalize edilerek 

halk desteğini kaybetmesine neden olurken, 

darbenin asgari şartlarını da olgunlaştırmış 

oldu. Ancak, darbe aktörleri ateşledikleri bu 

öfke ile şimdi kendileri yüzleşmek durumunda 

kaldılar. Bir devrim olarak lanse edilen 3 

Temmuz Darbesi, beklemediği ölçüde bir 

direniş ile karşı karşıya kalınca Mısır kaos 

ve şiddet sarmalına sürüklendi. Körfez 

ülkelerinden gelen astronomik rakamdaki 

yardımlara rağmen, günü kurtarmaktan öte 

bir ekonomik planları olmadığı anlaşılan 

darbe aktörleri, Mursi döneminden çok daha 

büyük bir kriz ile karşı karşıya kaldılar. 

arasındaki yazışmaları, yıkılmaz ABD imajını, 

gizli ilişkileri görebiliyoruz. Diğer yandan 

farklı görüşlerde olanlar da var; Stanford 

Üniversitesi’nden Evgeny Morozov’a göre 

“sosyal ağların rolü abartılıyor ve bahsedildiği 

kadar etkisi yok. Devrim falan yok. 2009’da 

İran’daki seçimlerde de bir twitter devrimi 

gerçekleşmişti ancak başarısız oldu. Neden? 

Twitter o dönemde yeterince popüler değil 

miydi?” 

DİJİTAL AKTİVİZM 

Bilal EREN 

İnternet henüz “internet” olmadan önce 

Pentagon ile birkaç üniversite arasında bir 

proje iken “ARPANET” Projesinde çalışan 

akademisyen ve öğrenciler BBS’lerde bir 

yandan bilim kurgu ve siber-punk muhabbeti 

yapıyor diğer yandan kriptolu bilginin 

özgür dolaşımını savunuyor ve “hacktivist” 

faaliyetler yürütüyorlardı. Yani bir anlamda 

“dijital aktivizm” yapıyorlardı. “Dijital 

aktivizm”, yani siyasal pratiklerin enformasyon 

ağlarında uygulanışı son dönemin önemli 

fenomenlerinden biri. İnsanlar kendilerini 

sanal olarak Tahrir, Gezi, Frankfurt 

meydanlarında gösteriyor, Facebook’ta 

politik gruplara katılıyor, Youtube’da videolar 

paylaşıyor ve Twitter’da anlık gelişmeleri 

aktarıyor. Veya Dijital Aktivizm sayesinde 

Wikileaks’in yayınladığı belgeleri, hükümetler 

5





ABSTRACTS 

MEDIATIC ORIENTALISM: CULTURAL 

EXPLOITATION 

Yusuf KAPLAN 

We are living in an age of media. We can define 

the media age as the “age of pornography”, 

as well. The term “pornography” implies the 

closing of perception channels. What closes 

our perception are the media themselves 

and the language they use and the types of 

relationships they build with the viewers: 

as the media which once emerged as 

communication tools turned out to become 

“the sites of struggle”, in Stuart Hall’s accurate 

conceptualization, the media age alienated 

media from being communication tools. It 

transformed them into tools of “pornography” 

enticing masses by aesthetical means. The 

media, in Habermas’ saying, have turned into 

“hegemonic tools” whereby global power elites 

and economical-political-cultural interest 

groups both legitimize and corroborate their 

powers and interests through complicated 

and vicarious means and methods. And at 

the current state, they have become means 

of patrol for new-exploitation far worse than 

academic orientalism. Therefore the lack of 

communication in the age of media is the 

biggest problem. 

A DRAMA of CENTURY IN BOSNIA 


The bloody war which took place through the 

end of 20th century was the most grievous 

revenge for the Bosnians. They couldn’t believe 

that they were having these calamities in the 

very middle of an era in which such concepts as 

democracy human rights and humanism were 

glorified. Firs,t they asked themselves how 

that could happen in that age. Furthermore, 

all these happened at the very center of 

Balkans known as the backyard of Europe. 

And it happened just in front of the world. 

This identity, which the West couldn’t stand 

and tried to demolish not only by remaining 

indifferent, but also by allying with Serbians 

and Croatians, once again found its owner in 

a different tone under its green broadcloth 

as the things got worse for the attackers. The 

Bosnians realized that these were happening 

to them just because of this identity of theirs. 

Chetniks and Ustashas were attacking them 

saying that “they were Muslims” regardless 

of their language and kinship. Because they 

were rightfully associating being Bosnian with 

being Turkish and Muslim. 

THE UNSUSTANTAINABLE SOCIO-POLITICS 

OF QOUPD’ETAT IN EGYPT 

Can ACUN 

Among the most forthcoming reasons behind 

the public rebellion against Mubarak and 25th 

Jan. 2011 Revolution are political factors along 

with socio-economical problems and income 

inequalities. More than a million demonstrators 

gathering at the Tahrir square started the riot 

shouting slogans like “bread, freedom, social 

justice, human pride”. However, it didn’t take 

long for these expectations to turn into an 

even larger hatred. Unattainable expectations 

were used as a matter of opposition against 

6





the President Muhammed Mursi by the 

secular-liberal opposition circles controlling 

most of the media along with fülul (remnants 

of the old regime) thereby cultivating the 

minimum conditions for coupd’etat. However, 

the actors of the coup were then faced with the 

challenge to stand up to the hatred they once 

provoked. Introduced as an evolution, the 3rd 

July Coup faced with an unexpected resistance 

thus dragging Egypt into a chaotic and violent 

turmoil. In spite of astronomic amount of aids 

coming from Gulf countries, the actors of coup 

proved themselves unable to devise a wellestablished 

financial plan rather than saving 

the day and faced with a lot worse crisis when 

compared to the Mursi era. 

indestructable image of the U.S. and hidden 

connections. On the other hand, there are 

some others with different views; according 

to Evgeny Morozov from Stanford University 

“the role of social networks are exaggerated 

and they don’t have such an impact. There is 

no such thing as revolution. There was once a 

Twitter revolution during the 2009 election in 

Iran, but it failed. Why? Wasn’t Twitter popular 

enough then?” 

DIGITAL ACTIVISM 

Bilal EREN 

Once when Internet was not the Internet it 

is now, when it was just a network among 

Pentagon and a few universities, academicians 

and students working under the “ARPANET” 

Project were talking about science-fiction and 

cyber-punks over the BBS and also defending 

the free flow of cyrpted information as well 

as sustaining their “hacktivist” activities. In a 

way they were doing “digital activism”. “Digital 

activizm”, the practice of making policy 

on information networks, is a significant 

phonemenon of recent times. People can 

virtually demonstrate themselves as if they 

were in Tahrir, Gezi or Frankfurt squares, join 

in political groups in Facebook, share videos on 

Youtube and post instant messages on Twitter. 

Thanks to Digital Activism, it’s now possible to 

monitor the documents posted by Wikileaks, 

correspondences between governments, 

7





MEDYATİK ORYANTALİZM: KÜLTÜREL SÖMÜRGECİLİK 

Yusuf KAPLAN 

Araştırmacı-Yazar 

Çağımız, medya çağı. Medya çağı’nı, 

“pornografi” çağı olarak da adlandırabiliriz. 

Burada “pornografi”den kastettiğim şey, algı 

kapılarının kapanmasıdır. 

Algı kapılarının kapanmasına yol açan şey, 

bizatihî medyalar ve bu medyaların dili, 

izleyiciyle kurdukları ilişki biçimleridir: Medya 

çağı, iletişim araçları olarak doğan medyaların, 

Stuart Hall’ün yerinde tanımlamasıyla, 

“mücadele mahalli”ne (site of struggle) 

dönüşmesiyle birlikte, medyaları, iletişim 

araçları olmaktan uzaklaştırdı. Kitleleri, estetik 

yöntemlerle ayartan “pornografi” araçlarına 

dönüştürdü. O yüzden Jean Baudrillard, 

Irak işgali sırasında, “Irak’ta savaş olmadı. 

Tanık olduğumuz şey, ayartıcı bir medyatik 

gösteri”ydi, demişti. 

Medyalar, artık Habermas’ın deyişiyle, küresel 

güç odaklarıyla, ekonomik-siyasî-kültürel çıkar 

çevrelerinin, karmaşık/dolayımlı yöntemlerle 

güçlerini ve çıkarlarını, hem meşrûlaştırdıkları 

hem de pekiştirdikleri “iktidar-kurma 

araçları”na dönüştü. Ve geldiğimiz noktada 

yeni-sömürgeciliğin akademik oryantalizme 

rahmet okutacak keşif kollarına dönüştü. O 

yüzden medya çağında iletişimsizlik en büyük 

sorun. Bu yazıda, medyatik oryantalizmin 

nasıl yeni/kültürel sömürgeciliğin keşif 

koluna dönüştüğünü çeşitli açılardan ve 

medeniyetler tarihine açılarak, derin nefes 

alarak tartışacağım. 

Modernliğin bütün dünyaya çeki düzen 

vermeye başladığı üç yüzyıldan bu yana başka 

bir dünyanın eşiğine fırlatıldık, bütün insanlık 

olarak. Batı uygarlığının modernlikle birlikte 

geliştirdiği meydan okuma, medeniyetlerin, 

dinlerin, toplumların, hatta bir toplum içindeki 

etnik azınlıkların birbirleriyle ilişkilerini alt 

üst etti. Sadece birbirleriyle değil, birbirlerinin 

zihinleriyle, kültürleriyle, hatta kendileriyle, 

kendi kültürleriyle ilişkilerini de tepe taklak 

etti. 

Yaşayan en büyük tarihçi, William McNeill 

medeniyetlerin tarih boyunca birbirleriyle 

karşılaşma-buluşma biçimlerini incelerken, 

ilk kez Batı tecrübesiyle birlikte medeniyetler 

arasındaki ilişkilerin mahiyet değiştirdiğine 

dikkat çeker. Batı tecrübesi’nin ilk “küresel” 

örneği olarak Grek tecrübesini görür. Ve 

yaptığı tespit bu yazıda söyleyeceğimiz her 

şeyin şimdiden neden tartışılması gerektiğini 

de gösteren, gözler önüne seren bir tespittir. 

Şöyle der McNeill: Greklerin dünya sahnesine 

çıkmaları, dünyanın dengesini değiştirmiştir. 

İşte her türlü oryantalizm biçimlerinin 

kökenlerini, pagan uygarlığın biricik örneğini 

oluşturan Grek ve Roma tecrübelerinin 

başka kültürlerle, dinlerle ve medeniyetlerle 

kurdukları ilişki biçimlerinde bulabiliriz. 

Kısa Bir Medeniyetler Tipolojisi 

Geliştirdiğim üçlü medeniyetler tipolojisinin 

üçüncüsünü oluşturan pagan uygarlığın tarih 

8





sahnesine çıkış biçimi ve diğer medeniyetlerle 

karşılaşma biçimleri, hem genelde Batı 

uygarlığının diğer medeniyetlerle neden 

yıkıcı ilişkiler kurduğu meselesinin hem de 

özelde oryantalizm sorununun anlaşılmasında 

önemli ipuçları sunabilir bize. 

1-Vahiy Medeniyeti 

Çok özlü bir şekilde özetlemek gerekirse, birinci 

tip medeniyetler, vahiy medeniyetleridir: 

Hz. Adem’den Hz. Peygamber’e (sav) kadar 

süregelen vahiy medeniyetinin yolculuğu, iki 

temel sütun üzerinde/n yükselir: Birincisi asıl 

/ yaratıcı ruh; ikincisi de usûl / kurucu iradedir. 

Medeniyetimizin bu iki kurucu ilkesini tevhid 

akidemizin iki temel sütununda görebiliriz: 

Ulûhiyet Sütunu ve Nübüvvet Sütunu. Bu 

iki sütun, Fussilet sûresinin 53. âyetinde 

zikredilen enfüs ve âfâk yolculuklarında nefis 

bir şekilde karşılığını bulur. Asıl / yaratıcı ruh, 

vahiy tarafından oluşturulur ve dikey eksene 

denk gelir. Dikey eksen, hakikatin özünü 

sunar bize. Dikey eksen eşittir enfüs’tür. Usûl 

/ kurucu irade ise, peygamberler tarafından 

oluşturulur ve yatay eksene denk gelir. Yatay 

eksen eşittir âfâk’tır. Ancak usûl’ün kaynağı, 

asıl’dır. Asıl yani vahiy, hakikatin özüne nasıl 

ulaşabileceğimizin ilkelerini sunarken; usûl 

yani bizatihî Hz. Peygamber (sav), hakikatin 

özünün nasıl söze ve hayata dökülebileceğinin 

yöntemini sunar bize. 

Vahiy / asıl, hakikatin dil’ini; usul / Hz. 

Peygamber de hakikatin hayat hâline gelmesini 

mümkün kılacak üstdili oluşturur. Dil, din’in 

hayat sunması; üstdil ise dinin hayat olması ve 

herkese hayat sunmasıdır. Başka bir ifadeyle, 

din’in dayandığı “dil”, hayat’ın hakikatinin ve 

hakikatin hayatının hayat kaynağıdır. Üstdil / 

Hz. Peygamber (dolayısıyla Sünnet-i Seniyye) 

ise, dinin hayatiyet kaynağıdır. Özetle, Vahiy, 

Mekke sürecinde Müslüman “dil”i, şahsiyeti, 

idraki, kısaca çağrı’yı inşa eder; Medine 

süreci’nde yer’ini bulur, çağ’ını kurar. İkisinin 

toplamı bize medeniyeti verir. Medeniyet, 

Sünnet-i Seniyye’de tezahür eder, ete kemiğe 

bürünür. Hayatiyetini yani üstdilini, usulünü, 

yer’ini, Medine’sini yitiren bir din, hayat’ını, 

dil’ini, idrakini, çağrı’sını, Mekke’sini de 

yitirmekten kurtulamaz. 

2-Kadîm Medeniyet/ler 

İkinci tür medeniyet tipi, “hikmet” 

geleneklerine dayalı kadîm medeniyet tipidir: 

Dünyanın doğu coğrafyasında Hinduizm, 

Budizm, Taoizm, Şintoizm ve Konfüçyanizm; 

Batı coğrafyasında ise kadim Afrika ve Amerika 

medeniyetleri bu ikinci tür medeniyetlerin 

başlıca örnekleridir. Bu medeniyetler, yalnızca 

kozmos’u, fizikötesi dünyayı / dikey ekseni 

eksene alırlar ve fizik dünyayı / yatay ekseni 

ihmal ederler. Yani hikmet geleneklerine 

dayalı medeniyetler tek boyutludur. 

3-Pagan Uygarlık/lar 

Üçüncü tip “medeniyet”ler pagan uygarlıklardır. 

Bunlar da, fizik dünyayı / yatay ekseni 

eksene alırlar ve fizikötesi dünyayı, insanın iç 

dünyasını, ruhunu imha ederler. Bu uygarlıklar 

da tek boyutludur. Pagan tecrübeler, ifrat / 

abartı (bu dünyanın abartılması); hikmet 

tecrübeleri ise tefrit / göz ardı (bu dünyanın 

göz ardı edilmesi) ekseninde var olmaya 

çalışırlar. 

Oysa vahiy medeniyetleri, hem fizik, hem de 

fizikötesi dünyayı mezceden, çok boyutlu 

medeniyetlerdir. O yüzden vahiy medeniyetleri 

kozmos fikrine dayanır ve denge esastır. Bu 

dünya ile öte dünya arasında, fizik dünya 

ile fizikötesi dünya arasında, ruh ile beden 

arasında, öz ile söz arasında, dil ile üstdil, 

enfüs ile âfâk arasında, dikey eksen’le yatay 

9





eksen arasında, çağrı ile çağ arasında “Mekke 

süreci” ile “Medine süreci” arasında dengeli 

ilişkiler kurulur. Biri ötekini yok etmez. Aksine, 

birinin varlığı ötekinin de teminatıdır. Nasıl 

ruh olmadan beden olmazsa, aynı şekilde fizik 

olmadan da metafizik olmaz, var olamaz. 

Oryantalizmin Kökenleri 

İşte pagan uygarlıkların bu temel yapılarından 

ötürü, diğer medeniyetlerle kurduğu 

ilişkiler, aslında oryantalizmin de kaynağını 

oluşturmuştur. Pagan uygarlıkların yapıları, 

salt epistemolojiye yani kuru bilgi’ye ve 

bilgilenmeye; dolayısıyla çatışmaya; hikmet 

geleneklerinin yapıları salt fenomenolojiye 

/ şahsî tecrübeye; yani “hiçliğe”; vahiy 

medeniyetinin yapıları ise “varoluş”a (hakkal-yakîn’e 

/ ontolojiye) dayalıdır. 

Pagan uygarlıklar, salt fizik gerçekliği eksene 

aldıkları için, pagan toplumların oluşum süreci 

oryantalizmin tarihî ve kültürel kökenlerini 

anlamak bakımından oldukça önemlidir. 

Burada üstad Bediüzzaman’ın imajinatif 

terminolojisini kullanarak tartışmayı 

sürdürecek olursak... Pagan toplumlar, 

mülk âlemi üzerinde verilen mücadelenin 

sonucudur. Önce ekonomik mülk ele geçirilir; 

sonra bu ekonomik mülk, askerî mülk’e 

dönüştürülür. Antik Yunan’da kolonilerin, 

antik Roma’da ise garnizonların kurulması 

bu şekilde gerçekleşmiştir. Askerî mülkü ele 

geçiren koloniler, diğer kolonilerle çatışırlar ve 

onlar üzeriden egemenlik / melik’lik kurarlar. 

Girit’te Mikenler ve Minoslarla başlayan, 

Greklerde kıvamını bulan pagan uygarlığın 

diğer medeniyetlerle ilişki biçimi iki 

temel strateji üzerinden işleyegelmiştir: 

Önce asimilasyon / eritme; sonra da eğer 

asimilasyon başarısızlıkla sonuçlanırsa 

eliminasyon’a / yok etme’ye başvurma. 

Greklerde, Romalılarda, Avrupalılarda ve en 

son Amerikan tecrübesinde gördüğümüz 

başkalarıyla ilişki kurma biçimi sırasıyla bu iki 

strateji üzerinden gerçekleşegelmiştir. 

Oryantalizmin Görünümleri 

Buradan oryantalizme giriş yapabiliriz yavaş 

yavaş. Oryantalizm, bir öteki icat ederek, 

kendi varlığını meşrûlatırma, böylelikle 

kendi kimliğini öteki üzerinden icat etme 

çabasıdır. Oryantalizmin zihninin dili, Avrupamerkezciliktir: 

Her şeye, Avrupa-dışındaki 

bir olguya ya da dünyalara, dinlere, kültürlere 

ve medeniyetlere de yalnızca Avrupalı 

gözlüklerle, perspektiflerle bakma çabasıdır 

bu. 

Daha masumane görünen oryantalizm tanımı 

şöyledir: Başka kültürleri inceleyerek, o 

kültürlerin bilgisine ve birikimlerine ulaşmak; 

o kültürleri Avrupa-merkezci zihin kalıplarıyla 

silbaştan kodlamak, formatlamak; böylelikle 

tanınamaz hâle getirmektir oryantalizm. 

Başka bir deyişle, bir öteki icat etmek ve bu 

öteki’ni, neyse o olarak değil, Avrupalıların 

işine nasıl geliyorsa öyle resmetmek, tasvir 

ve tarif etmek, dolayısıyla büsbütün tahrif 

edilmiş, tamamıyla hayal mahsulü bir öteki 

olarak icat etmektir. 

Burada oryantalizmin mantığı ikili karşıtlıklar 

üzerinden işler / işletilir: Merkez-çevre; uygarbarbar; 

Batı-diğerleri; efendi-köle; gelişmişgelişmemiş; 

ileri-gerikalmış vesaire. 

Önce sözümona akademide başlayan 

oryantalizm, daha sonra başta resim sanatı 

olmak üzere bütün sanatlara ve bu arada 

sinema, gazete ve televizyona da aynen sirayet 

10





etmiştir. Oryantalizm, Cemil Meriç’in deyişiyle, 

sömürgeciliğin keşif kolu değildir sadece; aynı 

zamanda, keşfedilmemiş kıtaların, dünyaların, 

hakikatlerin üzerinin de ayartıcı yöntemlerle 

sonsuza dek örtülmesi çabasıdır. 

Batı’daki oryantalizm projesi, yalnızca diğer 

kültürlerin ve medeniyetlerin kontrol ve 

kolonize edilmesinde önemli bir öncükolu 

işlevi görmekle kalmamış; daha önemlisi 

de, bütün diğer dinlerin ve medeniyetlerin 

hakikatlerinin neyse o olarak görülebilme, 

neyse o olarak keşfedilebilme ve neyse o 

olarak yeni koridorlar açabilme imkânlarını 

da iptal etmiştir. 

Bu açıdan, sömürgeciliğin keşif kolu olma 

çabası, aslında masumane bir çaba olarak 

bile görülebilir. Oryantalizm projesinin asıl 

tehlikeli yanını, başka kültürleri Avrupamerkezci, 

dolayısıyla seküler perspektiflerle 

tahrif etme, tarümar etme, tanınamaz hâle 

getirme yanını göremiyoruz maalesef. 

Oryantalist proje, başka dinlere, medeniyetlere 

ve kültürlere sahici, sahih şekillerde nüfûz 

edebilme imkânlarını berhava etmiş, yok 

etmiştir. Eğer oryantalizm iyi tanınamaz ve 

tuzakları iyi görülemezse, başka dinlerin ve 

medeniyetlerin insanlığa kendi aslî dinamikleri 

ve kendi özgün usûlleri açısından esaslı şeyler 

sunabilme imkânları hiçbir zaman mümkün 

olmaz, olamaz. 

Medyatik Oryantalizm: Yeni-Sömürgecilik 

Oryantalizm, günümüzde klasik / akademik 

evresini çoktan tamamladı: Şu an medyatik 

oryantalizm olarak adlandırdığım, 

birincisinden daha tehlikeli, birincisine 

rahmet okutacak ürpertici bir dil kullanan 

yeni bir oryantalizmle karşı karşıyayız. 

Klasik oryantalizm, açık sömürgecilik ve 

açık-emperyalizm döneminin çocuğuydu. Şu 

an açık-sömürgecilik de, açık-emperyalizm 

de fiilen bitti. Yeni-sömürgecilik ve yeniemperyalizm 

olarak adlandırabileceğimiz yeni 

bir oryantalizm biçiminin tam ortasındayız. 

Yeni-oryantalizm, kültürel sömürgecilik veya 

kültürel emperyalizm biçiminin motorudur. Ve 

başlıca araçları da gazete, televizyon ve sinema 

gibi kitlesel ve küresel “iletişim” araçlarıdır. Bu 

araçlar, gerçekte iletişim araçları değil, iletişimi 

imkânsızlaştıran, buharlaştıran, insanlık 

tarihinde en büyük iletişimsizlik sorununun 

yaşanmasına yol açan güç ve hâkimiyet kurma; 

kurulan hâkimiyeti pekiştirme ve yayma 

araçlarıdır. 

İşte yeni-oryantalizm, bu noktada, bu araçlar 

/ medyalar vasıtasıyla, eski sömürgeciliğin 

ve eski emperyalizmin gördüğü işlevleri, 

daha örtük, daha görünmez, daha ayartıcı ve 

bütün bu nedenlerden ötürü de daha tehlikeli 

şekillerde Batı uygarlığının, Batılı seküler 

duyma, düşünme, yaşama biçimlerinin 

kodlarını küreselleştirmekte ve derinlemesine 

yaymakta tam anlamıyla “gizli silahlar” olarak 

kullanılıyor. 

Bu gerçeği cins bilim felsefecisi Paul Feyerabend, 

özlü bir dille çok güzel özetlemiştir: “Batı 

uygarlığı, dünya üzerinde kurduğu hâkimiyeti 

iki şeye borçludur: Reklâm / medya ve silah.” 

Sonuç: Medyatik Oryantalizmle Nasıl 

Mücadele Edilmeli? 

Medyatik oryantalizm olarak tarif ettiğim 

yeni-oryantalizmle mücadele edebilmek 

11





klasik oryantalizmle mücadele etmekten daha 

da zorlaşmıştır. Ama yeni-oryantalizmle başa 

çıkabilmek için iki temel öneride bulunmak 

istiyorum. 

Birincisi, mevcut bütün medyalarda toplumun 

bütün kesimlerine ve bütün dünyaya hitap 

edebilecek ölçekte varlık gösterebilmek. 

Özellikle sinema ve televizyonda bu anlamda 

çok büyük boşluk var; hem Türkiye’de, hem de 

İslâm dünyasında. 

yol alabilmemizin yolu, kendi asıl’larımız 

doğrultusunda kendi medyalarımızı, 

medyalarımızın dilini kurmaktan geçer. 

Mevcut çatışmacı, seküler medyalarla bir yere 

gidemeyiz. Kendi ayağımıza kurşun sıkmış 

oluruz sadece. 

Medyada varlık gösteremediğimiz, ardından 

bu medyaları dönüştüremediğimiz sürece 

bu dünyada varlık gösteremeyeceğimizi, 

varlığımızı sürdürmekte bile zorlanacağımızı 

henüz tam anlamıyla idrak edebildiğimizi 

söyleyemeyiz. 

İşin ilginç tarafı şu: Medyada varlık göstermek 

ve medyayı kendi aslî dinamiklerimiz / dilimiz 

ve usullerimiz / üstdilimiz doğrultusunda 

dönüştürmek arızî bir çabadır. Sadece medyada 

yapılacak işlere bel bağlayamayız: Çünkü 

medyanın diline, seküler Batı uygarlığının 

çatışmacı, nesneleştirici, hiçleştirici, narkoz 

etkisi yapıcı, uyuşturucu dili hükümfermâdır. 

Asıl yapılması gereken iş, ikinci “iş”tir: Dünyaya 

vahyin ekseninde işleyen kendi medeniyet 

fikrimizi sunabilmektir. Din, hayat kaynağıysa; 

medeniyet, dinin hayatiyet kaynağıdır. 

Hayatiyetini yitirmiş bir dinin, hayat’ını idame 

ettirebildiğinden sözedilemez. 

Dolayısıyla, medya bir medeniyet meselesidir. 

Her medeniyet kendi medyasını kendi 

dünya ve hayat tasavvuru çerçevesinde 

geliştirir. Bizim de yeni-sömürgecilik olarak 

tanımladığım medyatik oryantalizmle 

mücadele edebilmemizin ve kendi medeniyet 

dünyamızın inşasına doğru sahici bir şekilde 

12





13





BOSNA’DA YÜZYILLIK DRAM 


Sakarya İl Kültür ve Turizm Müdürü 

“Biz dünyanın en karmaşık insanlarıyız. Tarih, 

bize yaptığı şakayı hiç kimseye yapmamıştır. 

Düne kadar olduğumuzu bugün unutmak 

istiyoruz. Benimsenmemiş, kopmuş, şaşkın bir 

halde yarı yolda kalakalmışız. Gidecek yerimiz 

de kalmadı artık. Tıpkı göl olmak için çok 

küçük, toprağın içmesi içinse çok büyük olan, 

bir taşma sonucu ana nehirden kopan bir dere 

gibiyiz. Ceddimiz ve gözden düşme suçluluğu 

yüzünden duyduğumuz belirsiz bir utancın 

etkisi altında geriye bakmak istemediğimiz, 

ileride de bir şey göremediğimizden, herhangi 

bir karar almak korkusu içinde zamanı 

durduruyoruz. Kardeşlerimiz gibi, göçmenler 

de bizimle alay ediyorlar. Bizse, gurur ve 

nefretimizle övünüyoruz. Muhafazakâr olmaya 

çalışırken, kendimizi öyle bir yitirdik ki, artık 

ne olduğumuzu kendimiz bile bilmiyoruz. Bu 

ölü halimizi sevmiş olmamız ve bu durumdan 

kurtulmak istemeyişimizden ötürüdür 

mutsuzluğumuz. Oysa her şeyin olduğu gibi, 

bu sevginin de ödenmesi gereken bir bedeli 

vardır.” 1 

Bosna’nın yetiştirdiği ünlü romancı Mehmed 

Selimoviç, Osmanlı’nın Bosna topraklarından 

ayrıldıktan sonra Boşnakların yaşadığı 

coğrafyanın ve tarihin doğal bir sonucu 

olarak içine düştüğü atmosferi özetleyen bu 

veciz sözleri, bir Mevlevî şeyhi olan Ahmed 

Nureddin’le konuşan Hasan’a söyletir. Sanki 

yüzyıllık tarihin bir özeti gibidir. Gerçekten 

de Balkanlar hakkında kalem oynatan 

bazı tarihçilerin “barut fıçısı”, bazılarının 

“kaynayan kazan” olarak tanımladığı bölgenin 

olaylardan etkilenen en mazlum halkı 

Boşnaklardır. Osmanlı’nın bölgeden zoraki 

olarak çekilmesiyle birlikte en çok onlar 

yerlerinden edilmiş, Yugoslavya döneminde 

ikinci sınıf vatandaş yerine konularak en çok 

onlar sarsılmıştır. Balkan mozayiğinin rengi 

diğerlerinden daha ön plana çıkan bu milleti, 

uzun yıllar kimliklerinden bile mahrum olarak 

yaşamış, gelişmelerden ister istemez en çok 

onlar zarar görmüşlerdir. 

Selimoviç’in kişisel hayatından Boşnakların 

yazgısını okumaya devam edelim. Ünlü 

romancının kaleme aldığı “Derviş ve Ölüm’ü 

Neden Yazdım, Nasıl Yazdım?” yazısında 

şöyle anlatılır başından geçen trajik hadise: 

“1944 yılı sonlarında Partizan ve Tuzla Askerî 

Bölge Komutanlığı’nda subay olan en büyük 

ağabeyim, üçüncü Kolordu Askerî Mahkemesi 

kararıyla kurşuna dizildi. Şehirdeki afişlerde, 

Şevki Selimoviç’in, Halk Malları Genel 

Müdürlüğü’nün deposundan bir yatak, bir 

dolap, sandalye ve buna benzer ufak tefek 

şeyler çaldığı için idama mahkûm olduğu 

ilân edilmişti. Sanık, meşhur bir Partizan 

ailesinden olduğu için karar da bu denli sert 

olmuştu. Böylece devrime karşı ailemizin 

derin bağlılığı ve hayranlığı aleyhimize döndü 

ve biz uğrunda mücâdele verdiğimiz devrimin 

kurbanları olduk. İdama mahkûm olan 

ağabeyim, bütün eşyaları Hırvat militanlar 

tarafından talan edilmiş boş bir evde, bir şans 

eseri olarak esir kampında hayatta kalabilmiş 

14





olan hanımının Tuzla’ya dönüşünü bekliyordu. 

Şevki’nin idam edildiğini duyduğum zaman 

şok oldum. Hiçbir şey yapmadan elim kolum 

bağlı günlerce yattım ve sadece durmaksızın 

ağladım. Birkaç gün sonra ağabeyimi idama 

götüren Gizli Polis Örgütü’nün şoförü bana 

ondan bir haber getirdi. Şevki idamdan önce 

son derece sakinmiş. ‘Benim suçsuz olduğumu 

Meşa’ya (Mehmed) söyle’ demiş. Onun suçsuz 

olduğunu biliyordum, hatta hâkimler de başka 

türlü düşünmüyorlardı. Şoför onun nereye 

gömüldüğünü bana söyleyemedi. Halen de 

onun mezarının nerede olduğunu bilmiyorum. 

Bu inanılmayacak derecede kör ve aptalca 

düzenlenmiş olay, ailemin bütün fertlerinin 

hayatında bir dönüm noktası oldu: Hepimiz 

hiç beklenmeyen şeylerle karşı karşıya 

olduğumuzu fark ettik.” (Derviş ve Ölüm, s. 

5–6) 

Yukarıya bir paragrafını aldığımız Derviş ve 

Ölüm romanında anlatılan olayın, yazarının 

hayatıyla da doğrudan doğruya bir ilgisi vardır. 

Zaten Selimoviç bu romanını da etkisinden 

kurtulamadığı bu olay üzerine yazmaya başlar 

ve 1966 yılında yayımlar. Romandaki Mevlevî 

şeyhi kendi doğruları üzerinde kurulu mesut 

dünyasında yaşarken ve olaylar karşısında 

hep seyirci kalırken, hiç beklenmedik bir 

anda kardeşinin öldürülmesiyle karşı karşıya 

kalır. Ve birden dünyası kararır, umduğunu 

bulamayarak onun için her şey alt-üst olur. 

Bir anda çekilmez hale gelen hayat onu kaçtığı 

şeylerle adeta hesaplaşmaya zorlar. Bu kez 

öfkeye kapılıp isyan duygularının kabarmaya 

başladığı görülür. 

Selimoviç’in romanındaki veya kişisel 

hayatındaki bu önemli anekdot, aynı zamanda 

Boşnakların hayatıyla ve kaderiyle de doğru 

orantılıdır demek mümkün. Kitabın satır 

aralarından bu milletin bir dönem çektiği 

acıları ve sıkıntıları okuyabiliriz. 

Bir Uyanışın Tarihi 

Mehmed Selimoviç’in kişisel olarak yaşadığı bu 

olay kendisi ve ailesi için bir “dönüm noktası” 

olurken, son yüzyıl boyunca yaşadıkları ve 

başlarına gelenler dolayısıyla da Müslüman 

Boşnaklar için bir uyanışın, silkinişin 

başlangıcı olmuştur. Partizan’ın Selimoviç 

ailesine yaptığı ile Avrupa dünyasını arkasına 

alan Sırp ve Hırvatların Boşnaklara yaptığı 

arasında pek çok noktada paralellik vardır. 

Osmanlı’dan sonra Bosna’nın uzun yıllar 

baskıcı rejimler tarafından yönetildikten 

sonraki uyanışını ve Boşnakların dirilişini, 

Selimoviç’in yazdıklarının satır aralarında 

buluyoruz. Sırplar ve Hırvatlar, Boşnaklar’ın 

Müslüman oluşunu tarih boyunca hiçbir 

zaman içlerine sindirememiştir. Laik 

Boşnaklar, Mareşal Tito zamanında Partizan 

üyesi olsalar bile, Osmanlı’nın mayaladığı 

onların kimliğini aileleri ve isimleri ele 

veriyordu. Zaman zaman isimlerini “nötr” hale 

getirseler dahi, anne ve babalarının kimlikleri 

bu sefer karşılarına çıkıyordu. Olmadı, 

vicdanları rahatsız ediyordu onları. Şunu da 

belirtmek gerek ki, Müslümanlığını yüksünen 

bazı Boşnaklar’ın Türklere tariz olarak, “Bizim 

Müslümanlığımıza sebep sizsiniz, keşke 

sebep olmasaydınız!” diyenleri için de durum 

değişmedi. Sırf Hırvat ve Sırp kanı taşımadığı 

için her zaman potansiyel suçlu olarak 

görüldüler. Yaşanan son savaşta, Boşnak-Sırp 

veya Boşnak-Hırvat evliliklerinin bitmesini 

ve çoğunun cinâyetle sonuçlanmasını başka 

neyle izah edebiliriz. 

Müslüman Boşnakların yüzyıllardır heterojen 

bir yapı içerisinde yaşadıkları coğrafyada 

hasımları ile zaman zaman kanlı bir şekilde 

hesaplaştıkları bilinmektedir. 20. yüzyılın 

sonunda yaşanan kanlı savaş, Boşnaklar için 

tarihlerindeki en ağır bir hesaplaşma oldu. 

15





Demokrasi, insan hakları, hümanizm gibi 

kavramların yüceltildiği bir zamanda başlarına 

gelen musibetlere inanamadılar. Bu çağda 

bu olur mu diye düşündüler önce. Üstelik 

Avrupa’nın arka bahçesi olarak adlandırılan 

Balkanlar’ın orta yerinde vuku buldu bütün 

bunlar. Dünyanın gözü önünde gerçekleşti. 

Evet, herkesin gözü önünde meydana 

gelen bu savaşta Boşnaklar “Müslüman” 

kimliklerinin bilincine erdiler. Batı’nın bazen 

sessiz kalarak bazen de yardımcı olarak Sırp 

ve Hırvatlarla elbirlik yok etmek istedikleri, 

tahammül edemedikleri bu kimlik, aksine o 

toprakların yeşil çuha örtüsünde farklı bir tona 

bürünerek daha bir sahibini buldu. Boşnaklar 

başlarına gelenlerin sırf bu kimliklerinden 

ötürü olduğunun farkına vardılar. Çetnikler 

ve Ustaşalar onların diline ve soyuna 

bakmaksızın “Siz Türk ve Müslümansınız!” 

diye saldırıyorlardı. Çünkü haklı olarak 

yüzyılların uygulaması ile Boşnaklığı, 

Türklükle ve Müslümanlıkla eşitliyorlardı. 

Bosnalı Müslümanlara karşı yapılan bu zulüm 

ve işkence sadece son savaşta yapılanla sınırlı 

değil kuşkusuz. Yugoslavya döneminde de, 

hatta Osmanlı çekildikten sonra bölgeyi işgal 

eden Avusturya-Macaristan İmparatorluğu 

devrinde de aynı zulüm ve işkencelere 

defalarca maruz kaldıkları görülmüştür. 

Bunu, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı 

tarafından yayımlanmış 2 son dönem Osmanlı 

belgelerinden de periyodik olarak gün gün 

takip edebiliriz. 

Bosnalı Müslümanların yetiştirdiği, siyasi 

sıfatından daha çok düşünür yönüyle de öne 

çıkan Rusmir Mahmudçehajiç’in bu konudaki 

düşünceleri, Boşnakların yaşadıkları bölgede 

nasıl çetin bir sınavla karşı karşıya olduklarını 

gösteriyor bize: “Bosna, asırlar süren 

trajedisi içinde -insanoğlunun kökleşmiş 

iyimserliği sayesinde gelecekte yok olacağını 

ümit ettiğimiz- şer kuvvetlerinin kurbanı 

olmuştur. Dünyanın geleceği, Bosna’nın 

emsâli bulunmayan çok yönlü ruhanî 

kimliğini oluşturan etkenlerin ve ilkelerin 

gücüne bağlıdır. Bu ilkelerin farkında olmak, 

birçok insan için şu anda çok dar ve çok uzak 

görünen ‘dar kapı’yla özdeştir. Bu kapı, o kadar 

uzaktadır ki yolu bulmamızı sağlayan izler 

çok belirsizdir. Diğer seçenek, yokuş aşağı 

inen ‘geniş yol’dur. Fakat yücelere tırmanan 

dar yolun farkında olan ve varlıklarını her bir 

zerresi ile ona adamış bulunan küçük bir grup, 

Bosna’nın geleceğinin teminatıdır.” 3 

1991–92 yıllarında Bosna-Hersek 

Hükûmetinde başbakan yardımcısı olarak 

görev yapan ve daha sonra Saraybosna 

Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak çalışan 

Mahmudçehajiç soğukkanlı düşünen, olayların 

sıcaklığına kapılıp fevrî hareket etmeyen 

bir düşünür. 20. yüzyılın sonunda ülkesinde 

yaşanan savaşın nasıl çıktığını ve çıkartıldığını 

satır aralarına kadar bütün ayrıntısıyla 

bilmesine rağmen, o yine de -çoğu sağduyulu 

Müslüman Boşnak aydını gibi- “paradoks” 

olarak tanımladığı Bosna’daki farklı unsurların 

birlikte yaşamasına taraftardır: Bosna ve 

Boşnak siyasetinin yaşaması için gerekli 

şartın, Sırplar ve Hırvatlarla kurulacak diyalog 

olması büyük bir paradokstur. Bosna’daki 

Sırpların ve Hırvatların, Bosna ve Boşnak 

karşıtı planlar doğrultusunda kullanılıyor 

olmaları, onların dışlanmasını gerektirmez. 

Eğer onları dışlarsak, Boşnak siyasetini ‘kan 

ve toprak’ siyasetine indirgemiş oluruz. 

Boşnakların kimliklerine, İslâm’dan kaynak 

bulmaları gerektiği sonucuna varabiliriz; bu 

kaynak, İslâm’ın farklılık içindeki birliğe güç 

vermesini sağlayan bir stratejidir. Birlik içinde 

farklılığı kabul etmek, Boşnakların İslâm’la ve 

Bosna’yla olan bağlarını zayıflatmaz. Aksine 

gelenekler arasındaki ilişkinin farkında olmak, 

Boşnak maneviyatının temelini teşkil eder. 

16





İslâm karşıtı, Bosna ve Boşnak karşıtı güçlere 

karşı koymak için en iyi yoldur. Boşnak kimliği 

-kendine ihanet etmeden- Sırp ve Hırvat millî 

ideolojilerinin yansıması olamaz. Tamamen 

tepkisel bir Boşnak anlayışı, birbirinden 

farksız üç ideoloji arasındaki çatışmada en 

güçsüz kahramanı yaratarak bütünüyle tarihe 

karışacaktır. 4 

Bosna’da savaştan sonra, Aliya İzzetbegoviç’in 

başını çektiği ve Mahmudçehajiç’in de dile 

getirdiği heterojen yapı içerisinde birlikte 

yaşama düşüncesi oldukça geniş taraftar 

bulmuştur denebilir. Savaş yıllarıyla ilgili 

notlarını kitaplaştıran Doktor Kerim Luçareviç 

de, Saraybosna’nın dört yıl boyunca dünya 

güçleri tarafından tecrit edildiği ve buna 

rağmen yüzyıllardır birlikte yaşadıkları Sırp 

ve Hırvatlarla aynı toprakları paylaşarak 

yaşamaya devam edeceklerini söyler ve 

Bosna’da “herkesin kendine göre bir şarkı” 

bulabileceğini ifade eder: Saraybosna çok 

pencereli, her penceresinde Bosna ile ilgili 

bir şarkı söyleyen genç kızların bulunduğu 

ve dünyadaki herkesin kendine göre bir 

şarkı bulabileceği geniş uzun bir evdir. 

Alifakoviç’ten küçük Aliya’yı anlatan, hatta 

İspanyol Musevileri hakkında şarkılar da var. 

Doğu ve Batı Saraybosna’da buluşmaktadır. Bu 

uzun evin pencerelerinde şarkı söyleyen ne 

kadar kız varsa, Saraybosna’yı anlatan kalın 

tarih kitaplarında da o kadar sayfa vardır. 5 

Genç Müslümanlar Teşkilatı üyesi ve Aliya’nın 

mücâdele arkadaşı Münir Gavrankapetanoviç 

ise, yaşanan son savaşı Boşnaklar için var 

olmak veya yok olmak savaşı olarak görür. 

Muazzam bir askerî gücü durdurarak bir 

mucize gerçekleştiğini söyleyen yazar “Savaş 

Günlüğü”nde şunları kaydeder: Boşnakların 

direnişi düşmanlarında şaşkınlık ve korku 

oluşturdu. Dünya ise hayretler içinde kaldı. 

Bütün teşhis ve tesbitler Bosna’nın çok yakında 

tamamen çökeceğini söylerken, nasıl oldu da 

Boşnaklar direnebildiler? Hâlbuki o arada 

hem düşmanımız hem de dünya gözlemcileri, 

kendi adını tesbit etmeye hiç ara vermemiş 

şerefli bir milletin yaşadığı Bosna’ya en kritik 

anlarda dahi yardımını esirgemeyecek Allah’ın 

var olduğu temel gerçeğini unutmuşlardı. Tüm 

bunlara istinaden Müslüman Boşnak milletinin 

olup bitenlerden ebedî bir ders alması 

gerekir. Bütün ümitlerimizi, kurtuluşumuzu 

ve geleceğimizi Allah’ın birliğine inanmakla 

ve insan soyunun ancak bununla var 

olabileceğini, en yüce ahlâkî değerleri 

yaşamakla kazanabileceğini bilmemiz 

lâzımdır. Boşnaklar bağımsız, hür, demokrat, 

federal, çok dinli, çok uluslu modern Bosna- 

Hersek Cumhuriyet devleti arzulamaktadırlar. 

Bu ideal ve şartlardan başka seçenek yoktur. 6 

Bakir Tanoviç yazdığı kitaplarla, yönettiği 

filmlerle ve politikacı yönü ile tanınan 

Boşnakların yetiştirdiği önemli bir figür. Savaş 

yıllarında Aliya ile düşmana karşı omuz omuza 

mücâdele eden yaşayan önde gelen aydınlardan 

biri. Kendisi ile yapılmış bir konuşmada 

Bosna’da gerçekleşmesini istediği bir hayâli 

anlatıyor: Boşnaklar, 20. yüzyıl boyunca 

farklı şekillerde dinlerinden vazgeçmeye, 

kimliklerini değiştirmeye zorlandılar. Sırp, 

Hırvat, Hıristiyan olmaya ya da yok olmaya. 

Bunu, Avusturya İmparatorluğu’ndan 

Yugoslavya’ya kadar tüm rejimler farklı 

metodlarla yaptılar. Bugün buna teslimiyet 

gösteren pek çok insan var. Belki başka bir 

neslin gerçekleştireceği şey benim isteğim, 

bazı Boşnaklarda kendi Boşnak milliyetine 

ve İslâm kimliğine inancın geri dönmesidir. 

Hıristiyan Batı ve onların İslâm fobilerinin 

baskılarına inat Bosna’da var olabilmemizdir. 7 

Kim bilir, Tanoviç ve savaşı en acımasızca 

yaşamış daha nice Müslüman Boşnak aydının 

hayâli gün gelir gerçekleşir! 

17





Son savaşta yaşanan trajik olayları, üç yıldan 

fazla bir zaman Avrupa’nın kendi bahçesinde 

akla hayâle gelmedik ölüm makinelerinin 

işletilmesini, Bosnalı Müslümanların önde 

gelenleri bir “ibret” olarak değerlendiriyor. 

Bilhassa yetmiş yıllık Yugoslavya döneminde 

dejenere olmuş kendi kimliklerine dönme ve 

değerlerine sahip çıkma bakımından “hayırlı” 

olarak da görüyorlar. 

Direniş Mucizesi 

Aliya 1992–95 savaşını anlatırken, hafızalarda 

hep diri kalacak olan şeyin, özet olarak halkın 

gösterdiği “direniş mucizesi” olduğunu söyler. 

Ayrıca Avrupa’nın en donanımlı dördüncü 

büyük ordusunu durdurmayı başardıklarını, 

aynı zamanda özgür toprakların azami bir 

bölümünü, büyük şehirlerin ekseriyetini 

savunduklarını, 65 askerî fabrikada silah 

imâl ettiklerini, kendilerine uygulanan silah 

ambargosunu delerek bunların büyük bir 

kısmını İslâm ülkelerinden olmak üzere 

dışarıdan temin ettiklerini ifade eder. “Biz 

savaşta kuşatma altında ateşle imtihanı zaferle 

bitiren bir halk olduğumuzu gösterdik” diyen 

Aliya, Boşnakların yazdığı direniş destanına 

bütün dünyanın hayran kaldığını anlatır. 

Kendi milletinin bu çağda büyük bir özgüvenle 

karşılaştığı zorluğun üstesinden geldiğini, 

tarihî sınavı başararak güneşin altında hak 

ettiği yeri aldığını söyler. Boşnaklara biçilen 

“steril, renksiz, kokusuz ve tatsız” bir kimliği 

boşa çıkardıklarını belirterek “Müslüman 

Boşnak” kimliğinin içini doldurduklarını da 

ilâve eder. 

Büyük savaşçı bu arada zamanın hafızasına 

işlenen çileleri, verilen zahmetleri de 

unutmaz; bunları her platformda yüksek sesle 

dile getirmeye çalışır: Sadece Saraybosna’da 

10 binden fazla insan ölmüş ve bunların 1300 

kadarı çocuktur. Savaş esnasında şehirde 

bulunanlar aylarca dışarı çıkamayarak 

günışığına hasret yaşamışlardır. Üç kış 

boyunca gök gürültüsü ve şimşeklere karışan 

bomba ve kurşun seslerini birlikte duymuş ve 

birbirinden ayırmakta zorlandıkları zamanlar 

olmuştur. Bu millet sonunda üç buçuk yıl süren 

kâbus gibi bir hayatın karanlığından mucizevî 

bir şekilde çıkmayı başarmıştır. 

Savaş başladığında Boşnakların Sırplara 

ancak birkaç ay dayanabileceği, ondan sonra 

bir varlık gösteremeyerek teslim olacakları 

hesap ediliyordu. Ancak bu millet teslim 

bayrağını çekmedi ve tüm dünya bir milletin 

dirilişine tanıklık etti. Aliya savaş esnasında 

gördüğü tahribatı anlatırken, Bosna-Hersek’in 

başına şimdiye kadar başka toplumların 

başına gelmeyen, belki de bin yılda sadece 

bir kere gelen birçok şey geldi, der. Geçmiş 

zaman hafızasını yoklamaya çalışır. Ülkede 

her şeyin alt üst olduğunu, adeta taş üstünde 

taş kalmadığını anlatır. Öyle ki artık Bosna’nın 

önceki durumunda olmadığını, eski haline 

geleceğini de zannetmediğini söyleyerek bunu 

“güzel bir kadın” istiaresiyle tasvir ettiğini 

görürüz: “Ben çok güzel bir kadın tanıdım. 

Gerçekten çok güzel olan bu kadın bir araba 

kazası geçirdi. Bugün artık o kadının o güzel 

yüzü yok. Bosna’nın güzel yüzü de artık 

olmayacak. Sadece izler, yara bere içinde 

deforme olmuş bir yüz. Ancak bin senede 

bir defa gerçekleşen bir şey bizim başımıza 

geldi. Dünya bunu bilmek zorundadır. Bunlar 

burada, Bosna’da oldu, hem de Avrupa’nın tam 

ortasında.” 

Bosna’nın “güzel yüzü”, ülkesine âşık Aliya’nın 

gözleri önünde adeta bir mum gibi erir. İçi 

sızlar, üzülür ama elinden bir şey gelmez. 

Başına gelenleri “takdir-i ilâhî” olarak görür. 

Kadere inanan bir insan olduğu için elinden 

geleni yapar, gerisini Allah’a havale eder. Buna 

rağmen hiçbir zaman yılgınlık gösterip pes 

18





etmez. Bütün bunları ülke ve millet olarak 

ayağa kalkışın ve uzun yürüyüşün şartları 

olarak kabul eder. Topraklarının düşman 

işgalinden kurtarılması için açılacak tüm 

kapıları zorlamaktan çekinmez. Savaşın ilk 

aylarında bir gün Aliya, Bosanski Brod’un 

düştüğü haberini alır. O gün Hırvatistan’ın 

başkenti Zagrep’tedir ve devlet başkanı 

Tujman’la görüşmektedir. Duyduğu haberi 

doğrulamak için gece yarısı arabasının kör 

ışığında dolambaçlı ve tehlikeli yollardan 

giderek Brod’da bulur kendini. Hemen 

yanındaki Slavonski Brod’da kasvetli bir 

ortamda iki şehrin başkanı ile âcil bir görüşme 

gerçekleştirir. Aynı gecenin sabah sekizinde 

tekrar Zagreb’e dönerek Tujman’ın kapısına 

dikilir. Gece boyunca hiç uyumamıştır ve 

Hırvat lider Bosnalı mevkidaşını karşısında 

traşsız ve pejmürde halde görünce önce bir 

şaşırır. Sonra bir kere daha şaşırır: Durumun 

ciddiyetini anlayan Hırvat lider, Brod’un 

düşmeyeceğini ve o anda derhal bin kişilik bir 

kuvvet göndereceği sözünü vermek zorunda 

kalır. 

Savaşın ilk adımlarında Hırvatların, Bosna- 

Hersek’le ilgili olarak deklare edilmemiş 

gizli bir planı vardı ve bunu sinsi bir şekilde 

uygulama alanına koymak istiyorlardı: 

Bosna-Hersek’i Boşnak Müslümanlarla 

beraber Sırplara karşı savunup sonuçta 

Hırvatistan’a bağlama düşüncesi. Daha 

doğrusu bu toprakları, Hırvatistan’ın kendi 

içinde özerk bir eyaleti olarak görüyorlardı. 

Boşnakların bağımsız bir devlet olmasını 

onlara yakıştıramıyorlardı. Sonuçta istedikleri 

gibi bir durum ortaya çıkmayınca, yani 

Boşnaklar özgürlük ve bağımsızlık türküsünü 

söylemekten asla taviz vermeyince, Müslüman 

halk bu sefer karşılarında Sırplarla beraber 

Hırvatları da buldu. Bu durum, Boşnaklar için 

iki cepheli savaş anlamına geliyor ve zor bir 

süreç başlıyordu. 

Müslümanlar söz konusu olunca, Katoliklerle 

Ortodokslar arasındaki tarihî düşmanlık bir 

tarafa itildi ve oklar arkası arkasına Boşnaklar 

üzerine çevrildi. Aliya, savaşın ayak seslerinin 

yeni yeni duyulmaya başladığı sıralarda 

Tujman’a yazdığı bir mektupta sanki olacakları 

önceden hissediyordu: “Bosna-Hersek’in 

dostları arasında en önde geleni Hırvatistan ve 

Hırvat halkıdır. Benim ülkem her şeye rağmen 

bu dostluğa inanmaya ve onun gereklerini 

yerine getirmeye devam edecektir. Lütfen 

yolumuz üzerindeki engelleri kaldırmak için 

nüfûzunuzu kullanın; kullanın ki ilişkilerimiz 

ülkelerimiz arasındaki dostane ilişkiler 

ve işbirliği mutabakatıyla uyumlu olarak 

gelişebilsin.” 

Bu iyi niyet temennilerine rağmen Hırvat 

lider tabii ki sessiz kalır ve hiç cevap vermez; 

uzatılan dostluk elini havada bırakır. Bu da 

Hırvatların Müslümanlara karşı ne kadar 

içten pazarlıklı ve önyargılı olduğunu gösterir. 

Aliya bütün bu olup bitenler karşısında 

toplantılarda ve özel sohbetlerinde yaptığı 

konuşmalarda, Bosna-Hersek’in, hiç kimsenin 

dininden, ulusundan ya da politik görüşünden 

ötürü zulme uğramayacağı bir ülke olacaktır 

teminatını verir. 

İslâm: Uğrunda Yaşamaya Değer Olan Şey 

Üç buçuk yıl süren savaş esnasında yaşananlar 

konusunda Aliya hatıralarında yer yer 

hayretini dile getirmekten çekinmez ve her 

ne kadar muhtemel bir savaşa karşı halkımı 

uyarsam da, Sırpların Müslümanlara karşı bir 

katliama başvuracaklarını hiç beklemiyordum, 

der. İçinde yaşadığı zaman ve mekândan 

dolayı bunu beklemiyordu. Çünkü üzerinde 

bulunduğu coğrafya Avrupa, yaşadığı zaman 

19





ise 20. yüzyılın sonuydu. İnsan hakları, 

demokrasi, hümanizm, barış, hoşgörü en 

fazla tedavülde olan kavramlardı ve sakız gibi 

çiğnenip atılamaz diye düşünülüyordu. 

Nahif yapılı, duygu ve düşüncesini her ne 

pahasına olursa olsun hasbî bir şekilde ilân 

etmekten çekinmeyen Aliya İzzetbegoviç, 

aslında olacakları tahmin ediyordu. 

Kurmaylarıyla konuşmasında içten içe savaş 

için uzun soluklu bir hazırlık yapıyordu. 

Cephedeki askerlerinin moralini bozmamak 

için bunu zaman zaman konuşmalarının 

satır aralarında da dile getirir. Düşmanın 

elini güçlendirmek için de onlara koz vermek 

istemez. Çünkü karşısında, Çetniklerin ve 

Ustaşaların arkasında bir dağ gibi duran 

yekpâre bir Batı dünyası vardır. 

20. asrın son yıllarında meydana gelen 

Bosna Savaşı’nda olup bitenleri Avrupa ve 

Amerika sadece seyretmekle yetindi. Aliya 

İzzetbegoviç’e göre bu savaşta “Batı dünyası 

kendi ilkelerine ihanet etmiştir.” Bosna- 

Hersek’te tüm dünyanın gözleri önünde tam 

anlamıyla bir soykırım gerçekleştirilmiştir. 

Başta Avrupa olmak üzere sağır dünya bu 

soykırımı üç yıl boyunca görmezden gelip, 

Avrupa’nın kalbinde yaşanan katliama 

duyarsız kalarak sadece seyretmiştir. Aliya 

aslında bütün bunları tahmin ediyordu. 

Ediyordu ve “bizim için hazırlanan şey, bundan 

çok daha zor ve çok daha korkunçtu” görüşünü 

dile getiriyordu. Müslümanların destanî 

mücâdelesi ve direnişi sayesinde hesaplar 

boşa çıkarıldı. Avrupa’nın bu duyarsızlığı ve 

vurdumduymazlığı Boşnak Müslümanları 

atalete sevk etmez, aksine yaşama azmini 

kamçılayarak her türlü güç şartlar altında 

hayata tutunmaya çalıştıkları görülür. 

Bütün bu gelişmelere rağmen Aliya halkının 

direnişini bir “mucize” olarak adlandırır ve 

savaşın en yoğun zamanlarında, “tünelin 

sonunda uzakta bir ışığın” göründüğünü 

söyler. En ufak bir barış görüşmesine bile 

umut bağlamaya çalışır. Zira düşmanın devasa 

gücü karşısında kendi maddî güçsüzlüğünün 

farkındadır. Tevekkül ve imanından başka bir 

dayanağı yoktur. Avrupa’da, Amerika’da ve 

İslâm ülkelerinde yapılan toplantılara katılarak 

bu umudu uluslararası semalarda aradığı 

görülür. Şehirlerin bombalandığı, yüz binlerce 

insanın mülteci olarak başka ülkelere sığındığı 

bir zamanda, Aliya, olup bitenleri uçan kuşa 

bile şikâyette bulunur. NATO Genel Sekreteri 

Manfred Werner’e savaşın ortalarında yazdığı 

bir mektupta, Saraybosna’daki cehennemin 

700 günden fazla bir zaman sürdüğünü söyler 

ve insanları öldüren ve ibadethaneleri, okul 

ve hastaneleri yıkan Sırp ölüm makinesinin 

durdurulmasının zamanı gelmiş de geçiyor 

bile, der. Bu kurtarıcı nefesi Batı dünyasında 

görmediği gibi, adı “İslâm” olan ülkelerde de 

bulamaz. 

Sırp ve Hırvat saldırıları devam ederken 

umutların tükendiği ve dünyanın büründüğü 

ölüm sessizliği karşısında İzzetbegoviç’e, BH 

Ajansı’nda çalışan Kemal Müftiç şu soruyu 

yöneltir: 

- “Bosna için adalet aramak üzere yurt 

dışına seyahat ediyorsunuz. Beklentileriniz 

nelerdir?” 

Çaresizliğin her taraftan kuşattığı Bilge Adam 

ne cevap versin bu soruya! Oysa o anda umutlu 

konuşmayı, karşısındaki muhabiri memnun 

edecek cevap vermeyi ne kadar çok isterdi! 

Verdiği cevap, çaresiz bir liderin uluslararası 

sularda boşuna kulaç attığını gösteriyor: 

- “Kendimi, çölde su aramak üzere yola çıkmış 

susuz bir adam gibi hissediyorum.” Bu cevap, 

sağır dünyanın hakikate soğuk duvarlarını 

zorlayan ve uluslararası görüşmelerden 

umudunu kesmiş bir liderin serzenişidir. 

20





Aliya’nın tarih sahnesindeki misyonu umutların 

tükendiği, her şeyin bitmiş gibi göründüğü 

bir noktada başlamış oluyordu aslında: “Ben 

bir Müslümanım ve öyle kalacağım. Kendimi 

dünyadaki İslâm davasının bir neferi olarak 

telakki ediyorum ve son günüme kadar da 

böyle hissedeceğim. Çünkü İslâm benim 

için güzel ve asil olan her şeyin diğer adı; 

dünyadaki Müslüman halklar için daha iyi bir 

gelecek vaadinin ya da umudunun, onlar için 

onurlu ve özgür bir hayatın, kısacası benim 

inancıma göre uğrunda yaşamaya değer olan 

her şeyin adıdır.” 8 

Görüldüğü gibi ondaki direnişin temeli 

muhkem bir inanca dayanmaktadır. Bir 

röportajında, zorluklar karşısında dayanma 

gücünü anlatırken, “Kur’an, imtihan ve 

sıkıntıların insanı güçlü kıldığını bize 

öğretiyor” der. Yine Kutsal Kitabımız, keza 

sıkıntıların sonrasında da ferahlığın geldiğini 

anlatır ve buna samimiyetle inandığını söyler. 

Aliya cephede askerlerine moral verirken, 

“Canlarınızı karşılık vererek koruyun” 

anlamındaki âyet-i kerimeyi örnek vererek 

duygu ve düşüncelerini dile getirir. Ardından 

da, bu dünyanın hâlâ içinde güçlülerin 

yasalarının hüküm sürdüğü bir bataklıktan 

ibaret olduğunu belirtir. Rahat yaşamak üzere 

sizi serbest bırakmaları için güçlü olmak 

zorundasınız, diye ilâve eder. 

(3) Rusmir Mahmudçehajiç, Benim Güzel 

Bonsam (Çev. Zeynep Özbek), s. 54, İstanbul 

2004. 

(4) Benim Güzel Bosnam, s. 140–141 

(5) Kerim Luçareviç, Saraybosna Savaşı (Çev. 

Enver-Sezin İbrahimkadiç), s. 279, İstanbul 

2001. 

(6) Münir Gavrankapetanoviç, Direnen 

Saraybosna (Çev. Ataullah Sadak), s. 104–105, 

İstanbul 1998. 

(7) Tezkire, Sayı 42, Şubat-Mart-Nisan 2006 

Ankara. 

(8) Tarihe Tanıklığım, s. 49–50. 

SONNOTLAR 

(1) Mehmed Selimoviç, Derviş ve Ölüm, (Çev. 

Mahmut Kıratlı), s. 428–29, İstanbul 2001. 

(2) Bosna-Hersek ile İlgili Arşiv Belgeleri 

(1516-1919), Ankara 1992, 692 s. 

21





MISIR’DA DARBENİN SÜRDÜRÜLEMEZ EKO-POLİTİĞİ 

Can ACUN 

Araştırmacı, SETA Dış Politika Direktörlüğü 

Giriş 

Mısır’da halkın büyük bir kısmını Mübarek’e 

karşı ayaklandıran ve 25 Ocak 2011 Devrimine 

götüren sebeplerin başında siyasi unsurların 

yanı sıra, sosyo-ekonomik problemler ve gelir 

dağılımı adaletsizliği gelmektedir. 85 milyonluk 

ülkede kişi başı gelir cari fiyatlarla ancak 2,700 

doları bulurken 1 , küreselleşmenin sağladığı 

mobilizasyon ve konvensiyonel/sosyal 

medyadaki gelişimin getirdiği olanaklarla 

diğer ülke vatandaşlarının refah içindeki yaşam 

tarzları Mısırlıları iyi yönetilmedikleri bilincine 

götürmüştür. Ülkedeki düşük gelir, bunun adil 

olmayan dağılımının yanı sıra her tarafı saran 

rüşvet ve yolsuzluklar Mısır standartları ile 

değerlendirildiğinde dahi kabul edilemez 

seviyeye gelmiştir. 2 Ulaşım, enerji, hastane ve 

eğitim altyapısı ise çok kötüdür. Tüm bunların 

yanı sıra Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek’in 

oğlu aracılığı ile oluşturduğu bir ekonomik 

imparatorluk ve Kahire burjuvazisinin 

gösterişli yaşam tarzı halkı patlama noktasına 

getirirken, küresel gıda emtialarının artışıyla 

%50’ye 3 varan yoksulluk oranı ile birlikte 

milyonlarca insan sokaklara dökülmüştür. 

Tahrir meydanını dolduran milyondan fazla 

gösterici “ekmek, özgürlük, sosyal adalet, 

insanlık onuru” sloganları atarak bir devrim 

başlatmıştır. Nihayetinde Kahire’de mezar 

evlerde kalmak zorunda kalan yüz binlerce 

insan, günlük bir dolar gelirin altına var olmaya 

çalışan milyonlarca işçi sınıfı, ürettikleri ile 

geçinme zorluğu yaşayan çiftçiler ve büyük 

çoğunluğu işsiz olan gençler 25 Ocak Devrimi 

ile umut tazelediler ve büyük beklentiler 

oluşturdular. Diğer sosyo-kültürel siyasi 

beklentilerinin yanı sıra ekonomik açından 

da hayatlarına devrim ile birlikle sihirli bir 

değneğin dokunacağını ve kısa sürede refah 

içinde bir hayata sahip olabileceklerini 

düşündüler. Ancak bu büyük beklentiler 

daha da büyük bir öfkeye dönüşmekte 

gecikmedi ve özellikle de medyanın büyük 

bir kısmını kontrol eden seküler-liberal 

muhalefet ile fülul tarafından Cumhurbaşkanı 

Muhammed Mursi ve İhvana karşı kanalize 

edildi. Aslında 25 Ocak 2011 sonrası ülkenin 

idaresi Yüksek Askeri Konsey’in eline 

geçmiş ve Cumhurbaşkanlığına Mursi’nin 

oturduğu tarihe kadar da bu bir buçuk yıllık 

dönemde popülist bir şekilde yönetilmişti. 

Ülkede oluşan güvenlik sıkıntıları ile turizm 

ve yabancı yatırımlarda ciddi gerilemeler 

oluşurken, Mareşal Tantavi liderliğinde 

askerler devlet sübvansiyonlarına bağımlı 

ekonomide herhangi bir yapısal reformdan 

kaçınarak popülist uygulamalara girmiş, 

maaşlar artırılmış, rüşvet ve yolsuzluklara dair 

en ufak bir hamle dahi gerçekleştirilmemiştir. 

Merkez Bankası döviz rezervleri Mübarek’in 

devrilmesinden sonraki bir buçuk yıllık 

Yüksek Askeri Yönetim döneminde 32 milyar 

dolar seviyesinden, 13 milyar dolara kadar 

düşerken, GSYH büyüme rakamı da yüzde 

22





2 bandına inmiştir. Turizmde bu dönemde 

dibe çakılmaktan kurtulamamıştır. Asker bu 

politikaları ile hem ülke ekonomisinin ciddi bir 

kısmını kontrol eden kendi iktisadi krallığını 

muhafaza etmek isterken aynı zamanda 

Mısır kamuoyundaki saygınlığını koruyarak, 

kendinden sonraki sivil yönetime de bilinçli 

bir şekilde adeta bir enkaz devretmiştir. 

“1952 Hür Subaylar Devrimi ile aslında tüm 

Mısır’ın sahibi haline gelen generaller, zaman 

içerisinde yarı liberal kapitalist yapının yeni 

şartlarına adapte olarak farklı bir ekonomik 

imtiyaz alanı oluşturdular. Görece düşük 

vergi ve ücretsiz istihdam kabiliyeti ile sahip 

oldukları şirketlere avantaj üretip, kapitalist 

sistem içerisinde yer aldılar. Emlak alım 

satımları başta olmak üzere enerji, elektronik, 

temizlik, eğlence, gıda ve ağır sanayi sektöründe 

faaliyet gösteriyorlar. Bu anlamda, Mısır’da 

alelade bir alışveriş merkezinde askeri kıyafetli 

çalışanların temizlik malzemesi sattığını ya 

da bir bilardo salonunda fiş kestiğini görmek 

mümkün. Türkiye’deki karşılığı ile söyleyecek 

olursak, onlarca ‘OYAK’ ve ‘Ordu Pazarı’ Mısır’ı 

sarmış durumda. Mısır Ordusu’nun yönettiği 

ekonominin büyüklüğünü tam olarak 

bilmek mümkün değil. Uluslararası basın ve 

Mısır’daki yaygın söylemle, ordunun GSYH’nın 

%25-40’ını kontrol ettiği düşüncesi bir efsane 

görüntüsü veriyor ancak GSYH’nın anlamlı bir 

kısmının ordu tarafından kontrol edildiği de 

bir gerçek” 4 

Mursi Dönemi Mısır Ekonomisi 

Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi seçim 

atmosferinde ekonomiye dair büyük sözler 

vermiş olsa da devraldığı enkazın içinden 

çıkamamış ve devrimden sonra her geçen gün 

kötüleşen ekonomide tam olarak bir iyileşme 

sağlayamamıştır. İhvan’ın uzun bir dönem 

boyunca Mısır için bir reçete olarak sunduğu 

Nahda İktisadi Kalkınma Projesi 5 hayata 

geçirilemezken, bürokrasiden gelen direnç 

ve yargı marifetiyle vaad edilen reformlar da 

engellenmiştir. Mursi’nin seçildiği günden 

itibaren sokak eylemselliği ile icra edilen büyük 

gösteriler ve grevler ekonomik verileri iyice 

kötüleştirmiştir. Reformların gerçekleşmemesi 

yüzünden IMF ile görüşülen standby anlaşması 

bir türlü hayata geçirilememiş ve Mısır’ın 

hayati derecede ihtiyaç duyduğu uluslararası 

piyasalardan kredi temini için duyulan IMF 

çıpasından 4.7 milyar dolarlık yardımdan 

mahrum kalınmıştır. ABD ve AB de devrim 

sonrası demokratik sistemini oturtmaya 

çabalayan Mısır’a sırtını dönmüş ve daha önce 

vaat edilen yardımlarda bulunmamışlardır. 

Mursi döneminde Mısır ekonomisi Katar ve 

Türkiye’nin finansal yardımları ile ancak bir 

nebze olsun ayakta durabilmiştir. 6 

Muhammed Mursi’nin Cumhurbaşkanlığı ve 

Hişam Kandil’in Başbakanlığı döneminde 

bütçe açıkları %13’ü geçmiş, işsizlik ve 

enflasyon artmaya devam etmiştir. Bu 

dönemde özellikle turizmde bir iyileşme 

olmuşsa da artan gösteriler ve kaos sebebiyle 

turizm de tekrardan olumsuz etkilenmeye 

başlamıştır. Mübarek döneminde ellerinde 

bulundurdukları imtiyazlarla kartelleşen ve 

Kahire Burjuvazisini oluşturan Sawiris gibi 

aileler de Mursi’yi yıpratmak adına yatırımlarını 

durdurmuş, servetlerinin bir kısmını 

yurtdışına çıkartarak ülkede döviz sıkıntısının 

oluşmasına katkıda bulunmuşlardır. 7 Muhalif 

unsurlar Mursi’yi ayrıca devleti ve iktisadi 

alanı İhvanlaştırmakla suçlamışlar, ülke 

kaynaklarının her geçen gün İhvan tarafından 

domine edildiği ve devlet bürokrasisinin 

İhvan mensupları tarafından işgal edildiği 

propagandasını yaparak oluşan öfkeyi 

iyice artırmışlardır. Mısır’da Mursi’ye karşı 

yapılacak darbenin şartlarının olgunlaşması 

adına harekete geçen muhalif pozisyonlar 

23





3 Temmuz 8 darbe gününe yaklaşıldığı bir 

dönemde ise sabotajlar gerçekleştirerek 

ülkede sık sık elektrik kesintilerine, tüp gaz 

ve benzin kuyruklarının oluşmasına sebebiyet 

vermeye başlamıştır. 

Nihayetinde Mısırda sıradan halkın en temel 

beklentisi olan ekonomik iyileşme ve refah 

düzeyindeki artışın sağlanamamış olması 

Mursi’ye yönelik oluşan öfkenin en büyük 

sebeplerinden birisini oluşturmuştur. Darbe 

dizaynını yapanlar ekonomik sıkıntıların 

sebebini Cumhurbaşkanı Mursi’nin kötü 

yönetimi ve devletin İhvanlaşması gibi 

göstermiş ve medya aracılığı ile oluşan öfkeyi 

Mursi’yi yıpratmak için kullanmışlardır. 

Ancak Mursi’ye karşı dizayn edilen bu 

ekonomik araçsallaştırma ile şimdi darbe 

aktörleri kendileri yüzleşmek durumunda 

kalmaktadırlar. Darbenin ardından Körfez’den 

gelen yardımlara rağmen ülke ekonomisi her 

geçen gün daha kötüye gitmekte ve şimdi 

sorumlu tutulacak bir Mursi ve İhvan yönetimi 

de mevcut olmadığından öfke ile bizzat 

yüzleşmiş durumdadırlar. 

Darbe Sonrası Krize Sürüklenen Mısır 

Ekonomisi 

Darbe koalisyonunu teşkil eden pozisyonlar 

devrim diye sundukları bu yeni döneme 

karşı ciddi bir direnişin oluşamayacağını 

hesaplamışlar ve siyasi-iktisadi yol haritalarını 

da buna göre belirlemişlerdi. Askerin 

müdahalesi, Mursi’nin devrilmesi sürecinde 

Körfez ülkelerinin büyük ekonomik yardımları, 

Muhammed Baraday gibi liberal liderlerin 

katkıları ve Batı ülkelerinin desteğiyle alınacak 

krediler ile kısa süre içerisinde “devrim” hem 

kurumsallaşacak hem de iktisadi açından 

görece bir başarı elde edilerek siyasi ve 

iktisadi normalleşme sağlanacaktı. Hatta 

yeni oluşturulan Biblavi Hükümetinde Ziad 

Bahaddin gibi isimlerin tercih edilmesiyle 

ABD Hükümetinin yönlendirmesi ile de 

talepleri yumuşatılmış bir biçimde bir IMF 

standby anlaşması yapılması hedefleniyor 

gözüküyordu. 9 

Ancak darbeye karşı geniş bir koalisyonla 

birlikte beklenmeyen bir ölçekte mukavemet 

oluşunca tüm bu hesaplar geçersiz kaldı. 

Gösteriler sürdükçe asker ve polis marifetiyle 

şiddet kullanılması ve katliamlar yaşanması 

darbe koalisyonunu dağıtıp uluslararası 

desteği de zedelerken, zaten kötü durumda 

olan Mısır ekonomisini tam bir krize sürükledi. 

Sabotajların bitmesi ve Körfez ülkelerinin 

12 milyar dolarlık yardım açıklaması ile ilk 

günlerde pozitif bir dalga oluşmuş olsa da 

gösteri ve şiddet dalgasının her geçen gün ülke 

sathına yayılması ile bu algı tamamen dağıldı. 

General Sisi’nin darbeyi ilan etmesinin hemen 

ardından Katar dışındaki Körfez ülkeleri 

desteklerini açıklarken, Suudi Arabistan, 

Birleşik Arap Emirlikleri ve Kuveyt toplam 12 

milyar dolarlık yardım yapacakları vaadinde 

bulundular. Suudi Arabistan bir kısmı kredi, 

deposit ve petrol yardımından oluşan 5 milyar 

dolarlık bir paket açıklarken, BAE 3 milyar 

dolarlık Kuveyt ise 4 milyar dolarlık bir paket 

açıkladı. Bu yardımlarla birlikte 14 milyar 

dolar civarında seyreden Merkez Bankası 

döviz rezervleri 18.8 milyar dolara çıkarken 10 , 

Mursi iktidarının son dönemlerinde yükselişe 

geçmiş olan dolar da göreceli olarak düşmeye 

başlamıştı. Ancak ilerleyen aylarla birlikte 

büyük bir dış açık veren Mısır ekonomisi, 

Katar’dan alınan yardımların iade edilmeye 

başlanması ile birlikte turizm gelirleri ve 

doğrudan yabancı yatırımları da kaybedince 

tekrardan hızlı bir şekilde döviz kaybı 

yaşayarak rezervlerini eritmeye başladı ve 

Cüneyh 11 yabancı para birimlerine karşı değer 

kaybetti. 12 Rezervler 2013 Ekim ayında 18.5 

milyar dolara düşerken, 2013 Kasım ayında 

24





ise 824.4 milyon dolar daha gerileyerek 

17.7 milyar dolara düşmüş durumda. Piyasa 

beklentileri rezervlerin daha da düşeceğini 

öngörüyor. 13 Körfez ülkelerinden gelen 

yardımların tükenmeye başlaması ile darbe 

hükümetinin Geçici Başbakanı Biblavi 

yanındaki Ekonomiden sorumlu Bakanlardan 

oluşan bir heyet ile yaptığı Birleşik Arap 

Emirlikleri ziyaretinde Mısır’ın yeni yardım 

talebini gündeme getirdi. BAE Mısır’a daha 

önce açıkladığı 3 Milyar dolarlık yardımın 

yanı sıra 1.9 milyar dolarlık yeni bir yardım 

vaadinde bulundu. Kredi şeklindeki yardımın 

bir kısmı petrol olarak sağlanacakken 

diğer kısmının ise nakit olarak verilmesi 

kararlaştırıldı. 14 Ancak bu yeni yardım ilanına 

rağmen BAE Başbakan Yardımcısı Mansur 

bin Zayid el Nahyan’ın“Arap ülkeleri sonsuza 

kadar Mısır’a yardım yapmaya devam edemez, 

Mısır ekonomisini düzeltmek için inovatif ve 

yaratıcı çözümler bulmalıdır” açıklaması darbe 

ekonomisinin Körfez’den gelen dış desteğinin 

daha ne kadar sürdürülebileceği hususunda 

önemli soru işaretleri yaratmış durumda. 

Mısır ekonomisinin döviz rezervi açığından 

çok daha büyük bir sorunu ise bir türlü 

kapatılamayan bütçe açıklarıdır. Mübarek 

dönemi de dâhil olmak üzere Mısır çok 

uzun bir dönemdir ciddi bir bütçe açığı ile 

karşı karşıyadır. 25 Ocak devrimi ile birlikte 

Askeri yönetim döneminde GSYH’nın %10’u 

mertebesine ulaşan açık, Mursi döneminde 

daha da artmış ve nihayetinde 2012–2013 

mali yılında 239.9 milyar Cüneyhe ulaşarak 

GSYH’nın %13.8’ine kadar yükselmiştir. 15 

Yaklaşık 35 milyar dolara tekabül eden bu 

rakam Mısır adına sürdürülebilir olmaktan 

çok uzaktır. Mursi ve Hişam Kandil hükümeti 

döneminde sübvansiyon sisteminin akıllı kart 

ile rasyonelleştirilmesi ve vergi reformu ile 

bütçe açığının %9 bandına düşürülebilmesi 

için bir program hazırlanmış ancak darbe 

ile birlikte bu paket uygulanmayarak rafa 

kaldırılmıştır. Biblavi Hükümeti yaptığı 

açıklamada 2013–2014 yılında %3.8’lik 

büyüme rakamları ile birlikte bütçe açığını 

%10 olarak ön gördüklerini açıklarlarken, 

bu rakamların nasıl tutturulacağına yönelik 

bir açıklamada bulunulmamıştır. Bütçe açığı 

2013/14 yılı finansal dönemi ilk 4 ay için 

75.5 milyar Cüneyhe (10.8 milyar dolar) 

yükselmiş durumdadır. Bu bir yıl önceki aynı 

döneme göre %5’lik bir artışı göstermektedir. 

Hükümetin bu yılki beklentisi ise toplamda 

GSYH’nın %9’luk kısmına tekabül gelen 27 

milyar dolarlık bir açıktır ancak hedeflenen 

bu rakamların tutturulması hiç bir şekilde 

mümkün gözükmemektedir. 

Kötü yönetim, yolsuzluklar, yapısal sorunlar, 

kayıt dışı ekonomi ve sübvanseye sistemi devlet 

bütçesini yönetilemez bir noktaya getirmiştir. 

Ülkede oransal olarak vergi gelirleri düşmeye 

devam ederken 16 20 milyar doları geçen bir 

rakamla Mısır bütçesinin yaklaşık %20’si 

doğrudan enerji ve gıda sübvansiyonlarına 

harcanmakta, sübvansiyonlarla çok düşük 

fiyatlara satılan benzin, mazot, elektrik gibi 

ürünler verimsiz bir şekilde tüketilerek 

israf edilmektedir. Mursi-Kandil döneminde 

sübvansiyon sisteminin rasyonelleştirilmesi 

adına adımlar atılmış ancak darbe 

atmosferinden ötürü hayata geçirilememiştir. 

Cemal Abdul Nasır dönemine kadar uzanan 

ucuz enerji ve gıda ürünlerine karşı çoğunluğu 

fakirlik sınırı altında yaşayan Mısır halkının 

büyük bir hassasiyeti vardır. 1977 yılında o 

dönemin İsrail’e karşı zafer kazanan Başkanı 

imajına rağmen Enver Sedat tarafından 

sübvanseye sistemini kaldırmaya yönelik bir 

reform girişimi, geniş çaplı ekmek isyanına 

dönüşmüş, bu isyan karşısında reform kararı 

hemen geri çekilmiştir. Bu anlamda halk 

25





nezdindeki popülaritesini muhafaza etmek 

isteyen darbe yönetimi sübvansiyon sisteminde 

köklü bir reforma gitmek istememekte, günü 

kurtaracak çerçevede borçlanarak yoluna 

devam etmek istemektedir. 

Yine devlette aşırı istihdam, verimsizlik ve 

yolsuzlukların önlenmesine dair darbe sonrası 

göreve getirilen Biblavi Hükümetinin her hangi 

bir adım atması şimdiye kadar söz konusu 

olmamıştır. Mısır Worldwide Governance ve 

Transeperancy International göstergelerinde 

son sıralarda yer almaktadır. 17 Sübvansiyon 

sistemi de yolsuzlukların artmasına sebebiyet 

vermektedir. Devletin sübvanse ettiği 

petrol, doğal gaz, un gibi temel ürünler kara 

borsaya nakledilmekte ve satılmaktadır. 18 

Devlet kademesinde verimsiz bir şekilde 6 

milyondan fazla memurun istihdam edilmesi 

bütçe açıklarına hizmet etmeye devam 

ederken, Biblavi Hükümeti döneminde memur 

alımları hız kazanarak bütçede büyük bir yük 

oluşturmaya devam etmiştir. 

Mısır GSYH’sının anlamlı bir kısmını 

elinde tutan, bütçesi bizzat Yüksek Askeri 

Konsey tarafından belirlenen Ordu’nun 

harcamaları denetlenememekte iken yeni 

hazırlanan Anayasa’da da Ordu’nun bütçesi 

ve harcamalarına dair geniş bir özerk alan 

yaratılarak her hangi sivil bir denetim 

mekanizması oluşturulmamaktadır. 19 Bütçe 

açığına dair yapılan projeksiyonlarda siyasi 

uzlaşı ile demokrasinin tekrardan rayına 

oturtulmadığı ve kapsamlı bir reform hayata 

geçirilmediği takdirde bütçe açığının gelecek 

mali yılda %15.3’e ulaşacağı ve hükümetin 

para basımını artırıp ya içerinden borçlanarak 

büyük oranda enflasyona neden olacağı ya da 

yine ciddi miktarda Körfez yardımına ihtiyacı 

olacağı hesaplanmaktadır. Her halükarda 

devletin borçluluk oranı hızlı bir şekilde 

artmaya devam ederek adım adım iflas 

statüsüne doğru gitmeye devam etmektedir. 

Kamu Borcu ve Enflasyon 

25 Ocak Devrimi sonrası süreçte Mısır iç 

ve dış kamu borç stokları hızlı bir şekilde 

artmaya devam etmiştir. Mısır Merkez Bankası 

verilerine göre 2013 Mart ayı itibariyle Kamu 

İç Borç stoku 1.5 trilyon Cüneyh’e ulaşmış 

durumdayken bunun Gayri Safi Milli Hasıla’ya 

oranı ise %82 bandına tekabül gelmektedir. İç 

ve Dış toplam borçluluk ise GSYH’nın %96.7 

seviyesine ulaşmıştır. 

Mısır devlet bütçe açığının artarak devam 

etmesi yıllık 35 milyar bandını aşarak 

GSYH’nın %14’ünü geçmesi, her yıl devlet 

borçluluk oranın hızlı bir şekilde artmaya 

devam edeceğini göstermektedir. Büyüme 

rakamları ise 25 Ocak Devriminden beri 

%2’ler seviyesinin üstüne çıkamamaktadır. 

Uzun süredir çoğu yerel bankanın %30’luk 

limiti aşmış olduğundan yeterli miktarda 

borçlanamayan Mısır hazinesi, bütçe açığını 

finanse edebilmek adına yoğun bir şekilde 

para basımını artırmış durumdayken, 

ekonomik büyüme olmamasına rağmen ciddi 

bir enflasyon artışına neden olmaktadır. Mısır 

bir stagflasyon sarmalına sürüklenmektedir. 

Maliye Bakanlığı verilerine göre sadece Ağustos 

ayında 10 milyar Cüneyh ($1.45 milyar) para 

basılmıştır. Mısır’ın kredi derecelendirme 

kuruluşları nezdinde çöp statüsünde olan 

notları da uluslararası bankacılık ve fonlama 

sisteminden borçlanmasını engellemekte 

ve ülkelerden doğrudan kredi ya da 

yardım talebinde bulunmasını beraberinde 

getirmektedir. 

Enflasyon rakamları resmi rakamlarda 

da hızla artmaya başlamıştır. Mısır resmi 

istatistik kurumu CAPMAS verilerine göre 

Ekim’de %10.44 olan oran Kasım ayı itibariyle 

26





%12.97’ye ulaşmış durumdadır. 20 Yapılan 

alternatif hesaplamalarda ise gerçek oranın en 

az %20 civarında olduğu düşünülmektedir. 21 

Temel gıdaların fiyatları da hızlı bir şekilde 

artmaktadır. Olağan üstü hal ve sokağa çıkma 

yasağı alışkanlıkları ekonomiyi olumsuz yönde 

etkilerken, Hükümet meyve-sebze ve tahıl 

fiyatlarını sabit tutmaya çalışsa da başarılı 

olunabilmiş değildir. 

Büyüme ve İşsizlik 

Mısır GSYH’sı 2012–13 arasında %2.3’lük 

bir büyüme performansı yakalamıştı. Ancak 

CAPMAS’ın yine aynı tarih aralığındaki nüfus 

artış hızını %2.6 olarak açıklaması, Mısır’da kişi 

başı gelirin düşmeye devam ettiğini göstermiş 

oldu. Çok genç bir nüfus yoğunluğuna sahip 

Mısır, yüksek doğurganlık hızı ile birlikte 

büyük bir nüfus artış hızına sahip. Mısır’ın 

her yıl 2 milyondan fazla nüfusu artarken, 

çalışacak yaşa bundan daha fazlası dâhil oluyor. 

CAPMAS’ın16 Kasım’da yayınlanan verilerine 

göre Mısır sathında ulusal işsizlik oranı 

%13.4’e ulaşmış durumda. İşsizlik bir önceki 

çeyrekte %11.3 iken 2010 yılında ise sadece 

%8.9’du. CAPMAS’a göre toplam iş gücü 27.2 

milyon iken, 2010’dan bugüne %4.2’lik bir 

artış söz konusu. Toplam işsizliğin %70.8’ini 

gençler oluşturuyor. İş gücüne katılım oranı 

ise sadece %48. Bir önceki çeyrekte bu rakam 

%49.5 idi. 22 Mısır’da bir çok uzman tarafından 

gerçek işsizliğin resmi rakamların çok üstünde 

olduğu da değerlendiriliyor. Özellikle genç 

işsizliğin ulaştığı rakamlar Mısır adına yeni bir 

gençlik isyanının patlak vermesinin muhtemel 

olduğunu gösteriyor. Ülke mevcut sosyoekonomik 

durumu dahi muhafaza edebilmek 

adına büyüme rakamlarını nüfus artış hızının 

üzerinde tutmak zorunda. Ancak darbe 

sonrası oluşan siyasi kriz ülkeyi iktisadi açıdan 

da her geçen gün daha fazla içinden çıkılmaz 

bir çöküşe doğru sürüklüyor. Darbe sonrası 

Biblavi Başbakanlığında oluşturulan geçici 

Mısır Hükümeti 2013–14 dönemi büyüme 

rakamını %3.5 civarında ön görmüş olsa da 

bunun mevcut konjonktürde sağlanabilmesi 

pek mümkün gözükmüyor ve hatta mevcut 

%2’lik bandın dahi korunabilmesi sürpriz 

olacaktır. 

Turizm 

3 Temmuz’da yaşanan darbe ardından 14 

Ağustos’ta Rabia ve Nahda Meydanları katliamı 

ve çatışma ortamı sonrasında Mısır’da Turizm 

sektörüne de çok ağır darbe vurdu. 23 Darbe 

aktörleri Mısır GSYH’sında %10’na tekabül 

gelen bir ölçeğe sahip olan ve milyonlarca 

Mısırlıya istihdam sağlayan sektörün ayakta 

kalabilmesi için büyük gayret sarf etseler 

de açıklanan resmi rakamlar sektörün içine 

düştüğü krizden kolay kolay çıkamayacağını 

gösterir niteliktedir. Turizm Bakanı Hişam 

Zuzu yaptığı açıklamada 14 Ağustos sonrası 

dönemde Mısır’da yabancı turist sayısının 

%80 oranında düştüğünü söylemesi bunu bir 

nevi teyit etmiştir. 24 

14 Ağustos’ta Rabia ve Nahda Meydanlarında 

yaşanan katliamlar ve ardından tezahür eden 

çatışma ortamı ile Mısır’a turist gönderen birçok 

ülke vatandaşlarının Mısır’ı ziyaret etmemesi 

içi seyahat uyarıları yayınlamışlardır. Mısır’ın 

çatışma atmosferinden görece uzak Şarm-el 

Şeyh ve Hurgada gibi güvenli alanlarında dahi 

turizm durma noktasına gelirken, otellerin 

büyük bir kısmı kapalı durumdadır. Turizm 

Bakanlığı Mursi döneminde İran ile daha önce 

yapılan turizm anlaşmasının güvenlik kaygıları 

ile iptal edildiği açıklanmıştır. 25 2010 yılında 

14 milyon kişi ve 12.5 milyar dolar getiri 

rakamına ulaşarak zirve noktasına ulaşan 

turizmde, 2011 devrimi ile birlikte ülkenin 

27





içine düştüğü kaos durumu ciddi gerilemelere 

neden olmuştu. 2012 döneminde tekrar 

toparlanma içerisine giren sektör, darbeden 

sonra 2013 yılını da büyük bir kayıpla 

geçirecekken, siyasi bir uzlaşı sağlanamadığı 

takdirde 2014 senesi de benzer şekilde 

gerçekleşme eğilimindedir. Mısır’ın yurtdışı 

döviz gelirlerinde çok önemli bir yere sahip 

sektörünün çöküşü ülke döviz rezervlerini de 

doğrudan etkilemektedir. Ayrıca milyonlarca 

Mısırlının istihdam edildiği sektörün çöküşü 

büyük krizlere neden olabilecektir. Sektörün 

toparlanması ise Mısır’da siyasi istikrarın 

sağlanıp çatışma ve kaos ortamının tamamen 

bitirilmesine bağlı gözükürken, bu şartların 

sağlanması dahilinde bile uzun bir dönem 

daha Mısır’ın uluslararası imajının düzelmesi 

zor gözükmektedir. Turizm sektöründe çalışan 

ve dolaylı yönden bu sektörden faydalanan 

kesimlerde mevcut darbe aktörlerine yönelik 

tepki oluşmaya başlamıştır. 

Reel Sektör ve Kamu Şirketleri 

Yaşanan çatışma ve kaos ortamı ile olağanüstü 

hal ve sokağa çıkma yasağı 26 reel piyasayı 

da ciddi anlamda etkilerken; birçok küçük, 

orta ve büyük işletme de ciddi iktisadi 

zorluk içerisine girmiş durumda. Endüstri 

ve Ticaret Bakanı Münir Fekhri Abdul Nur 

790 adet büyük fabrikanın faaliyetlerini 

devam ettirebilmek adına devlet yardımı 

başvurusunda bulunduğunu açıklarken, 

fabrikaların %84’ünün finansal yardıma 

ihtiyacı olduğunu vurgulayan Bakan bazı 

teknik sebeplerin ve güvenlik koşullarının 

fabrikalar üzerinde negatif etkiye sebep 

olduğunu ifade etmektedir. Eylül ayında 

devletten yardım isteyen fabrika adedi 613 

iken Ekim ile birlikte sayı 790’a yükselmiş 

durumda. 27 İnsan Kaynakları Bakanı Kemal 

Ebu Eisa ise geçici süreyle 4,500 fabrikanın 

kapatıldığını açıkladı. Biblavi Hükümeti zor 

durumda olan fabrikaların üretime devam 

edebilmesi adına 71 milyon dolarlık acil 

yardım yapılması kararı aldı, ancak bu rakam 

yeterli olmaktan çok uzak gözükmektedir. 

Fabrikaların kapanmaya başlaması ve çok 

sayıda fabrikanın üretim yapamayacak hale 

gelip devlet yardımına başvuruyor olması 

işsizliği hızlı bir şekilde artırırken, Mısır’ın 

ekonomik açıdan artan bir şekilde krizin içine 

sürüklendiğini göstermektedir. 

Mısır’da yaşanan siyasi ve iktisadi krize 

paralel işçi grevleri de her geçen gün 

yoğunlaşmaktadır. Mısır Demir ve Çelik 

Şirketi’nin on binden fazla çalışanı greve 

giderken, Asfur Kristial ve Mahalla Tekstil 

Şirketi gibi devasa şirketlerde on binlerce 

işçi düşük maaş ve kötü çalışma ortamları ve 

ödenmeyen bonuslar için grev yapmaktadır. 28 

Ülke ekonomisi grevler ile sarsılırken, özellikle 

kamu şirketleri genel bütçe açıklarına dâhil 

olmayan ama nihayetinde Hazine tarafından 

üstlenilmesi gerekecek olan çok büyük zararlar 

açıklamaktadırlar. Sivil Havacılık Bakanı 

Abdul Aziz Fadıl yaptığı açıklamada ülkenin 

bayrak taşıyıcısı Mısır Havayollarının mevcut 

koşullarda çok zor şartlar altında faaliyetlerini 

sürdürdüğünü ve büyük finansal bir krizin 

içinde olduğunu söylemiştir. 6.5 milyar 

Cüneyh (940 milyon dolar) zararda olduğunu 

açıkladığı şirketin, uluslararası kreditörlere 

1.5 milyar dolar civarında borcu olduğunu da 

ifade etmiştir. 29 Mısır Hava Yolları gibi birçok 

kamu şirketinin de yine büyük zararlar içinde 

olduğu bilinmektedir. 

Sonuç 

“Ekmek, özgürlük, sosyal adalet, insanlık 

onuru” sloganı ile başlayan Tahrir Devrimi’nin 

üzerinden üç yıl geçti, ancak Mısırlılar 

bugün devrim öncesinden de çok daha ağır 

ekonomik ve sosyal şartlar altında yaşamlarını 

28





sürdürmeye çalışmaktalar. Yolsuzluklar, 

verimsizlik, kötü yönetim ve sübvansiyonlar 

sebebi ile GSYH’nın %14’üne kadar ulaşan 

bütçe açığı, azalan vergi gelirleri, sıfıra yaklaşan 

büyüme oranları ve artan enflasyon Mısırı her 

geçen gün geriye dönülemez şekilde ekonomik 

açından iflas noktasına sürüklemektedir. 

Ülkede yeterli grip aşısı bulunmadığından 

çocuklar ölmekteyken, doktorlar bu duruma 

isyan edip greve gitmektedirler. Elektrik 

kesintileri olağan bir hali yansıtmaktadır. 

Tüp gaz kuyruklarında saatler tüketilirken, 

okullar bakımsızlıktan harabe durumundadır. 

Yüz binlerce insan Kahire’de mezarlıklarda 

yaşamaya çalışmaktadır. Kaos ve şiddet 

görüntüsü turistleri uzaklaştırırken, ülkenin 

en temel gelir kaynaklarından olan turizm 

bitme noktasına gelmiş durumdadır. Sermaye 

fakiri olan Mısır’a Körfez dışında anlamlı 

miktarda uluslararası yatırım gelmemektedir. 

Reel sektör can çekişirken, milyonlarca genç 

işsizin öfkesi ise her geçen gün daha fazla 

artmaktadır. 

Onlarca yılın getirdiği yapısal sorunlara, 

darbe sonrası kaos ve çatışma hali eklenmiş 

durumdadır. 85 milyonu geçen nüfusu ile 

Mısır adım adım iktisadi açıdan iflas noktasına 

doğru sürüklenmektedir. 3 Temmuz’dan beri 

gerçekleşen kitlesel gösteriler, siyasi ve iktisadi 

normalleşmeyi engellemektedir. Darbeye karşı 

silahlı direniş ise her geçen gün daha fazla 

etkinlik kazanarak ülke sathına yayılmaktadır. 

Ensar, Beytil Makdis gibi örgütlenmeler Sina 

yarım-adasında doğal gaz boru hatlarına 

sabotajlar düzenleyerek ülkenin doğal gaz 

ihraç etmesini engellerlerken aynı zamanda 

bölgedeki fabrikaların üretim yapmasının da 

önüne geçmekteler. Darbeye karşı oluşturulan 

silahlı direniş turizmin yanı sıra ülkenin en 

önemli gelir kaynaklarından olan Süveyş 

Kanalını da tehdit eder duruma gelmiştir. 

Darbe yönetimi Körfez ülkelerinden gelen 

cömert yardımlarla ayakta kalmaya çalışsa da 

sosyo-ekonomik göstergeler mevcut durumun 

orta vadede sürdürülemeyeceğini açık bir 

şekilde göstermektedir. Ortalama Mısırlı’nın 

karşı karşıya kaldığı ekonomik sıkıntılar 

darbenin ilk günlerindeki halk desteğini her 

geçen gün aşındırmaktadır. 

Nihayetinde çatışma ve kaos ortamını 

bitirecek normalleşme adımları, Mısırın 

içinde bulunduğu sürdürülemez iktisadi 

krizden çıkmasının ön şartı olarak önümüzde 

durmaktadır. Krizden çıkmanın reçetesi, 

siyasi bir normalleşme ile ulusal mutabakat 

hükümeti kurularak istikrarlı, öngörülebilir 

bir atmosferde ülkenin yapısal sorunlarına 

dair reformlar yapmaktan geçmektedir. 

Siyasi normalleşmenin sağlanması ise darbe 

yönetiminin karşıtları ile siyasi bir uzlaşı 

sağlayarak yeni bir yol haritası oluşturmasına 

bağlıdır. Mısır’da toplumsal karşılığı olan hiç 

bir siyasi unsurun sistem dışına itilmediği 

bir normalleşme sonrası ancak istikrarın 

sağlanabileceği ve Mısır’ın ihtiyacı olan 

yapısal ekonomik reformların yapılabileceği 

görülmektedir. 

SONNOTLAR 

(1) Dünya Bankası Mısır Verileri: http://data. 

worldbank.org/indicator/NY.GNP.PCAP.CD/ 

countries/EG-XQ-XN?display=graph 

(2) Stephan Roll, Egypt’s Business Elite after 

Mubarek, SWP, Eylül 2013. 

(3) Overview on the modern history of 

Egyptian economy, Egypt State Information 

Service, 2013. 

(4) Mısır Ordusunun İktisadi Krallığı, Can 

29





Acun | 26 Nisan 2013. 

(5) Nahda Kalkınma Projesi İhvan-ı Müslimin tarafından Mısır’ın iktisadi kalkınması için geliştirilmiş 

ve Muhammed Mursi tarafından Cumhurbaşkanlığı seçim kampanyasında da kullanılmıştır. Detaylı 

bilgi için bkz: http://www.ikhwanweb.com/article.php?id=29932 

(6) Mursi iktidarı boyunca Türkiye ve Katar toplamda Mısır’a 8 milyar doların üstünde iktisadi 

yardımda bulunmuşlardır. 

(7) Muhammed Mursi 30 Haziran Muhtırasından sonra yaptığı ulusa sesleniş konuşmasında 38 

aileden bahsederek Mısır’ın tüm iktisadi kaynaklarını sömüren bu aileler ile mücadele edeceğini 

ifade etmiştir. 

(8) “Büyük Halk Toplulukları Mursi’ye Karşı Sokakları Doldurdu” 

), Masravi, 01 Temmuz 2013. ( 

(9) “Biblavi Hükümeti Belli Oldu. 6 Bakan Şeref ve Genzuri Hükümeti’nde Görev Yaptı, 4 Bakan 

Kandil İle” 

El Yevm Sabi, 16 Temmuz 2013. 

(10) “Egypt’s Foreign Reserves Rise to $18.8billion,” Aswat Masriya, 6 Ağustos 2013. 

(11) Mısır para birimi. 

(12) Körfez ülkelerinden gelen yardımlarla kara borsada 7,5 Cüneyh’e kadar çıkan ABD doları 7 

dolar seviyesine inmişti ancak kısa bir süre sonra Merkez Bankası rezervlerinin erimesi ile 7,5 

seviyelerine gelmiş durumda. 

(13) Ekonomist ve eski IMF danışmanlarından Fahri el-Fiki Yum el-Seba Gazetesine verdiği bir 

demeçte Mısır Merkez bankası döviz rezervlerinin düşmeye devam edeceğini öngördüğünü söylüyor. 

(14) UAE says increasing aid to Egypt to total of $4.9 billion, Reuters, 26 Ekim 2013. 

(15) Finans Bakanlığı açıklaması http://www.egyptindependent.com/news/ministry-financetotal-budget-deficit-le2399bn 

(16) Mısır Hazine Bakanlığı’nın Genel Ekonomik Görünüm Raporuna göre 2013–2014 mali yılı 

Temmuz-Aralık dönemi vergi gelirleri %6.6 azalmıştır. 

(17) Worldwide Governance Indicators Mısır’ı yolsuzlukla mücadelede ve hesap verilebilirlikte en 

düşük kategori içinde değerlendirmiştir. Corruption Perceptions Index 2013’de ise 114. sırada yer 

almaktadır. 

30





(18) Eski Petrol Bakanı Osama Kemal’e göre enerji piyasasının %20’si karaborsada işlem 

görüyor ve kaçak durumda. 

(19) Karşılaştırmalı 2012 ve 2014 Mısır Anayasaları, Abdullah Aydoğan Kalabalık, SETA, 16 

Ocak 2014. 

(20) Mısır Merkez Bankası verisi: http://www.cbe.org.eg/NR/rdonlyres/FC987D68-4925- 

448E-A768-56338AC7A6D1/2139/CPI_pressreleaseNov2013_E.pdf 

(21) Cato Enstitüsü ve Johns Hopkins Üniversitesi, TheTroubledCurrencies Project, Mısır’da 

gerçek enflasoyunu %21 olarak hesaplıyor. http://www.cato.org/research/troubledcurrencies-project 

(22) CAPMAS. http://www.capmas.gov.eg/Pepo/labour_e.pdf 

(23) “Mısır’da Olağanüstü Hal ve Yüzlerce Ölü ve Yaralı” , 

El Hurra, 14 Ağustos 2013. 

(24) CBC kanalına mülakat veren Zuzu Temmuz ve Ağustos 14’e kadar düşüşün % 45 olduğunu 

açıklarken 14 Ağustos’tan sonra düşüşlerin çok daha yüksek bir noktaya ulaştığını söyledi. Zuzu 

yine şimdiye kadar Turizm gelirlerinde milyar dolardan daha fazla bir kayıp olduğunu açıkladı. 

Tourism slumps 80% since August: Tourism Minister, Daily News Egypt / September 30, 2013. 

(25) Cumhurbaşkanı Mursi döneminde İran ile siyasi normalleşme çabalarının bir ayağı olarak 

karşılıklı turizmin başlatılması kararı alınmış ve İran’dan bir turist kafilesi Mısır’ı ziyaret etmişti. 

Ancak özellikle Selefi pozisyonlar buna çok sert tepki göstermişlerdi. 

(26) “İhvan Yöneticilerinin Kendi Aralarındaki Konuşmalarının Dinlenmesinin Ardından 

Olağanüstü Hal İlan Edildi” 

El Arabiya, 14 Ağustos 2013. 

(27) 790 factories seeking state help to resume operations in Egypt: Minister, Ahram Online, 

Tuesday 1 Oct 2013. 

(28) Workers at Egyptian Iron&Steel Company go on strike, el-Ahram, 3 Aralık 2013. 

http://english.ahram.org.eg/NewsContent/3/12/88098/Business/Economy/Workers-at- 

Egyptian-Iron--Steel-company-go-on-stri.aspx 

(29) Min. of Aviation: Egypt Air losses hit 6.5 billion EGP, Youm el-Seba, 18 Kasım 2013. 

31





DİJİTAL AKTİVİZM 

Bilal EREN, Öğr. Gör. 

M.Sc. Bilgisayar Mühendisi, Marmara Üniversitesi 

twitter.com/erenbilal 

“İlk ciddi enformasyon savaşı başladı. 

Savaş alanı Wikileaks, sizler de ordularsınız.” / J.P.Barlow 

Genel anlamda “eylemcilik” veya “aktivizm”, 

toplumsal değişme ya da politik değişiklik 

meydana getirmek için kasıtlı bir biçimde 

yapılan eylem olarak tanımlanabilir. Bu eylem, 

tartışmalarda taraflardan birini desteklemek 

ya da muhalefet etmektir. 

Aktivizm kelimesi sıklıkla protesto veya 

muhaliflik ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır, 

ancak aktivizm sayısız politik yönlendirmede 

yer bulabilir ve geniş bir biçim yelpazesi 

içinde oluşabilir. Örnekleri, bir gazeteye ya 

da politikacıya bir mektup yazmaktan, politik 

kampanyadan, ekonomik aktivizmden (tercih 

edilen şirketleri desteklemek veya boykot 

etmek gibi), toplantılardan, blog yazmaktan, 

sokak yürüyüşlerinden, grevlere ve hatta 

gerilla taktiklerine kadar çeşitli şekillerde 

olabilir. Daha keskin çelişkili durumlarda, 

yorumlayanın aktivistin yaptıklarını 

destekleyip desteklememesine bağlı olarak 

bir kesim tarafından özgürlük savaşçısı diye 

adlandırılanlar, karşı kesim tarafından terörist 

olarak tanımlanabilmektedir. 

Bazı durumlarda aktivizmin protesto ya da 

karşı koymayla hiçbir ilişkisi yoktur: Örneğin, 

kimi dinî, feminist ya da etyemez aktivistler 

hükümetin yasaları değiştirmesini sağlamak 

yerine doğrudan insanları davranışlarını 

değiştirmeye ikna etmeye çalışırlar. Kooperatif 

hareketi, kooperatif ilkelerine uygun yeni 

kurumlar oluşturmaya çalışır ve genellikle ne 

lobi ne de siyasi protesto yapar. 

Wikipedia’ya göre aktivizm tanımını aldıktan 

sonra bu eylemciliğin “dijital” hali nasıl oluyor? 

Burada ilk önce internetin ortaya çıkış 

serüvenini ve çıktığı atmosferi iyi anlamak 

lazım… 

İnternet henüz “internet” olmadan önce 

Pentagon ile birkaç üniversite arasında bir 

proje iken “ARPANET” Projesinde çalışan 

akademisyen ve öğrenciler BBS’lerde (Bulletin 

Board System) bir yandan bilim kurgu ve 

siber-punk muhabbeti yapıyor diğer yandan 

kriptolu bilginin özgür dolaşımını savunuyor 

ve “hacktivist” faaliyetler yürütüyorlardı. Yani 

bir anlamda “dijital aktivizm” yapıyorlardı. 

İnternetin başından beri işin içinde olan 

ve bu ortamın ilk sivil inisiyatiflerinden 

Elektronik Ufuklar Vakfı’nın (EFF) kurucusu 

John Perry Barlow, daha 1996’da “Siber 

mekânın bağımsızlık bildirgesi”ni yayınlamış 

ve devletlere “burada istenmiyorsunuz” diye 

seslenmişti. Şimdi ise bu çağrıları Anonymous 

yapıyor. 

Bu örneklerden yola çıkarak internet doğası 

gereği, global, gayri merkezi, dağıtık, sınır 

aşan, gerçek zamanlı, kesintisiz, etkileşimli 

32





bir iletişim ortamı olduğu, herhangi bir 

devletin yönetimine tabi olmadığı için, 

örgütlenme bakımından geçmişteki baskın 

iletişim biçimlerine kıyasla aktivizm için çok 

daha fazla imkan sunuyor. Bu nedenle “dijital 

aktivizm”, yani siyasal pratiklerin enformasyon 

ağlarında uygulanışı son dönemin önemli 

fenomenlerinden biri. İnsanlar kendilerini 

sanal olarak Tahrir, Gezi, Frankfurt 

meydanlarında gösteriyor, Facebook’ta 

politik gruplara katılıyor, Youtube’da videolar 

paylaşıyor ve Twitter’da anlık gelişmeleri 

aktarıyor. Veya Dijital Aktivizm sayesinde 

Wikileaks’in yayınladığı belgeleri, hükümetler 

arasındaki yazışmaları, yıkılmaz ABD imajını, 

gizli ilişkileri görebiliyoruz. 

oldu. Neden? Twitter o dönemde yeterince 

popüler değil miydi?” 

Sosyal ağların etkisi Morozov’un dediği gibi çok 

güçlü olmayabilir, toplumun örgütlenmesinde 

başka faktörler ön planda olabilir. Ancak bir 

gerçek var ki, o da sosyal ağların gücü üzerine 

toplumlarda kolektif bir bilinç yaratıldığı. 

Artık herkes internetin siyasi hareketlerde 

önemli bir aktör olduğunu düşünüyor. 

Buradan hareketle dünya tıklayarak daha iyi 

bir yer olur mu? Buna inananların sayısı hiç de 

az değil… 

Bu gizli ilişkilere örnek olarak; 2008 yılında 

CNN, CNBC gibi dev medya kuruluşlarının 

katılımıyla New York’ta dijital aktivizm 

paneli düzenlenmişti. Tony Cartalucci’nin 

belirttiği üzere bu panele 6 Nisan Hareketi 

ve Genç Hareketler İttifakı da katılmıştı. Genç 

Hareketler İttifakı’nın en büyük sponsoru ise 

Google. Google, ayrıca Mısır’daki devrimin 

de temsilcisi oldu. Vael Gonim, Google’ın 

Ortadoğu temsilcisi ve Mısır halkına topluluk 

içinde seslenen isim. Medyaya Mısır hakkında 

gerekli bütün demeçleri veren de yine o. 

Wikileaks ile Google arasında da bir bağlantı 

var: Ben Laurie, Google’ın veri güvenlik uzmanı 

ve Wikileaks’in danışma kurulu direktörü. 

Yani siyasi hükümetlerin politik stratejilerini 

kamuoyuyla paylaşan kurumun bir üyesi, 

aynı zamanda dünyanın en büyük kapital 

şirketlerinden birine hizmet veriyor. 

Diğer yandan farklı görüşlerde olanlar da var; 

Stanford Üniversitesi’nden Evgeny Morozov’a 

göre “sosyal ağların rolü abartılıyor ve 

bahsedildiği kadar etkisi yok. Devrim falan 

yok. 2009’da İran’daki seçimlerde de bir 

twitter devrimi gerçekleşmişti ancak başarısız 

33

YAZIM 

KURALLARI 

Cihannüma Dış İlişkiler Koordinatörlüğü Araştırma 

Bülteni’ne gönderilecek yayınların yazım ve yayınlanma 

kuralları aşağıda belirtilmiştir. 

1. Cihannüma Dış İlişkiler Koordinatörlüğü Araştırma Bülteni 

ülkemizde ve dünyada ağırlıklı olarak dış politikaya ilişkin 

gelişmeler ve tartışma konularıyla ilgili araştırma-inceleme, 

kısa bilimsel çalışma ve derleme tarzında hazırlanmış özgün 

yazıları yayınlar. 

2. Bülten, yılda 4 kez yayınlanır. 

3. Bir yazının bültende yayınlanabilmesi için daha önce başka 

bir dergide yayınlanmamış veya başka bir dergiye yayınlanmak 

üzere gönderilmemiş olması gerekir. Bu şartları taşımayan 

yazıların yayınlanması Bülten yönetimi tarafından yayına uygun 

görülmesiyle mümkün olabilmektedir. 

4. Bültenin dili Türkçedir. 

5. Yayınlanmak üzere gönderilen çalışmalar kaynaklar dâhil 

5000 kelimeyi geçmemelidir. 

6. Yazılar, MS Word, “Times New Roman” yazı tarzında, 12 

pt kullanılarak, 1.5 satır aralıklı yazılmalıdır. 

7. Yazılarda giriş, materyal ve metot, bulgular, tartışma ve sonuç 

bölümlemesi aranmaz ancak yazılar uygun bölümlere ayrılmalı 

başlıklar büyük harflerle yazılmalıdır. 

8. Her bir yazıya 200 kelimeyi aşmayacak ve metni 

yansıtacak şekilde özet bir paragraf eklenmelidir. 

9. Yazarlar kaynak gösterimi konusunda kendi çalışmalarında 

kullandıkları gösterim metodunu kullanabilirler. 

10. Yazarların unvanı ve görev yeri dipnotta gösterilmelidir. 

11. Yazılar e-posta ile cihannumadisiliskilerebulten@gmail. 

com adresine e-posta mesajına eklenerek gönderilmelidir. 

34

DUYURU / TEŞEKKÜR 

Cihannüma Dış İlişkiler Koordinatörlüğü Araştırma Bülteni’nin 

bu sayısına katkı sunan tüm araştırmacılarımıza teşekkür ederiz. 

Araştırma Bültenimizin muhtemel katkılarla zenginleşmesi ve yayın 

hayatına güçlenerek devam etmesi platform üyelerimizin özellikle de 

akademisyenlerimizin makale ve yazılarını göndermelerine, güncel 

araştırmalarından edindikleri bilgileri paylaşmalarına bağlıdır. 

Lütfen tüm yorumlarınızı ve katkılarınızı aşağıdaki e-posta adresine 

gönderiniz: cihannumadisiliskilerebulten@gmail.com

07042015101733_kof6Ivt-2-101733_say_-3

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?