kurtce-gramer

avesta I DÎL ÇALIŞMALARI! 171 I 3
Grammaire Kürde
(Dialecte Kurmandji)
Emir Djeladet Bedir Khan
et Roger Lescot
(Paris, 1971)
Paris Kürt Enstitüsü gözetiminde Türkçeye çevrilmiştir
Editör: Abdullah Keskin
Kapak: Genco Demirer
Teknik Hazırlık: Sacha Ilitch
Tashih: Avesta
Birinci Baskı: 1990, Paris
İkinci Baskı: 2004, istanbul
Baskı: Berdan Matbaacılık
© Institut Kürde de Paris-Avesta
Tanıtım amacıyla yapılacak alıntılar dışında
yayınevinin izni olmadan hiçbir şekilde çogaltılamaz
AVESTA BASIN YAYIN
REKLAM TANITIM MÜZlK DAĞITIM LTD. ŞTt.
Evliya Çelebi Malı.
Aybastı Sok. 48/4
BEYOĞLU / tSTANBUL
Tel: (0212) 251 44 80
(0212) 243 89 74
Fax: (0212) 243 89 75
Ekinciler Caddesi
Nurlan Apt. Giriş Katı No: 2
OFtS / DİYARBAKIR
Tel-Fax: (0412)222 64 91
ISBN: 975-8637-74-6

Celadet Ali Bedir Han
Roger Lescot
KÜRTÇE GRAMER
(KÜRMANCÎ LEHÇESİ)
avesta I DlL ÇALIŞMALARI

CELADET ALİ BEDİR HAN-1893'te İstanbul'da doğdu. İlk ve Ortaöğreti¬
mini orada tamamladı. Birinci Dünya Savaşı sırasında,- Osmanlı ordusu
sallarında Kafkas Cephesinde bulundu. Osmanlı İmparatorluğunun da¬
ğılmasından sonra Kürtlerin birliğini sağlamak için çaba gösterdi. 1922'de
kardeşi Kamıran'la birlikte Almanya'ya gitmek durumunda kaldı. Alman¬
ya'da da bütün zorluklara karşın öğrenimini sürdüren Bedir Han, 1925'te
Kahire'ye geçti, daha sonra da Suriye'ye yerleşti. Suriye'de Haco Ağa ve
önde gelen diğer Kürt aydınlarıyla birlikte Xoybûn'un kuruluşunda aktif
rol oynadı. 30'lu yıllarla birlikte Kürtçeyle ilgili çalışmalarını yoğunlaştır¬
dı. "Hawar" ve "Ronahi" adlarıyla iki Kürtçe dergi çıkardı. Hawar'da kı¬
sa sürede Latin alfabesine geçildi. 15 Temmuz 1951'de Şam'da öldü.
Avesta'da çıkan diğer kitapları: "Günlük Notlar (1922-1925)" (Haz.
Malmîsanij, 1997), "De la Question Kurde/Kürt Sorunu Üzerine"
(Fransızca-Türkçe, Fransızcadan Çeviren: Taylan Doğan, 1997), "Were
Dotmam" (Kürtçe şiirler, 1998).
ROGER LESCOT-1914, Lyon doğumlu. Paris Üniversitesi'nde Fransız
edebiyatı; siyasal bilimler ve Doğu dillerini okudu. 1936 yılında üniversi¬
teyi bitirdikten sonra Fransız hükümeti tarafından bilimsel araştırmalar
yapması için Şam'daki Fransız Enstitüsüne gönderildi. Avrupa dilleri dı¬
şında Arapça, Farsça ve Türkçe de bilen Lescot, Şam'daki ilk yıllarında
Celadet Ali Bedir Han'la tanıştı. Kürt folklor ürünlerini derledi, Hawar'da
Tawûsparêz ismiyle Kürtçe-Fransızca yazılar yazdı. Suriye Kürtleri arasın¬
da o kadar çok tanınıp sevildi ki herkes ona Lezgin Axa ismiyle hitap
ederdi. 1938'de Cebel Sincar ve Suriye Yezidileriyle ilgili çalışması yayım¬
landı. ("Yezidiler, Din Tarih ve Toplumsal Hayat, Cebel Sincar ve Suriye
Yezidileri", Fransızcadan Çeviren: Ayşe Meral, Avesta, İstanbul, 2001) Da¬
ha sonra "Textes Kurdes" (Kürtçe Metinler) iki cilt halinde (ikinci cilt, Me¬
me Alan, Amadekar: Roger Lescot, Avesta, İstanbul, 1997) Fransızcalarıyla
birlikte yayımlandı. 1945 yılında Sorbonne Üniversitesi'nde Kürt Dili
Kürsüsü'nü kurdu ve Kürtçe dersler vermeye başladı. Bir yıl sonra üni¬
versitedeki yerini Beyrut'tan gelen Kamıran Ali Bedir Han'a devreden
Lescot, Fransız Dışişleri Bakanlığı'nda diplomat olarak çalışmaya başladı.
İspanyolca ve Farsçadan (Hayyam, Hafız, Sadi) çeviriler de yapan Roger
Lescot, 1975'te Tayland büyükelçiliği görevindeyken vefat etti.

ËÇËNDEKËLER
ÖNSÖZ ......................................................................................................I
GËRË∑ .....................................................................................................V
BËRËNCË BÖLÜM. ALFABE VE FONETËK ...........................................................1
I. Kürt alfabesi ................................................................................3
II. Ünlüler .........................................................................................8
III. Ünsüzler.....................................................................................16
IV. Hece ve sözcüfiün fonetik yapÈsÈ..............................................38
ËKËNCË BÖLÜM. MORROLOJË ..........................................................................61
I. Dilbilgisi kategorileri. Cins ve sayÈ ...........................................63
II. TakÈlar. Tamlama takÈsÈ ............................................................72
III. TakÈlar. Belgisiz takÈ..................................................................76
IV. TakÈlar hakkÈnda açÈklamalar ...................................................80
V. Ad çekimi. Belirli haldeki adÈn çekimi .....................................93
VI. Ad çekimi. Belgisiz durumdaki adÈn çekimi ..........................104
VII. ∑ahÈs zamiri .............................................................................107
VIII. Fiil. Genel özellikler ................................................................119
IX. GeçiÒsiz fiilin çekimi (birinci grup zamanlar) .......................135
X. Bûn fiili....................................................................................146
XI. GeçiÒsiz fillerin çekimi. SÈfat fiiler ve ikinci grup
zamanlar (bileÒik zamanlar)...................................................153
XII. Üçüncü grup zamanlarÈn çekimi.
Emir (geçiÒsiz ve geçiÒli fiiller)..............................................159
XIII. GeçiÒli fiil (birinci ve ikinci grup zamanlar)..........................171
XIV. BileÒik fiiler..............................................................................182
XV. Deyim filler..............................................................................190
XVI. Hatin yardÈmcÈ fiili ve edilgen çatÈ .........................................194
— 373 —

XVII. Hebûn ve vîn fiileri ................................................................199
XVIII. Niteleme sÈfatÈ .........................................................................209
XIX. SayÈlarÈn adlarÈ.........................................................................215
XX. Gösterme sÈfatlarÈ ve zamirleri ...............................................223
XXI. Belgisizlik ve soru sÈfatlarÈ ve zamirleri. Ëlgi zamirleri ..........231
XXII. Edatlar .....................................................................................242
XXIII. Belirteçler - Bafilaçlar - Ünlemler ..........................................259
I. Belirteçler ........................................................................259
II. Bafilaçlar ve Ünlemler.....................................................269
XXIII. Sözcüklerin bileÒimi ................................................................275
I. Önekler ............................................................................275
II. Sonekler...........................................................................285
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM. SÖZDËZËMË.......................................................................299
I. Belirlilik ve belirsizlik halleri ile durumlarÈn kullanÈmÈ
üstüne açÈklamalar ..................................................................301
II. Eklenme bafilantÈsÈ ve niteleme bafilantÈsÈ. KarmaÒÈk
epitetler. KoÒuntu ...................................................................306
III. ∑ahÈs zamirlerinin kullanÈmÈ. Fiillerin uyumu........................312
IV. ÇatÈlarÈn, zamanlarÈn, kiplerin kullanÈmÈ................................316
V. Cümlenin yalÈn öfieleri, yalÈn cümlede sözcüklerin sÈrasÈ -
çeÒitli yalÈn cümle tipleri ........................................................324
VI. Yan cümlelerin yapÈsÈ, karmaÒÈk cümlelerin öfieleri..............333
VII. KarmaÒÈk cümle.......................................................................344
BAÒLICA KÜRTÇE GRAMER VE SÖZLÜK ÇALIÒMALARI.................................355
ENDEKS .................................................................................................379
— 374 —

ÖNSÖZ
Kürtçe Orta Doğu ve Yakın Asya'nın Arapça, Türkçe ve Farsçadan sonra
en çok konuşulan dilidir. Geniş Hint-Avrupa dilleri ailesinin İran grubu¬
na girer ve bu grubun tarihi kökenlerinden en az uzaklaşmış,
özgünlüğünü en iyi koruyabilmiş dillerinden biridir. Yapı olarak Ural-
Altay dil ailesine giren Türkçe ve bir Sami dil olan Arapçadan çok
farklıdır. Ama hem gramer hem de bazı temel sözcükler açısından gerek
Avestî ve Sankrit gibi eski diller, gerek Fransızca, ingilizce, Rusça ve
Almanca gibi çağdaş Avrupa dilleri ile önemli benzerlikler arz eder. Aynı
kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise
Latinceden türeyen Fransızca, italyanca ve ispanyolca arasındaki
ayrılıklarla karşüaştırüabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski Iranca köken¬
den gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen .
farklı telaffuz edilmektedir. Her iki düin ayrıca tamamen kendilerine
özgü zengin kelime hazineleri, morfoloji, fonoloji ve gramer kurallan
vardır. Örneğin Kürtçede önemli bir rol oynayan adların, Fransızcada
olduğu gibi eril ve dişil olarak cinslere göre ayrımı olayı Farsçada yoktur.
Kürtçe ne X-XI. yüzyılda Kürdistan'm çeşitli bölgelerinde kurulan
Şedadî, Hesenwehîd ve Mervanî Kürt devletleri döneminde, ne de daha
sonra İslam aleminin büyük bir bölümünü içeren Kürt Sultanı Selahaddin
Eyyubi'nin oluşturduğu imparatorluk döneminde resmi devlet dili
statüsüne kavuşmamış, müslüman halkların ortak kültür ve iletişim dili
olan Arapçanm yerini geçici de olsa alamamıştır. Bilindiği gibi aynı
dönemlerde, benzer dinsel nedenlerden dolayı, Avrupa devletlerinin de'
resmi yazışma ve iletişim dilleri Kilise dili Latince idi. Buna rağmen,
Kürtçede zengin bir sözlü ve yazılı edebiyat gelişebilmiş, düşün
yaşamının başlıca dallarında (felsefe, ilahiyat, tıp, tarih, edebiyat, müzik
I

vs) bu dilde ürünler verilmiştir. Ibn-el Esir, Ibn-el Erzaq, Idris Bidlisi,
Nefî, Nabî gibi egemen dillerde yazan Kürt düşünürlerin yanı sıra, özerk
Kürt devlet ve beyliklerinin himayesiyle Kürtçe yazan, Kürtçeyi yücelten
ve Kürtlüğüyle öğünen şair yazar ve düşünürler de olmuştur. Örneğin
divanı bugün de halk arasında büyük bir hayranlıkla okunan XVI. yüzyılın
büyük Kürt şairi Melayê Cizîrî
"Gulê baxê îremê Botan im
Şebçiraxê şevên Kurdistan im"
(Botan cennet bahçelerinin gülüyüm
Kurdistan gecelerinin meşalesiyim)
diye övünürken, Kürt ulusal destanı Mem û Zm'in yazarı, Kürt milliyet¬
çiliğinin ilk düşünürü XVII. yüzyıl Kürt şair ve filozofu Ehmedê Xanî
Kürt diline olan tutkusunu şu sözcüklerle ifade etmiştir:
Ev meywe eğer ne abîdar e
Kurmancî ye ew geder li kar e
(Bu meyve sulu olmasa bile
Kürtçedir, o kadar yeter.)
1898'de Kahirede Kurdistan dergisinin yayınıyla birlikte artık bir basım
dili de olan Kürtçe 1920iere kadar Kürt elitlerinin giderek daha yoğun
bir şekilde kullandıklan bir yazım dili yönünde geliştiyse de, bu gelişme
Kürdistan'm bölgede yeni oluşan devletler arasında bölüşümü ve bu dev¬
letlerden bazılarında, özellikle Türkiye'de, bağnaz bir milliyetçi ideoloji¬
nin yerleşmesi sonucu şiddetle durdurulmaya çalışıldı. Siyasal gelişmeler
o dönemin Kürt elitlerini ya suskunluğa ya da sürgüne mahkum etti. Bu
yeni ve çok güç koşullarda da Kürtçe kırlık kesimlerde halkın anadiline
bağlılığı ve sürgündeki aydınların, özellikle son bağımsız Kürt hükümdarı
Bedir Han Bey'in torunları Celadet ve Kamuran Bedir Han'ların
Suriye'de sürdürdükleri çabalar sonucu varlığını ve yazım alanındaki
gelişimini bir ölçüde sürdürebildi. ingiliz mandası altında oluşan Irak
devletinde de Kürtlere kültürel haklar tanınması, Kürtçenin okullarda
II

okutulması, bu ülkede önemli bir kültür hayatının gelişmesini sağladı.
Ancak bu gelişme, Ankara'nın diplomatik girişimleri sonucu, Türkiye
Kürtlerince anlaşılması biraz zor olan Soranice lehçesinde ve Arap har¬
fleriyle oldu.
Elinizdeki Kürtçe Grameri iran'ın Urmiye kentinden Akdeniz
kıyılarındaki Kürt Dağın, Erzurumdan Irak'ın Amediye ve Suriye'nin
Kamışlı kentlerine kadar Kürdistan'm yaklaşık üçte ikisine yakın bir
bölümünde ve Orta Asya, Horasan, Kafkasya ve Afganistan Kürtlerinin
de konuştuklan Kurmancî lehçesini esas almaktadır. Bu kitap Kürt
kültürel rönesansının düşünürlerinden, Latin alfabesini Kürtçeye adapte
edip bu alfabeyle dergi ve kitaplar yayımlamış olan yazar ve dilbilimci
Celadet Ali Bedir Han ile tanınmış Fransız şarkiyatçısı ve diplomatı
Roger Lescot'nun uzun çalışma ve araştırmalarının ürünüdür.
Bu yapıt, kuşkusuz ilk Kürtçe grameri değildir. 1787'de İtalyan
şarkiyatçı Maurizio Garzoni'nin yayımladığı Grammatica e Vocabolaria
della Lingua Kurda eserinden bu yana gerek Fransızca, ingilizce,
Almanca, Rusça gibi başlıca Avrupa dillerinde, gerekse Kürtçe, Arapça,
Farsça, Ermenice ve daha küçük bir ölçüde de Türkçe birçok gramer ve
sözlük yayımlanmıştır. Ekteki bibliyografyada bunların başlıcalan zikre¬
dilmiş, aynca en önemlilerinin kapaklanmn fac-simileleri okuyucuların
bigileri için kitabın sonuna eklenmiştir.
Bütün bu çalışmaların içinde orijinali 1970'te Paris'te Librairie
d'Amêrique et d'Orient yayınevi tarafından Fransa Ulusal Bilimler
Araştırma Merkezinin (CNRS) katkısıyla Grammaire kürde (Dialecte
kurmandji) başlığıyla yayımlanan bu yapıtı bilimsel değerinden ötürü
seçip Türkçeye çevirdik. Bu gramer günlük yaşamda konuştuklan anadiUerinin
kurallarım daha iyi öğrenmek isteyen Türkiye Kürtlerine ve
Kürtçeyi öğrenmek isteyen tüm Türkiyelilere
gütmektedir.
yardımcı olma amacını
III
Kendal Nezan

GİRİŞ
Iran dilleri grubuna giren Kürt dili (kurdî) başlıca iki lehçeye
ayrılır : Kurmancî ve Soranı. Bunların her biri de birçok yerel ağızlar
içerir. Bazen kuzey lehçesi adıyla da anılan Kurmancî Türkiye, Suriye
ve Kafkasya'nın Kürt bölgelerinde konuşulduğu gibi Iran ve Irak
Kürdistanırun kuzey bölümlerinde de konuşulur. Baba Kurdî de denilen
Soranî lehçesi Kürdistan'ın güneydoğusunda, yani Süleymaniye bölge¬
sinde konuşulur. Bu özet dil haritasını tamamlamak için Dersim'de ve
Siverek bölgesinde konuşulan Dumilî ÇZaza) lehçesi ile iran'da
Kermanşah yöresinde Ehli Haklarca konuşulan ve giderek ortadan kalk¬
makta olan Goranî lehçesinden de söz etmek yerinde olur.
Şimdi kamuya sunduğumuz Kürt grameri, günümüzde normal ola¬
rak hem konuşma dilinde, hem yazı dilinde kullanılan Kurmancî lehçe¬
sine dayanmaktadır.
Bu kitap, aslında, 1951'de ölen merhum Emir Celadet Bedir
Hanin yirmi yılı aşkın bir süre giriştiği çabaların bir sonucudur. Eski
Botan beylerinin soyundan gelen Emir, Birinci Dünya Savaşmdan hemen
sonra Kürt mm^etçiüginin uyanmasında üstün bir rol oynadı; aynı
zamanda, bu hareketle birlikte başlayan Kürt kültür rönesansırun
düşünürlerinden biri oldu. O zamana kadar ancak eksiki gedik
araştırılmış olan bir dilin kurallarını ortaya çıkanp düzene bağlamak
şerefi onundur.
Kurmancî lehçesini konuşan Kürtlerin büyük çoğunluğunun
yaşadığı Türkiye'de Mustafa Kemal Atatürk'ün yaptığı reformdan esinle¬
nen Celadet Beyin ilk işi latin harflerine dayanan bir alfabe yaratmak
V

oldu. Kürtçenin fonetiği (bk. bu kitabın Birinci Bölüm'ü) hakkında
giriştiği, yıllar süren çabalar sonucunda, Türklerin uluslararası uzman¬
lardan da yararlanarak düzenleyip kabul ettikleri sisteme çok yakın bir
sistem ortaya koydu. Yaratılan bu okuma yazma aracının Kürtçeyi
okuyup yazmaya çok uygun olduğu, hatta hiç okuma yazması olmayanlarca
bile kolayca kavranabildiği hemen anlaşıldı.
Bu alfabe, Emir'in Şam'da önce Arap ve Latin harfleriyle (1-23.
sayılar, Mayıs 1932- Temmuz 1933), sonra yalnız latin harfleriyle (24-57.
sayılar, Nisan 1934-Ağustos 1943) yayımladığı Kürtçe Hawar dergisin¬
de denendi. Sonra, başlangıçta Haıuar'm. renkli eki olan Ronahî dergisi
(Nisan 1943 -Eylül 1944) gibi, Suriye'de basılmakta olan başka peryodiklerde
ve yapıtlarda kullanıldı. Türkiye ve Irak'ta resmen izin verilme¬
mekle birlikte bu alfabe çok laıUanılmaktadır ve değişik sistemleri dene¬
dikten sonra SSCB Kürtlerince de kesin olarak artık benimsenmiş
görünmektedir.
Celadet Beyin Kurmancî morfolojisi hakkındaki araştırmalarının
sonuçlan Ravoaf m ilk serilerinde (16-17-18 ve 26. sayılar) Fransızca
olarak, sonra aynı derginin ikinci serisinde (27. ve sonraki sayılar)
Kürtçe olarak çıkan makalelerde ele alındı. Ben, Suriye'de bulunduğum
sırada, Şam Fransız Enstitüsü'nde görevli iken, 1 941 'de Hawar yeniden
yayımlanmaya başlandığında (1935'ten beri çıkıyordu) Celadet Bedir
Han'a, daha tam bir gramerin Fransızca yazımı için işbirliği önerdim.
Emir kabul etti ve sınırlı araçlarla basıma geçmek için hemen gerekli
önlemleri aldık. Yazüar hazır oldukça acemi bir dizgiciye teslim ediliyor¬
du; adam ne Fransızca, ne Kürtçe biliyordu, ama pekâlâ işin üstesinden
geliyordu; 168 sayfa böylece matbadan çıktı. O sayfalar bu kitabın birin¬
ci bölümüne ve ikinci bölümün I ila IX. ara bölümlerine tekabül etmek¬
tedir, ama yeniden ele alınıp gerekli düzeltmeler ve biçim değişiklikleri
yapılmıştır, ikinci bölüm X ila XX. ara bölümleri, Eylül 1944'te benden
Şam'ı terketmek istendiği zaman hemen hemen hazırdı. Ondan sonra,
uzun bir süre, başka uğraşlar beni Kürt dili araştırmalarından uzak tuttu;
öte yandan Suriye'deki ağır koşullar dostumu yayım kesmeye zorluyor¬
du. Ancak yalan bir tarihte bu gramer dosyasını yeniden açabüdim ve
hem Emir Bedir Hanin anısını yaşatmak, hem de onun çalışmalanrun
meyvesini yok olmaktan kurtarmak için işi sonuna vardırmaya girişebil-
VI

dim. Ortaklaşa başlanıp yalnız basma bitirilen bir eserin bu son
aşamasında bana düşen görev, esas yazarın onayıyla yazılmış olan
bölümü (yani aşağı yukan XX. ara bölümün sonuna kadar) son defa göz¬
den geçirmekten ve ikinci Bölüm'ün kalan kısmı ile Üçüncü Bölüm'ün
(sentaks) tamamını yeniden hazırlamaktan ibaretti.
Bu eserde ve özellikle merhum dostum Celadet Beyin göremediği
bölümlerde yanlışlar ya da boşluklar bulunursa bütün sorumluluk bana
aittir.
Bu gramerin hangi anlayışla hazırlandığı hakkında da birkaç söz
söylemek isterim.
Amacımız öğrencilerin eline pratik bir öğretim kitabı verebilmek
için Kurmancî'mn özellMerinin elden geldiğince tam bir dökümünü
yapmaktır. Bu uğraşların ikincisi, bazen benimsenen anlatım düzenini
açıklamaktır. Örneğin, fiilin ve çekimin incelenebilmesi için muhakkak
bilinmesi gerekli olan şahıs zamirleri (dönüşlü ve karşılıklı) Morfoloji'nin
VII. ara bölümünde ele alınmış, oysa diğer zamirler daha sonra
yazılmıştır. Aynı anlayışla, önemli paragraflar siyah harflerle dizilip
numaralanmıştır. Sözcük listeleri ve alıştırmalar başlangıçta her ara
bölümün sonunda yer alıyordu. Kitabı hafifletmek için onlan çıkardık.
Kuşkusuz şunu da belirtmekte yarar var. Geçmişte ve günümüzde
Kürtçe hakkında Doğu dilleri bilginlerince yayımlanmış pek çok kitaptan
farklı olarak bu kitap bir dilin normal grameri olarak sunulmaktadır, bir
diyalektoloji anketi değildir. Kitabın amacı, Emir Bedir Han'a da yol gös¬
teren yönetici fikre göre, her türlü bölgeci ayrılığı ve her türlü "bilgince"
yenilik yapma iddialarını bir kenara iterek Kurmancfrûn en iyi, en
doğru kullanımını saptamaktır. Biz burada yerel özelliklerin altını çizmek
yerine, bir çeşit temel birlik yaratmak çabasına bağlandık. Bizim
anlayışımıza göre diyalektolojik araştırma, Kürtçe açısından henüz
tanımı yapılmamış genel yapılar tam anlamıyla bilinmedikçe gerçekten
verimli sonuçlar doğuramaz.
VII

Bu bakımdan bizim yöntemimiz dil olgularım, temas ettiğimiz
çeşitli ağızlarda (yani en başta Türkiye Kürdistan'ında, daha az oranda
Irak ve çok daha az oranda Iran Kürdistan'ında konuşulan ağızlar)
bulunduklan gibi saptamaktan, en yaygın kullanış biçimlerini kaydet¬
mekten ve nihayet en belirgin lehçe özelliklerini ya da istisnalarım elden
geldiğince tam belirterek bütün bunlardan yararlanıp toplu kurallan
ortaya çıkarmaktan ibarettir. Kitabımızda bazen "doğru" ve "hatalı"
terimler kullanılmıştır. Bunlar Kürtçe gibi henüz çok az yazılı bir dilde
bir deyime uygulanmış keyfi terimler gibi görünebilir. Bununla birlikte
hiçbir sübjektif seçim söz konusu değildir; onların hepsi, bütün ele
alman durumlarda, dilin espirisine ve mantığına uygun seçilmiştir.
Araştırmalarımız sırasında, okumamış köylülerin ya da göçerlerin kasden
söylediğimiz yanlış ifadeler karşısında nasıl irkildikleri ya da uzun
gece toplantılarında aydınlara sunulan dil sorunlanmn nasıl tutkuyla
tartışıldığını defalarca gördük. Ayrıca Hawar dergisinde, yazarlar çok
değişik bölgelerden olduklan halde yazılı Kurmancî'rân. ortalama kul¬
lanımının kendiliğinden nasıl çabuk yerleştiğini belirtmek yerinde olur.
Okuyucu bu kitapta, Kürt dili hakkında yabancılarca ya da 'ülke
aydmlannca yayımlanmış denemelere, ne kadar saygın olurlarsa olsun¬
lar, hiçbir referans yapılmadığını elbette farkedecektir. Öyle yapsaydık,
hemen hemen adım başında bir, şüpheli transkripsiyonlan, yanlış
yazımları, yanlış yorumlan düzeltmeye çalışmak ve dolayısıyla bu kitabı
ağır ve yararsız bir eleştiri yüküyle doldurmak gerekecekti.
Durumu belirtmek için, sanırım bir tek örnek yeter. Bilinçli ve
uyanık bir bilgin ve diyalektolog olan Oskar Mann, Die Mundart der
Mukri-Kurden (Berlin, 1906-6) adlı kitabının 131. sayfasında şöyle yaz¬
maktadır: "Es". Bu durumda eril ve dişil dolaylı çekimler arasında sade¬
ce bir ayrımlaşma söz konusudur; o daj Emir Bedir Hanin ilk olarak
aydınlığa kavuşturduğu ve iki cins arasında ayrım yapabilmeyi sağlayan
karakteristiklerden biridir.
Daha yeni yayınlar, takdire değer olmakla birlikte, pek de
yanlışsız sayılmazlar; okuyucuyu, örneğin, L'Afrigue et l'Asie dergisinin
51. sayısında (1960'm 3. üç aylık sayısı) yayımladığım Sovyetlerde
yapılmış olan bazı çalışmalan taratan yazıya gönderebilirim.
VIII

Bu gramerde yer alan örnekler, yazarlar tarafından, yukanda
açıklamış olduğumuz nedenlerle, açıklanacak kurallarla bağlantılı olarak
tasarlanmış ve gerektiğinde, ne yazık ki pek çok olan yanlışlan düzelt¬
mek suretiyle Hawar ÇH.), Ronahî (R.~) ya da Xwendina Kurdî (Şam,
1938) adlı küçük okuma kitabından alınmıştır.
IX
Roger Lescot
Amman, Nisan "1968

BËRËNCË BÖLÜM
ALFABE VE FONETËK

I. KÜRT ALFABESË
1. Latin harfli Kürt alfabesi fonetik bir alfabedir. Onu oluÒturan harflerin
her biri, ender nüanslar dÈÒÈnda, tek bir sese tekabül eder ve hiçbir
Òekilde, bir baÒka sesi karÒÈlamaz (ihtiyari olarak kullanÈlabilen iki ünsüz
müstesna, bk. par. 5). Bütün sözcükler, hiç tereddütsüz, söylendikleri
gibi yazÈlÈr; aynÈ Òekilde, okunurken de bütün yazÈlÈ harfler telaffuz edilir.
2. Kürt alfabesinde otuz bir harf, efier kullanÈmÈ ihtiyari olan iki harf de
eklenirse (bk. par. 5) otuz üç harf vardÈr :
a, b, c, ç, d, e, ê, f, g, h, i, î, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, Ò, t, u, û, v,
w, x, y, z.
Bu ilk bölümde, harflerin her birinin defierini kÈsaca belirtmekle yetinecefiiz
; Kürtçenin fonetifii sonraki sayfalarda ayrÈntÈlÈ olarak ele alÈnacaktÈr.
3. Kürtçede sekiz ünlü vardÈr ; bunlarÈn üçü kÈsa, beÒi uzundur.
KÈsa ünlüler. Üç tanedir : e, i, u. Hepsi ön çÈkÈÒlÈ ya da karmadÈr.
E — Türkçedeki «e» gibidir
Ör. : dev, dest, der, ser, ev, evor, vejandin.
I — Türkçedeki «ı» sesine yakÈndÈr. Almanca «kommen, gehen,
machen» gibi mastarlarÈn sonlarÈndaki «en» ekine yakÈn bir ses verir. KÈsa ve
sert söylenir.
Ör. : kir, bir, mir, di, ji, li, dil, tevir, bivir, kirin.
— 3 —

U — Türkçedeki «ü» ve «u» sesleri arasÈnda bir sestir. Hiçbir Avrupa
dilinde tam karÒÈlÈfiÈ yoktur ; Almanca «kurz, kultur, Burg, Kurdisch» sözcüklerindeki
«u» sesine yakÈndÈr.
Ör. : kur, gul, hundir, kun, kutilk, kulav, kumbir.
4. Uzun ünlüler. Kürtçede beÒ uzun ünlü vardÈr: a, ê, î, o, û. Bunlardan
ê ve î ön çÈkÈÒlÈ, a, o, û arka çÈkÈÒlÈdÈr.
A — Türkçedeki «a»’nÈn uzatÈlmÈÒÈdÈr.
Ör. : bav, kal, mal, sar, av, ga, sal, savar, sahî.
Ê — Türkçe karÒÈlÈfiÈ yoktur; FransÈzcadaki «é» (été sözcüfiündeki gibi)
sesini verir.
Ör. : kê, kêl, têt, têr, mêr, lêv, hêk, mêkew, nêrîn, kêm.
Î — Türkçedeki «i»’nin uzatÈlmÈÒÈ gibidir.
Ör. : mîr, sîr, pîr, îro, îsal, spî, penîr, zînî, tîr.
O — Türkçedeki «o» gibidir.
Ör. : ol, pol, por, sol, sor, soz, lor, gol, torin, dorhêl.
Û — Türkçedeki «u» gibidir.
Ör. : dûr, mû, tûr, Òûrik, rû, dûv, kûr, Òalûl.
5. Ünsüzler. SÈnÈflandÈrÈlmalarÈ kÈsaca Òöyledir :
DUDAKSILLAR : b, f, m, p, v, w. BunlarÈn ilk beÒi Türkçedeki gibidir ; w
ise Türkçedeki «u» ve «a» ünlülerinin birlikte telaffuzu ya da Ëngilizcede
«well» sözcüfiündeki «w»’nin telaffuzu gibidir.
Ör. : war, were, wir, wî, winda, dewar, hewandin.
DËÒSELLER : d, l, n, r, s, t, z. Hepsi Türkçedeki sesleri gibidir.
ÖNDAMAKSILLAR : c, ç, Ò, j, y. Hepsi Türkçedeki sesleri gibidir.
Ör. : car, cil, cêrî, cisin, ciwan, can, cendek.
çek, çilo, çûn, çol, çêkirin, çar, çep, çeqçeqok.
Òil, Òûv, Òev, Òûr, Òandin, Òal, Òapik, paÒîv, ÒevereÒ.
yar, diyar, heyirîn, peyivîn, meyizîn, neyar.
— 4 —

DAMAKSILLAR VE GIRTLAKSILLAR : g, h, k, q, x.
G — Türkçedeki «g» gibi örümlü (yumuÒak) bir ünsüzdür, «girmek»,
«garson» sözcüklerinde oldufiu gibi.
H — Türkçede oldufiu gibidir.
Ör. : heyv, heval, cih, guh, qehirîn, bihêle.
K — Türkçedeki ince «k» (ke) gibi okunur: «kilogram», «kerem»
sözcüklerinde oldufiu gibi.
Q — Arapçadaki «‚» sesini verir. Türkçedeki ötümsüz kalÈn «k»
(sokak) gibi okunur.
Ör. : qul, daliqandin, qedandin, qam, qenc, qehreman.
X — Arapçadaki «Œ» harfinin sesine benzer bir ses verir. Almanca
«suchen» sözcüfiündeki «ch», Ëspanyolca «jota» sesi gibidir. GÈrtlaktan gelen
«h» ye (ahir, çuhur) yakÈn bir sestir.
Ör. : xew, ax, axaftin, Sernex, xwarin, xwe, xwelî.
ËHTËYARË KULLANILAN ÜNSÜZLER : yukarÈda sayÈlan ünsüzlere, kullanÈmÈ
genel olmayÈp bazÈ afiÈzlara özgü olan iki iÒareti daha eklemek uygun olur.
Bunlar Arapçadaki «Õ» harfine tekabül eden, Türkçe normal «h» ile yazÈlÈp
okunan «h ¨ » ile Arapça « ⁄» sesinin karÒÈlÈfiÈ «x¨» harfidir.
— 5 —

KÜRT ALFABESË
harfler defier örnek
a â Bav
b b Bûn
c c Car
ç ç Çûn
d d Dîn
e e Dest
ê ê uzun Kêr
f f Firîn
g g Gol
h h Hon
h¨ h gÈrtlak Hereket
i i Dil
î i uzun Îro
j j Jar
k k ince Kal
l l Lal
m m Mar
n n Nan
o o Kon
p p Par
q k kalÈn Qam
r r Rêl
s s Sol
— 6 —

Ò Ò ∑îr
t r Tehil
u ü Kur
û u uzun ∑ûr
v v Vîn
w ua War
x fi Xanî
x ¨ fi Ax ¨ a
y y Yar
z z Zanîn
— 7 —

II. ÜNLÜLER
6. Kürtçede ünlülerin sayÈsÈ sekizdir : a, e, ê, i, î, o, u, û.
Bunlar çeÒitli ilkelere göre birçok gruba ayrÈlabilir: SayÈ bakÈmÈndan göz
önüne alÈnÈrlarsa üçü kÈsa ünlüdür (e,u,i), beÒi uzun ünlüdür (a, ê, î, o, û).
Bu ayrÈm temel ayrÈmdÈr.
Ünlüler bofiumlandÈklarÈ damak bölgesine göre de sÈnÈflandÈrÈlabilir.
Buna göre ünlülerin üçü, î, ê, e ön çÈkÈÒlÈ, ikisi karma, i ve u, ve üçü art
çÈkÈÒlÈdÈr, a, o, û.
∑unu da belirtmekte yarar var : kÈsalar ve onlara tekabül eden uzunlar
defiiÒik ötümlüdür ve apayrÈ çÈkÈÒ noktalarÈndan gelir.
Bundan baÒka, dilin dikey düzlemdeki konumu göz önüne alÈnacak olursa,
ünlüler yüksek (î, û, i, u), orta (ê) ve alçak (e, a, o) olarak ayrÈlÈr.
UZUNLAR KISALAR
ön art ön art
Yüksek î û i, u
Orta ê
Alçak a, o e
Birinci ara bölümde, ünlülerin defierlerini belirtmiÒtik. ∑imdi bunlardan
hangilerinin ilginç özellikler taÒÈdÈfiÈnÈ inceliyecefiiz.
A. KISA ÜNLÜLER
7. KÈsa ünlüler üç tanedir, e, i, u. Bunlardan ilk ikisi, e ve i, Kürt ünlü
sisteminin temelidir, üçüncüsü ise ileride görülecefii gibi (büzüÒme) yeni
bir oluÒumdur.
— 8 —

8. E — alçak ön çÈkÈÒlÈdÈr. Bu ünlü herhangi bir ünsüzün önünde ya da
ardÈnda olabilir. Uzun ünlülerden a, ê, ve î’nin de yapÈcÈ öfiesi olarak görev
yapar (bk. ilerde).
I ile biten bir sözcük, birinci harf olarak bu ünlüyü taÒÈyan bir ek aldÈfiÈ
zaman, iki e, lehçelere göre, ya bir koruma ünsüzü ile biribirinden ayrÈlÈr, ya
da a, veya ê ile birleÒir. Mase, masa, Òöyle olur : maseyek, masak, masek,
bir masa.
AynÈ Òekilde, son e, ê ya da a takÈsÈ alÈrsa ya ortadan kalkar ya da bir y
ile ayrÈlÈr. Mase sözcüfiü Òöyle olur : maseyê ya da masê (tekil efiik durum);
maseyên min ya da masên min, masalarÈm; maseya min ya da masa
min, benim masam; maseyan ya da masan (Çofiul efiik durum).
9. I — karÈÒÈk yüksek. Kural olarak Kürtçe hiçbir sözcük i ile baÒlamaz,
i ile sona ermez.
Ama bu ünlü di, ji, li, gibi edatlarda, çi zamirinde ve i’ li ortaçlarda
(partisip) bulunabilir (ör.: hati bûn’da hati). YukarÈda anÈlan çekim ekleri
ve zamir, asla baÒlÈbaÒÈna rastlanÈlmayan proklitiklerdir, hepsi konuÒmada
öyle çabuk çÈkarÈlarak söylenir ki, âdeta kendinden sonra gelen sözcükle bir
bütün olur. Ë’li ortaça gelince, ancak bazÈ bileÒik zamanlarÈn çekiminde
ortaya çÈkar ve dolayÈsÈyla daima bûn yardÈmcÈ fiili ile birlikte bulunur.
AÇIKLAMA I. I ile baÒlayan ender sözcükler, çofiunlufiu Arapçadan
gelmiÒ yabancÈ sözcüklerdir. Bu taktirde i, klasik Arapçadaki kesra herekeli
bir ayÈna (Ÿ) ya da elife («) tekabül eder.
Ör. : Izin
IÒaret
Insan
Imza
Esasen dafilÈ afiÈzlarÈn çofiunda (Botan, Garzan, vb.) Arap ayÈn (Ÿ) ve
elifleri («), Kürtlerce zor telaffuz edildifiinden yerlerini hi ya da î sesleri alÈr.
Bölgelere göre hizin ya da îzin hinsan ya da însan , hiÒaret
ya da iÒaret , himza ya da îmza denir. Izin, îÒaret, insan
imza, vb. biçimleri ancak Òehirlerde yaÒayanlar ile ovada yaÒayanlarÈn
bazÈlarÈnca kullanÈlÈr, çünkü bunlar yabancÈlarla, daha sÈk iliÒkiler sonucu bu
telaffuzlarÈ öfirenmektedirler.
— 9 —

∑unu da belirtmek gerekir ki, bu son tip telaffuz, Kürt fonetifiinin kurallarÈyla
bafidaÒmasa da, günümüzde, özellikle GüneybatÈ Kürdistan’daki
Òehirlilerle köylüler sayesinde yazÈlÈ dile girmiÒ durumdadÈr.
AÇIKLAMA II. Kürt alfabesinin tamamen fonetik oldufiunu ve okurken
yazÈlÈ her harfi telaffuz etmek gerektifiini daha önce gördük. ∑imdi Òunu da
belirtmek gerekir ki, i, ve yalnÈz bu ünlü, bazen bu kurala aykÈrÈ olabilir.
Gerçekten de, bir sözcüfiün son hecesinde yer alan her i, bu sözcük bir ünlü
ile baÒlayan bir sözcükten önce gelirse ya da tesadüfen bir ek alÈrsa düÒer.
Örnefiin, kevin (eski) sözcüfiünün ardÈndan bir e (dÈr) gelirse, her
zaman «kevin» biçiminde yazÈlmakla birlikte «kev’n» biçiminde telaffuz edilir,
ve bu düÒme çofiu zaman yazÈda da görülür, bu da bazÈ kurallarÈn kullanma
ile zamanla yerleÒecefiini gösterir.
AÒafiÈdaki örnekler bu olguyu daha iyi anlamaya yarayabilir :
Qetila wî helal e. Okuma : qet’la wî helal e.
Ev çi bihin e? Okuma : ev çi bih’n e ?
Ma eqilê wî heye? Okuma : ma eq’lê wî heye ?
Ji qehran mir. Okuma : ji qeh’ran mir.
Rikinên Birca Belek. Okuma : rik’nên Birca Belek.
Ez di vê fikirê de me. Okuma : ez di vê fik’rê de me.
AÇIKLAMA III. Fakat sözcüfie eklenen öfie tesadüfi defiil de sürekli olabilir,
örnefiin bir sonek ya da bileÒik bir ad ya da sÈfatÈn, vb. ikinci sözcüfiü
bir söz konusu oldufiu zaman, telaffuz edilmeyen i, artÈk yapÈya da girmez :
Bihin-ok olur : bihnok, parfüm.
Kevin-ar olur : kevnar, kevnare, antika.
Tersine aÒafiÈdaki örneklerde i, telaffuz edildifii gibi yazÈda da devam eder.
Sêhir-baz olur: sêhirbaz, büyücü.
Eqil-mend olur: eqilmend, bilge.
Bihin-dar olur: bihindar, kokulu.
10. «E»’nin «i»’ye ve «i»’nin «e»’ye dönüÒü. BaÒka Ëran dillerinde oldufiu
gibi Kürtçede de e ve i ünlüleri kararlÈ defiildir. BazÈ sözcüklerde birbirlerinin
yerine geçebilirler. Örnefiin, tejî, dolu, merov, erkek, çel, kÈrk, xerab,
kötü, vb. sözcüklerine, hatta aynÈ afiÈzlarda bile Òu biçimlerde rastlanÈr: tijî,
mirov, çil, xirab, vb.
— 10 —

11. U — karma yüksek. YabancÈlar için w ve i ünlülerinin
kaynaÒmasÈndan oluÒan bir ünlü sayÈlÈr. Çok az sözcükte rastlandÈfiÈ için
Kürtçeye yakÈn zamanda girdifii söylenebilir.
AÇIKLAMA. KararlÈ bir ünlü olan «u» defiiÒik sözcüklerde geçen ve w ile
i’nin birlikte telaffuzundan dofian sesle bir tutulmamalÈdÈr. Örnefiin xwarin,
yemek fiili, Òimdiki zamanÈn birinci tekil ÒahsÈnda dixwim, ve aynÈ zamanÈn
çofiul üçüncü ÒahsÈnda dixwin olur. Bu iki Òekil asla dixum ve dixun biçiminde
yazÈlamazlar.
12. Nadir istisnalar bir yana, u ünlüsü ancak g, h, k, q ve x ünsüzlerinden
sonra gelir.
Ör. : Gur (gwir), kurt.
Hundir (hwindir), iç.
Kur (kwir), ofiul.
Gul (gwil), gül.
BazÈ sözcüklerde u’den önce baÒka ünsüzler gelir, örnefiin:
Tu, sahis zamiri, tekil ikinçi ÒahÈs.
Tu, hiçbir, belirsiz sÈfat ve zamir.
Du, iki, dido, iki’nin sÈfat ve zamir Òekli.
Sund, ant. Bu biçime ancak s harfinin, Kürt fonetik sistemine yabancÈ,
tumturaklÈ bir Arap «’» si gibi telaffuz edildifii lehçelerde rastlanÈr. Difier
bütün afiÈzlarda sond denir.
AÇIKLAMA I. Guhartin defiiÒtirmek; guhastin taÒÈmak; guvaÒtin
sÈkmak, sÈkÈÒtÈrmak gibi fiiller (aslÈnda gwihartin, gwihastin, gwivaÒtin
yazÈlmalarÈ gerekirdi) bölgelerin birçofiunda gihartin, gihastin, givaÒtin
biçiminde kullanÈlmaktadÈr. Belki de bunlarda ileri bir evrim sonucu, w sesinin
temelli ortadan kalkmasÈ söz konusudur.
AÇIKLAMA II. Kürdistan’Èn batÈ kÈsmÈnda, medreselerde okumuÒ mollalarÈn
etkisiyle, Arapçadan alÈnma sözcüklerden ötre’lerin yerine çofiu zaman
u kullanÈlmaktadÈr. Böylece u esas telaffuzunu kaybetmekte ve çok kÈsa bir
û biçiminde telaffuz edilmekte ve herhangi bir ünsüzden sonra gelebilmek-
— 11 —

tedir. Fakat Kürt fonetifiinin kurallarÈndan bu Òekilde ayrÈlma ancak bazÈ bölgelerde
söz konusudur. BaÒka her yerde, özellikle dofiuda (buralarda
yabancÈ sözcüklerle temas daha az oldufiundan dil daha iyi korunmuÒtur)
Arap dililinden geçmiÒ nadir sözcüklerde yer alan ötreler yanlÈÒ olarak, i ile
karÒÈlanmÈÒtÈr :
mirad, arzu.
midir, müdür.
mihim, mühim.
Arapça ( ) tanÈyan, ikrar eden sözcüfiü Kürtçeye girerken garip bir
defiiÒiklifie ufiramÈÒtÈr: min’Èn ötre’si yerine u ve kaf’Èn kesre’si yerine i konmasÈ
gerekirdi. Ama u ancak bir gÈrtlak ünsüzünden sonra gelebilecefiinden
iki ünlü yer defiiÒtirmiÒtir ve sözcük miqur olmuÒtur. AyrÈca, bu evrimin
sonunda, gerek telaffuzu kolay oldufiu için, gerek - qur hecesi ile Kürtçe kur
sözcüfiü arasÈnda benzerlik bulundufiu için q (ka) nÈn yerini k (ke) almÈÒtÈr.
Bu nedenle sözcük Kürtçede mikur biçiminde kullanÈlmaktadÈr.
13. «U» ünlüsü, hiçbir durumda, «w»den önce gelemez. Bu nedenle tu,
hiçbir ve du, iki zamirleri tuwan ve duwan çofiulunu verecek yerde u’nun
yerini i alarak tiwan ve diwan biçimine girer.
Ama u, hiçbir defiiÒiklifie ufiramadan y’den önce gelir.
B.UZUN ÜNLÜLER
14. Kürtçede beÒ uzun ünlü vardÈr: a, ê, î, o, û.
A — belirtilmesi gerekli herhangi bir durum göstermez. BazÈ yönleri par.
71’de ele alÈnacaktÈr.
15. Î — bu ünlü alfabetik sÈrada ê’den sonra gelirse de, açÈklamanÈn
kolaylÈfiÈ bakÈmÈndan onu önce ele alacafiÈz.
«Î» ünlüsü hiçbir zaman «y» den önce gelmez. Bir sözcük «î» ile sona
eriyorsa, önünde kaynaÒtÈrma «y»si (ya da bazÈ afiÈzlarda «h» bulunan bir
ek alÈr ve son ünlüsü de «i»ye döner.
— 12 —

Ör. : Ronahî, ÈÒÈk; efiik hali : ronahiyê.
Piçûkahî, çocukluk; efiik hali: piçûkahiyê.
AÇIKLAMA. î ile sona eren sözcükten sonra y ile baÒlayan bir sözcük
gelirse, sondaki î, gene i telaffuz edilir, ama normal biçimde yazÈlÈr.
Ör. : Ev kî ye, bu nedir? OkunuÒ: ev ki ye?
Ev derzî ye, bu ifinedir. OkunuÒ: ev derzi ye.
Bununla birlikte, cümlenin anlamÈ, î ile sona eren sözcüklere bir y ile
baÒlayÈp onu izleyen sözcük arasÈnda, sesin bir duraklama yapmasÈnÈ gerektiriyorsa
î aynen telaffuz edilir.
Ör. : Ev derzî, ya min e, bu ifine benimdir.
Cümle bir çÈrpÈda telaffuz edilirse muhatap cümleyi Òöyle iÒitecek: «Ev
derziya min e» ve «bu benim ifinemdir» diye anlayacaktÈr.
16. Ê — tÈpkÈ î gibi ê de asla y’den önce gelmez. Bunun nedeni belki
de ê’nin çÈkÈÒ noktasÈnÈn î’ninkine çok yakÈn olmasÈdÈr; bu iki ünlünün ikincisinin
uydufiu kural böylece birinciye de teÒmil edilmiÒ oluyor.
«Ê» ile sona eren bir sözcük, «y» ile baÒlayan bir ek alÈrsa, sözcüfiün
son ünlüsü «e»’ye döner.
Ör. : Pê, ayak; peyên min, ayaklarÈm; wan peyan, bu ayaklar
(çofiulun efiik hali).
Rê, yol; reya min, yolum; di vê reyê re, bu yolda.
Dê, ana; deya wî, anasÈ; vê deyê, bu ana (efiik hal).
AÇIKLAMA I. î hakkÈnda belirtilen kural (par. 15, AçÈk.) ê’ye de uygulanÈr:
ê ile sona eren bir sözcük, y ile baÒlayan bir sözcükten sonra gelirse,
sondaki ê, e biçiminde telaffuz edilir, ama normal biçimde yazÈlÈr.
Ör. : Tu kurê kê yî, kimin ofilusun? OkunuÒu: tu kurê ke yî ?
Kitêb li ser masê ye, kitap masanÈn üstündedir. OkunuÒ:
kitêb li ser mase ye.
AÇIKLAMA II. BazÈ afiÈzlarda, ve daima ê’nin î’ye yakÈnlÈfiÈ nedeniyle,
y’den önce gelen ê’nin yerini e defiil, i alÈr. Önceki örnekleri alacak olursak :
— 13 —

Ör. : Pê: piyên min, wan piyan.
Rê: riya min, di vê riyê re.
Dê: diya wî, vê diyê.
E’nin yerine i’nin gelmesiyle birtakÈm karÈÒÈklÈklar olacafiÈ meydandadÈr.
Gerçekten, örnefiin rê, yol, ve rî, sakal sözcüklerinin ikisi de efiik halde, vê
riyê biçimini alacaklardÈr, oysa birincisinin normal olarak reyê biçimini
almasÈ gerekirdi. AynÈ Òekilde pê, ayak, ve pî, omuz sözcüklerinin ikisi de
piyê min olacaktÈr.
AÇIKLAMA III. Y’nin önündeki ê ve î’nin yerini e ve i’nin almasÈ, Kürtçeyi
yeni öfirenmeye baÒlayan bir yabancÈnÈn kafasÈnÈ karÈÒtÈrabilir. -eyê, -eyî, -
iyê, -iya, -iyîn vb. eki almÈÒ olan bir sözcüfiün kesin biçimini bulmakta çofiu
zaman güçlük çekilecektir. Ama Kürtçede hiçbir adÈn i ile sona ermedifiini
unutmamak bu bakÈmdan iÒe yarayabilir. DolayÈsÈyla, tiyê min, braziyê
min’de «tiyê» ve «braziyê» biçimleri ancak tî, kayÈnbirader, ve brazî,
yefien sözcükleriyle karÒÈlanacaktÈr.
AynÈ Òekilde, e ile sona eren adlarÈn aldÈfiÈ ekler genellikle son ünlü ile
kaynaÒtÈfiÈndan, «derpeyê» ya da «brazeyê» gibi biçimler (derpeyê min, brazeya
min’de), esasen mevcut olmayan derpe ya da braze biçimlerinden çok,
derpê, don ve brazê, yefien (kÈz, kadÈn) sözcüklerine tekabül edecektir.
Bununla birlikte, yukarÈda iÒaret edilen kuralsÈzlÈfiÈn (AçÈklama II)
geçerli oldufiu bir afiÈzla karÒÈ karÒÈya bulundufiu taktirde sorun
karmaÒÈklaÒacak ve ancak dildeki pratik uygulama, sorunu çözebilecektir.
Gerçekten, anÈlan örnekler Òöyle olacaktÈr: derpiyê min, braziya min,
xwarziya min, diya min, ve derpê ve derpî; brazê, yefien (kÈz) ve brazî,
yefien (erkek); xwarzê, yefien (kÈz) ve xwarzî, yefien (erkek); dî (ad olarak
bulunmaz) ve dê arasÈnda tereddüt edilebilecektir. Brazê durumunda,
sözcüfiün cinsi a takÈsÈ ile belirtilecefiinden sorun kendilifiinden çözülecektir.
Ama bu sözcükler çofiul olurlarsa cinslik belirgin olmayacaktÈr: braziyên
min ve xwarziyên min hem «erkek yefiernlerim», hem «kÈz yefienlerim»
olarak çevrilebilecektir. O zaman sözün gidiÒine bakmak gerekecektir.
17. AynÈ Òekilde e ve i, ê ve î biribirinin yerine kullanÈlmaya elveriÒlidir. BazÈ
afiÈzlarda bîn (koku) yerine bên; mêvan (konuk, davetli) yerine mîvan; fehêt
(utanç) yerine fehît denir, vb. Bu olguya, bu iki ünlüden birini ya da ötekini içeren
emir kiplerinde özellikle sÈk rastlanÈr. Bölgelere göre telaffuzlar Òöyle olur :
— 14 —

Anî, getirmek fiili için bîne ya da bêne.
HiÒtin, bÈrakmak fiili için bihîle ya da bihêle.
Man, kalmak fiili için bimîne ya da bimêne, vb.
18. O — art çÈkÈÒlÈ yüksek. a gibi o da, hiçbir defiiÒiklifie ufiramaksÈzÈn
herhangi bir ünsüzden sonra ya da önce gelebilir.
«O»’dan sonra gelen ekin kaynaÒmasÈ «w»’ya da «y» ile yapÈlÈr.
Ör. : Cowa avê ya da coya avê, su boru hattÈ.
Stowê min ya da stoyê min, benim boynum.
Çowê wî ya da çoyê wî, onun bastonu.
AÇIKLAMA. «O»’dan sonra (û’dan sonra oldufiu gibi) bafilantÈ ünsüz olarak
y’nin kullanÈlmasÈ dofiu bölgelerine özgüdür (bk. par.19 ve 21).
19. Û — art çÈkÈÒlÈ yüksek. Û ünlüsü hangi ünsüz olursa olsun onunla birlikte
gelebilir, tek istisna w’dir, w ondan sonra gelebilir, ama önce gelemez.
«Û» ile sona eren bir sözcük kaynaÒtÈrma harfini gerektiren bir ek
alacak olursa kaynaÒma «w» ile safilanÈr, bunun için de «u»’nun yerini «i»
alÈr.
Ör. : Tû, dut; dara tiwê, dut afiacÈ.
Rû, yüz, çehre; riwê min, benim yüzüm.
Ez biwam, olsaysdım (bûn fiilinden).
AÇIKLAMA. «Û»’nun «ü» olarak kullanÈldÈfiÈ bölgelerde (bk. par. 20),
kaynaÒma bafilantÈsÈ, û’da defiiÒiklik olmaksÈzÈn y ile safilanÈr.
Ör. : Dara tûyê, dut afiacÈ.
Rûyê min, benim yüzüm.
20. Botan’da, Behdinan’da ve Hakkari’de normal Kürt û’sunun yerini wî
ile ü arasÈ bir ünlü alÈr. Bu ünlü de ü biçiminde yazÈlÈr. Bu sesin bulundufiu
afiÈzlarda, esasen «o»nun kullanÈmÈ yoktur, bu ünlünün yerine û kullanÈrlar.
Ör. : Kûr, derin, yerine kür.
∑ûr, kÈlÈç, yerine Òür.
Dor, sÈra, yerine dûr.
Kor, kör yerine kûr.
— 15 —

Bu ü özel bir iÒaret gerektiren dokuzuncu bir ünlü sayÈlmamalÈdÈr. Onun
bazÈ bölgelerde û yerine kullanÈlmasÈ, tÈpkÈ o’nun û’ya dönüÒmesi gibi, Kürt
ünlü sistemine girmiÒ yerel defiiÒikliklerden baÒka bir Òey defiildir.
AÇIKLAMA. Hakkari bölgesinde, bûn, olmak, bün biçiminde telaffuz edilir.
Ama Botan’da bu fiil bîn biçiminde kullanÈlÈr (bu yüzden di’li geçmiÒ
zaman Òöyle olur: ez bîm, tu bî, ew bî, vb.). Bu özellik û’dan sonra y’yi
kaynaÒma ünsüzü olarak kullanan afiÈzlarda ilk söz konusu mastarÈn
baÒlangÈçta bûyin (telaffuzu bûyîn) olmasÈndan, öteki afiÈzlarda biwîn
olmasÈndan dofimaktadÈr. Sonradan bûyîn fiili bîn’e, biwîn de bûn’a
dönüÒmüÒtür.
∑unu da belirtelim ki, bîn biçimi hiçbir zaman yazÈlÈ dilde yer alma hakkÈ
kazanmamÈÒtÈr. Botan kökenli olan Òair Melayê Cizerî (XV. yüzyÈl), kuÒkusuz
sözcüfiü bîn biçiminde telaffuz ettifii halde yazÈda ( ) biçimine sadÈk
kalmÈÒtÈr.
21. Ö — bu harf Kürt alfabesinin yazarÈ tarafÈndan folklor metinlerini
yazabilmek için öngörülmüÒtür, çünkü ö sesi Kurmancî lehçesinde hemen
hemen yoktur, bazÈ Soranî afiÈzlarÈnda bulunur.
AÇIKLAMA. «Ö» ünlüsü, Òimdiye kadar, Kurmancî lehçesinde üneydeki
(Urfa bölgesi) Berazi’lerce kullanÈlan ve «killi çamur» anlamÈna gelen öks
sözcüfiünde geçmektedir. Bu sözcük Kürtlerde oks biçiminde bile bilinmez;
büyük bir olasÈlÈkla Türkçedeki ökse (Yunanca iksas) sözcüfiünden gelmektedir.
«Ö» sesi Kürt ünlü sistemine o kadar yabancÈdÈr ki, baÒka dillerden
geçen sözcüklerde bile onun yerine «o» kullanÈlÈr.
Ör.: Soz, Türkçe söz.
Donim, Türkçe dönüm.
III. ÜNSÜZLER
22. Par. 5’te kÈsaca açÈkladÈfiÈmÈz sÈnÈflandÈrmaya burada ayrÈntÈlÈ olarak
ele alacafiÈz.
DUDAKSILAR : p (ötümsüz kapantÈlÈ); b (ötümlü kapantÈlÈ); f (ötümsüz
sÈzÈcÈ); v (ötümlü sÈzÈcÈ); m (genizsil kapantÈlÈ); w (iki dudakla, sürekli
ötümlü).
— 16 —

DË∑SELLER : t (ötümsüz kapantÈlÈ); d (ötümlü kapantÈlÈ); s (ötümsüz
sÈzÈcÈ); z (ötümlü sÈzÈcÈ); r (itreÒimli akÈcÈ); l (akÈcÈ yan ünsüz) n (genizsel
kapantÈlÈ).
ÖNDAMAKSILLAR : ç (hÈÒÈrtÈlÈ yarÈ kapantÈlÈ); c (ç’nin ötümlü, hÈÒÈrtÈlÈ yarÈ
kapantÈlÈsÈ); Ò (ötümsüz sÈzÈcÈ); j (ötümlü sÈzÈcÈ); y (yarÈ ünlü).
DAMAKSILAR VE GIRTLAKSILAR : k (ötümsüz kapantÈlÈ); g (ötümlü
kapantÈlÈ); q (ötümsüz kapantÈlÈ); x (ötümsüz sürekli); x¨ (ötümlü sürekli).
∑imdiden belirtelim ki, Kürt ünsüz sisteminde hiçbir ikileÒme olgusu
yoktur. Bu konuda bk. par. 64.
A. DUDAKSILAR
23. P — ötümsüz kapantÈlÈ. Bu ünsüz b ’nin yerine geçmeye elveriÒlidir,
(bk. sonraki paragraf.)
Dofiu Kurmancî afiÈzlarÈnda (Botan, Garzan, Behdinan, Hakkari) ilerde
sözü edilecek daha birçok ünsüz gibi p de çok belirgin ve tumturaklÈ telaffuz
edilir.
24. B — ötümlü kapantÈlÈ. Etimolojik bakÈmdan, Kurmancî baÒ harf
olarak b, çofiu zaman eski Ëran v’si yerini alÈr.
Ör. : Beziyan, koÒmak (Avesta dilinde -vaz, sürmek, arabayla gitmek)*
Berf, kar (Avesta vafra-).
Bîr, bellek (Av. vifra-).
Bîst, yirmi (Av. vîsant-).
Ba, rüzgar (Av. vaya-).
Beraz, domuz (Av. varâza-).
Baran, yafimur (Av. vâr-).
Bê, sÈz (Av. vî-).
Bu ikame Kürt lehçelerinin sÈnÈflandÈrÈlmasÈ bakÈmÈndan ilginç sayÈlabilir.
Gerçekten, Kurmancî lehçesinin tersine, Dumilî (Zaza) lehçesi eski ilk
v’leri, hiçbir defiiÒiklik yapmaksÈzÈn konuÒturur.
________________
* Bu örneklerde geçen Ëranca sözcükler Bartholomae sözlüfiünden alÈnmÈÒtÈr.
Transkripsiyona elden geldifiince uyulmuÒtur; ama, Ëran harflerini latin harfleriyle
yazabilmek bakÈmÈndan hafif defiiÒiklikler olabilir.
— 17 —

Ör. : VazdayîÒ, kaçmak (Kurm. bazdan).
Vewr, kar (Kurm. berf).
Vîst, yirmi (Kurm. bîst).
Va, rüzgâr (Kurm. ba).
VarayîÒ, yafimak (Kurm, barîn).
Verg, kurt (Av. vehrka-, Kurm. gur/gurg).
VatiÒ, demek (Av. vak-, bk. Kurm. bêje, söyle).
25. Kürtçe b, bazÈ durumlarda yerini v’ye ya da p’ye bÈrakÈr.
a) «v» ile defiiÒ. Bu olguya, birçok afiÈzda, özellikle Eruh (Botan) bölgesi
afiÈzlarÈnda ve Serhedan denen bölgede sÈk rastlanÈr. Oralarda Òu biçimler
kullanÈlÈr :
Ör. : Bi için vi, ile, tarafÈndan.
Ba için vê, sÈz.
Cewab için cewav, haber.
Kebanî için kevanî, ev kadÈnÈ.
Erivan yayÈnlarÈndan da aÒafiÈdaki örnekleri alÈyoruz:
Ez bibim yerine ez bivim, olayÈm.
Bikari bim yerine bikari vim, yapabileyim.
Xirab yerine xirav, kötü, harap.
Sibe yerine sive, yarÈn.
Seba yerine seva, için.
Hesab yerine hesav, hesap.
Xebat yerine xevat, iÒ.
AÇIKLAMA. Görülüyor ki b’nin bu çeÒit bozuluÒu yabancÈ kökenli sözcükleri
de kapsÈyor: yukarÈdaki örneklerde görüldüfiü gibi Arapça cevab, ( ),
cewav; hirab, ( ) xirav; hesab, ( ) hesav; oluyor. Bu olguya bazÈ
sözcüklerde yalnÈz çok yerel olarak defiil bütün afiÈzlarda rastlanÈyor:
Tevdîr, oyun, hile (b’nin yer defiiÒtirmesiyle Ar. tedbir’den ).
Evdilezîz, özel ad (Ar. Abdülaziz).
Evdilkerîm, özel ad (Ar. Abdülkerim).
b) «P» ile defiiÒ. Bu ikame bazÈ dofiu afiÈzlarÈnda (örnefiin Botan bölgesinde
hemen hemen hep yapÈlÈr; özellikle sözcüklerin baÒÈnda yer alan b’lerde
yapÈlÈr.
— 18 —

Ör. : Biçûk yerine, piçûk, küçük.
Brûsk yerine prûsk, ÒimÒek.
Bütün lehçelerde, büzüÒme hallerinde ilk b’nin yerini normal olarak p alÈr:
Ör. : Par, pay (behir’den, Avesta baxdhra).
Ponijîn, uyuklamak (bihinijîn’den).
Bu ikamenin, konuÒma dilinde, bi edatÈ bir zamirle kaynaÒtÈfiÈ zaman onu
daima etkiledifiini, bozdufiunu özellikle belirtmek gerekir:
Bi vî, bi vê, bi wî, bi wê, hepsi aynÈ Òekilde pê verir. Bi hev, pev verir,
bi êk, pêk verir.
Bu büzüÒmelerin çofiunlukla önek olarak kullanÈldÈfiÈnÈ da belirtelim.
AÇIKLAMA. «bi» edatÈnÈn vi biçiminde telaffuz edildifii afiÈzlarda yukarÈda
sayÈlan büzüÒmeler Òu Òekileri alÈr: vê, vêk (vev biçimi çok nadirdir).
26. F — ötümsüz sÈzÈcÈ. Fonetik yakÈnlÈfiÈndan dolayÈ bu ünsüzün yerini
bazen v alÈr. Bu olguya Òu hallerde rastlanÈr:
a) f iki ünlü arasÈna geldifii zaman: örnefiin -ftin ile sona eren fiillerin
emir kiplerinde: hingaftin, vurmak (emir, bihingivîne), axaftin,
konuÒmak (emir, baxêve), ketin, düÒmek (eski keftin, kewtin ve kevtin;
emir, bikeve).
b) bileÒik ya da sonek almÈÒ sözcüklerin içinde: örnefiin hevdeh, on yedi
(heftdeh yerine), hevsar, yular (hefsar yerine), movik, mafsal/eklem
(mofirk yerine).
27. V — ötümlü sÈzÈcÈ. Kürtçe v’nin Türkçedeki v’den hiçbir farkÈ yoktur.
YalnÈz bazÈ yörelerde (Ör. Botan) iki dudakla çÈkarÈlÈr ve f’ ye çok yakÈn
söylenir.
«V» Kurmancî ünsüz sisteminde çok önemli rol oynar: çofiu zaman b
ya da f yerine kullanÈldÈfiÈnÈ az önce gördük (bk. par. 25 ve 26).
AyrÈca pek çok sözcük gövdesinde, eski Farsça köklerde yer alan birçok
baÒka fonemin yerini almaktadÈr. AynÈ fonem bazen Kürtçeye girmiÒ olan
yabancÈ sözcüklerde de ortaya çÈkar. Bu defiiÒimlere birkaç örnek göstermekte
de yarar vardÈr :
a) Eski Ërancadaki m’nin yerini alan Kürtçe v.
Nav, ad (Av. nâman-, Fars. nam, ).
— 19 —

Xav, çifi (Fars. ham, ).
Hev, karÒÈlÈklÈ zamir (Av. hama-, eski Fars. hauw, Fars. hem, ).
Nîv, yarÈ (Av. naêma-, Fars. nîm, ).
Zava, damat (Av. zâmâtar, Fars. damad, ).
Gav, adÈm, an (Av. gâma-, Fars. gâm, ).
Havîn, yaz (Av. hâmin).
Zivistan, kÈÒ (Av. zyam-, Fars. zimistan, ).
Zîv, gümüÒ (Fars. sîm, ).
Ev, iÒaret zamiri ve sÈfatÈ (Av. ima-).
b) Ëranca b ya da p’ nin yerini alan Kürtçe v.
Sivik, hafif (Fars. sebuk, ).
Ava, abat, bayÈndÈr (Fars. abad, ).
Av, su (Av. âp, Fars. ab, ).
∑ev, gece (Av. xÒap-, Fars. Òeb, ).
Lêv, dudak (Fars. leb, ).
Nivîsandin, yazmak (eski Fars. nipiÒtanaiy, çok eski Far. nipiÒtan,
).
Sonek -van (Farsça ban, buradaki b, p’den gelir).
AÇIKLAMA. Tersine, eski Ërancadaki baÒ harf b’lerin Kurmancî lehçesindeki
bazÈ sözcüklerde alÈkonmuÒ oldufiu da görülmektedir.
Ör. : Birin, taÒÈmak (Av. bar-).
Bûn, olmak (Av. bav-).
Bext, baht (Av. baxta-).
c) Arapça sözcükteki b’nin yerini alan v : bk. par. 55.
d) Arapça sözcükteki mim’in yerini alan v :
Civat, meclis ( cemaat, ).
Silav, selam (selam, )†
Dirav, para (dirhem, ).
28. V’nin kullanÈmÈ Kürt lehçelerinin sÈnÈflandÈrÈlmasÈnda çok önemli bir
ölçüttür. Gerçekten, Kurmancî ve Dumilî lehçelerinde çok sÈk kulanÈlan bu
ünsüz Soranî lehçesinde son derece seyrektir. Bu lehçede hemen hemen
yalnÈz w kullanÈlÈr; ayrÈca, çofiu zaman FarsçanÈn eski m’leri ile eski b’leri de
korunmuÒtur (özellikle leb, dudak, ve gösterme sÈfatÈ em sözcüklerinde).
— 20 —

AÇIKLAMA I. Son yÈllarda sÈklaÒan entellektüel alÈÒveriÒler nedeniyle v
içeren birtakÈm Kurmancî sözcükler Soranî’ye girmeye baÒlamÈÒtÈr; bu
sözcüklerin hepsi ana lehçelerdeki biçimlerini korumuÒlardÈr.
AÇIKLAMA II. Buna karÒÈlÈk Kuzey Kürtlerinin, çofiu zaman Güneye ait
w’li özel adlarÈ v ile tellaffuz etmeleri ilginç bir noktadÈr: örnefiin Hewlêr
yerine Hevlêr ve ∑eqlawe yerine ∑eqlave derler.
Dumilî lehçesinde de v, Kurmancî de kullanÈldÈfiÈ kadar sÈk kullanÈlÈr
(bk. par. 27). Bununla birlikte Dumilî v’sinin çofiunlukla eski Ëranca v’den
geldifii anlaÒÈlmaktadÈr, oysa Kurmancîdekiler her zaman öyle defiildir. AynÈ
Òekilde, bu lehçelerin birincisi, ikincisinde defiiÒimini belirttifiimiz m’leri korumaktadÈr
(bk. par. 27, a); yukarÈda anÈlan örneklere Zazacada Òu biçimlerde
rastlanÈr. nam (Kurm. nav ), xam (Kurm. xav), nîm (Kurm. nîv), zama
(Kurm. zava), gam (Kurm. gav), amnan (Kurm. havîn), zimistan (Kurm.
zivistan), sîm (Kurm. zîv). Esasen Kurmancîde v ile defiiÒmiÒ olan Ëran b’leri
Dumilîde w verir: aw (Kurm. av ), Òew (Kurm. Òev), lew (Kurm. lêv).
29. M — genizsel kapantÈlÈ. Belirtilmesi gereken hiçbir ilginç yanÈ yoktur.
30. W — sürekli ötümlü çift dudaksÈl. Kurmancî’ de sözcüklerin
baÒÈnda ya da sonunda ender olarak w’ye rastlanÈr. Buna karÒÈlÈk, ona ünsüz
baÒ harf gruplarÈnda ikinci konumda sÈk rastlanÈr. O zaman ondan sonra a, e,
ê, î gibi bir ünlü gelir ve ilerde görecefiimiz gibi (par.70 ve devamÈ) onlarla
kaynaÒÈp büzüÒme efiilimi gösterir. Bununla birlikte, x’den sonra gelen w’nin
genelikle özümlenmeye direndifiini belirtmek gerekir. Bu eski Farsça ünsüz
grubun (xw) süreklilifiini korumasÈ (çünkü w Farsçada artÈk kullanÈlmamaktadÈr)
Kurmancî fonetifiinin karekteristiklerinden biridir.
Ör. : Xwedê, xwe, xwelî, xwarin, xwestin, xwar, vb.
AÇIKLAMA I. Kürt «xw» sinin yaÒam gücü o kadar kuvvetlidir ki, bazen
yabancÈ sözcüklerdeki x’lerden sonra bile w kullanÈlÈr.
Ör. : Xwal, dayÈ (Ar. xal, ).
Xwerdiyan, gardÈyan (FransÈzca gardien’den).
Xwernûf, keçiboynuzu (Ar. harnup, )
— 21 —

AÇIKLAMA II. Bununla birlikte Òunu da belirtmek gerekir ki, en batÈdaki
afiÈzlarda (Kürt Dafi, Malatya ve Urfa yöresi) ikinci baÒ harf olarak w, hemen
hemen tamamen ortadan kalkmÈÒtÈr, hatta x’den sonra bile.
Ör. : Xwe yerine xo, xa, kendi.
Xwestin yerine xastin, istemek.
Xwarin yerine xarin, yemek.
31. W — ne u’den önce, ne de sonra gelebilir. Bazen û’dan önce görülür,
ama sonra asla gelemez. Paragraf 19’da belirtilen kural buradan kaynaklanÈr.
AÇIKLAMA. Par. 55’teki tablo gösterecektir ki w, Soranîde Kurmancîde
oldufiundan çok daha sÈk kullanÈlmaktadÈr. Bu özellik v harfinin Soranî lehçesinde
bulunmamasÈndan ileri gelir.
B. DË∑SELLER
32. T — ötümsüz kapantÈlÈ. T, aÒafiÈdaki durumlarda ortadan kalkma
efiilimi gösterir.
a) Sözcüklerin sonunda. Bu olgu, özellikle tekil üçüncü ÒahÈs belirten -
it’li fiil ekini etkiler; burada t ünsüzü afiÈzlarÈn çofiunda kalkmÈÒtÈr, ancak
bazÈ bölgelerde (ör. Botan, Behdinan) devam etmektedir.
Ör.: Dibêje, diyor, dibêjit yerine.
Diçe, gidiyor, diçit yerine.
AynÈ Òekilde got, diyor (tekil üçüncü ÒahÈs, gotin fiili), çofiu zaman go
biçiminde görülür.
b) -tin’le sona eren fiillerin çekimlerinde de kalkar ve -î ’ye indirgenir.
Ör. : Heriftin yerine herifîn, yÈkÈlmak.
Dîtin yerine dîn, görmek.
Nihêrtin yerine nihêrîn, bakmak.
c) BileÒik sözcüklerin içinde:
Ör. : Destgeh yerine desgeh, aygÈt.
Destgirtî yerine desgirtî, niÒanlÈ.
Fetkirîn yerine fekirîn, bakmak.
33. D — ötümlü kapantÈlÈ. BüzüÒme durumlarÈnda d’nin t’ye dönüÒerek
ötüÒerek ötümsüzleÒme özellifii vardÈr. Özellikle Òu defiiÒikliklere ufirar.
— 22 —

a) fiil öneki di- bir ünlü ile birleÒip büzüÒtüfiünde.
Ör. : Diêm (hatin fiili) yerine têm, geliyorum.
Diînim (anîn fiili) yerine tînim, getiriyorum.
DiêÒe (êÒin fiili) yerine, têÒe, acÈyor.
b) di edatÈ, bazÈ zamirlerin önüne geldifiinde.
Ör. : Di vî, di vê, di wî, di wê yerine tê.
Di hev yerine tev.
Di êk yerine têk.
AÇIKLAMA. Tê, tev, têk biçimleri önek olarak çok sÈk kullanÈlÈr. Di edatÈ,
hespekî di Soro, Soro’nun atÈ cümlesinde oldufiu gibi tamlama takÈsÈ olarak
«nÈn» anlamÈnda kullanÈldÈfiÈ zaman zamirle kaynaÒmaz. Onun için hespekî
di wî demek gerekir. Hespekî tê denirse cümle anlaÒÈlmaz olur. Bu durumda
da yalnÈz takÈ ile kaynaÒÈr, yani bafilantÈ iliÒkilerindeki birinci sözcüfiü
etkiler, ikinci sözcük hiçbir defiiÒiklifie ufiramaz.
Ör. : Hespên di wî yerine, hespêt wî, onlarÈn atlarÈ.
34. S — ötümsüz sÈzÈcÈ. S bir ünlüden sonra geldifiinde genellikle z biçiminde
telaffuz edilir.
Ör. : Derbas yerine, derbaz, geçen.
Osman yerine, Ozman, özel ad.
Bibihîse yerine, bibihîze, dinle.
Desgirtî (destgirtî’den) yerine, dezgirtî, niÒanlÈ.
AÇIKLAMA I. Erivan Kürt yayÈnlarÈndan çofiunlukla yukarÈda anÈlan
örnek sözcüklerin yazÈmÈnda z kullanÈlmaktadÈr. Burada sadece bir telaffuz
nüansÈ söz konusudur, s yazÈlsa daha iyi olur.
AÇIKLAMA II. Kurmancî alanÈnÈn dofiu bölümünde (Botan, Garzan,
vb.) s harfi sund sözcüfiünde oldufiu gibi, dofial olarak tumturaklÈ telaffuz
edilir (bk. par. 12).
35. Z — ötümlü sÈzÈcÈ. Z dofiuda, aynÈ afiÈzlarda, p ve s hakkÈnda daha
önce belirttifiimiz efiilime uygun olarak tumturaklÈ telaffuz edilir.
Kürt z’si bazen ËrancanÈn ve FarsçanÈn s’sine (’) ya da Ò’sine tekabül eder.
— 23 —

Ör.: Zîv, gümüÒ (Fars. sîm, ).
Pez, küçükbaÒ hayvan (Av. pasav).
Zik, karÈn (Fars. Òikem, ).
AÇIKLAMA. Z sesi Kurmancî’ye göre Dumilî de daha sÈk geçer (bk.
tablo, par. 55).
36. R — titreÒimli akÈcÈ. Daha önce karakteristiklerini belirttifiimiz normal
r’nin yanÈ sÈra Kürtçede çok Òeddelenen bir r daha vardÈr ki, istisnai olarak
bazÈ sözcüklerde rastlanÈr, ama enderlifii nedeniyle alfabede yer almaz.
En ilginç iki örnek Òu sözcüklerdedir:
Kirîn, satÈn almak.
Birîn, kesmek, yaralamak.
Görüldüfiü gibi bu iki fiil, î hariç, kirin, yapmak ve birin, taÒÈmak fiillerinin
homonimi yani, eÒadlÈsÈdÈr; hatta, bütün zamanlar için çekimleri de aynÈdÈr.
Bu gözlem ilerde (par. 46 ) sert k için saptama ile benzerlik göstermektedir.
37. Sözcüklerin içinde ya da sonunda r-l defiiÒimine oldukça sÈk rastlandÈfiÈ
söylenebilir :
KermêÒ (sözcüfiüne eÒek sinefii) yerine kelmêÒ, büvele.
∑erît yerine Òelît, Òerit, (Ar. ).
38. L — akÈcÈ yan ünsüz. Kürt l’si Türk l’si ile aynÈdÈr. Ama Dofiu
afiÈzlarÈnda ve Soranîde, Rus l’sine benzer artdamaksÈl bir l daha vardÈr.
r defiiÒimi de r-l defiiÒimi kadar sÈk rastlanÈlan bir olgudur.
Ör. : ∑alûl yerine Òalûr.
AlîgûÒk yerine argûÒk, çenekemifiinin art kenarÈ.
Bu konuda, akÈÒmalÈ ya da kaynaÒmalÈ bafilantÈ bulunan bazÈ sözcüklerin
kâh l, kâh r aldÈfiÈnÈ belirtmekle yetinecefiiz.
Ör. : Cebilxane ya da cebirxane (Türkçe cephane).
Sîlebend ya da sîrebend, göfiüslük (sîngebend’den).
39. L’nin düÒmesi çok enderdir. Fakat çok kullanÈlan bir örnek var ki,
belirtmek gerekir: li edatÈ, bazÈ hallerde, î ile kaynaÒÈp büzüÒür ve katÈldÈfiÈ
sözcükle birleÒir.
— 24 —

Ör. : Tevî, ile (tev li’den).
40. N — genizsil kapantÈlÈ. AkÈÒmalÈ n’nin belirmesine bileÒik sözcüklerde
sÈk rastlanÈr.
Ör. : Seranser, bir uçtan öbür uca.
Beranber, karÒÈ afiÈrlÈklÈ.
Spîndar, kavak, spî (ak) dar (afiaç) tan. Darspî de denir.
Sözcüklerin sonundan n’nin düÒmesi özellikle yaygÈndÈr.
Ör. : Min yerine mi, ben.
Yên yerine, yê, bunlar.
Hespên min yerine hespê min, benim atlarÈm.
Gundan yerine, gunda (efiik durum), köyler.
AÇIKLAMA. Bununla birlikte n ünsüzü, fiillerin çekiminde çofiul -in, iyan,
vb. eklerinde düÒmedifii gibi adlarÈn -in çofiul takÈsÈnda da asla düÒmez.
Böyle bir olguya yalnÈz bir afiÈzda, Botan afizÈnda rastlanÈr, fiilin çofiul eki
-in, î biçiminde kaynaÒÈr.
Ör.: Em ketin yerine em ketî, düÒtük.
Hon rûniÒtin yerine, hon rûniÒtî, oturdunuz.
Ew hatin yerine ew hatî, geldiler.
C. ÖNDAMAKSILLAR
41. Ç ve C- hÈÒÈltÈlÈ yarÈ kapantÈlÈ. Kayda defier ilginç bir özellikleri yoktur.
42. ∑ — ötümsüz sÈzÈcÈ. Bazen j olarak ötümleÒir:
a) bileÒik bir sözcüfiün ilk sözünün sonunda geldifii zaman.
Ör. : ∑eÒderb, tabanca, altÈpatlar, yerine Òejderb.
DiÒwar, zor yerine dijwar.
Hejdah ya da hijdeh, on sekiz (heÒtdeh’den).
b) Kürtçeye geçmiÒ yabancÈ Òözcüklerde.
Ör. : Mijûl, meÒgul (Ar. meÒgul’dan).
— 25 —

43. J — ötümlü sÈzÈcÈ. Etimolojik bakÈmdan Kürt j’si eski Ërancadaki Òu
fonemlerin yerine ortaya çÈkar :
a) Farsçada z’ye dönüÒen c yerine.
Ör. : Jin, kadÈn (Av. canay-, Fars. zen, ).
Jîn yaÒam (esk. Fars. cîva-, Fars. zendegî, ).
Jîr, kurnaz (Av. cîra-, Fars. zîrek, ).
Dirêj, uzun (Av. dracâh-, Fars. draz, ).
Jentin, dövmek, taramak (Av. cana-, Fars. zedn, ).
b) farsçada z’ye dönüÒmüÒ olan ç yerine.
Ör. : Ji, -den (Av. haça, Fars. ez “«).
Roj, gün (Av. raoçah-, Fars. rûz “Ë— ).
Bêje, de, konuÒ (Av. vaçah-).
c) Farsçada alÈkonan z yerine.
Ör. : Jî, dahi (Av. zî).
Mejî, beyin (Av. mazga-, Fars. mefi ).
Kurmancîden daha çok eski Ërancaya yakÈn olan Dumilî, her zaman
oldufiu gibi, anÈlan sözcüklerin pek çofiunda ilk, yani köken ünsüzleri korumuÒtur.
Ondan birkaç örnek: zî, dahi (Kurm. jî), cin, kadÈn (Kurm. jin).
Bununla birlikte, daha baÒka birçok durumda, Kurmancî de oldufiu gibi
Dumilîde de j ortaya çÈkmaktadÈr.
AÇIKLAMA I. Kurmancî konuÒtuklarÈ zaman jî dedikleri halde kendi
lehçelerinde zî biçimi bulundufiu için olsa gerek Dumilîlere genellikle Zaza
adÈ verilmektedir.
Soranî lehçesinde bazen Kurmancî’nin j’si yerine l bulunur.
Ör. : Bilê, söyle (Kurm. bêje).
Le, -den (Kurm. ji).
AÇIKLAMA II. Güney Kürtleri çofiu zaman Kurmancî konuÒan
yurttaÒlarÈna, büyük bir olasÈlÈkla onlar «le» yerine «ji» dedikleri için
«Kurdên Jiyan» (J’li Kürtler) demektedirler. Öte yandan, Süleymaniye’nin
aÒafiÈ yukarÈ bin kilometre kuzeybatÈsÈnda, Malatya bölgesinde Kurmancî’de
«le» biçiminin bulunmasÈ da ilginç bir noktadÈr.
— 26 —

44. J’nin düÒmesi ender görülür. Ancak çok sÈk kullanÈlan roj, gün gibi
birkaç kelimede görülür (ro demek gibi). Bir de kendisinden önce gelen
sözcükle kaynaÒÈp büzüÒen ji edatÈnda görülür.
Ör. : Dûr ji te, senden uzakta, yerine dûrî te.
Hej ji te dikim, seni seviyorum, yerine hejî te dikim.
45. Y — yarÈ ünlü. Bilindifii gibi y harfi, a, ê, î, e ile sona eren
sözcükler ile bunlara eklenen ve ünlü ile baÒlayan çekimekleri arasÈnda
akÈÒma bafilantÈsÈ ünsüzü iÒlevi görür. AynÈ Òekilde o, û ve u’den sonra
kullanÈmÈ bazÈ bölgelerle sÈnÈrlÈdÈr. Y’nin bu kullanÈmÈna iliÒkin kurallar
par. 15, 16, 18 ve 19’da belirtilmiÒtir. Y, Kürtçe sözcük köklerinde yapÈcÈ
öge olarak çok nadir ortaya çÈkar. Sözcüklerin içinde bulunuÒu, çofiu
zaman, bir kesintiden sakÈnmayÈ safilar.
Ör. : Payîz, sonbahar.
Dayîn, dadÈ.
Heyîn, varlÈk.
Neyîn, yokluk.
Mayîn, kalmak.
Y ile baÒlayan sözcüklerin sayÈsÈ sadece elli kadardÈr: bunlarÈn da yarÈsÈ
yek (bir)’den türemiÒtir, dörtte birden fazlasÈ da yabancÈ dillerden alÈnmÈÒ ve
istisna olarak ilk biçimlerini korumuÒ olan sözcüklerdir. AslÈnda, y ile
baÒlayan yabancÈ sözcüklerin çofiunlufiu Kürtçeye geçerken bu ünsüzü yitirmiÒlerdir;
örnefiin Arapça özel ad Yusuf ( ) Ûsif (bazÈ bölgelerde Îsif)
olmuÒtur.
D. DAMAKSILLAR VE GIRTLAKSILAR
46. K — ötümsüz kapantÈlÈ. K’nin, ker, safiÈr, kir, taÒlÈ tepe gibi birkaç
sözcükte normalden daha sert söylendifiini belirtmek gerekir.
Bu nüansÈn varlÈfiÈ, eÒadlÈlarÈ (homonim) elden geldifiince farklÈlaÒtÈrmak
kaygÈsÈyla açÈklanabilir. Gerçekten, normal bir k ile telaffuz edilen ker ve kir
sözcüklerinin birincisi eÒek, ikincisi yaptÈ (kirin fiili) anlamÈna gelir. Dilin
buna benzer karÈÒÈklÈklardan sakÈnma efiilimi ilerde de (par. 51) görülecektir.
— 27 —

AÇIKLAMA I. Ender oluÒu nedeniyle, iÒaret ettifiimiz fonetik özellik latin
alfabesinde belirtilmemiÒtir ve iki k, yani hem yumuÒak (normal), hem sert olan
k aynÈ iÒaretle yazÈlÈr. Erivan Kürtleri ilk alfabelerinde bunlarÈn her biri için ayrÈ
bir harf kabul etmiÒlerdi, ama bu ayrÈlÈk çok geçmeden yazÈdan kalktÈ.
Ziyaeddin PaÒa’nÈn, el-Hedîye el-Hemîdîye (Ëstanbul, 1310 H.) adlÈ
Kürtçe-Arapça küçük sözlüfiünde bu nüansÈ belirttifiini anÈmsamak yerinde
olur. Yazar, çafiÈna göre ilginç sayÈlabilecek bu yapÈtÈnda sf. 208’de Òöyle
yazÈyor : ( ) eÒek (ker); safiÈr (ker, sert k ile); hazÈr (ker), parça (ker ya
da kerî). Kürtler bu sözcüfiü, aldÈfiÈ anlama göre, yabancÈlarÈn farketmesi
güç ve burada açÈklanmasÈ olanaksÈz hafif nüanslarla telaffuz ederler.»
AÇIKLAMA II. YukarÈdan anÈlan örneklerde (ker, safiÈr, ve kir, taÒlÈ tepe)
r’nin afiÈzda normal r’den daha çok yuvarlandÈfiÈnÈ da belirtmek gerek (bk.
par. 36).
47. Sözcüklerin sonundaki k’nÈn düÒüÒü sÈk raslanan bir olaydÈr.
Ör. : SerÒok, banyo, yerine serÒo.
Berbûk, geline refaket eden kiÒi, yerine berbû.
Sözcüklerin baÒÈnda, bazen k ses defiiÒimine ufirayÈp g olur.
Ör. : Ko, ki, yerine go.
Koçer, göçebe, yerine goçer.
Kopal, baston, yerine gopal.
K-g defiiÒimi için bir sonraki paragrafa bakÈnÈz.
48. G — ötümlü kapantÈlÈ. Sözcüklerin sonunda -ng gurubunun çok sÈk
bulundufiunu belirtmek uygun olur.
Ör. : Deng, ses.
Reng, renk.
Çeng, kol, kanat.
Ziving, meskun mafiara.
Quling, turna, vb.
G ve k ünsüzleri çok sÈk olarak biribirinin yerine geçer.
Ör. : Pûng ve pûnk, yarpuz.
Rizyang ve rizyanik, rezene.
Zarong ve zarok, çocuk.
— 28 —

Çong ve çok, diz.
Brang ve brak, kardeÒ (erkek)
Mang ve mak, ana.
Belg yerine belk, yaprak.
49. Q — artdamaksÈl, ötümsüz kapantÈlÈ. Bu ünsüz özellikle Ëranca dÈÒÈ
dillerden alÈnma sözcüklerde rastlanÈr. Ama Ëranca kökenli sözcüklerde de
çok seyrek bulunur.
50. X — artdamaksÈl, sürekli ötümsüz. Normal olarak bulundufiu
sözcüklerdeki kullanÈmÈnÈn dÈÒÈnda, x birçok afiÈzlarda, Ëranca sözcük köklerindeki
ya da yabancÈ dilden geçmiÒ sözcüklerdeki x’nin yerini alÈr.
Ör.: Bex¨çe (Farsça bafiçe ) yerine, baxçe.
Kax¨ez (Farsça kâfiÈz ) yerine, kaxez.
X ¨ ulam (Ar. fiulam ) yerine, xulam.
Ax¨a (Türkçe afia) yerine, axa aÒiret reisi.
X ¨ erîbî (Ar. fierib ) yerine xerîbî, yabancÈ ülke, gurbet, vb.
X çofiu zaman, Türkçeden ya da Arapçadan alÈnmÈÒ sözcüklerdeki k’ nin
de yerini alÈr.
Ör. : NexÒ, nakÈÒ (Ar. nakÒ ).
Yasax, yasak (Türk. yasak).
Next, baÒlık parası (Ar. nakd ).
Ancax, ancak (Türk. ancak).
Qayix, kayÈk (Türk. kayÈk).
51. X ¨ — artdamaksÈl, ötümlü sürekli. YukarÈda görüldüfiü gibi, bu
ünsüzün kullanÈmÈ, sÈk olmakla birlikte, büsbütün genel defiildir. Bugün için,
yazÈlÈ dilde, yukarÈdaki örneklerde de görüldüfiü gibi, onun yerine x kullanma
efiilimi vardÈr (baxçe, kaxez, xulam, axa, xerîbî).
52. H — ötümlü sürekli. Bu ünsüzün rolünü incelemek özellikle yararlÈ
sayÈlabilir; çünkü Kürt fonetifiindeki geliÒmenin en karakteristik iki
aÒamasÈnÈ belirtmek olanafiÈ verir. Birinci aÒamada h önemli ölçüde artar,
çünkü eski Ërancadaki pek çok fonemin yerini alÈr; ikinci aÒamada ise bu ses
yavaÒ yavaÒ ortadan kalkar.
— 29 —

1° E s k i Ë r a n c a d a k i ü n s ü z l e r i n y e r i n i a l m a s È.
a) x’nin yerini almasÈ:
Rihnî, ÈÒÈk (Av. raoxÒna-).
Behir, pay (Av. baxdhra-).
Sihur, kÈrmÈzÈ (Av. suxra-).
AÇIKLAMA I. Botan emirlifiinin adÈ bile yukarÈdaki örnekler arasÈna sokulabilir:
XVII. yüzyÈlda bile (∑erefname’de) bu ad ( ) biçiminde yazÈlÈyor
ve kuÒkusuz Bixtan ya da Bextan okunuyordu: zamanla x yumuÒayÈp h’ye
dönüÒtü; günümüzde bile aynÈ yörede söylenen Bihtan, Buhtan telaffuzunu
aldÈ. Gene de her taraftaki tek kullanÈm olan Botan adÈ, -ih gurubunun
büzüÒüp o’ya dönüÒmüÒ olmasÈndan dofimaktadÈr (bk. par. 74).
b) dh ya da th’nin yerini almasÈ:
Reh, yol (Av. raithya-).
Pehin, geniÒ (Av. pathana-).
∑ehir, kent (Av. xÒathra-).
Bihin, koku (Av. baodhay-).
c) Ò’nin yerini almasÈ:
Guh, kulak (Av. gaoÒa-).
Mih, koyun (Av. maêÒa-).
Tihnî, susuzluk (Av. tarÒna-).
Çehiv, göz (Av. çaÒman-).
AÇIKLAMA II. Kürtçede h, Arapçadan geçmiÒ sözcüklerdeki aynÈn (Ÿ )
yerine de kullanÈlÈr.
Ör.: Hinda, taraf, yöre (Ar. ).
Sinhet, meslek (Ar. ).
Hinad, inat (Ar. ).
AÇIKLAMA III. Dilin bu aÒamasÈnda, baÒ harf ünsüz olarak h, baÒlangÈçta
bir ünlü ile baÒlayan Ëranca ya da yabancÈ kökenli bütün sözcüklerde ortaya
çÈkar (bk. bu konuda par. 9 ve 58).
2° H ’ n i n o r t a d a n k a l k m a s È.
YukarÈdaki örneklerde anÈlan biçimlerin çofiu bugün özellikle muhafazakâr
olan bazÈ dafilÈ afiÈzlarÈnda (Botan, Behdinan, Hakkari) tek tük bulun-
— 30 —

maktadÈr. Esasen, biraz ilerde ayrÈntÈlarÈyla ele alÈnacak olan (par.71-75)
birleÒip kaynaÒma olgularÈ nedeniyle bu gibi sözcüklerin hemen hemen hepsi
h’lerini yitirmiÒlerdir. Gerçekten de, çafidaÒ Kürt afiÈzlarÈ, büyük çofiunlukla,
ünsüz sisteminden h’yi atma efiilimi göstermektedir. Bu fonem aÒafiÈda yazÈlÈ
hallerde kaybolmaktadÈr:
a) Sözcüklerin baÒÈnda, içinde ve sonunda kÈsa ünlülerle kaynaÒÈnca.
(Bk. ilerde, par.71 ve dev.)
b) Yerini bir baÒka ünsüz alÈnca.
Ör.: Sonek -ahî, olur: -ayî, -atî.
Mastar eki -ihan, olur: -iyan.
Mehter, atuÒafiÈ yerine, meyter.
Dihêl, davul yerine, diwêl.
Hênik, serin yerine, fênik.
c) Sözcüklerin baÒÈndan düpedüz düÒerek:
Ör. : Hevor, dafikeçisi yerine, evor.
HêÒ, acÈ, afirÈ yerine, êÒ.
Hêvar, akÒam yerine, êvar.
Hûr, mumbar yerine, ûr.
Haza, özgür yerine, aza.
Hîser, sÈkÈÒÈk yerine, îser, vb.
Sözcüklerin içinden düÒerek :
Ör. : Dergehvan, kapÈcÈ yerine, dergevan.
Merhov, insan yerine, merov.
Ewhinde, o kadar yerine ewinde.
Rehwan, rehvan (at) yerine, rewan.
Sözcüklerin sonundan düÒerek :
Ör. : Hevdeh, on yedi yerine, hevde.
Fireh, geniÒ, ferah yerine, fire.
Dergeh, kapÈ yerine, derge.
∑eh, tarak yerine, Òe.
AÇIKLAMA IV. H düÒerken çofiu zaman kendisinden önce ya da sonra
gelen ünlüyü de birlikte düÒürür.
Ör.: Hewe, hon zamirinin efiik durumu, yerine we.
HeÒîn, mavi yerine Òîn.
— 31 —

53. H ¨ — ötümsüz sürekli. Bu ünsüz daha çok Kürtlerin aldÈklarÈ yabancÈ
sözcüklerde geçer. Hafif yumuÒamÈÒ bir Arap ha’sÈ gibi okunur. H ¨ esp, at ;
h ¨ eft, yedi; teh ¨ il, acÈ gibi Ëranca kökenli birkaç sözcükte de rastlanÈr.
TÈpkÈ x¨ ’nin kullanÈmÈ gibi h ¨ ’nin kullanÈmÈ da, çok sÈk olmakla birlikte
büsbütün genelleÒmiÒ defiildir. YazÈlÈ dilde bu ünsüzün yerine h kullanÈlmasÈ
efiilimi vardÈr ve yazÈm Òöyle olur: hesp, heft, tehil.
E. YABANCI SESLERËN GÖRDÜflÜ Ë∑LEM
54. Difier müslüman halklar gibi Kürtler de dillerine pek çok Arapça
sözcük almÈÒlardÈr. Bu yabancÈ sözcüklerin çofiu ileri derecede özümlenme
konusu olmuÒlardÈr. Bu defiiÒiklikler Kürt fonetik sisteminin semitik dil sistemiyle
bafidaÒmamasÈnÈn sonucudur. Kurmancînin Arap ünsüzlerine uyguladÈfiÈ
iÒlemi Òöyle kÈsaca gözden geçirmek hiç de yararsÈz sayÈlmaz. BunlarÈn
bazÈ örnekleri zaten yukarÈda önerilmiÒtir. Difierleri de Òöylece sÈralanabilir:
1. Arap se’si (À†) Türkçeye geçerken oldufiu gibi t ya da s olur
Mîrat ya da mîras, miras ( ).
Sebat ya da tebat, sebat ( ).
Sewab, sevap ( ).
2. ha (Õ) çofiu zaman aynen geçer, ama hafifçe yumuÒar.
3. zel (–) z’ye dönüÒür :
Lezet, lezzet ( ).
Zewq, zevk ( ).
4. sat , ti ’, ◊ ve zi ÿ tumturaklÈlarÈ t, s ve z gibi telaffuz edilirler.
Dat ÷ ise bazen z, bazen d olur:
Zabit, subay ( ).
Zerer, zarar ( ).
Erd, toprak, arz ( ).
5. ayin (Ÿ) Òu defiiÒiklikleri geçirir :
a) Sözcüklerin baÒÈnda bulunuyor ve ardÈndan bir elif (« ) geliyorsa a
— 32 —

olur ; efier bir üstün ile hareketlenmiÒse e ya da hi; bir esre taÒÈyorsa î ya da
i olur.
Ör.: Adet, adet ( )
Aqil, akÈllÈ ( )
Esker ya da hesker, asker ( )
Ezab ya da hezab, azap ( )
BaÒka örnekler için par. 52 (AçÈk. II) ye bak.
b) Sözcüklerin gövdelerinde ya yerini h’ye bÈrakÈr ya da bir kesinti yaratarak
kaybolur. Bazen de aynÈn’Èn (Ÿ) yok olmasÈ, yanÈndaki kÈsa ünlünün
uzamasÈ sonucunu verir.
Ör. : ( ) olur : dehwa, dehiw, dawa, dava.
( ) sinhet, sanet, sanat, meslek.
( ) olur : tam, tat.
AÇIKLAMA. Kürt dili alanÈ ile Arap dil alanÈnÈ ayÈran (Ÿ) sÈnÈrda bulunan
bölgelerdeki lehçeler aynÈ alÈkorlar, ama hafifletirler.
c) sözcüklerin sonundaki (Ÿ) düpedüz kaybolacafiÈ gibi bir h ile de yer
defiiÒtirebilir.
Ör. Camî ve camih, cami ( )
Tima, açgözlü ( )
Rib, çeyrek ( )
6. Hemze (¡) yerine bir y’ye bÈrakÈr ya da istisnai olarak bir kesinti yaratarak
kaybolur:
Xayîn ya da xaîn, hain ( )
Leyiq ya da laîq, layÈk ( )
Qayîl ya da qaîl, kail ( )
— 33 —

TABLOLAR
55. Bu bölümü izleyen tablolar, 1932’de Kürtçe Hawar dergisinin kuruluÒu
sÈrasÈnda düzenlenmiÒtir. Kürt lehçelerinde her harfin ne kadar sÈk geçtifiini
anlamaya ve böylece harf kasalarÈnda her harften ne kadar bulunmasÈ gerektifiini
saptamaya, dolayÈsÈyla basÈm iÒini kolaylaÒtÈrmaya yarÈyordu. Birinci tablo
yalnÈz Kurmancî içindir: çeÒitli konularla ilgili birçok metin taranarak
hazÈrlanmÈÒtÈr. Bu çeÒitli fonemlerin dildeki önemini yaklaÒÈk olarak göstermektedir;
ikincisi ise sözcüklerin baÒÈndaki kullanÈm sÈklÈfiÈnÈ verir.
Ëkinci tablo harflerin üç Kürt lehçesindeki (Kurmancî, Soranî Dumilî)
oranÈnÈ göstermektedir. Bunlar önceden hazÈrlanÈp Soranî ve Dumilî lehçelerine
de (Palu ve Siverek) uyarlanmÈÒ olan metinlerden alÈnan cümlelere
bakÈlarak düzenlenmiÒtir.
Bu listeler nisbî bir defier taÒÈmakla birlikte onlarÈ burada yayÈnlamak bize
hiç de yararsÈz görünmedi. BunlarÈn incelenmesinde çÈkan sonuçlarÈn çofiu
daha önce yukarÈda ele alÈnÈp incelenmiÒtir; Òimdi, henüz açÈklanmamÈÒ olan ya
da yeniden üzerinde durulmasÈ gereken yönlere kÈsaca göz atmakla yetinecefiiz.
TABLO I. Uzun ünlüler ve kÈsa ünlüler hemen hemen eÒit orandadÈr.
En az rastlanan ünlü u’dür.
Y ile ya da bir ünlü ile baÒlayan sözcüklerin ender oluÒu da bir gerçektir.
Metinlerimizde bu son durumda bulunan 265 sözcüfiün üçte
ikisi yabancÈ kökenlidir; geri kalan üçte biri ise, yakÈn tarihlerde edinilmiÒ
bir h ile yumuÒatÈlmÈÒ yerli ünlülerdir (bk. par. 52). Sözcüklerin
baÒÈnda u kesinlikle bulunmaz.
TABLO II. Burada j harfinin Dumilî ve Soranî deki azlÈfiÈna karÒÈlÈk
Kurmancî ’deki kullanÈm sÈklÈfiÈ ortaya çÈkmaktadÈr. Ama bu farklÈlÈk
özellikle ji edatÈnÈn bu son iki lehçenin birincisinde ra, ikincisinde le
ile karÒÈlanmasÈndan ileri gelir. AynÈ Òekilde jî’ye Dumilîde zî denir ve
her ikisi de dahi anlamÈna gelir. DolayÈsÈyla o iki lehçede bu iki hece
daha sÈk geçer.
AyrÈca Soranîde m’ye b’ye ve özellikle w’ye çok sÈk rastlanÈr (daha
önce görüldüfiü gibi w bu lehçede Kurmancî deki v’nin yerini alÈr).
— 34 —

Bundan baÒka, Güney lehçesi Kuzey lehçesine göre daha çok e içerir.
Gerçekten, Kurmancî ’deki li ve bi edatlarÈ, Soranîde le ve be
biçimini alÈr; bir tanÈm takÈsÈ olan -ke, bazÈ durumlarda adlara eklenir
(örnefiin Kurmancî de peya hat yerine piyaweke hat, adam geldi,
denir). Bu kullanÈmdan dolayÈ Güney Kürtlerine «Kurdeke», yani -ek’li
Kürtler lakabÈ verilmiÒtir.
E konusunda belirtilen olgularÈn tersine, i’nin hem Soranîde, hem
Kurmancîde yaygÈn bir kullanÈmÈ oldufiu varsayÈlabilir. Bunun nedeni
Güney dilinde cinslifiin kaybolmasÈdÈr: ek bafilantÈsÈ artÈk a, ê, vb.
takÈlarÈyla yapÈlmakta, Farsçadaki gibi «îzafet» biçimi de, i ve î arasÈ
bir bafilantÈ ünlüsüyle yapÈlmakta, bu ünlü de bu iki sesten birincisine
daha yakÈn oldufiundan aynÈ harfle yazÈlmaktadÈr.
Dumilîde, öteki lehçelere göre iki kat o bulunur. Bunun nedeni
di’li geçmiÒ zaman tekil üçüncü ÒahÈs çekiminin -o eki almasÈdÈr.
Ör. : Min kerdo (Dumilî), min kird (Kurmancî); kirdiwe
(Soranî). O rûniÒto (Dumilî), oturdu; ew rûnîÒt (Kurmancî); ew
daniÒt (Soranî).
∑unu da belirtelim ki, Kurmancî de bazen fiil o ile çekilir, ama
bu çok seyrek görülür, çünkü yalnÈz halk ÒarkÈlarÈnda, uyafiÈ denk
getirmek ya da sözcüfie daha bir renk katmak için yapÈlÈr: örnefiin
vane, xuyane, berane, berxane yerine vano, xuyano, berano,
berxano gibi.
Were konê me, konê me vano.
Serê stûnê kona ji te re bi xuyano.
Tu mêvanê sîng û berano.
∑îva Òivanê mala bavê min Òîr e.
PaÒîva wî goÒtê di berxano.
ÇadÈrÈmÈza gel, iÒte Òurada.
Direklerin dikilmiÒ oldufiunu gördün iÒte.
Sen sinemin, göfiüs tahtÈmÈn konufiusun.
Baba evimin çobanÈnÈn akÒam yemefii süt,
Suhuru kuzu etidir.
— 35 —

TABLO I
HARFLERËN SIKLIKflI
GENEL SIKLIK
a: 1500 î : 700 Ò : 160
b : 650 j : 300 t : 400
c : 120 k : 650 u : 120
ç : 150 l : 450 û : 450
d : 840 m : 550 v : 500
e : 2200 n : 1300 w : 350
ê : 1000 o : 400 x-x¨ : 340
f : 150 p : 120 y : 200
g : 200 q : 140 z : 150
h-h ¨ : 350 r : 1100
i : 1800 s : 340
SÖZCÜKLERËN BA∑INDA
a : 97 î : 12 Ò : 188
b : 238 j : 22 t : 275
c : 135 k : 417 u : 0
ç : 179 l : 96 û : 4
d : 282 m : 259 v : 44
e : 120 n : 126 w : 28
ê : 11 o : 5 x-x¨ : 227
f : 111 p : 195 y : 4
g : 184 q : 215 z : 148
h-h ¨ : 258 r : 170
i : 16 s : 292
— 36 —

TABLO II
ÇE∑ËTLË LEHÇELERDE HARFLERËN SIKLIKflI
KUZEY GÜNEY KUZEYBATI KUZEYBATI
(Palu) (Siverek)
a : 239 332 292 292
b : 73 90 67 68
c : 10 20 27 28
ç : 29 24 27 26
d : 101 109 95 94
e : 378 564 386 389
ê : 170 85 151 167
f : 12 6 13 12
j : 44 51 40 38
h : 56 47 53 53
i : 337 291 308 296
î : 139 160 142 145
j : 62 10 0 5
k : 116 137 88 89
l : 64 130 66 63
m : 112 140 114 114
n : 260 231 238 253
o : 60 44 115 121
p : 27 28 30 29
q : 11 14 14 13
r : 191 209 212 222
s : 41 45 39 41
Ò : 57 69 57 55
t : 133 131 86 90
u : 29 37 38 38
û : 62 54 40 44
v : 65 0 69 71
w : 83 161 95 98
x : 50 33 39 41
y : 51 68 45 44
z : 38 36 77 76
— 37 —

IV. HECE
VE SÖZCÜflÜN FONETËK YAPISI
56. Kürtçede uzun heceler ve kÈsa heceler vardÈr ve bunlarÈn ikisi de
açÈk ya da kapalÈ olabilir. Kürtçede hece, duruma göre Òöyle oluÒur:
a) kÈsa ya da uzun bir ünlü (e, ê, a- gir, e-nîÒk).
b) bir ünsüz ile onu izleyen bir ünlüden (ba, pê, re, gi-rav, te-hil, pe-re).
c) bir ünlü ile onu izleyen bir ya da birçok ünsüzden (ar, om, al, erd,
îsk, av-sark, ar-gûsk).
d) önünde ve ardÈnda bir ünsüz bulunan bir ünlüden (bar, pol, Òev, bingeh,
per-gîn).
e) birkaç ünsüzden sonra gelen bir ünlüden (qlê-wî, stro, sto).
f) önünde birçok, ardÈnda bir ya da birçok ünsüz bulunan bir ünlüden
(stran, stêwr, stêrk, Òkeft, dran).
57. Ünlülerden oluÒan tek hecelerin sayÈsÈ yedidir: bunlar a, ê, e ve î
zamirleri, o ve ê ünlemleri ve û bafilacÈdÈr. Bu bafilaç sesli bir harfle baÒlayan
bir sözcükten önce geldifiinde bazen w olarak telafuz edilir.
58. Bir ünlü ile onu izleyen bir ya da birkaç ünsüzden oluÒan heceler,
kesinti durumu (bk. par. 63) hesaba katÈlmazsa, ancak sözcüklerin baÒÈnda
ya da baÒlÈbaÒÈna bulunur. SayÈlarÈ da pek azdÈr. Gerçekten, hiçbir Kürt
sözcüfiü u ile baÒlamaz; i baÒ harfine ise ancak yabancÈ dillerden alÈnmÈÒ
sözcüklerde rastlanÈr (bk. par. 9); e, ê, o, î, ve û katÈksÈz Kürtçe sözcüklerin
baÒÈnda ancak istisnai olarak bulunur. YalnÈz a harfi çofiu zaman birinci harf
iÒlevi yüklenir. Bununla birlikte, genel olarak denilebilir ki, a ile baÒlayan ve
eski Ërancadan oldufiu gibi korunan (agir, ateÒ; av, su gibi) birkaç sözcük bir
kenara bÈrakÈlacak olursa, ünlüler ancak bir ünsüzü, genellikle h’nin
düÒmesiyle sözcüfiün baÒÈnda belirtmektedir.
— 38 —

Ör.: AÒ, haÒ’tan, defiirmen.
Avêtin, havêtin’den, fÈrlatmak.
Arî, harî’den, yardÈm.
Ajnî, hajnî’den, yüzme.
Aza, haza’dan, özgür.
EvrîÒim, hevrîÒim’den ipek.
Ev, hev’den, iÒaret zamiri ya da sÈfat.
Ew, hew’den, zamir 3. ÒahÈs, iÒaret zamiri ya da sÈfatÈ.
Enî, anî, henî’den, alÈn.
EnîÒk, anîÒk, henîÒk’ten, dirsek.
Evraz, hevraz’dan, yamaç.
ÊÒ, hêÒ’den, afirÈ, acÈ.
Êvar, hêvar’dan, akÒam.
Êvrist, hêvrist’ten, bir tür yabani ardÈç.
Ëbret, hibret’ten (Ar. ), örnek, emsal.
Ëflas, hiflas’dan (Ar. ), iflas.
Ësbat, hisbat’tan (Ar. ), ispat, saptama.
Îro, hîro’dan bugün.
Îcar, hîcar’dan, bu kez, Òimdi.
Îsal, hîsal’dan, bu yÈl.
Osta, hoste’den, usta.
Ûr, hûr’dan, iÒkembe.
Ûçik, hûçik’ten, kol yeni.
59. Kürtçe sözcükler çok ender olarak açÈk hecelerle sona erer. AçÈk
hece varsa, genellikle bu ya bir uzun ünlüdür ya da e’dir. Ë’nin ya da u’nün
bir sözcüfiün sonunda bulunmasÈ tamamen istisnaidir (bk. par. 9 ve 10).
KatÈksÈz Kürtçede bir sözcüfiün son harfinin ünlü olarak belirmesi genellikle
ya sondaki bir ünsüzün düÒmesinden ya da bir birleÒme-büzüÒme olgusundan
ileri gelir.
a) Son ünsüzün düÒmesi.
Ro, gün, roj’dan.
SerÒo, banyo, serÒok’tan.
Fire, geniÒ, ferah, fireh’den.
— 39 —

) BirleÒme-büzüÒme olgusu.
Pê, ayak, pey’den.
Tirî, üzüm, tirih’ten.
Gilî, yakÈnma, gilih’ten, vb. (bk. par. 71-75).
AÇIKLAMA. Bununla birlikte, birtakÈm Kürtçe sonekler bir ünlüden
oluÒur ya da bir ünlü ile sona erer. (Bk. Böl. XXIV-II).
60. Ëlk birkaç ünsüzle baÒlayan heceler çofiu zaman baÒlÈ baÒÈna bulunur
(tek heceler) ya da çok heceli sözcüklerin baÒÈnda yer alÈr (ör. standin,
almak, frotin, satmak). Ancak bileÒik sözcüklerde ikinci ya da üçüncü hece
konumunda rastlanÈr. (Ör. vexwendin, davet etmek, rîspî, yaÒlÈ).
AÇIKLAMA. BileÒik sözcüklerde, özellikle bu sözcük aynÈ sözün yinelenmesiyle
oluÒuyorsa, iki ünsüz grubunu birbirinden ayÈrmak üzere araya bir
ünlünün girdifii bazen görülür.
Ör.: Giregir, önemli kiÒi (gir-gir).
Keskesor, gökkuÒafiÈ (kesk-sor).
HiÒkeber, sert taÒ (hiÒk-ber).
Deverû, yüzükoyun (dev-rû).
61. Kürtçe sözcüklerin baÒÈnda ender olarak iki ünsüzden oluÒan gruplar
ve çok istisnai olarak üç ünsüzden oluÒan gruplar ve istisnai olarak üç ünsüzlü
gruplar bulunur. ∑imdiye kadar saptayabildifiimiz sözcük listeleri (ki elbette
tam sayÈlamaz) ancak aÒafiÈdaki durumlarÈ belirtme olanafiÈ vermektedir:
1° B a Ò t a i k i ü n s ü z g r u b u n u n b u l u n m a s È.
B- l, b-r: blêç, yÈldÈrÈm; blûr, kaval; brandox, orakçÈ, ekin biçen; branguh,
afiÈr, yavaÒ; braÒtin, kÈzartmak, brûsk, ÒimÒek.
D-r: dran, diÒ (ve türevleri).
F-r: frotin, satmak; frûmaye, bayafiÈ.
J-m: jmartin, saymak.
P-r: prot, çömlekçi.
Q-l, q-r: qlêwî, kalayci; qrêj, pis; qrên, kavga.
S-p, s-t: pek çok örnek var, baÒlÈcalarÈ: spas, teÒekkür; spehî, güzel; spî,
ak (ve türevleri), vb.; sto, boyun; stûr, kalÈn; stêrk, yÈldÈz, vb.
— 40 —

∑-k, Ò-t: Òkevik, çanak; Òkênandin, kÈrmak; Òkêr, taÒ yÈfiÈnÈ; Òkêvlatok,
kaplumbafia: Òtiyar, üstü açÈk; Òtex¨ilîn, konuÒmak.
T-r: traÒtin, yontmak.
Z-m: zmanok, küçük dil.
GÈrtlaksÈ bir ünsüzle bir w’den oluÒan baÒ harf kümeleri ise pek çoktur:
gwîz, ceviz; hwîr, ufak; kwîr, derin; qwîz, sansar; xwîn, kan. X-w grubu
özellikle çok yaygÈndÈr (bk. par. 30).
AÇIKLAMA I. Bununla beraber bazÈ afiÈzlarda, yukarÈda yazÈlÈ örneklerdeki
iki ünsüzlü baÒ harf grubunda yer alan ünsüzleri bir birinden ayÈrmak için
bir i araya sokuldufiunu belirtmek gerekir.
Ör.: Zman yerine, ziman, dil.
∑keft yerine, Òikeft, mafiara.
Bra yerine, bira, kardeÒ (erkek).
YazÈlÈ dilde her iki yazÈm da geçerlidir.
2° B a Ò t a ü ç h a r f g r u b u.
Bu konuda saptanabilmiÒ tek örnek s-t-r’dir: stran, ÒarkÈ; strî, diken;
stro, boynuz; ve bunlarÈn türevleri.
SÈralanan bu örneklere bakÈlarak denebilir ki, yalnÈz kapantÈlÈ harfler
(gÈrtlak ünsüzleri g ve k hariç) ile sÈzÈcÈ ünsüzler, sözcük baÒÈndaki ünsüz
grubunun önünde yer alabilirler, ikinci harf de w’den baÒka bir harf olmak
üzere. Bütünün ikinci öfiesi, kapantÈlÈlardan sonra daima bir akÈcÈ ünsüz
(r ya da l), ya da ÈslÈksÈzlardan sonra bir kapantÈlÈ ünsüzdür (m, p, t ya da k).
AÇIKLAMA II. Bununla birlikte, Kürt araÒtÈrmalarÈnÈn bugünkü durumunda,
çÈkardÈfiÈmÈz bu sonuçlarÈn kesin sayÈlamayacafiÈnÈ belirtmek isteriz.
AyrÈca her bakÈmdan yalnÈz Kurmancî için geçerlidirler.
62. Ëki ünsüzlü bir harf grubu ile sona eren heceler çoktur.
Ör.: Rind, iyi.
Berf, kar.
Bilind, yüksek.
Pirs, söz, soru.
FerÒ, düz kayalÈk.
TirÒ, eÒki, vb.
— 41 —

∑imdiye kadar saptadÈfiÈmÈz örneklerden çÈkarsadÈfiÈmÈz kadarÈyla bu iki
ünsüzden birincisinin asla kapantÈlÈ ünsüz olmadÈfiÈnÈ söyleyebiliriz. W ve y
bir yana, bütün ünsüzler bu gruplarda ikinci konumda yer alabilirler.
AÇIKLAMA. Sözcük sonuna gelen üç ünsüzlü yegâne grup, Òimdiye kadar
saptadÈfiÈmÈz heceler içinde yalnÈz -rÒk hecesidir; avtirÒk, ekÒi salça.
63. Kesinti. Cümle içinde bir son ünsüzle bir ilk ünsüzün raslantÈ sonucu
yan yana gelmesinden dofian kesintiler ender defiildir.
Ör. : Hate ava kirin, inÒa edildi.
Mala apê min, amcamÈn evi.
Bihayê êzing, odunun fiyatÈ.
AÇIKLAMA I. Bununla birlikte, karÒÈlaÒmasÈ kesintiye neden olan iki
sözcükten birincisi tek heceli bir edat, bir zamir, bir iÒaret sÈfatÈ, vb oldufiu
zaman son ünlüsü düÒme efiilimi gösterir.
Ör. : Vê êvarê, bu akÒam Òöyle okunur: v’êvarê.
Bi izna te, müsaadenle, Òöyle okunur: b’izna te.
Ji aliyê din, öte yandan, j’aliyê din.
Sözcüklerin içinde kesintiye ender rastlanÈr. RastlandÈfiÈnda da aÒafiÈdaki
nedenlerin birinden ileri gelir:
1. Ëranca kökenli sözcüklerin içinden bir ünsüzün düÒmesi.
Ör. : Paîz, sonbahar, pehîz ya da payîz’den.
Roava, BatÈ, gün batÈÒÈ, rojava’dan.
2. Arapçadan alÈnma sözcüklerden bir ayÈn (Ÿ) ya da hemze (¡)’nin
düÒmesi.
Ör. : Siûd, Òans (Ar. ).
Îane, yardÈm (Ar. ).
Qaîl, rÈza gösteren (Ar. ).
Miamele, iÒlem (Ar. ).
3. BileÒik bir sözcüfiün içinde, rastlantÈ sonucu iki ünlünün yan yana
gelmesi.
Ör. : DilbiêÒ, üzüntülü.
Bêesas, temelsiz.
Dûajo, çoban yamafiÈ.
— 42 —

AÇIKLAMA II. Kesintiye nispeten yakÈn zamandan beri hoÒgörü gösterildifii
anlaÒÈlÈyor. Gerçekten, dil, çofiu hallerde, gerek bir ünlüyü atarak (ör. a
ya da ê ile baÒlayan fiillerin çekiminde di ve bi fiil örneklerindeki i’nin
düÒmesi), gerek bir bafilantÈ ünsüzü kullanarak (ör. durum bildiren takÈ ve
çekim ekleri önüne y gelmesi) kesintiden sakÈnmaya çalÈÒÈr.
64. ËkileÒme. Kürtçede ünsüzlerin ikileÒmesine cevaz yoktur. AynÈ çÈkÈÒ
noktasÈndan gelen iki ünsüz (örnefiin iki t, iki l, iki d, vb.) art arda geldifii
zaman yalnÈz biri telaffuz edilir.
Ör. : Xurt, kuvvetli’den, xurt-tir yerine, xurtir.
Rast, dofiru’dan, rast-tir yerine, rastir.
PaÒ-Òîv, gece yemefii yerine paÒîv.
BaÒ-Òev, iyi geceler yerine baÒev.
Yek-kîte, tek hece yerine, yekîte.
Bu örneklerde görüldüfiü gibi, ikinci ünsüzün düÒmesi, bileÒik ya da
sonek almÈÒ bir sözcükten süreklilik kazanmÈÒsa yazÈmda da yer alÈr.
Buna karÒÈlÈk, rastlantÈ sonucu, bir cümlede, birincisi bir ünsüzle sona
erer ve ikincisi aynÈ ünsüzle baÒlayan iki sözcük karÒÈlaÒmÈÒ bulunuyorsa,
yazÈmda hiçbir defiiÒiklik olmaz. ∑öyle yazÈlÈr :
Di gund de, köyde, ama Òöyle telaffuz edilir: di gund’de.
Ji gayê gewir re, beyaz sÈfiÈra, ama Òöyle telaffuz edilir: ji gayê gew’re.
Dengbêj jî hene, ÒarkÈcÈlar da var, ama Òöyle telaffuz edilir : dengbê’jî
hene.
Ev her du gund bi hev ve ne, bu iki köy bitiÒiktir, ama Òöyle telaffuz
edilir :
Ev her du gund bi he’ve ne.
65. Bir önceki paragrafta belirtilen kurala uygun olarak, defiiÒik iki
ünsüz yan yana gelip de bunlardan biri ötekini özümlerse, varlÈfiÈnÈ koruyan
asla ikileÒmez.
Özümlenen ünsüzün kayboluÒu süreklilik kazandÈfiÈ taktirde yazÈda da
gösterilmeyerek belirtilir (bileÒik ya da sonek almÈÒ sözcükler).
— 43 —

Ör. : PiÒt-dawî yerine, piÒdawî, yeniden dofiuÒ (roja piÒdawiyê’de).
Rind-tir, rind’in, karÒÈlaÒtÈrÈlmasÈ, yerine rintir.
Dewlemend-tir, dewlemend, zengin’in karÒÈlaÒtÈrmalÈsÈ yerine
dewlementir.
Ama, ez ji kû zanim, yazÈlÈr, e’ji kû zanim, okunur.
66. Metatez ya da göçüÒme. Oldukça yaygÈn bir olgudur. Birkaç örnek
verecefiiz:
Desgirtî (destgirtî’den) yerine, dergistî, niÒanlÈ.
Nîvro yerine, nîrvo, öfile.
Berf yerine, befir, kar.
Qehbik, kahpe ( kebih kökünden).
Bu bakÈmdan hevrîÒim, ipek (öteki biçimleri: hevrêÒim, hevrûÒim),
Farsça ( )ibriÒim, sözcüfiünün evrimi de ilginçtir, metatez yoluyla
hevirmêÒ verdifii gibi ardÈndan hermîÒ, harmîÒ, ermiÒ biçimlerine
dönüÒür.
FONEMLERËN DÜÒMESË VE BÜZÜLME
67. Kürt dehasÈnÈn dil konusundaki en belirgin özellifii kelimelerin durmadan
kÈsaltÈlarak özleÒtirilmesidir. Bu efiilim özellikle bu dilin sentaksÈ
(sözdizimi) incelendifii zaman daha iyi ortaya çÈkacaktÈr. Ama bu olguyu,
aÒafiÈdaki paragraflarda ele alÈnacak olan kurallar bakÈmÈndan daha Òimdiden
baÒlayarak belirtmekte yarar var. Kürtçe her sözcük, dofial evrimine
bakÈlÈrsa, son derece yofiunlaÒma efiilimi gösterir, öyle ki; olasÈ en kalabalÈk
ses sayÈsÈnÈ gittikçe azaltarak tek heceye inmeye çalÈÒÈr. Bu süreç bazen bazÈ
öfielerin düpedüz kaldÈrÈlÈp atÈlmasÈyla, bazen büzülmeyle safilanÈr. Bu çeÒitli
olgularÈ birer birer ele alacafiÈz.
68. Ünlülerin düÒmesi. Uzun ünlülerin temasÈ sÈrasÈnda i’nin ve e’nin
düÒmesine daha önce iÒaret etmiÒtik (bk. par. 8 ve 9). ∑imdi kÈsa ve uzun
ünlülerin düÒmesinin baÒka örneklerini sunuyoruz:
Rizyanik yerine, rizyang, rezene.
Dargerînek yerine, dargering, sarmaÒÈk.
Alîgûsk yerine, argûÒk, altçenenin arka kenarÈ.
Parûxan yerine, parxan, serbest kaburga.
— 44 —

69. Ünsüzlerin düÒmesi. T, j, k, h, l, n bakÈmÈndan daha önce verilen
örnekler hakkÈnda 44, 47, 52, 58,59 ve 40. paragraflara bakÈlabilir.
Bu çeÒitli ünsüz atÈmlarÈ genelikle birçok ünsüzden oluÒan harf gruplarÈnÈ
hafifletmek efiiliminden dofiar :
a) S ö z c ü k l e r i n i ç i n d e n ü n s ü z d ü Ò m e s i.
Ör. : Destgeh yerine, desgeh, aygÈt, tezgâh.
Dotmam yerine, domam, amca kÈzÈ.
Destmal yerine, desmal, mendil.
Cêndîk yerine, cênîk, Òakak.
Binçeng yerine, biçeng, koltukaltÈ.
Cehwar yerine, cihar, dafiarcÈk.
b) S ö z c ü k l e r i n s o n u n d a n ü n s ü z d ü Ò m e s i.
Genellikle sonek iki ünsüzün ikincisi düÒer.
Ör. : YekÒemb yerine, yekÒem, pazar.
Port yerine, por, saç.
Bend yerine, ben, bafi.
Berçavik, yerine, berçav, gözlük.
Erzînik yerine, erzîn, çene.
Girs yerine, gir, iri.
Sondaki iki ünsüzden birincinin düÒmesine iliÒkin de birkaç örnek verile-bilir
:
Zengelork yerine, zengelok, âdemelmasÈ.
Pêping (pêpeling’den) yerine, pêpik, derece.
70. Fonem gruplarÈnÈn düÒmesi. Birçok durumda, düÒen harfler yalnÈz
ayrÈ ünlüler ya da ünsüzler defiil, birlikte atÈlan birçok fonem olabilir. Bu gibi
defiiÒiklikler genelikle üç ya da daha çok heceden oluÒan bileÒik sözcüklerde
olur ve onlarÈ iki ya da üç heceli duruma getirir.
Ör. : Mastar eki -ayîn, îhan yerine -an fonemi geçer.
Nihêrîn olur nêrîn, bakmak.
Gurçîlik olur gurçik, böbrek.
Agir olur ar, ateÒ.
— 45 —

Tevna pîrikê olur, tevnepîrk, örümcek afiÈ.
Zêringer olur, zêrker, kuyumcu.
Peransû olur, parsû, kaburga.
Mezintir olur, mestir, daha büyük.
∑emsedîn olur, ∑emdîn, özel ad.
71. Büzülme. Büzülme olgularÈ arasÈnda Òunlar sayÈlabilir:
a) RastlantÈ sonucu yan yana gelen fonemler (edat ve zamir, önfiil ve fiil,
vb.). BunlarÈn en önemlileri daha önce incelenmiÒti (par. 25, 27, 32).
b) Daha önce par. 66’da belirtilen kural gerefiince sözcüklerin içinde süreklilik
kazanan durumlar. BunlarÈn hepsi, uzun ünlüler lehine (genellikle kÈsa)
ünlü ve ünsüzden oluÒan sabit bazÈ gruplarÈn atÈlmasÈ sonucunu dofiurur.
AÒafiÈdaki tablolar, genel olarak daha tutucu olan bazÈ dafi afiÈzlarÈndaki
(Botan, Hakkari, Behdinan ve hatta Tor Abdîn) biçimler ile ova lehçelerindeki
sözcükler karÒÈlaÒtÈrÈlarak düzenlenmiÒtir. Bu Òekilde saptanan örneklerin sayÈsÈ
ve uygunlufiu öyledir ki, ona dayanÈlarak bu defiiÒikliklerin Kürt ünlü sisteminin
geliÒmesinde bir aÒama sayÈlabilecefii yolunda bir kuram öne sürülebilir: bunun
için bilimsel yayÈnlar beklenmelidir ve bu arada söz konusu defiiÒikliklerin Arap
ve Fars kökenli sözcüklerde çok belirgin oldufiu söylenebilir.
Buna göre -eh, -we-, -ehe-, -ehi- yerine a geçer.
Ör. : Kehnî olur, kanî, kaynak, çeÒme.
Pehtin olur, patin, piÒirmek.
Dehnû olur, danû, dövme.
DehÒik, olur, daÒik, sÈpa.
Cehnî olur, canî, tay.
Reh olur, ra damar, sinir.
Behjo olur, bajo, ajotin fiilinin emir kipi.
Behvêje olur, bavêje, avêtin’in emir kipi.
Behwer olur, bawer (bawer kirin, inanmak).
∑ehir olur, Òar, kent.
Pehnî olur, panî, topuk.
Pehîz olur, paîz, sonbahar.
Fehim (Ar. ) olur, fam.
— 46 —

Xwestin olur xastin, istemek.
Xweher olur, xwar, efiri.
Behir olur, par, pay.
Tehil olur, tal, acÈ (kahve acÈsÈ).
Çehiv olur çav, göz.
Pehin olur, pan, geniÒ.
72. -eh-, -ehi-, -ey- gruplarÈnÈn yerine ê geçer.
Ör. : Reh olur, rê, yol.
Behvil olur, bêvil, burun.
∑eh olur, Òê, sarÈÒÈn, al.
Rehil olur, rêl, orman.
Avehtin olur, avêtin, fÈrlatmak, atmak.
Mehvan olur, mêvan, misafir.
Behtir olur, bêtir, en iyi.
Çehlek olur, çêlek, inek.
Pey olur, pê, ayak.
Keyf olur, kêf, zevk. (Ar. )
Eleyh olur, elêh, aleyh. (Ar. )
Heyiv olur, hêv, ay.
Meyiw ya da mehiw olur, mêw, asma kütüfiü.
73. -ih-, -ihi-, -iyi- gruplarÈnÈn yerine î geçer.
Ör. : Tirih olur, tirî, üzüm.
Bih olur, bî, söfiüt.
Cih olur, cî, yer, mevki.
Pêçih olur, pêçî, ayak parmafiÈ.
Sipih olur, sipî, bit.
Sihwan olur, sîwan, Òemsiye, gölgelik.
Sih olur, sî, gölge.
Dihtin olur, dîtin, görmek.
Bibihne olur, bibîne, gör.
Rihtin olur, rîtin, sÈçmak.
Mih olur, mî, koyun (diÒi).
Tihin olur, tî, susamÈÒ.
— 47 —

Mihvan olur, mîvan, misafir, davetli.
Gilih olur, gilî, yakÈnma.
Bihin olur, bîn, koku.
Dihin olur, dîn, deli.
Hiyiv olur, hîv, ay.
AyrÈca, sözcüklerin baÒÈnda -hi- gurubunun yerine çofiu zaman î geçer
(bk.par. 9, AçÈk.I).
AÇIKLAMA I. -eh- gurubun bazen a, bazen ê oldufiu görülür.
AÇIKLAMA II. YukarÈdaki listelerde sözü geçen ve mevân ve mîvan’a
dönen mehvan ve mihvan; hêv ve hîv’e dönen heyiv ve hiyiv gibi ilk ya
da büzülmüÒ paralel biçimler, daha önce par. 10’da iÒarat edildifii gibi e’den
i ’ye ve tersine geçiÒin sÈklÈfiÈyla açÈklanabilir.
Kürtçeye uyarlanmÈÒ yabancÈ sözcüklerin de tÈpkÈ Ëranca kökenli sözcükler
gibi büzülme olgularÈna ufiradÈfiÈnÈ görmek ilginç bir sonuçtur. Fehm,
keyf, eleyh sözcüklerinde durum böyledir. AÒafiÈdaki listelerde de benzer
örnekler bulunacaktÈr.
74. -uh-, we-, -wî-, -ih-, -wi-, -ihu-, -weyi- gruplarÈnÈn yerine o geçer.
Ör. : Guhtin olur, gotin, demek, söylemek.
Rihnî olur, ronî, ÈÒÈk.
Rihnahî olur, ronahî, ÈÒÈk.
Ciht olur, cot, çift.
Sihtin olur, sotin, yakmak.
Werdek olur, ordek, ördek.
Guh olur, go, kulak.
Swind olur, sond, ant, yemin.
Kwîr olur, kor, kör.
Kwîz olur, gûz, ceviz.
Stirih olur, stiro, boynuz.
Ajihtin olur, ajotin, itmek, götürmek, sürmek.
Mihvik olur, movik, omur, eklem.
Mihtac olur, motac, muhtaç. (Ar. )
— 48 —

Dihun olur, don, yafi.
Bihust olur, bost, karÈÒ.
Bihurîn olur, borîn, geçmek.
Xweying olur, xong, kÈz kardeÒ.
75. -wî- ve çok nadiren -ih- gruplarÈnÈn yerine û geçer.
Ör.: Dwîr olur, dûr, uzak.
Kwîr olur, kûr, derin.
Biwîk olur, bûk, gelin.
Qwîz olur, qûz, sansar.
Xwîn olur, xûn, kan.
XwîÒk olur, xûÒk, kÈz kardeÒ.
Hwîr olur, hûr, ince, ufak.
Stwîr olur, stûr, kalÈn.
Twîj olur, tûj, 1) sivri, keskin. 2) biberacÈsÈ
∑wîr olur, Òûr, kÈlÈç.
∑ihjin olur, Òûjin, çuval ya da yorgan ifinesi.
AÇIKLAMA I. -ih- gurubu î kadar o’ya da döndüfiü gibi -wî-de genellikle
û’ya, bazen de o’ya döner.
AÇIKLAMA II. Bu tablolarda yer alan sözcükler çofiunlukla, ünlü ve
ünsüz gruplarÈ içeren eski Ëranca köklerle ve yukarÈdaki örneklerde gösterdifiimiz
büzülmeye tekabül etmektedir (Ör. par. 52’de söz konusu edilenler).
Ama, difierleri, ancak uzun ünlülerin bulundufiu sözcüklerde gelir; dûr,
dîtin, kanî, vb. sözcüklerinde oldufiu gibi.
76. Bu büzülme olgularÈna paralel olarak, Kürtçe eÒil, yani çift sözcüklerle
bazen aynÈ sözcüfiün içerdifii çeÒitli anlamlarÈ vermeye ve sözcükleri
çeÒitlendirmeye çalÈÒÈr. ËÒte birkaç tipik örnek :
Rê ve ra sözcüklerinin ikisi de reh, yol sözcüfiünden gelir, ama rê, yol
ve ra, atardamar demektir.
Kor ve kûr. BazÈ Kuzeydofiu afiÈzlarÈnda kwîr sözcüfiü hem «derin» hem
«kör» anlamÈna gelir; bu anlamlardan birincisi bugün de yaÒamaktadÈr, oysa
— 49 —

ikincisi bir atasözünde kalmÈÒtÈr: «ne çira ji kwîra re, ne duhêl ji kera re»
(ne köre ÈÒÈk, ne safiÈra davul). Büzülme sonucu kwîr olur; kor, kör ve kûr,
derin.
Rêtin ve rîtin. Bir tek mastardan, rehtin ya da rihtin’den, rêtin, dökmek,
yaymak, ve rîtin, sÈçmak eÒil sözcükleri dofiar.
Kêr ve kîr. Kehir ya da kihir eski biçiminden, her biri defiiÒik anlamda
kullanÈlan kêr ve kîr, sözcükleri dofimuÒtur. Ama defiiÒik lehçelerde bu iki
sözcüfie verilmesi gereken anlam üzerine uyum safilanamamÈÒtÈr:
Kurmancîde kîr, penis (erkeklik organÈ), ve kêr, bÈçak demektir. Tersine
Soranîde kêr, penis, ve kêrd, bÈçak anlamÈna gelir.
VURGU
77. BÜKÜNSÜZ SÖZCÜKLERËN VURGULANMASI. Vurgunun yeri hep aynÈ
defiildir. Sözcükler aylÈn haldeyken genellikle son hece üzerindedir; ama,
bazÈ hallerde, sondan bir önceki hecenin üstüne düÒer. Uzun olsun, kÈsa
olsun, her ünlü vurgu almaya elveriÒlidir.
78. S o n h e c e d e v u r g u a l a n s ö z c ü k l e r. BileÒik
olmayan bütün adÈl biçimler (adlar, sÈfatlar, belirteçler), bileÒik adÈl biçimlerin
çofiunlufiu, mastarlar ve sÈfatfiiller (partisipler) böyledir.
Ör. : Derman, ilaç.
Perde, perde.
Gotin, söylemek, demek.
KuÒtî, maktul.
Brazava, safidÈç.
Derzîdank, ifinelik.
Daristan, orman.
∑îpane, eÒik.
Mersef, sini.
Dewlemend, zengin.
Tirsonek, ödlek.
Dergevanî, kapÈcÈlÈk, vb.
— 50 —

Vurgunun yegâne etkisi, vurguladÈfiÈ ünlünün Òiddetinde defiiÒiklik yapmasÈdÈr.
Ünlünün tÈnÈsÈnda ve çÈkÈÒ süresinde, hiçbir durumda, herhangi bir
defiiÒime ya da bozulmaya neden olmaz : vurgulanan kÈsa ünlü gene kÈsa
kalÈr.
79. BileÒik sözcükler, yalÈn haldeyken, son parçanÈn son hecesi vurgu alÈr.
Ör. : Cotkarî, çiftçi.
Havîngeh, yazlÈk.
Virker, yalancÈ.
Önemli bir nokta da Òudur: bileÒik sözcükler çofiu zaman, son hecedeki
vurgudan ayrÈ, yalÈn haldeyken birinci parçayÈ normal olarak etkileyen vurgunun
süreklilifiinin sonucu olarak ikinci bir vurgu daha alÈrlar.
Ör. : Dergevan, kapÈcÈ (dergeh-van).
Ezmandev, damak (ezman-dev).
Keskesor, gökkuÒafiÈ (kesk-e-sor).
Sîngebend, göfiüslük (sîng-e-bend).
Herêna, kararsÈzlÈk (herê-na).
∑îpane, eÒik (Òîp-ane).
Seyrangeh, gezinti yeri (seyran-geh).
80. S o n d a n b i r ö n c e k i h e c e d e v u r g u a l a n s ö z -
c ü k l e r. -ik ve -î sonekleriyle oluÒan bazÈ bileÒik sözcükler bu katagoriye
girer.
-ik soneki alan ve üç ya da daha fazla heceli olan bileÒik sözcükler sondan
önceki hecede vurgulanÈr. Sonekin i’si o zaman belli belirsiz telaffuz edilir.
Ör. : Sorevêrik, sülüngillerden kuÒ türü.
Erzînk, çene
Xelîtik, fiÒeklik.
Malxelîtik, fiÒeklik gözü.
TeÒîrêsik,kerkenez.
DirêÒik, biz (delgi).
Gurçîlik,böbrek.
Tilotêzik, su püskürtme borusu.
Strotêzik, su püskürtme borusu.
— 51 —

Sinsiyarik, akbaba.
Zengelorik, âdemelmasÈ.
Darkutik, yeÒil afiaçkakan.
Bilbilîtanik, kelebek.
Pîrqelaçik, semizotu.
Fakat, bölgelerin birçofiunda, bu son heceden bir öncekini vurgulama
i’nin, hatta bazen ona bitiÒik ünsüzün yok olmasÈ sonucunu verir.YukarÈdaki
sözcükler Òöyle söylenir:
Sorevêrk (sorevêr, surevêlk), erzînk (erzîng, erzîn), xelîtk, malxelîtk
(malxelît), teÒîrêsk (teÒîrês), tilotêzk, zengelork (zengelok, zengelor),
darkutk, bilbilîtank, pîrqelaçk (pîrqelaç, pîçak).
Sözcükler böyle kÈsalÈnca vurgu son hecenin üstünde yer alÈr.
AÇIKLAMA I. Sorevêr, erzîn, teÒîrês gibi eÒil sözcüklerin sonekin
atÈlmasÈndan dolayÈ mÈ ortaya çÈktÈfiÈ, yoksa tersine, bu sözcüklerin ilk biçimleri
mi oldufiu üzerinde düÒünülebilir.
AÇIKLAMA II. -ik’li bileÒik sözcükler, iki heceli olduklarÈ zaman normal
olarak son hecede vurgu alÈrlar.
Ör. : Kurik, ofilan çocuk.
Dêrik, kent adÈ.
Keçik, kÈz çocuk.
Kêrik, çakÈ.
Holik, kulübe.
81. -î sonekiyle oluÒan ve ikiden fazla hece içeren bileÒik sözcükler, soyut
bir anlam taÒÈmÈyorlarsa, genellikle sondan önceki hecede vurgu alÈrlar.
Ör. : Garisî, Mêrsinî, Hesînî, aÒiret adlarÈ.
Bajarî, kentli, Òehirli.
Destarhêrdî, defiirmenci (el defiirmeni kullanan).
Beredayî, baÒÈboÒ, berduÒ, serseri, beyhude.
Tirsoyî, ödlek.
∑erevanî, savaÒçÈ.
Kenokî, güleç, küstah, arsÈz.
Daweriwandî, süzülmüÒ.
— 52 —

Bu sözcüklerin bir kÈsÈmÈnÈn soyut anlamlÈ eÒadlÈlarÈ (homonim) bulundufiunu
da belirtelim. Gerçekten, -î soneki, bazen ad yerine geçebilen ve
eylemi yapan kiÒiyi ya da bir özellifii belirten sÈfatlar yapmaya (somut
anlam), bazen de bu eylemi ya da özellifii ifade eden adlarÈ yapmaya yarar
(soyut anlam).
Soyut anlamlÈ -î’li bileÒik sözcükler son hecede vurgulanÈr.
Ör. : Mezinahî, büyüklük.
Spehîtî, güzellik.
Mêranî, cesaret, erkeklik.
Piranî, sayÈ, çokluk, çokluk.
Kêmasî, kusur.
AÒafiÈdaki örnekler, bazÈ hallerde, bu vurgulama farkÈnÈn soyut ve somut
anlamlÈ eÒadlÈlarÈn nasÈl birbirinden ayÈrt etmeye yaradÈfiÈnÈ göstermektedir.
Ör. : Karwanvanî, kervancÈlÈk.
Karwanvanî, kervancÈ.
Kenokî, güleçlik, hayasÈz.
Cotkarî, tarÈm.
Cotkarî, çiftçi.
Mazîvanî çûne maziyan, meÒe palamudu toplayÈcÈlarÈ palamudu
toplamaya gittiler.
Mazîvanî ne karê ax¨an e, meÒe palamudu toplamak afialarÈn iÒi defiil.
Ne jina kenokî, ne mêrê fêtokî, ne hayasÈz kadÈn, ne utangaç erkek
(atasözü).
Fêtokî li mêran, kenokî li jinan naye, ne utangaçlÈk erkefie yaraÒÈr,
ne hayasÈzlÈk kadÈna (atasözü).
AÇIKLAMA I. -çî sonekiyle yapÈlan ve hepsi somut anlamlÈ olan bileÒik
sözcüklerde, istisna hep son hece vurgulanÈr.
AyrÈca bunlarÈn hiçbirinin soyut eÒadlÈsÈ da yoktur.
Ör.: Dawaçî, davacÈ.
Tifingçî, tüfekçi, iyi niÒancÈ.
Qehweçî, kahveci.
— 53 —

AÇIKLAMA II. AynÈ Òekilde, iki heceli olduklarÈ taktirde, -î’li bileÒik
sözcükler, anlamlarÈ nasÈl olursa olsun, son hecede vurgulanÈrlar.
Ör. : MûÒî, Wanî (MuÒ’lu, Van’lÈ); Botî (Botan’lÈ), Jêlî, Kerî,
Xiyî, Memî, Remî (aÒiret adlarÈ); Avî (sulanmÈÒ); bejî (kurak);
kovî (yabanî); kedî (evcil).
AÇIKLAMA III. -kî ile sona eren belirteçler de son î üzerine vurgu alÈrlar:
êvarkî, akÒa müzeri : teniÒtkî, yandan; dirêjkî, boyuna; kerkî, tîÒtîÒkî, ayaküstü.
82. BÜKÜNLÜ SÖZCÜKLERËN VURGULANMASI. Herhangi bir sözcüfie sürekli
olmayan sonekler (takÈlar, ad ve fiil çekimekleri) ya da önekler (fiil
öneki) eklenmesi, genel olarak vurgunun yerini defiiÒtirmez. Çofiunlukla
sözcük yalÈn haldeyken hangi hece vurgulanÈyorsa gene o hece vurgulanÈr.
KarÒÈlaÒÈlabilecek çeÒitli olanaklarÈ, her biri için, belirtilmiÒ olan kurala
aykÈrÈ istisnalar varsa onlarÈ da göstererek art arda inceleyecefiiz.
83. T a k È l a r. Belirtici ya da belirtisizleÒtirici bir takÈnÈn varlÈfiÈ (bk.
Böl. III ve IV) vurgunun konumunu asla etkilemez.
Ör. : Derman, ilaç: dermanek, bir ilaç; dermanê wî, onun ilacÈ;
dermanên wan, onlarÈn ilaçlarÈ.
Zava, damat: zavayê min, damadÈm (benim damat).
Dar, afiaç: dara mezin, büyük afiaç; darek, bir afiaç;
dareke mezin, büyük bir afiaç; darine mezin, büyük afiaçlar.
Mase, masa: maseya spî, beyaz masa; maseke dirêj, uzun bir
masa.
Açiklama. Belirsizlik takÈsÈ -ek ile sonek -ek ya da -ik’i karÈÒtÈrmamak
gerekir. Birincisi asla vurgu almaz, oysa sürekli bir öfie olan ikincisi alabilir
(bk. par. 80).
Ör.: Kêr, bÈçak; kêrek, bir bÈçak; kêrik, çakÈ.
Hol, hol; holek, bir hol; holik; kulübe.
Fort, meydan okuma; fortek, bir meydan okuma;
fortek, övüngen, palavracÈ.
— 54 —

84. D u r u m b ü k ü n l e r i. Çok heceli sözcüklerle tek heceli
sözcükler arasÈnda ayrÈm yapmak gerek.
1. Çok heceli sözcüklerde vurgunun yeri, ad takÈlarÈnÈn varlÈfiÈyla asla
defiiÒiklifie ufiramaz.
Ör. : Mehîn, kÈsrak: mehînê, mehînan, mehînekê, mehînina.
Dotmam, kÈz yefien: dotmamê, dotmaman, dotmamina.
∑ivan, çoban: Òivanî, Òivanan, Òivanekî, Òivanine.
AÇIKLAMA I. Ëlerde görecefiiz ki, tÈpkÈ takÈlar gibi durum bükünleri de, a
ya da e ile sona eren sözcüklerin son ünlüsü ile kaynaÒÈp büzüÒebilir. Vurgu
bu taktirde ek öfienin üstüne düÒer gibidir. AslÈnda, yalÈn halde alÈnan
sözcüfiün son hecesinin üstünde kalÈr, son ünlü büzüÒme dolayÈsÈyla sadece
tÈnÈ defiiÒiklifiine ufirar.
Ör.: Mase, masa: masa min, masam; masê, masan (tekil ve
çofiul efiik durum).
Pale, orakçÈ, ekin biçen: palên gund, köyün orakçÈlarÈ;
palê, palan (tek. ve çofi. efi.dur.).
Mecrefe, kar kürefii: mecrefê, mecrefan (efi. durum).
AnÈlan örneklerin büzüÒmemiÒ biçimleri; maseya, maseyê, maseyan;
paleyên, paleyî, paleyan; mecrefeyê, mecrefeyan.
AÇIKLAMA II. Bir ad çekim ekinin varlÈfiÈ, -ek belirsizlik takÈsÈndaki
ünlünün düÒmesine sebep oldufiu gibi -ik, -ek soneklerindeki ünlünün de
düÒmesine sebep olur.
Ör.: Keçkê, bir kÈz (keçek, bir kÈz’Èn efi. durumu).
Keçkê, küçük kÈz (keçik’in efiik durumu).
Bu Òekilde ortaya çÈkan eÒadlÈlar (homonim) vurgulamayla ayÈrt edilir:
belirsizlik takÈsÈ almÈÒ tek heceli bir ad söz konusu oldufiunda, vurgu
sözcüfiünün kökü üzerindeki normal yerini korur (keçkê, keçek’Èn efiik
durumu, bir kÈz); tersine, -ik, -ek almÈÒ bileÒik bir sözcük söz konusu oldufiu
zaman, sonek ünlüsünün düÒmesi dolayÈsÈyla vurgu ad çekim ekinin zaman,
sonek ünlüsünün düÒmesi dolayÈsÈyla vurgu ad çekim ekinin üstüne kayar
(keçkê, keçik’in efiik durumu, küçük kÈz).
— 55 —

Ör. : Keçkê ya da keçikê, küçük kÈz (keçik’in tekil efiik durumu).
Keçkê ya da keçekê, bir kÈz (keçek’in tekil efiik durumu)
Kêrkê (ya de kêrekê) bide min, bana bir bÈçak ver
(kêrek, bir bÈçak’tan).
Di holkê (ya da holekê) de, bir holde (holek, bir hol’den).
Di holkê (ya da holikê) de, kulübede (holik, kulübe’den).
2. Tek hecelere eklenen ad çekim ekleri, aÒafiÈdaki sözcüklere
takÈldÈklarÈ zaman, kendi üstlerine almak üzere vurgunun yerini defiiÒtirirler.
a) Bir ünsüzden önce ya da sonra gelen uzun ya da kÈsa ünlü.
Ör. : Av, su : avê, avan.
Ap, amca : apî, apan.
Ol, din : olê, olan.
Ew, tekil 3. Òah.: iÒar. zam. ve sÈf.: ewî, ewê, ewan.
Ba, rüzgâr : bayî, bayan.
Pê, ayak : peyî, peyan.
Se, köpek : seyî, seyan.
Dê, ana : deyê, deyan.
b) Önünde ve ardÈnda bir ünsüz bulunan kÈsa ya da uzun ünlü.
Ör. : Dar, afiaç : darê, daran.
Ker, eÒek : kerî, keran.
Dot, kÈz : dotê, dotan.
Bav, baba : bavî, bavan.
c) Önünde bir ünsüz, ardÈnda iki ünsüz bulunan kÈsa ünlü.
Ör. : Dest, el : destî, destan.
Çeng, kol, kanat : çengî, çengan.
Deng, ses : dengî, dengan.
Hesp, at : hespî, hespan.
YukarÈda anÈlanlarda baÒka tipteki tek heceli sözcükler, ad çekim eki
alsalar bile, vurgularÈ normal yerinde kalÈr.
Ör. : Stran, ÒarkÈ : stranê, stranan.
Stêrk, yÈldÈz : stêrkê, stêrkan.
— 56 —

Blûr, kaval, blûrê, blûran.
Brûsk, ÒimÒek: brûskê, brûskan.
85. F i i l ç e k i m e k l e r i. Fiilin ÒahÈs ekleri almayan biçimleri
(mastar, sÈfatfiil, emir) ile ÒahÈs ekleri alan biçimleri (çekim zamanlarÈ) ayrÈ
ayrÈ ele alÈnÈp incelenmelidir. Birincilerde genellikle son hece vurgu alÈrlar.
a) Mastar.
Daima son heceye vurgu alÈr.
Ör.: Hatin, gelmek; ketin, düÒmek; bezîn, koÒmak; geriyan, dolaÒmak;
çûn, gitmek.
b) SÈfatfiil.
-î sonekiyle elde edilen ve ada benzer bir biçim olan sÈfatfiil -î’li sözcüklere
uygulanan genel kurallara uyar (bk. par. 81).
Ëki heceli sÈfatfiiller, bundan dolayÈ, son heceye vurgu alÈrlar; üç ya da
daha fazla heceli olanlar vurguyu sondan bir önceki hecede alÈrlar.
Ör.: KuÒtî, öldürülmüÒ; hatî, gelmiÒ; ketî, düÒmüÒ; çûyî, gitmiÒ.
Kelandî, kÈzarmÈÒ; dawerivandî, süzülmüÒ; zivirandî,
döndürülmüÒ; geriyayî, dolaÒmÈÒ.
c) Emir.
Daima son heceye vurgu alÈr.
Ör.: Were, gel (hatin’den).
Biçe, git (çûn’dan).
Bikeve, düÒ (ketin’den).
Bibeze, koÒ (bezîn’den).
d) fiilin ÒahÈslÈ biçimleri.
Vurgu ÒahÈs çekim ekini asla etkilemez; daima fiil kökünün son hecesine
düÒer; ama bu son hece, bazÈ hallerde, çekim ekine katÈlÈp büzüÒebilir ve
onunla kaynaÒabilir.
Örnek olarak -in’li fiillerin geçmiÒ zamanlarÈ için, hatin, gelmek fiilinin
isteme kiplerinden preteritin belirli bildirme zamanÈ ile bileÒik zamanÈnÈ
verecefiiz.
— 57 —

Ez hatim. (Bila) ez bihatama.
Tu hatî. (Bila) tu bihatayî.
Ew hat. (Bila) ew bihata.
Em hatin. (Bila) em bihatana.
Hon hatin. (Bila) hon bihatana.
Ew hatin. (Bila) ew bihatana.
ËÒte Òimdi de -an, -în ve -ûn’lu fiiller için geriyan, dolaÒmak bezîn,
koÒmak; çûn, gitmek fiillerinin aynÈ zamanlarÈ.
Ez geriyam. (Bila) ez bigeriyama.
Tu geriyayî. (Bila) tu bigeriyayî.
Ew geriya. (Bila) ew bigeriya.
Em geriyan. (Bila) em bigeriyana.
Hon geriyan. (Bila) hon bigeriyana.
Ew geriyan. (Bila) ew bigeriyana.
Ez bezîm. (Bila) ez bibeziyama.
Tu bezî (Bila) tu bibeziyayî.
Ew bezî. (Bila) ew bibeziya.
Em bezîn. (Bila) em bibeziyana.
Hon bezîn. (Bila) hon bibeziyana.
Ew bezîn. (Bila) ew bibeziyana.
Ez çûm. (Bila) ez biçiwama.
Tu çûyî. (Bila) tu biçiwayî.
Em çûn. (Bila) em biçiwana.
Hon çûn. (Bila) hon biçiwana.
Ew çûn. (Bila) ew biçiwana.
AÇIKLAMA I. Biraz ilerde görecefiimiz gibi, yukarÈda ele aldÈfiÈmÈz kategoriye
ait bütün zamanlar preteritin tekil üçüncü ÒahÈsÈndan yararlanarak
oluÒur. O da mastar ekinin atÈlmasÈyla, yanÈ -in’li fiiller için -in’in (hatin’den
ha; ketin’den ket kalmak üzere) ve -an, ûn, -în’li fiiller için -n’nin
atÈlmasÈyla elde edilir (geriyan’dan geriya; çûn’dan çû ; bezîn’den bezî kalmak
üzere). -in’li fiillerde o zaman vurgu kökün son hecesine kaydÈrÈlÈr (hat,
ket); sürekli bir öfie olmayan bir ÒahÈs çekim ekinin gelmesi, yeni konum
— 58 —

akÈmÈndan etkisiz kalÈr (hat-im, ket-im, vb.). Buna karÒÈlÈk, -an, -ûn, -în’li
fillerdeki -n mastar ekinin atÈlmasÈ, vurgunun yerinin defiiÒmesine yol açmaz,
çünkü vurgunun normal olarak bulundufiu ünlü yerinde kalmÈÒtÈr
(geriyan’dan geriya, vb.) Bu duruma göre, bu fiillerde preteritin tekil üçüncü
ÒahsÈ vurgulu bir ünlü ile sona eriyor demektir; ÒahÈs çekim ekinin varlÈfiÈ,
bazen bir bafilantÈ ünsüzünün gelmesine, gerektifiinde kökün son ünlüsünde
bir tÈnÈ defiiÒimine (ez biçiwama, ez bibeziyama vb.), bazen bir büzülmeye
(bezî-î yerine tu bezî;çû-in yerine, hon çûn, vb.) yol açar, ama bu olgularÈnÈn
ne biri, ne öteki vurgunun konumunu etkileyebilir; normalde etkiledifii fonemin
üstünde kalÈr o fonem defiiÒiklifie ufirasÈn ufiramasÈn farketmez.
Emirden türeme zamanlarda (üçüncü grup zaman) vurgu daima çekim
ekine desteklik eden ünlünün üstüne düÒer.
Örnek olarak ketin (bikeve), düÒmek ve rahiÒtin (rahêje), yakalamak
fiillerinin Òimdiki zaman bildirme kipi çekimlerini verecefiiz.
Ez dikevim. Ez radihêjim.
Tu dikevî. Tu radihêjî.
Ew dikeve. Ew radihêje.
Em dikevin. Em radihêjin.
Hon dikevin. Hon radihêjin.
Ew dikevin. Ew radihêjin.
Açiklama II. Kürtçede emir kipi, daha önce görüldüfiü gibi, daima vurgulu
bir son ünlü taÒÈr ve ÒahÈs çekim ekleri onunla birleÒip büzüÒür, vurgunun
yeri de defiiÒmez.
86. Genel açÈklama. Okuyucu, paragraf 77’de söyledifiimiz gibi,
Kürtçede vurgunun konumunun düzensiz oldufiunu asla aklÈndan çÈkarmamalÈdÈr.
DolayÈsÈyla belirtmiÒ oldufiumuz bütün kurallarÈn istisnasÈ var
demektir. ËÒte birkaç örnek:
Jîrkî, -den, -den beri (bk. par.81, AçÈkl. III).
Avî, sürüden ayrÈlmÈÒ koyun (bk. par. 81. AçÈk. II).
Qaqib, kazan; qaqiban da denir (bk. par.78).
Cizerî, Cizreli (bk. par. 81).
Palewî, Palu’lu (bk. par. 81).
Îro, bugün (bk. par. 81).
— 59 —

Öte yandan, hindistanî, Hintli; Òaristanî, kentli; frengistanî, avrupalÈ,
vb. gibi sözcükler par.81. AçÈkl. I’de incelenmiÒ olan sözcükler sÈnÈfÈnda yer
alÈr.
SÖZGÜCKLERDE E∑MLEME
Bir û bafiÈ ile birbirine bafilÈ iki sözcük birbirini izlerse birincisinin çÈkÈÒ
süresi daima ya ötekininkiyle eÒit ya da ondan daha kÈsadÈr ve ses aygÈtÈnÈn
en ön tarafÈnda bofiumlanÈr.
1) DefiiÒik sayÈda hece içeren sözcükler: en kÈsa daima baÒta yer alÈr.
Ör. : Ga û çêlek, öküz ile inek.
∑ûr û xençer, kÈlÈç ile hançer.
Dîk û mirîÒk, horoz ile tavuk.
2) AynÈ sayÈda hece içeren sözcükler: en çok uzun ünlüyü içeren sözcük
ikinci sÈrada yer alÈr.
Ör. : Pismam û dotmam, amca ofilu ile amca kÈzÈ.
Çep û rast, sol ile safi.
Jin û mêr, kadÈn ve erkek.
Ëki sözcüfiün ünlüleri aynÈ sayÈda ise, en çok sayÈda ünsüz içeren sözcük
ikinci sÈrada yer alÈr.
Ör. : Dê û bav, ana ile baba.
Mil û ling, kol ile bacak.
Mê û nêr, diÒi ile erkek.
Her iki sözcüfiün çÈkÈÒ süresi tÈpatÈp aynÈ ise damafiÈn en önünde
bofiumlanan birinci sÈrada yer alÈr.
Ör. : Keç û kur, kÈz ile ofilan.
Dest û ling, el ile bacak.
Rî û rû, sakal ile yüz.
Açiklama. Bugün geliÒtirilmekte olan yazÈlÈ dil, mantÈkî nedenlerle bu
paragrafta belirtilen kurallardan sÈk sÈk sapmaktadÈr.
— 60 —

ËKËNCË BÖLÜM
MORFOLOJË

I. DËLBËLGËSË KATEGORËLERË
CËNS VE SAYI
88. Kürt dilinin çeÒitli öfieleri çok belirgin iki gruba ayrÈlÈr
a) D e fi i Ò k e n s ö z c ü k l e r. Bunlar takÈ, çekim eki ya da ÒahÈs
eki alabilen sözcüklerdir. Adlar ve ad gibi kullanÈlan bütün sözcükler, zamirlerin
çofiu, iÒaret ve soru sÈfatlarÈ, belgisiz sÈfatlarÈn çofiu, fiiller bu kategoriye
girer.
b) D e fi i Ò m e y e n s ö z c ü k l e r ; Bunlar niteleme sÈfatlarÈ (ad olarak
kullanÈlmadÈklarÈ taktirde), bazÈ soru sÈfatlarÈ, belgisiz sÈfatlar ve belirteçler,
ilgeçler (edat), bafilaç, vb. gibi hiçbir takÈ, hiçbir çeÒit ek almayan
sözcüklerdir.
89. Kürtçede iki cins, eril ve diÒil, ve iki sayÈ, tekil ve çofiul vardÈr. Cins
ve sayÈ ayrÈmÈ ad olarak kullanÈlan bütün sözcüklere uygulandÈfiÈ gibi
defiiÒken sözcük kategorilerine (par.88-a) giren zamirlerle sÈfatlarÈn çofiuna
da uygulanÈr. Fiillerin çekiminde cins dikkate alÈnmaz, yalnÈz ÒahÈs ve sayÈ
dikkate alÈnÈr.
Bir sözcük yalÈn halde kaldÈfiÈ taktirde (bak par. 98, not 1) hiçbirÒey, a
priori, onun eril ya da diÒil, tekil ya da çofiul oldufiunu göstermez. Ancak bir
takÈ ya da ek aldÈfiÈ zaman cinsi anlaÒÈlabilir. Öte yandan, sayÈ ancak bir tekil
ya da çofiul takÈsÈnÈn ya da ekinin varlÈfiÈ halinde, (par.97) ya da bükünsüz
bir sözcüfiün tekil ya da çofiul bir fiil ile uyumu halinde ortaya çÈkar.
— 63 —

AdlarÈn iki cins arasÈnda dafiÈlÈmÈ birtakÈm genel kurallara bafilÈdÈr; bu
kurallar kesin olmamakla birlikte incelenmeye defier. ∑imdi, canlÈ varlÈklarÈ
gösteren sözcüklerin cinsini ve cansÈz nesnelere ya da soyut kavramlara
uygulanan terimlerin cinsini art arda ele alarak inceleyecefiiz.
CËNS
90. C a n l È v a r l È k l a r È g ö s t e r e n s ö z c ü k l e r i n c i n s i.
Erkek varlÈklarÈ gösteren bütün cins adlarla özel adlar erildir.
Ör. : Mirov, adam, erkek.
Bav, baba.
Cotkar, çiftçi.
Rîspî, aksakallÈ, ileri gelen, yaÒlÈ.
Hesp, at, aygÈr.
Beran, koç.
Nêrî, teke.
Soro, erkek özel adÈ.
AynÈ Òekilde, diÒi varlÈklarÈ gösteren bütün cins adlar ile özel adlar
diÒildir.
Ör. : Jin, kadÈn.
Dê, ana.
Kebanî, ev kadÈnÈ.
Çêlek, inek.
Mehîn, kÈsrak.
Mî, koyun.
Bizin, keçi.
RewÒen, kadÈn özel adÈ.
AÇIKLAMA. Özel adlarÈn cinsi konusunda ilerde par. 117, AçÈkl. II’ye de
bak. ∑imdiden Òunu da belirtelim ki, somut bir anlamÈ olan bazÈ adlar aynÈ
zamanda eril ve diÒil olarak kullanÈlabilirler. O zaman, ilke olarak, yeni kullanÈmlarÈna
uygun cins edinirler.
— 64 —

Ör. Baran, yafimur; Keser, acÈ, sÈkÈntÈ; ∑êr, aslan; Xem, gam, keder,
erkek ya da kadÈn özel adÈ olarak kullanÈldÈklarÈ zaman uygun olan cinsi edinirler.
91. YukarÈdaki örneklerden birkaçÈnÈn da gösterdifii gibi, aynÈ türden
olan bazÈ evcil hayvanlar, erkek ya da diÒil olduklarÈna göre defiiÒik ad alÈrlar.
Bununla birlikte, evcil ve yabani hayvanlarÈn çofiunun, cinsiyet ayrÈmÈ gözetilmeksizin
bir tek cins adÈ vardÈr. O zaman bu ad onun özel cins adÈ demektir.
Ör. : Rovî, er., tilki.
∑êr, er., aslan.
Kevok, diÒ., güvercin.
Qijik, diÒ. , karga.
Bu taktirde hayvanÈn cinsiyeti belirtilmek istenirse, cins adÈndan sonra
nêr, erkek, ya da mê, diÒi epiteti getirilir.
Ör. : Ker, er., eÒek:
kerê nêr, erkek eÒek;
kera mê, diÒi eÒek.
Hirç, diÒ., ayÈ:
hirçê nêr, erkek ayÈ;
hirça mê, diÒi ayÈ.
Kew, er., keklik:
kewê nêr, erkek keklik;
kewa mê, diÒi keklik.
KêvroÒk, er., tavÒan:
kêvroÒkê nêr, erkek tavÒan;
kêvroÒka mê, diÒi tavÒan.
Fakat bazen öyle olur ki, adÈ çok geçen türler için, hayvanÈn cinsiyetini
belirtmek üzere kullanÈlan sÈfat cins ada örnek olarak eklenir ve böylece yeni
bir bileÒik sözcük ortaya çÈkar.
Ör. : Nêreker, er, erkek eÒek.
Maker, diÒ., diÒi eÒek.
Nêrekew, er., erkek keklik.
— 65 —

Mêkew, dis., diÒi keklik (marî de denir).
Mange, diÒ., inek (çêlek,çêl de denir).
Dêlegur, diÒ., diÒi kurt.
Tek baÒÈna kullanÈldÈfiÈ zaman dêl (dêlegur’deki) köpek cinsinden her
çeÒit hayvanÈn diÒisini gösterir. AynÈ Òekilde mak ya da mang (maker ve
mange’deki) ana demektir.
Cinsiyet ayÈrÈmÈ yapabilmek için, efier bir yapÈm, yani çatÈ söz konusuysa,
sözü edilen cinse uyan bir takÈ ya da durum eki cins ada eklenir.
Ör.: Ez li hespî siwar bûm, erkek ata bindim.
Ez li hespê siwar bûm, kÈsrafia bindim.
Siwarê kerê ne tu siwar e, diÒi eÒefie binen süvari
sayÈlmaz (atasözü).
Bu son örnekte, kerê yerine kerî kullanÈlsaydÈ, «erkek» diye çevirmek
gerekirdi.
AÇIKLAMA. Cinsi defiiÒebilen canlÈ varlÈklarÈ gösteren sözcükler için bk.
par. 95- a.
92. C a n l È v a r l È k l a r d a n b a Ò k a n e s n e l e r i g ö st
e r e n s ö z c ü k l e r i n c i n s i. Bu kategorideki sözcüklerin iki cinse
dafiÈlÈmÈ, ilerdeki listelerde görülecefii gibi, genel olarak, anÈlan nesnelerin ya
da kavramlarÈn biçimine ya da dofiasÈna bafilÈdÈr. Önerdifiimiz sÈnÈflamanÈn
kesinlik taÒÈmadÈfiÈnÈ da belirtmeliyiz. Bunun da genel bilgi vermenin dÈÒÈnda
bir yararÈ yoktur. YalnÈz diÒil sözcüklerin eril sözcüklerden daha çok oldufiu
görülecektir.
93. ∑unlar erildir :
1) Herhalde benzetme yoluyla, çÈkÈntÈlÈ ya da yüksek somut nesneleri
gösteren sözcüklerin çofiu. Ama bu kuralÈn da birçok istisnasÈ vardÈr.
2) Yek’den (bir) baÒka bütün sayÈ adlarÈ.
3) AkarsularÈ gösteren sözcükler ve özel adlar.
4) Madenlerin ve metallerin adlarÈ.
5) Ad olarak kullanÈlan renklerin adlarÈ.
— 66 —

6) BüyükbaÒ ve küçükbaÒ evcil hayvanlardan (sÈfiÈr, koyun, keçi) elde
edilen ürünleri gösteren sözcüklerin çofiu ve aynÈ Òekilde bütün süt mamullerinin
adlarÈ. Ëstisna olarak hirî, yün; liva, ince yün, ve lorik, lor peyniri
diÒildir.
94. ∑unlar diÒildir :
1) YukarÈda andÈfiÈmÈz gibi benzetme yoluyla (par. 93-1), çukur, delik ya
da düz nesneleri gösteren sözcüklerin çofiu. Örnefiin zinar, kaya eril oldufiu
halde, yassÈ kayalarÈ gösteren lat ve ferÒ sözcükleri diÒildir.
2) Oturulan yerleri gösteren adlar. ËstisnalarÈ ÒunlardÈr: kon, çadÈr;
xanî, ev; axur, ahÈr, ve stewl, tavla sözcükleri erildir.
3) TaÒÈtlarÈ ve ulaÒtÈrma araçlarÈnÈ gösteren sözcükler erildir. ∑imdiye
kadar hiçbir istisnasÈ saptanmamÈÒtÈr.
4) Irmak adlarÈ dÈÒÈnda (bk. par. 93-3) bütün cofirafi özel adlar (Òehirler,
ülkeler, dafilar, vb.).
5) Gökte bulunan ya da gökten düÒen her Òeyi belirten sözcükler ve aynÈ
Òekilde atmosfer olaylarÈnÈn çofiu. Ama gök (ezman) sözcüfiünün kendisi
eril oldufiu gibi rüzgar da (ba) erildir.
6) ZamanÈ ve bölümlerini gösteren sözcüklerin çofiunlufiu. Ama bazÈlarÈ,
birkaç lehçede erildir (bk. par. 95-d).
7) HastalÈklarÈ, afirÈlarÈ, yaralarÈ gösteren adlar.
8) Ekmek (nan) ve benzerleri ile (bk. par. 95-c) et (goÒt) hariç, piÒmiÒ
yemeklerin adlarÈ.
9) Müzik aletleri ve büro gereçleri.
10) Silah adlarÈ. AteÒli silahlara ait adlarda Òimdiye kadar hiçbir istisna
saptanmamÈÒtÈr. Ama aÒafiÈda yazÈlÈ kesici silahlarÈn adlarÈ erildir: Òûr, kÈlÈç;
— 67 —

gurz, topuz; hiwêzî, topuz; ÒeÒperî, ÒeÒper; altÈ çentikli gürz, doqik, topuz;
bivir, balta; tevirzîn, iki afiÈzlÈ balta.
11) Genel olarak mantÈki yoldan bir cins belirlenemeyen, ama ad olarak
kullanÈlmÈÒ olan bütün sözcükler: alfabedeki harf adlarÈ, belirteçler, bazÈ
dillerdeki nötr zamirlerin karÒÈlÈfiÈ olan zamirler, vb.
12) ËstisnasÈz olarak, bir ilk sözcük gövdesine -î soneki getirilerek
yapÈlan bütün soyut sözcükler.
Ör.: Mezinahî, büyüklük.
Spehîtî, güzellik.
Dirêjahî, uzunluk.
Mêranî, cesaret.
Camêrî, cömertlik.
Xizanî, fakirlik.
Açiklama. Somut bir anlam taÒÈdÈklarÈ taktirde -î’li adlar (bk. par. 81) eril
olabilir.
Ör.: Belekî, er., kar lekesi (ama belekahî, diÒ., alacalÈk).
Karwanvanî, er., kervancÈ (ama karwanvanî, diÒ., kervancÈlÈk).
13) Ad olarak kullanÈlan bütün mastarlar.
Ör.: Nalîn (inlemek), inleme.
Mirin (ölmek), ölüm.
Dayîn (vermek), bafiÈÒ.
Jîn (yaÒamak), besin, yiyecek.
95. D e fi i Ò i k c i n s t e s ö z c ü k l e r. Daha önce yukarÈda anÈlanlardan
baÒka, Òimdi de cinsi defiiÒen ya da normal cinsinden baÒka bir cinste
kullanÈlmaya elveriÒli olan sözcüklerin listesini verecefiiz
a) Normalde eril olduklarÈ halde, gösterdikleri kiÒi kadÈn olan sözcükler
diÒil olabilirler.
Ör.: Heval, er arkadaÒ: hevala min, (kadÈn) arkadaÒÈm.
Dijmin, er., düÒman: dijmina min, (kadÈn) düÒmanÈm.
— 68 —

Dost, er., dost: dosta min, (kadÈn) dostum.
Cîran, er., komÒu: cîrana min, (kadÈn) komÒum.
Mîr, er., emir: mîra Botan: Botan emiresi.
AÇIKLAMA. Nezaket cümlelerinde mecazi anlamda kullanÈlan ve iki cins
hakkÈnda da kulanÈlabilen sözcükler (qurban, diÒ., kurban; heyran, diÒ.,
hayran; semyan, diÒ., yükseklik; gorî, kurban gibi) asla cins defiiÒtirmez.
b) Ad olarak kullanÈlan sÈfatlar, erkek bir varlÈfiÈ gösterdikleri zaman eril,
diÒi bir varlÈfiÈ gösterdikleri zaman diÒil olurlar. Örnefiin: delal, güzel, aziz,
sevgili, iki cinste de olabilir.
Ör.: Delala min, (kadÈn) sevgilim.
Delalê min, (erkek) sevgilim.
c) AnlamÈna göre cinsi defiiÒen bazÈ sözcükler.
Ör.: Mal, diÒ., ev.
Mal, er., mal, mülk.
Ben, diÒ., tarla sekisi.
Ben, er., bafi, ilinti.
Savar, er., çifi bulgur, yarma.
Savar, diÒ., bulgur (bk. par.94-8).
Dar, diÒ., afiaç.
Dar, er., odun, sopa.
-î’li adllar (bk. par. 94. AçÈkl.).
d) Kimi afiÈzlarda eril olan (genellikle Dofiuda) ve kimi afiÈzlarda diÒil
olan (genellikle BatÈda) sözcükler. Ama belirli bir afiÈz içinde cinsleri asla
defiiÒmez. En önemlileri ÒunlardÈr:
Çax, dönem, zaman.
Wext, vakit.
Qeder ve mixtar, miktar.
Sîng, göfiüs, sine.
Kursî, sandalye.
Balgih, yastÈk.
Xeber, söz, haber.
TiÒt, Òey.
— 69 —

96. B i l e Ò i k s ö z c ü k l e r l e y a b a n c È s ö z c ü k l e r i n
c i n s i. DefiiÒik cinste sözcüklerde oluÒan bileÒik sözcükler, gösterdikleri
nesneye ya da varlÈfia uygun gelen cinsi alÈrlar.
Ör.: Dotmam, diÒ., amca kÈzÈ (dot, kÈz, ve mam, amca).
Qelemzirêç, diÒ., kurÒunkalem (qelem, diÒ., kalem, ve zirêç, er., kurÒun).
AynÈ Òekilde, Kürtçeye geçmiÒ yabancÈ sözcükler, bu dilin mantÈfiÈnÈn
gerektirdifii cinsi alÈrlar.
Ör.: Hamam, diÒ., hamam (Ar. eril).
∑imendifer, diÒ., Òimendifer (Fr. eril).
Trên, diÒ., tren (Fr. eril).
SAYI
97. Kürtçede sözcüklerde sayÈ ikidir: tekil ve çofiul. Genel kural olarak,
bir sözcük yalÈn halde kaldÈfiÈ takdirde, onun bu iki sayÈdan hangisi için kullanÈldÈfiÈnÈ,
a priori, anlamak kabil defiildir.
1. Adlar için sayÈ Òöyle gösterilir:
a) YalÈn halde kaldÈklarÈ takdirde (bk. par. 89) fiilin uyumuna bakÈlarak
(bak. par. 184).
Ör.: Mirov hat, adam geldi.
Mirov hatin, adamlar geldiler.
Min mirov kuÒt, adamÈ öldürdüm.
Min mirov kuÒtin, adamlarÈ öldürdüm.
b) Bir takÈ aldÈklarÈ taktirde bu takÈnÈn biçiminden.
Ör.: Mirovê xurt, kuvvetli adam.
Mirovên xurt, kuvvetli adamlar.
c) çeÒitli eklerden.
Ör.: Ez mirovî dibînim, adamÈ görüyorum.
Ez mirovan dibînim, adamlarÈ görüyorum, vb.
Lo mirovo, ey adam.
Gelî mirovan, ey adamlar.
— 70 —

2. BazÈ ÒahÈs zamirlerinin tekil için ayrÈ, çofiul için ayrÈ biçimleri vardÈr.
Ör.: Ez, tu, em, hon, ben, sen, biz, siz.
Bununla birlikte zamirlerin çofiunlufiu, yalÈn halde bulunduklarÈ taktirde,
iki sayÈnÈn her birine özgü aynÈ görünümü korurlar, yani tekil ya da çofiul
olduklarÈ ilk bakÈÒta anlaÒÈlÈr:
a) fiil ile uyumlarÈndan.
Ör.: Ew hat, (o) geldi.
Ew hatin, (onlar) geldi.
b) ad bükülmesinin varlÈfiÈndan.
Ör.: Ez wî dibinim, onu görüyorum.
Ez wan dibînim, onlarÈ görüyorum.
AyrÈca, bazÈ zamirler iki sayÈnÈn ancak biri için kullanÈlÈr.
Örnefiin iÒteÒ çatÈ zamiri hev daima çofiuldur, oysa soru zamiri çi, ne hep
tekil kalÈr.
3. SÈfatlarÈn sayÈsÈ, defiiÒken sÈfat da olsa, defiiÒmez sÈfat da olsa, ilgili
oldufiu adla uyumlarÈna göre belli olur.
Ör.: Ev mirov hat, bu adam geldi (ev, iÒa. sÈf.).
Ez van mirovan dibînim, bu adamlarÈ görüyorum.
Mirovekî xurt, kuvvetli adam.
Mirovine xurt, kuvvetli adamlar.
4. Fiiller uyum kurallarÈna uygun ÒahÈs çekim ekleri alÈrlar.
Ör.: Ez hatim, geldim.
Em hatin, geldik.
AÇIKLAMA. Ad çekimlerini, zamirleri, sÈfatlarÈ ve fiilleri incelerken uyum
kurallarÈnÈ ayrÈntÈlarÈyla ele alacafiÈz.
Atasözü. Dinya gulek e, bihin bike û wê bide hevalê xwe, dünya bir
güldür, kokla onu ve yakÈnÈndakine ver.
— 71 —

II. TAKILAR
TAMLAMA TAKISI
98. TakÈlarÈ incelemeye giriÒmeden önce aÒafiÈdaki iki kuralÈ bilmek
gerekir :
1° Kürtçede yalÈn halde bulunan her ad, kural olarak belirlidir.
Ör.: Hesp, at.
Mehîn, kÈsrak.
Mal, ev.
2° DurumlarÈn çofiunda, adÈn önüne onu tamlayan bir epitet ya da tümleç
gelir.
Ör.: Mala spî, beyaz ev.
Destê min, (benim) elim.
Ad yalÈn haldeyken taÒÈdÈfiÈ anlamÈn belirginlifiinde ve geniÒlifiinde
defiiÒiklik yapmak için ona eklenen bazÈ öfielere takÈ diyoruz. TakÈlar ÒunlarÈ
göstermeye yarar:
a) Ad belirli oldufiu halde, bir baÒka sözcükle onu daha belirli
duruma getirmek (tamlama takÈsÈ).
Ör.: Hesp-ê Soro, Soro’nun atÈ.
b) Belirsiz durumda oldufiunu göstermek.
Ör.: Hesp-ek, bir at.
— 72 —

99. Tamlama takisi. Tamlama takÈsÈ yalÈn haldeki bir ad ile (yani belirli
bir ad ile) onu tamlayacak ve izleyecek durumda bulunan her öfie (epitet,
ad, zamir, sözcük grubu) arasÈnda ilinti kurmak için kullanÈlÈr. TakÈ, tamlaman
sözcüfiün sonuna getirilir ve onunla bir bütün olur. TakÈldÈfiÈ sözcüfiün
cinsine ve sayÈsÈna göre aÒafiÈdaki biçimleri alÈr:
-ê, tekil eril için;
-a, tekil diÒil için;
-ên, her iki cinsten çofiul için.
1° T e k i l e r i l. Hesp, at; nan, ekmek; goÒt, et; dar; sopa; kon, çadÈr,
adlarÈna gelince durum Òöyle olur:
a) Bir epitetle belirli adlar:
Hespê boz, boz at (hesp).
Nanê hiÒk, kuru ekmek (nan).
GoÒtê sor, kÈrmÈzÈ et (goÒt).
Darê stûr, kalÈn sopa (dar);
Konê reÒ, kara çadÈr (kon).
b) Bir adla tamlanan ad:
Hespê Soro, Soro’nun atÈ.
Nanê tenûrê, tandÈr ekmefii.
GoÒtê golikan, dana eti.
Darê Òivên, çobanÈn sopasÈ.
Konê ax¨ê, afianÈn çadÈrÈ.
c) Bir zamirle tamlanan ad:
Hespê min, benim atÈm.
Nanê te, senin ekmefiin.
GoÒtê wî, onun eti.
Darê me, bizim sopamÈz.
Konê we, sizin çadÈrÈnÈz.
Hespê wan, onlarÈn atÈ.
— 73 —

2° T e k i l d i Ò i l. Örnek olarak mehîn, kÈsrak; Òev, gece; kêr, bÈçak;
av, su; dar, afiaç; mirîÒk, tavuk adlarÈnÈ ele alacafiÈz.
a) Bir epitetle tamlanan ad :
Mehîna qenc, iyi kÈsrak.
∑eva sar, sofiuk gece.
Kêra piçûk, küçük bÈçak.
Ava germ, sÈcak su.
Dara heÒîn, yeÒil afiaç.
MirîÒka qelew, yafilÈ tavuk.
b) Bir adla tamlanan ad :
Mehîna Soro, Soro’nun kÈsrafiÈ.
∑eva baranê, yafimur gecesi.
Kêra pola, çelik bÈçak.
Ava çem, dere suyu.
Dara gund, köyün afiacÈ.
MirîÒka pîrê, yaÒlÈ kadÈnÈn tavufiu.
c) Bir zamirle tamlanan ad :
Mehîna min, benim kÈsrafiÈm.
∑eva te, senin gecen.
Kêra wî, onun bÈçafiÈ.
Ava me, bizim suyumuz.
Dara we, sizin afiacÈnÈz.
MirîÒka wan, onlarÈn tavufiu.
Dar, er., ve dar, diÒ., anlam farkÈ için bk. par. 95-c.
3° H e r i k i c i n s t e ç o fi u l. Hesp, nan, dar gibi eril adlar ve
mehîn, kêr, av gibi diÒil adlar Òöyle olur :
a) Bir epitetle tamlanan ad :
Hespên boz, boz atlar (hesp).
Nanên tenûrê, tandÈr ekmekleri (nan).
Darên Òivên, çobanÈn sopalarÈ (dar).
Mehînên qenc, iyi kÈsraklar (mehîn).
— 74 —

Kêrên mezin, büyük bÈçaklar (kêr).
Avên sar, sofiuk sular (av).
b) Bir adla tamlanan ad:
Hespên Soro, Soro’nun atlarÈ.
Nanên tenûrê, tandÈrÈn ekmekleri;
Darên Òivên, çobanÈn sopalarÈ.
Mehînên Soro, Soro’nun kÈsraklarÈ.
Avên Kurdistanê, Kürdistan’Èn sularÈ.
Kêrên pola, çelik bÈçaklar.
c) Bir zamirle tamlanan ad :
Hespên min, te, wî, me, we, wan, benim, senin, onun, bizim, sizin,
onlarÈn atlarÈ.
Mehînên min, te, wî, vb., benim, senin, onun, vb. kÈsraklarÈ.
AÇIKLAMA. Günlük konuÒma dilinde çofiul takÈsÈ -n çofiu zaman düÒer ve
o zaman biçimleri Òöyle olur: hespê min, mehînê min, vb. (hespên min,
mehînen min yerine).
Atasözü: Rê reya mirinê be jî, tu her li pêÒ be, yol ölüme giden yol
olsa bile daima önde ol.
— 75 —

III. TAKILAR
BELGËSËZ TAKI
100. YalÈn haldeki belirli ad (bk. par.98) belgisizlik takÈsÈ denilen bir
takÈnÈn eklenmesiyle belirsiz kÈlÈnabilir: tekil diÒil ve eril için -ek; her iki cinsin
çofiulu için -in.
Hesp, at; nan, ekmek; dar, sopa, eril adlarÈ ile mehîn, kÈsrak; Òev,
gece; kêr, bÈçak; av, su, diÒil adlarÈ için durum Òöyle olur:
Hespek, bir at. Hespin, atlar.
Nanek, bir ekmek. Nanin, ekmekler.
Darek, bir sopa. Darin, sopalar.
Mehînek, bir kÈsrak. Mehînin, kÈsraklar.
∑evek, bir gece. ∑evin, geceler.
Kêrek, bir bÈçak. Kêrin, bÈçaklar.
Avek, bir su. Avin, sular.
101. Belgisiz durumdaki ad gene de bir tümleçle ya da epitetle tamlanmÈÒ
olabilir. O zaman belgisizlik takÈsÈ aÒafiÈdaki biçimleri alÈr:
-ekî, tekil eril için;
-eke, tekil diÒil için;
-ine, her iki cinsin çofiulu için.
1° T e k i l e r i l. Önceki bölümde aldÈfiÈmÈz örnekleri alalÈm: hesp, at;
nan, ekmek; goÒt, et; dar, sopa; kon, çadÈr.
a) Belgisiz durumda, ama bir epitetle tamlanmÈÒ ad:
Hespekî boz, boz bir at (hesp).
Nanekî hiÒk, kuru bir ekmek (nan).
— 76 —

GoÒtekî sor, kÈrmÈzÈ et (goÒt).
Darekî stûr, kalÈn bir sopa (dar).
Konekî reÒ, kara bir çadÈr (kon).
b) Belgisiz durumda, ama bir adla tamlanmÈÒ ad:
Hespekî Soro, Soro’nun bir atÈ.
Nanekî tenûrê, tandÈrda piÒmiÒ bir ekmek, bir tandÈr ekmefii.
GoÒtekî golikan, bir dana eti.
Darekî Òivên, çobanÈn bir sopasÈ, bir çoban sopasÈ.
Konekî koçeran, bir göçer çadÈrÈ.
c) Belgisiz durumda, ama bir zamirle tamlanmÈÒ ad:
Hespekî min, te, wî, benim, senin, onun bir atÈ.
Hespekî me, we, wan, bizim, sizin, onlarÈn bir atÈ.
2° T e k i l d i Ò i l. Gene yukarÈdaki örnekleri alacafiÈz: mehîn, kÈsrak;
Òev, gece; kêr, bÈçak; av, su; dar, sopa; mirîÒk, tavuk.
a) Belgisiz durumda, ama bir epitetle tamlanmÈÒ ad:
Mehîneke qenc, iyi bir kÈsrak (mehîn).
∑eveke sar, sofiuk bir gece (Òev).
Kêreke piçûk, küçük bir bÈçak (kêr).
Dareke mezin, büyük bir sopa (dar).
MirîÒkeke reÒ, kara bir tavuk (mirîÒk).
b) Belgisiz durumda, ama bir adla tamamlanmÈÒ ad:
Mehîneke Soro, Soro’nun bir kÈsrafiÈ.
∑eveke baranê, bir yafimur gecesi.
Kêreke pola, çelik bir bÈçak.
Aveke çeman, bir dere suyu.
MirîÒkeke pîrê, ihtiyarÈn bir tavufiu.
c) Bir zamirle tamlanmÈÒ ad:
Mehîneke min, te wî, me we, benim, senin, onun kÈsrafiÈ, vb.
— 77 —

3° Ë k i c i n s i n ç o fi u l u. Hesp, at; dar, sopa; kon, çadÈr, eril adlarÈ
ve mehîn, kÈsrak; mirîÒk, tavuk; kêr, bÈçak diÒil adlarÈ Òöyle olur:
a) Bir epitetle tamlama:
Hespine boz, boz atlar (hesp).
Darine stûr, kalÈn sopalar (dar).
Konine reÒ, kara çadÈrlar (kon).
Mehînine qenc, iyi kÈsraklar (mehîn).
MirîÒkine spî, beyaz tavuklar (mirîÒk).
Kêrine tûj, keskin bÈçaklar (kêr).
b) Bir adla tamlama:
Hespine Soro, Soro’nun atlarÈ.
Darine Òivên, çoban sopalarÈ.
Konine koçeran, göçer çadÈrlarÈ.
Mehînine ax¨a, afianÈn tavuklarÈ.
Kêrine pola, çelik bÈçaklar.
c) Bir zamirle tamlama:
Hespine min, te, wî, me, we, wan, bana, sana, vb. ait atlar.
Mehîne min, te, vb., bana, sana, vb. ait kÈsraklar.
AÇIKLAMA. Günlük konuÒma dilinde, çofiul zaman, tekil belirsizlik
takÈsÈndaki ünlü telaffuz edilmez. YukarÈda sözü geçen örnekler Òu biçimi
alÈr: hespkî boz, nankî hiÒk, goÒtkî sor, darkî stûr, konkî reÒ, mehînke
qenc, Òevke sar, kêrke piçûk, darke mezin. MirîÒkeke reÒ’te e’nin
düÒmesine cevaz yoktur. O zaman Òöyle olur; mirîÒk-ke reÒ, Kürtçe ünsüzlerin
ikizleÒmesine izin vermedifii için mirîÒke reÒ olarak telaffuz edilecektir.
O zaman da takÈ ortadan kalkacaktÈr. Bu gözlem k ile sona eren bütün
sözcüklere uygulanÈr.
— 78 —

ÖZET TABLO
TEKËL ÇOflUL
Eril hespek, bir at; hespin, atlar.
DiÒil mehînek, bir kÈsrak; mehînin, kÈsraklar.
Eril hespekî Soro, Soro’nun; hespine Soro,
bir atÈ Soro’nun atlarÈ.
DiÒil mehîneke Soro, Soro’nun mehînine Soro,
bir kÈsrafiÈ; Soro’nun kÈsraklarÈ
Atasözü. Mirov kuÒtiyê Òêran bit, ne girtiyê roviyan, tilkiye tutsak
olmaktansa aslana kurban olmak evlâdÈr.
— 79 —

IV. TAKILAR HAKKINDA AÇIKLAMALAR
102. Bütün takÈlar, her biri kendi biçimine özgü olmak üzere, bir ünlü
ile baÒlar. Herhangi bir takÈ almak üzere açÈk heceyle sona eren bir sözcük
söz konusu oldufiunda her zaman bir kesinti ortaya çÈkacak demektir; bu
sakÈnca daima aÒafiÈdaki iki yöntemden biriyle giderilir :
a) Düzgün biçim: bir bafilantÈ ünsüzü araya girerek son ünlü ile takÈyÈ
kaynaÒtÈrÈr (bk. par. 15, 16,18,19).
b) TakÈnÈn son ünlü ile birleÒip büzüÒmesi.
Bir bafilantÈ ünsüzünün kullanÈlmasÈ her zaman mümkündür, oysa
büzüÒmeye her durumda cevaz yoktur. Ama bulunduklarÈ zaman, daha kÈsa
olduklarÈ için büzüÒmüÒ biçimler tercihen kullanÈlÈr.
Açiklama. Genel olarak denebilir ki, büzüÒmüÒ ve büzüÒmemiÒ biçimlere
aynÈ afiÈzlarda asla bir arada rastlanmaz. BafilantÈ ünsüzünün kullanÈmÈ
özellikle Dofiu afiÈzlarÈna özgüdür, büzüÒmüÒ biçimlerin kullanÈmÈ BatÈya
dofiru ilerledikçe daha sÈk görülür. Bu gözlem, takÈlarÈn kullanÈmÈnÈn
yarattÈfiÈ özellikler için daha ilerde iÒaret edilecek aynÈ cinsten bütün olgular
için de geçerlidir.
103. «a» i l e s o n a e r e n s ö z c ü k l e r. BafilantÈ ünsüzü
y’dir. TakÈlar son ünlü ile birleÒip büzüÒebilir de.
— 80 —

a) -a’lÈ eril sözcükler; örnek: zava, damat.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-ê zavayê min benim damadÈm zavê min
-ên zavayên min benim damatlarÈm zavên min
-ek zavayek bir damat zavak
zavêk
zavek
-ekî zavayekî qenc iyi bir damat zavakî qenc
zavêkî qenc
zavekî qenc
-in zavayin damatlar zavan
zavên
ine zavayine qenc iyi damatlar zavane qenc
zavêne qenc
BaÒka örnekler: çiya, dafi; bira, (erkek) kardeÒ; peya, adam; ga, öküz;
giya, bitki, ot; ra, kök; ba, rüzgâr.
b) -a ’lÈ diÒil sözcükler; örnek: çira, lamba.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-a çiraya min benim lambam çira min
-ên çirayên min benim lambalarÈm çirên min
-ek çirayek bir lamba çirak
çirêk
çirek
-eke çirayeke geÒ parlak bir lamba çirake geÒ
çirêke geÒ
çireke geÒ
-in çirayin lambalar çiran
çirên
-ine çirayine geÒ parlak lambalar çirane geÒ
çirêne geÒ
BaÒka örnekler : serma, sofiuk; ka, saman; ta, humma, sÈtma.
— 81 —

104. «e» i l e s o n a e r e n s ö z c ü k l e r. BafilantÈ ünsüzü y’dir;
büzüÒmeye de cevaz vardÈr.
a) -e’li eril sözcük; örnek: pale, orakçÈ.
TakÈ Düzgün biçim Anlam Büzülmüs
biçimler
-ê paleyê pîr ihtiyar orakçÈ palê pîr
-ên paleyên pîr ihtiyar orakçÈlar palên pîr
-ek paleyek bir orakçÈ palêk
palak
palek
-ekî paleyekî pir bir ihtiyar orakçÈ palêkî pîr
palakî pîr
palekî pîr
-in paleyin orakçÈlar palên
palan
-ine paleyine pîr ihtiyar orakçÈlar palene pîr
BaÒka örnekler: yekane, yegâne; perçe, parça; bexçe, bahçe; çelte, valiz,
çanta; gewende, köçek, davul ve zurnacÈ, çingene.
b) -e’li diÒil sözcük; örnek: perde, perde.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-a perdeya min benim perdem perda sor
-ên perdeyên min benim perdelerim perdên min
-ek perdeyek bir perde perdêk
perdak
perdek
-eke perdeyeke sor bir kÈrmÈzÈ perde perdêke sor
perdake sor
perdeke sor
-in perdeyin perdeler perdên
perdan
-ine perdeyine sor kÈrmÈzÈ perdeler pêrdene sor
BaÒka örnekler: mase, masa; cade, cadde; merge, salça; hevêrke, bölge;
gore, çorap.
— 82 —

105. «ê» ile sona eren sözcükler. AkÈÒmalÈ y ile bafilanan çeÒitli takÈlar
alÈrlar. Bu adlarda son ê’nin yerini e (bazÈ afiÈzlarda i) alÈr (bk. par. 16). BazÈ
büzüÒme biçimlerine de cevaz vardÈr.
a) -ê’li eril sözcük: malxwe, ev sahibi, mülk sahibi, koca.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-ê malxweyê ciwan genç mal sahibi malxwê ciwan
malxwiyê ciwan
-ên malxweyên ciwan genç mal sahipleri malxwên ciwan
malxwiyên ciwan
-ek malxweyek bir mal sahibi malxwêk
malxwiyek
-ekî malxweyekî ciwan bir genç mal sahibi malxwêkî ciwan
malxwiyekî ciwan
-in malxweyin mal sahipleri malxwên
malxwiyin
-ine malxweyine ciwan genç mal sahipleri malxwêne ciwan
BaÒka örnekler: ketxwê, köy muhtarÈ; pê, ayak.
b) -ê’li diÒil sözcük; örnek: dê, ana.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-a deya te
diya te
senin anan
-ên deyên qenc
diyên qenc
iyi analar dên qenc
-ek deyek bir ana dêk
diyek dak
-eke deyeke qenc iyi bir ana dêke qenc
diyeke qenc dake qenc
-in deyin
diyin
analar dên
-ine deyine qenc
diyine qenc
iyi analar dêne qenc
BaÒka örnekler: rê, yol ; mê, diÒil ; xwê, tuz.
— 83 —

106. «î» i l e s o n a e r e n s ö z c ü k l e r. AkÈÒma bafilantÈsÈ y
ile safilanÈr, son î’nin yerini de i alÈr (bk. par. 15). BüzülmüÒ bizimlere ancak
belgisiz takÈlarda cevaz vardÈr.
a) -î’li eril sözcük; örnek: rêwî, yolcu.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-ê rêwiyê kal yaÒlÈ yolcu
-ên rêwiyên me yolcularÈmÈz
-ek rêwiyek bir yolcu rêwîk
-in rêwiyin yolcular rêwîn
-ine rêwiyine kal yaÒlÈ yolcular rêwîne kal
BaÒka örnekler : tî, kocanÈn kardeÒi; rovî, tilki; serî, baÒ; derî, kapÈ;
rîspî, koca; xanî, ev.
b) -î’li diÒil sözcük; örnek : kebanî, ev kadÈnÈ.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-a kebaniya qenc iyi ev kadÈnÈ
-ên kebaniyên qenc iyi ev kadÈnlarÈ
-ek kebaniyek bir ev kadÈnÈ kebanîk
-eke kebaniyeke qenc iyi bir ev kadÈnÈ kebanîke qenc
-in kebaniyin ev kadÈnlarÈ kebanîn
-ine kebaniyine qenc iyi ev kadÈnlarÈ kebanîne qenc
BaÒka örnekler: rî, sakal; mêranî, cesaret; xizanî, fakirlik; dewlemendî,
zenginlik.
107. «û» i l e s o n a e r e n s ö z c ü k l e r. AkÈÒma bafilantÈsÈ w
ile safilanÈr. Son û’nun yerine i geçer. Ama, bazÈ bölgelerde (bk. par. 19-20).
w’nun yerine y kullanÈlÈr ; o zaman û’da hiçbir defiiÒiklik olmaz. Belgisizlik
takÈsÈyla büzüÒmüÒ biçimlere cevaz vardÈr.
— 84 —

a) -û ’lu eril sözcük; örnek: rû, yüz, çehre.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-ê riwê min
rûyê min
benim yüzüm
-ên riwên spehî
rûyên spehî
güzel yüzler
-ek riwek
rûyek
bir yüz rûk
-ekî riwekî spehî
rûyekî spehî
güzel bir yüz rûkî spehî
-in riwin
rûyin
yüzler rûn
-ine riwine spehî
rûyine spehî
güzel yüzler rûne spehî
BaÒka örnekler: dû, duman; gû, dÈÒkÈ; mû, saç, kÈl.
b) -û’lu diÒil sözcük; örnek: xwesû, kaynana.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-a xwesiwa min benim
xwesûya min kaynanam
-ên xwesiwên me bizim
xwesûyên me kaynanalarÈmÈz
-ek xwesiwek bir kaynana xwesûk
xwesûyek
-eke xwesiweke qenc iyi bir xwesûke qenc
xwesûyeke qenc kaynana
-in xwesiwin kaynanalar xwesûn
xwesûyin
-ine xwesiwine qenc iyi xwesûne qenc
xwesûyine qenc kaynanalar
BaÒka örnekler: berû, meÒe palamudu; tû, dut.
— 85 —

108. «o» i l e s o n a e r e n s ö z c ü k l e r. AkÈÒma bafilantÈsÈ w
ile (bazÈ bölgelerde y ile; bk. par. 18) safilanÈr. Belgisizlik takÈsÈ ile büzülmüÒ
biçimlere de cevaz vardÈr.
a) -o’lu eril sözcük; örnek: zaro, çocuk.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-ê zarowê min
zaroyê min
benim çocufium
-ên zarowên qenc
zaroyên qenc
iyi çocuklar
-ek zarowek bir çocuk zaro 1
zaroyek
-ekî zarowekî qenc
zaroyekî qenc
iyi bir çocuk zarokî qenc
-in zarowin
zaroyin
çocuklar zaron
-ine zarowine qenc
zaroyine qenc
iyi çocuklar zarone qenc
BaÒka örnekler: çilo, ölü yapraklar; ço, definek; stro, boynuz; ro, dere,
Èrmak; sergo, gübre yÈfiÈnÈ; sto, boyun.
b) -o’lu diÒil sözcük; örnek: co, ark, kanal.
TakÈ Düzgün biçim Anlam BüzülmüÒ
biçimler
-a cowa kûr, coya kûr derin ark
-ên cowên kûr
coyên kûr
derin arklar
-ek cowek, coyek bir ark cok
-eke coweke kûr
coyeke kûr
derin bir ark coke kûr
-in cowin, coyin arklar con
-ine cowine kûr
coyine kûr
derin arklar cone kûr
1 «Zaro» sözcüfiünde bu büzüÒme biçimi asla kullanÈlmaz; çünkü, sözcüfiün küçültmesi
olan zarok ile karÈÒÈklÈk dofiar. Ama -o’lu baÒka sözcüklerde büzüÒme geçerlidir,
örnefiin sto, boyunda oldufiu gibi (stok, bir boyun).
— 86 —

BaÒka örnek : serÒo, banyo.
109. S o n h e c e s i n d e «i» b u l u n a n s ö z c ü k l e r.
YukarÈda gördüfiümüz gibi (bk. par. 101), bir takÈnÈn bulunmasÈ, bazÈ durumlarda,
bu i’nin düÒmesine yol açar.
Ör. : Qetla wî, onun katli olayÈ (qetila wî için).
Gotina wî rast e, onun dedifii dofirudur (gotin’den).
Pratik uygulama bu iki kategoriden her birine ait sözcükleri çok çabuk
öfiretecektir.
TARËHSEL AÇIKLAMA
110. Kürt dilinin özgün yanlarÈndan biri olan belirtme (tamlama) ve belgisizlik
takÈlarÈ, yê, ya, yên zamirleri ve yek ve hin belgisiz sÈfatlarÈ ile ilintili
görünmektedir (bk. par. 242 ve 245). Bu dilbilgisinin baÒlÈca yazarÈ Emir
Bedir Han, bu bakÈmdan aÒafiÈda açÈklanan kuramÈ geliÒtirdi.
A) Belirtme takÈlarÈnÈn kökeni. ËÒaret zamirlerinin çatÈ biçimlerine benzetilebilir:
yê, ya, yên, onunki (erkek), onunki (diÒil), onlarÈnki (ikisi de).
AÒafiÈdaki örnekler, ilerde gene ele alacafiÈmÈz bu biçimlerin kullanÈmÈ
hakkÈnda özet bir fikir verecektir.
ESKË BËÇËM ANLAM MODERN
BËÇËM
Yê di wî onunki yê wî.
Yê di Soro, Soro’nunki yê Soro.
Yê di qenc, iyi olan yê qenc.
Ya di wî, onunki (diÒil) ya wî.
Ya di Soro, Soro’nunki (diÒil) ya Soro.
Ya di qenc, iyi olan (diÒil) ya qenc.
Yên di wî, onlarÈnkiler (iki cinsten) yên wî.
Yên di Soro, Soro’nunkiler yên Soro.
Yên di qenc, iyiler, iyi olanlar (iki cinsten) yên qenc.
— 87 —

Eskil biçimlerde görünen, ama modern türevlerde yer almayan di öfiesi
Türkçe’de tamlayan takÈsÈ olan -in, -in, -nÈn, -nin karÒÈlÈfiÈ olan di ilgecinden
(edat) baÒka bir Òey defiildir. BazÈ Dofiubilimciler bu di’nin Aramîce’den
alÈnma oldufiu görüÒündedirler.
1) T e k i l e r i l.
yê iÒaret zamirinin kullanÈmÈ aÒafiÈdaki paralellikleri kurma olanafiÈ verir:
Zamirin kulanÈmÈ TakÈnÈn kullanÈmÈ
Ev hesp yê di Soro ye, ev hespê di Soro ye.
Bu at Soro’nunkidir, bu Soro’nun atÈdÈr.
Ev hesp yê Soro ye, ev hespê Soro ye,
bu at Soro’nunkidir, bu Soro’nun atÈdÈr.
Ev hesp yê di qenc e, ev hespê di qenc e,
bu at iyidir, iyi olandÈr, bu iyi attÈr, iyi at budur.
Ev hesp yê qenc e, ev hespê qenc e,
bu at iyidir, iyi olandÈr, bu at iyidir, iyi at budur.
«Ev» cümlesinde, hesp sözcüfiü ile yê zamiri arasÈnda büzüÒme olmuÒ,
zamirde y düÒmüÒtür: ev hespê di Soro ye. (ê) takÈsÈ durumuna indirgenince
yê eski yê zamiri kimlifiini kaybetmiÒtir. Bundan Òu sonuç çÈkar: artÈk hiçbir
tümleç, mantÈken, o zamire yüklenemez ; Soro sözcüfiü artÈk hesp sözcüfiüne
bafilanmak için ona muhtaç defiildir, çünkü hesp adÈ ile onun tümleci olan Soro
adÈ arasÈnda bafi kurmaya yarayan takÈ görevini artÈk ê yapmaktadÈr.
Dilin evriminin ilerki bir evresinde, di edatÈ bu çatÈda yer almaz oldu,
cümle Òu biçimi aldÈ: ev hespê Soro ye.
YukarÈda sÈralanan iki örnek dizisi arasÈnda böylece çok olasÈ, gerçek
izlenimi veren etimolojik bir bafiÈntÈ kuruldu. Esasen baÒka Ëran dillerinin
incelenmesi sonucunda yukarÈda anlatÈlan benzer bir olgunun saptandÈfiÈnÈ
da unutmamak yerinde olur : parantezdeki ve modern Farsçadaki «izafet»
i’sini, benzer bir süreç sonucunda, Akemenîd FarsçasÈndaki hya’dan türemesi
ve ortaya çÈkÈÒÈ böyle olmuÒtur.
∑imdi de, özel örnekler kullanarak, ama ayrÈntÈsÈna girmeden, iki cinsin
tekil ve çofiul diÒil belirtme takÈlarÈnÈn muhtemel kökenini gösterecegiz.
— 88 —

2) T e k i l d i Ò i l.
Biçimler : KarÒÈlÈklarÈ :
Ev mehîn ya di Soro ye, Ev mehîna di Soro ye,
ev mehîn ya Soro ye, ev mehîna Soro ye,
bu kÈsrak Soro’nunkidir. Bu Soro’nun kÈsrafiÈdÈr.
Ev mehîn ya di qenc e, Ev mehîna di qenc e,
ev mehîn ya qenc e, ev mehîna qenc e,
bu kÈsrak iyi olandÈr. bu iyi olan kÈsraktÈr.
3) Ë k i c i n s i n ç o fi u l u.
Biçimler : KarÒÈlÈklarÈ :
Ev hesp yên di Soro ne, Ev hespên di Soro ne,
ev hesp yên Soro ne, ev hespên Soro ne,
bu atlar Soro’nunkilerdir. bunlar Soro’nun atlarÈdÈr.
Ev hesp yên di qenc in, Ev hespên di qenc in,
ev hesp yên qenc in, ev hespên qenc in,
bu atlar iyi olanlardÈr. bunlar iyi olan atlardÈr.
Em mehîn yên di Soro ne, Em mehîn yên di Soro ne,
Bu kÈsraklar Soro’nun kilerdir. bunlar Soro’nun kÈsraklarÈdÈr.
Em mehîn yên di qenc in, Ev mehînên di qenc in,
ev mehîn yên qenc in, ev mehînên qenc in,
bu kÈsraklar iyi olanlardÈr. bunlar iyi olan kÈsraklardÈr.
4) B e l i r t m e ( t a m l a m a ) t a k È s È n d a n s o n r a di
e d a t È n È n k u l l a n È m È.
Tekil eril ve diÒil belirtme takÈlarÈndan sonra günümüzde bu edatÈn kullanÈmÈ
çok enderdir. Bazen yazÈlÈ edebiyat ürünlerinde, ama yalnÈz Òiir dalÈnda görülür.
Buna karÒÈlÈk, çofiulun belirtme takÈsÈndan sonra di’nin kullanÈmÈ birçok
afiÈzda, özellikle -ên’in n’sinin telaffuz edilmedifii bölgelerde yaygÈndÈr. Bu taktirde
di’nin varlÈfiÈ tekil eril ile her iki cins çofiul arasÈnda ayrÈm yapmaya yarar.
Ör. : Hespê Soro, Soro’nun atÈ (ya da: -ên’deki n’nin
düÒmesiyle Soro’nun atlarÈ).
Hespê di Soro, Soro’nun atlarÈ (hespên Soro yerine).
Mehînê di Soro, Soro’nun kÈsraklarÈ (mehînên Soro yerine).
— 89 —

BazÈ yörelerde, özellikle Behdînan’da, di edatÈ çofiulun belirtme takÈsÈ ile
kaynaÒÈp büzüÒür ve örnefiin -êt olur.
Ör. : Hespêt Soro, Soro’nun atlarÈ (hespê di Soro yerine).
Mehînêt Soro, Soro’nun kÈsraklarÈ (mehînê di Soro yerine).
AÇIKLAMA. - ê, -a, -ên biçiminde adlara takÈlarak büzüÒmüÒ olan yê, ya,
yên zamirleri, sÈfatlarÈ önüne gelmek üzere yeniden ayrÈlÈrlar.
Ör. : Ê qenc, iyi (eril).
A qenc, iyi (diÒil).
Ên qenc, iyiler (eril ve diÒil).
Ama, bazÈ afiÈzlar (ör. Botan) bu durumda gene yê, ya, yên kullanmaya
devam eder.
Ör. : Yê qenc, ya qenc, yên qenc (ê qenc, a qenc, ên qenc yerine).
B) Belgisiz takÈlarÈn kökeni.
1) T e k i l b e l g i s i z l i k t a k È s È.
Yek, bir, sayÈ sÈfatÈnÈn, baÒtaki y atÈlarak ek biçimine sokulmasÈndan
baÒka bir Òey defiildir.
Ör.: Yek hesp, bir (tek) at: hespek, bir (herhangi) at.
Yek mehîn, bir (tek) kÈsrak: mehînek, bir (herhangi) kÈsrak.
2) Ç o fi u l u n b e l g i s i z l i k t a k È s È.
Benzer bir süreçle, hin, birtakÈm, bazÈ sÈfatÈndan yapÈlmÈÒtÈr.
Ör.: Hin hesp, birtakÈm atlar, bazÈ atlar; hespin, atlar.
Hin mehîn, birtakÈm kÈsraklar, bazÈ kÈsraklar; mehînin, kÈsraklar.
Çofiul belgisizlik takÈsÈ nispeten yakÈn zamanda ortaya çÈkmÈÒ görünüyor:
gerçekten, bazÈ afiÈzlarda bu biçim çok ender kullanÈlmakta ve hin hesp, hin
mehîn ya da hinek hesp, hinek mehîn (atlar, kÈsraklar) çatÈlarÈnÈn kullanÈmÈ
tercih edilmektedir ki, aynÈ zamanda asÈl ve her zamanki anlamlarÈnÈ
da korumaya elveriÒlidir (birtakÈm atlar, birtakÈm kÈsraklar).
Bununla birlikte, -in takÈsÈnÈn varlÈfiÈna Ehmedê Xanî’nin (1061H.)
Memozîn’inde raslandÈfiÈnÈ da unutmamak gerekir. Bu yazar örnefiin Òöyle der :
— 90 —

Mîrin hene, aqil in, ezîz in.
AkÈllÈ ve aziz emirler (beyler) var.
C) Belgisizlik takÈlarÈyla çatÈlmÈÒ biçimlerin kökeni. Özellikle tutucu
bazÈ afiÈzlarda, bazÈ eskil biçimlerin hâla yaÒamasÈna bakÈlÈrsa, belgisizlik
takÈsÈnÈn çesitli biçimleri (-ekî, -eke, -ine) yalÈn biçimlerinden (-ek, -in) çok
uzun zaman sonra ortaya çÈkmÈÒtÈr.
ÇatÈlÈ durumdaki belgisizlik takÈlarÈnÈn baÒlangÈcÈnda, içlerinde yê, ya,
yên zamirlerinin bugün de rol oynadÈfiÈ unutulmuÒ biçimler bulunmaktadÈr.
ESKË BËÇËMLER MODERN BËÇËMLER
1) T e k i l e r i l
Hespek yê di Soro, Hespekî di Soro,
hespek yê Soro, hespekî Soro,
bir at, Soro’nun atÈ. Soro’nun bir atÈ.
2) T e k i l d i Ò i l
Mehînek ya di Soro, Mehîneke di Soro,
mehînek ya Soro, mehîneke Soro,
bir kÈsrak, Soro’nun kÈsrafiÈ. Soro’nun bir kÈsrafiÈ.
3) Ë k i c i n s i n ç o fi u l u
Hespin yên di Soro, Hespine di Soro,
hespin yên Soro, hespine Soro,
atlar, Soro’nun atlarÈ Soro’nun atlarÈ
Mehînin yên di Soro, Mehînine di Soro,
mehînin yên Soro, mehînin Soro,
kÈsraklar, Soro’nun kÈsraklarÈ Soro’nun kÈsraklarÈ
Hevêrkan aÒiretinin (Tor Abdin yöresi) afizÈnda bugün de görülen
aÒafiÈdaki biçimler, çatÈlÈ biçimdeki belgisizlik takÈsÈ sonlarÈnÈn nasÈl ortaya
çÈktÈfiÈnÈ göstermektedir: -î (tekil eril için), -e (tekil diÒil için), -en (her iki
cinsin çofiulu için):
Yek hespî Soro, Soro’nun bir atÈ (hespekî Soro yerine).
Yek mehîne Soro, Soro’nun bir kÈsrafiÈ (mehîneke Soro yerine).
Hin hespen Soro, Soro’nun atlarÈ (hespine Soro yerine).
Hin mehînen Soro, Soro’nun kÈsraklarÈ (mehînine Soro yerine).
YukarÈdaki örneklerde verilen -î, -e ve -en sonekleri, -ekî, -eke ve -ine
— 91 —

yapmak için -ek ve -in takÈlarÈna sonek olarak takÈlmÈÒlardÈr. Çofiul için sondaki
n düÒmüÒ olmalÈdÈr (-inen yerine -ine); herhalde çofiulluk zaten daha
önceden -in ile gösterilmiÒ oldufiundan bu fonem fazlalÈk sayÈlmÈÒtÈr.
Eskil diye yukarÈda verdifiimiz çatÈlarÈn bazÈlarÈ Botan’da bazÈ yörelerde
yaÒamaktadÈr; oralarda Òöyle denir:
Hespekî Soro yerine Hespek yê Soro.
Hespekî qenc yerine, hespek yê qenc.
Mehîneke qenc yerine, mehînek ya qenc.
Gene bu yörelerde hatta Òöyle denir: hespek Soro hebû, Soro’nun bir atÈ
vardÈ; mehînek Soro hebû, Soro’nun bir kÈsrafiÈ vardÈ (hespekî Soro hebû,
ya da hespek yê Soro hebû yerine, vb.). Belirsiz, belgisiz adla tümleci
arasÈndaki her türlü bafilantÈ öfiesinin atÈlmasÈ kesinlikle yanlÈÒtÈr ve yazÈlÈ
dilde asla yer bulmaz.
AynÈ afiÈzlarda, hatta (hespin yerine) hin hesp çatÈsÈnÈn sadÈk kalan
afiÈzlarda çatkÈlÈ haldeki çofiul belgisizlik takÈsÈnÈn yerine ad hin belgisizlik
sÈfatÈndan sonra gelmek üzere aynÈ sayÈnÈn tamlama (belirtme) takÈsÈ alÈr.
Ör. : Hespine Soro yerine, hin hespên Soro.
Mehînine Soro yerine, hin mehînên Soro.
Bu biçimler, sözün geliÒine göre Ama, aynÈ ad iki kez (biri hin ile, ve
öteki in ile) belgisiz yapÈlamayacafiÈndan asla hin hespine Soro denemeyecefii
apaçÈktÈr.
Açiklama. ÇatkÈlÈ durumdaki belgisizlik takÈlarÈnÈn-î ve -e son ünlüleri,
Türkçedeki belgisiz «bir» sÈfatÈ gibi, sÈfatlarÈn önünde baÒlÈbaÒÈna kullanÈlabilir.
Ör. : Ev hesp î qenc e, bu at iyi bir attÈr.
Ev mehîn e qenc e, bu kÈsrak iyi bir kÈsraktÈr.
Çofiul halinde bu görevi en üstlenir :
Ev hesp en qenc in, bu atlar iyi atlardÈr.
ê, a, ê, ve î, e, en’lerin kullanÈmÈndaki nüanslar üzerinde ileride gene
duracafiÈz.
Atasözü. Du parên xizaniyê nezanî ye, fakirlifiin üçte ikisi bilgisizlikten
gelir.
— 92 —

V. AD ÇEKËMË.
BELËRLË HALDEKË ADIN ÇEKËMË
111. Kürtçedeki adlar, ve genel olarak, ad gibi kullanÈlan bütün sözcükler,
özel adlar, sayÈ adlarÈ, zamirler çofiul ve bazÈ sÈfatlar (örnefiin gösterme
sÈfatlarÈ) çekim takÈsÈ alÈr.
Kürtçede üç çekim hali vardÈr: özne ya da ad durumu, efiik durum ve
seslenme durumu.
Bu bölümde belirli ve belirsiz durumlardaki adÈn çekimini ele alacafiÈz.
DefiiÒken zamir ve sÈfatlarÈnki ilerde açÈklanacaktÈr.
BELËRLË DURUMDAKË ADIN ÇEKËMË
112. Kürtçede adlar, her duruma özgü çekim ekleri alÈr. Bu ekler tekil
eril ve tekil diÒil için ayrÈdÈr, her iki cinsin çofiulu içinse birdir, aynÈdÈr.
113. Özne durumu ya da yalÈn durum. Özne durumunda belirli ad, cinsi
ve sayÈsÈ ne olursa olsun, yalÈn biçimini korur.
a) tekil eril:
Hesp hat, at geliyor.
Mirov dixwe, adam yemek yiyor.
b) tekil diÒil:
Mehîn dibeze, kÈsrak koÒuyor.
Dotmam dikene, amca kÈzÈ gülüyor.
c) iki cinsin çofiulu:
Hesp hatin, atlar geliyorlar.
Mirov dixwin, adamlar yemek yiyorlar.
— 93 —

Mehîn dibezin, kÈsraklar koÒuyorlar.
Dotmam dikenin, amca kÈzlarÈ gülüyor.
AÇIKLAMA. YukarÈdaki örneklerde ancak fiilin özne ile uyumuna
bakÈlarak adÈn sayÈsÈ anlaÒÈlabilir.
114. Tümleç durumu ya da efiik durum. Bir tümleç iÒlevi gördükleri
zaman, yani daha sonra belirtecefiimiz koÒullarda, ya bir fiilde, ya bir ad ile,
ya bir edat ile yönlendirdikleri zaman, çekilebilir bütün sözcüklerin normal
olarak bulunduklarÈ durumdur.
Efiik durumdaki ad çekimleri ÒunlardÈr:
a) tekil eril: -î
Ez hespî dibînim, atÈ görüyorum.
Ez mirovî dibînim, adamÈ görüyorum.
b) tekil diÒil: -ê.
Ez mehînê dibînim, kÈsrafiÈ görüyorum.
Ez dotmamê dibînim, amca kÈzÈnÈ görüyorum.
c) iki cinsin çofiulu: -an.
Ez hespan dibînim, atlarÈ görüyorum.
Ez mirovan dibînim, adamlarÈ görüyorum.
Ez mehînan dibînim, kÈsraklarÈ görüyorum.
Ez dotmaman dibînim, amca kÈzlarÈ görüyorum.
AÇIKLAMA. Günlük konuÒma dilinde çofiu -an çekiminin n’si, çofiu
zaman kalkar, hespan, mirovan, vb. sözcükleri hespa, mirova, mehina,
dotmama biçiminde söylenir.
115. «a» y a d a «e» i ç e r e n e r i l a d l a r È n ö z e l
b ü k ü m ü. Bu adlar tekil olduklarÈ taktirde, yukarÈda par. 114’de belirtilen
genel kurala uyacak yerde, a ya da e ünlüsü ê’ye bükünerek tümleç durumu
oluÒturabilirler. Örnefiin, hesp, at, ve aÒ, defiirmen sözcükleri, hespî yerine
hêsp, ve aÒî yerine êÒ olur.
— 94 —

Ör. : Ez hespî dibînim yerine: ez hêsp dibînim, ben atÈ görüyorum.
Ez ji aÒî têm yerine: ez ji êÒ tem, ben defiirmenden geliyorum.
Ga, öküz; xanî, ev; ba, rüzgar; çiya, dafi; kevir, taÒ; kew, keklik; Bozan,
öz. ad; Xabûr, Habur (çay adÈ) gibi sözcükler de aynÈ kategoriye girer.
Bir sözcük a ve e ünlülerinini birlikte ya da biribirini iki kez içerdifii takdirde,
daima ikinci konumdaki ünlü bükün alÈr. Örnefiin:
Ezman, gök: ezmên (tek. efi. du.).
Welat, yurt: welêt (tek. efi. du.).
Bajar, kent: bajêr (tek. efi. du.).
Beran, koç: berên (tek. efi. du.), vb.
a ya da e ünlülerinin bükülmesiyle efiik durum oluÒumu, onlarÈ içeren
sözcük bir gösterme (iÒaret), belgisizlik, soru ya da sayÈ sÈfatÈndan sonra
geldifii zaman kabul edilir olmaktan çÈkar. ∑öyle denir:
Tu kîjan hespî dixwazî? Hangi atÈ istiyorsun? ve tu kîjan hêsp dixwazî
? denmez.
Ez ji vî aÒî têm, bu defiirmenden geliyorum, ve ez ji vî êÒ têm denmez.
Ez çel beranî dibînim, kÈrk koç görüyorum, ve ez çel berên dibînim
denmez, vb.
AÇIKLAMA. Tekil eril efiik durumunun kullanÈmÈ kaybolma yolundadÈr:
YalnÈz, bütün afiÈzlarda, sözcük bir gösterme sÈfatÈndan, vb. sonra geldifii
zaman kesinlikle zorunludur (bak önceki bent). Tersi durumda, -î ad çekim
ekinin eklenmesi ancak Dofiu afiÈzlarÈnda (Botan, vb.) kesin kuraldÈr.
Ör. : Ez hespî (mirovî) dibînim, atÈ (adamÈ) görüyorum.
Bununla birlikte her yerde, tekil eril efiik durum artÈk a ve e ünlülerinin
-ê’ye bükülmesiyle safilanmaktadÈr; bu iki fonemden ne birini, ne ötekini
içermeyen sözcüklerse defiiÒiklifie ufiramaz.
Ör. : Ez hêsp dibînim, atÈ görüyorum.
Ama : ez mirov dibînim, adamÈ görüyorum.
KaldÈ ki, pek çok bölgede, a ya da e içeren sözcüklerin bükülmesi de
ihmal edilmektedir.
— 95 —

116. - a n ’ l È s ö z c ü k l e r. -an’la sona eren sözcükler iki kategoriye
ayrÈlÈr: birinci kategoriden olan sözcüklerde -an öfiesi ana sözcüfiün
ayrÈlmaz bir parçasÈdÈr.
Ör. : Baran (diÒ.), yafimur.
Derman (er.), ilaç.
Garan (diÒ.), sÈfiÈr sürüsü.
Kevan (er.), yay.
Dran (er.), diÒ.
Rewan (diÒ.), Erivan, vb.
Bütün bu sözcükler düzgün tümleç durumu oluÒtururlar.
Ëkinci kategoride yer alan sözcüklerde, -an soneki, çofiulun efiik durumunu
belirten ad çekim ekinden baÒka bir Òey defiildir. Bu sözcükler hemen
hemen yalnÈz aÒiret adlarÈdÈr ve -an bunlardan çofiunlukla tamlama takÈsÈ
olarak kullanÈlÈr.
Ör. : Cihê Botan, eÒîra Kîkan, welatê Xerzan,
«Bot» larÈn bölgesi, «Kik»lerin aÒireti, «Xerz»lerin ülkesi.
Günlük konuÒmada, -an çekim eki, ana sözcükle bütünleÒir ve çatkÈlÈ
durumun dÈÒÈnda bile, oldufiu gibi kalÈr: ayrÈca bu sözcükler ikinci bir bükün
de alamazlar. Yani Òöyle denir :
Ez ji Botan têm, Botan’dan geliyorum, ve ji Botanê denmez.
Ez çûme Xerzan, Xerzan’a gittim, ve Xerzanê denmez.
Açiklama I. Daha önce defiindifiimiz bu kuralÈn tek istisnasÈ, gul, gül’den
türemiÒ olan gulan, mayÈs sözcüfiüdür (çofi. efi. du.: gulan; meha gulan,
güller ayÈ) ve gene de tekil tümleç durumu çekim eki alÈr.
Ör.: Meha Gulanê, MayÈs ayÈ.
Nîvê Gulanê, MayÈs ortasÈ.
Bu -an’lÈ adlarÈn çofiu, özellikle aÒiret adlarÈ tamlama takÈsÈ almaya elveriÒlidir.
Ör. : Mirdêsanên Gawastî, yerleÒikleÒmis Mirdêsan’lar.
Berazanên Serhedan, Serhedan’lÈ Berazan’lar.
Botaniya Jorîn, YukarÈ Botan (burada î ’nin ortaya çÈktÈfiÈnÈ belirtelim).
— 96 —

AÇIKLAMA II. Bu -an’lÈ sözcükler arasÈnda xwalan ve apan sözcüklerine
bir göz atmak ilginç olabilir. Birincisi xwal, dayÈ’dan türemedir; kollektif
bir defier taÒÈr ve babasÈ yabancÈ bir gruptan karÈ almÈÒ birine göre ; gerçek
bir aile bafiÈ olmadÈfiÈ halde bu erkekler evlenme yoluyla akraba olmuÒ
sayÈlÈrlar. AynÈ Òekilde «apan» (ap, amca’dan) sözcüfiü ile babanÈn bütün
kardeÒ çocuklarÈ (amca ofilularÈ) kasdedilir. ∑öyle denir :
Xalanên min, «dayÈlarÈm».
Apanên min, «amcalarÈm».
Ama: xwalên min, (öz) dayÈlarÈm.
Apên min, (öz) amcalarÈm.
117. Seslenme. Seslenme çekim ekleri ÒunlardÈr:
a) tekil eril: -o.
Mirovo, ey adam (mirov).
Xorto, ey delikanlÈ (xort).
b) tekil diÒil: -ê.
Dotmamê, ey amca kÈzÈ (dotmam).
XwiÒkê, ey bacÈ (xwiÒk).
c) iki cinsten de çofiul: -ino.
Mirovino, ey adamlar (mirov).
Xortino, ey delikanlÈlar (xort).
Dotmamino, ey amca kÈzlarÈ (dotmam).
XwiÒkino, ey bacÈlar (xwiÒk).
Seslenme tekil eril ve çofiul lo, tekil diÒil lê ünlemi getirilerek de yapÈlabilir.
Ör. : Lo xorto, ey delikanlÈ.
Lê dotmamê, ey amca kÈzÈ.
AÇIKLAMA I. Çofiul seslenme çekimi gelî ünlemi ile de yapÈlabilir. O
zaman bu ünlem yalnÈz çofiulun efiik durumu çekim eki alan sözcüfiün önünde
yer alÈr.
— 97 —

Ör. : Gelî mirovan, ey adamlar (mirovino yerine).
Gelî Kurdan, ey Kürtler (Kurdino yerine).
Gelî ünlemi gel, grup sözcüfiünden gelir (digel, ile edatÈ da ondan gelir).
BazÈ Güney afiÈzlarÈnda bu sözcük sonek durumunda geçer ve çofiul ödevi görür.
AÇIKLAMA II. Seslenmede kullanÈmlarÈnÈn sÈklÈfiÈ nedeniyle bazÈ adlar,
yalÈn durumdayken de bu durum ekini korurlar.
Ör.: Biro, Misto, MiÒo, Soro, Pûrto, Rindo, özel adlar.
Kalo, ihtiyar (kal ’dan).
Rindê, Gulê, Bazê, kadÈn özel adlarÈ.
AyrÈca bazÈ erkek özel adlarÈ, bazen eril seslenme takÈsÈ, bazen diÒil seslenme
takÈsÈ alarak bir çeÒit yan yana bulunurlar. Birçok kadÈn özel adlarÈ
aynÈ özellifii gösterir.
Ör. : Bûbo ve Bûbê, Beso ve Besê, Misto ve Mistê, erkek özel adlarÈ.
Xecê ve Xeco, Bêzê ve Bêzo, Nazê ve Nazo, kadÈn özel adlarÈ.
Bu adlarÈn eril biçimleri, kadÈn olsun erkek olsun, ancak soylu kiÒilere
hitap edilirken kullanÈlÈr. Buna karÒÈlÈk, diÒil biçimleri sÈradan insanlar içindir.
Örnefiin bir afia ofiluna Bûbê, ama sÈradan birine Bûbo; soylu bir kÈza
Xecê, ama bir köylü kÈzÈna Xeco denir.
AÇIKLAMA III. Daha önceki açÈklamada belirttifiimiz gibi -o seslenme takÈsÈnÈ
sürekli olarak koruyan sözcükler, tekil efiik durumdayken defiiÒmezdirler; gerçekten,
böyle hiçbir sözcük artÈk bir ad çekim eki alamaz. Ve Òöyle denir :
Hespê MiÒo, MiÒo’nun atÈ (efi. du.).
Keça kalo, ihtiyarÈn kÈzÈ (efi. du.).
Ama yalÈn efiik durumda -o takÈsÈnÈn atÈlmasÈyla yalÈn ad farklÈlaÒabilecek
ve sözcük gene ilk biçimini alacaktÈr.
Ör. : Kal hat, ihtiyar geldi.
MîÒo çû, MiÒo gitti.
AÇIKLAMA IV. Normal olarak her durumda -o seslenme çekim ekiyle kullanÈlan
sözcükler tamlama takÈsÈ alabilirler.
Ör. : Pûrtowê Biro, Biro’nun ofilu Purto.
Sorowê ∑êrvan î, ∑êrwan’lÈ Soro.
— 98 —

118. Daha önce tamlama takÈsÈ almÈÒ olan hiçbir sözcük ad çekim eki
alamaz.
Ör. : Ez hespê Soro dibînim, ben Soro’nun atÈnÈ görüyorum.
Lê dotmama delal, ey sevgili amca kÈzÈ.
119. Özet tablo.
A— Eril; örnekler: mirov, adam; hesp, at.
Tekil Çofiul
YalÈn Mirov Mirov
Hesp Hesp
Tümleç durum Mirovî Mirovan
Hespî yada hêsp Hespan
Seslenme Mirovo Mirovino
B— DiÒil; örnek: dotmam, amca kÈzÈ.
Tekil Çofiul
YalÈn Dotmam Dotmam
Tümleç durum Dotmamê Dotmaman
Seslenme Dotmamê Dotmamino
120. Bir ünlü ile sona eren sözcüklerde ad çekimi. Son harfi ünlü olan
sözcüklere ad çekim eki eklenmesi, daha önce takÈlar hakkÈnda anlattÈfiÈmÈz
olgulara (bk. Böl. IV) çok benzeyen olgular yaratÈr. Ama bu durumlarda dahi
büzülmüÒ biçimlerin genellikle, kullanÈlma olanafiÈ bulundufiu takdirde
düzgün biçimlere tercih edildifiine iÒaret etmek gerekir.
AÇIKLAMA I. Söz konusu sözcüfiün önüne bir gösterme, belgisizlik soru
ya da sayÈ sÈfatÈ geldifii zaman hiçbir büzülme biçimine cevaz yoktur
(bk.par.115, üçüncü bent).
— 99 —

AÇIKLAMA II. Her gün olup bitenin tersine, benzer durumlarda, bir ünlü
ile sona eren sözcüklere tekil -o seslenme çekim ekinin eklenmesin genellikle
bir bafilantÈ ünsüzünün ya da bir büzülme olgusunun ortaya çÈkmasÈna yol
açmaz. Bu o’nun a, e, ê, o’lu sözcüklere eklenmesi sonucunda ortaya çÈkan
kesinti normal sayÈlÈr; yalnÈz sondaki î ünlüsünden sonra bafilantÈ y’si zorunludur.
DolayÈsÈyla bu y, û foneminin ü biçiminde telaffuz edildifiini bölgelerde
bu ünlüden sonra muhakkak gelir (bk. par.20).
Öte yandan, akÈÒmalÈ bafilantÈ genel kurallarÈna bir baÒka istisna daha
vardÈr; her iki cinsin çofiul seslenme çekim eki -ino, ünlü ile sona eren bir
sözcüfie eklendifii zaman, y ya da w’den defiil, –n’den destek alÈr.
121. -a ’ l È s ö z c ü k l e r. Ëki sayÈnÈn efiik durumunda bafilantÈ
ünsüzü y’dir; büzülmüÒ biçimler tekil için -ê ve iki cinsin çofiulu için -an
verirler. Seslenmeye gelince, büzülmeye yalnÈz çofiul için cevaz vardÈr.
1) -a’lÈ sözcükler.
ERËL
Ör. : zava, damat
DËÒËL
Ör. : çira, lamba
Düzg. biç. Büzülme Düzg. biç. Büzülme
Efi. du. tek. zavayî zavê çirayê çirê
Sesl. tek. zavao çirayê çirê
Efi. du. çofi. zavayan zavan çirayan çiran
Sesl. çofi. zavanino zavano çiranino çirano
2. -e’li sozcükler.
ERËL
Ör. : pale, orakçÈ.
DËÒËL
Ör. : perde, perde.
Düzg. biç. Büzülme Düzg. biç. Büzülme
Efi. du. tek. paleyî palê perdeyê perdê
Sesl. tek. paleo perdeyê perdê
Efi. du. çofi. paleyan palan perdeyan perdan
Sesl. çofi. palenino paleno perdenino perdeno
— 100 —

AÇIKLAMA I. Franse, Sûriye, Tirkiye gibi bazÈ -e’li özel adlar düzgün
biçimde efiik duruma girerler, son e’leri, bafilantÈ y’siyle bitiÒen bir -a ile
uzar, Òöyle olur: Fransayê, Sûriyayê, Tirkiyayê.
AÇIKLAMA II. -e ye da -a ile sona eren eril adlarÈn tekil efiik durumunun
büzülmeye ufiramasÈ, aslÈnda, par. 114’teki kuralÈn özel durumundan baÒka
bir Òey defiildir.
122. -ê’li sözcükler. Son ünlü -ê’nin yerini e alÈnca bafilantÈ ünsüzü
y’dir. Tümleç durumu için büzülmeye yalnÈz tekil halde cevaz vardÈr; her iki
cins için -ê oldufiundan sözcüfiün görünümü defiiÒmemiÒ kalÈr. Seslenme
durumu için çofiul halinde bir büzülme biçimine cevaz vardÈr.
ERËL DËÒËL
Ör. : malxwe, mal sahibi. Ör. : dê, ana.
Düzg. biç. Büzülme Düzg. biç. Büzülme
Efi. du. tek. malxweyî malxwê deyê dê
malxwiyî diyê
Sesl. tek. malxwêo deyê
diyê
Efi. du. çofi. malxweyan deyan
malxwiyan diyan
Sesl. çofi. malxwênino malxwêno dênino dêno
123. -î’li sözcükler. Son ünlü î’nin yerini i alÈrken bafilantÈ ünsüzü
daima y’dir. Büzülme olanafiÈ ancak tekil erilin tümleç durumu için geçerlidir
(sözcüfiün görünümü defiiÒmez kalÈr) ve çofiulun seslenme durumu için
vardÈr.
— 101 —

ERËL DËÒËL
Ör. : rêwî, yolcu. Ör. : kebanî, ev kadÈnÈ.
Düzg. biç. Büzülme Düzg. biç. Büzülme
Efi. du. tek. rêwiyî rêwî kebaniyê
Sesl. tek. rêwiyo kebaniyê
Efi. du. çofi. rêwiyan kebaniyan
Sesl. çofi. rêwînino rêwîno kebanînino kebanîno
124. û’lu ve -o’lu sözcükler. Efiik durumda bafilantÈ ünsüzü normal olarak
w’dir (bazÈ afiÈzlarda y, bk. par. 19-20); w’nin önünde, son ünlü û’nun
yerini i alÈr; o hiçbir defiiÒiklifie ufiramaz. BafilantÈ ünsüzü olarak y’nin kullanÈmÈ,
son ünlü û’yu ya da o’yu defiiÒmez bÈrakÈr. Dofiu afiÈzlarÈnda -û’lu eril
sözcüklerin tekil seslenme durumunda bir bafilantÈ y’si ortaya çÈkar.
Kabul edilebilir yegâne büzülmeler, -û’lu ve -o’lu sözcüklerin çofiul seslenme
durumuyla ve -o’lu eril sözcüklerin tekil seslenme durumuyla ilgilidir.
1) -û’lu sözcükler.
ERËL DËÒËL
Ör. : rû, yüz, çehre. Ör. : xwesû, kaynana.
Düzg. biç. Büzülme Düzg. biç. Büzülme
Efi. du. tek. riwî xwesiwê
rûyî xwesûyê
Sesl. tek. rûo xwesiwê
rûyo xwesûyê
Efi. du. çofi. riwan xwesiwan
rûyan xwesûyan
Sesl. çofi. rûnino rûno xwesûnino xwesûno
— 102 —

2) -o’lu sözcükler.
ERËL DËÒËL
Ör. : zaro, çocuk. Ör. : co, ark, kanal.
Düzg. biç. Büzülme Düzg. biç. Büzülme
Efi. du. tek. zarowî cowê
zaroyî coyê
Sesl. tek. zaroo zaro cowê
coyê
Efi. du. çofi. zarowan cowan
zaroyan coyan
Sesl. çofi. zaronino zarono conino cono
125. S o n h e c e s i - i i ç e r e n s ö z c ü k l e r . Bu sözcüklere
durum çekim eklerinin eklenmesinin dofiurdufiu olgular, yukarÈda (par.
109) takÈlarla ilgili olarak iÒaret edilenlerle aynÈdÈr.
Atasözü. Bav hirsim dixwe, dranên kur disekihin, baba koruk
(olmamÈÒ üzüm) yiyince ofilun diÒi kamaÒir.
— 103 —

VI. AD ÇEKËMË
BELGËSËZ DURUMDAKË ADIN ÇEKËMË
126. Özne durum. ad fazladan hiçbir ek almadan sadece takÈ almÈÒ olarak
kalÈr.
a) Eril tekil:
Mirovek, bir adam (mirov).
Hespek, bir at (hesp).
b) DiÒil tekil:
Dotmamek, bir amca kÈzÈ (dotmam)
Mehînek, bir kÈsrak (mehîn).
c) Ëki cinste çofiul:
Mirovin, adamlar.
Hespin, atlar.
Dotmam’Èn, amca kÈzlarÈ.
Mehînin, kÈsraklar.
127. Tümleç durumu ya da efiik durum. Sözcüfie önceden sonek olarak
eklenmiÒ takÈya ayrÈca eklenen çekimekleri normal olarak belgisiz
durumdaki adÈ etkileyecek eklerdir.
a) Eril tekil: -î.
Ez mirovekî dibînim, bir adam görüyorum.
Ez hespekî dikirim, bir at satÈn alÈyorum.
b) diÒil tekil: -ê.
Ez dotmamekê dibînim, bir amca kÈzÈ görüyorum.
Ez mehînekê dikirim, bir kÈsrak satÈn alÈyorum.
c) Ëki cinsten çofiul: -a.
Ez mirovina (hespina, jinina, mehînina) dibînim, adamlar (atlar,
kadÈnlar, kÈsraklar) görüyorum.
— 104 —

AÇIKLAMA I. Belgisiz çofiul efiik durum -a çekim eki normal -an çekim
ekinden baÒka bir Òey defiildir, sadece n düÒmüÒtür.
AÇIKLAMA II. Belgisiz durumdaki adlar seslenme durumuna giremez.
AÇIKLAMA III. Hevêrkan’larÈn konuÒmasÈnda (Tor Abidin) belgisiz
durumdaki adlarÈn çofiul efiik durumunun çok özel bir biçimi saptanmÈÒtÈr.
Bu durum eril için takÈya -î ve diÒil için takÈya -ê çekim eki eklenerek yapÈlÈr.
Normal biçimle birlikte kullanÈlÈr, ama kÈsmi bir anlam ifade eder.
Ör. : Avinê bide min, bana su (av, diÒ.) ver.
GoÒtinî bide min, bana et (goÒt, er.) ver.
Öteki afiÈzlarda Òöyle denir :
Ör. : Avê (ya da av) bide min, bana su ver.
GoÒtî (ya da goÒt) bide min, bana et ver.
AÇIKLAMA IV. -in belgisizlik takÈsÈ kullanmayan afiÈzlarda (bk. par.110),
çofiulun efiik durumunun -ina takÈsÈnÈn yerine aÒafiÈdaki çatÈlar kullanÈlÈr:
Ez hespina dibînim yerine: ez hinek hespan dibînim, (bazÈ) atlar
görüyorum.
Ez carina diçim nêçîrê, bazÈ bazÈ ava gidiyorum yerine: yek caran ez
diçim nêçîrê, bazÈ kereler ava gidiyorum.
Yek’in bu özel kullanÈmÈ, çofiul, yalnÈz tümleç durumu için geçerlidir.
Yek hesp ya da yek car ifadesi hespin ve carin için için asla kullanÈlmaz.
128. Bir çekim ekini varlÈfiÈ belgisizlik takÈsÈndaki ünlünün düÒmesine
neden olabilir, sözcükler Òu biçime girer :
Hespekî için, hespkî, bir at (tek. efi. du.).
Mehînekê için, mehînkê, bir at (tek. efi. du.).
Mirovina için, mirovna, adamlar (çofi. efi. du.).
Ama bu düÒme her zaman mümkün defiildir. Nitekim, mehîn durumunda,
mehînina yerine mehîn’na denmez. Gerçekten, mehîn’na’nÈn
kÈsaltÈlmÈÒ biçimi mehîna olacaktÈr, çünkü Kürtçede ikilenmeye (ikizlifie)
cevaz yoktur (bk. par. 64). O zaman da sözcüfiün belirgin efiik durumu belgisiz
efiik durumundan ayÈrt etmek kabil olmayacaktÈr (mehînan için mehî-
— 105 —

na). Benzer nedenlerle, çêlek (inek), mirîÒk (tavuk) ,vb. sözcüklerin tekil
tümleç durumu, belgisiz için çêlekekê, mirîÒkekê, vb. olacaktÈr ve asla çêlekê
ya da mirîÒkê, vb. olmayacaktÈr.
129. -a’lÈ, -e’li, vb. sözcüklerin belgisiz durumdaki ad çekiminin belirtilmesi
gereken hiçbir özellifii yoktur. Zaten belgisizlik takÈsÈ taÒÈmakta olan bu
sözcüklere (bk;par. 103 ve dv.) özel çekimeklerinin eklenmesi yeter.
Ör. : Paleyekî (ya da palakî, palêkî, palekî), bir orakçÈ, pale’nin tekil
efiik durumu.
Cowekê (ya da coyekê, cokê), bir ark, co’nun tekil efiik durumu.
130. Özet tablo.
Eril DiÒil
Tekil yalÈn Mirovek Dotmamek
Hespek Mehînek
Tekil efi. du. Mirovekî Dotmamekê
Hespekî Mehînekê
Çofiul yayÈn Mirovin Dotmamin
Hespin Mehînin
Çofiul efi. du. Mirovina Dotmamina
Hespina Mehînina
Atasözü. Malê dinê qilaçê mêran e, koça boynuz ne ise dünya malÈ da
insan için odur.
— 106 —

VII. ∑AHIS ZAMËRË 1
131. ∑ahÈs zamiri üç kiÒi, iki cins ve iki sayÈ içerir. TÈpkÈ ad gibi çekimekleri
alÈr.
a) Özne durumunda ÒahÈs zamiri :
ER. VE DË∑. TEKËL ER. VE DËÒ. ÇOflUL
Ez, ben. Em, biz.
Tu, sen. Hon (hûn), siz.
Ew, o; Ew, o.
b) Tümleç durumunda ÒahÈs zamiri :
TEKËL ÇOflUL
Min, beni. Me, bizi.
Te, seni. We, bizi.
Wî, onu (er.). We, sizi.
Wê, onu (diÒ.). Ewan, wan, onlarÈn.
AÇIKLAMA. Çofiul ikinci sahÈs zamiri, bazÈ afiÈzlarda aÒagÈdaki çok eski
biçimleri içerir: hingû (hon yerine özellikle Behdînan’dan kullanÈlÈr), hewe
(we için özellikle Botan’dan söylenir).
132. ∑ a h È s z a m i r l e r i n i n k u l l a n È m È . Genel olarak,
üçüncü ÒahÈs zamiri cümlede, tekrarÈndan sakÈnÈlmak istenen her adÈn yerini
alÈr.
YalÈn ÒahÈs zamiri geçiÒsiz fiillerin bütün zamanlarÈnda özne olarak ve
geçiÒli fiillerin üçüncü grup zamanlarÈnda özne olarak kullanÈlÈr (bk. par. 142).
1 Bu bölümde yalnÈz ÒahÈs zamirleri, dönüÒlü zamirler ve karÒÈlÈklÈ zamirler
incelenecek, iÒaret zamirleri ile baÒka bir bölümde ele alÈnacaktÈr.
— 107 —

Ör. : Ez têm, ben geliyorum (hatin, gçz. fiil).
Ez hatim, ben geldim (hatin, gçz.).
Ez dibînim, ben görüyorum (dîtin, gçl.).
Tümleç durumunda ÒahÈs zamiri geçiÒli fiillerin ilk iki grup zamanlarÈnÈn
çekmeye yarar (bk. par. 185).
Ör. : Min dît, ben gördüm (dîtin, gçl.).
We dît, siz gördünüz (dîtîn, gçl.).
Hep tümleç durumunda olmak üzere, ad bükünü almÈÒ adlarla aynÈ
koÒullarda gene tümleç rolü oynar.
Ör. : Tu min dibîni, sen beni görüyorsun.
Ji bona te, senin için.
AÇIKLAMA. ∑ahÈs zamirlerini kullanÈmÈ hakkÈndaki bu özet açÈklamalar
GeçiÒli fiil’e ve Fiilin Uyumu’na ayrÈlmÈÒ olan bölümlerde ele alÈnÈp tamamlanacaktÈr.
133. Efiik durumdaki ÒahÈs zamiri iyelik (mülkiyet) rolü oynar. «Benim»
vb. demek için ada, cinse ve sayÈya uygun olarak çatÈlÈ durumdayken belirtme
ya da belirsizlik takÈsÈ bitiÒtirilir ve arkasÈndan efiik durumdaki zamir
getirilir.
Ör. : Hespê min (te, wî, wê, me, we, wan), benim (senin, onun,
onlarÈn, vb). kÈsraklarÈm, kÈsraklarÈ, vb. hespên min, mehîna min, mehînên
min.
Belgisizlik takÈsÈ almÈs adlarla çatÈlar da Òöyle olur :
Hespekî min (te, wî, wê, me, we, wan), bana ait bir at, sana ait bir
at, vb.
Hespine min (te, wî, wê, me, we, wan), bana ait atlar, sana ait
atlar, vb.
Mehîneke min (te, wî, wê, me, we, wan), bana ait bir kÈsrak, sana
ait kÈsrak, vb.
Mehînine min (te, wî, wê, me, we, wan), bana ait kÈsraklar, sana
ait kÈsraklar, vb.
— 108 —

134. «ê» zamiri. Tekil üçüncü ÒahÈsta ve efiik durumda, ÒahÈs zamirinin,
ancak aÒafiÈdaki hallerde kullanÈlan ve iki cinste de ortak olan kÈsa bir ê
biçimi vardÈr :
a) Dofirudan bir fiile bafilÈ dolaylÈ tümleç.
Ör. : Min got wî (ya da wê) yerine, min got ê, ben ona dedim.
Ez didim wî (ya da wê) yerine, Ez didim ê, ben ona veriyorum.
Min da wî (ya da wê) yerine, min da ê, ben ona verdim.
YukarÈdaki örneklerde de anlaÒÈlacafiÈ gibi ê, zorunlu olarak, bafilÈ oldufiu
fiilden sonra gelir. YazÈda, kendinden önce gelen sözcüfie sonek olabilir ve bu
kullanÈm yaygÈnlaÒma efiilimindedir.
Ör. : Min gotê.
b) Bir edatla bafilantÈlÈ dolaylÈ tümleç.
Bu takdirde aÒafiÈdaki gibi büzülmeler olur:
Pê ya da vê (bi wî, bi wê yerine) onunla (er. ve diÒ.).
Jê (ji wî, ji wê yerine), ondan (er. ve diÒ.).
Lê (li wî, li wê yerine), onun üstüne (er. ve diÒ.).
Tê (di wî di wê yerine), ör. : tê re, onun arasÈnda (er. ve diÒ.).
Daha ileride görecefiimiz gibi (Böl. XXII), bütün bu büzülmüÒ biçimler
çeÒitli edatlarla birlikte kullanÈlÈr.
Ör. : Jê re, ona (er. ve diÒ.), ji wî re, wê re yerine.
Pê re, onunla (er. ve diÒ.), bi wî (wê) re yerine;
AyrÈca pê ya da vê, jê, lê, tê büzüntüleri bir çeÒit
önek oluÒtururlar.
AÇIKLAMA. aynÈ iÒlevi görmek üzere, efiik durumdaki vî, vê (ev’den),
wî ve wê (ew’den) iÒaret (gösterme) zamirlerinin yerine de kullanÈlabilir.
135. DönüÒlü ÒahÈs zamiri. Kürtçede de Türkçede oldufiu gibi bir
«kendi» (xwe) zamiri vardÈr, iki cinsin (er. ve diÒ.) ve iki sayÈnÈn (tek, ve
çofi.) üç ÒahÈsÈnda da hep aynÈ biçimde (xwe) kullanÈlÈr ve daima Türkçe
kendi iÒlevi görür.
— 109 —

«Xwe» bir cümlenin içinde tümleç olarak kullanÈlan ve ister
dofirudan, ister örtülü biçimde özneyi temsil edecek olan her zamirin
yerini tutar.
Yani Xwe, gerek dofirudan ya da dolaylÈ fiil tümleci, gerekse ad tümleci
(iyelik) olarak kullanÈlabilir.
136. X w e ’ n i n f i i l t ü m l e c i o l a r a k k u l l a n È m È .
Xwe, ayrÈm gözetmeksizin, ama zorunlu olarak fiil tümleci iÒlevi görürken
bütün ÒahÈs zamirlerinin yerini tutar, yeter ki bu zamirler cümlede özne
ya da özne gurubu halinde bulunsunlar. BaÒka bir deyiÒli, xwe, fiil tümleç
zamiri ne kullanÈlÈrsa o kadar kullanÈlabilir.
OLAflAN ZAMËRLERËN
KULLANIMI
Ez te dibînim, ben seni görüyorum
(Özne: ez, l. Òah.; tüml.: te, 2. Òah.).
Ew te dibîne, o seni görüyor (özne:
ew, 3. Òah. tek.; tüml.: te, 2. Òah.
tek.).
Ew wî dibîne, o onu görüyor
(Öz. ve tüml.: 3. Òah. tek., ama her
biri ayrÈ bir varlÈfiÈ temsil eder).
Hon me dibînim, siz bizi görüyorsunuz
(ör.: 2. Òah; çofi.; tüml.: 1.
Òah. çofi.).
Emê ji we re goÒt bikirin, biz size
et satÈn alacafiÈz.
— 110 —
«xwe»’NËN KULLANIMI
Ez xwe dibînim, ben kendimi görüyorum
(öz. ve tüml.: 1. Òah., tek.)
Tu xwe dibîni, sen kendini
görüyorsun (öz. ve tüml.: 2. sah.
tek).
Ew xwe dibîne, o kendini görüyor
(öz. ve tüml.: 3. Òah. tek., aynÈ kiÒiyi
temsil ederler).
Em xwe dibînin, biz kendimizi
görüyoruz (öz. ve tüml.: 1. Òah.
çofi.).
Honê ji xwe re goÒt bikirin, siz
kendinize et satÈn alacaksÈnÈz.

Ew mase li ber wan datînin, onlar
masayÈ onlarÈn önüne koyuyorlar
(öz. ve tüml.: 3. Òah. çofi., ama ayrÈ
kiÒileri temsil eden.
YukarÈdaki örneklerde yer alan fiillerin hepsi ücüncü grup zamanlarla
çekilmiÒ geçiÒli fiillerdir. Ëki birinci grup zamanlarÈyla da xwe’nin kullanÈm
kurallarÈ aynÈdÈr.
Me xwe êÒand, biz kendimize acÈ verdik.
Min xwe dît, ben kendimi gördüm..
We ji xwe re goÒt kirî, siz kendinize et aldÈnÈz, vb.
AÇIKLAMA II. Xwe bir çofiulu temsil etse bile, onun tümleç oldufiunu
geçmiÒ zaman geçiÒli fiilleri, özneleri ifade edildifii taktirde, daima tekil kalÈr.
Buna karÒÈlÈk, özneler örtülü ise, çofiul uyumu yapÈlÈr.
Ör. :Wan bila sebeb xwe aciz kir, onlar boÒuna kendilerini
rahatsÈz ettiler.
Bila sebeb xwe aciz kirin, aynÈ anlam.
137. X w e ’ n i n i y e l i k ( m ü l k i y e t ) z a m i r i o l a r a k
k u l l a n È m È .
YukarÈda anlatÈlan kurala uygun olarak xwe, zamirleri temsil ettikleri
sözcük ya da sözcükler cümlede tek özne ya da bir özne gurubu oldufiu taktirde
bütün ÒahÈs zamirlerinin (min, te vb.) yerini alÈr. AÒafiÈdaki örnekler
xwe’nin bu kullanÈmÈ ile olafian iyelik zamirlerinin kullanÈmÈ arasÈnda ayÈrÈm
yapma olanafiÈ safilayacaktÈr.
OLAflAN ËYELËKLER
Hespê min boz e, benim atÈm bozdur
(özne: hesp).
— 111 —
Ew masê li ber xwe datînin, onlar
masayÈ kendÈ önlerine koyuyorlar.
(öz. ve tüml.: 3. Òah. çifi., aynÈ
kiÒileri temsil eden).
«xwe»’NËN KULLANIMI
Ez hespê xwe dibînim, ben kendi
atÈmÈ görüyorum (özne: ez).

Kitêba te giran e, senin kitabÈn
afiÈrdÈr (özne: kitêb).
Gundê wî dûr e, onun köyü uzaktÈr
(özne: gund).
Konê me reÒ e, bizim çadÈrÈmÈz
karadÈr (özne: kon).
Dotmama we hat, sizin amca
kÈzÈnÈz geldi (özne: dotmam).
Ez bajarê wan nas dikim, ben
onlarÈn kentini biliyorum (özne: ez).
— 112 —
Tu kitêba xwe dixwînî, sen kendi
kitabÈnÈ okuyorsun (özne: tu).
Ew diçe gundê xwe, o kendi köyüne
gidiyor (özne: ew).
Em di konê xwe de ne, biz kendi
çadÈrÈmÈzdayÈz (özne: em).
Honê bi dotmama xwe re herin,
kendi amca kÈzÈnÈzla gideceksiniz
(özne: hon).
Ew ji bajarê xwe dernakevin,
onlar kendi kentlerinden çÈkmÈyorlar
(özne: ew).
AÒafiÈdaki cümlelerden her birinde birçok özne var, xwe onlarÈn
tümünün birden yerini tutar.
Soro û Lezgîn bi bavê xwe re diaxêvin, Soro ile Lezgîn kendi babalarÈyla
konuÒuyorlar.
Ez û tu, em diçin cem cîranê xwe, ben ve sen, kendi komÒumuza
gidiyoruz.
Te û CemÒîd, we bîstanê xwe av da, sen ve CemÒîd, kendi bahçenizi
suladÈnÈz.
Ëyelik öznelerin tümü için defiil de içlerinden yalnÈz biri için söylenecekse
artÈk xwe kullanÈlmaz. O zaman ona özgü ÒahÈs zamirine baÒvurmak gerekir.
Ör. : Min û te, me keriyê te anî gund, ben ve sen, senin sürüyü köye
götürdük (bu cümlede, keriyê xwe «kendi» anlamÈna gelirdi).

AynÈ ilke gerefiince, bir cümle birçok özne içerdifii zaman, xwe ancak,
öznelerin hepsi aynÈ ÒahÈstan iseler ve ondan önce geliyorlarsa, onlardan
biriyle iyelik çatÈsÈ kurarak hepsinin birden yerini tutabilir. Aksi taktirde özel
ÒahÈs zamirinin bükülü biçimi kullanÈlacaktÈr.
Ör. : Soro û Lezgîn û deya xwe hatin, Soro, Lezgîn ve anneleri
geldiler.
Ez û deya xwe hatin, ben ve kendi annem geldik.
AÒafiÈdaki cümlelerde, iyelikler gerek öznelerden yalnÈz birini gerek
defiiÒik ÒahÈslardan birçok özneyi temsil ettifiinden xwe iÒe karÈÒamaz.
Ez, tu û deya min em çûn, ben, sen ve benim annem gittik.
Soro, Lezgîn û deya wî hatin, Soro, Lezgîn ve annesi
(Lezgîn’in annesi) geldiler.
Ez, tu û deya te, em çûn, ben, sen ve senin annen gittik.
Ez, tu û deya me, em çûn, ben, sen ve annemiz gittik.
Em, hon û deya we, em çûn, biz, siz ve sizin anneniz gittik.
Em, hon û deyên me, em çûn, biz, siz ve annelerimiz gittik.
Em, Soro û deya wî (me), em çûn, biz, Soro ve onun (bizim) annesi
(annemiz) gittik.
138. x w e ’ n i n k u l l a n È m È n a b a Ò k a ö r n e k l e r .
AÒafiÈdaki cümleler, içerdikleri nüanslar nedeniyle, xwe’nin kullanÈmÈna
okuyucuyu biraz daha alÈÒtÈrmak için seçilmiÒtir:
Ew dersa xwe dixwîne, o kendi dersini okuyor.
Ew dersa wî dixwîne, o dersini okuyor (baÒkasÈnÈn dersini).
Ez te û brayê te dibînim, ben (sizi) görüyorum, seni ve kardeÒini.
Ez te û brayê xwe dibînim, ben (sizi) görüyorum, seni ve kendi
kardeÒimi ( xwe cümlenin öznesi olan ez’in yerini tutmaktadÈr ve min için
konmuÒtur).
— 113 —

∑öyle de söylenebilir :
Ez we û brayê we dibînim, ben (sizi) görüyorum, sizi ve kardeÒinizi
(we burda iki kez tümleçtir, ama özneyle bafilantÈlÈ defiil).
Ez we û brayê me dibînim, ben (sizi) görüyorum, sizi ve kardeÒinizi
(ikinci tümleç, me, çofi. 1. ÒahÈstÈr, oysa özne ez, tekil 1. ÒahhÈstÈr; bu nedenle
xwe kulanÈlmaz).
Ez pezê me diçêrînim, koyunlarÈmÈzÈ otlatÈyorum (bir önceki örnekteki
aynÈ olgu).
Ez pezê xwe diçêrînim, kendi koyunlarÈmÈ otlatÈyorum (burada xwe,
özneyi (ez) temsil eden min için konmuÒtur).
Ez û xwîÒka te, em hatin, ben ve senin kÈz kardeÒin geldik (tümleç
olan te, burada özne ez’i temsil etmez).
Ez û bavê xwe, em hatin, ben ve benim babam geldik (burada xwe,
özneyi (ez) temsil eden min konmuÒtur).
AÇIKLAMA. BazÈ BatÈ afiÈzlarÈnda (Firat, Malatya, Harput, Suruç, Roha,
vb.), cümlede özneyi temsil etsin etmesin, iyelik rollerinde üçüncü ÒahÈs
zamirlerinin hepsinin yerini tutar. Örnefiin Òöyle denir: xanîkî xwe hebû,
onun bir evi vardÈ (xanîkî wî hebû yerine).
139. ËÒdeÒ zamir. AfiÈzlara göre aÒafiÈdaki biçimlerde olur :
HEV YEK ÊK
hevûdin, yekûdin, êkûdin,
hevûdî, yekûdi, êkûdi,,
hevdi, yekdi, êkdi,
hevûdu (dû), yekûdu (dû), êkûdu (dû),
hevdû. yekdû. êkdû.
Lehçelerde difierlerinin de çok yaygÈn olmsÈna rafimen, kÈsalÈklarÈ nedeniyle
hev, yek, êk biçimleri yazÈlÈ dilde tercih edilmektedir. BatÈ afiÈzlarÈ
yalnÈzca hev’i ve ikizlerini kullanÈrlar. Yek, êk ve bunlarÈn defiisik biçimleri
yalnÈz birkaç Dofiu afiÈzÈnda kullanÈlmaktadÈr. AÒafiÈdaki örneklerde özellikle
— 114 —

hev’i kullanacafiÈz. Bununla birlikte, her yerde onun yerine hevûdin, yekûdin,
êkûdin, vb.’lerinin kullanÈlabilecefii de gözden Èrak tutulmamalÈdÈr.
AÇIKLAMA. Çofiul zamir Òöyle yazÈlÈr: hevudin, hevdu, vb.
140. EÒdeÒ zamir defiiÒmezdir. Xwe ile aynÈ koÒullarda kullanÈlÈr, ama
kolektif olarak bütün özne gruplarÈnÈ temsil eder; özne gruplarÈ açÈkça ya da
üstü örtülü ifade edilmiÒ olabilir, birbiri üzerinde karÒÈlÈklÈ etki yapabilir ya
da karÒÈlÈklÈ iliÒkilerle birleÒmiÒ olabilir, ama ne olursa olsun, aynÈ cümlenin
içinde tümleç gibi bütünüyle yenilenmiÒ bulunmalÈdÈr.
1) Hev’in dolayÈsÈz ya da dolaylÈ fiil tümleci olarak kullanÈlÈmÈ.
Hev’in kullanÈmÈnÈn xwe’inkinden farklÈ nüanslarÈ ortaya koymak için
burada par. 136-138’deki örnekleri yeniden ele alacafiÈz.
xwe KULLANIMI
Em xwe dibînin, biz kendimizi
görüyoruz.
Honê ji xwe re goÒt bikirin, siz
kendinize et satÈn alacaksÈnÈz.
— 115 —
hev KULLANIMI
Em hev dibînin, biz birbirimizi
görüyoruz.
Honê ji hev re goÒt bikirin, siz birbiriniz
için et satÈn alacaksÈnÈz.
GeçmiÒ zaman için geçiÒli fillerle durum Òöyle olacak :
Me xwe dît, biz kendimizi gördük.
We ji xwe re goÒt kirî, sizler kendinize
et satÈn aldÈnÈz.
Me hev dît, biribirimizi gördük.
Fiil tümleci olarak hev’in kullanÈmÈna baÒka örnekler:
We ji hev re goÒt kirî, sizler birbirlerinize
et satÈn aldÈnÈz.
Em hev nas dikin, biz birbirimizi (ya da birbirilerimizi) tanÈyoruz.
Soro û Lezgîn bi hev re daxêvin, Soro ve Lezgîn (birbiriyle) sohbet
ediyorlar.
Em carina diçin cem hev, bazen birbirimize gidiyoruz.

Em hero dersên xwe ji hev dipirsin, derslerimizi her gün birbirimize
soruyoruz ;
Me hevûdû nas kir, biz birbirimizi tanÈdÈk.
Zînê û Gulê hev maç kir, Zînê ve Gulê öpüÒtüler.
AÇIKLAMA I. DolaysÈz tümleç için hev almÈÒ olan, geçmiÒ zamana ait her
geçiÒli fiil, öznesi ifade edilmiÒse tekil kalÈr. Özne örtülü ise çofiulla uyum
yapÈlÈr.
Ör. : Dibêjin ko wan hevûdin dît, birbirlerini (ya da birbirini)
gördükleri söyleniyor.
Dibêjin ko wan hevûdin dîtin, aynÈ anlam.
AÇIKLAMA II. Ëlerde Böl. XV’te görecefiimiz gibi çofiul zaman fiil deyimleri
ve bileÒik fiiller yapmaya yarar.
Ör. : Li hev hatin, mutabÈk kalmak, anlaÒmak.
Bi hev çûn, kavga etmek.
Li hev siwar kirin, kurmak, birleÒtirmek, monte etmek.
Bir cümlede hev, cümlenin mantÈki öznesini defiil de bir tümleci temsil
ettifii takdirde bu fiil deyimlerinden birinde yer alÈyor demektir.
Ör. : Ez wan ji hev nas nakim, onlarÈ birbirlerinden ayÈrt etmiyorum
(ji hev nas kirin, ayÈrt etmek).
Vê tifingê ji min re li hev siwar bike, bu tüfefii bana kur (li hev
siwar kirin, kurmak).
— 116 —

xwe KULLANIMI
Em di konê xwe de ne, biz kendi
çadÈrÈmÈzÈn altÈndayÈz.
Honê bi dotmama xwe re herin,
siz kendi amca kÈzÈnÈzla gideceksiniz.
Ew li bajarê xwe diçin, onlar
kendi kentlerine gidiyorlar.
Hev’le belirtilen sözcükler daima çofiuldur, olmayan ki ancak tekil kullanÈlabilen
soyut sözcükler olalar.
Hev’in iyelik olarak kullanÈmÈna baÒka örnekler:
Em ap û pismamên hev nas dikin, biz birbirimizin amcalarÈnÈ ve amca
zadelerini tanÈyoruz.
Em brayên hev in, biz birbirimizin kardeÒiyiz.
Tu û Zîn, hon xweh û brayên hev in, sen ve Zîn, bacÈ kardeÒsiniz.
Ew, diçin malên hev, biz biribirimizin evlerine gidiyoruz. Li li êviyê
man, birbirinin gelmesini beklediler. (Hêvî, soyut oldufiundan ancak tekil
olarak kullanÈlabilir).
Ferzo û Biro qala hev dikir, Ferzo ve Biro birbirinden söz ediyorlardÈ
(bileÒik fiil qal kirin’deki qal, soyut oldufiunddan ancak tekil olarak kullanÈlabilir).
3) Hev’in edat tümleci olarak kullanÈmÈ.
Bi, di, ji edatlarÈyla çatÈlan hev (ya da êk) zamiri çofiunlukla aÒafiÈdaki
gibi büzülme yapar :
— 117 —
hev KULLANIMI
Em di konê hev de ne, biz birbirimizin
çadÈrÈnÈn altÈndayÈz.
Honê bi dotmamên hev re herin,
siz birbirinizin amca kÈzlarÈyla gideceksiniz.
Ew li bajarên hev diçin, her bir
öbürünün kentine gidiyor (ya da
birbirlerinin kentlerine gidiyorlar).

Bi hev ya da bi êk yerine, pev, pêk ya da vêk.
Di hev ya da di êk yerine, tev ya da têk.
Ji hev ya da ji êk yerine, jev ya da jêk.
Li hev ya da ji êk yerine, lev ya da lêk.
Bu büzülmeler normal çatÈlarÈn kullanÈldÈfiÈ gibi kullanÈlÈr, ama ayrÈca
örnek olarak da kullanÈlabilir.
Atasözü. Agir xweÒ e, lê xwelî jî jê çêdibe, atêÒ iyidir, am kül de
bÈrakÈr.
— 118 —

VIII. FËËL
GENEL ÖZELLËKLER
141. Kürtçede fiiller yalÈn ya da bileÒik olabilir. Mastar (adfiil) halindeyken
yalÈn fiiller
a) bir kök ;
b) bir fiil eki içerirler.
Ör.: Hat-in, gelmek.
Xist-in, düÒürmek.
Xwar-in, yemek.
Kir-in, yapmak.
An-în, getirmek.
Da-n, vermek.
BileÒik fiiler, fiil dÈÒÈ bazÈ öfieler eklenerek yalÈn fiillerden yapÈlÈr.
YukarÈda anÈlan örneklere bu bakÈmdan Òunlar eklenebilir :
Dahatin, inmek, (da-hatin).
Pêxistin, (ÈÒÈk) yakmak (pê-xistin).
Vexwarin, içmek (ve-xwarin).
Deranîn, üretmek, çÈkarmak (der-anîn).
Bazdan, koÒmak (baz-dan).
Ava kirin, inÒa etmek.
Kürtçe, yalÈn ve bileÒik fiillerden baÒka deyim fiillerde kullanÈr.
Ör. : Li hev hatin, anlaÒmak, uyuÒmak.
Tê derêxistin, keÒfetmek, bulmak, tahmin etmek.
— 119 —

Bi lêv kirin, telaffuz etmek.
Ber hev kirin, toplamak.
Bu baÒlangÈç bölümünde açÈklanacak kurallar yukarÈda sayÈlan üç kategoriye
uygulanÈr; ama verilecek örnekle, elden geldifiince yalÈn fiiller
arasÈndan seçilecektir. BileÒik fiiller ile deyim filleri daha ileride ele alacafiÈz
(Böl. XV ve XVI).
142. ÇatÈ, kipleri ve zamanlar. Kürtçe fiil çekiminde iki çatÈ (etken ve
edilgen), dört kip (bildirme, istek, dilek-Òart, emir) ve yalÈn biçimler (mastar
ve sÈfatfiil) bulunur.
YapÈmlarÈ göz önüne alÈnÈnca zamanlar Òu çeÒitlere ayrÈlÈr :
a) mastardan yararlanÈlarak yapÈlan zamanlar (birinci grup zamanlar):
preterit (di’li geçmiÒ), anlatÈlÈ preterit (di’li geçmiÒ hikaye), bileÒik zamanlÈ
hikâye, sürekli bileÒik zamanlÈ hikâye, istek-hikâye, dilek-Òart (1.biçim);
b) salt bileÒik zamanlar (ikinci grup zamanlar): sanal geçmiÒ hikâye,
yaklaÒÈk sanal geçmiÒ hikâye, ön gelecek, istekrivayet, istek sanal geçmiÒ,
dilek-Òart (2. biçim);
c) emirden yararlanÈlarak yapÈlan zamanlar (üçüncü grup zamanlar):
Òimdiki zaman, sürekli Òimdiki zaman, istek Òimdiki zaman, gelecek.
Fakat, tersine, söz konusu eylemin oldufiu an göz önüne alÈnÈrsa zamanlar
Òu çeÒitlere ayrÈlÈr:
a) geçmiÒ zamanlar (ilk iki grup zaman, bir de ön gelecek);
b) Òimdiki ve gelecek zamanlar (üçüncü grup zamanlar).
143. GeçiÒli ve geçiÒsiz fiiller. Kürtçe fiillerin kimisi geçiÒli, kimisi
geçiÒsizdir.
a) G e ç i Ò l i f i i l l e r .
DolayÈsÈz tümleç alabilen her etken fiil geçiÒlidir.
Ör.: Kirin, yapmak.
Gotin, demek.
Dan, vermek.
Anîn, getirmek.
— 120 —

Girtin, yakalamak, almak, kapamak.
KuÒtin, öldürmek.
Kirîn, satÈn almak.
AÇIKLAMA I. GeçiÒli yalÈn mastarlardan yararlanÈlarak elde edilen
birleÒik fiiller, hiçbir zaman dofirudan tümleç almasalar bile, daima geçiÒli
gurubun çekim kurallarÈna uyarlar (Bk. Böl. XV)
Ör. : Bazdan, koÒmak (dan, vermek, geçiÒlidir).
Nimêj kirin, namaz kÈlmak (kirin, yapmak, geçiÒlidir).
AÇIKLAMA II. AslÈnda geçiÒsiz olan lehîstin, oynamak; nêrîn, bakmak;
axivîn, konuÒmak fiilleri bazÈ BatÈ afiÈzlarÈnda, yanlÈÒ olarak geçiÒli fiil çekim
kurallarÈna uyularak çekilir.
AÇIKLAMA III. DolaylÈ tümleçlerini bir edat aracÈlÈfiÈyla alan geçiÒli fiillerin
özellikleri ilerde, par. 190’da incelenecektir.
b) G e ç i Ò s i z y a d a y a n s È z f i i l e r .
Bunlar asla nesne almazlar.
Ör. : Çûn, gitmek.
Hatin, gelmek.
Mirin, ölmek.
Ketin, düÒmek.
GihaÒtin, varmak, ermek.
Revîn, kaçmak.
Man, kalmak.
Girîn, afilamak.
Peyivîn, konuÒmak.
GeçiÒli fiiller ile geçiÒsiz fiiller Òimdiki ve gelecek zamanlarÈn çekiminde
özdeÒ kurallara, ama geçmiÒ zamanlarÈn çekiminde farklÈ kurallara
uyarlar.
DolayÈsÈyla bir fiil, geçiÒli mi, geçiÒsiz mi oldufiu önceden bilinmeden ve
ayrÈca mastarÈ, emri belli olmadan çekilmez.
— 121 —

MASTAR
144. Morfolojik açÈdan Kürtçe mastarlar baÒlÈca iki guruba ayrÈlÈr: -in’li
ve -în’li mastarlar. BazÈ fiillerin -an’lÈ ve -ûn’lu ikizlerine ayrÈca yer verilmelidir.
- i n ’ l i m a s t a r l a r .
AÒafiÈdaki çÒitlere ayrÈlÈrlar:
a) -andin’li mastarlar.
Ör. : ∑andin, göndermek.
∑kênandin, kÈrmak.
Rijandin, dökmek, yaymak…
Xwandin (xwendin), okumak, ötmek.
Görüldüfiü gibi -andin’li fiillerin hepsi geçiÒlidir.
- andin’li mastarlarÈn bir kÈsÈmÈnÈn -tin’li ikizleri vardÈr ki, büzülme olgusundan
dofiar.
Ör. : GuvêÒandin ve guvaÒtin, sÈkÈÒtÈrmak.
Hejmirandin ve hejmartin, saymak.
QeÒirandin ve qeÒartin, soymak.
Hingivandin ve hingaftin, defimek, dokunmak.
Guhêrandin ve guhartin, defiiÒtirmek, dönüÒtürmek.
Bijêrandin ve bijartin, seçmek.
Bu fiiller için -an’li ikizler çok daha seyrektir (bk. par. 146).
Ëlerde (par. 157) - andin ekinin ettirgen fiiller oluÒturmaya yaradÈfiÈnÈ
görecefiiz.
b) -tin’lÈ mastarlar.
- tin’lÈ mastarlarÈn bir kÈsmÈ geçiÒli, bir kÈsmÈ geçiÒsizdir.
Ör. : Alastin, yalamak (gçl.).
Ketin, düÒmek (gçz.).
BraÒtin, kÈzartmak (gçl.).
— 122 —

Avêtin, atmak, fÈrlatmak (gçl.).
Nihêrtin, bakmak (gçz.).
Gestin, ÈsÈrmak (gçl.).
Peyiftin, konuÒmak (gçz.).
c) -rin’li mastarlar.
Oldukça enderdir.
Ör. : Xwarin, yemek (geçl.)
Vexwarin, içmek (gçl.).
Mirin, ölmek (gçz.).
Birin, taÒÈmak (gçl.).
Kirin, yapmak (gçl.).
Bu mastarlar, çofiunlukla eski -din’li biçimlere tekabül etmektedir; artÈk
-din’li biçimler günümüzde Kurmancî’de kullanÈlmamakta, ama Soranî’de
sürmektedir: xwardinewe, mirdin, birdin, kirdin.
145. - î n ’ l i m a s t a r l a r .
-tin’li fiiller gibi bunlarÈn da kimisi geçiÒli, kimisi geçiÒsizdir.
Ör. : Bezîn, koÒmak (gçz.).
Barîn, yafimak (gçz.).
Borîn, geçmek (gçz.).
∑ewitîn, yanmak (gçz.).
Anîn, getirmek (gçl.).
Tirsîn, korkmak (gçz.).
Pirsîn, sormak (gçz.).
Dizîn, çalmak (gçz.).
Rîn, sÈçmak (gçl.).
Kirîn, satÈn almak (gçl.).
WeÒîn, düÒmek (gçz.).
Girîn, afilamak (gçz.).
-în’li mastarlarÈn çofiu, -iyan’lÈ ya da -ihan’lÈ, -an’lÈ ve bazen de -ûn’lu
ikizler içerirler.
— 123 —

- î n ’ l i f i i l l e r d e - i y a n ’ l È y a d a - i h a n ’ l i i k i z -
l e r.
Bunlar bazÈ geçmiÒ zamanlarÈn çekiminde iÒe karÈÒan -ama, -ayî, -aya,
-ana gibi ÒahÈs eklerinden dolayÈ ortaya çÈkarlar.
-în’li fiillerin kökü bir son -î taÒÈdÈfiÈndan (ör.: girîn, afilamak girî), bu
eklerin kullanÈmÈ bir bafilantÈ ünsüzünü, yani y’yi gerektirir (çeÒitli Dofiu
afiÈzlarÈnda h). O zaman î ünlüsünün yerini i alÈr.
Ör. : Ez bigiriyama, afilasaydÈm (girîn’den).
Ez bitirsiyama (ya da bitirsiham), korksaydÈm (tirsîn’den)
Tu bibeziyayî (ya da bibezihayî), koÒsaydÈn (bezîn’den).
Ëstek ve dilek-Òart kÈplerine özgü -ama, -ayî, vb. (bazen -am, -ayî, -a,
-an biçiminde kÈsaltÈlmÈÒ olarak) ÒahÈs eklerinin kullanÈmÈ uygulamada bildirme
kipinin di’li geçmiÒ ve Òimdiki zaman hikâye zamanlarÈna da
yaygÈnlaÒmÈÒ bulunmaktadÈr; bu yüzden iki biçim bir arada yaÒamaktadÈr :
Ez giriyam ve ez girîm, afiladÈm.
Ez tirsiyam (ya da tirsiham) ve ez tirsîm, korktum.
Tu beziyayî (ya da bezihayî) ve tu bezî, koÒtun, vb.
Normal olarak fiil köküne -m, -î, vb. eklerinin eklenmesiyle elde edilen
bildirme kipi zamanlarÈnÈn bu -am’lÈ, -ayî’li, vb. çekimi, ister istemez,
afiÈzlara göre -iyan’li ya da -ihan’li mastarlarÈn varlÈfiÈnÈ düÒündürmektedir.
Ör. : Giriyan, girihan (girîn), afilamak.
Tirsiyan, tirsihan, (tirsîn), korkmak.
Beziyan, bezihan (bezîn), koÒmak.
Çêriyan, çêrihan (çêrîn), otlamak.
Reviyan, revihan (revîn), kaçmak.
Görüldüfiü gibi -iyan’lÈ ya da -ihan’lÈ ikizler ancak geçmiÒ zaman çekimi
için kullanÈlabilir ; gerçekten onlarÈn özel emir kipleri yoktur.
Ör. : Giriyan, em. bigirî (girîn’den).
Tirsiyan, em. bitirse (tirsîn’den).
Beziyan, em. bibeze (bezîn’den).
— 124 —

AÇIKLAMA. BazÈ ender Dofiu afiÈzlarÈnda, örnefiin Botan’Èn bazÈ bölgelerinde
ihan’lÈ bazÈ mastarlar gene de özel emir kipi oluÒumuna katÈlabilmektedir.
Ör. : Arihan, em. biarihe, sancÈmak.
Gerihan, em. bigerihe, dolanmak, dönmek.
AyrÈca -iyan’lÈ ya da -ihan’lÈ mastarlar, -în’li paralel biçimlerin tersine,
asla ad olarak kullanÈlamazlar.
Daima barîna berfê, kar yafiÈÒÈ, denir, asla bariyana berfî denmez.
146. - a n ’ li mastarlar.
Dofirusunu söylemek gerekirse, -iyan’lÈ ya da -ihan’li fiiller gibi -an’lÈ
fiiller de özerk bir grup sayÈlmaz; bunlar tümüyle ikizdirler. Ama aralarÈndan
epeyce bir kÈsÈm, uygulamada, türedikleri ilk fiillere tamamen gömülmüÒlerdir.
-an’lÈ fiiller Òu kaynaklardan gelirler :
a) -ayîn’li biçimlerin büzülmesinden.
Ör. : Man, kalmak (mayîn, aynÈ mandin).
Dan, vermek (dayîn);
Zan, dofiurmak (zayîn).
Pan, gözetmek, beklemek (payîn).
b) -andin’li ya da -tin’li mastarlarÈn büzülmesinden.
Ör. : Kutan, vurmak (kutandin’den).
Kolan, deÒmek, kazmak (kolandin’den).
Gan, (gihaÒtin, gihan, kavuÒmak’tan).
Pêçan, sarmak (pêçandin’den).
Niyan, nihan, çiftleÒmek (niyandin ve nihandin’den).
Kelan, kaynamak (kelandin’den).
c) -în’li, -iyan’lÈ ya da -ihan’lÈ ikizlerden.
Ör. : Çêran, otlamak (çerîn, çêriyan ya da çêrihan’dan).
Geran, dolaÒmak, gezmzk (gerîn, geriyan ya da gerihan’dan).
Bezan, koÒmak (bezîn, beziyan ya da bezihan’dan).
— 125 —

(a) ve (b) kategorisinden -an’lÈ mastarlar özel emir kipleri içerir ki, ilgili
üçüncü gurup fiillerin zamanlarÈ normal olarak onlardan yararlanÈlarak
çekilir.
Ör. : Dan (bide), zan (bizê), pan (bipê), kutan (bikute), kolan
(bikole), gan (bigê).
mayîn, dayîn gibi biçimler artÈk hiç kullanÈlmamaktadÈr ve emir kipleri
de kullanÈmdan kalkmÈÒtÈr.
AÇIKLAMA I. Ëstisna olarak, man’Èn bimîne biçiminde emiri vardÈr ki,
eski mandin’e tekabül eder.
AÇIKLAMA II. Bu -an’lÈ mastarlarÈn çofiul, -în’lÈ ya da -andÈn lÈ biçimlere
paralel olarak ad halinde kullanÈlabilir.
Ör. : Man ya da mayîn, ikamet.
Dan ya da payîn, verme.
Pan ya da dayîn, bekleme, gözetme.
(c) kategorisindeki -an’lÈ mastarlarsa, tersine, asla ad olarak
kullanÈlmazlar; özel emir kipleri olup olmadÈfiÈ da söylenemez, çünkü olsaydÈ
da -în’li biçimlerin normal emir kipleriyle karÈÒÈrdÈ.
Ör. : Çêran ve çêrîn, em.: biçêre.
Geran ve gerîn, em.: bigere.
Bezan ve bezîn, em: bibeze.
147. ûn’lu mastarlar.
Çok ender olan -ûn’lu fiiller de -în’li ya da -in’li fiiller kadar ikizlidirler.
Ör. : Bûn, olmak (bûyîn ya da bîwîn’den).
Çûn, gitmek (çûyin’den; çûndin bugün de Diyarbekir’de
kullanÈlmaktadÈr).
Sûn, bilemek (sûtin’den).
Dûn, sÈvamak (dûyîn’den).
Cûn, çifinemek (cûtin’den).
Pûn, sepilemek (pûyîn’den).
Dirûn, biçip kaldÈrmak, dikmek (dirûtin’den).
— 126 —

Bûn (bibe) ve çûn (biçe) fiilleri kesin olarak bûyîn (ya da biwîn) ve
çûyin (ya da çûndin) biçimlerinin yerini almÈÒ durumdadÈr. YalnÈz çûyîn,
Botan’Èn bazÈ bölgelerinde, geçmiÒ zaman olarak çekilmektedir.
AÇIKLAMA. Bûyîn ve çûyîn (Diyarbekir’de çûndin) mastarlarÈnÈn ad
olarak kullanÈmÈ geçerlidir.
Sûn, dûn, dûn, pûn, dibûn fiilleri yalnÈz geçmiÒ zamanlarÈ için çekilir,
emir kipleri olan bisû, bidû, bipû, bidirû da sûtin, dûyin, cûtin, pûyîn,
dirûtin fiillerininkiyle aynÈdÈr.
EMËR
148. YalÈn fiillerin emir kipinin tekil ikinci sahsÈ, fiil kökünün önüne
«bi-» önceki getirilerek ve mastar ekinde de tipine göre defiiÒiklikler
yapÈlarak elde edilir.
Ör. : Birîn, kesmek; bi-bir-e, kes.
Birin, taÒÈmak; bi-b-e, taÒÈ.
Çêrandin, otlatmak; bi-çêr-îne, otlat.
Hejmartin, saymak; bi-hejmêr-e, say, vb.
Esasen nadir olan birkaç istisna hesaba katÈlmazsa Kürtçede emirlerin
hemen hemen hepsi düzgün kurallÈdÈr. Ama gene de önemli ölçüde çeÒitlilik
gösterirler; bu nedenle aÒafiÈdaki paragraflarda belirtilen bilgiler yavaÒ yavaÒ
bellenmeye, kavranmaya çalÈÒÈlmalÈdÈr.
AÇIKLAMA. KonuÒma dilinde çofiu zaman emirdeki -e eki atÈlÈr. Were,
bixwaze, birevîne, bimale, bikoje, vb. yerine wer, bixwaz, birev, bimal,
bikoj denir.
Bu uygulamaya yazÈ dilinde ancak Òiirde cevaz edilir.
149. -andin’li fiillerde emir. Emirde, bu fiillerin -andin eki, yerini istisnasÈz
-îne’ye bÈrakÈr.
Ör. : ∑andin, göndermek, biÒîne.
Revandin, kaçÈrmak, birevîne.
WeÒandin, silkmek, sarsmak, biweÒîne.
— 127 —

Standin, almak, bistîne.
∑ewitandin, yakmak, biÒewitîne.
Pijandin, piÒirtmek, bipijîne.
Gihandin, vardÈrmak, bigihîne.
HingivandÈn, defimek, dokunmak, bihingivîne.
HêrandÈn, öfiütmek, bihêrîne.
Kezixandin, budamak, bikezixîne.
Ceribandin, denemek, biceribîne.
Rijandin, akÈtmak, dökmek, yaymak, birijîne.
Bu fiillerden bazÈlarÈnÈn -tin’li ikizleri vardÈr : hingivandin, hingaftin;
hêrandin, hêrtin; kezixandin, kezaxtin; rijandin, rêtin. Bu kÈsaltÈlmÈÒ
biçimlerin özel emir biçimleri vardÈr, bk. aÒafi. par.
150. -tin’li fiillerde emir. Emirde, bu fiillerin -tin eki yerini -e’ye bÈrakÈr.
Kökün son hecesinde a ünlüsü varsa onun yerini bir ê alÈr.
Ör. : Spartin, ele vermek, bispêre.
Nihêrtin, bakmak, binihêre.
Bihîstin, iÒitmek, bibihîse.
Biwartin ya da bihartin, bihurtin, geçirmek, bibiwêre ya
da bibihêre, bibihure.
Hêrtin, öfiütmek, bihêre.
Girtin, almak, bigire.
Bijartin, seçmek, bibijêre.
Hejmartin, saymak, bihejmêre (baÒka biçimi: bijmêre,
baÒka bir mastardan: jmartin).
QeÒartin, soymak, biqeÒêre.
Alastin, yalamak, bialêse.
BivaÒtin, eritmek, bibivêÒe.
HilmaÒtin, çemremek, hilmêÒe.
TraÒtin, yontmak, biterêÒe.
Simtin, delmek, bisime.
Quraftin, 1) toplamak, devÒirmek, biqurêfe 2) bükerek kÈrmak.
Parastin, korumak, savunmak, biparêse.
Guhastin, taÒÈmak, nakletmek, biguhêse.
— 128 —

GuvaÒtin, sÈkÈÒtÈrmak, biguvêÒe.
KelaÒtin (qelaÒtin), yarmak, bikelêÒe (biqelêÒe).
Fiilin kökü f, s ya da Ò gibi sert ünsüzlerden biriyle sona erdifii taktirde
bu ünsüzler emirin -e eki ile bitiÒirken v, z ya da j’ye dönüÒüp yumuÒayabilir.
Ör. : Axaftin, konuÒmak, biaxêve (buradan da axivîn ikizi dofiar).
Peyiftin, konuÒmak, bipeyive (peyivîn ikizi burada dofiar).
Mîstin, iÒemek, bimîze.
Gestin, ÈsÈrmak, bigeze.
KuÒtin, öldürmek, bikuje.
BraÒtin, kÈzartmak, bibrêje.
GihaÒtin, defimek, bigihêje.
151. -tin’li bazÈ fiiller, emir kiplerini oluÒtururken genel kuraldan
ayrÈlÈrlar. ËÒte onlar:
a) -atin’li -otin’li, -êtin’li fiiller -êje, -oje ve -oÒe eki alÈrlar.
Ör. : Patin, piÒirmek, bipêje.
Dotin, safimak, bidoÒe.
Frotin, satmak, bifroÒe.
Kotin, kemirmek, bikoje.
Sotin, yakmak, bisoje.
Avêtin, atmak, fÈrlatmak, bavêje.
Rêtin, akÈtmak, dökmek, yaymak, birêje.
Mêtin, emmek, bimêje.
b) -istin’li bazÈ fiiller -êse alÈr.
Ör. : Heristin, ezilmek, biherêse.
Hilawistin, asmak, hilawêse.
Ristin, efiirmek, birêse.
c) -iÒtin’li bazÈ fiiller.
Ör.: HilperiÒtin, tÈrmanmak, tünemek, hilperêÒe.
MaliÒtin (maltin), süpürmek, bimale.
— 129 —

RûniÒtin, oturmak, rûne.
VeniÒtin, konmak (kuÒ), vene.
AÇIKLAMA. Birinci tipteki bileÒik fiiller, hilperiÒtin, rûniÒtin ve
veniÒtin emirde bi - öneki almazlar (bk. ilerde par. 193 ve 196).
d) -ûtin’li bazÈ fiiller.
Ör. : Cûtin, çifinemek, bicû (bu fiilin cûn ikizi vardÈr).
Sûtin, bilemek, bisû.
e) Emir kiplerinin kural dÈÒÈ oluÒturan çeÒitli fiiller (listesi biraz ilerde
par. 155’te).
152. -tin’li fiillerin birtakÈmÈ -andin’li fiillerin ikizleridir, bütün zamanlarda
eksiksiz olarak onlarÈn yerlerini tutarlar. Ama, bazÈ Dofiu afiÈzlarÈnda,
bu -tin’li fiiller, ancak iki birinci gurup zamanlarÈnda (geçmiÒ zamanlar) kullanÈlÈrlar,
üçüncü gurubunkiler -îne’li emir kipleri oluÒturmaya devam ederler
ki, -andin’li mastarlara tekabül eden bu emirlerin çekimlerinde bu yüzden
âÒikâr bir kuralsÈzlÈk göze çarpar. Örnefiin ez dihingêvim yerine, min
hingaft, ben dokundum (hingaftin’den) ve ez dihingivînim, ben dokunuyorum
(em. bihingivîne, hingivandin’den) denir. BaÒka örnekler.
Hejmartin (bihejmirîne), saymak: hejmirandin.
QeÒartin (biqeÒirîne), soymak: qeÒirandin.
GuvaÒtin (biguvêÒîne), sÈkmak, guvêÒandin.
KelaÒtin (bikeliÒîne), yarmak, keliÒandin.
153. -irin’li fiillerde emir. Çok ender olan bu fiillerde emir için mastardaki
-irin ekinin yerini -e eki alÈr.
Ör. : Kirin, yapmak, bike.
Birin, taÒÈmak, getirmek, bibe.
154. -în’li, -an’lÈ ve -ûn’lu fiillerde emir. -în’lÈ fiiller ve bütün zamanlarÈ
çekilen -an’li ve -ûn’lu fiillerin mastarlarÈ emir kiplerini, sonlarÈndaki -în,
-an, -ûn eklerinin yerine -e eki alarak oluÒtururlar.
— 130 —

a) -în’li fiiller.
Ör. : Bezîn, koÒmak, bibeze.
Barîn, yafimak, bibare.
Gerîn, dolaÒmak, bigere.
Çêrîn, otlamak, biçêre.
Borîn, geçmek, bibore.
Revîn, kaçmak, bireve.
Kirîn, satÈn almak, bikire.
Kenîn, gülmek, bikene.
Pirsîn, sormak, bipirse.
Nêrîn, bakmak, binêre.
∑evitîn, yakmak, biÒewite.
Zanîn, bilmek, bizane.
Nalîn, inlemek, binale.
WeÒîn, düÒmek, biweÒe.
Karîn, yapabilmek, bikare.
Çinîn, toplamak, biçine.
Pijîn, piÒmek (gçz.), bipije.
Nivîsîn, yazmak, binivise.
Viritîn, tehlikede olmak, yÈkÈma dofiru gitmek, bivirite.
Rijîn, akmak, dökülmak, yayÈlmak, birije.
Ama bazÈ -în’li fiillerin emirleri kuralsÈzdÈr. Par. 155’teki listede verilecektir.
b) -an’lÈ fiiller.
Ör. : Kolan, eÒmek, kazmak, bikole.
Dan, vermek, bide.
Kutan, vurmak, dövmek, bikute.
Gihan, varmak, eriÒmek, bigehe.
c) -ûn’lu fiiller.
Ör. : Çûn, gitmek, biçe.
Bûn, olmak, bibe.
— 131 —

155. Emir kiplerinin kuralsÈz oluÒturan ve Òimdiye kadar saptanabilen
fiillerin alfabetik listesi bu paragrafta verilmiÒtir.
Ajotin, itmek, sürmek, götürmek, bajo.
Anîn, getirmek, bîne (emir, kendisi de înandin biçiminde gelen eski
bir înan ikizinin benzeridir).
Danîn, koymak, yerleÒtirmek, deyne, dêne.
Dîtin, görmek, bigê.
Gan, çiftleÒmek, bigê.
Girîn, afilamak, bigirî.
Gotin, demek, bibêje (emir, bugünkü Dumilî’de vatiÒ karÒÈlÈfiÈ olan eski
bir sözcükten gelir).
Hatin, gelmek, bê (bê yalnÈz üçüncü gurup zamanlarÈ oluÒtumaya yarar;
asÈl emir olarak werîn’den were sözcüfiü kullanÈlÈr)
Herîn, gitmek, here (bu fiil yanÈz üçüncü gurup zamanlarda kullanÈlÈr).
HiÒtin, bÈrakmak, bihêle, bihîle (emir, hêlan ikizinden gelir).
Jentin, vurmak, taramak, bijene.
Jiyîn ya da jîn, yaÒamak, bijîn.
Ketin, düÒmek, bikeve (emir, eski kevtin biçiminden türemiÒtir,
Soranî’de kewtin buna tekabül eder).
MaliÒtin, süpürmek, bimale (emir, maltin ikizinden gelir).
Man ya da mayîn, kalmak, bimîne, bimêne (eski mandin’den).
Nivistin, uyumak, binive.
Pan ya da payîn, gözetmek, beklemek, bipê.
Pûyîn, sepilmek, bipû.
Rewitîn, yaprak dökmek, birewije (birewite de denir).
Rîtin, sÈçmak, birî.
RûniÒtin, oturmak, rûne.
∑iÒtin, yÈkamak, biÒo.
∑kestin, kÈrÈlmak, biÒkê.
VeniÒtin, konmak (kuÒ), vene.
Vexwarin, içmek, vexwe.
Werîn, gelmek, were (bu fiil yalnÈz üçüncü gurup zamanlarda
kullanÈlÈr).
Xistin, düÒürmek, bêxe (êxistin ikizinden, bixe de denir).
— 132 —

Xwarin, yemek, bixwe.
Xwestin, xwastin, istemek, bixwaze.
Zayîn, ya da zan, dofiurmak, bizê.
156. Tekabül ettikleri mastarlardan bafiÈmsÈz olarak göz önüne alÈnan
emir kipleri iki kategoriye ayrÈlÈr :
a) e ile sona eren emirler ki, çofiunluktadÈr.
Ör. : Bikuje (kuÒtin’den), biçêre (çêran’dan), bibe (bûn’dan),
bîne (anîn’den).
b) uzun bir ünlü (î, û, ê, o) ile sona eren emirler.
Ör. : Bijî (jîn’den), birî (rîtin’den), bipû (pûyîn’den), bisû
(sûtin’de), bivê (vîn ya da viyan’Èn kuramsal emir kipi), bizê
(zayîn’den), bajo (ajotin’den).
Bu ayÈrÈm üçüncü gurup zamanlarÈn çekimi için önemlidir.
ETTËRGEN FËËLLER
157. Kürtçede geçiÒli karÒÈlÈfiÈ bulunan, defiiÒik köklerden dofima çok az
sayÈda geçiÒsiz fiil vardÈr.
Ör.: Hatin, gelmek, ve anîn, getirmek.
Ketin, düÒmek, ve xistin, düÒürmek.
Bûn, olmak, ve kirin, yapmak.
Buna karÒÈlÈk, her geçiÒsiz fiil, geçiÒli bir türev vermeye elveriÒlidir.
GeçiÒli fiil, önceden -e ve bi- ekleri atÈlarak ve kÈsaltÈlmÈÒ emir gövdesine -
andÈn mastar eki getirilerek yapÈlÈr.
Bu Òekilde yapÈlan fiillere ettirgen fiil denir.
Ör. : Werîn (were), gelmek; werandin, getirmek, getirtmek.
Rijîn (birije), akmak, dökülmek, yayÈlmak; rijandÈn, akÈtmak,
dökmek.
∑ewitîn (biÒewite), yanmak (gçz.); ÒewitandÈn, yakmak (gçl.)
— 133 —

Pijîn (bipije), piÒirmek; pijandin, piÒirtmek.
Bezîn (bibeze), koÒmak; bezandin, koÒturmak.
Mirin (bimire), ölmek; mirandin, öldürmek.
Çûn, gitmek; Òandin (Òiyandin), göndermek (Zazacada bugün
de bulunan eski bir mastar olan Òîn, gitmek’ten; bu mastar artÈk
Kurmancî’de yalnÈz ad olarak «matem» anlamÈnda kullanÈlÈr).
Jiyîn (bijî), yaÒamak; jiyandin, yaÒatmak.
Çêrîn (biçêre), otlamak (gçz.); çêrandin, otlatmak (gçl.).
Tirsîn (bitirse), korkmak; tirsandin, korkutmak.
Terikîn (biterike), çatlamak; terikandin, çatlatmak.
Derizîn (biderize), yarÈlmak; derizandin, yarmak.
QeliÒîn (biqeliÒe), yarÈlmak; qeliÒandÈn, yarmak.
Buhartin (bibuhêre), geçmek; buhêrandin, geçirmek.
AÇIKLAMA I. -andin eki, çok ender de olsa, geçiÒli gövdelere de eklenebilir.
Ör. : Pirsîn (bipirse), sormak; pirsandin, sordurmak.
Bazen fiil geçiÒli oldufiu halde, -andin eki almakla ilk gövdenin
anlamÈndan hiçbir defiiÒiklik olmaz.
Ör. : Nivîsîn (binivîse), yazmak; nivîsandin (binivîsîne), yazmak.
AÇIKLAMA II. -andin eki çofiu zaman yabancÈ köklerde fiil yapmak için
de kullanÈlÈr.
Ör. : Ceribandin, denemek (Arapçadan).
Belifandin, blöf yapmak (Ëngilizceden).
Qedimandin, takdim etmek (Arapçadan).
WeÒandin, buyurmak (Arapçadan).
AÇIKLAMA III. BileÒik fiillerin bazÈ tiplerinin ettirgen yapÈmÈ özel kurallara
bafilÈdÈr (bk. ilerde Böl. XIV).
Atasözü. Adetên bav û bapîran, kerik xweÒtir in ji hêjîran, dededen
babadan âdetse ham incir olgun incirden daha iyidir.
— 134 —

IX. GEÇË∑SËZ FËËLËN ÇEKËMË
(BËRËNCË GURUP ZAMANLAR)
158. Birinci gurup zamanlar ÒunlardÈr :
a) Bildirme: di’li geçmiÒ (preterit), di’li geçmiÒ hikâye, bileÒik hikâye,
sürekli bileÒik hikâye.
b) Ëstek hikâye.
c) Dilek-Òart (1. biçim).
Bütün bu zamanlar, kendisi de mastardan türemiÒ olan preteritin (di’li
geçmiÒ) tekil üçüncü ÒahÈs temel alÈnarak çekilir.
159. Birinci gurup zamanlarÈn çekimi bakÈmÈndan mastarlar iki kategoriye
ayrÈlmalÈdÈr :
a) -in’li mastarlar (ör.: ketin, düÒmek; hatin, gelmek; mirin, ölmek, vb.).
Bu fiillerin preteritinin tekil üçüncü ÒahÈs mastardaki -in eki atÈlarak
elde edilir.
Ör. : Hat, geldi (hatin’den).
Ket, düÒtü (ketin’den).
Mir, öldü (mirin’den).
b) Sonekinde bir uzun ünlü bulunan mastarlar, yani -în’lÈ mastarlar
(ve bunlarÈn -iyan’li ve -ihan’li ikizleri), -an’li mastarlar (ör.: man, kalmak)
ve -ûn’lu mastarlar.
Bütün bu fiillerin preteritinin (di’li geçmiÒ) tekil üçüncü ÒahÈs mastar
ekinden sadece n atÈlarak yapÈlÈr.
Ör. : Bezî, koÒtu (bezîn’den).
Revî, kaçtÈ (revîn’den).
Reviya, kaçtÈ (reviyan’dan).
— 135 —

Ma, kaldÈ (man’dan).
Çû, gitti (çûn’dan).
Bû, oldu (bûn’dan).
Preteritin tekil üçüncü ÒahsÈnda, mastar ekindeki uzun ünlünün devam
etmesi dolayÈsÈyla bu fiillerin çekimi, biraz ilerde ele alÈnacak olan özellikeri
taÒÈr (par. 163-165).
Bu bölümde -in’li fiiller için yalÈn geçiÒsiz fiiller arasÈndan seçilecektir.
GeçiÒli fiillerin çekim gibi bileÒik fiillerinki de ayrÈ bölümlerde ele alÈnacaktÈr.
-in’LI FËËLLER
160. Örnek olarak ketin (bikeve), düÒmek fiilini alÈyoruz.
Bildirme zamanlarÈ.
a) Preterit (di’li geçmis).
Mastardaki -in ekinin atÈlmasÈyla elde edilen (bk. yuk. par.) tekil üçüncü
ÒahÈs gövdesi ket’e -im, -î (1. ve 2. tek. Òah.) ve -in (çofi. üç ÒahÈs için) ÒahÈs
eklerinin eklenmesiyle çekilir.
Ez ketim, ben düÒtüm.
Tu ketî, sen düÒtün.
Ew ket, o düÒtü.
Em ketin, biz düÒtük.
Hon ketin, siz düÒtünüz.
Ew ketin, onlar düÒtüler.
AÇIKLAMA I. Preterit hep kesin geçmiÒ anlamÈ taÒÈr.
AÇIKLAMA II. BazÈ Dofiu afiÈzlarÈnda (Behdînan) çofiul sahÈs eki -în’dir.
Ör. : Em, hon, ew ketin yerine em, hon, ew ketîn.
Botan’da bu ek -î’dir. Em, hon, ew ketî denir.
— 136 —

) Preterit (miÒ’li geçmiÒ) hikâye.
Preteritin tekil üçüncü ÒahsÈna asafiÈdaki ekler eklenerek yapÈlÈr: -ime, -
iye, -iye, (tekil üç sahÈsÈn her biri için) ve -i,e (çofiulun üç ÒahÈsÈ için).
Ez ketime, ben düÒmüÒüm.
Tu ketiyî, sen düÒmüÒsün.
Ew ketiye, o düÒmüÒ.
Em ketine, biz düÒmüÒüz.
Hon ketine, siz düÒmüÒsünüz.
Ew ketine, onlar düÒmüler.
AÇIKLAMA III. Preterit hikâyenin tekil 3. ÒahsÈ olan «ketiye» ile preteritin
tekil 3. ÒahÈsÈnÈn ikinci biçimi olan ve ket’e bir akÈÒma e’si eklenerek elde
edilen (anlamda hiçbir defiiÒiklik yapmaz) «kete»yi birbiriyle karÈÒtÈrmamak
gerekir.
Ör. : Xencera min ket erdê (ya da kete erdê), hançerim yere düÒtü.
c) BirleÒik hikâye.
Preteritin defiiÒik ÒahÈslarÈna di- fiil öneki getirilerek çekilir.
Ez diketim, ben düÒüyordum.
Tu diketî, sen düÒüyordun.
Ew diket, o düÒüyordu.
Em diketin, biz düÒüyorduk.
Hon diketin, siz düÒüyordunuz.
Ew diketin, onlar düÒüyorlardÈ.
AÇIKLAMA IV. BazÈ afiÈzlarda di- öneki baÒtaki ünlü ile bitiÒince i’sini
kaybeder. O zaman d- ya da t- olur. AynÈ olgu h ile baÒlayan fiillerde de gerçekleÒebilir;
o zaman bu ünsüz yok olur.
Ör. : Ez diêÒiyam yerine, ez dêÒiyam ya da têÒiyam,
acÈ çekiyordum, denir.
AynÈ Òekilde, ez dihatim yerine, ez tatim, geliyorum, denir.
d) Sürekli bileÒik-hikâye.
Hemen hemen kullanÈlmaz olan bu zaman, preterit hikâyenin defiiÒik
— 137 —

ÒahÈslarÈna di- öneki getirilerek yapÈlÈr ve geçmiÒin belirli bir diliminde
tamamlanmakta olan bir eylemi anlatmak için kullanÈlÈr. Uygulamada sÈrada
birleÒik hikâye ile bunun arasÈnda çok az bir nüans vardÈr.
Ez diketime, ben düÒmekteydim.
Tu diketiyî, sen düÒmekteydin.
Ew diketiye, o düÒmekteydi.
Em diketine, biz düÒmekteydik.
Hon diketine, siz düÒmekteydiniz.
Ew diketine, onlar düÒmekteydiler.
161. Ëstek birleÒik hikâye.
Preteritin tekil üçüncü ÒahÈs temel alÈnarak çekilir. Ona bir yandan biöneki,
öte yandan -ama (tek. 1. Òah.), -ayî (tek. 2. Òah.), -a (tek. 3. Òah.),
-ana (çofi. üç ÒahÈs) eklenerek çekim elde edilir.
Ëstek genel olarak, bila (ki), ko (ki), da ko (ta ki), vb. bafilaçlarÈ
katÈlarak safilanÈr.
(Bila) ez biketima, ben düÒeydim.
(Bila) tu biketayî, sen düÒeydin.
(Bila) ew biketa, o düÒeydi.
(Bila) em biketana, biz düÒeydik.
(Bila) hon biketana, siz düÒeydiniz.
(Bila) ew biketana, onlar düÒeydiler.
AÇIKLAMA I. Ëstek birleÒik hikâye halinde çekilen fiil üçten fazla hece
içeriyorsa, ÒahÈs takÈlarÈndaki son -a atÈlarak kÈsaltma efiilimi görülür ve
çekim Òu biçimi alÈr: ez biketam, hon biketan, ew biketan.
Tekil üçüncü ÒahsÈn da kurala uygun eki aslÈnda -aya’dÈr; son ünlünün
düÒmesiyledir ki, sÈk kullanÈlan -a’lÈ görünümünü alÈr (ew biketaya yerine,
ew biketa).
ÇeÒitli afiÈzlarda tekil ikinci ÒahÈs eki, yanlÈÒ olarak -aya’dÈr (tu biketayî
yerine, tu biketaya); üçüncü ÒahÈs eki ise hep -a olur.
AÇIKLAMA II. Fiilin baÒÈnda bir ünlü varsa fiil öneki bi-, i’sini kaybedebilir.
Par. 160, AçÈkl. IV’deki örnekleri yerinden alÈyoruz.
Ez biêÒiyam yerine, ez bêÒiyama, acÈ çekmiÒ olaydÈm.
Ez bihatama yerine, ez batama, gelmiÒ olaydÈm.
— 138 —

162. Gelecek zamanÈn hikâyesi.
Ëstek birleÒik hikâyenin özne zamirine -ê takÈsÈ eklenerek ya da ardÈndan
dê getirilerek yapÈlÈr.
Ezê (ez dê) biketama, ben düÒecektim.
Tuê (tu dê) biketayî, sen düÒecektin.
Ewê (ew dê) biketa, o düÒecekti.
Emê (ew dê) biketana, biz düÒecektik.
Honê (hon dê ) biketana, siz düÒecektiniz.
Ewê (ew dê) biketana, onlar düÒeceklerdi.
AÇIKLAMA. Par. 161’deki AçÈkl. I ve II bu zamana da aynen uygulanÈr.
Ezê, tuê (tiwê ve tê dahi), ewê, vb. biçimleri çeÒitli zamirlerin dê belirticiyle
birleÒip büzülmesinden gelir; dê belirticisi ise her halde baÒlangÈçta
dilek-Òart kipi için normal bir kullanÈmdÈ.
Bu belirtici özne ile birleÒip büzülmesi, özne ÒahÈs zamirinden baÒka bir
Òeyse olamaz.
Ör. : Lezgîn dê (ya da wê) bihata, Lezgîn gelecekti. (ve Lezgînê
bihata defiil).
Brayê min dê (ya da wê) biketa, kardeÒim düÒecekti.
Kî dê bimira? Kim ölecekti? (mirin, ölmek; kî, soru zamiri).
Ev ew) dê bibeziya, o koÒacaktÈ.
Özne ÒahÈs zamiri baÒka bir sözcükle dê ya da wê belirtecinden ayrkldÈfiÈ
zaman da büzülme olmaz.
Ör. : ez dihî dê bihatama, dün gelecektim (ezê dihî bihatama
yerine).
Bir ÒahÈs zamirinden baÒka bir üçüncü ÒahÈs öznesi ile (ew dê için) wê
büzülmesi dê belirtecinin yerine kullanÈlabilir.
Ör. : Lezgîn wê biketa, Lezgîn düÒecekti (Lezgîn dê biketa yerine).
Buna karÒÈlÈk Òöyle demek yanlÈÒ olurdu :
— 139 —

Ew wê biketa, o düÒecekti.
Ew wê biketana, onlar düÒeceklerdi.
∑öyle demek gerekir : ewê biketa, ya da: ew biketa.
Ewê biketana, ya da: ew dê biketana.
-în’LI, -an’LÈ, -ûn’LU FËËLLER
163. Bildirme zamanlarÈ. Bu fiillerin çekimleri, zaman ve kiÒilere göre,
ya kiÒi ekinin mastarÈn son uzun ünlüsüyle büzülmesiyle, ya da ses uyumu
safilayan bir ara ünsüz (duruma göre y ya da w) yardÈmÈyla yapÈlÈr.
-în’li fiiller. Ör. bezîn (bibeze), koÒmak.
1) Bildirme zamanlarÈ.
a) di’li geçmiÒ (preterit).
Ez bezîm, (ben) koÒtum.
Tu bezî, (sen) koÒtun.
Ew bezî, (o ) koÒtu.
Em bezîn, (biz) koÒtuk.
Hon bezîn, (siz) koÒtunuz.
Ew bezîn, (onlar) koÒtular.
AÇIKLAMA I. Dofiuda, çok eski bir biçim olan tu beziyî (bezî bunun
büzülmüÒüdür) bugün de tekil 2. ÒahÈs için kullanÈlmaktadÈr.
b) miÒ’li geçmiÒ (preterit) hikâye.
Ez bezîme, (ben) koÒmuÒum.
Tu beziye, (sen) koÒmuÒsun.
Ew bezye, (o ) koÒmuÒ.
Em bezîne, (biz) koÒmuÒuz.
Hon bezîne, (siz) koÒmuÒsunuz.
Ew bezîne, (onlar) koÒmuÒlar.
— 140 —

c) bileÒik hikâye.
Ez dibezîm, (ben) koÒuyordum.
Tu dibezî, (sen) koÒuyordun.
Ew dibeze, (o ) koÒuyordu.
Em dibezîn, (biz) koÒuyorduk.
Hon dibezîn, (siz) koÒuyordunuz.
Ew dibezîn, (onlar) koÒuyorlardÈ.
d) sürekli birleÒik hikâye.
Ez dibezîme, (ben) koÒmaktaydÈm, (koÒmakta idim).
Tu dibezîye, (sen) koÒmaktaydÈn, (koÒmakta idin).
Ew didezîye, (o ) koÒmaktaydÈ.
Em dibezîne, (biz) koÒmaktaydÈk.
Hon dibezîne, (siz) koÒmaktaydÈnÈz.
Ew dibezîne, (onlar) koÒmaktaydÈlar.
2) Ëstek hikâye.
(Bila) ez bibeziyama, (ben) koÒaydÈm.
(Bila) tu bibeziyayî, (sen) koÒaydÈn.
(Bila) ew bibeziya, (o) koÒaydÈ.
(Bila) em bibeziyana, (biz) koÒaydÈk.
(Bila) hon bibeziyana, (siz) koÒaydÈnÈz.
(Bila) ew bibeziyana, (onlar) koÒaydÈlar.
3) Gelecek zamanÈn hikâyesi.
Ezê (ez dê) bibeziyama, (ben) koÒacaktÈm.
Tuê (tu dê) bibeziyayî, (sen) koÒacaktÈn.
Ewê (ew dê) bibeziya, (o) koÒacatÈ.
Emê (em dê) bibeziyana, (biz) koÒacaktÈk.
Honê (hon dê) bibeziyana, (siz) koÒacaktÈnÈz.
Ewê (ew dê) bibeziyana, (onlar) koÒacaklardÈ.
AÇIKLAMA II. -în’li fiillerin büyük bir kÈsÈmÈnÈn -iyan’lÈ ya da -ihan’lÈ ikizleri
bulundufiunu daha önce görmüÒtük (bk. par. 145). Bazen bu ikincilerin
di’li geçmiÒli ve bileÒik hikâyede, paralel -în’li biçimlerden daha canlÈ oldufiu
görülmektedir. Bunlar -an’lÈ fiil modeline göre çekilir (bk. arkadaki par.).
— 141 —

Ör. : Ez beziyam (ya da beziham, bezam) ve ez dibeziyam
(ya da dibeziham, dibezam) (ez bezîm ve ez dibezîm yerine).
Ez giriyam, afiladÈm, ve ez diqiriyam (ez girîm ve ez diqirîm).
164. -an’lÈ fiiller. Örnek : man (bimîne), kalmak.
1) Bildirme zamanlarÈ.
a) DiÒ’li geçmiÒ (preterit).
Ez mam, (ben) kaldÈm.
Tu may, (sen) kaldÈn.
Ew ma, (o) kaldÈ.
Em man, (biz) kaldÈk.
Hon man, (siz) kaldÈnÈz.
Ew man, (onlar) kaldÈlar.
b) Di’li geçmiÒ (preterit) hikâye.
Ez mame, (ben) kalmÈÒÈm.
Tu maye, (sen) kalmÈÒsÈn.
Ew maye, (o) kalmÈÒ.
Em mane, (biz) kalmÈÒÈz.
Hon mane, (siz) kalmÈÒsÈnÈz.
Ew mane, (onlar) kalmÈÒlar.
c) bileÒik hikâye.
Ez dimam, (ben) kalÈyordum.
Tu dimayî, (sen) kalÈyordun.
Ew dima, (o) kalÈyordu.
Em diman, (biz) kalÈyorduk.
Hon diman, (siz) kalyordunuz.
Ew diman, (onlar) kalÈyordular.
d) sürekli birleÒik hikâye.
Ez dimame, (ben) kalmaktaydÈm.
Tu dimayî, (sen) kalmaktaydÈn.
Ew dimaye, (o) kalmaktaydÈ.
Em dimane, (biz) kalmaktaydÈk.
Hon dimane, (siz) kalmaktaydÈnÈz.
Ew dimane, (onlar) kalmaktaydÈlar.
— 142 —

2) Dilek-Òart (1. biçim).
(Bila) ez bimama, (ben) kalaydÈm.
(Bila) tu bimayayî, (sen) kalaydÈn.
(Bila) ew bimaya, (o) kalaydÈ.
Bila) em bimana, (biz) kalaydÈk.
(Bila) hon bimana, (siz) kalaydÈnÈz.
(Bila) ew bimana, (onlar) kalaydÈlar.
3) Gelecek zamanÈn hikâyesi.
Ezê (ez dê) bimama, (ben) kalacaktÈm.
Tuê (tu dê) bimayayî, (sen) kalacaktÈn.
Ewê (ew dê) bimaya, (o) kalacaktÈ.
Emê (em dê) bÈmana, (biz) kalacaktÈk.
Honê (hon dê) bimana, (siz) kalacaktÈnÈz.
Ewê (ew dê) bimana, (onlar) kalacaklardÈ.
165. -ûn’lu fiiller. Örnek: çûn (biçe), gitmek.
1) Bildirme zamanlarÈ.
a) di’li geçmiÒ (preterit).
Ez çûm, (ben) gittim.
Tu çûyî, (sen) gittin.
Ew çû, (o) gitti.
Em çûn, (biz) gittik.
Hon çûn, (siz) gittiniz.
Ew çûn, (onlar) gittiler.
b) miÒ’li geçmiÒ hikâye.
Ez çûme, (ben) gitmiÒim.
Tu çûyî, (sen) gitmiÒsin.
Ew çûye, (o) gitmiÒ.
Em çûne, (biz) gitmiÒiz.
Hon çûne, (siz) gitmiÒsiniz.
Ew çûne, (onlar) gitmiÒler.
— 143 —

c) bileÒik hikâye;
Ez diçûm, (ben) gidiyordum.
Tu diçûyî, (sen) gidiyordun.
Ew diçû, (o) gidiyordu.
Em diçûn, (biz) gidiyorduk.
Hon diçûn, (siz) gidiyordunuz.
Ew diçûn, (onlar) gidiyordular.
d) sürekli bileÒik hikâye.
Ez diçûme, (ben) gittiydim
Tu diçûyî, (sen) gittiydin.
Ew diçûye, (o) gittiydi.
Em diçûne, (biz) gittiydik.
Hon diçûne, (siz) gittiydiniz.
Ew diçûne, (onlar) gittiydiler.
2) Ëstek birleÒik hikâye.
(Bila) ez biçiwama, (ben) gideydim.
(Bila) tu bibiçiwayî, (sen) gideydin.
(Bila) ew biçiwa, (o) gideydi.
(Bila) em biçiwana, (biz) gideydik.
(Bila) hon biçiwana, (siz) gideydiniz.
(Bila) ew biçiwana, (onlar) gideydiler.
3) Gelecek zamanÈn hikâyesi.
Ezê (ez dê) biçiwama, (ben) gidecektim.
Tuê (tu dê) bibiçwayî, (sen) gidecektin.
Ewê (ew dê) biçiwa, (o) gidecekti.
Ewê (em dê) biçiwana, (biz) gidecektik.
Honê (hon biçiwana, (siz) gidecektiniz.
Ewê (ew dê) biçiwana, (onlar) gideceklerdi.
— 144 —

Olumsuz çekim
166. birinci gurup zamanlarÈn olumsuz çekimi, bildirme zamanlarÈ için
fiilin önüne olumsuzluk öfiesi ne getirilerek yapÈlÈr.
Ör. : ketin fiili.
Di’li geçmiÒ : ez ne ketim, düÒmedim, vb.
MiÒ’li geç. hik.: ez ne ketime, düÒmemiÒim, vb.
BirleÒik zaman : ez ne diketim, düÒmüyordum, vb.
Sür. birl. zaman : ez ne diketime, düÒmemekteydim, vb.
Ëstek birleÒik zaman : bila ez neketama, düÒmeyeydim, vb.
Gelecek zamanÈn hikayesi : ezê nekatama, düÒmeyecektim, vb.
Atasözü. Ko agir li çiyê ket, ter û hiÒk tev de diÒewitin, ateÒ dafiÈ
sarÈnca, yaÒ kuru, her Òey yanar.
— 145 —

X. BÛN FËËLË
167. Bûn fiili (ikizi, bûyîn), kullanÈldÈfiÈ zamanlara göre ve yer aldÈfiÈ
çatÈlara göre bazen «var», bazen de «olmak», «duruma» anlamÈ taÒÈr. Bu
zamanlarÈn bazÈlarÈnda «imek» yardÈmcÈ fiili gibi bileÒik zamanlarÈn yapÈmÈna
yarar. Bu nedenle söz konusu zamanlara geçmeden önce onu bu bakÈmdan
incelemek gerekir.
168. Birinci gurup zamanlarda «bûn» (bk. par. 158).
a) di’li geçmiÒ (preterit).
Bu zaman, içerifiine göre, «olmak», «var olmak» fiilinin bildirme birleÒik
zamanÈ ya da kesin geçmiÒ zaman anlamÈ taÒÈr. (FransÈzca être, Ëngilizce to
be fiillerinin anlamÈnÈ verir).
Ez dewlemend bûm, zengin idim (zengindim).
Tu dewlemend bûyî, zengin idin (zengindin).
Ew dewlemend bû, zengin idi (zengindi).
Em dewlemend bûn, zengin idik (zengindik).
Hon dewlemend bûn, zengin idiniz (zengindiniz).
Ew dewlemend bûn, zengin idiler (zengindiler).
AÇIKLAMA I. Bu zamanda, yüklem fiilden önce defiil de sonra gelirse
anlam «olmak», «duruma» tÈr. (FÈransÈzca devenir, Ëngilizce to become
fiillerinin anlamÈnÈ verir).
Ör. : Ez bûn dewlemend, ben zengin oldum
BazÈ afiÈzlarda bûn’un «var» anlamÈ taÒÈyan bütün zamanlarÈna uygulanÈr.
b) miÒ’li geçmiÒ hikâye.
«Olmak», «duruma», anlamÈndadÈr.
Ez dewlemend bûme, ben zengin olmuÒum.
Tu dewlemend bûyî, sen zengin olmuÒsun, vb. (fiil -ûn’lu fiilllere uygulanabilen
kurallara göre çekilir).
— 146 —

c) BileÒik zaman.
Ez dibûm, oluyordum, duruma geliyordum.
d) bileÒik zaman hikâye.
Ez dibûm, aynÈ anlam. Az kullanÈlÈr.
e) Ëstek birleÒik zamanÈ.
Ëki biçimi vardÈr: biri fiil öneki bi-’den yoksundur ve «var» «olmak»
anlamÈ taÒÈr, difier bi- öneklidir ve «olmak» «duruma», anlamÈ içerir. Bu
biçimsel ayrÈmÈn bûn’un bütün istek ve Òart zamanlarÈnda geçerli oldufiu
görülecektir.
1) «var olmak».
(Bila) ez biwama (bûma, bama). (var) olaydÈm.
(Bila) tu biwayî (bayî), (var) olaydÈn.
(Bila) ew biwa (bûya), (var) olaydÈ.
(Bila) em biwana (bûna, bana), (var) olaydÈk.
(Bila) hon biwana (bûna, bana), (var) olaydÈnÈz.
(Bila) ew biwana (bûna, bana), (var) olaydÈlar.
2) «olmak».
(Bila) ez bibiwama (bibûma, bibama). olaydÈm, (duruma geleydim).
(Bila) tu bibiwayî (bibûyî, bibayî), olaydÈn, (duruma geleydin).
(Bila) ew bibiwa (bibûya, biba), olaydÈ, (duruma geleydin).
(Bila) em bibiwana (bibûna, bibana), olaydÈk, (duruma geleydik).
(Bila) hon bibiwana (bûna, bana), olaydÈnÈz, (duruma geleydiniz).
(Bila) ew bibiwana (bibûna, bibana), olaydÈlar, (duruma geleydiler).
f) G elecek zamanÈn hikâyesi.
Bunun da, biri önek bi- ile, öteki öneksiz olmak üzere iki çeÒidi vardÈr.
Onlar da sÈrayla «var olmak» ve «olmak», «duruma», anlamlarÈnda kullanÈlÈr.
1) «var olmak».
— 147 —

Ezê (ez dê) biwama (bûma, bama), (var) olacaktÈm.
Tuê (tu dê) biwayê (bayî), (var) olacaktÈn.
Vb.
2) «olmak», «duruma gelmek».
Ezê (ez dê) bibiwama (bibûma, bibama), olacaktÈm, «duruma
gelecektim»
Tuê (tu dê) bibiwayî (bibûyayî, bibayî, bibayî), olacaktÈn,
«duruma gelecektim»
Vb.
169. Ëkinci gurup zamanlarda «bûn».
a) Sanal geçmiÒ hikâye.
«var olmak» anlamÈnda ; efier yüklem fiili izlerse «olmak», «duruma gelmek»
analmÈnda.
Ez bû bûm, (var) olmuÒtum.
Tu bû bûyî, (var) olmuÒtun.
Ew bû bû, (var) olmuÒtu.
Em bû bûn, (var) olmuÒtuk.
Hon bû bûn, (var) olmuÒtular.
b) YaklaÒÈk sanal geçmiÒ hikâye.
«Olmak», «duruma gemlek» analmÈnda.
Ez bû bûme, olmuÒtum, duruma gelmiÒtim.
Vb.
c) Ön gelecek.
KullanÈlmaz.
d) Ë stek sanal geçmiÒ hikâye.
«Var olmak» anlamÈnda.
(Bila) ez bû biwama, (var) olaymÈÒÈm.
Vb.
— 148 —

e) Dilek-Òart (2. biçim).
«Var olmak» anlamÈnda.
Ez dê bû biwama, gelseymiÒim.
Vb.
Ëlk iki gurubun zamanlarÈnda ve kiplerinde bûn’un olumsuz çekimi kurala
uygun olarak gerçekleÒir (bk. par. 166 ve 177).
170. Üçüncü gurup zamanlarda «bûn».
a) Emir.
Be, (var) ol.
Bibe, ol, duruma gel.
Bin, (var) olun, olunuz.
Bibin, olun, olunuz, duruma gelin.
b) B ildirme Òimdiki zaman.
— «olmak» anlamÈnda bûn bu zaman bakÈmÈndan kÈsa bir biçimde
çekilir. Ve yüklem önce bulunur. Ëki biçimden birinde yüklem bir ünsüzle
sona erer.
Ez mezin im, ben büyüfiüm.
Tu mezin î. sen büyüksün.
Ew mezin e, o büyüktür.
Em mezin in, biz büyüfiüz.
Hon mezin in, siz büyüksünüz.
Ew mezin in, onlar büyüktürler.
— Difierinde yüklem bir ünlüyle sona erer.
Ez tî me, ben susuzum.
Tu tî yî, sen susuzsun.
Ew tî ye, o susuzdur.
— 149 —

Em tî ne, biz susuzuzuz.
Hon tî ne, onlar susuzdurlar.
AÇIKLAMA. Yüklem olmazsa, ez im, tu yî, ew e, vb. «benim», «sensin»,
«odur», vb. anlamÈna gelir.
Olumsuz çekim
Bûn fiilinin Òimdiki zamanÈ yüklemsiz kullanÈlÈrsa olumsuzluk öfiesi
ne’dir ve özneden önce yer alÈr.
Ör. : Ne ez im, ben defiilim.
Ne tu yî, sen defiilsin
Vb.
Efier fiilin bir yüklemi varsa olumsuzluk öfiesi ne ondan önce yer alÈr.
Ör. : Ez ne ciwan im, ben genç defiilim.
Ez bawer dikim ko tu ne dijmina min î, sanÈyorum ki sen
benim düÒmanÈm defiilsin.
BaÒka kullanÈmlarda, bûn’un Òimdiki zaman olumsuzu hebûn, malik
olmak, var olmak fiilininkiyle karÈÒÈr: bk. par. 211 (3).
Ör. : Ez nînim, ben yokum, ben mevcut defiilim.
«Olmak» anlamÈnda, bûn’un Òimdiki zamanÈ bibe emir biçimine dayalÈ
olarak düzenli biçimde çekilir. Yüklem normal olarak fiilden önce gelir, ama
sonra da gelebilir.
Ez …dibim, ben oluyorum, duruma geliyorum.
Tu…dibî, sen oluyorsun, duruma geliyorsun.
Vb.
— 150 —

Olumsuz çekim
Olumsuz çekim na olumsuzluk öfiesinin yardÈmÈyla gerçekleÒir ve bu bildirme
kipi, Òimdiki zaman için kuraldÈr. (bk. par. 182).
Ez …… nabim, ben olmuyorum, ben olmayacafiÈm.
Tu …… nabî, sen olmuyorsun, sen olmayacaksÈn, vb.
AÇIKLAMA. Pek sÈk olmamakla birlikte bu zamanÈn olumsuz çekimi «var
olmak, olmamak» fikri yaratabilir, verebilir.
Ör. : Beran bê qiloç nabe, boynuzsuz koç olmaz.
c) Sürekli Òimdiki zaman.
Pratikte kullanÈlmaz.
d) Gelecek zaman.
«Var olmak » analmÈnda bi- öneksiz çekilir.
Ezê (ez dê) mezin bim, büyük olacafiÈm.
Tuê (tu dê) mezin bî, büyük olacaksÈn.
Vb.
«Olmak», «duruma gelmek», anlamÈnda bûn, tersine, bi- önekini kullanÈr,
ama o zaman çofiunlukla bileÒik fiil yapÈmÈnda yardÈmcÈ fiil olarak iÒ
görür.
Ezê (ez dê) mezin bibim, büyüyecefiim (mezin bûn, büyümek)
e) Ë stek Òimdiki zaman.
«Var olmak» anlamÈnda.
(Bila) ez …… bim, (var) olayÈm.
(Bila) tu …… bî, (var) olasÈn.
(Bila) ew …… be, (var) ola.
(Bila) em …… bin, (var) olalÈm.
Vb.
— 151 —

(Bila) ez …… bibim, (var) olayÈm, duruma geleyim.
(Bila) tu …… bibî, (var) olasÈn, duruma gelesin.
(Bila) ew …… bibe, (var) ola, duruma gele.
Bila) em …… bibin, (var) olalÈm, duruma gelelim.
Vb.
Bu paragrafÈn (b) bendinde iÒaret edilen anomaliler bir yana bûn’un
üçüncü grup zamanlarÈnÈn olumsuz çekimi, ilerde belirtilecek kurallara göre
düzenli biçimde çekilir (par. 128).
Atasözü. Zêr di zikakan de winda nabe, altÈn sokaklarda kaybolmaz.
— 152 —

XI. GEÇË∑SËZ FËËLERËN ÇEKËMË
SIFATFËËLER VE ËKËNCË GRUP ZAMANLAR
(BËLE∑ËK ZAMANLAR)
171. Kürtçede iki çeÒit sÈfatfiil (ortaç) vardÈr : -î’li sÈfatfiil ve son ses
düÒmeli sÈfatfiil.
-î’li sÈfatfiil Òöyle elde edilir :
a) -in’lÈ fiillerde, mastardaki -in ekinin yerine -î ünlüsü getirilerek.
Ör. : Hatî, gelmiÒ (hatin, gelmek).
Ketî, düÒmüÒ (ketin, düÒmek).
Mirî, ölmüÒ (mirin, ölmek).
b) -în’li fiillerde, mastardaki ekin n’si atÈlarak.
Ör. : Girî, afilamÈÒ (girîn, afilamak).
Revî, kaçmÈÒ (revîn, kaçmak).
Zayî, dofimuÒ (zayîn, dofimak).
c) an’lÈ fiillerde, mastardaki ekin n’si atÈlarak ve elde edilen gövdeye
-yî eki takÈlarak.
Ör. : Mayî, kalmÈÒ (man, kalmak).
Payî, beklenmiÒ (pan, beklemek).
-în’li fiillerin -iyan’lÈ ya da -ihan’lÈ ikizleri de düzgün olarak, yani kurallÈ
olarak sÈfatfiiler verir.
Ör. : Revîn (reviyan, revihan), kaçmak: revî, reviyayî, revihayî
kaçmÈÒ.
Gerîn (geriyan, gerihan), dolaÒmak : gerî, geriyayî, gerihayî,
dolaÒmÈÒ.
Bezîn (beziyan, bezihan), koÒmak : bezî, beziyayî, bezihayî
koÒmuÒ.
— 153 —

d) -ûn’lÈ fiiller, sÈfatfiil olarak, türemiÒ olduklarÈ (bk. par. 147) -
în’li ya da -in’li fiillerinkini verirler.
Ör. : Çûn, gitmek: çûyî, gitmiÒ (çûyin’ den).
Bûn, olmak: bûyî, olmuÒ (bûyîn’den).
Cûn, çifinemek: cûtî, çifinenmiÒ (cûtin’den).
Dirûn, dikmek, ürün toplamak: dirûtî, dikilmiÒ, derlenmiÒ
(dirûtin’den).
172. SÈfatfiiller arasÈnda, bunlarÈn türedikleri fiillerin geçiÒsiz ve geçiÒli
oldufiuna göre etken ve edilgen bir fark vardÈr.
Ör. : Ketî, düÒmüÒ, düÒmüÒ olan (ketin, geç.).
KuÒtî, öldürülmüÒ (kuÒtin, gçl.).
Kirî, yapÈlmÈÒ (kirin, geç.).
Gotî, söylemiÒ (gotin, gçl.).
AÇIKLAMA. SÈfatfiil ile bazen di’li geçmiÒ hikâyede ÒahÈÒ ekinin büzülmesinden
dolayÈ ortaya çÈkan -î’ li biçimleri birbirine karÈÒtÈrmamak önemli
bir noktadÈr.
Ör. : TiÒtê gotî ev e, söylenmiÒ olan Òey (harfi harfine: söylenmiÒ
Òey budur; gotî, sÈfatfiil).
TiÒtê min gotî ev e, söyledifiim Òey budur (tiÒtê ko min gotiye
ev e yerine).
TiÒtên gotî ev in, söylenmiÒ Òeyler bunlardÈr (gotî, sÈfatfiil ).
TiÒtên min gotî ev in, söyledifiim Òeyler bunlardÈr (tiÒtên ko
min gotine ev in yerine).
173. Son ses düÒmesiyle oluÒan sÈfatfiil, bütün fiillerde, mastarÈn
sonundaki n’nin atÈlmasÈyla elde edilir.
Ör. : Hati (hatin’den); keti (ketin’den); miri (mirin’den); zayî
(zayîn’den); ma (man’dan); da (dan’dan); çû (çûn’dan); bû (bûn’dan), vb.
Bu sÈfatfiil ancak ve yalnÈz bileÒik zaman çekimlerinde kullanÈlÈr. BaÒlÈ
baÒÈna asla rastlanmaz.
AÇIKLAMA. YaklaÒÈk sanal geçmiÒ hikâye kipinde kullanÈlan üçüncü bir
sÈfatfiil biçimi daha vardÈr: son ses düÒmesiyle oluÒan sÈfatfiile bir di- öneki
getirilerek yapÈlÈr
Ör. : Diketi (ketin’den).
— 154 —

ËKËNCË GRUP ZAMANLAR
174. BileÒik zamanlarÈn sayÈsÈ altÈdÈr.
a) Bildirme kipi için: sanal geçmiÒ hikâye, yaklaÒÈk sanal geçmiÒ
hikâye ve ön gelecek.
b) Ëstek için: geçmiÒ istek ve istek sanal geçmiÒ hikâye.
c) Dilek-Òart (2. biçim).
d) Bu zamanlarÈn hepsine karÒÈlÈk bir tek bileÒik mastar vardÈr.
Ör. : Hati bûn, gelmiÒ olmak.
AÇIKLAMA. Bütün bu zamanlar arasÈnda gelecekten her zaman kullanÈmÈ
olanlar ÒunlardÈr: bildirme kipi sanal geçmiÒ, istek kipi geçmiÒ ve sanal
geçmiÒ, dilek-Òart kipi (2. biçim).
BileÒik zamanlar bûn yardÈmcÈ fiilinin bazÈ zamanlarÈ ile son ses düÒmesine
dayalÈ sÈfatfiilin yardÈmÈyla yapÈlÈr. ÇeÒitli kiplerde bu Òekilde kullanÈlan
bûn zamanlarÈ ÒunlardÈr : preterit (di’li geçmiÒ), Òimdiki zaman istek ve
birleÒik zaman istek («imek» anlamÈnda ve biçiminde çekimlerle).
175. -in’li fiillerde birleÒik zamanlar.
Son ses düÒmeli sÈfatfiili keti olan ketin (bikeve), düÒmek fiilini örnek
olarak alacafiÈz.
1- B i l e Ò i k m a s t a r.
Keti bûn, düÒmüÒ olmak.
2- B i l d i r m e z a m a n l a r È.
a) Sanal geçmiÒ hikâye.
Bûn’un preteritinin yardÈmÈyla çekilir.
Ez keti bûm, düÒmüÒtüm.
Tu keti bûyî, düÒmüÒtü.
Ew keti bû, düÒmüÒtü.
— 155 —

Em keti bûn, düÒmüÒtük.
Hon keti bûn, düÒmüÒtünüz.
Ew keti bûn, düÒmüÒtüler.
Olumsuz biçim :
Ez ne keti bûm, düÒmemiÒtim;
Tu ne keti bûyî, düÒmemiÒtin.
Ew ne keti bû, düÒmemiÒti.
Em ne keti bûn, düÒmemiÒtik.
Vb.
b) YaklaÒÈk sanal geçmiÒ hikâye.
di -’önekli sÈfatfiil ve bûn’un preteriti kullanÈlarak yapÈlÈr.
Ez diketi bûm, düÒmüÒ oluyordum.
Tu diketi bûyî, düÒmüÒ oluyordun.
Ew diketi bû, düÒmüÒ oluyordu.
Em diketi bûn, düÒmüÒ oluyorduk.
Hon diketi bûn, düÒmüÒ oluyordunuz.
Ew diketi bûn, düÒmüÒ oluyordular.
Olumsuz biçim :
Ez ne diketi bûm, düÒmeyecektim.
Tu ne diketi bûyî, düÒmeyecektin.
Ew ne diketi bû, düÒmeyecekti.
Em ne diketi bûn, düÒmeyecektik.
Vb.
c) Ön gelecek.
Ëstefiin geçmiÒ zamanÈndan yararlanÈlarak (bk. sonraki bent) ve bu
zamanÈn öznesinin ardÈndan dê belirteci getirilerek yapÈlÈr (çofiu zaman bu
belirteç büzülme sonucu özne zamirle birleÒerek -ê biçimini alÈr).
Ezê (ez dê) keti bim, düÒmüÒ olacafiÈm.
Tuê (tu dê) keti bî, düÒmüÒ olacaksÈn
Ewê (ew dê) keti be, düÒmüÒ olacak.
Emê (em dê) keti bin, düÒmüÒ olacafiÈz.
Honê (hon dê) keti bin, düÒmüÒ olacaksÈnÈz.
Ewê (ew dê) keti bin, düÒmüÒ olacaklar.
— 156 —

AÇIKLAMA. Bu zaman çok ender kullanÈlÈr. Genellikle buna baÒ vurmaktansa,
yakÈn anlamlÈ daha basit Òekiller kullanÈlÈr. Ezê’nin ê’si için, vb. bk. par.
162, AçÈkl. Ön gelecek konusunda ayrÈca par.185, AçÈkl. “ya da bak.
3 — Ë s t e k z a m a n l a r È.
a) Ëstek geçmiÒ.
Bûn’un istek Òimdiki zamanÈ yardÈmÈyla çekilir (bak. par. 170-e).
(Bila) ez keti bim, düÒmüÒ olayÈm.
(Bila) tu keti bî, düÒmüÒ olasÈn.
(Bila) ew keti be, düÒmüÒ ola.
(Bila) em keti bin, düÒmüÒ olalÈm.
(Bila) hon keti bin, düÒmüÒ olasÈnÈz.
(Bila) ew keti bin, düÒmüÒ olalar.
Olumsuz biçimi :
(Bila) ez ne keti bim, düÒmemiÒ olayÈm.
(Bila) tu ne keti bî, düÒmemiÒ olasÈn.
(Bila) ew ne keti be, düÒmemiÒ ola.
(Bila) em ne keti bin, düÒmemiÒ olalÈm.
Vb.
b) Ëstek sanal geçmiÒ hikâye.
(Bila) ez keti biwama, düÒmüÒ olaydÈm.
(Bila) tu keti biwayî, düÒmüÒ olaydÈn.
(Bila) ew keti biwa, düÒmüÒ olaydÈ.
(Bila) em keti biwana, düÒmüÒ olaydÈk.
(Bila) hon keti biwana, düÒmüÒ olaydÈnÈz.
(Bila) ew keti biwana, düÒmüÒ olaydÈlar.
Olumsuz biçim.
Ez ne keti biwama, düÒmemiÒ olaydÈm.
Vb.
4 — D i l e k - Ò a r t ( 2 . b i ç i m )
Bir önceki zamanla, ama dê belirtecinin yardÈmÈyla çekilir (dê belirteci
ê’ye dönebilir, bk. yukarÈda, 2-c).
— 157 —

Ezê (ez dê) keti biwama, düÒmüÒ olacaktÈm.
Tuê (te dê) keti biwayî, düÒmüÒ olacaktÈn.
Ewê (ew dê) keti biwa, düÒmüÒ olacaktÈ.
Emê (em dê) keti biwana, düÒmüÒ olacaktÈk.
Honê (hon dê) keti biwana, düÒmüÒ olacaktÈnÈz.
Ewê (ew dê) keti biwana, düÒmüÒ olacaktÈlar.
AÇIKLAMA. Ëlerde görecefiimiz gibi, dilek-ÒartÈn iki biçimi de çok az farkla
aynÈ amaçla kullanÈlÈr.
176. -în’li, -an’lÈ, -ûn’lu ve ên’li fiillerin bileÒik zamanlarÈ.
Hiçbir güçlük göstermezler. Biraz önceki tablolarda, keti sÈfatfiilinin
yerine istenen fiilin son ses düÒmeli sÈfatfiilinin konmasÈ yeter.
Ör. : Bezîn, koÒmak: bezî, ez bezî bûm, koÒmuÒtum.
Man, kalmak: ma, ez ma bûm, vb.
Geriyan, dolaÒmak: geriya, ez geriya bûm, vb.
Çûn, gitmek: çû, ez çû bûm, vb.
Bûn, olmak: bû, ez bû bûm, vb.
177. BileÒik zamanlarÈn olumsuz çekimi.
BileÒik fiillerin olumsuz çekimi sÈfatfiilin önüne konan ne belirteciyle
safilanÈr. Ketin zamanlarÈndan her birinin birinci ÒahÈslarÈnÈn olumsuz biçimini
yukarÈda göstermiÒtik.
Ön gelecek zamanÈn olumsuz çekimi yoktur.
Atasözü. Gotina xweÒ buhara dilan e, iyi söz yüreklerin baharÈdÈr.
— 158 —

XII. ÜÇÜNCÜ GRUP ZAMANLARIN ÇEKËMË
E M Ë R
(GEÇË∑SËZ VE GEÇË∑LË FËËLLER)
178. Üçüncü grubun kipleri ve zamanlarÈ ÒunlardÈr:
a) emir.
b) bildirme kipi olarak: Òimdiki zaman, sürekli Òimdiki zaman ve
gelecek zaman.
c) istek Òimdiki zaman.
GeçiÒli ve geçiÒsiz fiiller üçüncü grup zamanlarÈn hepsinde aynÈ tarzda
çekilirler.
Üçüncü grup zamanlar emir kipine fiil önekleri ve özel ÒahÈs çekim
ekleri eklenerek yapÈlÈr.
ÇeÒitli fiil tiplerini hesaba katmadan, iki kategori emir bulundufiu söylenebilir
:
a) tekil ikinci ÒahsÈ kÈsa bir -e ünlüsü ile sona erenler.
Ör. : Bibe, ol, bûn, olmak.
Bike, yap, kirin, yapmak.
BiÒîne, gönder, Òandin, göndermek.
b) tekil ikinci ÒahsÈ -î, -û, -ê, -o uzun ünlülerinden biriyle sona erenler.
Ör.: Bijî, yaÒa, jîn ya da jiyan, yaÒamak.
Bisû, bile, sûtin, bilemek.
Bizê, dofiur, zayîn, dofiurmak.
Bajo, sür, yürüt, ajotin, sürmek, yürütmek.
— 159 —

AÇIKLAMA II. Emirlerin son ünlülere göre sÈnÈflandÈrÈlmasÈnÈn fiil mastarlarÈ
için bölüm VIII’de belirtilen kurallara genel olarak tekabül etmedifiini
akÈlda tutmak uygun olur. Örnefiin, çûn (biçe), bûn (bibe) -e’li emirler verdikleri
halde sûtin fiili bisû verir. AynÈ tarzda ajotin (bajo) ve firotin
(bifiroÒe) fiillerininki de defiiÒiktir. ÇeÒitli emir tipleri için bk. par. 148 ve
sonrasÈ.
179. E m i r i n ç e k i m i.
Kürtçede emir kipinde bir tek ÒahÈs vardÈr, ikinci.
a) ketin fiili.
Bikeve, düÒ. Bikevin, düÒün, düÒünüz.
b) dîtin fiili.
Bibîne, gör. Bibînin, görün, görünüz.
AÇIKLAMA. Fiil kökünün birinci harfi ünlü ise, fiil öneki bi- onunla
birleÒip büzülür.
Ör. : Baxêve, konuÒ (axaftin’den).
Bavêje, fÈrlat (avêtin’den).
Bêxe, koy (êxistin’den).
BaÒka ÒahÈslara emir verme, baÒÈna bila getirilen istek Òimdiki zamanÈ ile
ifade edilir.
Bila bikevim, düÒeyim. Bila bikeve, düÒsün.
Bila em bikevin, düÒelim. Bila bikevin, düÒsünler.
Emirin olumsuz biçimi, ikinci ÒahÈs için bi-’nin yerine me getirilerek
yapÈlÈr.
a) ketin fiili.
Mekeve, düÒme. Mekevin, düÒmeyin, düÒmeyiniz.
b) dîtin fiili.
Mebîne, görme. Mebînin, görmeyin, görmeyiniz.
BaÒka ÒahÈslar için istek kipinin olumsuz biçimi kullanÈlÈr.
Ör. : Bila nekeve, düÒmesin.
— 160 —

180. - e e m i r l i f i i l l e r i n b i l d i r m e v e i s t e k
k i p l e r i.
a) ∑imdiki zaman, bildirme.
Emirdeki bi- önekinin yerine di- öneki konarak ve sondaki -e’nin yerine
özgül ÒahÈs ekleri getirilerek yapÈlÈr (tekilin her bir ÒahsÈ için sÈrayla -im, î, -
e ve çofiul üç ÒahÈÒ için de -in).
Ör. : Ketin, em. bikeve: bil. Òim. zam. tek. l. Òah.: dikevin.
Dîtin, em. bibîne: bil. Òim. zam. tek. 1. Òah.: dibînim.
∑imdiki zaman aÒafiÈdaki gibi çekilir.
Ketin fiili.
Ez dikevim, düÒüyorum.
Tu dikevî, düÒüyorsun.
Ew dikeve, düÒüyor.
Em dikevin, düÒüyoruz.
Hon dikevin, düÒüyorsunuz.
Ew dikevin, düÒüyorlar.
Dîtin fiili.
Ez dibînim, görüyorum.
Tu dibînî, görüyorsun.
Ew dibîne, görüyor.
Em dibînin, görüyoruz;
Hon dibînin, görüyorsunuz.
Ew dibînin, görüyorlar.
AÇIKLAMA I. Fiil bir ünlü ile baÒlÈyorsa fiil öneki di onunla birleÒip
büzülür ve d-, bazen de t-verir.
Ör.: Ez davêjim (tavêjim), fÈrlatÈyorum (avêtin).
Ez tînim, getiriyorum (anîn, em. bîne).
Tu tînî, getiriyorsun.
Ve aynÈ Òey için: anîn için: ez ditînim, tu ditînî.
AÇIKLAMA II. Ëstisna olarak zanîn, bilmek ve karîn, yapabilmek fiilleri
Òimdiki zamanda di- öneki alamazlar, özellikle :
-zanîn «yapabilmek» anlamÈnda kullanÈldÈfiÈ zaman :
— 161 —

Ör. : Zor zane, zêr zane, kuvvet (her Òeyi) yapabilir, altÈn (her Òeyi)
yapabilir.
- karîn baÒka bir uydu fiil ile çatÈ kurdufiu zaman :
Ör. : Ez karim bêjim ko…, diyebilirim ki…
AÇIKLAMA III. BazÈ Dofiu afiÈzlarÈnda, tekil birinci ÒahÈs için -îm
(Behdînan); -it, -ît (Botan, Behdinan) ekleri ve tekil üçüncü ÒahÈs için -ê
eki; çofiul üçüncü ÒahÈs için -î (Behdînan) eki bulunur. Örnefiin Òu biçimlere
rastlanabilir.
Ew dikevit, dikevît, dikevê (ew dikeve yerine).
Ew dibînit, dibînît, dibînê (ew dibîne için).
Dikevîn, dikevî (dikevin yerine).
Dibînîn, dibînî (dibînin yerine).
b) Sürekli Òimdiki zaman.
Çok seyrek kullanÈlan bu zaman normal Òimdiki zaman gibi çekilir, ama
her ÒahÈsta bir -e eki eklenerek.
Ketin fiili
Ez dikevime, düÒmekteyim.
Tu dikeviye, düÒmektesin.
Ew dikeviye, düÒmektedir.
Em dikevine, düÒmekteyiz.
Hon dikevine, düÒmektesiniz.
Ew dikevine, düÒmektedirler.
Dîtin fiili
Ez dibînime, görmekteyim.
Tu dibîniye, görmektesin.
Ew dibîniye, görmektedir.
Em dibînine, görmekteyiz.
Hon dibînine, görmektesiniz.
AÇIKLAMA. Bu zaman artÈk ender kullanÈlÈr. Ama bazÈ BatÈ afiÈzlarÈnda,
tekil ikinci ve üçüncü ÒahÈslarÈn normal Òimdiki zamanÈnkiler yerine aynÈ
anlamda kullanÈldÈklarÈ görülür.
— 162 —

c) Gelecek zaman.
Ëstefiin Òimdiki zamanÈndan (bk. bir sonraki bent) yararlanÈlarak yapÈlÈr.
Bu zamana ait her bir ÒahÈs öznesinden sonra dê öfiesi getirilerek elde edilir.
Günlük dilde, çofiul zaman dê, daha önce gördüfiümüz gibi, zamirle
birleÒip büzülür ve ê’ye dönüÒerek kÈsalÈr.
Ketin fiili
Ezê (ez dê) bikevim, düÒecefiim.
Tuê (tu dê) bikevî, düÒeceksin.
Ewê (ew dê) bikeve, düÒecek.
Emê (em dê) bikevin, düÒecefiiz.
Honê (hon dê) bikevin, düÒeceksiniz.
Ewê (ew dê) bikevin, düÒecekler.
Dîtin fiili
Ezê (ez dê) bibînim, görecefiim.
Tuê (tu dê) bibînî, göreceksin.
Ewê (ew dê) bibîne, görecek.
Emê (em dê) bibînin, görecefiiz.
Honê (hon dê) bibînin, göreceksiniz.
Ewê (ew dê) bibînin, görecekler.
AÇIKLAMA. Bir ünlü ile baÒlayan fiillerde bi- fiil öneki bu ünlü ile birleÒip
büzülür.
Ör. : Ezê baxêvim, konuÒacafiÈm (axaftin’den baxêve).
Tuê bavêjî, fÈrlatacaksÈn (avêtin’den bavêje).
Anîn (ki emir kipi bîne’dir) Òöyle olur: ezê bînim.
d) Ëstek Òimdiki zaman.
Bu zaman da emire dayanÈlarak ve özgül ÒahÈs ekleri eklenerek yapÈlÈr;
tekil ikinci ÒahÈsta emir kipindeki -e’nin yerini bunda -î eki alÈr.
ÇatÈsÈz biçiminde istek kipi genellikle bila ile bulunur; o zaman onun
varlÈfiÈ ÒahÈs zamirini bertaraf edebilir.
— 163 —

Ketin fiili
(Bila) ez bikevim, düÒeyim.
(Bila) tu bikevî, düÒesin.
(Bila) ew bikeve, düÒe.
(Bila) em bikevin, düÒelim.
(Bila) hon bikevin, düÒesiniz.
(Bila) ew bikevin, düÒeler.
Dîtin fiili
(Bila) ez bibînim, göreyim.
(Bila) tu bibînî, göresin.
(Bila) ew bibîne, göre.
(Bila) em bibînin, görelim.
(Bila) hon bibînin, göresiniz.
(Bila) ew bibînin, göreler.
AÇIKLAMA. KuÒkusuz, sÈk kullanÈldÈklarÈ için, gotin fiilinin (em. bibêje)
emir, gelecek zaman ve istek Òimdiki zaman kipleri çofiu zaman bi- fiil önekini
atarak hafifler.
Ör. : Bibêje yerine, bêje, söyle.
Ezê bibêjim yerine, ezê bêjim, söyleyecefiim.
(Bila) ez bibêjim yerine, (bila) ez bêjim, söyleyeyim.
181. -î ’ l i, - û ’ l u , - ê ’ l i, o ’l u e m i r k i p l i f i i l l e r.
Emirdeki son uzun ünlü ile ÒahÈs eklerinin birleÒip büzülmesi nedeniyle
bu fiillerin çekimi, emir kipi -e sonekli olanlarÈnkinden farklÈ defiikdir.
Ör. : girîn (bigirî), afilamak.
î ’li emir kipli fiiller
1— Emir.
Bigirî, afila. Bigirîn, afilayÈn, afilayÈnÈz.
— 164 —

2- Bildirme zamanlarÈ.
a) ∑imdiki zaman.
Ez digirîm, afilÈyorum.
Tu digirî, afilÈyorsun.
Ew digirî, afilÈyor.
Em digirîn, afilÈyoruz.
Hon digirîn, afilÈyorsunuz.
Ew digirîn, afilÈyorlar.
AÇIKLAMA. ÇeÒitli Dofiu afiÈzlarÈnda, bugün hâlâ, tekil ikinci ÒahÈsta bir -
iyî biçimine rastlanÈr (tu digiriyî).
b) Sürekli Òimdiki zaman.
Ez digirîme, afilamaktayÈm.
Tu digiriye, afilamaktasÈn.
Ew digiriye, afilamaktadÈr.
Em digirîne, afilamaktayÈz.
Hon digirîne, afilamaktasÈnÈz.
Ew digirîne, afilamaktalar.
c) Gelecek zaman.
Ezê (ez dê) bigirîm afilayacafiÈm.
Vb.
3 — Ëstek Òimdiki zaman.
(Bila) ez bigirîm, afilayayÈm.
(Bila) tu bigirî, afilÈyasÈn.
(Bila) ew bigirî, afilaya.
(Bila) em bigirîn, afilayalÈm.
(Bila) hon bigirîn, afilayasÈnÈz.
(Bila) ew bigirîn, afilayalar.
AÇIKLAMA. Üçüncü ÒahÈs için -it eki kullanan afiÈzlarda (bk. par. 180,
AçÈkl. III), -î’li emir kipli fiiller için bir -ît’ li biçim vardÈr.
Ör. : Ew digirî için ew digirît.
Ewê bigirî için ewê bigirît.
— 165 —

Ör. : sûtin (bisû), bilemek.
-û’lu emir kipli fiiller
1— Emir.
Bisû, bile. Bisûn, bileyin, bileyiniz.
2 — Bildirme zamanlarÈ.
a) ∑imdiki zaman.
Ez disûm, bileyorum.
Tu disûyî, bileyorsun.
Ew disû, bileyor.
Em disûn, bileyoruz.
Hon disûn, bileyorsunuz.
Ew disûn, bileyorlar.
b) Sürekli Òimdiki zaman.
Ez disûme, bilemekteyim. (kullanÈlmaz).
…… (kullanÈlmaz).
Ew disûye, bilemektedir.
Em disûne, bilemekteyiz.
Hon disûne, bilemektesiniz.
Ew disûne, bilemektedirler.
c) Gelecek zaman.
Ezê (ez dê) bisûm, bileyecefiim.
Tuê (tu dê) bisûyî, bileyeceksin.
3 — Ëstek Òimdiki zaman.
(Bila) ez bisûm, bileyeyim.
(Bila) tu bisûyî, bileyesin.
(Bila) ew bisû, bileye.
(Bila) em bisûn, bileyelim.
(Bila) hon bisûn, bileyesiniz.
(Bila) ew bisûn, bileyeler.
— 166 —

- ê’li emir kipli fiiller.
Ör. : zayîn (bizê), dofiurmak (çocuk dofiurmak).
1— Emir.
Bizê, dofiur. Bizên, dofiurun, dofiurunuz.
2 — Bildirme zamanlarÈ.
a) ∑imdiki zaman.
Ez dizêm, dofiuruyorum.
Tu dizê, dofiuruyorsun.
Ew dizê, dofiuruyor.
Em dizên, dofiuruyoruz.
Hon dizên, dofiuruyorsunuz.
Ew dizên, dofiuruyorlar.
AÇIKLAMA Tekil üçüncü ÒahÈs eki olarak -it kullanan afiÈzlarda ew dizêt
denir.
b) Sürekli Òimdiki zaman.
(kullanÈlmaz).
c) Gelecek zaman.
Ezê (ez dê) bizêm, dofiuracafiÈm.
Vb.
3 — Ëstek Òimdiki zaman.
(Bila) ez bizêm, dofiurayÈm.
(Bila) tu bizê, dofiurasÈn.
(Bila) ew bizê, dofiura.
(Bila) em bizên, dofiuralÈm.
(Bila) hon bizên, dofiurasÈnÈz.
(Bila) ew bizên, dofiuralar.
— 167 —

Ör. : ∑iÒtin (biÒo), yÈkamak.
-o’lu emir kipli fiiller.
1— Emir.
BiÒo, yÈka. BiÒon, yÈkayÈn, yÈkayÈnÈz.
2 — Bildirme zamanlarÈ
a) ∑imdiki zaman.
Ez diÒom, yÈkayorum.
Tu diÒoyî, yÈkayorsun.
Ew diÒo, yÈkayor.
Em diÒon, yÈkayoruz.
Hon diÒon, yÈkayorsunuz.
Ew diÒon, yÈkayorlar.
b) Sürekli Òimdiki zaman.
Ez diÒome yÈkamaktayÈm.
Tu diÒoyî (kullanÈlmaz).
Ew diÒoye yÈkamaktadÈr.
Em diÒone yÈkamaktayÈz.
Vb.
c) Gelecek zaman.
Ezê (ez dê) biÒom, yÈkayacafiÈm.
Vb.
3 — Ëstek Òimdiki zaman.
(Bila) ez biÒom, yÈkayayÈm.
(Bila) tu biÒoyî, yÈkayasÈn.
(Bila) ew biÒo, yÈkaya.
(Bila) em biÒon, yÈkayalÈm.
(Bila) hon biÒon, yÈkayasÈnÈz.
(Bila) ew biÒon. yÈkayalar.
— 168 —

182. O l u m s u z ç e k i m.
Üçüncü grup zamanlarda Òöyle yapÈlÈr :
— emir kipi için bi- fiil önekinin yerine me-olumsuzluk öfiesi getirilerek
(bk. par. 179).
Ör. : Bikeve, düÒ ; mekeve, düÒme.
— ∑imdiki zaman ve sürekli Òimdiki zaman için di -fiil öneki yerine naolumsuzluk
öfiesi getirilerek; ez nakevim, düÒmüyorum.
Ez diÒom, yÈkayorum; ew naÒo, yÈkamÈyor.
— Ëstek Òimdiki zaman için bi- fiil öneki yerine ne olumsuzluk öfiesi getirilerek.
Ör. : Bila bikevim, düÒeyim; bila nekevim, düÒmeyeyim.
Bila biÒîne, göndersin; bila neÒîne, göndermesin.
— Gelecek zamanÈn olumsuz çekimi yoktur; Òimdiki zaman bildirme
kipinin olumsuz biçimi onun da yerini tutar.
Ör. : Emê bikevin, düÒecefiiz.
Em nakevin (düÒmüyoruz), düÒmeyecefiiz.
AÇIKLAMA I. BaÒtaki ünlü ile bi- fiil önekinin büzülmesine yer veren
fiillerin emir kipi için aÒafiÈdaki özellikler geçerlidir:
Anîn, getirmek; bîne, getir; me bîne, getirme.
Êxistin, koymak; bêxe, koy; me êxe, koyma.
AÇIKLAMA II. ∑imdiki zaman bildirme kipinde, karîn, muktedir olmak
ve zanîn, bilmek fiillerinde na- olumsuzluk öfiesinin yerini ni- alÈr.
Ör. : Ez nizanim, bilmiyorum;
Tu nikarî, muktedir defiilsin, yapamazsÈn.
AÇIKLAMA III. a ile baÒlayan fiillerle na- ve ne- olumsuzluk öfielerinin
birleÒip büzülmesi bildirme ve istek Òimdiki zamanlarÈnÈn olumsuz biçimindeki
gibi etki dofiurur.
Ör. : Avêtin, fÈrlatmak, atmak; ez navêjim, atmÈyorum;
(bila) ez navêjim, atmayayÈm.
— 169 —

AÇIKLAMA IV. Okuyucu olumsuzluk öfiesinin bazen fiilden ayrÈ, bazen
ona bitiÒik oldufiunu görmüÒtür. Bu konudaki kural ilke olarak Òöyledir:
— Olumsuzluk öfiesi bir fiil önekinin (di-, bi-) yerini alÈyorsa fiil ile bir
bütün oluÒturmak durumundadÈr.
Ör. : Ez dibînim, görüyorum.
Ez nabînim, görmüyorum.
Bikeve, düÒ.
Mekeve, düÒme.
— fiil öneki oldufiu gibi duruyorsa ya da yoksa, olumsuzluk öfiesi ayrÈ
yazÈlÈr.
Ör. : Min dizanî, biliyordum; min ne dizanî, bilmiyordum.
Ew hat, o geldi; ew ne hat, o gelmedi.
— birinci tipteki bileÒik fiillerde (bk. par. 193), bir fiil önekinin yerini
alsÈn almasÈn, iki fiil öfiesinin arasÈna girer.
Ör. : Ez vedixwim, içiyorum; ez venaxwim, içmiyorum.
Min vedixwar, içiyordum; min venedixar, içmiyordum.
Atasözü. Derew sêwî ye, yalan öksüzdür.
Derew dujminê Xwedê ye, yalan TanrÈ’nÈn düÒmanÈdÈr.
— 170 —

XIII. GEÇË∑LË FËËL
(BËRËNCË VE ËKËNCË GRUP ZAMANLAR)
183. Daha önce gördüfiümüz gibi (Böl. XII), geçiÒli fiilin çekimi, üçüncü
grup zamanlarda, bütün kiplerde geçiÒsiz fiilin uydufiu aynÈ kurallara uyar.
Buna karÒÈlÈk, geçmiÒ, yalÈn ve bileÒik zamanlarda (birinci ve ikinci grup
zamanlar) bazÈ özellikler gösterir ki, Òimdi onlarÈ bu bölümde inceleyecefiiz.
184. G e ç i Ò l i f i i l i n g e ç m i Ò z a m a n l a r È n È n
y a p È m È.
GeçmiÒ, yalÈn ve bileÒik zamanlarÈn yapÈm kurallarÈ geçiÒli fiiler için de
geçiÒsiz fillerde oldufiu gibidir. Bu nedenle onlarÈ ayrÈntÈlarÈyla anlatmayacafiÈz;
gerekli olanlar par. 185’ten ve biraz sonra verilecek olan tablodan
öfirenilebilir.
185. GeçiÒli fiil, bütün geçmiÒ, yalÈn ve bileÒik zamanlarda nesne
almadÈkça, tekil üçüncü ÒahÈsta defiiÒmez kalÈr ; öznesi ister ad ister
zamir olsun, efiik duruma girer.
AÒafiÈdaki tablo, çeÒitli ÒahÈs zamirlerini özne alan -in’lÈ, -an’lÈ, -în’li ve
ûn’lu dört geçiÒli fiil tipinden her birinin çekiminden örnekler vermektedir.
— 171 —

Dîtîn, görmek Dan, vermek
Di’li geç. Min dît, gördüm. Min da, verdim.
Te dît, gördün. Te da, verdin.
Wî, wê dît, gördü. Wî, wê da, verdi.
Me dît, gördük. Me da, verdik.
We dît, gördünüz. We da, verdiniz.
MiÒ’li geç. hik. Min dîtiye, görmüÒüm, vb. Min daye, vermiÒim, vb.
BirlÒ. hik. Min didît, görüyordum, vb. Min dida, veriyordum, vb.
Sür. brl. hik. Min didîtiye, görmekteydim. Min didaye, vermekteydim, vb.
Ës. brl. hik. (Bila) min bidîta, (Bila) min bidaya,
göreydim, vb. vereydim, vb.
Dil. -Òart Minê (min dê) bidîta, Minê (min dê) bidaya,
(I. biçim) görecektim, vb. verecektim. bv.
Sanal geçmiÒ
zaman. Min dîti bû, görmüÒtüm. Min da bû, vermiÒtim, vb.
Y. san. bgç. z. Min didîti bû, görmüÒmüÒüm vb. Min dida bû, vermiÒmiÒim, vb.
Ön gelec. Minê (min dê) dîti be, Minê (min dê) da be,
görmüÒ olacafiÈm, vb. vermiÒ olacafiÈm, vb.
Ëstek gç. (Bila) min dîti be, göreydim, vb. vb
Ës. san. gç. hik. (Bila) min dîti biwa. (Bila) min da be, vereydim, vb.
görmüÒ olaydÈm, vb. (Bila) min da biwa. vermiÒ olaydÈm vb.
Dil. -Òart Minê (min dê) dîti biwa, Minê (min dê)
görmüÒ olacaktÈm, vb. da biwa, vermiÒ olacaktÈm, vb.
— 172 —
TAB
BËRËNCË GRUP
ËKËNCË GRUP

LO I
ZAMANLAR
Kirîn, satÈn almak Dirûn, dikmek
Min kirî, satÈn aldim. Min dirû, diktim.
Te kirî, satÈn aldÈn. Te dirû, diktin.
Wî, wê kirî, satÈn aldÈ. Wî, wê dirû, dikti.
Me kirî, satÈn aldÈk. Me dirû, diktik.
We kirî, satÈn aldÈnÈz. We dirû, diktiniz.
Ewan (wan) kirî, satÈn aldÈlar. Ewan (wan) dirû, diktiler.
Min kiriye, satÈn almÈÒÈm, vb. Min dirûye, dikmiÒim, vb.
Min dikirî, satÈn alÈyordum, vb. Min didirû, dikiyourdum, vb.
Min dikiriye, satÈn almaktaydÈm, vb. Min didirûye, dikmekteydim, vb.
(Bila) min bikiriya, satÈn alaydÈm, vb. (Bila) min bidirûya, dikeydim, vb.
Minê (min dê) bikiriya, satÈn alacaktÈm, vb. Minê (min dê) bidirûya, dikecektim, vb..
ZAMANLAR
Min kirî bû, satÈn almÈÒtÈm, vb. Min dirû bû, dikmiÒtim, vb;
Min dikirî bû, satÈn almÈÒmÈÒÈm, vb. Min didirû bû, dikmiÒmiÒim, vb.
Minê (min dê) kirî be, Minê (min dê) dirû be,
satÈn almÈÒ olacafiÈm, vb. dikmiÒ olacafiÈm, vb.
(Bila) min kirî be, (Bila) min dirû be,
satÈn alaydÈm, vb. dikeydim, vb.
(Bila) min kirî biwa, (Bila) min dirû biwa,
satÈn almÈÒ olaydÈm, vb. dikmiÒ olaydÈm, vb.
Minê (min dê) kirî biwa, Minê (min dê) dirû biwa,
satÈn almÈÒ olacaktÈm. dikmiÒ olacaktÈm.
— 173 —

AÇIKLAMA. GeçiÒli fiillerin çekiminde dê belirtecinin kullanÈmÈ, daha önce
geçiÒsiz fiillerin çekimi hakkÈnda belirttifiimiz (par. 162) genel kurallara uyar.
Bununla birlikte yedi ÒahÈs zamirinden beÒi, efiik durumda ünlü ile sona
erdifiinden kesintiden sakÈnma kaygÈsÈ, dê’nin ê biçiminde kÈsaltÈlmasÈnÈn
geçiÒli fiillerin ön gelecek ve dilek-Òart (ikinci biçim) kiplerine de genelleÒtirilmesini
gerektirir. Böylece minê (min dê yerine) yaygÈn bir kullanÈm halini
alÈr. Teê ya da tê (te dê yerine), wîê (wî dê), wêê (wê dê), meê ve mê (me
dê), weê (we dê), wanê (wan dê ) biçimleri de bulunur.
Wîê, wêê ve weê yerine wê büzülmesi, afiÈzlarÈn çofiunda kural olma
yolundadÈr; ama kendi bafilamÈnda karÈÒÈklÈfia yol açabilecefii zaman bundan
sakÈnÈlmaktadÈr.
186. YukarÈdaki tabloda, çekilmiÒ fiillerin özneleri efiik durumdaki ÒahÈs
zamirlerinden oluÒmaktadÈr. Bu özneler cins ad ya da özel ad olsalar bile,
par. 185’teki kurala göre efiik durum eki alÈrlar. Gotin, demek, söylemek fiili
ile Òivan (er.), çoban; keçik (diÒ.), kÈz cins adlarÈ ve Bozan (er.) ve RewÒen
(diÒ.) özel adlarÈ bu bakÈmdan bize çeÒitli olanak örnekleri safilayacaktÈr.
∑ivên got, çoban dedi.
Keçkê got, kÈz dedi.
Bozên got, Bozan dedi.
RewÒenê got, RewÒen dedi.
∑ivanekî got, bir çoban dedi.
Keçkekê got, bir kÈz dedi.
∑ivanan got, çobanlar dediler.
Keçkan got, kÈzlar dediler.
∑ivanina got, çobanlar dediler.
Keçkina got, kÈzlar dediler.
187. GeçmiÒ zamanlÈ geçiÒli bir fiil nesne aldÈfiÈ zaman çekimi aÒafiÈdaki
kurala göre yapÈlÈr :
Bütün geçmiÒ, yalÈn ya da bileÒik zamanlarÈnda, geçiÒli fiil gerek ÒahÈs,
gerek sayÈ bakÈmÈndan, özne durumunda kalan nesne ile uyum safilar. MantÈkî
özne efiik duruma geçer.
Ör. : Min ew dît, ben onu gördüm.
Te ez dîtim, sen beni gördün.
— 174 —

Min hon dîtin, ben sizi görüyorum.
We ew dîtin, siz onlarÈ görüyorsunuz.
Bu örneklerin her birinde fiil, ona tümleç (nesne) ödevi gören zamire
(ew, ez, hon, ew) tekabül eden ÒahÈs ekini alÈr. MantÈkî özne rolü oynayan
zamir efiik duruma geçer (min, te, min, we).
Tablo II ve III, çeÒitli ÒahÈs zamirleri fiile sÈrayla özne ve nesne olmak
üzere, geçiÒli fiilin geçmiÒ zamanlarÈndan her birinin çekimini göstermektedir.
Seçilen örnek : dîtin, görmek.
— 175 —

Özne Nesne Di’li geçmiÒ MiÒ’li geçmiÒ.
Te, wî, wê, we, wan ez dîtim dîtime
Min, wî, wê, me, wan tu dîtî dîtiyî
Min, te, wî, wê, we, wan ew dît dîtiye
Te, wî, wê, we, wan em dîtin dîtine
Min, te, wî, wê, me, wan hon dîtin dîtine
Min, te, wî, wê, me, we, wan ew dîtin dîtine
— 176 —
TAB
BËRËNCË GRUP
TAB
BËRËNCË GRUP
Özne Nesne San. gç. hik. YaklaÒÈk san. gç. hik.
Te, wî, wê, we, wan ez dîti bûm didîti bûm
Min, wî, wê, me, wan tu dîtî bûyî didîti bûyî
Min, te, wî, wê, we, wan ew dîti bû didîti bû
Te, wî, wê, we, wan em dîti bûn didîti bûn
Min, te, wî, wê, me, wan hon dîti bûn didîti bûn
Min, te, wî, wê, me, we, wan ew dîti bûn didîti bûn

LO II
ZAMANLAR
BrlÒ. hik. Sür. brlÒ. hik. Ës. brlÒ. hik. Dil.-Òart (I. biçim)
didîtim didîtime bidîtam(a) dê bidîtam(a).
didîte didîtiyî bidîtayî dê bidîtayî.
didît didîtiye bidîta dê bidîta.
didîtin didîtine bidîtan(a) dê bidîtan(a)
didîtin didîtine bidîtan(a) dê bidîtan(a)
didîtin didîtine bidîtan(a) dê bidîtin(a)
LO III
ZAMANLAR
Ön gelecek Ëstek geçmiÒ Ës. san. gç. hik. Dil. - Òart (2. biçim)
dê dîti bim dîti bim dîti biwam (biwama, dê diti biwam(a), vb.
bûyam, bûyama, bam) vb. dê dîti biwayî, vb.
dê dîti bî dîti be dîti biwayî, vb. dê dîti biwa, vb.
dê dîti be dîti bin dîti biwa, vb. dê dîti biwa, vb.
dê dîti bin dîti bin dîti biwan(a),vb. dê dîti biwan(a), vb.
dê dîti bin dîti bin dîti biwan(a),vb. dê dîti biwan(a), vb.
dê dîti bin dîti bin dîti biwan(a),vb. dê dîti biwan(a), vb.
— 177 —

KuralÈn -an’lÈ, -în’li, -ûn’lu fiillere uygulanmasÈ özdeÒtir, bu nedenle
onlar için ayrÈ tablo düzenlenmesi gerekli görülmemiÒtir. Olumsuz çekim için
de durum aynÈdÈr.
188. ∑imdi, çeÒitli olanaklarÈ özetleyen örneklerin yardÈmÈ ile, geçiÒli fiil,
geçmiÒ zamanda özne olarak zamir defiil de ad aldÈfiÈ zaman par. 87’deki
kuralÈn nasÈl uygulanacafiÈnÈ gösterecefiiz. Bunun için dîtin, görmek fiili, di’li
geçmiÒ zamanda özne olarak Òivan (çoban), keçik (kÈz) adlarÈ ile ve nesne
(tümleç) olarak çeÒitli zamirler ve hesp (at) adÈ kullanÈlacaktÈr.
∑ivên (keçkê) ez dîtim, çoban (kÈz) beni gördü.
∑ivanan (keçkan) ez dîtim, çobanlar (kÈzlar) beni gördüler.
∑ivên (keçkê) tu dîtî, çoban (kÈz) seni gördü.
∑ivanan (keçkan) tu dîtî, çobanlar (kÈzlar) seni gördüler.
∑ivên (keçkê) ew dît, çoban (kÈz) onu gördü.
∑ivanan (keçkan) ew dît, çobanlar (kÈzlar) onu gördüler.
∑ivên (keçkê) hesp dît, çoban (kÈz) atÈ gördü.
∑ivanan (keçkan) hesp dît, çobanlar (kÈzlar) atÈ gördüler.
∑ivên (keçkê) em (hon, ew) dîtin, çoban (kÈz) bizi (sizi, onlarÈ) gördü.
∑ivanan (keçkan) em (hon, ew) dîtin, çobanlar (kÈzlar) bizi (sizi,
onlarÈ gördüler.
∑ivên (keçkê) hesp dîtin, çoban (kÈz) atlarÈ gördü.
∑ivanan (keçkan) hesp dîtin, çobanlar (kÈzlar) atlarÈ gördüler.
Özne ya da nesne olan ad bir belirsizlik eki alÈyorsa kural daima aynÈ
tarzda uygulanÈr :
∑ivanekî (keçkekê) hesp (hespek) dît, bir çoban (bir kÈz) atÈ (bir at)
gördü.
∑ivanina (keçkina) hesp (hespek) dît, çobanlar (kÈzlar) atÈ (bir at)
gördüler.
∑ivanekî (keçkekê) hesp (hespin) dîtin, bir çoban (bir kÈz) atlarÈ
(atlar)- gördü.
∑ivanina (keçkina) hesp (hespin) dîtin, çobanlar (kÈzlar) atlarÈ
(atlar) gördüler.
— 178 —

DÖNÜ∑LÜ FËËLLER
189. DönüÒlü fiiller dönüÒlü zamir xwe ile yalÈn ya da bileÒik geçiÒli mastarlarla
yapÈlÈr.
Ör. : Xwe avêtin, kendini atmak, kendini fÈrlatmak (avêtin, atmak,
fÈrlatmak).
Xwe dirêj kirin, uzanmak, yayÈlmak, (dirêj kirin, uzatmak,
yaymak, bileÒik fiil).
Westiyan, yorulmak.
∑aÒ bûn, (bileÒik fiil), aldanmak, yanÈlmak.
DönüÒlü fiillerin çekimi, sÈradan geçiÒli fiillerinkiyle aynÈ ilkelere uygun
yapÈlÈr: özneleri efiik durum alÈrlar ; gerek ÒahÈsta, gerek sayÈda nesneleriyle uyum
kurarlar, yani daima tekil üçüncü ÒahÈs gibi sayÈlan xwe zamiri ile uyuÒurlar.
Örnek olarak, xwe avêtin, kendini atmak, kendini fÈrlatmak fiilinin di’li
geçmiÒi ile sanal geçmiÒ zaman hikâye kiplerini verecefiiz.
a) di’li geçmiÒ (preterit).
Min xwe avêt, kendimi attım, fÈrladÈm.
Te xwe avêt, kendini attÈn, fÈrladÈn.
Wî (wê) xwe avêt, kendini attÈ, fÈrladÈ.
Me xwe avêt, kendimizi attÈk, fÈrladÈk.
We xwe avêt, kendinizi attÈnÈz, fÈrladÈnÈz.
Ewan xwe avêt, kendilerini attÈlar, fÈrladÈlar.
b) sanal geç. zam. hikâye.
Min xwe avêti bû, kendimi atmÈÒtÈm, fÈrlamÈÒtÈm.
Te xwe avêti bû, kendini atmÈÒtÈn, fÈrlamÈÒtÈn.
Wî (wê) xwe avêti bû, kendini atmÈÒtÈ, fÈrlamÈÒtÈ.
Me xwe avêtî bû, kendimizi atmÈÒtÈk, fÈrlamÈÒtÈk.
— 179 —

We xwe avêti bû, kendinizi atmÈÒtÈnÈz, fÈrlamÈÒtÈnÈz.
Ewan xwe avêti bû, kendilerini atmÈÒtÈlar, fÈrlamÈÒtÈlar.
AÇIKLAMA I. Üçüncü grup zamanlarda dönüÒlü geçiÒli fiillerin çekimi
normaldir.
Ör. : xwe avêtin (xwe bavêje), atÈlmak fiilinin Òimdiki zamanÈ.
Ez xwe davêjim, kendimi atÈyorum.
Tu xwe davêjî, kendini atÈyorsun.
Ew xwe davêje, kendini atÈyor.
Em xwe davêjin, kendimizi atÈyoruz.
Hon, xwe davêjin, kendinizi atÈyorsunuz.
Ew xwe davêjin, kendilerini atÈyorlar.
AÇIKLAMA II. «KarÒÈlÈklÈ fiiller» söz konusu olmaksÈzÈn «hev» zamiri kullanÈlarak
da benzer çatÈlar kurulabilir, o zaman fiilin uyumu par. 140, AçÈkl.
I’de gösterilen kurala göre yapÈlÈr.
DOLAYLI GEÇË∑LË FËËLLER
190. DolaylÈ geçiÒli fiiller, nesnelerini bir edat aracÈlÈfiÈyla alma özellifii
taÒÈyan geçiÒli fiillerdir.
Birinci ve ikinci grup zamanlarda bu fiillerin mantÈki öznesi, genel kurala
uygun olarak, efiik durumdadÈr. Ama, tümleçleri dolaylÈ olarak bir edat
aracÈlÈfiÈyla alÈndÈfiÈndan bu fiiller ne bu tümleçler, ne ÒahÈs, ne sayÈ
bakÈmÈndan uyum kuramazlar. Bu durumda, çatÈsÈz geçiÒli fiiller gibi davranarak
(bk. par. 185’teki kural), tekil üçüncü ÒahÈsta defiiÒmez olarak kalÈrlar.
Örnek olarak zanîn, bilmek; karîn, muktedir olmak fiillerini alacafiÈz.
BunlarÈn ikisi de bi edatÈ ile çatÈ kurar.
Ör. : Min bi van çîrokan ne dizanî, bu masallarÈ bilmiyordum.
Wan pê nizanî bû, onlar onu bilmiyorlardÈ.
Ma wê çawan bi dijminên xwe bikari biwa ? Peki nasÈl
düÒmanlarÈnÈn hakkÈndan gelebilirdi.
— 180 —

AÇIKLAMA. BazÈ geçiÒsiz çekimli fiiller bir edat aracÈlÈfiÈyla dolaylÈ nesne
alabilirler. Bu özellik onlarÈn çekimini defiiÒtirmez, çekim gene geçiÒsiz
fiillerdeki gibi uygulanÈr.
Ör. : Fetkirîn ya da fekirîn, seyretmek.
Ez li bejna te a zirav difekirîm, senin selvi boyunu seyrediyorum.
Atasözü. Diyarî qesp in, Òûndiyarî hesp in, armafian (hediye) olarak
hurma alÈnÈnca, karÒÈlÈfiÈnda at vermek gerekir.
— 181 —

XIV. BËLE∑ËK FËËLLER
191. Kürtçede yalÈn, geçiÒsiz ve geçiÒli fiillerden baÒka bir de bileÒik
fiiller ve deyim fiiller vardÈr (bk. böl. XV).
BileÒik fiiller fiil olmayan bir öfie (ad, sÈfat, edat, belirteç, vb.) ile bir fiil
öfiesinin (genellikle bir yardÈmcÈ fiil) birleÒmesinden dofiar. Bu birlifiin belirgin
bir anlamÈ vardÈr ve bazen bu iki kurucu öfienin birbirine eklenmesinin
ilk bakÈÒta vermesi gereken anlamdan oldukça farklÈdÈr.
Ör. : Çêkirin, imal etmek; yapmak (çê, iyi; kirin, yapmak).
Ava kirin, inÒa etmek (ava, bayÈndÈr; kirin, yapmak).
192. BileÒik fiiller, çekimlerindeki bazÈ özelliklerden çÈkarÈlabilecek
sonuca göre iki tipe ayrÈlÈr (bk. par. 196-197) ve birinci tip ikincisine göre
daha kararlÈ morfolojik bir yapÈ gösterir.
193. B i r i n c i t i p t e k i b i l e Ò i k f i i l l e r.
Bu fiiller fiil olmayan bir öfienin bir mastarla kaynaÒmasÈndan dofiar. Fiil
olan ve olmayan öfieler tek sözcük halinde yazÈlÈr.
Fiil olmayan öfie Òunlar olabilir :
a) yalÈn bir önek (bk. böl. XXIV’te önek listesi).
Ör. : Rabûn, kalkmak (ra + bûn, olmak).
Rakirin, kaldÈrmak, alÈp götürmek (ra + kirin, yapmak).
Vexwarin, içmek (ve + xwarin, yemek).
Dagirtin, doldurmak (da + girtin, tutmak).
Hilgirtin, yukarÈ kaldÈrmak, taÒÈmak (hil + girtin).
Hilatin, kalkmak -güneÒin dofimasÈ anlamÈnda (hil + hatin; iki
öfienin kaynamasÈ hatin’deki h’nin düÒmesini safilar).
Vekirin, açmak (ve + kirin).
Vexwandin, davet etmek (ve + xwandin, çafiÈrmak).
— 182 —

AÇIKLAMA I. Bu fiillerden bazÈlarÈnÈn fiil öfiesine asla ayrÈ olarak rastlanmaz.
Örnefiin rûniÒtin, oturmak ; daniÒtin, tünemek : niÒtin fiili yalÈn olarak
kullanÈlmaz. Ramîsan, öpmek hilkiÒîn, tÈrmanmak için de aynÈ Òey.
b) BileÒik bir önek (bir edat ile bir zamir öfiesinin birleÒip büzülmesinden
dofian bir önek), tê (di wî, di wê), lê (li wî, li wê), pê (bi wî, bi
wê), jê (ji wî, ji wê) gibi.
Ör. : Lêxistin, vurmak (lê + xistin, devirmek, düÒürmek).
Pêketin, tutuÒmak (pê + ketin, düÒmek)
Jêkirin, dilmek, kesmek (jê + kirin, yapmak).
AÇIKLAMA II. Ender de olsa bazen öneke baÒka öfieler de eklenir.
Ör. : Serjêkirin (ya da Òerjêkirin), bofiazlamak, baÒÈnÈ kesmek (ser,
baÒ + jê + kirin).
c) bu durumda önek iÒlevi gören bir ad ya da sÈfat.
Ör. : Rêkirin, göndermek (rê, yol + kirin, yapmak).
Girêdan, bafilamak (girê (k), bafi, düfiüm + dan, vermek).
Çêbûn, gerçekleÒmek, oluÒmak (çê, iyi + bûn, olmak).
Çêkirin, imal etmek (çê + kirin).
194. Ë k i n c i t i p t e b i l e Ò i k f i i l l e r.
Öteden beri sÈk kullanÈlan bu fiiller bir ad ya da sÈfat ile bir mastardan
oluÒur. Latin alfabesinin kullanÈmÈna bafilÈ genel kabulden sonra bu iki
bileÒen daima ayrÈ yazÈlÈr; zaten Arap alfabesi kullanÈlÈrken de durum aynÈ
idi. Fiil olmayan öfie asla ek almaz ve bir metinden bileÒik bir fiil ile bir fiil ve
tümlecinin tesadüfen karÒÈlaÒmasÈ halinde ayÈrÈm buna dayanÈlarak yapÈlÈr.
Çofiu zaman fiil öfiesi kirin (bike), yapmak; bûn (bibe), olmak; dan
(bide), vermek; hatin (bê), gelmek yardÈmcÈ fiillerinden biridir.
Ör. : Limêj kirin, namaz kÈlmak (limêj, namaz + kirin).
Hazir kirin, hazÈrlamak (hazir, hazÈr + kirin).
— 183 —

Ava kirin, inÒa etmek (ava, bayÈndÈr + kirin).
Tijî kirin, doldurmak (tîjî, dolu + kirin).
Vala kirin, boÒaltmak (vala, boÒ + kirin).
Pîr bûn, ihtiyarlamak (pîr, yaÒlÈ + bûn.).
Qaîl bûn, razÈ olmak (qaîl, razÈ + bûn, olmak).
Av dan, sulamak (av, su + dan, vermek).
Guh dan, dinlemek (guh, kulak + dan).
Mikur hatin, itiraf etmek (mikur, itiraf eden + hatin, gelmek).
AÇIKLAMA I. YardÈmcÈ fiillerden baÒka fiiller de bileÒik fiil yapÈmÈna
yarar, ama çok ender olarak.
Ör. : Nav girtin, meÒhur olmak (nav, ad + girtin, olmak).
Çêtir girtin, tercih etmek (çêtir, en iyi + girtin).
AÇIKLAMA II. Bûn’dan yararlanÈlarak yapÈlan bileÒik fiiller genellikle
kirin’li bir ettirgeni içerir.
Ör. : Ava bûn, müreffah olmak,
ava kirin, inÒa etmek, defierlendirmek.
Derbas bûn, geçmek,
derbas kirin, geçirmek.
AÇIKLAMA III. ∑imdiye kadar anÈlan bütün durumlarda fiil olmayan öfie
mastardan önce gelmektedir. Ama bazen, fiil öfiesi hareket ya da yüklem halinde
bir kavramÈ ifade ettifii zaman (bk. par. 217) bu düzen tersine dönebilir.
Ör. : Dan pey, ardÈndan gitmek, izlemek.
Anîn cih, yerine getirmek (bi cih anîn deyimi de aynÈ
anlama gelir).
Çûn ava, batmak (güneÒ için).
Kirin der, dÈÒarÈ atmak.
Ketin rê, yola koyulmak, hareket etmek (bi rê ketin de aynÈ
anlama gelir).
AÇIKLAMA IV. Ëkinci tip bileÒik fiillerdeki mastarlarÈn, ad olarak
kullanÈldÈklarÈ takdirde ilke olarak tek sözcük halinde yazÈlmasÈ gerektifii
hatÈrlanmalÈdÈr.
Ör.: Av dan, sulamak.
avdan, diÒ., sulama.
Rast hatin, rastgelmek.
rasthatin, diÒ., rastlantÈ.
— 184 —

BËRLE∑ËK FËËLLERËN ÇEKËMË
195. BirleÒik fiiller, baÒlÈ baÒÈna alÈnan fiil öfielerine, bunlarÈn geçiÒsiz ya
da geçiÒli oldufiuna göre normal olarak uygulanan çekim ve uyum kurallarÈna
uyarlar.
Ör. : Derbas bûn, geçmek (geçiÒsiz).
Pêketin, tutuÒmak, yanmak (geçiÒsiz).
Lêxistin, vurmak (geçiÒli).
Girêdan, bafilamak (geçiÒli).
Bazdan, kaçmak (geçiÒli).
Dereng kirin geciktirmek (geçiÒli).
Guh dan, dinlemek (geçiÒli).
Jin anîn, evlenmek (erkekiçin) (geçiÒli).
AÇIKLAMA. GeçiÒli bir çekim izledifii ve dofirudan geçiÒli bir fiil öfiesi
içerdifii halde bu fiillerin pek çofiu ancak dolaylÈ nesne alabilir. Bunlar uygulamada
öfirenilir. YukarÈdaki örneklerden pêketin, lêxistin, bazdan, guh
dan fiillerinde görülen durum budur. Dereng kirin, jin anîn gibi difierleri
geçiÒli çekilmelerine rafimen, hiçbir nesne almazlar.
Ëki tip bileÒik fiilin çekimleri arasÈnda apaçÈk farklar vardÈr. Bu farklar
Òöyle sÈralanabilir:
196. B i r i n c i t i p b i l e Ò i k f i i l l e r.
a) Bu tip fiillerde, fiil öneki bi- kiplerin ve zamanlarÈn yapÈmÈnda
görev almaz (emir, gelecek zaman, istek birleÒik hikâye, birinci biçim dilek-
Òart), oysa normal fiillerde alÈr.
Ör. : Çêke, imal et (çêkirin’den emir).
Rabe, ayafia kalk (rabûn’dan emir).
Lêxe, vur (lêxistin’den emir).
Ezê çêkim, imal edecefiim (çêkirin’in gelecek zamanÈ).
Ezê rabim, kalkacafiÈm (rabûn’un gelecek zamanÈ).
Ezê lêxim, vuracafiÈm (lêxistin’in gelecek zamanÈ).
— 185 —

ËÒte fiil öneki bi-’nin bu yoklufiuna dayanÈlarak iki tip bileÒik fiil arasÈnda
ayÈrÈm yapÈlÈr (çêke, çêkirin’den, birinci tip; ama ava bike, ava kirin’den,
ikinci tip).
AÇIKLAMA I. Ëstisna olarak, bir ünlü ile baÒlayan birinci tipteki ender
bileÒik fiiller bi- öneki alÈrlar.
Ör. : Bêxe, koy (êxistin, koymak’tan).
AÇIKLAMA II. Kendisi da-anîn’in büzülmesi ve emir kipi deyne ya da
dêne olan, ama çekimi artÈk kullanÈlmadan kalkmÈÒ bir emir kipinden (dabîne)
(anîn, bîne) yararlanÈlarak yapÈlan danîn, koymak, yerleÒtirmek fiilinin
durumuna iÒaret etmek uygun olur.
Ör. : Ez datînim, koyuyorum, yerleÒtiriyorum. vb.
Buna karÒÈlÈk gelecek zaman Òöyle olur : Ezê dênim, vb.
AÇIKLAMA III. Bu tip fiillerde bi-’nin çekimde kullanÈmdan kalkmasÈ nispeten
yakÈn bir zamanÈn olgusu gibi görünmektedir. BazÈ kanÈtlara göre, XIX.
yy’Èn sonuna dofiru bile Botan’da çêke, rabe, vb. yerine çêbike, rabibe, vb.
deniyordu.
b) Birinci tip bileÒik fiillerin çekiminde di-fiil öneki normal kurallara
göre görev yapar. Ama, fiil olmayan öfie ile fiil öfiesi arasÈna sÈkÈÒÈr.
Ör. : Ez çêdikim, min çêdikir (çêkirin’in Òim. zam. ve birlÒ. hikâye
zamanÈ).
Ez radibim, ez radibûm (rabûn’un aynÈ zamanlarÈ).
Ez lêdixim, min lêdixist (lêxistin’in aynÈ zamanlarÈ).
AÇIKLAMA IV. BazÈ afiÈzlarda (Tor Abdîn, Hevêrkan), di-’nin kullanÈmÈ
için, bu tip bileÒik fiiller tÈpkÈ yalÈn fiiller gibi iÒlem görür. Bu afiÈzlarda ez
radibim, ez lêdixim, vb. yerine ez dirabim, ez dilêxim, vb. denir.
c) Olumsuz çekim. TÈpkÈ di- fiil öneki gibi, me, na ve ne olumsuzluk
belirteçleri de fiilin iki öfiesi arasÈna sÈkÈÒÈr.
Ör.: Ez ranabim, kalkmÈyorum (rabûn’dan).
Ez ranedibûm, kalkmÈyordum.
Ez ranebû bûm, kalkmamÈÒtÈm.
Ramebe, kalkma.
— 186 —

Efier fiil öfiesinin ilk harfi ünlü ise, olumsuzluk belirtecinin varlÈfiÈ normal
büzüÒmeler yaratÈr.
Ör. : Ez hilnavêjim, (yukarÈ) atmÈyorum (hilavêtin, (yukarÈ) atmak).
Ez danayêm, inmiyorum (dahatin).
197. Ë k i n c i t i p b i l e Ò i k f i i l l e r.
Çekimleri normaldir ve fiil öfieleri baÒlÈ baÒÈna kullanÈldÈklarÈ zamanki
gibidir. Fiil olmayan öfie hiçbir zaman durum ve sayÈ eki almaz.
Ör. : Limêj kirin, namaz kÈlmak.
Limêj bike, namaz kÈl.
Ez limêj dikim, namaz kÈlÈyorum.
Ez limêj nakim, namaz kÈlmÈyorum.
Me limêj kir, namaz kÈldÈk.
Derew kirin, yalan söylemek.
We derew ne kiri bû, yalan söylememiÒtiniz.
Pîr bûn, ihtiyarlamak.
Ez pîr bûme, ihtiyarladÈm.
AÇIKLAMA. Bu ikinci tip bileÒik fiili belirleyen özellifiin fiil olmayan
öfienin ek almamasÈ oldufiunu yukarÈda görmüÒtük (par. 194). AÒafiÈdaki
örnekler bu görüÒü daha da pekiÒtirecektir :
Ez limêj dikim, namaz kÈlÈyorum.
Ez limêjê dikim, namaz kÈlarÈm, anlamÈna gelecektir.
Ronahî kirin, aydÈnlatmak, ÈÒÈklandÈrmak.
Ronahiyê kirin, aydÈnlÈk yapmak, ÈÒÈfiÈ yakmak, anlamÈna gelecektir.
Bu tip geçiÒli fiiler yalÈn fiillerin uydufiu aynÈ kurallara uyarlar; nesneleri
ile aynÈ biçimde çatÈ kurarlar.
Ör. : Ez wî nas dikim, ben onu tanÈyorum (nas kirin, tanÈmak).
Tu vî mirovî nas dikî, sen bu adamÈ tanÈyorsun.
Me ew nas dikirin, biz onlarÈ tanÈyorduk.
— 187 —

Wan em nas ne kirin, onlar bizi tanÈmadÈlar.
Bêriya… kirin, özlemek.
Me bêriya te kir, seni özledik (nezaket cümlesi).
198. D o l a y l È g e ç i Ò l i b i l e Ò i k f i i l l e r.
DolaylÈ geçiÒli bileÒik fiiller deyince, nesnesini ister bir edat yardÈmÈyla
alsÈn, ister fiil olmayan öfie ile bafilantÈ kurarak alsÈn, geçiÒli çekim yapÈm
dolayÈsÈyla, bu fiiller daima, birinci ve ikinci grup zamanlarda, par. 185”teki
kurala göre, ana nesneleri ile uyum safilamadan çekilir.
a) Bir edat yardÈmÈyla alÈnan nesne.
Ör. : Hêvi kirin, ummak; jê hêvî kirin, (birinden) rica etmek.
Ez hêvî dikim, umuyorum.
Ji te hêvî dikim, senden rica ediyorum.
Me ji wan hêvî kir, onlardan rica ettik.
Guh kirin (ya da guh dan), dinlemek, itaat etmek.
TemaÒa kirin, seyretmek; lê temaÒa kirin, seyretmek
(tümleç ile).
Ez li çiyê temaÒa dikim, ben dafiÈ seyrediyorum.
Me li çiyan temaÒa dikir, dafilarÈ seyrediyorduk.
b) Fiil olmayan öfie ile bafilantÈlÈ nesne.
Ör.: Arîkarî kirin, yardÈm etmek.
Em arîkariya wan dikin, biz onlara yardÈm ediyoruz.
Me arîkariya wan dikir, biz onlara yardÈm ediyorduk.
Qala… kirin, … den söz etmek.
Me qala Bozên kir, Bozan’dan söz ettik.
AÇIKLAMA. TÈpkÈ bazÈ geçiÒsiz yalÈn fiiller gibi (bk. par. 188, AçÈkl.) bazÈ
bileÒik geçiÒsiz fiiller de dolaylÈ nesne alabilirler. Ve geçiÒsiz fiillerin çekim
kurallarÈna uyarlar.
— 188 —

Ör. : Rast hatin, rastgelmek, rastlamak.
Ez rastî wî (ya da rasta wî- Botan) hatim, ona rast geldim.
Bawer bûn, inanmak.
Ez pê bawer ne bûm, ben ona inanmadÈm.
Atasözü. HêÒtir radibin hev, hêstir û ker bin lingên wan de diçin,
develer dövüÒünce katÈrlarla eÒekler tekmeleri altÈnda ezilirler.
— 189 —

XV. DEYËM FËËLLER
199. Ëkinci tip bileÒik fiiller fiil olmayan bir öfie ile bir fiil öfiesinden meydana
geldifii halde, deyim fiiller, fiil olmayan birçok öfie (edatlar, önedatlar
ve sonedatlar, zamirler, sÈfatlar, adlar) ile yalÈn ya da bileÒik bir fiil öfiesinden
oluÒur. Ve geçiÒsiz ya da geçiÒli olabilir. BileÒik fiiller gibi onlar da belirgin
anlam taÒÈyan kararlÈ bütünlerdir.
200. G e ç i Ò s i z d e y i m f i i l l e r.
Fiil olmayan öfieleri genellikle bir edat (ya da edat takÈmÈ) ile onun tümlecinden
oluÒur (bu tümleç çofiu zaman bir zamirdir, ama bir ad da olabilir).
Fiil öfiesi ise geçiÒsiz bir mastardÈr.
Ör.: Bin av bûn, dalmak, suya batmak.
Li hev hatin, anlaÒmak, uzlaÒmak.
Bi hev ketin, biribirine düÒmek, kavga etmek.
Li ber xwe ketin, üzülmek.
Hatin ser xwe, iyileÒmek (bk. sonraki par. AçÈkl.).
Lê geriyan (lê; li wî), aramak.
Bi rê ketin, yola koyulmak, gitmek.
Bu tip deyim fiiller, tekabül ettikleri geçiÒsiz fiil modeline göre düzgün
kurallÈ olarak çekilir.
Ör. : Em bi hev ketin, kavga ettik.
Lê bigere, ara.
201. G e ç i Ò l i d e y i m f i i l l e r.
Öncekiler gibi yapÈlÈr. Fiil öfieleri geçiÒli bir fiildir.
— 190 —

Ör. : Ji hev danîn, sökmek, demonte etmek.
Li ber … dan, Èsrar etmek.
Dev jê berdan, bÈrakmak, terketmek, vazgeçmek (dev, afiÈz;
jê: ji wî; berdan, bÈrakmak).
Dest pê kirin, baÒlamak, giriÒmek (dest, el; pê: bi wî).
Baweriya xwe (pê) anîn, inanmak, kabullenmek
(bawerî, inanç).
Bala xwe dan, gözlemlemek, dikkat etmek (bal, zihin).
Ji bîr rakirin, unutmak (bîr, bellek; rakirin, kaldÈrmak).
Berê xwe dan, yönelmek (ber, yüz).
AÇIKLAMA. Fiil öfiesi bir yüklem ya da hareket fikri içerdifii zaman deyim
öfielerinin bazÈlarÈndan önce gelebilir (bk. par. 217).
Ör. : Danîn ber hev, karÒÈlaÒtÈrmak.
Dest dan hev, yardÈmlaÒmak.
Xwe dan ber bara… yardÈm etmek (bar, diÒ., yük).
Xwe dan revê, kaçmak.
Hatin ser xwe, iyileÒmek.
202. GeçiÒli deyim fiillerin çekimi, bu tip yalÈn ve bileÒik fiiller hakkÈnda
daha önce belirtilen kurallara uygun yapÈlÈr. BileÒik fiillerde oldufiu gibi
Òimdi deyim fiiller için de dofirudan nesneli ve dolaylÈ nesneli diye ayÈrÈm
yapÈlacaktÈr. BunlarÈn da bir kÈsmÈ bazen tümleç alÈr, bazen tümleç almaz.
AÇIKLAMA I. DolaylÈ nesneli geçiÒli deyim fiiller dolaylÈ nesneli geçiÒli
bileÒik fiillerden Òu bakÈmdan ayrÈlÈr: tümleçsiz kullanÈldÈklarÈ zaman edat +
zamir öfielerini korurlar (jê, lê, pê, ji hev, vb.).
Ör. : Dev jê berdan (deyim fiil), vazgeçmek.
Min dev jê berda, vazgeçtim.
Min dev ji nêçîrê berda, avdan vazgeçtim.
Dest pê kirin, baÒlamak.
Wî dest pê kir, o baÒladÈ.
Wî dest bi nivîsandinê kir, yazmafia baÒladÈ.
Tersine, dolaylÈ nesneli geçiÒli bileÒik bir fiil söz konusu ise, edat ancak
bir tümleç varsa ortaya çÈkar.
— 191 —

Ör. : Guh kirin dinlemek.
Min guh dikir, dinliyordum.
Tu guh li min nakî, sen beni dinlemiyorsun.
AÇIKLAMA II. Ëkinci tip bileÒik fiillerde oldufiu gibi (bk. par. 194. açÈkl.
IV), geçiÒli ve geçiÒsiz deyim fiiler de, mastar olmak kaydÈyla ad gibi
alÈndÈklarÈ zaman tek sözcük halinde yazÈlÈrlar.
Ör. : Dest pê kirin, baÒlamak.
Destpêkirin, diÒ., baÒlama.
Ji hev danîn, sökmek, demonte etmek.
Jihevdanîn, diÒ., sökme, demontaj.
1) Tümleçsiz çekim. Ëlk iki grup zamanlar için geçiÒli deyim fiillerin çekimi
genel kurala uygun olarak yapÈlÈr; fiil öfiesi tekil üçüncü ÒahÈsta defiiÒmez
olarak kalÈr.
Ör. : Wan dev jê berda, onlar vazgeçtiler.
Min bala xwe da, dikkat ettim.
2) Tümleçli çatÈ. DolaysÈz tümleçli çatÈ ile dolaylÈ tümleçli çatÈyÈ biribirinden
ayÈrd edecefiiz.
a) DolaysÈz tümleçli çatÈ: uyum kurallarÈ.
Ör. : Min tifinga wî ji hev danî, onun tüfefiini demonte ettim
(ji hev danîn).
Te sundên xwe ji bîr rakirin, yeminlerini unuttun.
b) DolaylÈ tümleçli çatÈ: daha önce dolaylÈ geçiÒli bileÒik fiiller için belirtilen
kurallara göre yapÈlÈr (bk. par. 198).
Ör. : MiÒo xwe da ber bara min, MiÒo bana yardÈm etti.
Te bala xwe neda derdê min, çektifiim acÈya dikkat etmedin
(dan, vermek ile ve tümleçleri ile yayÈlan çatÈ için, bak par. 217).
AÇIKLAMA. BazÈ geçiÒsiz deyim fiiller de dolaylÈ tümleç alabilirler. O
zaman onlarÈn çekimleri, bu tipteki yalÈn ve bileÒik fiiller için par. 188, AçÈkl.
ve 189, AçÈkl.’da verilen kurala göre yapÈlÈr.
Ör. : Lê geriyan, aramak ;
Rêwî li reya xwe digeriyan, yolcular yollarÈnÈ arÈyorlardÈ.
— 192 —

203. Ç i f t t ü m l e ç l i g e ç i Ò l i d e y i m f i i l l e r.
Morfolojik bileÒimleri dolaylÈ tümleçli deyim fiillerinki ile aynÈdÈr; onlardan
yalnÈz biri dofirudan, difieri dolaylÈ olmak üzere ikiye kadar tümleç alabilmekle
ayrÈlÈrlar.
Ör. : Bi ser de girtin, tercih etmek.
Bi ser de kirin, eklemek;
ÇatÈ ve uyum için uygulanacak kurallar daha önce belirtilen kurallardan
çÈkar.
Ör. : Min honikahiya zozanan bi ser havîna deÒtê de digirt,
yaylalarÈn serinlifiini ovanÈn yazÈna tercih ediyordum.
Atasözü. Min xelk hîn kir govendê, êdî kesî destê min ne girt, insanlara
oyun oynamayÈ öfirettim, o zamandan beri kimse (oyuna katÈlmak için)
elimden tutmuyor.
— 193 —

XVI. HATIN YARDIMCI FËËLË VE EDËLGEN ÇATI
204. Edilgen biçim, yalÈn ya da bileÒik geçiÒli fiilin, ya da geçiÒli deyim
fiilin önüne hatin (gelmek) yardÈmcÈ fiili getirilerek yapÈlÈr ve geçiÒsiz fiillere
uygulanan kurallara göre çeÒitli zamanlarÈ ve kipleri çekilir.
Ör. : Hatin kuÒtin, öldürülmek.
Pismamê min hatiye girtin, yefienim yakalandÈ (tutuklandÈ,
hapsedildi).
Hatin vexwandin, toplantÈya çafirÈlmak.
Hatin ava kirin, inÒa edilmek.
Hatin ji hev danîn, yÈkÈlmak, çözülmek, sökülmek,
demonte olmak.
205. Hatin’in çekimi birinci ve ikinci grup zamanlar için düzgün
kurallÈdÈr. Üçüncü grup zamanlar için, biraz sonra anlaÒÈlacafiÈ gibi birtakÈm
kural dÈÒÈlÈklarÈ vardÈr; bunlar bu fiilin were ve bê diye iki emir kipinin bulunmasÈndan
ve ikincisinin oldufiu gibi kullanÈlmayÈp yalnÈz bu grup zamanlarÈn
yapÈmÈnda kullanÈlmasÈndan ileri gelmektedir.
a) E m i r.
Were, gel.
Bila were (bê), gelsin.
Bila em werin ya da bila em bên, gelelim.
Werin, gelin, geliniz.
Bila werin ya da bila bên, gelsinler.
b) ∑ i m d i k i z a m a n b i l d i r m e.
Emir kipi bê’ den hareketle oluÒur, di- öneki büzülüp t- olur.
Ez têm, geliyorum.
Tu têî, geliyorsun;
Ew tê, geliyor.
Em tên, geliyoruz.
— 194 —

Hon tên, geliyorsunuz.
Ew tên, geliyorlar.
c) S ü r e k l i Ò i m d i k i z a m a n.
Ez tême, gelmekteyim.
Tu têyî, gelmektesin.
Ew tête, gelmektedir.
Em têne, gelmekteyiz.
Hon têne, gelmektesiniz.
Ew têne, gelmektedirler.
d) G e l e c e k z a m a n.
Ezê (ez dê) bêm, gelecefiim.
Tuê (tu dê) bê (bêî) geleceksin.
Ewê (ew dê) bê (bête) gelecek.
Emê (em dê) bên (bêtin) gelecefiiz.
Honê (hon dê) bên (bêtin) geleceksiniz.
Ewê (ew dê) bên (bêtin) gelecekler.
Gelecek zamanÈn ikinci biçimi (emir were’den yararlanÈlarak çekilen) :
Ezê (ez dê) werim,
tuê (tu dê) werî,
vb.
e) Ë s t e k Ò i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez bêm, geleyim.
(Bila) tu bêî, gelesin.
(Bila) ew bê (bête) gele.
(Bila) em bên, gelelim.
(Bila) hon bên, gelesiniz.
(Bila) ew bên, geleler.
Ëstek Òimdiki zamanÈn ikinci biçimi :
(Bila) ez werim,
(Bila) tu werî,
vb.
— 195 —

206. Ü ç ü n c ü g r u p z a m a n l a r È n o l u m s u z
ç e k i m i.
Bundan da kural dÈÒÈlÈklar vardÈr.
a) E m i r.
Meye, gelme.
Bila ew naye, gelmesin.
Bila em nayin, gelmeyelim.
Meyin, gelmeyin, gelmeyiniz.
Bila nayin, gelmesinler.
b) ∑ i m d i k i z a m a n b i l d i r m e.
Ez nayêm, gelmiyorum (gelmeyecefiim).
Tu nayî.
Ew nayê.
Em, hon, ew nayên.
c) S ü r e k l i Ò i m d i k i z a m a n.
Ez nayême.
Öteki ÒahÈslar kullanÈlmaz.
d) Ë s t e k Ò i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez nayim, gelmeyeyim.
(Bila) tu nayî.
(Bila) ew naye (nayête).
(Bila) em, hon, ew nayin (nayine).
207. Par. 204’te gösterildifii gibi, yalÈn ya da bileÒik etken fiilin ya da
deyim fiillerin edilgen biçimi, bu fiillerin ya da deyim fiillerin mastarÈnÈn
önüne hatin, gelmek fiili getirilerek ve bu fiilin çeÒitli zaman ve kiplere göre
çekimi yapÈlarak oluÒturulur.
Ör. : Hatin dîtin’in (görülmüÒ olmak) di’li geçmiÒi.
Ez hatim dîtin, görüldüm.
Tu hatî dîtin, görüldün.
Ew hat dîtin, görüldü.
Em (hon, ew) hatin dîtin, biz (siz, onlar) görüldük.
— 196 —

AynÈ fiilin istek birleÒik hikâye kipi.
(Bila) ez bihatama dîtin, görüleydim.
(Bila) tu bihatayî dîtin, görüleydin. vb.
Hatin girtin (yakalanmak) fiilinin Òimdiki zamanÈ.
Ez têm girtin, yakalanÈyorum.
Tu têî girtin, yakalanÈyorsun.
Ew tê girtin, yakalanÈyor.
Em (hon, ew) tên girtin, biz (siz, onlar) yakalanÈyoruz.
AynÈ fiilin gelecek zamanÈ.
Ezê (ez dê) bêm girtin, yakalanacafiÈm.
Tuê (tu dê) bêî girtin, yakalanacaksÈn.
Vb.
AynÈ fiilin sanal geçmiÒ hikâyesi.
Ez hati bûm girtin, yakalanmÈÒtÈm.
Tu hati bûyî girtin, yakalanmÈÒtÈn.
Vb.
208. Edilgen fiil aracÈ bir tümleçle kuruldufiu zaman, söz konusu tümleç,
«tarafÈndan»ya da «aracÈlÈfiÈyla» anlamÈna gelen bi, ji, ber, bi destê …
(yani eliyle), ji aliyê (yani tarafÈndan) gibi ya da daha baÒka bir edat ya da
deyimle fiile katÈlÈr.
Ör. : Axayê me bi destê MiÒo hatiye birîndar kirin, afiamÈz MiÒo
tarafÈndan yaralandÈ.
Soro ji ber hikûmetê hatiye hebs kirin, Soro hükümet
tarafÈndan hapsedildi.
AÇIKLAMA. Üçüncü grup zamanlar için, yalnÈz teorik bê emir kipinden
türeme biçimler edilgen çatÈyÈ kurmaya yarar (were’den gelenler dÈÒÈnda);
öte yandan, sürekli Òimdiki zaman basit Òimdiki zamana tercih edilir.
Ör. : Xatirê wî wê pê bête Òikestin, o bundan incinecek (xatirê …
Òikestin, yaralamak, incitmek, kÈrmak; pê, onun tarafÈndan
anlamÈna gelen bi wî’nin büzülmüÒü).
— 197 —

209. Genellikle etken çatÈnÈn çeÒitli Òekilleri tercih edildifiinden edilgen
biçim oldukça seyrek kullanÈlmaktadÈr. Çofiu zaman, özellikle Òimdiki zamanda
ve olumlu ya da olumsuz kullanÈldÈfiÈna göre, bir imkân ya da imkânsÈzlÈk
anlamÈ içerir.
Ör. : Ev jî tête gotin, böyle de denir.
Ev goÒt nayê xwarin, bu et yenemez.
Xwendin û zanîn nayêne talan kirin, öfirenmek ve bilmek
yafima edilemez.
Ma tiÒtên wisa tên kiÒandin? Böyle Òeye dayanÈlÈr mÈ?
Gotina te nayê bawer kirin, senin dedifiine inanÈlamaz.
(gotin mastarÈ burada ad olarak kullanÈlmÈÒtÈr).
Edilgen biçim bazen kiÒisiz kÈlmaya yarar.
Ör. : Hate seh kirin ko…, öyle görünüyor ki…(kelimesi kelimesine
anlaÒÈldÈ ki).
Atasözü. Serîkî birî nayê kirîn, kesik baÒ satÈn alÈnmaz.
Xwîn bi xwînê nayê ÒiÒtin, xwîn bi avê tête ÒiÒtin, kan kanÈ temizlemez,
kanÈ su temizler.
— 198 —

XVII. HEBÛN VE VÎN FËËLLERË
210. Bu iki fiil, kullanÈmlarÈndaki özellikler dolayÈsÈyla özel olarak incelenmek
ister.
HEBÛN
211. Hebûn fiili bazen «var olmak, mevcut olmak» anlamÈ taÒÈr, bazen
de «malik olmak» anlamÈna gelir. Bu kullanÈmlarÈn her birine özgü defiiÒik iki
çekimi vardÈr ve ancak bazÈ zamanlar için çekilir.
212. H e b û n ’ u n (v a r o l m a k) b i r i n c i k u l l a n È m È.
«Var olmak» anlamÈnda hebûn fiili bûn fiili modeline göre çekilir ve
yalÈn özne edinir. Çekim için verdifiimiz örnekler kÈsmen teorik bir karakter
taÒÈr, çünkü yalnÈz tekil ve çofiul üçüncü ÒahÈslarÈn yaygÈn kullanÈmÈ vardÈr.
A — BËRËNCË GRUP ZAMANLAR
a) D i ’ l i g e ç m i Ò (p r e t e r i t).
Ez hebûm, ben hazÈrdÈm, ben vardÈm.
Tu hebûyî, sen hazÈrdÈn, sen vardÈn.
Ew hebû, o hazÈrdÈ, o vardÈ.
Em hebûn, biz hazÈrdÈk, biz vardÈk.
Hon hebûn, siz hazÈrdÈnÈz, siz vardÈnÈz.
Ew hebûn, onlar hazÈrdÈlar, onlar vardÈlar.
Hebûn’un bu birinci anlamdaki di’li geçmiÒi daha çok üçüncü sahÈs için
«vardÈ» olarak kullanÈlÈr.
— 199 —

Ör. : Mirovekî belengaz hebû, yoksul bir adam vardÈ.
Li wî bajarî çar mizgeft hebûn, o kentte dört cami vardÈ.
b) Ë s t e k b i r l e Ò i k h i k â y e.
Bi- öneki almaksÈzÈn çekilir, yaygÈn kullanÈmÈ yoktur.
(Bila) ez hebiwama, var olaydÈm.
(Bila) tu hebiwayî, var olaydÈn.
(Bila) ew hebiwa (ya), var olaydÈ.
(Bila) em hebiwana, var olaydÈk.
(Bila) hon hebiwana, var olaydÈnÈz.
(Bila) ew hebiwana, var olaydÈlar.
c) D i l e k - Ò a r t ( 1. b i ç i m ).
Ezê (ez dê) hebiwama, var olacaktÈm.
Vb.
B.— ËKËNCË GRUP ZAMANLAR
Pratikte kullanÈlmaz. Çekimi kurala uygun yapÈlÈr.
C.— ÜÇÜNCÜ GRUP ZAMANLAR
a) ∑ i m d i k i z a m a n.
Ez heme (heyim), ben varÈm, hazÈrÈm.
Tu heyî, sen varsÈn, hazÈrsÈn.
Ew heye, o var, hazÈr.
Em (hon, ew) hene (heyin), biz (siz, onlar) varÈz, varsÈnÈz, varlar.
AÇIKLAMA. Heyîm ve heyîn biçimleri hebûn’un ikizi olan ve
«varlÈk» anlamÈnda yalnÈz ad olarak kullanÈlan heyîn mastarÈndan
gelir.
Ör.: Heyîn û neyîn, varlÈk ve yokluk.
— 200 —

Heye ve hene daima «var, mevcut» anlamÈnda kullanÈlÈr.
Ör.: Li wê derê, çemek heye, orada bir dere var.
Li Kurdistanê, mêr hene, Kürdistan’da erkekler (yifiitler) var.
Heye ko deyimi «belki», «olabilir»; hebû ko «olabilirdi», «yapÈlabilirdi»
anlamÈna gelir.
Ör. : Heye ko tu ji min aciz bûyî, belki benden bÈktÈn.
Gelecek zaman anlamÈnda heye ko istek kipini gerektirir.
Ör. : Heye ko tu ji min zû aciz bibî, belki benden çabucak bÈkarsÈn.
b) G e l e c e k z a m a n.
Ezê (ez dê) hebîm, var olacafiÈm, hazÈr olacafiÈm.
Tûê (tu dê) hebî,
Ewê (ew dê) hebe,
Emê (em dê) hebin,
Honê (hon dê) hebin,
Ewê (ew dê) hebin.
c) Ë s t e k Ò i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez hebim, var olayÈm, hazÈr olayÈm.
(Bila) tu hebî,
(Bila) ew hebe,
(Bila) em (hon, ew) hebin.
d) O l u m s u z ç e k i m.
Hebûn fiilinin, nîn bûn ve tu ne bûn gibi bileÒik iki olumsuz mastarÈ
vardÈr. Heyîn ikizi için de bir neyîn olumsuzu vardÈr ve bundan türeyen bazÈ
biçimler çok kullanÈlÈr.
1) Di’li geçmiÒin olumsuz çekimi.
Ez nîn bûm, ben mevcut defiildim.
Vb.
Tu ne bûn ve neyîn ise ancak «yoktur», «mevcut defiildir» anlamÈnda
ve üçüncü ÒahÈs olarak çekilir.
Ör.: Li wê derê, kes tu ne bû (ya da kes nîn bû), orada kimse yoktu.
— 201 —

Li gundê me, hesp tu ne bûn (ya da hesp nîn bûn), köyümüzde
at yoktu.
AyrÈca Òu biçim çatÈlar da kurulur.
… tu kes ne bû (nîn bû),
… tu hesp ne bûn (nîn bûn).
AÇIKLAMA. Belirsiz sÈfat ve belirsiz zamir olan tu, hiç kimse,
hiçbir, kimse anlamÈna gelir.
2) Ëstek birleÒik hikâyenin olumsuz çekimi.
(Bila) ez nîn biwama, var olmayaydÈm.
Vb.
Bu zamanÈn normal olarak olumsuz kullanÈmlarÈnÈn yegâne biçimleri tu
ne bûn’un xwezî alarak kullanÈlan üçüncü ÒahÈslardÈr, dilek-istek belirtir.
Ör. : Xwezî tu dijminên me ne biwana, keÒke hiç düÒmanÈmÈz olmasaydÈ.
3) ∑imdiki zamanÈn bildirme olumsuz çekimi.
Ez nînim (ez neyim), ben mevcut defiilim, ben yokum.
Tu nînî (tu neyî),
Ew nîne (ew neye),
Em (hon, ew) nînin (nene).
AÇIKLAMA. Neyim, neyî, vb. biçimleri enderdir.
Nîne (tu neye), nînin (tu nînin), sÈrayla tekil ve çofiul için «yoktur»
anlamÈna gelir.
Ör. : Kes nîne (tune, tu neye), kimse yoktur.
Tune (tu neye), nînin (tu nînin) «ondan yok, bulunmaz» anlamÈnda,
hatta sadece «hayÈr, yok, olmaz» anlamÈnda defiiÒmez bir kullanÈmdÈr.
Ör.: - Gelo, av heye? Su var mÈ?
- No, nîne, HayÈr, yok.
213. H e b û n ’ u n ( m a l i k o l m a k ) i k i n c i k u l l a n È m È.
Bir nesnenin herhangi bir özneye ait oldufiunu göstermek için kullanÈlan
hebûn fiili, aÒafiÈdaki iki çatÈdan biri ile kullanÈlabilir :
— 202 —

a) Bu çatÈlarÈn birincisi hebûn’un «var olmak» anlamÈndaki kullanÈmÈnÈn
özel bir durumundan baÒka bir Òey defiildir. Sahip olunan nesneyi gösteren
terim, mâliki gösteren terimle bafilantÈlÈ olarak çatÈ kurar. O özne rolü oynar
ve kurala uygun olarak onunla uyum safilar.
Ör. : Hespê min hebû, bir atÈm vardÈ.
Mehîna te hebû, bir kÈsrafiÈn vardÈ.
Hespên wî hebûn, onun atlarÈ vardÈ.
Hespê wan hebû, onlarÈn atÈ vardÈ.
Soro tifinga wî heye, Soro’nun bir tüfefii var.
Mala te heye, senin bir evin var. 1
Xwezî xaniyê min hebiwa, keÒke bir evim olsaydÈ. 1
Hespê min nîn bû (tu ne bû), beni atÈm yoktu;
Hevalên wî nînin, onun dostu yoktur.
AÇIKLAMA I. Kürtçede «benim atÈm var» Òöyle söylenir: hesp
yê min e, at bana aittir. Bu örneklerde «bir at», «bir kÈsrak», v.b. olarak
çevrilen sözcüklerin belirsizlik eki almadÈklarÈ görÚlmektedir,
anlamÈnÈn apaçÈk olmasÈ bu ekin kullanÈmÈnÈ gerektirmez.
Hepsekî min heye: belirli bir atÈm var anlamÈna gelecekti.
Hevaline me hene: birkaç arkadaÒlarÈnÈz var anlamÈnÈ verir.
Kürtçede «at benimdir, atÈn sahibi benim» anlamÈ hesp yê
min e deyimiyle verilir.
∑öyle söyleyiÒler de vardÈr.
Nanê min heye, benim ekmefiim var.
Nanekî min heye, benim bir ekmefiim var.
AÇIKLAMA II. «Malik olmak» anlamÈnda cem min (te, wî, vb.)
heye ya da hene ifadesine de oldukça sÈk rastlanÈr (ör.: cem wî mehfûr
hebû, onun halÈsÈ vardÈ), muhtemelen Arapça ( ) taklit edilerek.
AynÈ Òekilde ve belki de gene Arapça maa ( )vb. söyleyiÒine
öykünülerek «malik olmak» anlamÈnda bi min re (bi te re, pê re, bi me re,
vb.) heye ya da hene (tam tamÈna: benimle seninle, vb. var) söyleyiÒide kullanÈlmaktadÈr.
Ör.: Bi min re deh peya hene, benimle on kiÒi var.
Hezar dînar pê re hebûn, onun üzerinde bin dinar vardÈ.
1 Mal ile xanî arasÈndaki nüans farkÈna dikkat etmek gerekir : mal ailenin oturdufiu çadÈr
ya da kârgir bina gibi bir konuttur, xanî ise yalnÈz inÒa edilebilen kârgir bina demektir.
— 203 —

) «Malik olmak» anlamÈnda kullanÈlan ikinci hebûn çatÈsÈ geçiÒli fiillerin
geçmiÒ zamanÈna ait uyum kurallarÈna uyar (Böl. XIII), ama bu fiilin özel
durumu gerefii, Òimdiki zamanlara da uygulanÈr.
Ör. : Min hespek heye, benim bir atÈm var.
Me hespek heye, bizim bir atÈmÈz var.
Min hesp hene, benim atlarÈm var.
Min hesp nîne, benim atÈm yok.
Wî mehînek hebû, onun bir kÈsrafiÈ vardÈ.
Wî mehîn hebûn, onun kÈsraklarÈ vardÈ.
Zaro du kitêb hebûn, çocuklarÈn iki kitabÈ vardÈ;
Zaroyan du kitêb hebûn, çocuklarÈn iki kitabÈ vardÈ.
∑ivên sayine baÒ hebûn, çobanÈn iyi köpekleri vardÈ.
Min nanek heye, benim bir ekmefiim var.
Min nan heye, benim ekmefiim var.
Min nan nîne, benim ekmefiim yok.
AÇIKLAMA. Görüldüfiü gibi, «malik olmak» anlamÈnda hebûn’un (a) tipi
çatÈsÈ için izlenen yolun tersine, (b) tipi çatÈda normal olarak, yukarda anÈlan
örnekte oldufiu gibi belirsizlik takÈsÈnÈn kullanÈlmasÈna yer verilir: min hespek
heye (benim bir atÈm var). Buna karÒÈlÈk çofiulda: me hesp hene (bizim
atlarÈmÈz var) ya da olumsuzlukta: min hesp nîne (benim atÈm yok) denecektir.
Bir de aÒafiÈdaki nüans farkÈ var:
Min gopal nîne, benim bastonum yok, ama :
Min gopalek nîne ko ez ber xwe bidim, kendimi savunacak bir
bastonum bile yok.
VÎN
214. Vîn (bivî), istemek, gerekmek fiilinin bive ve bivê emir kipli birkaç
ikizi vardÈr: vêtin, viyan, vên. Vîn’in çekimi ve çatÈsÈ hebûn’un ikinci
kullanÈmÈnda uygulanan aynÈ kurallara (par 213,b) uygun yapÈlÈr.
Vîn fiilinin özellikle bildirme kipinin sanal geçmiÒ zaman hikâyesi ve
ikinci derecede olmak üzere Òimdiki ve gelecek zamanlarÈ kullanÈlÈr.
— 204 —

a) S a n a l g e ç m i Ò h i k â y e.
Vîn’in bu zamanÈ bazen bildirme kipinin birleÒik zamanÈ, bazen dilek-
Òart kipinin geçmiÒ zamanÈ anlamÈnÈ verir.
Min (te, wî, wê, me, we, wan) diviya bû, ben istiyordum, sen istiyordun.
o istiyordu. vb.; bana gerekiyordu, sana gerekiyordu, vb. ben isterdim,
bana gerekirdi, vb.
ÇatÈ kuruldufiunda durum Òöyle olacaktÈr :
Min (te, wî, wê, me, we, wan) tifingek divaya bû, bize tüfek gerekiyordu,
gerekirdi.
Min (te, wî, wê, me, we, wan) piÒtmêr diviya bû, bize arkadaÒ gerekiyordu,
gerekseydi, vb.
Diviya bû ko ez biçiwama bajêr, kente gitmem gerekirdi.
Bu zamanÈn olumsuz çekimi, kurala uygun olarak fiilin önüne ne olumsuzluk
öfiesi getirilerek yapÈlÈr.
Min, vb., ne diviya bû.
AÇIKLAMA I. Vîn’in mantÈki öznesi çofiu zaman ji … re, edat takÈmÈnÈn
iÒe karÈÒmasÈyla safilanÈr.
Ör. : Ji min re (ji te re, jê re, vb.) diviya bû (min, vb.; diviya bû yerine).
Ji min re (vb) tifingek diviya bû.
b) B i l d i r m e k i p i Ò i m d i k i z a m a n.
Min (te, wî, wê, me, we, wan) divêt (divê), istiyorum, vb.: bana gerek, vb.
ÇatÈlÈ durum:
Min (vb.) tifingek divê (t), tüfek istiyorum, vb.; bana tüfek gerek, vb.
Min (vb) piÒtmêr divên (divêtin), ben arkadaÒ istiyorum, vb.; bana
arkadaÒ gerek, vb.
Min divê ko tu herî bajêr, senin kente gitmeni istiyorum.
AÇIKLAMA II. Divêt, gayri Òahsi «olmalÈ», «gerek» anlamÈ verebilir.
Ör. : Li wê derê divêt nêçîr hebe, orda av olmalÈ, av olmasÈ gerek.
Divê(t) (ko) ez herim bajêr, kente gitmem gerek.
Olumsuz çekim :
Min (vb.) navê(t).
Min (vb.) piÒtmêr navên (navêtin).
— 205 —

c) G e l e c e k z a m a n.
YalnÈz çatÈlÈ halde ve «gerekmek» anlamÈnda olmak üzere pek az kullanÈlÈr.
Wê min (te, wî, wê, me, we, wan) tifingek bivê(t).
Wê min (vb.) piÒtmêr bivên (bivêtin).
AÇIKLAMA III. Vîn’in kullanÈlmayan zamanlarÈnÈn anlamÈnÈ verebilmek
için baÒka fiillere ya da deyimlere baÒvurulur: xwestin (bixwaze), istemek;
dil … hebûn, arzu etmek, istemek (çekimi: dilê min (te, wî, vb.) heye ve
bu fiiller nesne alamaz, lazim bûn, gerek bûn, gibi gereklik belirten yan
cümlelerle yürütülür.
Ör. : Jê re çavsorî lazim bû, onun gözüpek olmasÈ gerekliydi.
Soro xwest here bîstana xwe, Soro kendi bahçesine gitmek istedi.
BËRKAÇ FËËL HAKKINDA AÇIKLAMA
215. Kürtçe birçok fiilde görülen aÒikâr kuraldÈÒÈlÈk çofiunlukla ancak
fonetik olgularla ya da daha önceki bölümlerde defiinilen nedenlerle açÈklanabilir
(Ör. : anîn, getirmek; bk. par. 180, AçÈkl. I). KuraldÈÒÈ fiillerin
baÒlÈcalarÈ (bûn, hatin, hebûn, bîn) zaten incelenmiÒ bulunuyor.
∑imdi, emir, yalÈn gelecek zaman ve istek Òimdiki zamanda çûn, gitmek
yerine tercihan ve çok sÈk kullanÈlan bozuk herin (here) fiilini ele alalÈm.
Zaten o da birinci ve ikinci zamanlarda kullanÈlmaz. Çekimi Òöyledir:
a) E m i r.
Here, git.
Bila here, gitsin.
Herin, gidin, gidiniz.
Bila em herin, gidelim.
Bila herin, gitsinler.
b) ∑ i m d i k i z a m a n ( a z k u l l a n È l È r ).
Ez diherim, gidiyorum.
Tu diherî, gidiyorsun.
Vb.
— 206 —

Ez narim, gitmiyorum.
Tu narî, gitmiyorsun.
Vb.
c) G e l e c e k z a m a n ( ç o k k u l l a n È l È r ).
Ezê (ez dê) herim, gidecefiim.
d) Ë s t e k Ò i m d i k i z a m a n.
(Bila) ez herim, gideyim.
Vb.
(Bila) ez nerim, gitmeyeyim;
Vb.
216. Dan, vermek, zanîn, bilmek ve kirin, yapmak fiilleri yardÈmcÈ fiil
rölü oynayabilir.
O zaman dan fiili «yapmak» anlamÈnÈ alÈr.
Ör. : Dan çêkirin, imal ettirmek.
Dan zanîn, bildirmek;
Wî jê re da zanîn ko …, ona bildirdi ki …
Zanîn «yapabilmek», «muktedir olmak» anlamÈ verir.
Ör. : Zêr zane, zor zane, altÈn yapabilir, kuvvet yapabilir (atasözü).
Kirin, birleÒik zaman yapÈmÈnda kullanÈldÈktan baÒka «üzere olmak»,
«hazÈr olmak» anlamÈnda da kullanÈlÈr ve o taktirde istek kipine girer.
Ör. : Ez dikim herim, gitmek üzereyim, gidecefiim.
Rovî dikir mirîÒkê bixwe, tilki tavufiu yemek üzereydi.
217. Bir yere, bir yükleme dofiru hareket anlamÈ taÒÈyan fiiller, dolaylÈ
nesnelerinin ya da tümleçlerinin ya da bir edat takÈmÈ yardÈmÈyla ya da sadece
efiik durumla alÈrlar; o zaman tümleç fiili izler.
1. ÇatÈ.
Wî ji min re kitêbek daye, o bana bir kitap verdi.
Lezgîn li bajêr diçe, Lezgîn kente gidiyor.
— 207 —

Bavê Soro li welêt vegeriyaye, Soro’nun babasÈ memleketine döndü.
Li min guh bide, beni dinle.
2. ÇatÈ.
Wî kitêbek da min, o bana bir kitap verdi.
Lezgîn diçe bajêr.
Bavê Soro vegeriyaye welêt.
Guh bide min.
Atasözü. Zikê bixwe savarê divê here hawarê, bulgur yiyen imdada
koÒmalÈ.
Ne dixwim savarê, ne diçim hawarê, ne bulgur yerim, ne imdada
koÒarÈm.
Bu atasözleri, misafirlifiin, misafirlikten yararlanmÈÒ olan için yarattÈfiÈ
yükümlülüfiü, gerekirse ev sahibini silahla savunmasÈ gerektifiini belirtmektedir.
— 208 —

XVIII. NËTELEME SIFATI
218. Niteleme sÈfatÈ belgeç, yüklem ya da belirteç olarak kullanÈlabilir.
AyrÈca ad gibi de kullanÈlabilir. Ama bu son durumda daima defiiÒmez kalÈr,
yani ek, takÈ almaz.
219. B e l g e ç s È f a t.
Cins, sayÈ ve durum bakÈmÈndan defiiÒmez. Normal olarak niteledifii
sözcükten sonra gelir; nitelenen nesne sÈfat takÈmÈ kuruldufiunda bir belirteci
ya da belgisizlik takÈsÈ alÈr. Bu türlü çatÈlara «sÈfat takÈmÈ» denir.
Ör. : Xaniyê spî, beyaz ev.
Deya pîr, yaÒlÈ ana.
Çiyayên bilind, yüksek dafilar.
Çemekî kûr, derin bir dere.
Aveke sar, sofiuk bir su.
Gundine mezin, büyük köyler.
AynÈ belgeç sÈfat birkaç adÈ birden niteledifii zaman bu adlardan yalnÈz
sonuncusu takÈ alÈr.
Ör. : Hesp û mehîna boz, boz at ve kÈsrak.
Hesp û mehîneke boz, boz bir at ve bir kÈsrak.
Hesp û mehînên boz, boz atlar ve kÈsraklar.
Hesp û mehînine boz, boz atlar ve kÈsraklar.
Bu örneklerin gösterdifii gibi, takÈ bu durumda, tek olarak kullanÈlan ve
normal olarak belgeç sÈfattan önce gelen ada takÈlan ektir ve adÈn cinsine,
belirli ya da belirsiz oluÒan sayÈsÈna, sÈralanan sözcüklerin topuna iliÒkin
duruma ve sayÈya göre defiiÒik olur.
AÇIKLAMA. SÈfatÈn kendisi de bir baÒka sÈfat tarafÈndan anlama daha
kesinlik ya da üstünlük vermek üzere tümlenebilir ve bir niteleme takÈmÈ
oluÒturabilir (bk. par; 224, AçÈkl.).
— 209 —

Ör. : Sorê qehveyî, sora qehveyî, kÈzÈl-kahverengi (er. ve diÒ).
Belgeç sÈfat niteledifii sözcükten önce de gelebilir. Bu takdirde günlük
konuÒmada ya da Òiirsel ifadelerde yer alÈr.
Ör. : XweÒ mirov e, yifiit adamdÈr.
Sîmîn beden û semen ezaran, gümüÒ beden ve yasemin
yanaklar (Ehmedê Xanî).
220. Y ü k l e m s È f a t.
O da defiiÒmez ve genellikle tümledifii fiilden hemen önce gelir.
Ör. : Ez dewlemend bûm, ben zengin idim.
Ev mirov zana ye, bu adam bilgindir.
Bununla birlikte, efier kullanÈlan fiil bir defiiÒim, bir oluÒum fikri
taÒÈyorsa, yüklemden önce gelir.
Ör. : Ez bûm dewlemend, ben zengin oldum.
Bû bû zana, o bilgin olduydu.
Yüklemin kullanÈmÈna iliÒkin olup daha önce inclenmiÒ bulunan kurallar
için par. 170’e baÒvurulmasÈ yararlÈ olur.
221. S È f a t È n b e l i r t e ç o l a r a k k u l l a n È l m a s È.
Kürtçe sÈfatlarÈn çofiu, hiçbir defiiÒiklifie ufiramadan belirteç olarak kullanÈlabilir.
Ör. : Destên wî pihêt girêdan, onun ellerini sÈkÈca bafiladÈlar.
Bakî sera li min sar tê, üstüme saraydan sofiuk rüzgâr esiyor
(halk ÒarkÈsÈ).
XweÒ dipeyive, iyi konuÒuyor.
222. A d o l a r a k k u l l a n È l a n s È f a t.
Ad olarak kullanÈlan sÈfat sÈradan bir ad gibidir; bu durumda, dil iÒlevleri
bakÈmÈndan bir adÈn almasÈ gereken bütün takÈlarÈ ya da ekleri alabilir.
— 210 —

Ör. : Delal, güzel, sevgili; delal, er. ya da diÒ., sevgili.
Delala min, (kadÈn) sevgilim; lê delalê, ey sevgili. (kadÈn).
Delalê min, (erkek) sevgilim; lo delalo, ey sevgili (erkek).
Mezin, büyük, yaÒlÈ; mezin, er., Òef;
Mezinê Hevêrikan, Hevêrikan’larÈn Òefi.
ReÒ, kara; ReÒê Òevê, gecenin kara’sÈ (umacÈ).
Pîr, ihtiyar; pîr, er., bir tarikatÈn ulusu, yezidi dini ulusu.
223. Ö l ç ü m l e m e.
SIFATTA ÖLÇÜMLEME VE A∑IRILIK
Kürtçede nitelemede üstünlük, eÒitlik yada da aÒafiÈlÈk ifade eden
ölçümleme sÈfatlarÈ vardÈr. Derecesi sÈfata -tir soneki eklenerek elde edilir.
Ör.: Spehî, güzel: spehîtir, daha güzel.
Dirêj, uzun; dirêjtir, daha uzun.
Pîr, ihtiyar; pîrtir, daha ihtiyar.
Ciwan, genç; ciwantir, daha genç.
AÇIKLAMA. -tir sonekinin gelmesiyle sÈfatÈn son ünsüzü yan yana
geldifiinde, bir ikizlik olgusu ortaya çÈkÈyorsa son ünsüz atÈlÈr.
Ör. : Dewlemend, zengin: dewlementir, daha zengin.
KullanÈmÈ yaygÈn olan bazÈ sÈfatlar ölçümlemeyi kuraldÈÒÈ yapar.
Ör. : Mezin, büyük: meztir, daha büyük.
Mezintir de kullanÈlÈr;
Pir, çok: bêtir, daha çok (pirtir de var).
Ëki sözcük arasÈndaki ölçüm (karÒÈlaÒtÈrma) ji edatÈyla yapÈlÈr ve efiik
durumda tümleç alÈr.
Ör. : Tu ji min ciwantir î, sen benden daha gençsin.
Xaniyê te ji yê min biçûktir e, lê jê xweÒtir e, senin evin benimkinden
daha küçük, ama ondan daha güzeldir.
— 211 —

Hespê min ji mehîna te bezatir e, benim atÈm senin kÈsrafiÈndan
daha hÈzlÈdÈr.
Birîna min ji ya te kûrtir e, benim yaram seninkindan daha
derindir.
«Daha çok» anlamÈ, ölçüm sÈfatÈnÈn önüne gelek, pir, zehf, zor, vb.
belirteçleri getirilerek elde edilir.
Ör. : Tu ji min gelek (pir) ciwantir î, sen benden daha çok gençsin.
Ölçümleme derecesini daha kesin belirtmek için hinek, biraz; yekcar,
tamamen gibi baÒka baÒka belirteçler kullanÈlÈr.
EÒitlik ölçümü bi qasî, o kadar deyimiyle ya da wek, wekî, gibi, vb.
belirteciyle ifade edilir.
Ör. : Lezgîn bi qasî Soro xurt e, Lezgîn, Soro kadar kuvvetlidir.
Tu wekî min ehmeq î, sen benim kadar ahmaksÈn.
Ez û tu, em bi qasî hev ehmeq in, sen ve ben, birbirimiz kadar
ahmafiÈz.
AÒafiÈlÈk ölçümü ne bi qasî, ne ewqas, o kadar defiil ifadesiyle elde edilir.
Ör. : Soro ne bi qasî Lezgîn pîr e, Soro Lezgîn kadar yaÒlÈ defiildir.
Lezgîn ne bi qasî hevalên te xweÒ reqas e, Lezgin senin dostlarÈn
kadar iyi oyuncu defiildir.
224. S È f a t t a a Ò È r È l È k.
SÈfatlarda aÒÈrÈlÈk sÈfatÈn önüne gelek, pir, zehf, vb., çok, fazla belirteçleri
getirilerek elde edilir.
Ör. : Bajarekî gelekî mezin bû, çok büyük bir kentti.
Çiyayê me gelekî asê ye, dafiÈmÈz çok sarptÈr.
Carina çavên te gelekî Òêrîn in, bazen gözlerin çok tatlÈdÈr.
Axayê me pir dewlemend bû, afiamÈz çok zengindi.
AÇIKLAMA I. Belirteç, bazÈ durumlarda, aÒÈrÈlÈk sÈfatÈnÈn niteledifii adÈn
önüne de gelebilir.
Ör.: Pir mirovekî baÒ bû, çok iyi bir adamdÈ.
— 212 —

AÇIKLAMA II. Salt aÒÈrÈlÈk çofiun ê, e, en zamirlerinin yardÈmÈyla da
safilanÈr (bk. par. 243, b).
Ör. : Bajarekî gelek î mezin bû, çok büyük bir kentti;
Bejna te gelek e zirav e, senin boyun çok incedir.
Xulamê te pir î dilketî ye, bendeniz (nezaket formülü)
çok üzgündür.
Pirsên te yên duhî Òev gelek en hiÒk bûn, senin dün akÒamki
sözlerin
çok afiÈrdÈ.
AÇIKLAMA III. Salt aÒÈrÈlÈk, istisnaî olarak, sÈfatÈn pekiÒtirilmesiyle de
ifade edilebilir.
Ör. : Ava hêdî hêdî, me ecêb jê dî, çok yavaÒ sudan çok garabetler
gördük. (atasözü).
Nispi aÒÈrÈlÈk, aÒafiÈdaki çatÈlarda kullanÈlan üstünlük ölçümünden baÒka
bir Òey defiildir.
a) SÈfatÈn önüne sadece yê, ya, yên ya da ê, a, ên zamirleri getirilebilir
ve o zaman «en» anlamÈ verir.
Ör.: Yê pîrtir, en yaÒlÈ, en ihtiyar (er.).
Ya sphehîtir, en güzel(diÒ.).
Yên dewlementir, en zenginler;
b) Ji hemî, ji hemiyan «bütün, hepsi», li nav, ji nav, li nabêna,
«arasÈnda», vb. kullanÈlarak da elde edilebilir.
Ör.: Nik dilê min, tu ji hemî jinan a (ya) spehîtir î, bana göre
bütün kadÈnlarÈn en güzeli sensin.
Ji hemiyan, tu ya xweÒiktir î, hepsinin en güzeli sensin.
Ji nav (li nav, li nabêna) xortên me, CemÒîd ê (yê) çêtir bû,
gençlerimiz arasÈnda CemÒîd en iyisiydi.
c) Nitelemeyle bafiÈntÈlÈ olarak da üstünlük belirtici çatÈ kurulabilir
(bk. par. 219, AçÈkl.).
Ör.: CemÒîd çêtirê xortên me bû, CemÒîd gençlerimizin en iyisiydi.
AÇIKLAMA. -tir soneki olmaksÈzÈn da nitelemeyle bafilantÈlÈ olarak salt
üstünlük belirtici çatÈ kurulabilir.
— 213 —

Ör. : Wî xwe bextiyarê dinê dizanî; o kendisini dünyanÈn en mutlusu
sayÈyordu.
225. S È f a t t a k ü ç ü l t m e.
-ek, -ik, -ok, kok soneklerinin yardÈmÈyla yapÈlÈr (bunlar adlardan da
aynÈ Òekilde küçültme yapabilirler, bk. par. 227).
Ör. : XweÒ, sevimli, kibar; xweÒik, cici, minimini.
Atasözü. Rovîkî berdayî ji Òêrekî girêdayî çêtir e, özgür bir tilki, zincire
vurulmuÒ bir aslandan daha iyidir.
— 214 —

226. SayÈlarÈn adlarÈ Òöyledir :
1, yek.
2, dido, didu, do, du.
3, sisê, sê.
4, çar.
5, pênc.
6, ÒeÒ.
7, heft.
8, heÒt.
9, neh.
10, deh.
11, yanzdeh, yazdeh.
12, diwanzdeh,
dwanzdeh.
13, sêzdeh.
14, çardeh.
15, panzdeh.
16, Òanzdeh.
17, hevdeh.
18, hejdeh.
19, nozdeh.
20, bîst.
21, bîst û yek.
22, bîst û dido (do, du).
23, bîst û sisê (sê).
24, bîst û çar.
25, bîst û pênc.
26, bîst û ÒeÒ.
27, bîst û heft.
28, bîst û heÒt.
29, bîst û neh,
XIX. SAYILARIN ADLARI
30, sî, sih.
31, sî û yek, vb.
40, çel, çil.
41, çel û yek, vb.
50, pêncî.
60, Òêst.
70, heftê.
80, heÒtê.
90, nod, not.
100, sed.
101, sed û yek, vb.
111, sed û yanzdeh, vb.
121, sed û bist û yek, vb.
200, du sed.
201, du sed û yek, vb.
233, du sed û sî û sisê, vb.
300, sê sed.
500, pênc sed, vb.
1000, hezar.
1100, hezar û sed.
1200, hezar û du sed.
1544, hezar û pênc sed û çel û çar.
2000, du hezar.
3000, sê hezar.
4000, çar hezar.
4637, çar hezar û ÒeÒ sed û sî û
heft, vb.
10.000, lek.
500.000, kirûr.
1.000.000, milyon.
— 215 —

227. SayÈ adlarÈ bazen asal sayÈ olarak (ör.: sî û dido, otuz iki), bazen
sayÈ sÈfatÈ olarak kullanÈlÈr, o zaman etkiledikleri adÈn önüne gelir:
Ör. : Penc sêv, beÒ elma.
Çar sed peya, dört yüz adam.
Asal sayÈ olarak kullanÈldÈklarÈnda belirtici takÈ alabilirler ki (yek hariç,
çünkü o zaman zamir sayÈlÈr, bk. par. 245), çofiul ekiyle aynÈdÈr.
Ör. : Didoyên din, iki öteki.
Çarên mayî, kalan dört.
AÇIKLAMA. Dido ve sisê, asal sayÈ sÈfatÈ durumunda du ve sê oluverir.
Ör. : Du lîre û sê qirûÒ, iki lira ve üç kuruÒ.
Sed û du dînar, yüz iki dinar.
Çel û sê kîlo, kÈrk üç kilo.
ASAL SAYILARIN EK ALMASI
228. SayÈ adlarÈ, gerektifiinde, aÒafiÈdaki kurallara uygun olarak efiik
durum eki alÈrlar.
a) Yek tekil diÒil bir ad gibi ek alÈr.
Ör. : Ji yekê bêtir, birden fazla.
Yekê bide min, birini bana ver.
Belgisiz zamir olarak kullanÈlan yek (bk. par. 245), çofiul efiik durum eki
alabilir :
Yekan yekan, birer birer (yeko yeko da denebilir).
b) Dido (iki)’den bîst (yirmi)’ye kadar sayÈ adlarÈ çofiul efiik
durum eki alÈr.
— 216 —

Ör. : Ji didowan (siseyan, çaran … hejdehan… bîstan) kêmtir,
ikiden (üçten, dörtten … on sekizden … yirmiden) az.
Ez heftan dibînim, yedisini görüyorum.
AÇIKLAMA. Dido ayrÈca didoyan, diduyan, didiwan biçiminde de efiik
durum yapar.
c) Sih ya da sî (30), çel ya da çil (40), pêncî (50), Òêst (60), heftê (70),
heÒtê (80), nod ya da not (90), sed (100), hezar (1000), lek (10 000),
kirûr (500000), milyon tekil eril adlar gibi ek alÈr.
Ör. : Ji sihî (çelî, pêncî, Òêstî … sedî) û pê ve, otuzdan (kÈrktan,
elliden, altmÈÒtan … yüzden ) baÒka.
BileÒik sayÈlarda, yalnÈz sondan gelen sayÈ, normalde kendisini etkileyen
ek gibi bir ek alÈr.
Ör. : Li nav heÒtê û heftan, seksen yedinin arasÈnda.
Ji çar sedî bêtir, dört yüzden fazla.
Ji bîst û çaran heta çelî bihijhmêre, yirmi dörtten kÈrka
kadar say.
Di hezar û neh sed û Òêst û heftan de, 1967’de.
Bununla birlikte önüne bir sayÈ sÈfatÈ gelen hezar (bin) ve milyon
sözcükleri ad gibi davranÈr ve söz konusu sayÈ sÈfatÈna tekabül eden ad ekini
alÈrlar (bk.par.230).
Ör. : Ji çar hezaran (panzdeh hezaran) kêmtir, dört binden (on beÒ
binden) az.
Ji bîst hezarî (çel hezarî, sed hezarî) bêtir, yirmi binden
(kirk binden, yüz binden) fazla.
AÇIKLAMA I. «Yüzlerce», «binlerce» anlamÈnda kullanÈldÈfiÈnda, sed ve
hezar çofiul efiik durum eki alÈr.
Ör.: Bi sedan, bi hezaran, yüzlerce, binlerce.
AÇIKLAMA II. Dofiu afiÈzlarÈnda (Botan, Behdînan) yukarÈdaki kurallar
büyük ölçüde sadeleÒmiÒtir, öyle ki, istisnasÈz, bütün sayÈ adlarÈ, çofiulun -an
ekiyle efiik durumlarÈnÈ yaparlar.
— 217 —

Ör. : Ji yekan bêtir, birden fazla.
Ji çelan û jor de, kÈrkÈn üstünde.
Ji xeynî hezaran, binden ayrÈ.
AÇIKLAMA III. «YarÈm» anlamÈna gelen eril ad nîv, «buçuk» fikri vermek
için kullanÈlÈr.
Ör. : Yek û nîv, çar û nîv, bir buçuk, dört buçuk.
BaÒlÈ baÒÈna nîv, efiik durumda, kendine özgü eki alÈr.
¨Ör. : Ji nîvî (nîvekî) bêtir, buçuktan fazla (yani: yarÈdan fazla,
yarÈmdan fazla).
Nîv bir sayÈ adÈnÈ izledifii zaman, efiik durumda, ya bu duruma ait özel
sayÈ ad ekini, ya çofiulun ekini alÈr.
Ör. : Ji yek û nîvê (nîvan) bêtir, bir buçuktan fazla.
Ji çar û nîvan û pê ve, (saat) dört buçuktan sonra.
Ji çel û nîvê (nîvan) kêmtir, kÈrk buçuktan aÒafiÈ.
Bu tip çatÈlarda, nîv belgisizlik takÈsÈ da alabilir; o zaman yalnÈz kendisine
özgü olan ad ekini alabilir.
Ör. : Ji yek û nîvekî (çar û nîvekî, çel û nîvekî) bêtir.
SAYI SIFATLARI
229. A s a l s a y È s È f a t l a r È.
YalÈn ve bileÒik bütün sayÈ adlarÈ, dido ve sisê hariç, asal sayÈ sÈfatlarÈ
gibi defiiÒiklifie ufiramadan kullanÈlÈrlar (dido ve sisê ise du ve sê biçimini
alÈr).
Ör. : Çar hesp, pênc mehîn, du mirov, sê zaro, dört at, beÒ kÈsrak,
iki adam, üç çocuk.
Sed û pêncî kon, hezar û pênc sed û çel û yek ga, yüz elli çadÈr,
bin beÒ yüz kÈrk bir sÈfiÈr.
SayÈ sÈfatÈnÈn iliÒkin oldufiu sözcük daima ikinci konumda yer alÈr ; yalÈn
kaldÈfiÈ sürece hiçbir özel ek almaz.
AÇIKLAMA I. Yek sayÈ sÈfatÈ belirsizlik takÈsÈnÈn yerine geçebilir.
— 218 —

Ör. : Hespek, bir at, için: yek hesp.
Bîst û hespek, yirmi bir at, için: bîst û yek hesp.
AÇIKLAMA II. SayÈ sÈfatÈ olarak nîv’in kullanÈmÈ aÒafiÈdaki gibi çatÈlar
kurulmasÈnÈ safilar :
Nîv zebeÒ ya da nîv zebeÒek, yarÈm karpuz.
Yek gav û nîv, gavek û nîv, gav û nîvek, bir buçuk adÈm.
Du gav û nîv, du gav û nîvek, iki buçuk adÈm.
230. Ö n ü n e a s a l s a y È s È f a t È g e l e n a d l a r È n
ç e k i m i.
Önüne sayÈ sÈfatÈ gelen her ad, efiik durumda, bu sayÈ sÈfatÈna tekabül
eden sayÈ adÈna özgü ad ekini alÈr ve bu bakÈmdan cins de önem taÒÈmaz. SayÈ
sÈfatÈ defiiÒmez kalÈr.
Ör. : Ez çar hespan dibînim, dört at görüyorum.
Ez pêncî hespî dibînim, elli at görüyorum.
Ez pêncî û ÒeÒ hespan dihijmêrim, elli beÒ at sayÈyorum.
Deh mirovan got, on adam dedi.
Çel mirovî got, kÈrk adam dedi.
Çel û pênc mirovan got, kÈrk beÒ adam dedi.
Min ev kitêb bi deh qemeriyan kirî, bu kitabÈ on kuruÒa aldÈm.
Bi hezar û ÒeÒ sed û pêncî eskerî ve, 1650 askerle.
Di nav heftê keçikî de, yetmiÒ genç kÈz arasÈnda.
Hêkên çel mirîÒkî, kÈrk tavufiun yumurtasÈ.
AÇIKLAMA. Son iki örnekte görüldüfiü gibi, yukarÈda belirtilen kuralÈn
uygulanmasÈ gerefii, sih, çel, vb. sayÈlarla kurulan çatÈlardaki diÒil adlar, efiik
durumda eril ek alÈrlar.
231. Önceki paragraftaki kuralÈn istisnasÈ nîn, yek ve kÈsmen hezar’dÈr.
a) Nîv.
Nîv sayÈ sÈfatÈnÈn varlÈfiÈ adlarÈn çekim eki almasÈndan etkisiz kalÈr.
— 219 —

Ör. : Nîv zebeÒ (nîv zebeÒekî) bide min, bana yarÈm karpuz
ver (zebeÒ, er.).
Nîv sêvê (nîv sêvekê) bide min, bana yarÈm elma ver (sêv, diÒ.).
Nîv bileÒik bir sayÈ sÈfatÈnda yer aldÈfiÈ zaman aÒafiÈdaki çatÈlar
kurulabilir :
Ji bîst û nîv gavî (gavekî) bêtir, yirmi buçuk adÈmdan fazla.
Ji bîst gav û nîvî (nîvekî, nîvan) bêtir, yirmi buçuk adÈmdan
fazla (gav, er.).
Ji sih û nîv qirûÒê (qirûÒekê) bêtir, ya da: ji sî qirûÒ û nîvî
(nîvekî, nîvan) bêtir, otuz buçuk kuruÒtan fazla.
AÇIKLAMA. BileÒik sayÈ sÈfatÈ yek û nîv ise, Òöyle denebilir.
Ji gav û nîvî (nîvekî) bêtir, bir buçuk adÈmdan fazla.
b) Yek.
TÈpkÈ nîv gibi yek de önüne geçtifii adlarÈn normal çekimini defiiÒtirmez.
Ör. : Ji yek mirovî re, bir adam (mirov, er.).
Ji yek jinikê re, bir kadÈna (jinik, diÒ.).
Bîst û yek zebeÒî bide min, ya da : bîst û zebeÒekî bide min,
bana yirmi bir karpuz ver (zebeÒ, er.).
Bîst û yek sêvê bide min, ya da: bîst û sêvekê bide min, bana
yirmi bir elma ver (sêv, diÒ.).
c) Hezar.
YalnÈz kullanÈldÈklarÈnda hezar, lek, kirûr ve milyon, düzenli olarak,
efiik durumda adlara î aldÈrÈrlar.
Ör. : Ezê hezar mirovî biÒînim, bin adam gönderecefiim.
Ji hezar malî bêtir, bin evden fazla.
Buna karÒÈlÈk, hezar bileÒik bir sayÈ sÈfatÈnÈn son sözcüfiü oldufiu zaman,
onu izleyen ad yalÈn kalÈr.
Ör. : Bi çar hezar qirûÒ, dört bin kuruÒ için.
Dijmin ji sed û deh hezar mirov bêtir kuÒtin, düÒman yüz
on bin kiÒiden fazla öldürdü.
— 220 —

AÇIKLAMA. Botan ve Behdînan afiÈzlarÈndan nîv ve yek’ten baÒka sayÈ
sÈfatÈndan sonra gelen adlar efiik durumlarÈnÈ daima -an çofiul ad bükünü
yardÈmÈyla oluÒtururlar.
Ör. : Ez çel hespan dibînim, kÈrk at görüyorum.
Bi deh hezar mirovan ve, on bin adamla.
YukarÈda incelenen oldukça karmaÒÈk kurallar, daha basit olan bu kullanÈm
lehine pekâlâ ihmal edilebilir ve bu bir kusur sayÈlmaz.
232. S È r a s a y È s È f a t l a r È.
«Birinci» Òöyle söylenir: pêÒî, pêÒîn, yekimîn, êkimîn, yekê, ewilî,
ewil (bu son ikisi Arapça evvel’den bozmadÈr).
Difier sÈra sayÈ sÈfatlarÈ, sayÈ adlarÈna, normal olarak efiik durumda
aldÈklarÈ bükünün eklenmesiyle elde edilir.
Ör. : Didiwan, ikinci.
Siseyan, üçüncü.
Çaran, dördüncü.
Sihî, otuzuncu.
Sedî, yüzüncü.
Sed û sih û çaran, yüz otuz dördüncü.
SÈra sayÈ sÈfatlarÈnÈn kullanÈmÈ niteleme sÈfatlarÈna uygulanan kurallara
uyar.
Ör. : Cara pêÒîn, birinci defa.
Îsal, sala siseyan e ko em hevûdin nas dikin, bu yÈl üçüncü
yÈldÈr ki tanÈÒÈyoruz.
Min ev kitêb heta rupelê wê ê bîst û yekê xwend, bu kitabÈ yirmi
birinci sayfasÈna kadar okudum.
Di vê rêzê de, siwarê siseyan brayê min e, ê ÒeÒan apê min e,
bu sÈradan üçüncü süvari kardeÒim, altÈncÈ amcamdÈr.
Mehîna min di bezê de a pêncan derket, kÈsrafiÈm, yarÈÒta,
beÒinci geldi.
Tu di sala sî û yekê ya emrê xwe de yî, sen ömrünün otuz
birinci yÈlÈndasÈn.
— 221 —

233. Bu paragraftaki birkaç örnek saatÈn ve tarihin nasÈl ifade edildifiini
göstermektedir.
Ör. : Saet çar e, saat dört.
Saet deh û nîv e, saat on buçuk.
Saet deh kêm bîst e, saat ona yirmi var.
Saet nîv yek e, saat yarÈm (öfile ya da gece yarÈsÈnda).
Pênc kêm çaryek e, beÒe çeyrek var.
Ji pêncan re panzdeh deqîqe divêtin, beÒe on beÒ dakika var.
Tu di saet pêncan de hatî, sen beÒte geldin.
Sibe êvarê, ezê di saet heÒt û nîvan de bêm cem te (ya da: li
saet heÒt û nîvan), yarÈn akÒam, sekiz buçukta sana gelecefiim.
Yekê gulanê, bir mayÈs.
Didoyê gulanê, iki mayÈs.
Bîst û çarê gulanê, yirmi dört mayÈs.
234. Kesirler efiik durumdaki sayÈ adÈnÈn önüne ji edatÈ getirilerek ve
arkasÈndan miktar belirtisi yapÈlarak gösterilir.
Ör. : Ji heÒtan dido, sekizde iki.
Ji sedî yek, yüzde bir.
«YarÈm», «üçte bir», «dörtte bir» Òöyle söylenir : nîv, er. (bk.par. 228),
siseyek, çaryek.
Yüzde de kesirlerin belirtilmesi gibi belirtilir.
Ör. : Ji sedî deh, yüzde on.
235. ÜleÒtirme sayÈ sÈfatlarÈ Òöyle yapÈlÈr: bîste bîst, yirmiÒer, yirmiÒer,
çile çil, kÈrkar kÈrkar.
Atasözü. Ji hirçekî du eyar dernayê, bir ayÈdan iki post çÈkarÈlmaz.
— 222 —

XX. GÖSTERME (Ë∑ARET) SIFATLARI
VE ZAMËRLERË
236. G ö s t e r m e s È f a t l a r È.
Kürtçede defiiÒken iki gösterme sÈfatÈ vardÈr :
ev, yakÈn nesneleri ve varlÈklarÈ göstermeye yarar;
ew, mekânda ve zamanda uzak olan nesneleri ve varlÈklarÈ göstermek
için kullanÈlÈr.
Gösterme sÈfatlarÈ daima iliÒkin olduklarÈ adlardan önce gelirler; cins,
sayÈ ve durum bakÈmÈndan onlarla uyum kurarlar.
EV’ËN ÇEKËM EKLERË
YalÈn durum :
Eril tekil: ev hesp, bu at.
DiÒil tekil: ev mehîn, bu kÈsrak.
Çofiul ortak: ev hesp (mehîn), bu atlar (bu kÈsraklar).
Efiik durum :
Eril tekil: (evî) vî hespî, bu at.
DiÒil tekil: (evê) vê mehînê, bu kÈsrak.
Çofiul ortak: (evan) van hespan (mehînan), bu atlar
(bu kÈsraklar).
EW’ËN ÇEKËM EKLERË
YalÈn durum :
Eril tekil : ew hesp, Òu at.
DiÒil tekil : ew mehîn, Òu kÈsrak.
Çofiul ortak : ew hesp (mehîn), Òu atlar (kÈsraklar).
— 223 —

Efiik durum :
Eril tekil: (ewî) wî hespî, Òu at.
DiÒil tekil: (ewê) wê mehînê, Òu kÈsrak.
Çofiul ortak: (ewan) wan hespan (mehînan), Òu atlar
(kÈsraklar).
AÇIKLAMA I. Ëki cins ve iki sayÈ için de ortak olan defiiÒmez bir baÒka
iÒaret sÈfatÈ daha vardÈr: ha, he ya da han. ËliÒkin oldufiu sözcükten sonra
gelir ve onunla niteleme bafilamÈnda çatÈ kurar. Ev ya da ew ile birlikte de
kullanÈlabilir.
Ör. : (Ev, ew) mirovê ha (n), bu adam.
(Ev, ew) jinika ha (n), bu kadÈn.
(Ev, ew) çiyayên ha (n), bu dafilar.
BazÈ afiÈzlarda, ha (n) kendisinden önce gelen sözcükle birleÒip büzülür.
Ör. : Ev (ew) mirova (tek. ve çofi.).
Ev (ew) jinika.
AÇIKLAMA II. Önünde iÒaret sÈfatÈ bulunan eril tekil adlarÈn aldÈfiÈ çekim
eki konusunda par. 115’e bak.
237. Ev ve we aynÈ cümlede bir arada bulunurlarsa bir karÒÈtlÈk fikri
ifade etmeye yararlar. O zaman ew «öteki» anlamÈna gelir.
Ör. : Tu diçî vî gundî an wî gundî? bu köye mi gidiyorsun yoksa öteki
köye mi gidiyorsun?
KarÒÈtlÈk olmadan da ev ile kullanÈlan ew, bazÈ durumlarda, aynÈ tarzda
anlam ifade eder;
Ör. : Li wê dinê, öteki dünyada.
Here wî alî, öteki yana git.
Wê rojê, öteki gün.
238. Cümlede birbirini izleyen birkaç sözcük aynÈ iÒaret sÈfatÈndan etkilendifii
zaman aÒafiÈdaki iki çatÈ arasÈndan biri tercih edilir:
1) ev (ew) hesp û ev (ew) mehîn, bu at ve bu kÈsrak (bu atlar ve bu
kÈsraklar), ya da :
— 224 —

2) ev (ew) hesp û mehîn, aynÈ anlam.
Efier söz konusu cümle efiik durum eki almak zorunda ise üç durum olabilir
:
a) Tekil olan adlarÈn ikisi de aynÈ cinstendir ; ya da, defiiÒik cinstendir,
ama ikisi de çofiuldur.
YukarÈda 1no. lu bentte yazÈlÈ çatÈ kullanÈlÈrsa cümle Òöyle olur :
Ezê vê saetê û vê zincîrê bikirim, bu saati ve bu zinciri satÈn alacafiÈm.
Van tîran û van kevanan bide min, bu oklarÈ ve bu yaylarÈ bana ver.
2 no. lu çatÈ tercih edilirse iÒaret sÈfatÈ ve sayÈnÈn son sözcüfiü yalnÈz ad
takÈsÈ alÈrlar :
Ezê vê saet û zincîrê bikirim.
Van tîr û kevanan bide min.
b) Ëki adÈn ikisi de tekil, ama defiiÒik cinstendir.
Normal olarak 1no. lu çatÈ kurulur :
Vê tîrê û vî kevanî bide min, bu yayÈ ve bu oku bana ver.
Vî hespî û vê mehînê bibe sûkê, bu atÈ ve bu kÈsrafiÈ pazara götür.
2 no. lu çatÈ durumunda, iÒaret sÈfatÈ ve sayÈnÈn son sözcüfiü yalnÈz ad
takÈsÈ alÈr, onu da etkilenip de ait oldufiu ada özgü cins belirler. O zaman söz
konusu örnekler Òöyle olur:
Vî tîr û kevanî bide min.
Vê hesp û mehînê bibe sûkê.
c) SÈrada yer alan adlarÈn kimisi tekil kimisi çofiuldur.
O zaman adlarÈn her birinin önünde iÒaret sÈfatÈ bulunur ve sÈfat gibi
olanlar da kendilerine uygun ek alÈrlar.
— 225 —

Ör. : Tu van mirîÒkan, vî gayî, vê bizinê û wan beranan dibînî,
sen bu tavuklarÈ, bu sÈfiÈrÈ, bu keçiyi ve o koçlarÈ görüyorsun.
239. Ë Ò a r e t ( g ö s t e r m e ) z a m i r l e r i.
Ev ve ew iÒaret zamiri görevi de yapar; o zaman «bu», «Òu», «bunlar»,
«Òunlar» anlamÈna gelir.
Ë∑ARET ZAMËRË OLARAK EV’ËN EK ALI∑I
YalÈn durum :
Tekil eril: ev, bu.
DiÒil tekil: ev, bu.
Çofiul ortak: ev, bunlar.
Efiik durum :
Eril tekil: evî (vî), bu.
DiÒil tekil: evê (vê), bu.
Çofiul ortak: evan (van), bunlar.
Ë∑ARET ZAMËRË OLARAK EW’ËN EK ALI∑I
YalÈn durum :
Eril tekil: ew, Òu.
DiÒil tekil: ew, Òu.
Çofiul ortak: ew, Òunlar.
Efiik durum :
Eril tekil: ewî (wî), Òu.
DiÒil tekil: ewê (wê), Òu.
Çofiul ortak: ewan (wan), Òunlar.
AÇIKLAMA. Ev ve ew iÒaret zamirleri, anlam defiiÒiklifii olmaksÈzÈn ha
(han) ile birlikte de kullanÈlabilirler. O zaman tamlama takÈsÈ alÈrlar, çekim
eki almazlar.
— 226 —

Ev’Ènki: Evê ha ya da vîna (er. tek.).
Eva ha ya da vêna (diÒ. tek,).
Evên ha ya da vêna (vana ) (çofi. or.).
Ew’Ènki: Ewê ha ya da wîna (er. tek.).
Ewa ha ya da wêna (diÒ. tek.).
Ewên ha ya da wêna (wana) (çofiul. or.).
BatÈ afiÈzlarÈnda iÒaret sÈfatlarÈnÈn ha ile birleÒip büzüÒmeleri Òu sonucu
verir :
Vaya (er. ve diÒ. tek.), evê ha ve eva ha için.
Vana (çofi. or.), evên ha için.
Waya (er. ve diÒ. tek.), ewê ha ve ewa ha için.
Wana (çofi.or.), ewên ha için.
Görüldüfiü gibi bu büzülmelerden dolayÈ cinsler arasÈ ayrÈm ortadan kalkar,
yalnÈz sayÈ farkÈ kalÈr.
240. ËÒaret zamiri ev ve ew, iÒaret sÈfatÈ olarak kullanÈldÈklarÈ zaman
anlamda aynÈ nüans farklarÈyla ayrÈlÈrlar.
Ev yakÈn nesne ve varlÈklarÈ gösterir ve «bu», «Òu» anlamÈna gelir.
Ew ise, tersine, mekânda ve zamanda uzak olan nesneleri ve varlÈklarÈ
göstermeye yarar; «Òu» diye karÒÈlanabilir.
Ëkisi bir arada kullanÈldÈfiÈ zaman, genellikle karÒÈtlÈk fikri vermeye yarar.
Ör. : Ev hat, ew çû, bu geldi, Òu gitti; biri geldi, öteki gitti.
Ev mezin e lê ew piçûk e, bu büyüktür, ama öteki küçüktür.
241. Ev ve ew «bunu» ve «Òunu» anlamÈnda da kullanÈlabillirler; o
zaman diÒil tekil gibi iÒlem görürler.
Ör. : Min ev got, ben bunu dedim.
Te ew Òanî min ne da, bana Òunu göstermedin.
242. ÇatÈlÈ durumda iÒaret zamirleri.
ËÒaret zamirleri baÒka öfielerle (ad, zamir, sÈfat) tamamlanmaya
elveriÒlidirler. O zaman cins ve sayÈlarÈna denk düÒen tamlama takÈlarÈ alÈrlar.
— 227 —

Ör. : Evê ko hat, bu, gelen.
Eva ko li cem me ye, Òu bizde bulunan.
Evên ko tu dibêjî, senin söyledifiin bunlar.
Ewê ko mîr e, Òu emir olan.
Ewa ko min jê hej dikir, Òu benim sevdifiim.
Ewên ko me ew nas dikirin, Òunlar bizim tanÈdÈklarÈmÈz.
ËÒaret zamirlerinin evê, eva, evên ve ewê, ewa, ewên çatÈlÈ biçimlerine
Òu büzülmeler tekabül eder; ve çok yaygÈn olarak kullanÈlÈr.
Yê, bu, evê ve ewê için (er. tek.).
Ya, bu, eva ve ewa için (diÒ. tek),
Yên, bunlar, evên ve ewên için (çofi. or.).
243. Y ê , y a , y ê n ’ i n k u l l a n È l È Ò È.
a) Adlarla.
«Bununki», «Òununki», «onunki» anlamlarÈnÈ verir.
Ör. : Tu kîjan hespî dibîni? — Yê Soro. Hangi atÈ görüyorsun?
— Soro’nunkini.
Ava bîra we honik e, lê ya kaniya me jê çêtir e, sizin kuyunun
suyu serindir, ama çeÒmemizinki ondan daha iyidir.
∑evên zivistanê dirêj in, yên havîne kurt in, kÈÒ geceleri
uzundur, yazÈnkiler kÈsadÈr.
b) SÈfatlarla.
Çofiu zaman y’nin atÈlmasÈyla ê, a, ên kÈsa biçimlerini alÈrlar.
Ör. : Hespê boz baÒ e, lê ê Òê bezatir e, boz at iyidir, ama al at
daha hÈzlÈdÈr.
Te destmala sor bijartiye an a kesk? KÈrmÈzÈ mendili mi yeÒil
mendili mi seçtin?
Reya me a dûr e, yolumuz uzaktÈr.
Sêvên sor çêtir in an ên spî? KÈrmÈzÈ elmalar mÈ iyidir yoksa
beyazlar mÈ?
— 228 —

Durî te, Òevên min ên dirêj in, senden uzak, gecelerim uzundur.
Xaniyê me ê spî ye, evimiz beyaz olanÈdÈr.
AÇIKLAMA I. KarmaÒÈk niteleme bafilamÈnda ê, a, ên’in kullanÈmÈ için
ilerde par. 284’e bak. AyrÈca par 110, AçÈklama’ya da bak.
c) ∑ahÈs zamirleriyle bafilantÈlÈ olarak yê, ya, yên mülkiyet zamiri
anlamÈ da verir.
Yê min, ya min, yên min, benimki (er.), benimki (diÒ.), benimkiler.
Yê te, ya te, yên te, seninki (er.), seninki (diÒ.), seninkiler.
Yê wî, ya wî, yên wî, onunki (er.), onunki (diÒ.), onunkiler.
Yê wê, ya wê, yên wê, onunki (er.), onunki (diÒ.), onunkiler.
Yê me, ya me, yên me, bizimki (er.), bizimki (diÒ.), bizimkiler.
Yê we, ya we, yên we, sizinki (er.), sizinki (diÒ.), sizinkiler.
Yê wan, ya wan, yên wan, onlarÈnki (er.), onlarÈnki (diÒ.),
onlarÈnkiler.
AÇIKLAMA II. YukarÈda belirtilen kurala (bk. par. 137), yê, ya, yên ile
temsil edilen nesnenin sahibi (maliki), aynÈ zamanda cümlenin de öznesidir,
bu durumda dönüÒlü zamir xwe difier, min, te, wî, wê, me, we ya da wan
zamirlerinin yerini alabilir. Yê xwe, ya xwe, yên xwe çatÈlarÈ o zaman ne
olursa olsun bütün ÒahÈslar için mülkiyet zamiri rolü oynar.
Yê min li vir e, benimki burdadÈr (özne: yê min).
Ez yê xwe dibînim, benimkini görüyorum (özne: ez).
Ez ya te dixwazim, seninkini istiyorum (özne: ez).
Tu ya xwe difiroÒî? Seninkini satÈyorsun (özne: tu)?
Em yên wî nas dikin, onunkileri biliyoruz, tanÈyoruz (öz.: em).
Ew yên xwe nas dikin, onlar kendilerininkini tanÈyorlar (öz. ew).
AÇIKLAMA III. ËÒaret zamirleri yê, ya ve yên ile aynÈ çatÈda yer alan
karÒÈlÈklÈlÈk zamiri hev de mülkiyet zamiri yapÈmÈnda görev alÈr. KullanÈmÈ, bu
özel durumda, par. 140’ta incelenen kurallara uygun olur.
Ör. : Hevalên me hene, ez û tu, em yên hev nas dikin, dostlarÈmÈz
var, ben ve sen, birbirimizinkini tanÈyoruz.
— 229 —

d) ∑ahÈs zamirlerinden baÒka zamirlerle kullanÈm.
Ör. : Yê ko, ya ko, yên ko,
Yê kê, ya kê, yên kê?
Ev kitêb ya kê ye? bu kitap kiminkidir?
244. Belgisizlik takÈsÈnÈn î, e, en sonekleri çatÈ içinde baÒlÈbaÒÈna kullanÈldÈklarÈ
zamanda zamir iÒlevi görürler, birinci sözcük, bazÈ durumlarda,
bu zamirler yüklemle birlikte kullanÈldÈklarÈ zaman (bk. par. 110, AçÈkl. son),
bu takÈmdan etkilenir (bk. par. 284).
Ör.: Hespekî min î spehî hebû, benim güzel bir atÈm vardÈ.
Destmaleke piçûk e sor, küçük kÈrmÈzÈ bir mendil.
Ev gundî mezin e, bu köy büyüktür.
Avên çemên zozanan en sar in, yaylalarÈn dere sularÈ sofiuktur.
AÇIKLAMA. Yê, ya, yên; ê, a, ên ve î, e, en zamirlerinin, par. 243, AçÈkl.
II’da gösterilen örnekler tipindeki çatÈlarÈnda kullanÈmÈnda bir ölçüde
gevÒeklik vardÈr. ∑öyle dense de yalnÈÒ yapÈlmÈÒ olmaz :
Avên çemên zozanan ên sar in.
Atasözü. ∑ûÒa dilan, wekê diÒkê, cebar nabe, gönül bir billûrdur,
kÈrÈlÈnca onarÈlamaz.
— 230 —

XXI. BELGËSËZLËK
VE SORU SIFATLARI VE ZAMËRLERË
ËLGË ZAMËRLERË
245. B e l g i s i z s È f a t v e z a m i r l e r.
AynÈ sözcükler bu iki iÒi de gördüfiünden belgisiz sÈfat ve zamirler bu
paragrafta alfabetik sÈrayla inceleneceklerdir.
Belgisiz sÈfatlarÈn iliÒkin olduklarÈ sözcükten daima önce geldifii ve cinsce
de, sayÈca da defiiÒmez kaldÈfiÈ hatÈrlanacaktÈr.
Belgisiz zamirlerin kullanÈmÈndaki çeÒitlilik (ek alma ve sayÈ) her özel
durum için ayrÈca belirtilecektir.
1) Behvan (belgisiz zamir): falan.
YalnÈz ve ancak filan ile birlikte kullanÈlÈr.
2) Çend (belgisiz sÈfat ve zamir): birkaç, birçok, birileri.
Belgisiz sÈfat :
Ez çend salan li wî bajarî rûniÒtim, birkaç yÈl var ki o kentte oturdum.
Te çend caran gotiye ko tûê ji min re binivîsînî, bana yazacafiÈnÈ birçok
defa söyledin.
Çend zaro hatin, birkaç çocuk geldi.
Çend mîsalên din, birkaç baÒka örnek.
Belgisiz zamir (ek alabilir); daima çofiul anlamÈ verir :
Çend ji wan, aralarÈndan birkaçÈ, birçofiu.
Çend hatin, çend çûn, birkaçÈ geldi, birkaçÈ gitti.
Çendan genimê xwe firot, birkaçÈ bufidayÈnÈ sattÈ.
AyrÈca bak par. 247 ve 248.
— 231 —

3) Çendek, belgisiz zamir çend ile aynÈ anlamda ve aynÈ biçimde kullanÈlÈr.
4) Din (belgisiz sÈfat) : baÒka.
Ör. : Yê (ya, yên) din, baÒka (er., diÒ., çofi.).
Yekî (yeke) din, bir baÒka.
TiÒtekî din e, bu baÒka Òey.
Dojeh, yên din in, cehennem, baÒkalarÈdÈr.
Careke din, baÒka sefer.
5) Filan, filankes (eril ve diÒil belgisiz zamir, tekilken ek alabilir): filan,
filankes.
Ör. : Filanî (filên) got ko …, filan dedi ki…
Çavê min bi filanê ketiye, filanÈ gördüm.
Te îro filankes dît, bê î ko tu ji min re bibêjî, bugün filancayÈ
gördün ama bana söylemedin.
Behvan, falan sözcüfiü filan’Èn ikizidir ve yalnÈz bu zamirle birlikte kullanÈlÈr.
Ör. : Gelek caran, çofiu zaman, çofiu kez.
Gelek ji wan çûne, aralarÈndan çofiu gitti.
Xwedê gelekan dike ser reya xwar û gelekan jî digehîne
rastiyê, TanrÈ onlarÈn çofiunu kötü yola iter ve birçofiunu da dofiru
yola iletir (H.).
Gelek’in belirteç olarak kullanÈmÈ için bk. par. 256.
7) GiÒ, giÒk, gî (ek alabilen belgisiz zamir): herkes, hepsi.
Ör. : Ew giÒkî dizane, o hepsini biliyor.
GiÒkan (giyan) pê bawer dikir, herkes ona inanÈyordu.
8) Hemî, hemû (iÒaret sÈfatÈ ve zamiri): bütün, tüm, hep.
SÈfat :
Hemî mirovên me çûne Òerî, bütün adamlarÈmÈz savaÒa gittiler.
— 232 —

Di hemî dinyayê de mîna te nîne, bütün dünyada senin gibisi yoktur.
Zamir (çofiulda ek alabilir) :
Hemî reviyan, hepsi kaçtÈ.
Ez hemiyan nas dikim, onlarÈn hepsini tanÈyorum.
Siwarên me hemî berê xwe dane deÒtê, süvarilerimiz hep ovaya yöneldiler.
9) Her (belirsiz sÈfat): her.
Ör. : Dilê min dixwaze ko ez te her roj bibînim, gönlüm seni her gün
görmek ister.
Her car, her gav, her sefer, her defa.
Her du, her ikisi.
Her, belirteçlerin (bk. Böl. XXII) ve bileÒik belgisiz zamirlerin
yapÈmÈnda geniÒ bir kullanÈm alanÈ bulur (bk. alttaki bend).
10) Herçi, heçi (her + çi’den oluÒan sÈfat ve zamir): kim, kim ki, her
kim, ne ki.
SÈfat:
Heçi gundî hebû dihat bajêr, köyde her kim varsa kente geliyordu.
Zamir :
Heçi welê dibêje, derewa dike, kim ki böyle konuÒuyor, yalan söylüyor.
Herçi min hebû, min daê, ne ki bende vardÈ ona verdim.
Herçi jar e, li havînê jî sar e, kim ki zayÈftÈr yazÈn bile üÒür (atasözü).
Herçi ko, her kim ki.
11) Herkes (her + kes’ten oluÒan zamir): herkes.
ËnsanlarÈ belirtmek için ve yalnÈz tekil olarak kullanÈlÈr; eril efiik durum
eki alabildifii gibi tamlama takÈsÈ da alabilir.
Ör. : Herkes pê dizane, herkes onu biliyor.
Min ji herkesî pirsî, herkese sordum.
— 233 —

Herkesî ev kitêb xwendiye, herkes bu kitabÈ okudu.
Herkesê mala me, tüm hane halkÈmÈz.
12) HertiÒt (her + tiÒt’ten yapÈlan zamir): herÒey.
Nesneleri göstermek için ve yalnÈz tekil olarak kullanÈlÈr; eril efiik durum
eki alabildifii gibi tamlama takÈsÈ da alabilir.
Ör. : HertiÒt hazir e, herÒey hazÈrdÈr.
Ji hertiÒtî bêtir, herÒeyden fazla.
HertiÒtê wê bedew bû, onda herÒey güzeldi.
13) Heryek (her + yek’ten oluÒan zamir): herkes, herbir.
CanlÈ varlÈklarÈ belirtmek için ve yalnÈz tekil durumda kullanÈlÈr; tekil eril
ya da diÒil efiik durum ek alabilir.
Ör. : Heryek çû îÒê xwe, herkes iÒine gitti.
Heryekî pesna xwe dida, herkes övünüyordu.
Heryekê jê hej dikir, herkes onu seviyordu.
14) Hin (sÈfat ve zamir): bir, birkaç, bazen.
SÈfat :
Ör. : Hin hesp, birkaç at.
Hin caran, bazen.
Hezar û hin, bin bir.
Zamir : hin ve ikiz hinek daima «birkaç, birçok» anlamÈnda kullanÈlÈr ve
efiik durum eki alabilir.
Ör. : Hin (hinek) hatin, birçofiu geldi.
Ezê hinan (hinekan) bi xwe re bibim, birkaçÈnÈ birlikte
götürecefiim.
Hinên (hinekên) din hene, birçok baÒkalarÈ da var.
Hin (hinek) pekiÒtirmeli olarak «kimisi… .kimisi» anlamÈnda çokça kullanÈlÈr.
— 234 —

Ör. : Hin (hinek) pê dikenin, hin (hinek) jê digirîn, kimisi buna
gülüyor, kimisi afilÈyor.
AÇIKLAMA. Hinek «az», «biraz» anlamÈna da gelir, hindik ya da hindek
de aynÈ anlamda kullanÈlÈr.
Ör. : Te hindek xwar, sen az yedin.
Hinekî (hindikî) bide min, biraz bana ver.
Bir de hinekî din, biraz sonra deyimi var.
15) Hîç (zamir): hiç.
Az kullanÈlÈr.
16) Kes, kesek (zamir): kimse;
Hemen hemen yalnÈz olumsuz olarak «kimse» anlamÈnda kullanÈlÈr; eril
tekil efiik durum eki alÈr.
Ör. : Kes (kesek) ne hat, kimse gelmedi.
Kesî (kesekî) ne gotiye…, kimse demedi ki,…
AÇIKLAMA. Kes, zamir olarak kullanÈlan kes, kimse adÈndan baÒka bir Òey
defiildir. Kesek hatiye «bir kimse (kiÒi) geldi» anlamÈnda çevrilebilir.
«Herhangi bir kimse» genellikle yek sözcüfiü ile ifade edilir (bk. aÒafi. 21).
17) Kî (zamir): kim, kim ki. Daima tekil olarak kullanÈlÈr; efiik durum: kê.
Ör. : Kî li vir dimîne, burada kim kalÈyor.
Keça kê be, kimin kÈzÈ olursa olsun,.
(Par. 247’ye de bak.)
18) TiÒtek (zamir): herhangi bir Òey, hiçbir Òey (olumsuz anlamda).
Tekil eril efiik durum eki alÈr.
Ör. : TiÒtek heye, herhangi bir Òey var.
Ez nawêrim ji te re tiÒtekî bibêjim, sana hiçbir Òey söylemeye
cesaretim yok.
19) Mirov, adam, insan, gayri Òahsi anlamda zamir gibi kullanÈlÈr.
Ör. : Mirov dibêje ko…, adam diyor ki…, deniliyor ki…
— 235 —

Heta ko mirov nekeve nava gund, xaniyan nabîne, insan
köyün ortasÈna ulaÒmayÈncaya kadar evler görünmez (H.).
TiÒtine welê bi serê mirov nakevin, böyle Òeyler insanÈn aklÈna gelmez.
20) Tu, çu (sÈfat ve zamir): hiçbir, hiç kimse, hiç.
SÈfat :
Tu mirov nîne ko jê natirse, ondan korkmayacak adam yoktur.
Tu, belgisiz sÈfat, birçok belgisiz bileÒik zamirin yapÈmÈna katÈlÈr (bk.
aÒafiÈdaki bent).
Zamir: Tu, çofiul efiik durum eki alabilir. O zaman da «hiç», «hiç kimse»,
«hiç bir Òey» anlamÈ vermeye elveriÒlidir.
Ör.: Tu ne hat, hiç kimse gelmedi.
Min tu ne dît, hiç kimseyi görmedim (ya da bafilamÈna göre: onu
görmedim, hiç bir Òey görmedim).
Ez tu nizanim, hiç bir Òey bilmiyorum.
Ez tiwan nabînim, hiç kimseyi görmüyorum, bir Òey görmüyorum.
Tiwan ne xwar, kimse yemek yemedi.
Tiyên wan, onlardan hiç biri (-yên, belirli çofiul takÈsÈ).
21) Tukes (tu + kes’ten oluÒan zamir): hiç kimse. Eril tekil efiik durumu
eki alÈr.
Ör.: Tukes pê nikare, hiç kimsenin ona gücü yetmez.
Ez tukesî nas nakim, ben hiç kimseyi tanÈmÈyorum.
Evê ji tukesî re nebêje, bunu hiç kimseye söyleme.
22) TutiÒt (tu + tiÒt’ ten oluÒan zamir): hiç bir Òey. Eril tekil efiik durum
eki alÈr.
Ör. : Min tutiÒt pêda nekîr, hiç bir Òey bulamadÈm.
Ez tutiÒtî jê re nadim, ona hiç bir sey vermeyecefiim.
23) Xelk, halk, insanlar, gayri Òahsi anlamda «adam, insan» gibi kullanÈlÈr.
DiÒil efiik durum eki alÈr.
Ör.: Xelk jê hej nakin, o sevilmez, halk onu sevmez.
Xelkê digot ko… halk diyor ki…, diyorlar ki…
— 236 —

24) Yek (zamir): bir, biri. Genelde tekil olarak kullanÈlÈr. Her iki cinse
göre ad takÈsÈ alabilir. ÇatÈlmÈÒ durumda da rastlanabilir.
Ör. : Yek hat, biri geldi.
Yekî digote yekê, biri(er) birine (diÒ) diyordu.
Yekî din, yeke din, bir baÒkasÈ (er.), bir baÒkasÈ (diÒ.).
Ez bawer nakim ko li dinyayê yeke din peyda bibe,
sanmamki dünyada bir baÒka öylesi bulunsun.
Yek dihat, yek diçû, biri gelip biri gidiyordu.
AÇIKLAMA. Belgisiz yek zamirinin Òu kullanÈmlarÈ vardÈr :
Yek bi yek, yekê yekê, yeko yeko, yekan yekan, birer birer (er.) birer
birer (diÒ.), art arda.
Daha baÒka :
Ew wan yek bi yek (yekan yekan) dihijmêre, onlarÈ birer birer sayar.
Ev yek, buradaki, Òuradaki, bu, Òu.
Li ber vê yekê, bunun için, onun için.
Ew yek, burdaki, Òurdaki.
Çavên min li wê yekê keti bûn, Òurdakini gözüm ÈsÈrÈyor.
246. Eyn, wek, x¨eyr.
BazÈ kullanÈmlarÈndan dolayÈ, belgisiz sÈfat ve zamir olarak Kürtçeye
Arapçadan geçmiÒ olan eyn ( ), aynÈ ve x¨eyr ( ), gayri sözcüklerini
de anmak gerek, ama bunlar oldukça seyrek kullanÈlÈr.
Ör.: Eynê ev, aynÈ bu.
Eynê ev e, tÈpatÈp aynÈdÈr.
Xeyrê wî, ondan baÒka.
Wek, wekî, weke, wey için de aynÈ Òeyler söylenebilir. ª yek’in büzülmesi
sonucunda ortaya çÈkmÈÒa benzeyen bu sözcükler «gibi» anlamÈna gelir.
Ör. : Wek te, wekî te, weke te, senin gibi.
Wek hev, benzer.
— 237 —

Wekî xwe, weke xwe, oldufiu gibi.
Weke xwe kirin, aklÈna eseni yapmak.
247. S o r u s È f a t v e z a m i r l e r i.
Belgisiz sÈfat ve zamirler hakkÈnda 245. paragrafÈn baÒlangÈcÈnda yapÈlan
açÈklama soru sÈfat ve zamirlerine de aynen uygulanabilir.
1) Çend (sÈfat ve zamir): kaç?
SÈfat:
Ör. : Çend brayên te hene? Kaç kardeÒin (erkek) var?
Brayên te çend in? AynÈ anlam.
Çend zaro hazir bûn? Kaç çocuk vardÈ (mevcuttu)?
Hon çend bûn? Kaç kiÒiydiniz?
Ev gundor bi çend qirûÒan e? Bu kavun kaç kuruÒtur?
Zamir: genellikle yalnÈz çofiul olarak kullanÈlÈr. Efiik durum eki alabilir ve
çatÈlÈ durumda da görülebilir.
Ör. : Çend in? Kaç tanedirler?
Çend hene? Kaç tane var?
Te çend hene? Sende kaç tane var?
Çendên te hene? AynÈ anlam.
Ev sêv bi çend in? Bu elma kaça?
Tu çendan dixwazî? Kaç tane istiyorsun?
∑unlar da var :
Saet çend e? Saat kaç?
Saet bi çend e? Saat kaça?
2) Çi (sÈfat ve zamir): hangi? Ne?
SÈfat :
Ör. : Ew çi tiÒt e? Bu nedir.
Ew çi tiÒtî dixwaze? Ne istiyor?
Ew çi kesî ye? Kimdir o?
— 238 —

Zamir : Daima tekil kullanÈlÈr. TakÈ almaz.
Ör. : Çi heye? Ne var?
Ev çi ye? Bu nedir?
Tu çi dibêjî? Ne diyorsun?
Ji bona çi? Niçin?
Ji ber çi? Ne için?
Ez nizanim çi pê bikim, ne yapayÈm bilemiyorum.
ÇatÈlÈ halde de bulunabilir.
Ör. : Çiyê te ye? -Pismamê min. Senin neyin oluyor? -Amcam ofilu.
Çiyê min tê de ye? Benimle ne ilgisi var?
3) Kî (iki cinse de özgü zamir): kim? Efiik durumda kê olur.
Ör. : Ev kî ye? Bu kim?
Yê ko hat, kî bû? O gelen kimdi?
Kî hatin? Kimler geldi?
Tu kê dibînî? Kimi görüyorsun?
Duhî, tu li cem kê bûyî? Dün, kimlerdeydin?
Kê kî kuÒt? Kim kimi öldürdü?
Kê ev got? Bunu kim dedi?
Keça kê ye? Bu kimin kÈzÈ?
4) Kîjan, kîjik (sÈfat ve zamir): hangi, hangisi, hangileri?
SÈfat :
Ör. : Ew ji kîjan gund e? O hangi köydendir?
Tu kîjan mirovî dibînî? Hangi adamÈ görüyorsun?
Zamir : iki cins ve iki sayÈ için de ek alabilir.
Tekil.
YalÈn durum kîjan, kîjik hangi (er.), hangi (diÒ.).
Eril efiik durum kîjanî, kîjikî hangi (er. ve diÒ.).
DiÒil efiik durum kîjanê, kîjikê hangi (diÒ.).
— 239 —

Çofiul
YalÈn durum kîjan, kîjik hangileri (er. ve diÒ.).
Efiik durum (iki cins) kîjanan, kîjikan hangileri (er. ve diÒ.).
Ör. : Kîjan derketiye ? Hangisi çÈktÈ ?
Kîjanî (kîjanê) tu dîtî? Hangisi seni gördü?
Kêfa te ji kîjanan re tê? Hangileri hoÒuna gidiyor?
Tuê ji wan re kîjanan biÒînî? Hangilerini onlara göndereceksin?
AÇIKLAMA I. Kîjik’in kullanÈmÈ kîjan’dan daha azdÈr.
AÇIKLAMA II. Kîjik ve kîjan soru zamirlerinin, görünüÒe bakÈlÈrsa, «ki
ji van yek» ve «ki ji van» sözcüklerinin büzülmesinden dofidufiu söylenebilir.
5) Kû (sÈfat ve zamir): nere? Ancak bazÈ deyimlerde geçer.
SÈfat :
Ör. : Li kû derê? Nerede? Neresi?
Ji kû derê? Nereden?
Tu çûyî kû dere? Nereye gittin?
Zamir :
Ör. : Li kû? Nere?
Ji kû? Nereden?
248. Ë l g i z a m i r l e r i.
1) Ko, ki en çok kullanÈlan ilgi zamiridir. Ek almaz ve kendinden önce
gelen sözcükle niteleme bafilamÈnda normal çatÈ kurar.
Ör. : Mirovê ko hat brayê min e, gelen adam benim kardeÒimdir.
Mirovê ko te dît, senin gördüfiün adam.
Mehîna ko baz da, kaçan kÈsrak.
Yên ko welê dibêjin, böyle konuÒanlar.
— 240 —

Destmalên ko wî kirîne sor in, onun satÈn aldÈfiÈ mendiller
kÈrmÈzÈdÈr.
TiÒtin hene ko tu pê nizanî, senin bilmedifiin Òeyler var.
AÇIKLAMA. Bafilaç ko, bk. par. 264, ilgi zamiri ko ile karÈÒtÈrÈlmamalÈdÈr.
Ör. : Tu zanî çi di dilê min de heye, gönlümde ne oldufiunu
biliyorsun.
Ji min pirsî me çi anî bû, ne getirdifiimizi bana sordu.
Te çi danî beroÒê, tuê wî bixwî, tencereye ne koyduysan onu
yersin (atasözü).
3) TiÒtê ko, tiÒtê, ne, ne ki, anlamÈnda çevrilebilir.
Ör. : TiÒtê ko min got rast e, ne dedimse dofirudur.
TiÒtê ez zanim ev e, ne bildifiim budur.
AÇIKLAMA. Kürtçede ilgi adÈlÈ çeÒitli baÒka biçimlerde de ifade edilir.
Ör. : Mirovê ko navê wî ji bîra min çû bû, adÈnÈ unuttufium adam;
TiÒtê ko xebera min jê nîn bû, hatina wî bû, haberimin
olmadÈfiÈ Òey onun geliÒiydi.
Havalê ko ez jê re dinivîsînim, mektup yazdÈfiÈm dost.
Xulamê ko min hespê xwe destê wî da, atÈmÈ emanet ettifiim
uÒak.
Gundê ko tê de dareke gwîzê heye, ceviz afiacÈ bulunan köy.
Atasözü. Yê ko ji jina xwe natirse ne tu mêr e, karÈsÈndan korkmayan
erkek defiildir.
Yê ko bi jina xwe nikare ne tu mêr e, karÈsÈnÈn hakkÈndan gelemeyen
erkek defiildir.
— 241 —

XXII. EDATLAR
249. Kürtçede ön edatlar ile art edatlar aynÈ derecede kullanÈlÈr ve bunlar
biraraya gelip «edat takÈmlarÈ» da oluÒturabilirler. Ön edatlar ile edat
takÈmlarÈ, belirteç sayÈlan bazÈ deyimler dÈÒÈnda, efiik durum çekim eki
alÈrlar. Efiik durumun bu kullanÈmÈna bakÈlarak edatlarla (ilgeçler) belirteçler
ayÈrt edilebilir.
250. Ö n e d a t l a r.
AsÈl edatlar (ön edatlar) ile edat durumuna geçen adlar ya da baÒka
sözcükler arasÈnda ayrÈm yapÈlacaktÈr.
AsÈl edatlar (ön edatlar) ÒunlardÈr:
Bi, ile, eÒlik, araçlÈk, aletlik fikri verir.
Bê, -siz, -sÈz, vb.; -meden, -meksizin, vb.
Di, sÈfia, içerme, davranÈÒ fikri ifade eder.
Ji, uzaklaÒma, kesip atma, gitme fikri ifade eder.
Li, verme, yükleme, yer belirleme fikri ifade eder.
BazÈ adlar ve sÈfatlar ya da bunlarÈn türemiÒ biçimleri, ayrÈca bazÈ
büzülmüÒ biçimleri ya da Arapça ve Türkçeden alÈnmÈÒ bazÈ sözcükler de
edat gibi kullanÈlÈr.
Ör. : Ber, a. er., ön, cephe, yüz: ber, ön, ileri.
Serî, er., baÒ: ser, üstünde.
(Ji) bo, (ji) bona (ji bûyîna’nin büzülmüÒü…, varlÈfiÈyla…), için,
yararÈna.
Böyle sözcükler özellikle edat takÈmlarÈ yapÈmÈna yarar; bk. aÒafiÈda ber,
nav, ser, vb.
251. A r t e d a t l a r.
— 242 —

AsÈl edatlarÈn anlamÈnÈ pekiÒtirmeye yarar ve genellikle onlarla bir çatÈda
yer alÈrlar. EdatlarÈn ilgili oldufiu söz ya da sözcüklerden sonra gelirler.
Ör. : Ji te re, sana.
Art edatlar istisnai olarak ön edatsÈz kullanÈlÈrlar.
Ör. : Dû re, sonunda, nihayet.
PiÒt re, aynÈ anlam;
Art edatlar üç tanedir :
… de, içerme, davranÈÒ, yer fikri (di…de, içinde).
… re, verme, yükleme, geçiÒ fikri (ji …re, ye, ya).
… ve, eÒlik, hareket, aidiyet fikri (bi …ve, ile).
AÇIKLAMA I. Birçok afiÈzlarda, özellikle BatÈda, de, re, ve edatlarÈ da,
ra, va olur.
AÇIKLAMA II. Der belirteç ve ön edadÈ, bazen ama nadiren, art edat rolü
oynar : ji…der, dÈÒÈnda, hariç.
252. E d a t t a k È m l a r È.
Birçok edattan ya da bir yahut birkaç ön edat ile art edattan oluÒan
sözcük takÈmlarÈna «edat takÈmÈ» diyecefiiz.
Ör. : Li ber…, önüne, önünde.
Bi ser…de, üstünde.
Di ser…re, üstten, -in üstünden.
Di bin…re, alttan, altÈndan.
AÇIKLAMA. Ön ve art edatlar arasÈndaki olasÈ çeÒitli birleÒmelerin
anlamÈnÈn oynak ve defiiÒken oldufiu ve birçok «edat takÈmÈ’nÈn» çift anlam
taÒÈdÈfiÈ, bu bölümün okunmasÈyla anlaÒÈlacaktÈr. Bunu, hem lehçelerin,
afiÈzlarÈn çoklufiu, hem de dildeki esneklik bakÈmÈndan, istenileni ifade için
normal bir sonuç saymak gerekir. AyrÈca, benzer nedenlerle, edat olarak
verilen bazÈ sözcüklerin sÈfat ve belirteçler arasÈnda sayÈlabilecefii de görülecektir
(örnefiin, berî, raser, rex, gibi); yarÈ edadÈmsÈ kullanÈmlarÈ gene de
bugünkü Kürtçenin durumunu yansÈtmaktadÈr.
— 243 —

253. AçÈklamanÈn rahatlÈfiÈ bakÈmÈndan, edatlar aÒafiÈda alfabetik sÈra ile
birer birer ve aynÈ zamanda birleÒikleriyle birlikte incelenmiÒtir.
1) Bal ya da ba (bi alî’nin büzülmüÒü), -den yana, yönüne, dofiru,
yanÈnda (hareketli ya da hareketsiz), göre.
Ba min, benim evimde, benim yanÈmda, bende.
Li bal min, aynÈ anlam.
Ji bal apê xwe dihat, amcasÈnÈn yanÈndan geliyordu.
Bal… ve, yönünde, -e dofiru.
2) Ber, berî (ber, er., ön, yüz, cephe), önünde, karÒÈsÈnda, karÒÈda, -e
dofiru (hareketli ve hareketsiz).
a) Ber hev, karÒÈ karÒÈya.
Herwekî here ber mirinê (H.), sanki ölüme gidiyordu.
b) Berî (artÈk kullanÈmdan kalkmÈÒ olan ber ji’den), önce; özellikle
zaman fikri verir.
Berî nîvro, öfilenden önce.
Berî her tiÒtî, her Òeyden önce.
Di benda berî wê da (H.), bundan önceki makalede.
Berî ko, önceki (beriya ko da denir).
c) Ber bi…, yönünde, dofiru.
Ber bi rohelatê çû, dofiu yönünde gitti.
Ber bi êvarê, akÒama dofiru.
Ber bi xêr e, iyi gidiyor, iyileÒiyor.
d) Ber bi…ve, yönünde, -den yana, -e dofiru (yaklaÒma).
Ber bi min ve dihat, bana dofiru geliyordu.
e) Di ber, üstünde, hakkÈnda.
Di ber hev didin, kavga ediyorlar, dövüÒüyorlar (deyim).
f) Di ber…de, önde, önünde (hareketsiz), için.
Di ber mala me de darek heye, evimizin önünde bir afiaç var.
Di ber hev de, karÒÈ karÒÈya, yan yana.
— 244 —

g) Di ber…re, önünden, boyunca.
Di ber qesrê re derbas bû, sarayÈn önünden geçti.
h) Di ber…ve, karÒÈsÈnda, dolayÈsÈyla.
Di ber vê xebata hêja ve (H.), bu defierli çalÈÒma karÒÈsÈnda.
i) Ji ber, karÒÈsÈnda, nedeniyle, için.
Ji ber wî rabû, onun karÒÈsÈndan kaçtÈ.
Ji ber çi? Niçin? Neden dolayÈ?
Ji ber ko, çünkü.
Ji ber vê yekê, bundan dolayÈ, bunun için.
Ji ber vê hindê, bunun içindir ki.
Ji ber xwe, kendilifiinden.
j) Ji ber…re, için.
Az kullanÈlÈr.
k) Ji ber…ve, önünde, yerine, yerinde, adÈna, tarafÈndan.
Ji ber mîr ve rabû, beyin önünde ayafia kalktÈ (saygÈ için)
Min ∑emso ji ber Tacîn ve Òand bajêr, Tacîn’in yerine ∑emso’yu kente
gönderdim.
Ji ber wî ve, onun yerine, onun adÈna, onun tarafÈndan.
AynÈ zamanda uzaklaÒma fikri de verebilir:
Ji ber Òîr ve kirin, sütten kesmek.
l) Li ber, önünde, yanÈnda, ile, göre, için, üzere.
Li ber Òêx disekinîn, Òeyhin önünde ayakta duruyorlar.
Li ber mirinê ye, ölmek üzeredir.
Li ber nanê xwe penîr dixwe, ekmefiiyle birlikte peynir yiyor.
Ev gotin li ber xelkê eyb e, bu söz halkÈn gözünde ayÈptÈr.
Li ber Xwedê, Allah aÒkÈna.
3) Bê, bêî, -siz, gayri, -den baÒka, -e karÒÈ, dahasÈ.
Bê min, bensiz.
Bê tiÒt, hiç bir Òeysiz.
Bê lez û tirs, acelesiz ve korkusuz; sakin olarak.
Bê wan kes ne hat, onlardan baÒka hiç kimse gelmedi.
— 245 —

Bêî tu diÒwariyê, hiçbir güçlük olmadan.
Bêî ko, olmaksÈzÈn.
Bêî ko te bigota, min zanî bû, sen demiÒ olmasan da ben biliyordum.
Ev erdê han ê gelê kurd e û bê wan kes tê de rûnane (H.), Bu toprak
Kürt halkÈnÈndÈr ve ona aittir, baÒka hiç kimse orda oturmuyor.
Bê zimanê xwe, gelemperiya xelkên vî bajarî bî tirkî dizanin (H.),
bu kentin insanlarÈnÈn çofiu, kendi öz dillerinden baÒka Türkçe bilirler.
Bê gotiniya min kir, benim görüÒüme aykÈrÈ davrandÈ.
4) Bi, ile, tarafÈndan, vasÈtasÈyla, onunla, göre, vb.
a) ile, tarafÈndan (araç; tarz, zaman da ifade eder).
GoÒt bi kêra xwe birî, eti bÈçafiÈ ile kesti.
Dinya bi dor e, ne bi zor e, dünya sabÈr ile yürür, Òiddet ile defiil
(atasözü)
Xaniyê xwe bi destên xwe ava kir, evini kendi elleriyle yaptÈ.
Bi darê zorê, zorla (sopa zoruyla).
Gundê me bi dêstê Hemo hatiye Òewitandin, köyümüz Hemo
tarafÈndan yakÈldÈ (Hemo’nun eliyle yakÈldÈ).
Bi sivikahî, kolaylÈkla.
Bi vî avayî, bu tarzda, böylece.
Bi qencî, iyilikle (belirteç).
Bi çend? Kaça?
Yek heye, bi sedî; sed heye, ne bi yekî, bir tekil yüze defier ve yüz
tanesi bir etmez (atasözü).
Bi carekê, bir anda, ansÈzÈn.
Bi tenê, bi tena xwe, yalnÈz baÒÈna.
Bi xwe, kendi, Òahsen, bizzat.
Mîr bi xwe hat, emir (bey) Òahsen geldi.
Hon xwe bi xwe, bizzat siz.
Bi gotinê, lafzen, sözle.
Bi navê Xudayê pak ê dilovan û mihrivan, esirgeyen ve bafiÈÒlayan,
pak TanrÈ adÈna.
PiÒtî rohelatê bi du saetan, güneÒin dofiuÒundan iki saat sonra.
— 246 —

) Ëçinde, üzerinde.
Pere bi bêrika xwe xist, parayÈ cebine koydu.
Bi hewa ket, uçtu (harfi harfine: havaya düÒtü).
c) Göre.
Bi min, bana göre.
Bi a min bike, benim tavsiyeme göre hareket et.
d) Bi bazÈ fiillere tümleç ya da yüklem sokmaya da yarayabilir.
Ez bi Òivan bûm, ben çoban oldum.
Tu hêj bi Kurmancî nizanî, sen daha Kürtçe bilmiyorsun.
MîÒo gayê xwe bi firotin da, MîÒo öküzünü satÈÒa çÈkardÈ.
e) Bi …de, üstünde, arasÈnda.
Destmala min bi avê de çû, su mendilimi götürdü (tam kar. mendilim
suyun üstünde gitti).
Bi rê de, yolda, yol üstünde.
Ez bi dehl û rêlan diçûm nêçîra hirça (H.), afiaçlar ve ormanlar
arasÈndan ayÈ avÈna gidiyordum.
f) Bi …re, ile (birlikte), yoluyla, arasÈndan, ardÈndan.
Gurgîn bi min re hat, Gurgîn benimle geldi.
Em pev re çûn, birlikte gittik (pev: bi hev’in büzülmüÒü).
Pê re, onunla (pê: bi wî, bi wê’nin büzülmüÒü).
Bi derencê re hilkiÒiya, merdivenden çÈktÈ.
g) Bi…ve, ile (beraberlik, aidiyet, bitiÒiklik).
Mîr bi sed siwarî ve bi rê ket, emir yüz süvari ile yola koyuldu.
∑emso bi min ve ye, ∑emso benimledir (yani bana bafilÈdÈr).
Axa, bi deh gundên xwe ve, bawer dike Keyxosrow e, afia, on köyü
ile kendini Keyhüsrev sanÈyor (atasözü).
Botan bi Behdînan ve ye, Botan (Kürt ili) Behdînan’la (BaÒka bir Kürt
ili) bitiÒiktir.
Bi ser û berê xwe ve, tamamiyle, baÒtan baÒa, baÒtan ayafia.
— 247 —

AÇIKLAMA. Çok yaygÈn bir kullanÈm olarak bi wî, bi wê normal olarak
büzülme sonucu pê’ye, çok nadir olarak da vê’ ye döner.
Ör.: Ez pê dizanim, onu biliyorum.
Tukes pê nikare, kimse onunla baÒa çÈkamaz.
Ez pê dixebitim, onun üzerine çalÈÒÈyorum.
Ew pê hesiya, farkÈna vardÈ, ondan haberdar oldu.
Dilê min pê diÒewite, ona acÈdÈm (tam karÒ.: kalbim onun için
yanÈyor).
Hev, êk eÒdeÒ zamirleri ile büzülme pev, pêk, vêk verir.
Ör. : Pêk anîn, kotarmak, gerçekleÒtirmek.
Pev çûn, dövüÒmek, kavga etmek.
Pev re, vêk re, birlikte, beraber.
5) Bil, ayrÈ, hariç, baÒka (her halde Arapça bila’dan).
Bilî wî, ondan ayrÈ.
Ji bil min ve kes ne ma bû, benden baÒka, kimse kalmamÈÒtÈ.
6) Bin (ad olarak bin, er., dip, alt), alt, altÈnda.
a) Bin av bûn, dalmak, batmak.
b) Di bin… de, altÈnda (hareketsiz).
Hespê min di bin min de hate kuÒtin, atÈm altÈmda ölmüÒtü.
Kursî di bin masê de ye, sandalye masanÈn altÈndadÈr.
Sed gund di bin destê wî de bûn, yüz köy onun yönetimindeydi.
c) Di bin …re, altÈnda, altÈndan.
Malên xelkê delal danî bûn di bin malên me re, sevgilinin
(oymafiÈnÈn) çadÈrlarÈ bizimkilerin altÈna kurulmuÒtu (halk ÒarkÈsÈ).
Di bin çavan re li min dinêre, alttan alta beni süzüyor.
d) Ji bin, üstten.
Destê xwe ji bin kulavê xwe derîne, elini kepenefiinden çÈkar.
e) Ji bin…de, ji bin’le aynÈ anlamda.
f) Ji bin …ve, alt tarafÈndan.
Ji bin pirê ve derbas bû, köprünün altÈndan geçti.
— 248 —

g) Li bin, altÈnda, altÈndan, (hareket ile).
Were li bin darê rûne, gel afiacÈn altÈnda otur.
7) (Ji) bona, (ji) bo (varlÈfiÈyla…anlamÈnda ji bûyîna’nin büzülmüÒü),
için, dolayÈsÈyla.
Ezê (ji) bona (ji bo) zaroyên xwe bixebitim, çocuklarÈm için
çalÈÒacafiÈm.
Gula ko min çinî ji bona (bo) te ye, kopardÈfiÈm gül senin içindir.
Pezê nêr ji bo kêrê ye, koç bÈçak içindir (atasözü).
Ji bo vê, ji bo vê yekê, bunun için, bu nedenle, bundan dolayÈ.
Ji bo hin ramanên siyasî (H.), bazÈ siyasi art düÒüncelerde.
Ji bona Xwedê, Allah aÒkÈna.
AÇIKLAMA. (Ji) bona, (ji) bo, lehçelerde kullanÈlan ikizler de içerir:
seba, sebo, sebona, sewa, seva.
8) Cem (belki de Arapça ’den), -de, nezdinde, yanÈnda.
Cem me, bizde, bizim evde.
Li cem, bizde, -de, nezdinde (hareketli ya da hareketsiz).
Ji cem apê min hatiye, amcamÈn yanÈndan (evinden) geldi.
9) Der, üstünde, dÈÒÈnda (edat olarak az kullanÈlÈr; daha çok belirteç kullanÈmÈ
yaygÈndÈr).
Der heqê wan, onlarÈn hakkÈnda.
Ji der vê avê, bu akarsuyun öte yanÈnda.
Xwiya ye ko nivîsevan lîwa Rihayê derî Kurdistanê dihesibîne
(H.), yazarÈn Urfa ilini Kürdistan’Èn dÈÒÈnda saydÈfiÈ görülüyor (derî, der
ji’nin büzülmüÒü).
Ji derveyî …, dÈÒÈnda, ayrÈ (yer belirteci olarak ji derve dÈÒarÈ; yî, ji’nin
büzülmüÒü).
10) (Ji) dêl (her halde Arapça bedel ’den) , yerine. Az kullanÈlÈr.
Ji dêl xweÒiyê, te dilê me ji xema û kesera dagirtiye, kalbimizi sevinç
yerine gam ve acÈyla doldurdun (Lavij, Yezidi din kitabÈ, Hawar, sayÈ 25).
11) Di, aidiyet, durum, vb. fikri verir.
— 249 —

a) Ekleme ve niteleme bafiÈntÈlarÈ kurmaya yarayabilir (bk. par. 110).
Hespê di Soro, Soro’nun atÈ.
Çiyayên di bilind, yüksek dafilar.
b) Ëçinde, üstünde (hareketli ya da hareketsiz).
Vî kefçî di Òorbê meke, pîs e, bu kaÒÈfiÈ çorbaya sokma, pistir.
Ez di xwe fekirîm, (kendi kendime) düÒündüm.
Halan di hev dan, birbirlerini yüreklendirdiler.
Merhem di xwe da, merhem süründü.
Zanîna min di vî warî (H.), bu konuda bildifiim Òey.
AÇIKLAMA. Zamirlerle yan yana gelen di Òu büzülmeleri yapar tê (di wî,
di wê), tev (di hev), têk (di êk).
Tev, tev de, tevî (di hev li’nin büzülmüÒü) çofiu zaman «birlikte», «ile»
anlamÈnda kullanÈlÈr.
Ör. : Emê tev de herin, birlikte gidecefiiz.
Ez welatê xwe tevî xelkên xwe çêtirî biyaniyan dinasim (H.),
ben kendi ülkemi, kendi insanlarÈmÈ yabancÈlardan daha iyi bilirim
(çêtirî, çêtir ji’nin büzülmüÒü).
c) Di…de, içinde (hareketsiz), esnasÈnda, sÈrasÈnda, vb.
Ez zanim di bêrîka te de çi heye, senin cebinde ne oldufiunu biliyorum.
Di bajarê me de, sûkeke mezin heye, kentimizde büyük bir pazar
(çarÒÈ) var.
Di van rojan de, bu günlerde.
Di wê wextê de, o zamanda.
Di gavê de, anÈnda, derhal.
Min hîn di spehîtiya te de tukes ne ditîye, daha senin kadar güzel
kimse görmedim.
AÇIKLAMA. Di…de takÈmÈndaki di edatÈ bazen kalkar.
Ör. : Her tengiyê de ma, o hep sÈkÈntÈ içinde kaldÈ.
d) Di …re, -den, arasÈnda, yoluyla.
Em di newalekê re derbas bûn, bir vadiden geçtik.
Tê re (di wî (wê) re), arasÈndan.
— 250 —

e) Di…ve, içinde (hareketli), arasÈndan, yoluyla.
Ez di deÒtê ve hatim, ovadan geldim, ova yoluyla geldim.
Min bizmar di dîwêr ve kir, çiviyi duvara çaktÈm.
12) Digel (di+gel, er., grup), ile (birlikte), rafimen.
Digel hev, birlikte.
Digel min bû, o benimle idi.
Digel vî çendî, bununla birlikte.
Digel vê hindê, buna rafimen, oysa.
13) Dor (ad, dor, diÒ., sÈra), çevre.
Di dora me de, li dora me, çevremizde, etrafÈmÈzda.
Dor’un dorhela diye bir de ikizi vardÈr.
14) Fena, bk. mîna.
15) Gir (ad, gir, er., ).
Ji girê min ve, bana rafimen.
16) Gor (Türkçe göre’den), göre.
Li gora vê kitêbê, bu kitaba göre.
Li gora min, bana göre.
Li goreyî xwe, onun kendi görüÒüne göre.
17) Heta, hetanî, heyanî, bk. ta.
18) Hinda, nezdinde (Arapça ).
19) Jêlî, jîrkî, -den beri (az kullanÈlÈr).
20) Ji, den, arasÈ, arasÈnda, ile (araç), den beri.
a) -den.
Mala min ji bajêr dûr e, evim kentten uzaktadÈr.
Koçer ji deÒtê hatine, göçerler ovadan geldiler.
Ewê ji qehrê guldank Òikand, öfkeden vazoyu kÈrdÈ.
Ji nêza mir, açlÈktan öldü.
Ez ji xebata te pir razî me, çalÈÒmandan çok memnunum.
Ji xwe, kendilifiinden, dofial olarak.
— 251 —

) Arada, arasÈnda.
Yekî ji wan, onlardan biri.
c) Ële (araç).
Helaw ji Òîrêzê çênabe, zamk’tan helva yapÈlmaz (atasözü).
d) -den beri, itibaren.
Ji wê rojê Hawar nema derket (H.), O günden itibaren Hawar
çÈkmadÈ (Hawar, Kürtçe dergi).
e) KarÒÈlaÒtÈrma yapmaya yarar (bk.par. 223) ve ayrÈca bazÈ fiillere
tümleç olur.
Riwê te ji heyva çardehê rewÒentir e, senin yüzün dolunaydan daha
parlaktÈr.
Ez ji te hej dikim, seni seviyorum.
f) Tarz, davranÈÒ gösterebilir.
Ji piya, ayakta.
g) Ji…de, -den, itibaren, -den baÒlayarak.
Ji jor de hate xwar, (yukarÈdan aÒafiÈ) indi.
Roja xweÒ ji sibehê de xweÒ e, güzel gün sabahtan belli olur (atasözü).
h) Ji…der, dÈÒÈnda, hariç, dÈÒarÈsÈnda.
Ji reya me der, yolumuzun dÈÒÈnda.
i) Ji…re, -ye, -ya, için.
Ji te re, sana, senin için.
Ez ji te re hertiÒtî dibêjim, sana her Òeyi söyledim.
Min ji xwe re digot, kendi kendime diyordum.
Ji Hono re bêbextî kirin, Hono’ya ihanet edildi.
Kêfa min jê re tê, bu hoÒuma gidiyor.
j) ji…ve, itibaren, den beri, göre. DavranÈÒ da gösterir.
Ji mêj ve, uzun zamandan beri.
Ji nêzîk ve, yakÈnda, hemen.
— 252 —

Ji dûr ve, eskiden, uzaktan.
Ji te ve, sana göre.
Ji piya ve, ayakta.
k) Ji…pê ve, dÈÒÈnda, ayrÈ.
Ji te pê ve, senin dÈÒÈnda, senden baÒka.
l) Ji…û vir de, -den beri, itibaren.
Ji wê rojê û vir de, bugünden itibaren.
AÇIKLAMA. Ji aÒafiÈdaki tarzda büzülmeler yapar:
Jev, jêk: ji hev, ji yek, ji êk.
Jê: ji wî, ji wê.
Ör.: Min jê re da, ona verdim.
Jû: ji wî û, yalnÈz aÒafiÈdaki ifadelerde rastlanÈr:
Jû pê ve (ji wî û pê ve), ayrÈca, öte yandan, üstelik, artÈk.
Ji kendisinden önce gelen sözcükler -î’li büzülme yapabilir.
Ör. : Hejî te dikim, seni seviyorum (hej ji te dikim yerine).
Bêtirî wan, pirtirî wan, aralarÈndan çofiu, onlardan çofiu.
21) Li, içinde, -ya, -ya, için, üstünde (hareketli, hareketsiz).
a) Gurgîn li mal e, Gurgîn evdedir.
Li avê xist, suya girdi.
Ez duhî li cem te bûm, dün, sende idim.
b) Li Òera xal û xwarzî; li xwarina, mam û brazî, savaÒta dayÈ
ve yefien, yemekte amca ve yefien (aile iliÒkilerini belirten atasözü).
c) Çavê min li te ye, gözüm sendedir, seni gözetliyorum.
Min ji Tacîn li te pirsî, seni Tacîn’den sordum.
Wey li mino! Wey li minê! Vay baÒÈma! (eril ve diÒil).
d) BazÈ bileÒik fiillere tümleç olarak girer ve mastarÈn yanÈnda
büzülmüÒ lê (li wî, li wê) olarak yer alÈr.
Lê geriyan, aramak.
Lê guh dan, boyun efimek, itaat etmek.
Lêxistin, vurmak, dövmek.
— 253 —

Ez li pezê xwe digerim, koyunlarÈmÈ arÈyorum.
Heke tu li min guh nadî, ezê li te xim, bana itaat etmezsen seni döverim.
AÇIKLAMA. TÈpkÈ ji gibi li de kendinden önce gelen sözcükler birleÒip
büzülerek -î’ye dönüÒebilir.
Ör. : Tevî, ile (tev li yerine).
22) Mîna (man, bimîne, kalmak, benzemek, fiilinden), gibi.
Mîna min, mîna te, benim gibi, senin gibi.
23) Nav (nav, diÒ., orta’dan), ortasÈnda, arasÈnda. Belirtilen sözcükle ek
bafilantÈsÈ kurarak yarÈ edat gibi de sÈk kullanÈlÈr.
Ör. : Nava gund, köyün ortasÈnda.
a) Ez diçûm nav gundiyên xwe, kendi köyümden insanlarÈn
arasÈna gidiyordum.
b) Di nav…de, arasÈnda (hareketsiz), ortasÈnda.
Em di nav hev de rûniÒti bûn, bir arada oturmuÒtuk.
Di nav bajêr de, kentin ortasÈnda.
Di nav wan de, onlarÈn arasÈnda.
c) Di nav …re, arasÈnda, arasÈndan (hareketli).
Di nav xelkê re derbas bû, kalabalÈfiÈn arasÈndan geçti.
d) Ji nav, arasÈnda, arasÈndan.
Hirç ji nav daran derket, ayÈ afiaçlarÈn arasÈndan çÈktÈ.
Min ev kitêb ji nav yên din bijartiye, bu kitabÈ difierlerinin arasÈndan
seçtim.
e) Li nav, arasÈnda, arasÈndan.
Li nav hemiyan, min tu bijartî, hepsinin arasÈndan seni seçtim.
AÇIKLAMA. Ji nav ve li nav’dan daha çok li nabeyna (nabêna), arasÈndan,
ji nabên, arasÈndan sözcükleri kullanÈlÈr. Li navbera, ji navbera (aynÈ
anlamda) sözcükleri de kullanÈlÈr. Gene çok sÈk kullanÈlan li nabêna, ji nabêna
sözcükleri büyük bir olasÈlÈkla Kürtçe nav ve Arapça beyn sözcüklerinin karÈÒmasÈndan
dofimuÒtur. Li (ji) navbera, daha seyrek kullanÈlÈr ve belki de
difierlerinin ikizleridir.
Ör. : Li nabêna me dan û standin hebû, biz iliÒki içindeydik.
— 254 —

Di navbeyna me û we de, bizimle sizin aranÈzda.
Di navbera erd û ezman de, yer ile gök arasÈnda.
24) Nik, -de, nezdinde.
Cem gibi (bk.) kullanÈlÈr. Nik dilê min, bana kalÈrsa (tam karÒÈ.:
gönlümde) deyimini ayrÈca belirtmek gerekir.
25) Nêzingî, nêzikî, yanÈnda.
26) Nola, bk. mîna.
27) Ort (Türkçe orta’dan), arasÈnda.
BazÈ BatÈ afiÈzlarÈ hariç çok az kullanÈlÈr.
28) PaÒ (paÒî, diÒ., sÈrt’tan), arka, sonra. özellikle belirteç olarak kullanÈlÈr.
a) Arka (hareketli).
Ez çûm paÒ xênî, evin arkasÈna gittim.
b) PaÒ ve, arkasÈnda, ardÈnda.
c) Di paÒ…de, arka, arkasÈnda (hareketsiz).
Di paÒ xaniyê me de kaniyek heye, evimizin arkasÈnda bir kaynak var.
d) di paÒ…re, arkadan, arkasÈndan, ardÈndan.
Gur di paÒ Òivên re derbas bû, kurt çobanÈn arkasÈndan geçti.
e) Ji paÒ, arkasÈndan, ardÈndan.
Dijmin ji paÒ çiyê derket, düÒman dafiÈn arkasÈndan çÈktÈ.
f) Li paÒ, arkasÈndan (hareketsiz), bk. di paÒ …de.
29) Pey (pey, er., ayak’tan), ardÈndan, sonra (hareketli).
Pey hev, biri öbürünün ardÈndan.
Çofiul zaman bileÒik ve deyim fiillerinde rastlanÈr.
Ör.: Pey wî hatin, onlar onun ardÈndan gittiler (pey hatin).
Min da pey wî, ben onu izledim, onun ardÈndan gittim (dan pey).
30) PêÒ (pêÒî, diÒ., yüz, cephe), önde, önünde (hareketli ve hareketsÈz).
Genel olarak pêÒ’in kullanÈmÈ ber’inkini de kapsar (bk). Örnek olarak Òunlar
verilebilir :
PêÒ min de, di pêÒiya min de, benim karÒÈmda, önümde.
— 255 —

Bêbêxtiya xwe pêÒ çavê min kir, ihanetini önüme koydu.
PêÒ…ve, karÒÈlÈfiÈnda.
31) PêÒber, karÒÈda, karÒÈsÈnda.
PêÒberî hev, karÒÈ karÒÈya (-î, li’nin büzülmüÒü).
32) PiÒt (piÒt, er., sÈrt’tan), arka, sonra. PaÒ (bk) ile aynÈ.
a) PiÒtî nîvro, öfilenden sonra.
PiÒtî ko, sonra ki (piÒtî’deki î için, bk. yukarÈda, (21. AçÈk.
b) Di piÒt …de, arkasÈnda (hareketsiz).
Gundê me di piÒt çiyê de ye, köyümüz dafiÈn arkasÈndadÈr.
c) Di piÒt …re, sonra, arkasÈndan, ardÈndan.
Ez di piÒt te re derbas bûm, senin arkandan geçtim.
(Di) piÒt rê, sonra, sonunda.
d) Di piÒt …ve, aynÈ anlamda.
Ezê, di piÒt xwe ve, jin û zarok bihelîm, benden sonra arkada kadÈn
ve çocuklar bÈrakacafiÈm.
e) Ji piÒt, arkadan.
f) Li piÒt, arka, arkada (hareketli).
33) Raber, dofiru, -ye dofiru (yükselme hareketi ile).
Destê xwe raberî Xwedê kim, kollarÈmÈ Allaha dofiru uzatayÈm (halk
türküsü).
34) Raser, üstünde, yukarÈda.
Mizgeft raserî gund e, cami köyün yukarÈsÈndadÈr (-î, li’nin
büzülmüÒü).
35) Rex (rex, er., yan’dan), yanÈnda.
Were rex min rûne, gel yanÈma otur.
Rex hev, yan yana.
36) Rexme, rafimen (Arapça rafime’den). Az kullanÈlÈr.
— 256 —

37) Ser (serî, er., baÒ’tan), hakkÈnda, için, üst, üstte.
a) Vê kitêbê dêne ser masê, bu kitabÈ masanÈn üstüne koy.
Ser wan, onlar için.
b) Bi ser …de, üst, üstünde (hareketle).
Av bi ser wî de rijand, onun üstüne su döktü.
c) Bi ser …ve, -ye, -ya.
Bi ser…zêde kirin, -ye eklemek.
d) Di ser…re, üstünde, üstünden (hareketli ve hareketsiz).
Xaniyên wan di ser hev re ne, evleri birbirinin üstündedir.
Kevir di ser dîwêr re avêt, taÒÈ duvarÈn üstünden attÈ.
Daran di ser xwe re mebire, afiaçlarÈ üstünden kesme.(atasözü: seni
koruyan, senden büyük olana saldÈrma).
e) Ji ser, üstünden.
Rojname ji ser kursiyê rakir, gazeteyi sandalyenin üstünden aldÈ.
f) Li ser, üstüne, hakkÈnda, dofiru, ardÈndan.
Min kitêbek li ser Êzîdiyan nivîsand, Yezidiler üstüne bir kitap
yazdÈm.
Li ser vê qerarê, bu kararÈn ardÈndan, bu karar üzerine.
g) Li ser…ve, yönünde, -e dofiru.
Li ser kebab ve çû, li ser dexdexana keran ve bû, kebaba giderken
eÒek dafilamasÈna rast geldi. (atasözü).
38) ∑o, için (bk.bo).
39) ∑ûn (Òûn, diÒ., yer, alan).
Li Òûna wî, onun yerine,
Li Òûna ko, yerine.
40) Ta, heta, hetanî, heyanî (Arapça dan), -ye kadar.
Em çûne heta gund, köye kadar gittik.
Heyanî vê rojê, bugüne kadar.
Ta bi Òevê, geceye kadar.
Heta dawiyê, vesaire (sonuna kadar).
— 257 —

Heta li mirinê, çav li kirinê, ölünceye kadar çalÈÒ (atasözü).
41) Tev, tevî (tev bi), birlikte, ile (bk. 21, AçÈkl.).
42) Têkil, têkilî (di êk li’nin büzülmüÒü), arasÈnda.
43) Wek, bk. par. 246.
44) (Ji) xeyna, (ji) xeynî (kuÒkusuz Arapça gayri’den), gayri,
baÒka, ayrÈ.
Atasözü. Gundê bê rez, konê bê pez, mirovê dibêjê ez û ez, hemî ne
tutiÒt e, bafisÈz köy, koyunsuz çadÈr, hep ben ben diyen adam, bunlarÈn hepsi
iÒe yaramaz (beÒ para etmez).
Bi lavlavê mirov ji ber jina xwe nake der, yalvarmayla karÈnÈn
hakkÈndan gelinemez.
Berxê nêr li ber du maka ye, iyi bir koç iki koyun eder.
Heçî li hespê hevalan siwar e, herî peyar e, dost atÈna binen hep yaya
kalÈr.
— 258 —

XXIII. BELËRTEÇLER — BAflLAÇLAR — ÜNLEMLER
I. BELËRTEÇLER
254. Her niteleme sÈfatÈ, biçim defiiÒiklifiine ufiramaksÈzÈn belirteç olarak
kullanÈlabilir.
Ör. : Ez xweÒ dizanim, iyi biliyorum.
Kin birîn, kÈsa kesmek.
Têr xwarin, doyasÈya yemek (têr, doyma).
SÈfatlara ya da adlara getirilen sonekler belirteç yapÈmÈ için de geçerli
olabilir. Ama kullanÈmlarÈ oldukça sÈnÈrlÈdÈr. ËÒte söz konusu ekler:
-ane :
Kurdane, Kürt gibi, Kürdane.
Delîrane, cesurca, merdane.
-e : Nêzike, yaklaÒÈk olarak (nêzik, yakÈn).
-kî : Mêvankî, misafirce.
Nivîskî, yazÈlÈ.
Nîvrokî, öfileyin.
Êvarkî, akÒamleyin.
-nî : Kutanî, kÈsaca, sonuç olarak (kuta, son).
-tir : Sibetir, öbür gün, yarÈndan sonra (sibe, yarÈn).
Pirtir, daha fazla.
Bir yandan «kalÈtÈmsal» belirteçler, öte yandan söylemdeki bazÈ öfielerin
— 259 —

özel kullanÈmÈndan ya da birçok sözcüfiün birleÒiminden dofian belirteçler
üçüncü bir kategori olarak verilecektir.
Ör. : Gelo, mi dir (gel, grup, çafirÈ durumundan)?
Birast, dofirusu (edat bi + rast, dofiru, gerçek).
BerepaÒ, gerisin geriye (ber, yüz, ön + e uyum takÈsÈ + paÒ, arka, geri).
Serdawiyê, sonuç olarak, nihayet (ed. ser + dawî, son, art,
sözcüfiünün efi. durumu).
AÇIKLAMA. Yer belirtmek için efiik durum kullanÈmÈ da bazÈ adlara belirteç
anlamÈ vermeye yarar.
Ör. : Sibehê, sabahleyin (sibeh, diÒ., sabah).
Carina, bazen (car, diÒ., defa).
Carekê, bir kere, bir defa.
Rojekê, bir gün (roj, diÒ., gün).
∑evekê, bir gece (Òev, diÒ., gece).
Tersine, bazÈ nadir hallerde, kullanÈmÈ kural oldufiu halde efiik durumun
kullanÈlmayÈÒÈ ya da eksiklifii de aynÈ sonucu verir.
Ör. : Ez diçim mal, eve gidiyorum.
Li mal e, evdedir.
Bu iki örnekte mal sözcüfiü diÒilifie -ê bükününü almak gerekirdi; bu
bükünün bulunmayÈÒÈ adÈn belirteç olarak kullanÈldÈfiÈ anlamÈna gelir. AynÈ
açÈklama, biraz ilerde belirtilecek olan bi dizî ve bi rastî tipindeki deyim
belirteçlere de uygulanabilir.
ËÒte kullanÈlan belirteç deyimlerden örnekler.
Bi dizî, gizlice, el altÈndan.
Bi rastî, gerçekten, gerçekte, dofirusu.
Pir û hindik, az çok, aÒafiÈ yukarÈ.
Bivê nevê, iyi kötü, ister istemez, Òüphesiz.
Bi roj; bi Òev, gündüzün; geceleyin.
Roj ji roj, günden güne.
∑ev û roj, gece gündüz.
Roj pê de, günü gününe.
Di vê navê de, bu sÈrada, bu arada.
BaÒlÈca belirteçler ve belirteç deyimler, morfolojik kategori ayrÈmÈ
yapÈlmaksÈzÈn aÒafiÈdaki paragraflarda sÈralanmÈÒtÈr.
— 260 —

255. D u r u m b e l i r t e ç l e r i.
AxiÒ, ne iyi ki, bereket versin.
Bêtir, daha çok, daha fazla.
Bi dizî, gizlice, el altÈndan.
Birast, bi rastî, gerçekten, dofirusu.
Bivê nevê, iyi kötü, ister istemez.
Çêtir, çok iyi.
Çilo, çito, nasÈl, gibi, öylece.
Dirêjkî, boylu boyunca, uzunlamasÈna.
Devdevkî, yüzüstü.
Eseh, gerçekten, dofirudan. (Ar. ).
Halo, holê, o halde, nitekim, o zaman.
Hema hema, hemen hemen.
Herwekî, gibi.
Ör. : Herwekî me got, dedifiimiz gibi.
Hevtone, böylece.
Ji dil, içtenlikle, samimiyetle.
Jor û jêr, genel olarak aÒafiÈ yukarÈ.
Kereker, gizlice, çaktÈrmadan.
Lez: bi lez, bi lez û bez, çabuk, hÈzlÈ, hÈzla, acilen.
Nêzike, yaklaÒÈk olarak.
Qenc, iyi.
Rind, iyi.
Ûha, ûlo, wanî, welê, welo, wilo, wiha, wisa, böyle, bunun gibi, öyle.
Belgisiz sÈfat gibi de kullanÈlabilir.
Ör. : Bi awakî welê, öyle bir Òekilde.
Wer, werge, öyle, böyle, böylece.
Wisan, öyle, böyle, böylece.
256. M i k t a r v e s a y È b e l i r t e ç l e r i.
Ancax, yalnÈz, ancak (Türkçe’den).
Balo, en azÈndan, hiç defiilse,
— 261 —

Beraber, kadar, fazla.
Ör. : Du beraber, iki kat kadar, iki kat fazla.
Bes, yeter, oldukça, yeterince.
Ör. : Besî min e, bana yeter, bende yeteri kadar var (-î, li için),
Bêdira, yeterince, gerçekten.
Bêtir, bihtir, daha fazla, artÈk, dahasÈ.
Ör. : Bêtirî wan, onlardan fazla (ji için -î).
AÇIKLAMA. Bêtirî wan «onlarÈn birçofiu» anlamÈna da gelebilir.
Bi temamî, tamamen, tamamiyle.
Bitenê, yalnÈz.
Çend, bi çendî, kadar.
Çiko, o kadar ki (çiqas ko’nun büzülüÒü).
Çiqas, çiqeder, kaç, ne kadar.
Çiqas…ewçend (ewqas)…, ne kadar ise…o kadar.
Evende, evhinde, ewçend, ewende, ewende, ewqas, o kadar, ne kadar.
Gelek, çok.
Bi gelekî, pek çok.
GiÒkî, toplam, toptan, aÒafiÈ yukarÈ.
Hefqas, bk. ewqas.
Herçend…ewçend…, ne kadar ise … o kadar.
Ör. : Herçend mirov nezan e, xwe ewçend zana dihesibîne (H.)
KiÒi ne kadar cahil olursa kendini o kadar alim sanÈr.
Herçî, ne kadar, o kadar.
Hindek, hindik, hinek, az, biraz.
Kêm, az; kêmtir, az, eksik, daha az.
Ör. : Ma ew kêmtirî wan e? Yani onladan daha az mÈ (ji için -î ).
Kêm û zêde, az ya da çok, az çok, hemen hemen.
Kutanî, kÈsaca, nihayet.
Nîvanî, yarÈ yarÈya.
Qas, bi qasî, kadarÈyla, mümkün mertebe.
Qene, en azÈndan, hiç defiilse.
Pir, çok.
— 262 —

Pir û hindik, az çok, az ya da çok, hemen hemen.
Pirtir, daha fazla, artÈk.
Ör. : Pirtirî du hezar dînar, iki bin dinardan fazla (-î, ji’nin
büzülmüÒü).
Sif, yalnÈz, sadece.
Tenê, tinê, bi tenê, yalnÈz, tekçe.
Teqe, en azÈndan, hiç defiilse.
Xulase, kÈsaca, özet olarak (Arapça hulasaten’den).
Zehf, çok, fazla.
Zeyde, zêde, zêdetir, çok, pek çok, daha fazla.
Zihar, en azÈndan, hiç defiilse.
Zor, çok, fazla.
257. Y e r v e y ö n b e l i r t e ç l e r i.
Alî (er., yan): Ji vî alî ve…û ji wî ali ve, bu yönden … öte yana; bir
yandan öbür yana.
Bala, yukarÈ.
Balorkî, aÒafiÈ yuvarlanarak.
Banî, bk. bala.
Beraber, karÒÈ karÒÈya, -in karÒÈsÈnda.
Berbijêr, inerek, aÒafiÈ dofiru, aÒafiÈya.
Berbijor, çÈkarak, yukarÈ dofiru, yukarÈya.
BerepaÒ, gerisin geri.
Berve, ileri.
Der, dÈÒarÈ, dÈÒarda, dÈÒÈnda.
Ör. : EÒkere ye ko ev ji qeyda gelemper der e (H.), bunun
genel kural dÈÒÈnda oldufiu apaçÈktÈr.
Ji adetê der, alÈÒÈlmamÈÒ, adet dÈÒÈ.
Derve, ji derve, dÈÒarÈ.
Dûr, uzak, uzakta.
Ör. : Bi dûr ketin, uzaklaÒmak.
Dûr û dirêj, enine boyuna, uzun uzadÈya.
Ji dûr ve, uzaktan.
Eve, iÒte.
Ör. : Eve gundê min ya da gundê min ev e, iÒte köyüm.
— 263 —

Ewe, iÒte.
Hindir, hindur, hundir, içerde, içerisi.
Herde, orda.
Hir, li hir, bura, burasÈ.
Jêr, aÒafiÈ.
Jor, yukarÈ.
Mal, li mal, evde.
Mil (er.yan): ji milê din, öte yandan.
Nêzik, nêzing, nizik, yakÈn.
PaÒve, arka, arkada.
PêÒve, ileri, ilerde, önce.
PêlepaÒ, gerisin geri, arkaya.
Rexkî, rexrexkî, yandan.
Serbijêr, bk. berbijêr.
Serbijor, bk. berbijor.
Va, vaya, vaye, veye, veha, iÒte.
Vir, vira, li vir, bura, burada (hareketli ya da hareketsiz).
258. Z a m a n b e l i r t e ç l e r i.
Berê, eskiden, önce.
Bitirpêr, üç gün önce.
Car (diÒ.a., defa) aÒafiÈdaki belirteçleri verir:
Carcaran, ji carcaran, bazen.
Cardin, baÒka sefer, gene.
Carekê, bir defa.
Carina, bazen.
Hercar, her defa, hep.
Bîstekê, bir lahza.
Cihde, derhal, hemen.
Da, gibi, o halde.
Dawî, dawiyê, daha sonra, sonra, nihayet.
Dihî, do, duh, duhî, dün.
Do ne pêr, yakÈn zamanda (bk.pêr).
— 264 —

Dîsa, dîsan, yeniden, gene.
Dû, dûre, nihayet, sonra.
Dûnîro, öfileden sonra.
Êdî, artÈk, bundan böyle; olumsuzluk takÈsÈyla kullanÈldÈfiÈnda êdî
«artÈk…defiil» anlamÈna gelir.
Êvarkî, akÒamleyin.
Gav (diÒ., an):
Vê gavê, o zaman.
Wê gavê, o zaman.
Gavekê, bir lahza, bir an.
Gavina, gavgavina, bazen, zaman zaman.
Geh…geh, kâh…kâh…
Halo, hele, o zaman, yani.
Hem…hem, him…him, aynÈ zamanda, hem…hem.
Ör. : Mecbûr bûn hem bi rê ve herin, hem Òer bikin (H)., hem
yollarÈna devam etmek, hem savaÒmak zorundaydÈlar…
Hema, hema, derhal, hemen, o saat.
Her, daim.
Her û her, hep, sürekli olarak.
Hergav, daima, sürekli olarak, sÈk sÈk.
Hero, her gün, gündelik (her roj’un büzülmüÒü).
Hew, asla, hiçbir zaman, artÈk.
Ör. : Ez hew dixwim, artÈk yemiyorum.
Hey, bk. hema.
Hêj, hê, hîn, hîna, gene, hep, her zaman.
Hindî, hingaft, hingê, hinganî, hingavî, o zaman, o sÈrada.
Îcar, încar, bu defa.
Îro, îroro, bugün.
Îsal, bu yÈl.
ÎÒev, bu gece.
Jêlî, -den beri.
Jû paÒî, jû pê ve, bundan böyle, artÈk.
Kotek, ancak, tam, henüz.
Ör. : Min kotek nan xwar û ez rabûm, ancak yemek yeyecek
kadar zaman buldum ve kalktÈm.
Niho, niha, noke, nika, Òimdi.
— 265 —

Ji niho û pê de, bundan böyle, bundan sonra.
NiÒk (diÒ., an, zaman): Ji niÒkekê ve, aniden, birdenbire.
Nîvrokî, öfileyin,
Nû, yeni olarak.
Ji nû ve, yeniden.
Par, geçen yÈl.
PaÒê, paÒkê, paÒkî, paÒtir, sonra, daha sonra, ilerde, nihayet.
Pêde, durmadan, sürekli olarak, aralÈksÈz.
Ör. : Ji sibehê pêde, aralÈksÈz sabahtan beri.
Salê pêde, bütün yÈl.
Pêr, önceki gün.
Pêrar, iki yÈl önce, evelki yÈl.
PiÒtre, di piÒt re, sonunda, sonra, daha sonra.
Roj bi roj, günden güne, günü gününe.
Serdawiyê, nihayet, sonunda.
Sibe, yarÈn.
Sibehê, sabahleyin.
Sibetir, yarÈndan sonra.
Sibetira dî, üç gün sonra.
Tim, daima, her zaman.
Tim û tim, durmadan, durmaksÈzÈn, sürekli.
Ve, va, o zaman, o sÈrada.
Vêca, vêga, o zaman, o sÈrada.
Zînhar, asla, zinhar.
Zû, zûka, erken, çabuk.
Ör. : Tu zû hatî, erken geldin.
Zû here, çabuk git.
259. T a s d i k v e i s t e k b e l i r t e ç l e r i.
Belê, evet.
Bi carekê, tamamen, hepten.
Bixwe, zaten, bundan baÒka.
BêÒik, Òüphesiz, kuÒkusuz.
— 266 —

Erê, evet.
HaÒa, haÒa.
He, demek, o halde, öyleyse.