YSÖP öğretmen el kitabı - Milli Eğitim Bakanlığı

YETİŞTİRİCİ SINIFÖĞRETİM PROGRAMIÖĞRETMEN EL KİTABI

YETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİMPROGRAMIÖĞRETMEN EL KİTABIYazarlarDoç. Dr. Nuri DOĞANHediye ATICI ARICANMelek AYKamil TOPÇUFiliz ZAYİMOĞLU ÖZTÜRK

YETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİMPROGRAMIREHBERLİK UZMANIUzm. Psk. Dan. Sinem TARHANDİL UZMANIİbrahim GÜLTEKİNKATKIDA BULUNANLARGüngör AYDINTASARIM UYGULAMAYağmur Bulutları Reklam AjansıÖĞRETMEN EL KİTABI

İÇİNDEKİLER1. BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI’NIN (YSÖP) GENEL OLARAK TANITILMASI1.1. YETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI (YSÖP) FİKRİ NEREDEN DOĞDU? BU İHTİYACIN ORTAYA ......................................ÇIKMASINA NEDEN OLAN KONULAR NELERDİR?............................................................................................................................................... 81.2. YSÖP KAPSAMINDAKİ DERSLERE İLİŞKİN ÖĞRETİM PRORAMLARI NASIL HAZIRLANDI?............................................................. 81.3. EĞİTİM MATERYALLERİNİN HAZIRLIK SÜRECİ................................................................................................................................................... 91.4. YÖNERGE VE KILAVUZ....................................................................................................................................................................................................... 101.5. ÇOCUK HAKLARI AÇISINDAN YSÖP UYGULAMALARI...................................................................................................................................... 102. BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI’NIN (YSÖP) HEDEF GRUBUNUN TANITILMASI2.1. SUÇA SÜRÜKLENEN VE RİSK ALTINDAKİ ÇOCUKLAR....................................................................................................................................... 142.1.1. Suça Sürüklenen Çocukların Genel Özellikleri............................................................................................................................................. 142.1.2. Çocukların Suça Sürüklenme Nedenleri......................................................................................................................................................... 152.1.2.1. Aileden Kaynaklanan Nedenler........................................................................................................................................................ 152.1.2.2. Okuldan Kaynaklanan Nedenler..................................................................................................................................................... 152.1.2.3. Akran Baskısı........................................................................................................................................................................................ 162.1.2.4. İç Göçler ve Kentleşme....................................................................................................................................................................... 172.1.3. Suça Sürüklenen Çocukların İhtiyaçları.......................................................................................................................................................... 182.1.4. Suça Sürüklenen Çocuklara Yaklaşım Tarzı.................................................................................................................................................... 182.2. ÇALIŞAN ÇOCUKLAR.......................................................................................................................................................................................................... 212.2.1. Çocuk İşçiliğini Ortaya Çıkaran Nedenler..................................................................................................................................................... 222.2.2. Çalışmanın Çocuk Üzerindeki Etkileri............................................................................................................................................................ 23

2.2.3. Çalışmanın Çocukların Eğitimine Olan Etkileri............................................................................................................................................ 242.2.4. Sektörlere Göre Çalışan Çocuklar.................................................................................................................................................................... 252.2.4.1. Sanayide Çalışan Çocuklar................................................................................................................................................................ 252.2.4.2. Sokakta Çalışan Çocuklar.................................................................................................................................................................. 262.2.4.3. Gezici ve Geçici Mevsimlik Tarım İşlerinde Çalışan Çocuklar.................................................................................................. 272.2.4.4. Hizmet Sektöründe Çalışan Çocuklar............................................................................................................................................. 312.2.5. Çalışan Çocuklar Konusunda Öğretmenin Rol ve Sorumlulukları........................................................................................................... 312.3. SOKAKTA YAŞAYAN ÇOCUKLAR.................................................................................................................................................................................... 322.3.1. Sokakta Yaşayan Çocukların Özellikleri.......................................................................................................................................................... 332.3.2. Çocukların Sokakta Yaşama Nedenleri............................................................................................................................................................ 342.3.3. Sokakta Yaşayan Çocukların Riskleri ve İhtiyaçları....................................................................................................................................... 342.3.4. Sokakta Yaşayan Çocuklara Yaklaşım Tarzı..................................................................................................................................................... 362.4. GELENEKSEL NEDENLERLE EĞİTİME DEVAM EDEMEYEN ÇOCUKLAR................................................................................................... 382.4.1. Çocukların Okullulaşmasını Olumsuz Etkileyen Geleneksel Nedenler................................................................................................... 382.4.2. Geleneksel Nedenlerle Eğitime Devam Edemeyen Çocukların veAilelerin İhtiyaçları Nelerdir? Onlara Nasıl Yaklaşmak Gerekir?................................................................................................................. 392.5. AİLE YOKSUNLUĞU NEDENİYLE EĞİTİME DEVAM EDEMEYEN ÇOCUKLAR......................................................................................... 422.5.1. Aile Yoksunluğu Nedeniyle Eğitimine Devam Edemeyen Çocukların Özellikleri................................................................................. 432.5.2. Korunmaya Muhtaç Çocukların Riskleri ve İhtiyaçları................................................................................................................................ 442.5.3. Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yaklaşım Tarzı.............................................................................................................................................. 453. BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMINDA YER ALAN DERSLERİN (YSÖP) HEDEFLERİ VE HEDEF GRUBUNÖZELLİKLERİNE DAYALI EĞİTİM-ÖĞRETİM UYGULAMALARI3.1. YSÖP DERSLERİ PROGRAMLARININ TANITIMI..................................................................................................................................................... 483.1.1. Kavramsal ve Uygulama Bilgileri, Açıklamalar.............................................................................................................................................. 483.1.2. YSÖP Kapsamındaki Derslerin Öğretim Programları................................................................................................................................. 483.1.2.1. Türkçe Dersi Programı........................................................................................................................................................................ 483.1.2.2. Matematik Dersi Programı................................................................................................................................................................. 503.1.2.3. Fen ve Teknoloji Dersi Programı...................................................................................................................................................... 523.1.2.4. Sosyal Bilgiler Dersi Programı........................................................................................................................................................... 533.1.2.5. Rehberlik Programı............................................................................................................................................................................. 553.1.3. Yetiştirici Sınıf Öğretim Programları ve Her Bir Programda Yer Alan Dersler........................................................................................ 566

3.2. DERS PROGRAMLARINI BİREYSELLEŞTİRME VE UYGULAMA....................................................................................................................... 573.3. HEDEF GRUBA YÖNELİK EĞİTİM ORTAMI DÜZENLEMELERİ VE SINIF YÖNETİMİ............................................................................ 593.3.1. Sınıf Düzeni........................................................................................................................................................................................................... 593.3.2. İsteneni Destekleyici Davranışlar...................................................................................................................................................................... 593.3.3. İstenmeyen Davranışlara Karşı Eylemler........................................................................................................................................................ 603.3.4. Sınıf Yönetimi ve Boyutları................................................................................................................................................................................ 613.3.5. Sınıf Yönetiminin İşlevleri.................................................................................................................................................................................. 623.4. GÜDÜLEME VE YÖNLENDİRME UYGULAMALARI............................................................................................................................................... 623.4.1. Güdülenmeye Engel Durumlar......................................................................................................................................................................... 633.4.2. Öğrenciyi Güdüleme ve Aktif Kılmada Yapılabilecek Programlar, Etkinlikler........................................................................................ 633.4.2.1. Eğitsel Oyunlar..................................................................................................................................................................................... 633.4.2.2. Eğitsel Bulmacalar Hazırlama............................................................................................................................................................ 643.4.2.3. Rol Yapma............................................................................................................................................................................................. 643.4.2.4. Gezi ve Alan Gezisi.............................................................................................................................................................................. 643.4.2.5. Tombala................................................................................................................................................................................................. 643.4.3. Öğrenciye Öz Güven Kazandırma................................................................................................................................................................... 644. BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI (YSÖP) HEDEF GRUPLARININ EĞİTİMKAPASİTESİNİ GELİŞTİRME VE YAŞAM BECERİLERİNİ DESTEKLEME UYGULAMALARI4.1. YSÖP KAPSAMINDAKİ ÖĞRENCİLERİN YAŞAM VE TEMEL EĞİTİME İLİŞKİN BECERİLERİ............................................................. 664.1.1. YSÖP Kapsamındaki Öğrencilerin Öğrenmeye İlişkin Özellikleri........................................................................................................... 674.1.2. YSÖP Kapsamındaki Öğrencilerin Yaşam Becerileri ve Öğrenme Çıktıları............................................................................................ 674.1.2.1. Yaşam Becerileri................................................................................................................................................................................... 684.1.2.2. Temel Öğrenme Becerileri................................................................................................................................................................. 684.1.2.3. Öğrenme Çıktıları................................................................................................................................................................................ 694.2. İLKÖĞRETİM REHBERLİK PROGNAMININ YSÖP ÇALIŞMALARINA UYARLANMASI.......................................................................... 704.3. OKULA ALIŞTIRMA (ORYANTASYON)........................................................................................................................................................................ 704.3.1. YSÖP’e Yeni Başlayan Öğrencilerin Oryantasyonu...................................................................................................................................... 714.3.2. YSÖP’e Dâhil Edilmiş ve Bir Üst Programa Devam Edecek Öğrencilerin Oryantasyonu.................................................................... 734.3.3. YSÖP’ün Herhangi Bir Programını Tamamlayıp Örgün Eğitime Devam Edeceklerin Oryantasyonu.............................................. 744.4. AİLE EĞİTİMİ VE REHBERLİĞİ ....................................................................................................................................................................................... 794.4.1. Okul-Aile İşbirliğinin Sağlanmasının Önemi................................................................................................................................................. 797

4.4.2. Okul-Aile İşbirliğini Sağlamak İçin Yapılabilecekler..................................................................................................................................... 804.5. REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA SERVİSİYLE KOORDİNASYON....................................................................................................... 814.6. SOSYAL DESTEK KAYNAKLARINA YÖNLENDİRME.............................................................................................................................................. 825. BÖLÜMÖLÇME-DEĞERLENDİRME VE İZLEME UYGULAMALARI5.1. GENEL BİLGİLER.................................................................................................................................................................................................................... 855.2. ÖN, ARA VE SON DEĞERLENDİRMELER.................................................................................................................................................................... 865.2.1. Ön Öğrenmeleri Belirleme................................................................................................................................................................................ 865.2.2. Öğrenme Yanlış ve Eksiklerini Belirleme (Ara Değerlendirmeler)........................................................................................................... 875.2.3. Öğrenci Düzeyini Belirleme (Son Öğrenmeleri Değerlendirme)............................................................................................................. 875.2.4. Not Verme............................................................................................................................................................................................................. 875.3. ÖLÇME ARAÇALARINDA KULLANILAN SORU TİPLERİ..................................................................................................................................... 875.3.1. Açık Uçlu Sorular................................................................................................................................................................................................. 885.3.2. Yapılandırılmış Sorular....................................................................................................................................................................................... 895.4. ÖĞRENCİLERİN BİLGİLERİNİN ÖLÇÜLMESİNDE SIK KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARI................................................................ 905.4.1. Yazılı Sınavlar........................................................................................................................................................................................................ 905.4.2. Sözlü Sınavlar........................................................................................................................................................................................................ 925.4.3. Kısa Yanıtlı Testler................................................................................................................................................................................................ 945.4.4. Doğru-Yanlış Testleri........................................................................................................................................................................................... 965.4.5. Çoktan Seçmeli Testler....................................................................................................................................................................................... 1005.4.6. Eşleştirme Soruları............................................................................................................................................................................................... 1095.4.7. Öz Değerlendirme............................................................................................................................................................................................... 1105.4.8. Tartışmalar............................................................................................................................................................................................................. 1115.4.9. Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubric)............................................................................................................................................................. 1115.4.10. Bulmaca............................................................................................................................................................................................................... 1125.5. PSİKOSOSYAL PROGRAMLA İLGİLİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI.................................................................................... 1125.5.1 Gözlem Formları................................................................................................................................................................................................... 1125.5.2. Anekdot Kayıtları................................................................................................................................................................................................. 1155.5.3. Diğer Ölçme Araçları.......................................................................................................................................................................................... 117KAYNAKÇA................................................................................................................................................................................................. 118

1.BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI (YSÖP) NINGENEL OLARAK TANITILMASI1.1. YETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI (YSÖP) FİKRİ NEREDEN DOĞDU?BU İHTİYACIN ORTAYA ÇIKMASINA NEDEN OLAN KONULAR NELERDİR?1.2. PROGRAM NASIL HAZIRLANDI? PROGRAM HAZIRLAMA SÜRECİ NASIL GELİŞTİ?1.3. DERS PROGRAMLARININ VE KİTAPLARININ HAZIRLIK SÜRECİ1.4. YÖNERGE VE KILAVUZ1.5. ÇOCUK HAKLARI AÇISINDAN YSÖP UYGULAMALARI9

1.1. YETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI(YSÖP) FİKRİ NEREDEN DOĞDU?BU İHTİYACIN ORTAYA ÇIKMASINA NEDENOLAN KONULAR NELERDİR?Eğitim; toplumları biçimlendiren, ulusal benliğin kazanılmasını sağlayan,hızlı ve planlı kalkınmayı gerçekleştiren en temel öğedir. Eğitiminbirincil amacı bireylerin bilgi, beceri ve yeteneklerini geliştirmek, onlarısağlıklı ve verimli bir şekilde topluma kazandırmaktır. Bu amaçla oluşturulmuşilköğretim okulları 6-14 yaş arasındaki çocukların eğitimindensorumlu ve bireylerin devam etmesinin yasal olarak zorunlu olduğu kurumlardır.Zorunlu eğitim çağında olup okula hiç kayıt olmayan veya okula kayıtlıolduğu halde devamsız konumunda olan çocukların eğitime kazandırılmasıülkemizdeki en önemli sorunlardan biridir. Bu sorunun çözümünekatkıda bulunmak amacıyla Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) önderliğindeve Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu’nun (UNICEF) teknikdesteğinde 10-14 yaş arasındaki çocukların eğitime kazandırılmasına yönelikolarak “Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı” (YSÖP) hazırlanmıştır.Bu bölümde “Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı” nedir, nasıl ortayaçıkmıştır ve programda hangi konular bulunmaktadır? gibi sorularıncevaplarına yer verilmiştir. İlköğretim Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı,“ Türkiye’de Çocuklar İçin İyi Yönetişim, Koruma ve Adalete Doğru”projesinin bileşenlerinden biridir. Bu bileşenin geliştirilmesi gereği“Haydi Kızlar Okula Kampanyası” ile belirlenen ihtiyaçlar sonucunda ortayaçıkmıştır. “Haydi, Kızlar Okula Kampanyası”nın ara değerlendirmesonuçları, yerel yönetimlerin ve okulların özellikle 10-14 yaş grubundakiçocukların okula devamını sağlamakta güçlüklerle karşılaşıldığını göstermiştir.Devamsızlığın temel nedenlerinden biri çocukların okula uyumsağlayabilmeleri için gerekli temel bilgi ve beceri açısından yetersizolmaları diğeri ise çocukların bu eksikliğini giderebilecek gerekli hizmetlerinsunulamamasıdır. Bir diğer neden de çocukların yaşlarının ve gelişimdüzeylerinin içinde bulundukları sınıf düzeyine uygun olmamasıdır.Bu üç önemli neden sonucunda 2005 Yıllık Çalışma Planı çerçevesinde“Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı”nın hazırlanması ve ulusal düzeydeuygulanması karara bağlanmıştır.1.2. YSÖP KAPSAMINDAKİ DERSLERE İLİŞKİNÖĞRETİM PROGRAMLARI NASIL HAZIRLANDI?YSÖP’ün (Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı) hedef grubunun özellikleriincelendiğinde çocukların değişik nedenlerle örgün eğitimdenuzak kaldıkları ve normal yollarla örgün eğitime dönüşlerinin zor olduğugörülmektedir. Bu geri dönüşü kolaylaştırmak için YSÖP, uygulanmaktaolan ilköğretim programlarından hem zaman hem de kapsam bakımındandaraltılarak oluşturulmuştur. YSÖP’e katılan bireylerin, geçmiş yaşantılarındanedindikleri deneyim ve becerilerin yanında, ana hatlarıylailköğretim programlarında yer alan temel dersler ve psikososyal alan ileilgili konularda bilmeleri gereken temel bilgi ve becerilere sahip olmalarıve içinde yaşadıkları çevrede yaşamla beraber eğitilmeleri hedeflenmektedir.Program geliştirme sürecinde tasarım modelleri belirlenmesine rağmen hedef grubunöğrenme çıktılarına ilişkin veriler mevcut değildi. Hedef grubun yaşamsal birikimindekiçeşitlilik, öğrenme çıktıları, becerileri, tutumları ve alışkanlıklarınınincelenmesi gerekliliği ortaya çıktı. Ayrıca hedef grubun ailelerinin eğitime karşıtutumları ve öğretmenlerin böyle bir uygulamaya bakış açılarının da incelenmesigerekiyordu. Programın hazırlanmasına veri sağlamaya yönelik olarak yapılanihtiyaç analizi, örnekleme seçilen 8 ilde (Adana, Ankara, Gaziantep, İstanbul,İzmir, Samsun, Şanlıurfa, Van) 993 çocuk, 256 aile ve 453 öğretmenin katılımıile yürütülmüş olup 16 Eylül 2006 tarihinde tamamlandı.10

Program geliştirme sürecinde hedef gruptaki çocukların özellikleridikkate alınarak YSÖP kapsamında yer alan çocukların yaş ve eğitim durumlarınagöre tanımlanmış 1-3, 4-5, 6-7. sınıflar düzeyinde programlarhazırlanmıştır. Mevcut ilköğretim programlarına bağlı kalınarak hazırlananYSÖP’de yeni ilköğretim programlarının birleştirilmiş sınıflarda işlenişineilişkin uygulama esasları ile çocukların hazır bulunuşluk düzeyleridikkate alınmış, çocukların örgün eğitime uyumlarını sağlayacak düzenlemeleryapılmıştır. Bu süreçte programa dâhil olan öğrencilere psikososyaldestek verilmesi planlanmıştır.İhtiyaç analizi sonuçlarına göre belirlenen dört ders ve bir alana ilişkinprogram geliştirilmiştir. Bu çerçevede;Yetiştirici Sınıf Türkçe Dersi Öğretim Programı,İlköğretim Türkçe 1-8. Sınıflar Öğretim Programındanve 1. sınıf ilk okuma ve yazma kazanımlarındanoluşturulmuştur.Yetiştirici Sınıf Matematik Dersi Öğretim Programı;İlköğretim Matematik 1-8. Sınıflar Öğretim Programındanuygun olan kazanımlar seçilip alınarakoluşturulmuştur.!Burada özellikle bilinmesi gereken husus ise bu dörttemel ders için seçilen kazanımların içinde 8. sınıfkazanımlarına yer verilmemesidir.Psikososyal destek sağlamak amacıyla oluşturulan Rehberlik Programınınhedeflerinden biri; eğitim sistemi dışında kalmış çocukların, kendilerineözgü olan fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal özellikleri tanımaları diğeri ise;bu özellikleri diğer insanlarla etkileşimlerinde, içinde yaşadıkları toplumunkural ve değerlerine uygun olarak ifade edebilmeleridir. Böylece çocuklarıneğitim sistemi dışındaki yaşantılarına ilişkin deneyimlerini eğitim sistemininhedeflediği kazanımlarla birleştirebilecekleri düşünülmektedir.Rehberlik Programı içerisinde yer alacak kazanımların belirlenmesindeMilli Eğitim Bakanlığı İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumları SınıfRehberlik Programı esas alınmış, hedef kitle olan 10-14 yaş grubundakiçocukların içinde bulundukları gelişim dönemi ve özellikleri göz önündebulundurulmuştur.1.3. EĞİTİM MATERYALLERİNİN HAZIRLIK SÜRECİYetiştirici Sınıf Fen ve Teknoloji Dersi ÖğretimProgramı, İlköğretim Fen ve Teknoloji 4-8. SınıflarÖğretim Programından uygun kazanımlar seçilipalınarak oluşturulmuştur.Yetiştirici Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı;İlköğretim Sosyal Bilgiler 4-7. Sınıflar ÖğretimProgramından uygun olan kazanımlar seçilipalınarak oluşturulmuştur. Ayrıca Sosyal BilgilerDersi 4-7. Sınıflar Öğretim Programı’nın bir aradisiplini olan “İnsan Hakları ve Vatandaşlık” kazanımlarınada programda yer verilmiştir.Programlama süreci devam ederken eş zamanlı olarak projede kullanılmasıöngörülen yazılı eğitim materyallerinin hazırlanmasına başlanmıştır.Bu amaçla komisyonlar (Türkçe, Matematik, Fen ve Teknoloji,Sosyal Bilgiler ve Psikososyal) kurulmuştur. Bu komisyonlarda dahaönce program geliştirme sürecinde görev alan uzmanların yanı sıra alanındadeneyimli yeni uzmanlara da görev verilmiştir.YSÖP’ün en önemli amacı çeşitli nedenlerle ilköğretim sisteminin dışında kalmışçocukların/öğrencilerin yeniden örgün eğitim sistemine dâhil olmalarınısağlamaktır. Bu yönüyle YSÖP bir geçiş programı olarak planlanmış ve eğitimmateryalleri de bu amaca hizmet edecek şekilde düzenlenmiştir.11

YSÖP için hazırlanacak eğitim materyallerinin, okula tekrar kazandırılanöğrencilerin örgün eğitime devam etmelerinin gerekliliği göz önün-yapılmıştır. Ancak kapsamlı ve çözüm oluşturucu çalışmaların yapılama-Buradan da anlaşılacağı üzere geçmiş yıllarda da benzer düzenlemelerde bulundurularak, ilköğretim okullarında kullanılan ders kitaplarıyla mış olması günümüzde de aynı konuda bir çalışma ve bu çalışmaların hayatageçmesini sağlayıcı bir düzenleme yapma ihtiyacını doğurmuştur.örtüşük olması gerektiğine karar verilmiştir. Bu nedenle derslere ait eğitimmateryallerinin hazırlanmasında büyük ölçüde mevcut ders kitaplarındanyararlanılırken, sadece Rehberlik çalışmalarında kullanılacak olan nında yetiştirici sınıfa alınacaklar, uygulama ilkeleri, iller ve ilçelerdeki ya-Yönergede amaç, kapsam, dayanak ve tanımları anlatan maddeler ya-eğitim materyalleri hedef kitlenin ihtiyaçları doğrultusunda özgün olarak pılanmanın nasıl olacağı ile ilgili maddeler yer almaktadır. Ayrıca yönergehazırlanmıştır. Hazırlanan bu eğitim materyallerinin yanında ihtiyaç duyulduğundaörgün eğitimde kullanılan ders kitaplarının ilgili kısımların-düzenleneceği de belirlenmiştir. Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı’nınile Yetiştirici Sınıf Uygulamasındaki eğitim öğretim faaliyetlerinin nasıldan yararlanmak mümkündür.hedef grubunda yer alanların tespiti, okula kazandırma çalışmalarının nasılyapılacağı ve nakillerde izlenecek yollara ilişkin maddeler de yönergede1.4. YÖNERGE VE KILAVUZyerini almıştır. Programlar ve geçişler de yönergenin önemli bölümlerinioluşturmaktadır. “İlköğretim Kurumlarında Yetiştirici Sınıf AçılmasınaZorunlu öğrenim çağı kapsamında olup öğrenimlerini yaşıtlarıyla birliktezamanında yapamamış olan 10-14 yaş grubundaki çocuklara, öğre-görev verilenlerin dolduracakları çeşitli formlar yer almaktadır.İlişkin Yönerge” 29 maddeden oluşmakta, ekinde yönergeyle kendilerinenimlerine akranları ile birlikte devam edebilmelerine imkân verecek yeterliklerikazandırarak ilköğretime devamlarını sağlayacak olan yetiştirici yukarıda sözü edilen yönergenin uygulanmasında yol göstermesi ama-Konu ile ilgili çalışmaların hedefe ulaşmasına yardımcı olmak üzeresınıflarda uygulanacak öğretim programları ile öğretimin düzenlenmesi, cıyla bir kılavuza ihtiyaç duyulmuştur.işleyişi, izlenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemekamacıyla bir yönerge hazırlanmıştır.rol alan herkesin yararlanabileceği bir doküman olarak hazırlanmıştır.Bu Kılavuz, yetiştirici sınıf uygulamalarında doğrudan veya dolaylıMEB İlköğretim Kurumlarında Yetiştirici Sınıf Açılmasına İlişkin Kılavuzda, yetiştirici sınıf uygulama sürecinin planlanması, kaynaklarındüzenlenmesi, uygulanması, izlenmesi ve değerlendirilmesi sürecineYönerge, 14.06.1973 tarihli ve 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu,05.01.1961 tarihli ve 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanunu ile 27.08.2003 ilişkin açıklamalar yapılmakta ve örnekler verilmektedir.tarihli ve 25212 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Millî Eğitim Bakanlığıİlköğretim Kurumları Yönetmeliğine dayanılarak hazırlanmıştır.12

1.5. ÇOCUK HAKLARI AÇISINDANYSÖP UYGULAMALARIEğitim bireysel ve toplumsal gelişimin en önemli unsurlarından birtanesidir. Hem bireyin hem toplumun gelişmesi herkese yeteneği, kapasitesive ilgisi doğrultusunda eğitim görme hakkının sağlanmasınabağlıdır. İnsanın doğuştan getirdiği yeteneklerini geliştiren eğitimdir.Eğitim olmadan insanlar üretken biçimde çalışamazlar, sağlıklarına özengösteremezler, kendilerini ve ailelerini gereği gibi koruyamazlar ve kültürelaçıdan zengin bir yaşam sürdüremezler. Ayrıca, insan hakları ile ilgiliuluslararası belgelerin ve anayasaların temel ilkeleri olan hürriyet, eşitlikve demokrasi; bireyin ve toplumun gelişmesi sağlanmadıkça gerçekleştirilemez.Çünkü insan hakları ve demokrasi, ancak halkın belli bir eğitimdüzeyine ulaşmasıyla hayata geçirilebilir, korunup geliştirilebilir. Eğitimliinsanlar arasında saygı, hoşgörü ve barış ortamı daha rahat kurulurken,kadın ve erkek arasındaki cinsiyete dayalı ayrımcılık da azalır. Konu toplumunbütünü açısından ele alındığında, eğitim hakkının gerçekleştirilmemesi,demokrasi ve toplumsal ilerlemeye, bunun sonucu olarak dauluslararası barışa ve güvenliğe zarar verir.Bu nedenle eğitimin önemi ve gerekliliği ulusal ve uluslararası belgeve sözleşmelerde ilk sıralarda yer almaktadır. Eğitim bir insan hakkıolduğu gibi, yoksulluğun ve çocuk işçiliğinin azaltılmasında, demokrasi,barış, hoşgörü ve kalkınma gibi ideallerin gerçekleştirilmesinde de temelönem taşıyan bir etmendir. Ne var ki dünyada ilköğrenim çağında olupda okula gidemeyen yüz milyonu aşkın çocuk bulunmaktadır.Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin (1989) ilkmaddesi 18 yaşına kadar herkesi çocuk olarak kabul etmekte ve vazgeçilmezhaklara sahip olduklarını belirtmektedir. Sözleşmenin 28. maddesiçocuğun eğitim hakkını kabul eder. Aynı madde eğitimde fırsat eşitliğiningerçekleşmesi için taraf ülkelere sorumluluk yükler. Sözleşme, ilköğretiminherkes için zorunlu ve parasız hale getirilmesini öngörmektedir. Hertürlü ayrımcılığı ortadan kaldırmayı hedefleyen sözleşme, çocuğun yetiştirilmesive gelişiminin sağlanması sorumluluğunu anne babaya verir.Dünya Çocuk Zirvesi Bildirgesi, Herkes için Eğitim Bildirgesi (1990)ve Binyıllık Kalkınma Hedefleri (2000) gibi birçok uluslararası sözleşmeve bildirgede eğitim, temel bir insan hakkı olarak görülmekte ve temeleğitim stratejisi olarak evrensel düzeyde her bireyin en az ilköğretim düzeyindeeğitim-öğretim hizmetlerinden yararlanmasının sağlanması öngörülmektedir.Bunun yanında ülkemizde eğitim alma hakkı, Türkiye CumhuriyetiAnayasası, Milli Eğitim Temel Kanunu, 222 Sayılı İlköğretim ve EğitimKanunu’yla da güvence altına alınmış ve Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda(2007-2013) da eğitimin kalitesinin artırılması öngörülmüştür. Ülkemizdeilköğretim zorunlu ve parasız olduğu halde azımsanmayacak sayıdaçocuk çeşitli nedenlerle eğitim ve öğretim hakkından mahrum kalmaktadır.Çeşitli kampanyalarla okullulaşma çalışmaları devam etmesine rağmençocukların okula uyumlarında sorunlar yaşanmakta, bu da çocuğuve aileyi okuldan uzaklaştırmaktadır. YSÖP uygulamaları bu problemleriortadan kaldırmak amacıyla hazırlanmış okullulaştırma, entegrasyon, oryantasyonve ilköğretime geçiş programıdır.13

2.BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI (YSÖP) NINHEDEF GRUBUNUN TANITILMASI2.1. SUÇA SÜRÜKLENEN VE RİSK ALTINDAKİ ÇOCUKLAR2.1.1. Suça Sürüklenen Çocukların Genel Özellikleri2.1.2. Çocukların Suça Sürüklenme Nedenleri2.1.2.1. Aileden Kaynaklanan Nedenler2.1.2.2. Okuldan Kaynaklanan Nedenler2.1.2.3. Akran Baskısı2.1.2.4. İç Göçler ve Kentleşme2.1.3. Suça Sürüklenen Çocukların İhtiyaçları2.1.4. Suça Sürüklenen Çocuklara Yaklaşım Tarzı2.2. ÇALIŞAN ÇOCUKLAR2.2.1. Çocuk İşçiliğini Ortaya Çıkaran Nedenler.2.2.2. Çalışmanın Çocuk Üzerindeki Etkileri2.2.3. Çalışmanın Çocukların Eğitimine Olan Etkileri2.2.4. Sektörlere Göre Çalışan Çocuklar2.2.4.1. Sanayide Çalışan Çocuklar2.2.4.2. Sokakta Çalışan Çocuklar2.2.4.3. Gezici ve Geçici Mevsimlik Tarım İşlerinde Çalışan Çocuklar14

2.2.4.4. Hizmet Sektöründe Çalışan Çocuklar2.2.5. Çalışan Çocuklar Konusunda Öğretmenin Rol ve Sorumlulukları2.3. SOKAKTA YAŞAYAN ÇOCUKLAR2.3.1. Sokakta Yaşayan Çocukların Özellikleri2.3.2. Çocukların Sokakta Yaşama Nedenleri2.3.3. Sokakta Yaşayan Çocukların Riskleri ve İhtiyaçları2.3.4. Sokakta Yaşayan Çocuklara Yaklaşım Tarzı2.4. GELENEKSEL NEDENLERLE EĞİTİME DEVAM EDEMEYEN ÇOCUKLAR2.4.1. Çocukların Okullulaşmasını Olumsuz Etkileyen Geleneksel Nedenler2.4.2. Geleneksel Nedenlerle Eğitime Devam Edemeyen Çocukların veAilelerin İhtiyaçları Nelerdir? Onlara Nasıl Yaklaşmak Gerekir?2.5. AİLE YOKSUNLUĞU NEDENİYLE EĞİTİME DEVAM EDEMEYEN ÇOCUKLAR2.5.1. Aile Yoksunluğu Nedeniyle Eğitimine Devam Edemeyen Çocukların Özellikleri2.5.2. Korunmaya Muhtaç Çocukların Riskleri ve İhtiyaçları2.5.3. Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yaklaşım Tarzı15

Bu bölümde YSÖP hedef grubunda yer alan çocuklara ilişkin bilgiler5 başlık altında toplanmıştır. Bunlar:1. Adalet Bakanlığı ceza ve tevkif evlerinde bulunan çocuklar2. Çalışan çocuklar• Sanayide çalışan çocuklar• Sokakta çalışan çocuklar• Gezici ve geçici mevsimlik tarım işlerinden çalışançocuklar• Hizmet sektöründe çalışan çocuklar3. Sokakta yaşayan çocuklar4. Geleneksel nedenlerle eğitime devam edemeyen çocuklar5. Aile yoksunluğu nedeniyle eğitime devam edemeyen çocuklarBu bölüm bu sorulara cevap vermek amacıyla hazırlanmıştır.İçinde yaşadığımız yüzyılın karmaşıklığı, toplumsal değerlerin süreklive hızlı değişimi, ahlak kurallarının uygulanmasında yaşanan karmaşıklık,düzensiz kentleşme, ekonomik bunalımlar suça yönelen çocuklarınsayısının artmasında etkili olmaktadır. Zamanla kazanılan olumsuz davranışlarınuygun ortam bulduğunda kendini göstermesi olarak nitelendirilençocuk suçluluğunun yok edilmesinde, toplumlara büyük görev vesorumluluk düşmektedir.Çocuk ve ergen suçluluğu, toplumları olumsuz olarak etkileyenönemli sosyal bir sorundur. Ergen suçluluğu, 18 yaşın altındaki kişilerinceza yasasında bulunan bir veya birkaç maddenin ihlalinden dolayı çocukmahkemelerine düşmelerine veya mahkemeye düşmelerine nedenolacak bir risk taşıyan davranışlarda bulunması olarak tanımlanmaktadır.Çocuk Koruma Yasası ise suça sürüklenen çocuğu şöyle tanımlamaktadır:Kanunlarda suç olarak tanımlanan bir fiili işlediği iddiasıyla hakkındasoruşturma veya kovuşturma yapılan ya da işlediği fiilden dolayı hakkındagüvenlik tedbirine karar verilen çocuklardır.2.1. SUÇA SÜRÜKLENEN VE RİSKALTINDAKİ ÇOCUKLARYSÖP kapsamında yer alan grup içinde Adalet Bakanlığı kapsamındaceza tevkif evlerinin sorumluluğunda bulunan çocuklar da yer almaktadır.Bu grupla çalışacak öğretmenlerin öğrencilerini daha iyi tanıyıp, anlamalarıiçin eğitime başlamadan önce şu sorulara cevap bulunması çalışmanınetkililiği açısından önemlidir.?• Suça sürüklenen çocukların genel özellikleri nelerdir?• Suça yönelme nedenleri nelerdir?• Bu çocuklara yaklaşım tarzı nasıl olmalıdır?2.1.1. Suça Sürüklenen Çocukların Genel Özellikleri:Çocuk suçluluğunun ülkemizdeki durumunu daha iyi anlayabilmekiçin istatistiksel verilerin sonuçlarına ihtiyaç vardır. TÜİK (DİE) “Adaletİstatistikleri 2003” verilerine göre çocuk eğitim evlerinde 11-18 yaşarasında 329 suçlu çocuk bulunmaktadır. Bu çocukların % 98,2’si erkek,% 1,8’i ise kızdır. Bu çocukların 37’si kırsal bölgede, 292’si kentlerde yaşamaktadır.Bu 329 çocuktan, 35’inin okuma-yazma bilmediği, 22’sininokula gitmediği halde okuma-yazma bildiği, 24’ünün ilkokulu terk ettiği,41’inin ise ilköğretim öğrencisi olduğu saptanmıştır. Çocukların işlediklerisuça göre 103’ü gasp, 83’ü hırsızlık, 62’si adam öldürmek, 49’ucinsel suçlardan hüküm giydikleri görülmüştür. Hükümlü 329 çocuğun24’ünün annesi, 29’unun da babası bulunmamaktadır. Geriye kalan çocuklarınanne-babalarının eğitim durumu incelendiğinde % 45,9’u yaokuma-yazma bilmemekte ya da okuryazar olup da bir okul bitirememişdurumdadır. Anne-babanın eğitim durumu ve çocukların suça yönelmesiarasında ters orantı vardır. Anne-babanın eğitim düzeyi yükseldikçe çocuklarınsuça yönelmeleri azalmaktadır.16

2.1.2. Çocukların Suça Sürüklenme Nedenleri:Çocuk suçluluğunu anlamak için çocukları suça sürükleyen nedenleribilmek gerekmektedir. Her ne kadar ergenlik dönemi özelliklerinin(akran baskısının yoğun olması, anne-baba bağlılığının azalması), bazıkalıtsal etkenlerin, psikiyatrik sorunların ve beden kusurlarının suçluluktaetkili olabileceği teorileri destek görse de, günümüzde daha çok çevrefaktörlerinin etkili olduğu kabul edilmektedir. Sevgi yoksunluğu, yanlışveya eksik eğitim, baskıcı disiplin yöntemleri, çocuk istismarı, iç ve dışgöçlerin oluşturduğu kültür çatışmaları, gecekondulaşma, yöresel gelenekve görenekler, ekonomik bunalımlar, çocuğun erken yaşta çalışmakzorunda kalması, parçalanmış aileler, ailede suçlu birey örnekleri ile kitleiletişim araçlarındaki şiddet ve suçlarla ilgili programlar çocukları suçaiten nedenler arasında sayılabilir. Ancak burada çocuğu suça sürükleyennedenler aileden kaynaklanan nedenler, okuldan kaynaklanan nedenler,akran baskısı, iç göçler ve kentleşme başlıkları altında incelenecektir.2.1.2.1. Aileden Kaynaklanan Nedenler:“İki kardeşimle beni babaannem büyüttü. Tabii ona büyütmek denirse, sabahkalkınca atardı bizi dışarı, bir daha akşama kadar eve almazdı.Yazın iyi oluyordu ama kışın çekilmiyordu.” (Yaş 16).“Para getiriyorsa… İyi, getirmiyorsa kötü. O gün para kazanamadıysam evegiremezdim. İnsan çocuğuna “Bu paraları nerden buldun?” diye sormaz mı?Sadece benden para beklerlerdi, sadece para konusunda konuşurduk” (Yaş 19).TCYOV Çocuk ve Ergen Danışma Birimi Raporu. 2006, Ankara.Cezaevlerinde bulunan çocukların da ifade ettiği gibi aileden kaynaklanannedenler çocukların suça sürüklenmesinde en önemli etkenlerdenbiridir. Çocuğun toplumun gerçek bir üyesi haline gelerek ailesinin, akrabave komşularının, yaşadığı yerleşim biriminin ve ulusun bir parçası olduğunuve bunların düzenine uyması gerektiğini öğrenmesi sosyalleşmesürecinde gerçekleşir. Çocuğun yaşamında ilk sosyalleşme kurumu olanaile, hem çocuğa sosyal bir birey olacağını öğretirken hem de çocuğundavranış geliştirmesinde model olmaktadır. Genelde anne-baba, amca,dayı gibi çocuğun sık görüştüğü ve özdeşim kurduğu kişilerin olumlukişilik özellikleri yanında olumsuz kişilik özellikleri de çocuk tarafındanörnek alınır. Çocuğun aile içinde başlayan sosyalleşme sürecinde, erkençocukluk dönemindeki ebeveyn anlaşmazlıkları, ebeveyn ile çocuk arasındakibağlanmanın ve aile üyelerinin birbirine bağlılıklarının zayıf olması,ailedeki çocuk sayısının fazla olması, erken yaşta anne olunması çocuksuçluluğunu ortaya çıkaran ailesel risk etmenlerindendir. Çocuğunsuça yönelmesinde bir diğer etken de anne-baba tutumlarıdır. Ailelerdeebeveynlerin çocuk üzerinde denetim ve kontrollerinin yetersiz olması,disiplinin yeterince sağlanamaması ve başıboş büyümeleri gibi nedenlerleçocukların suça sürüklendikleri söylenebilir. Çocuğun annesiyle sıcak,yakın ve sürekli bir ilişki kuramaması, ebeveynleri tarafından reddedilmesi,duygusal olarak yoksun bırakılması, ailenin aşırı baskıcı tutumukarşısında çocuğun aileyi cezalandırmak ya da kendini var etme çabasısuçlu davranışın nedenleri olarak görülmektedir.2.1.2.2. Okuldan Kaynaklanan Nedenler:“Öğretmenler severdi beni ama haylazlığımı sevmezlerdi.Çalışınca başarılıydım. Keşke çalışsam dedim. Sanayide anladım bunu…Mürekkep yalamak var, bir de yağ yalamak var.Arkadaş çevresi nedeniyle olmadı işte…”(Yaş 17).“Anamgiller hocalara bağlama çekiyo, geçiyoduk sınıfı.Yazılılarda hocalar insaflıydı. Biz çeteydik okulda. Hocalar, “Geçsinler de kurtulalım.”derlerdi. Öyle geçerdim sınıfı. Bizim çete döneminde pislik arınsındiye hiç kimseyi bırakmadılar” (Yaş 18).TCYOV Çocuk ve Ergen Danışma Birimi Raporu. 2006, Ankara.Okul, çocuk ve gençlerin davranışlarına planlı bir şekil verme amacınıtaşıyan, çocuğun ilk sosyal tecrübeler elde ettiği kurumdur. Okul, ayrıca17

çocuklara ahlâki değerlerin, sosyal yeteneklerin, vatandaş olarak hak vesorumlulukların, yasalara saygı göstermenin öneminin de öğretildiği yerdir.Çocuk, okulda diğer çocuklarla birlikte bir şeyler yaparken başkalarınınhaklarına saygı duymayı, işbirliği ve işbölümüne uymayı öğrenereksosyalleşir. Okulun bireyi sosyalleştirme işlevini herhangi bir nedenle yerinegetirememesi, bireyin başarısını, gelişimini, çevresine uyumunu veruh sağlığını olumsuz yönde etkileyecektir. Eğitimin yetersiz ve yanlış olmasıbirçok sorunun kaynağı olabilmektedir. Bu durumda okul, çocuğungelişme ve uyum güçlüklerini çözmek yerine farkında olmadan güçlüğüartırabilir. Bunun sonucunda da okuldan kaçma, hırsızlık gibi sorun vesuçlar ortaya çıkabilir.Çocukları suça sürükleyen okuldan kaynaklanan nedenler arasındaöğretmenleri ve arkadaşları tarafından dışlanma, ailenin okul konusundadestek olmayışı, ailede eğitimini tamamlayan üyelerin bulunmayışı,öğretmenlerin uyguladığı şiddet, ailenin çocuğun eğitim giderlerini karşılayamamasısıralanabilir. Çocukların genellikle ilkokul yaşantılarını sevdikleri,bu dönemde akademik başarıları ve öğretmenleri ile ilişkilerindeherhangi bir sorun yaşamadıkları görülmüştür. Fakat ergenlik döneminegirişle birlikte derslere olan ilginin azaldığı, okul dışında zaman geçirmeninarttığı, okula devam sorunlarının yaşandığı görülmektedir. Okuldankaçma davranışı da ergenlik dönemiyle birlikte başlamaktadır. Bu davranışınnedenlerinin okula ve derslere ilgisinin azalması, öğretmenler tarafındandamgalamaya maruz kalmaları ve okul dışındaki yaşama daha eğlenceli,canlı olarak bakmalarının etkisinin olabileceği düşünülmektedir.2.1.2.3. Akran Baskısı:“Arkadaş kurbanıyız işte” (Yaş 14).“Ne geldiyse başıma kötü arkadaşlar yüzünden geldi” (Yaş 17).“Arkadaş grubumla gezdiğim zaman, kesin başıma bir iş gelirdi.Aslında gitmek istemezdim, başıma bir şey geleceğini bilirdim, hayırdiyemezdim, kırılmıyor arkadaşlar” (Yaş 16).TCYOV Çocuk ve Ergen Danışma Birimi Raporu. 2006, Ankara.Ergenlik döneminde, çocuk için önem kazanan ve diğer kurumlar yanındaonun değerlerini, tutumlarını, davranışlarını yönlendiren bir diğeretken de arkadaşlık ilişkileridir. Ergen için bu evrede arkadaşlık kurumununönemi en üst düzeye ulaşmaktadır. Çünkü içinde bulunduğu bir gruptarafından toplumsal kabul görebilmesi ve bir konum sahibi olabilmesionun kimliğini bulabilmesinde ve toplumda bir yer edinebilmesinde geçireceğiaşamalar için gereklidir. Bu dönemde sınırlı da olsa ailenin çocuküzerinde kontrolü gevşemiş ve bu kontrol etme görevi daha yoğun birşekilde arkadaşlık kurumuna geçmiştir. Bu kurum içinde oluşturulan ilişkiler,çocuğun evinde bulamayacağı ve evde karşılanamayan ilişkilerdir.Çocuklar, bu dönemde arkadaşlık ilişkilerine çok önem verdikleri içindâhil olduğu grup tarafından itilmek ya da dışlanmak onları mutsuz eder.Arkadaşlarca aranıp benimsenmek çoğu kez büyüklerce beğenilmek veyaderslerde başarılı olmaktan önde tutulur.Arkadaşlık birliğinin yarattığı, kendine özgü kültürü ve davranış modelleriniaynen benimseme, suçlu davranışların öğrenilmesinde en elverişliyollardan biridir. Bu yaşlarda çokça görülen çeteler, yetişkinlere karşıdüşmanlık duygularının en belirgin olduğu gruplardır. Bu tür gruplardabaşka bir davranış biçimi kabul göremeyeceği için gruba dâhil olmak isteyenergenler grupta gösterilen davranışları benimserler. Çeteler çocuğadoğru ya da yanlış bir takım kavramlar kazandırır. Eğer grupta şiddet içe-18

ikli davranışlar varsa bu tür davranışlar tüm grup üyelerince kabul edilir.Çetenin, genci suçluluk sürecine sokmak üzere birtakım belirli davranışölçüleri vardır. Çete üyelerinin genellikle sahip oldukları davranışlar arasındaargoya, uygunsuz söz ve hareketlere, alkol ve uyuşturucu maddekullanımına, olumsuz cinsel davranışlara rastlanır. Grup baskısı ve grubabağlılık çocuğu arkadaş grubunun kabul edeceği davranışlar sergilemeyeitmektedir. Çocuğun tanınma, macera arzuları, kabadayılık, saygınlıkkazanma, otoriteye başkaldırı ve yasaklanmış bir şeyi yapmanın verdiğizevki tatma isteği grup birlikteliklerinden aldığı güçle birleşip çocuğusuça yöneltmektedir.Çocuk çeteleri, çocukların aile ortamında bulamadığı emniyet ve beraberlikhissini verir. Amaçsız ve çocukça suç işleyen çocuk çeteleri, toplumsalbir sorun oluşturmakta ve özellikle büyük şehirlerde çete kavramıve buna bağlı olarak çete suçları büyük artış göstermektedir.2.1.2.4. İç Göçler ve Kentleşme:“Esrar içmeyi seven ve bunu marifet sayan kişilerle birlikte aynıçevrede yaşıyoruz” (Yaş 14).“Evimizin … da olması çok kötü. Suç ortamından uzak bir çevrede olsaydıkdaha iyi olurdu. ... çevresi hiç güvenli değil “(Yaş 16).“... çevresi… Çevrede huzur bulamazsın ki, hırsızlık yapan mı ararsın, esrarkullanan mı ararsın. Doğru düzgün yürürken bile gelip çatarlar sana” (Yaş 17).TCYOV Çocuk ve Ergen Danışma Birimi Raporu. 2006, Ankara.1950’li yıllarda gerçekleşen hızlı nüfus artışı, tarımda makineleşme,toprak dağılımının düzensizliği ve şehirlerde iş imkânlarının artışı ülkemizdeköyden kente göçü arttırmıştır. Şehre göçte daha konforlu hayatsağlama, şehirlerin eğlence merkezi olması gibi faktörler etkili olmasınakarşın ana etken, ekonomik sorunlardır. Yer değiştirmeler, özellikle küçükçocuklar ve yaşlıların yeni bir çevreye uyum sağlamalarını ve yenidostluklar edinmelerini zorlaştırmaktadır. Endüstrileşmenin şehirleşmeyeoranla ağır temposu, şehirlere akan iş gücünün istihdamını engellemektedir.Bu nedenle şehre göç edenler, belli bir uzmanlığa dayananendüstri alanından ziyade geçici, uzmanlık istemeyen hizmetlerde istihdamolmakta, marjinal sektör denilen seyyar satıcılık, ayakkabı boyacılığı,kapıcılık vb. işlerle uğraşmaktadırlar. Bu durum açık işsizliğe ayrıcakırsal kesimden kentlere gelen genç, becerikli, atılgan kişilerin yerindekullanılamaması sonucu “sosyal erozyon”a neden olmaktadır.İç göçler beraberinde bazı sosyal sorunlara neden olmaktadır: Bu süreçiçinde artan gecekondulaşma, kentsel hizmetlerin aksaması, işsizlik,göç edenlerin topluma uyumsuzluğu, şehir kültürüne yabancılık ve kültürlerarasıçatışma gibi sorunlar yaşanmaktadır.Kırsal alandan kente gelenler eski davranış ve alışkanlıklarını, örf veadetlerini de getirmektedirler. Göç edenlerin bazıları şehirle bütünleşirkenbazıları şehirde ayrı gruplar meydana getirmektedir. Gelenek vegöreneklerin uymayışı nedeniyle kent değerlerini yadırgayan ve zamanzaman şehirle çatışan kişiler kendilerine has bir gecekondu kültürü oluşturmaktadırlar.Göç edenlerin şehirleşmesi yani şehirle bütünleşmesiiçin çok uzun zaman gerekmektedir. Bütünleşme topluluktaki mevcutgrupların bir bütün teşkil edecek şekilde birbirini tamamlama durumudur.Bütünleşme gerçekleşmemekte sadece gelenlerin şehre uyumu sözkonusu olmaktadır. Şehre uyum, göç edenlerin şehirle bütünleşmelerideğil, şehirle sürekli ilişki kuracak kadar uzlaşma içinde olmalarıdır.Göçlerin ve gecekondulaşmanın büyük şehirlerde sosyal gerilimleri,sosyal gruplar arası çatışmaları tetiklediği; sonuç olarak çocuk suçlarınınözellikle mala yönelik suçların artmasına neden olduğu uzmanlar tarafındanbelirtilmektedir. Kentlerdeki yaşam koşullarının zorluğu etraflarınısaran gecekondu bölgelerine yansımaktadır. Geleneksel aile, çevreye direnemezolduğunda gevşeme ve serbestleşme olmakta ve bunu hissedençocuğun ilk tercihi de sokak olmaktadır.19

Ekonomik güçlükler nedeniyle çocukların okula gönderilmeleri ikinciplanda kalmakta, ekonomik yönden aileye katkıda bulunma zorunluluğuonların öğrenim çağında para kazanma çabası içine girmelerine sebepolmaktadır. Sonuçta çocuklar ya ayakkabı boyacılığı, hamallık, simitçilikgibi niteliksiz işler yapmakta ya da dilencilik, tombalacılık, kaçak sigarasatma gibi yasal olmayan işlere karışmaktadırlar. Çocuğun erken yaşta çalışmakzorunda kalması hem eğitimini aksatmakta, hem de iş çevresindezararlı alışkanlıklar kazanabilmesine yol açmaktadır.Gecekondulaşmanın getirdiği yetersiz imkânlar, düzensizlik, karmaşasuç işlemede etken olabilmektedir. Ayrıca göç nedeniyle ortaya çıkankültürel farklılıklar sonucu düşmanlık ve gerginlik meydana gelmektedir.Bu kültür çatışması en çok genç kuşakları etkilemektedir. Kente ailesiylebirlikte ya da tek başına gelen çocuk yeni çevresinde farkına vardığı heyecanlı,serüvenli, renkli bir hayatı düşleyerek, elde etmeye çalışmaktadır.Çocuklar kentte kavuşacağını sandığı eğlence, macera, şöhret ve zenginlikbeklentisinin yanında yetersiz eğitim ve yetenek eksikliği gibi nedenlerlearzuladığı iş ve geleceği elde edemeyeceği düşüncesine kapılırlar. Kenttedeğişen geleneksel aile törelerinin çocuğu koruyan yaptırım gücünün zayıflaması,ailenin sosyal kontrol fonksiyonunu yerine getirebilecek başkakurumların olmaması nedeniyle suça daha kolay yönelme olasılığı ortayaçıkmaktadır.2.1.3. Suça Sürüklenen Çocukların İhtiyaçları:“Ceza tevkif evinden çıktıktan sonra bir taraftan çok sevindim, bir taraftanda arkadaşlarımı bıraktığım için üzüldüm. İnsan oraya atılınca oradan hiççıkamayacağını düşünüyor, sanki ömür boyu orada kalacakmışsın gibi oluyorve dışarısı sana yabancı geliyor” (Yaş 16).“Oğlum … dedim kendime. Seni ikinci sefer de bıraktılar seni,ayağını denk al dedim.” (Yaş 18).TCYOV Çocuk ve Ergen Danışma Birimi Raporu. 2006, Ankara.Çocukların eğitimsel ve sosyal ihmal nedeniyle ortaya çıkan yanlışdavranışlarını düzeltmek, onların taşan ve tahrip edici bir hal alan enerjileriniolumlu yöne kanalize etmek, topluma sorumluluk sahibi bireylerolarak katılmalarını sağlamak çocukların ve toplumun korunması açısındançok önemlidir. Bu nedenle her çocuğun sevgi, şefkat ve anlayış görme,tanınma, yeterli beslenme, parasız eğitim alma, oyun ve eğlenme, kendisiniilgilendiren konularda görüş bildirme haklarına sahip olduğu düşüncesiakıldan çıkarılmamalıdır. Suça sürüklenen çocukları suçtan uzaktutmak, sorumluluk, özgürlük bilinci aşılanarak topluma uyum sağlayan,karşısındakini anlayabilen, kendi kararlarını cesaretle alıp uygulayabilenbağımsız bireyler yetiştirmekle mümkün olacaktır. Suç işleyen çocuklarıntopluma kazandırılabilmesinde eğitimin önemli bir rolü vardır. Bu nedenleörgün eğitim kurumlarından yararlanan çocuklara, bilişsel, sosyalve duygusal becerilerini geliştirme, mesleki beceriler edinme fırsatlarınınsunulması büyük önem taşımaktadır. Ayrıca öfke ile başa çıkma, kendiduygu ve düşüncelerini ifade edebilme, “hayır” diyebilme, sorun çözme,stresle başa çıkma ve iletişim becerileri ile donanmış kişilerin şiddet vesuça karışmasının azalması beklenir. Ayrıca suça sürüklenme riski olançocukların örgün eğitimde fark etmek ve bu çocuklara önleme çalışmalarıylamüdahale etmek daha kolaydır.20

Okul ve çalışma saatlerinin izin verdiği ölçüde planlı ve programlı boşzaman aktivitelerinin gerçekleştirilmesi, çocuk-aile, çocuk-arkadaş ilişkilerininmümkün olduğunca desteklenmesi çocukların sosyal yaşama aktifbir şekilde katılabilmeleri için gereklidir.Suça sürüklenen çocukların toplumsal hayata kazandırmaları ve eğitimlerinitamamlamaları için uygulanan Yetiştirici Sınıflar Eğitimi buamaçlar göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır.2.1.4. Suça Sürüklenen Çocuklara Yaklaşım Tarzı:Suça yönelmiş ya da itilmiş bir çocuğun üretken ve çevresine uyumlubir birey olarak tekrar topluma kazandırılması zor bir iştir. Bir kez suçasürüklenmiş olan çocuğun bunu tekrarladığı ve eğitim evine tekrar geridöndüğü görülmüştür. Yaşı gereği en önemli işi oyun ve eğitim olan çocuklar,çocuk parkında ya da herhangi bir spor aktivitesinde olmaları gerekirken,eğitimevlerinden ya da tutukevlerinde tekrar tekrar karşımızaçıkabilmektedirler. Suç olarak nitelendirilen bu olumsuz davranışlarınortaya çıkış sürecinde hatta öncesinde yok edilmesi tüm toplumların ortakarzusu olmasına rağmen, suçu ortaya çıkaran koşulların tamamıylayok edilememesi bu çocukların tekrar suça sürüklenmesine neden olmaktadır.Suça sürüklenen çocukların suç olarak kabul edilen davranışlarıtekrarlanmamasında okul personeli, öğretmen ve diğer öğrencilerinolumlu tutumları önemlidir. Bu çocukların eğitim kurumlarından uzaklaşmamalarıiçin dikkat edilecek hususlar aşağıda belirtilmiştir:21

• İstanbul Çocuk Mahkemelerine Sevk Edilen ÇocuklarınSosyo-Kültürel Çevresi Üzerine Bir İnceleme” adlı araştırmadasuç işleyen çocukların suçu yineleme oranın % 99,4olduğu belirtilmiştir. Bu oranın oldukça yüksek olmasısuç işlemiş çocukların topluma uyumları konusunda desteklenmemesindenkaynaklanmaktadır. Toplumun suç işleyençocuklara karşı önyargıları, bu çocukların toplumdan dışlanmasınaneden olmaktadır. Bu nedenle çocukların tekrarsuça sürüklenmelerini engellemek için siz öğretmenlerin vesınıf arkadaşlarının suça sürüklenen çocuğa karşı tutumlarıönemlidir. Bu çocuklara karşı sevgi dolu, kabul edici, destekleyicive yönlendirici tutumlar sergilemeniz öğrencilerinsınıfa kabul sürecini hızlandıracağı düşünülmektedir.• Suça sürüklenen çocuklar daha önceki yaşantılarından dolayıyetişkinlere güvenmiyor olabilirler. Onları sevdiğinizi vekoşulsuz kabul ettiğinizi gösterdiğinizde size ve diğer yetişkinlerekarşı güvenleri artacaktır.• Bu çocukların öfke kontrolü, iletişim becerileri, sorun çözme,empatik ilgi gösterme becerileri gelişmemiş olabilir. Bubecerileri öğretmek için onlara öncelikle iyi bir model olmalısınız.Ayrıca bu becerileri kazanmaları için okul rehberöğretmeni, okul idaresi ve çocuğun ailesiyle işbirliği içindeçalışmak önemlidir.• Zaman zaman sizin tarafınızdan saygısızlık olarak tanımlanacakhareketlere girebilirler. Bu hareketler sizin şahsınızayapılan hareketler değildir. Onlar şimdiye kadar yaşantılarındankaynaklanan güvensizlikle bu şekilde davranıyor olabilirler.Onları topluma tekrar kazandırmak için sizin anlayışınızaihtiyaçları olduğunu unutmayın.• Çocukların suça sürüklenme nedenlerini incelendiğinde enönemli nedenlerden birinin çocuğun kendi ailesi olduğunudaha önce belirtmiştik. Aile eğitimi kapsamında ailelere,anne-baba tutumları konusunda farkındalık yaratabilir,ailelerin çocuklarına karşı davranışlarını değiştirmeleri konusundayönlendirmeler yapabilirsiniz (Yönlendirmeler içinRehberlik Programı Öğretmen Kılavuz Kitabı’nın Aile Eğitimibölümüne bkz.).• Akran baskısı suça sürüklenmede önemli nedenlerden biridir.Öğrencinizin arkadaş ortamını gözlemleyip, uygun müdahalelerdebulunabilirsiniz (Uygun müdahaleler için RehberlikProgramı Öğretmen Kılavuz Kitabı’nda yer alan AkranBaskısı bölümüne bkz.).• Akademik başarısızlık gösteren çocuklar, okulda varlığınısergilemek için suç olarak kabul edilen davranışlara yönelebilirler.Bu durumu engellemek için öğrencinizin başarısızlığınaodaklanmak yerine başarılarını ön plana çıkarmayaçalışın.22

2.2. ÇALIŞAN ÇOCUKLARUluslararası kavramlar içerisinde çalışan çocuk; esnaf ve sanatkârlaryanında ya da sanayi iş kolunda çalışan çocuklarla, tarım kesimindeailesiyle birlikte çalışan veya marjinal iş kollarında çalışan çocuklar olarakifade edilmektedir.Ekonomik ve yasal iyileştirmelere rağmen milyonlarca çocuğun fiziksel,zihinsel, duygusal ve kültürel gelişimlerine zarar veren işlerde çalıştırılmaları,halen dünyada ve ülkemizde önemli bir sorundur.Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (UÇÖ-ILO) araştırmalarına göre,ekonomik faaliyetlerde bulunan çocukların büyük bir kısmı (8,4 milyon)uyuşturucu ticareti, zorla ve köle olarak, askeri çatışmalar, fahişelik, pornografive yasadışı faaliyetler gibi en kötü ve tehlikeli koşullarda çalıştırılmaktadır.Bu çocuklar ekonomik faaliyette bulunan çocukların yarısını,çocuk işçilerin ise, üçte ikisini oluşturmaktadır. Çocukların büyük birkısmı da tehlikeli koşullarda çalıştırılmaktadır.Çocukların korunması toplumdaki her kesimin üzerinde düşünmesive önem vermesi gereken bir konudur. Bu çerçevede UÇÖ-ILO tarafından1991 yılından itibaren ‘Çocuk İşçiliğinin Sona Erdirilmesi UluslararasıProgramı (IPEC)’ başlatılmıştır. Bu programla, ülkelere yardımcıolarak dünya çapında bir bilinç oluşturulmaya çalışılmıştır. Böylece uzundönemde çocuk çalıştırılmasını önlemek, çocukların çalıştırılmasının entehlikeli ve sömürüye en fazla açık biçimlerini ortadan kaldırmak hedeflenmiştir.Çocuk işçiliği gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülkede olduğu gibiTürkiye’de de önemli bir sorundur. Çocukların özellikle zor koşullaraltında uzun süre çalıştırılması ruhsal ve bedensel sağlıklarını olumsuzyönde etkilemektedir. Çalışan çocuklar çoğu zaman okula devam edememekte,hem çalışıp hem okula giden çocuklar ise okulda yeteri kadarbaşarı gösteremeyerek zorunlu eğitimlerini yarıda bırakmakta ve ilerikiçalışma yaşamları için gerekli olan donanımdan yoksun kalmaktadırlar.Ayrıca çalışan çocuklar her türlü istismara açıktır. Ülkemizde kentselalanda ortaya çıkan sanayi, ticaret ve hizmet sektöründe yer alan çocukişçiliği göçle birlikte kentsel alanlarda sokakta çalışan çocuk sayısınıarttırmıştır.Ülkemizde çocuk işçiliği üç farklı grup altında değerlendirilebilir.Birincisi sanayi, ticaret ve hizmet sektörünün gelişmesi ile bu alanlardaçalıştırılan çocuklar diğeri ise özellikle köyden kente göçle birlikte ortayaçıkan ve sokakta çalışan çocuklardır. Üçüncü grup ise kırsal alandagözlenen çocuk işçiliğidir. Ülkemizin değişik bölgelerinde iş çeşitlerine,mevsimlere, geleneklere, tarımsal üretime bağlı olarak çocuk emeğikullanılmaktadır.Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından, Türkiye’de çalışançocuklarla ilgili veri tabanı oluşturmak, çalışan çocukların çalıştıklarısektörleri, çalışma koşullarını, sosyal, ekonomik, demografik özellikleriniortaya koymak ve çocuk işçiliğini önlemeye yönelik olarak yapılançalışmaların etkisini ölçmek amacıyla 2006 yılı Ekim, Kasım ve Aralık aylarında“Hane Halkı İşgücü Anketi ile Birlikte Çocuk İşgücü Araştırması”gerçekleştirilmiştir. Araştırma 6-17 yaş grubundaki çocukları kapsamışve toplam 28.978 çocuk ile görüşülmüştür.Araştırma sonuçlarına göre;• 6-17 yaş grubundaki çocuklar, kurumsal olmayan (oteller, yurtlar,hapishane vb. yerlerde yaşayanlar dışındaki) sivil nüfusun % 22,3’ünüoluşturmaktadır. 2006 IV. Döneminde Türkiye genelinde 6-17 yaş grubundakiçocuk sayısı 16 milyon 264 bindir. Bu yaş grubundaki çocukların% 60,9’u kentsel, % 39,1’i kırsal bölgelerde bulunmaktadır. Bu çocukların% 84,7’si bir okula devam ederken, % 15,3’ü okula devam etmemektedir.Okula devam etmeyen çocukların % 58,8’ini kız çocukları oluşturmaktadır.• 6-17 yaş grubunda çalışan çocuk sayısı 958 bin kişidir. 6-17 yaş grubundabulunan 16 milyon 264 bin çocuktan % 5,9’u ekonomik bir işteçalışmakta, bir başka ifadeyle istihdam edilmektedir (958 bin kişi).Türkiye genelinde 6-17 yaş grubunda istihdam edilen çocukların% 47,7’si kentsel, % 52,4’ü kırsal bölgelerde yaşamaktadır. İstihdamedilen çocukların % 66’sını erkek, % 34’ünü kız çocukları oluşturmaktadır.23

• Çalışan çocukların % 31,5’i bir okula devam ederken, % 68,5’i öğreniminedevam etmemektedir. Okula devam eden 6-17 yaş grubundakiçocukların % 2,2’si ekonomik bir işte çalışırken, okula devam etmeyençocukların % 26,3’ü çalışmaktadır.Çalışan çocuklarla ilgili göstergeler aşağıdaki tabloda verilmiştir:Ekim 1994 Ekim 19992006(Ekim-Kasım-Aralık)Kurumsal olmayan sivil nüfus 59 736 65 422 72 9570-5 yaş grubundaki nüfus 8 469 7 930 8 4796-17 yaş grubundaki nüfus 14 968 15 821 16 264İstihdam (6 ve daha yukarı yaş) 20 984 22 124 22 963İstihdam (6-17 yaş) 2 269 1 630 958İstihdam oranı (6-17 yaş) 15,2 10,3 5,9Kent 611 478 457Kır 1 659 1 151 502Erkek 1 372 955 632Kadın 898 675 326Tarım 1 510 990 392Tarım-dışı 759 640 566Ücretli veya yevmiyeli 648 617 513Kendi hesabına veya işveren 52 28 26Ücretsiz aile işçisi 1 570 985 420• 6-14 yaş grubunda bulunan erkek çocukların % 3,29’uçalışırken, bu yaş grubunda bulunan kız çocuklarının % 1,82’siçalışmaktadır. Bu yaş grubunda erkek çocukların % 94,12’si okula devamederken kız çocuklarında bu oran % 90,60’a düşmektedir.Bu sonuçlar, çalışma hayatında erkek çocuklarının aleyhine,eğitime devamda ise kız çocuklarının aleyhine bir durumun olduğunugöstermektedir.YaşGrubuOkulaDevamEdenlerÇalışan %OkulaDevamEtmeyenÇalışan %6-14 11,532 196 1,7 945 124 13,115-17 2,240 106 4,7 1,546 532 34,4Tablo 1- Çocuk İşgücü Temel Göstergeleri, (Bin kişi)Türkiye’de çalışan çocukların sektörel dağılımı incelendiğinde ise;% 57,6’sının tarım, % 21,8’inin sanayi, % 10,2’sinin ticaret ve % 10,4’ününhizmet sektöründe çalıştığı ortaya çıkmaktadır.900800700600500400300200100Ekim1994Ekim19992006 EkimIV. 1994DönemEkim1999Tablo 2-Sektörlere Göre Çalışan Çocuklar2006IV.DönemEkim1994Ekim19992006IV.DönemEkim1994Ekim1999T a r ým Sanayi Ticaret Hizmet6-14 15-172006IV.DönemToplam 13,772 302 2,2 2,491 656 26,3Tablo 3- Yaş Grubu Ve Eğitim Durumlarına Göre Çalışan Çocuklar (Bin kişi)6-14 yaş grubunda okula devam eden 11.532.000 çocuğun %1,7’siekonomik bir faaliyette bulunmakta iken bu yaş grubunda okuladevam etmeyen 945.000 çocuğun ise % 13,1’i ekonomik bir faaliyettebulunmaktadır.Bu sonuçlar, çocuk işçiliğini önlemede en önemli alternatifin eğitimolduğunu göstermektedir. Çocuklar eğitim sisteminin içerisinde iseçalışma hayatının dışında kalmaktadır.2.2.1. Çocuk İşçiliğini Ortaya Çıkaran Nedenler4857 sayılı yeni İş Yasası’nın 71. maddesine göre, on beş yaşınıdoldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak mevcut mevzuatarağmen çocuk işçiliğini doğuran nedenler konusunda yeterli çalışma24

yapılamaması bu sebeplerin varlığını devam ettirmektedir. Çocuk işçiliğisebepleri şöyledir:• Yoksulluk: Yapılan araştırmalar ve yürütülen çalışmalar, çocukişçiliğinin ana nedenini yoksulluk olarak göstermektedir. Ailelerinekonomik güçlükler yaşamaları, çocuklarını okuldan alarak çalışmahayatına yönlendirmelerine neden olmaktadır.• Eğitim olanaklarının yetersizliği: Eğitime ilişkin alt yapınınyeterince yaygınlaşmamış olması ve çocukların eğitim hizmetlerindenyararlanmasını engelleyen birtakım etkenlere bağlı olarak, eğitimalamayan veya eğitim kurumlarının herhangi bir kademesinden ayrılançocuklar ya çalışma yaşamına girmekte ya da işsiz kalmaktadır.• Göç: Hızlı nüfus artışı yanında kentsel hizmet ve istihdamolanaklarının yetersizliğine rağmen köyden-kente hızlı göçün olmasıve bunun sonucunda ortaya çıkan işsizlik ve yoksulluk gibi sorunlarçocukların çalışmasında önemli etkenlerdir.• Yasal düzenlemelerin yetersizliği: Çalışma yaşamıyla ilgili yasaldüzenleme, yaptırım ve cezaların yetersiz oluşu ve bunun yanındaizleme, takip ile caydırıcı cezaların uygulanmaması da çocuk işçiliğininartmasında önemli bir etkendir.• Ailevi nedenler: Bu konudaki diğer bir neden anne-babanınduyarsızlığı ve bilgisizliğidir. Bunlar da çocuğun ihmal ve istismarauğramasına neden olabilmektedir.• Kültürel etkenler: Çocuk işçiliğine neden olan diğer bir nedende toplumsal ve kültürel değerlerimiz ve düşünce biçimlerimizdir.Ülkemizde yaygın olan bir anlayışa göre çocukların zor yaşam koşullarınıtanıyabilmeleri, olgunlaşıp hayata hazırlanabilmeleri için küçük yaştabir işe girmeleri ve çalışmaları gerekir. Bu nedenle çocuklar çalışmayaözendirilir ya da zorlanır. Hem okuyan hem de çalışan çocuk olgusu,bizim toplumumuzda beğenilen ve alkışlanan bir tutumu yansıttığı içinhem aile hem de çocuklar, çalışmayı “adam olma” nın bir göstergesiolarak kabul etmektedirler.2.2.2. Çalışmanın Çocuk Üzerindeki EtkileriDünyada milyonlarca çocuk fiziksel, zihinsel, duygusal ve ahlâkigelişimlerine zarar veren, ulusal yasalara ve uluslararası standartlara uygunolmayan çalışma koşullarında çalıştırılmaktadır. Bu durum çocuklarıntüm gelişim alanlarını olumsuz etkilemektedir.Pek çok çalışmada, çocuk işçilerin çalışma yaşamına ilişkin fiziksel risketmenleri üzerinde durulurken sorunun psikososyal boyutu neredeysetamamıyla ihmal edilmiş durumdadır. Oysa çocukların çalıştırılmasınınönlenmesi ve çalışan çocukların korunmasını amaçlayan girişimleretkinleştirilmek isteniyorsa, işin yalnızca fiziksel sağlık üzerindekietkilerinin değil, çalışma koşullarının ve ilişkilerinin çocukların psikolojikgelişimleri ve ait oldukları toplumsal grupların dengeleri üzerindekiyansımalarının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bunedenle çalışan çocukların psikososyal dengelerini etkileyecek risketmenlerinin saptanması ve bu çocuklara uygulanan şiddetin farklıbiçimlerinin belirlenmesi gerekmektedir.Okul, çocukları zihinsel, duygusal ve sosyal olarak geliştiren birkurum olmanın yanında alt sosyo-ekonomik düzeyden gelen pek çokçocuğun sahip olabileceği farklı bir gelecek için tek çıkış yoludur. Fakatokullulaşma oranının düşük olması, bazı çocukların okulu bırakıpçalışma hayatına yönelmesine yol açmakta, böylece çocuklar okulunsağlayacağı imkânlarla oluşacak zihinsel, duygusal ve sosyal gelişimlerdengeri kalmaktadırlar. Hem çalışıp hem okuyan çocuklarda ise akademikbaşarısızlığın yanında psikososyal alanda da eksiklikler gözlenmektedir.Yapılan işin niteliği, çocukların yalnızca bedensel gelişimlerini vebüyümelerini değil aynı zamanda entelektüel gelişimlerini de ağırbiçimde etkilemektedir. Çalışan çocuklarda özellikle anlatım kolaylığı,sorun çözme, yeni bilgileri kavrama, ortak çalışmaya uyum gibi okuldakiakademik başarıyı belirleyen tüm becerilerde yetersizlikler gözlenmektedir.Entelektüel gelişme olanakları bakımından kısır bir ortamda, yetersizbeslenme ve çeşitli kimyasallardan kaynaklı zehirlenmeler gibi fizikselnedenlerle de desteklenen çalışma koşullarında bulunan çocukların okulhayatları boyunca akademik başarılarının düşük, sosyal uyumlarının25

yetersiz ya da sorunlu olduğu tespit edilmektedir.Çalışan çocuklarla işverenleri arasındaki ilişkiler boyutunda; işvereninçalışan çocuğu ve çalışan çocuğun da işvereni algılama biçiminin olası risketmenleri arasında tanımlanması mümkündür. Çocuk çalıştıran işverenler,adeta çocuk ve çalışan nitelemeleri üzerinde oyun oynamaktadırlar.Çocuk nitelemesi üzerinde düşük ödeme yapmak, istediği zaman iştençıkarmak (boyun eğmediğinde, emirlere uymadığında, hastalandığındaya da kazaya uğradığında), çalıştığı konusunda bildirimde bulunmamak(yasal çalışma izinleri olmadığı için), çalışma süresi ve koşullarını uygunşekilde düzenlememek ve çalışmanın verimliliği konusunda çocuklaradayatma yapmak gibi olumsuzluklardan söz edilebilir. Böylece çalışançocuk, onun çocuk olmasından kaynaklanan niteliklerinden yararlanılanve iş gücü olarak sömüren bir sistemin nesnesine dönüşmektedir.Çalışan çocuklar sopayla dövülmek, aç bırakılmak, tuvaletegönderilmemek, bozuk yemek yemek zorunda kalmak, atölyeyekilitlenmek gibi fiziksel şiddet çeşitlerine maruz bırakılmaktadır.Bunun yanında başkalarının önünde aşağılanmak, aileden veya diğerçalışanlardan soyutlanmak, korkutulmak, en basit hatada ağır biçimdeazarlanmak, bağırılmak, küfür edilmek, en ufak yorgunluk belirtisindeişten atmakla tehdit edilmek, gözetmenlerin ruh hallerine ve anlıkheveslerine göre yaratılan terör ortamında korku duymak, yetişkinlerinbakışlarıyla küçümsenmek ve aşağılanmak şeklinde psikolojik şiddete demaruz kalmaktadırlar.Çalışma ortamının çocuklarda yarattığı duygusal ve fizikselolumsuzluklar bulunmaktadır. Öncelikle çocuk, psikolojik olarak,çalışmaya hazır değildir. Çünkü daha oyun çağındayken kendi doğalortamından alınıp çeşitli iş alanlarına sürüklenmekte, çok ağır şartlardaçalıştırılmaktadır. Bu sebeple, çalışan çocuklar hırçın, içe kapanık,çevreleriyle uyumsuz ve özgüvensiz bir kişiliğe bürünmektedirler.Ayrıca çocuklar bedensel olarak da çalışmaya hazır değildirler. Gelişmeve büyüme çağında olan fiziksel yapıları ağır çalışma koşulları,yetersiz beslenme ve bazı kimyasalların bulunduğu ortamlar nedeniile normal hayat süren akranları kadar sağlıklı gelişememekte vehastalıklarayakalanmaolasılıklarıyüksek olmaktadır.2.2.3. Çalışmanın Çocukların Eğitimine Olan EtkileriEğitim sorunu, çocuk işçiliğinin önemli bir boyutu olup yoksulluğuda yaratan etkenlerin arasındadır. Eğitim düzeyi yükseldikçe, yoksulolma riski azalmaktadır. Ülkemizde okur-yazar olmayan % 11,27’liknüfusta yoksulluk oranı % 41,07 iken, yüksek okul, lisans ve lisansüstüeğitimli % 3,79’luk nüfusta yoksulluk oranı % 1,57’ye düşmektedir.Ailedeki yetişkin bireylerin yeterli eğitim, bilgi ve becerilerinin olmaması,iş bulamamalarına ya da vasıfsız işçi olarak düşük ücretle çalışmalarınayol açmaktadır. Bu durum ailenin yoksulluğuna, çocuğun kazancınagereksinim duymasına ve eğitim masraflarını karşılayamamasına nedenolmaktadır.Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 1999 çocuk iş gücü anketinegöre de çocukların % 23,7’sinin okula devam edememe nedeni okulmasraflarının yüksek olmasıdır. Yoksulluk nedeniyle ailelerin, çocuğuneğitim masraflarını karşılayamaması aile bireyleri gibi çocuğun dagelecekte donanımsız yetişkin ve düşük gelirli vasıfsız işgücü olmasınaneden olmakta, bu durum da yoksullukta bir kısır döngüye yolaçmaktadır.Ülkemizde zorunlu eğitimin 8 yıla çıkarılması, çocuk işgücününazalmasında etkili olmuştur. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)anketleri, çocukların eğitimde olmaları halinde çalışma oranınındüştüğünü, buna karşın çalışan çocuğun eğitime devam ve başarıoranının azaldığını göstermektedir. Eğitim programlarının bu tarz özeldurumlardaki bireylere özgü yapılandırılmamış olması, eğitim maliyetive ulaşabilirliğinin zorluğu, ailelerin bilinçsizliği gibi unsurlar eğitimedevamı olumsuz etkilemektedir.“İzmir’de Çalışan Çocukların Eğitime Yönlendirilmesi Projesi2005 Raporu” nda ekonomik sorunlar dışında, dersleri ya da okulusevmeme ve okumaya karşı isteksizlik gibi nedenlerden dolayı okuldanayrılan çocukların, eğitim sistemindeki genel sorunlardan ve ezberedayalı öğretimin getirdiği sıkıntılardan oldukça fazla etkilendikleri ifadeedilmektedir.26

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’nun 1999 yılı Ekim ayındayapmış olduğu Çocuk İşgücü Anketi’nde 6-17 yaş grubunda okuladevam etmeyen çocukların okula gitmeme veya okulu yarıda bırakmanedenleri incelendiğinde, bu nedenler içinde ilk sırayı çocuklarınokula ilgi duymaması, ikinci sırayı ise okul masraflarının yüksek olmasıalmaktadır. Yapılan araştırmada ekonomik sorunlar yanında çeşitlinedenlerden dolayı (okulun uygun olmaması, ailesine ev işlerindeyardım etmek zorunda olması, ailenin izin vermemesi, öğretmenleriyleiyi geçinememesi, sakatlanması veya hastalanması, ailenin eğitimingereğine ve önemine inanmaması vb.) okula karşı ilginin azalması ya dakaybolması ön plana çıkmaktadır.2.2.4. Sektörlere Göre Çalışan ÇocuklarYetiştirici Sınıf Öğretim Programı’nın kapsamında olan ve çalışançocuklar olarak nitelenen çocuklar dört grupta incelenebilir.Bunlar:1. Sanayide çalışan çocuklar2. Sokakta çalışan çocuklar3. Gezici ve geçici mevsimlik tarım işlerinde çalışan çocuklar4. Hizmet sektöründe çalışan çocuklar2.2.4.1. Sanayide Çalışan Çocuklar:1475 Sayılı İş Kanunu’nun 67. maddesine göre 15 yaşından küçükçocukların çalışmaları yasaktır. Ancak, çocukların sağlık ve gelişmelerine,okul veya mesleki eğitim ve mesleğe yönelme programlarına devamlarınayahut öğrenimden faydalanma kabiliyetlerine zarar vermeyeceknitelikteki hafif işlerde 13 yaşını doldurmuş çocukların çalıştırılmasımümkündür.Aynı kanunun 78. maddesi ise “16 yaşını doldurmamış çocuklar ağır ve tehlikeliişlerde çalıştırılamaz. Hangi işlerin ağır ve tehlikeli işlerden sayılacağı,kadınlarla veya 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş çocuklarınhangi çeşit ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılabilecekleri Ağır ve Tehlikeli İşlerTüzüğünde gösterilir” demektedir.İşverenler, çocukları yumuşak başlılık, sürat, keskin görüş yeteneğigibi doğuştan gelen ve öyle olduğu kabul edilen özellikleri, ayrıca düşükücretle çalışabilir oldukları için tercih ederler.Özellikle küçük ölçekli işyerlerinde sigortasız çalışan çocuk veişçilerle ilgili bilgilere ulaşılamadığı göz önüne alınacak olursa, işkazaları ve meslek hastalıklarının gerçek oranının daha yüksek olduğusöylenebilir. Çalışan çocuklar, hiçbir sosyal yardım, sigorta ya da sosyalsigorta ödentisi almazlar; bu da elbette işverenler için ek bir tasarrufolur. Çalıştıkları saat tutarı ile gelirleri arasında da bir bağlantı yoktur.Çocuk işçilere ödenen ücretlerin düşüklüğü, işverenlere hem iç hem dedış pazarlarda rekabet üstünlüğü sağlar. Dolayısıyla, işverenleri çocuk işçiçalıştırmaya iten yalnızca geçici işgücüne bağımlılık değil, aynı zamandaucuz maliyet unsuru olmasıdır.İşyerlerinin kayıtsız, dağınık oluşu iş denetimini engellemektedir.Çocuklar genel olarak küçük imalat atölyelerinde çırak olarak çalışmaktave bu çocukların küçük bir bölümü çıraklık okullarına/mesleki eğitimmerkezlerine devam edebilmektedir. Yapılan bir araştırmaya göre(ÇSGB, 1995), çalışan çocukların % 81,8’inin Çıraklık ve Mesleki EğitimKanunu kapsamında olmasına rağmen, yalnızca % 24,7’si çıraklık okulunagidebilmektedir.Çocukların iş kazalarından korunmasının, işyeri ortamındaki iş sağlığıve iş güvenliği tedbirlerinin alınmasına bağlı olduğu aşikârdır. Ancakolası kazalar sonrası sakatlıkların önlenebilmesi de ilk yardım konusundaeğitilmiş işçilere ve çalışanlara olmasına bağlıdır.Çocukluk, insan hayatında kısa bir dönemi ifade etmektedir. Budönemin bütün hayata etkisi ve yansımaları oldukça büyüktür. Ayrıcaçocukluk yetişkinlik döneminin de temelini oluşturmaktadır. Buevreyi sosyal, fiziksel ve psikolojik özellikleri açısından tam anlamıylayaşamayan bir çocuğun gelecekteki hayatında da tatminli olabilmesi zorgörünmektedir. Çocuk açısından hayatın ileri evrelerine ait etkinlik vesorumluluk alanına gereğinden çok evvel giriş anlamına gelen çalışmahayatı, sıralı ve düzenli yaşama sürecinden kopuşu ifade etmektedir.Erişkin insana ait faaliyet alanında etkinlik gösteren çocuk, gelecekte bu27

dönemin izlerini yansıtacaktır.KOBİ’lerde çalışan çocukların büyük çoğunluğu 12-19 yaşdönemlerinde olup, ergenlik dönemlerinin içinde bulunmaktadırlar. Budönemde kişilik gelişimi açısından en önemli sorun “kimlik kazanma”dır. KOBİ’lerde uyarıcı bakımından sınırlı ve sağlıksız bir çevrede çalışançocuk, tekdüze ve rutin işleri uzun saatler boyunca yapmak zorundakaldığından kazanımları da sınırlıdır. Sonuç olarak tüm öğrenmelerintemelini teşkil eden anadilini etkin olarak kullanma, okuduğunuanlama, sayısal işlerde yeterlilik vb. bakımından sınırlı kalan çocuğungelecekteki öğrenmelerinde başarısız olma olasılığı artacaktır. Meslekieğitim merkezlerinde rehberlik ve psikolojik danışmanlık hizmetlerininyetersizliği; etkili iletişim ve sağlıklı insan ilişkileri kurma, yaratıcıdüşünme, problem çözme, bilgiye ulaşma gibi konuların önemli yertuttuğu çağdaş sanayide, çocukların kendine güvenen kalifiye elemanlarolarak yetişmelerindeki engellerden biridir.Duygusal gelişim açısından bu döneme özgü en önemli sorunkimlik gelişimi sorunudur. Konuyla ilgili yurt dışında yapılan bazıaraştırmalarda sağlıklı kimlik oluşumunun gencin kendisine saygısını,özerklik duygusunu artırdığı buna karşın kimlik bunalımı ve kargaşanınise kendisine saygıyı düşürdüğü ve bağımlılık gibi olumsuz özellikleripekiştirdiğini tespit edilmiştir.Çocukların erken yaşta çalışma hayatına atılmaları örgünöğrenimlerini de erken yaşta kesmelerine ve dolayısıyla bir “meslek”eğitimi değil, “beceri” eğitimi almalarına neden olmaktadır.Çocuğun çalıştırılması, onun öğrenme, sosyal ilişkiler kurma,istediğini yapma, dinlenme ve oyun oynama haklarını elinden alan birfaaliyettir. Yani, çocuğun çocukluğunu yaşamasına izin verilmemektedir.Bu nedenle çocuk işçiliğine son vermek, tüm ülkeler için ulaşılmasıgereken en önemli uzun vadeli hedeftir.Erken yaşta büyüklerle birlikte çalışma hayatı içine atılan çocukların,çocuk davranışı yerine yetişkin davranışı sergilemek istemelerinin birçokruhsal sapmaları da beraberinde getireceği tıbben bilinen bir gerçektir.Çocuklar sağlıklı düşünme, düşündüğünü uygulayabilme ve doğrukararlar verebilme sürecinde çoğu zaman profesyonel kişilere ihtiyaçduyarlar. Çocukların erken yaşta çeşitli nedenlerle çalışma hayatınaitilmeleri kabul edilemez bir gerçektir. Bu gerçeği kabul etmemeklebirlikte yaşamlarını tehdit eden, gelişmelerini ve büyümelerini etkileyenher türlü faktör de göz ardı edilmemelidir.Gerek iş koluna bağlı olsun, gerekse çevresel faktörlere bağlıolsun, psikolojik ve fiziksel gelişmeleri yetersiz olarak büyüme riskleribulunan bu çocuklar, sadece kendi ana ve babalarının sorunu olmayıpçevresiyle birlikte o toplumun içinde yaşayan kişiler olarak hepimizinsorumluluğundadır.Özellikle erken yaşta atıldıkları çalışma hayatı içinde, kendilerine özgüiçsel-dışsal çatışmalar ve yaşadıkları sosyo-ekonomik faktörler çocuklarıkolaylıkla istismar edilebilir hale getirmektedir. Çalışan çocuklarınher geçen gün artan sorunlarına yönelik çözüm yolları duyarlı, etkinve eyleme yönelik yaklaşımlar olmalıdır. Bu nedenle çalışan çocuklarlakurulabilecek duyarlı ve etkili iletişim ile verilen sağlık, eğitim ve rehberlikhizmetleri onların gelecekte sağlıklı bireyler olmalarında önemli bir roloynayacaktır.2.2.4.2. Sokakta Çalışan Çocuklar:Sokakta çalışan çocuklar ile sokak çocukları tanımlarındaki sınırlarbazen karışsa da sokakta çalışan çocuklar; aile geçimine katkıda bulunanya da kendi masraflarını karşılamak için günün bir bölümünü sokaktaçalışarak geçiren, gecenin erken ya da geç saatinde evine dönen çocuklarolarak tanımlanmaktadırÇoğunlukla sokakta, pazarda vb. açık alanlarda simit, mendil satma,ayakkabı boyama, araba camı silme vb. işlerde ailelerinin ya da kendimasraflarını karşılamaya çalışan bu çocuklar “Her türlü istismar ve ihmaleaçıktır.”Mendil, simit, yara bandı satan, ayakkabı boyayan, evde ya da okuldaolmaları gereken saatlerde sokakta çalışan bu çocuklar “yetişkin olmayazorlanarak“ toplumsal ve kişisel vicdanımızı rahatsız etmektedir.28

• Bu çocuklar çalışmaması gereken yaşta çalıştıkları için,• Bu çocuklar sokakta tehlikeye, suça, ihmal ve istismara açık oldukları için,• Bu çocuklar; hem sokağın çocuğu, hem de çalışan çocuk, aslında sadeceçocuk oldukları için üzerinde önemle durulması gereken toplumsal birkonuyu oluşturmaktadırlar.Çocuğun sokakta çalışma nedenlerinin başında göç ve çarpıkkentleşme olgularına bağlı olarak ortaya çıkan yoksulluk, işsizlik,eğitimsizlik vb. gelmektedir. Sağlıksız aile ortamı, çocuk eğitimininailede değer olarak önemini yitirmesi ve aileye ekonomik olarak katkıdabulunma zorunluluğu çocuğun çalışmasının diğer nedenlerindendir.Sokakta çalışan çocuklar gelecekte sokakta yaşayan çocukolma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu çocuklar kendilerini geleceğehazırlamayan, beden ve ruh sağlıklarına zarar verebilecek, gelişimlerini veeğitimlerini engelleyebilecek biçimde çalışmaktadırlar. Ayrıca ailelerininkoruma ya da desteğinden bütünüyle ya da büyük ölçüde yoksun olançocuklardır.Sokakta çalışan çocuk ihmal ve istismara maruz kalmakta oyun veeğlence gereksinimlerini karşılayamamaktadır. Bunun yanında çocuğunsağlığı ve gelişimi de olumsuz etkilenmektedir.Sokakta çalışan çocuğa hem çalışma hem de aileye katkıda bulunmabeklentileri ile bir yetişkin görevi yüklenmektedir. Çocuk hem yetişkinhem de çocuk olarak arada bir yerde bulunmaktadır. Çocuklarınsokakta çalıştırılması zorlamalı bir durumdur. Kendi isteği ya da birgörev duygusunun yaratılması ile çocuk, zaten ihmal ya da istismarauğramış olmaktadır. Çocuğun “eğitim görme hakkı“ da bu yollasınırlanmaktadır.Sorunun temel çözümü sosyal devletten beklentilerdedüğümlenmektedir. Yoksulluk ve işsizlik sürdükçe çocuk işçiliğide sürecektir. Ancak çocuk işçiliğinin sürmesi yoksulluğudeğiştirmemektedir.Zamanla sokağın sınırsız ve sorumsuz özgürlüğünü seçme gerçeği,sokakta çalışan çocukları sokakta yaşayan çocuk olmaya doğruyöneltebilmektedir. Sokakta yaşayan çocuklar ve sokakta çalışan çocuklardilenciliğe, fuhuşa, uyuşturucu kullanmaya hazır çocuk ve gençler olarakher an suça yönelme riski taşımaktadırlar.2000 yılında IPEC kapsamında yapılan araştırma verilerine göregörüşmeye katılan çocukların % 72’si aşırı yorgunluk, uzun süre ayaktakalma, ağır eşya taşıma, uzun süre yürüme ve olumsuz hava koşullarındasokakta kalma gibi şikâyetlerde bulunmuşlardır. Bu arada zabıtalartarafından yakalanma ya da büyük çocuklardan dayak yeme korkusuyüzünden psikolojik sorunlar yaşadıklarını belirten çocuk sayası daoldukça fazladır.Kirlilik ve hava koşulları nedeniyle baş gösteren sağlık sorunlarıarasında üst solunum yolu rahatsızlıkları, kulak, burun ve boğazenfeksiyonları ve cilt hastalıkları bulunmaktadır. İçkili yerlerinyakınlarında çalışan çocuklar alkole ve uyuşturucuya alışma açısındandaha riskli konumdadırlar. Araştırma genel olarak sokakta çalışmanınçocukların sağlığı ve sosyalleşmeleri üzerinde olumsuz etkiler yarattığısonucunu vurgulamaktadır.2.2.4.3. Gezici ve Geçici Mevsimlik Tarım İşlerindeÇalışan Çocuklar:Türkiye kırsal yerleşimden kentsel yerleşime ve tarım ekonomisindensanayi ekonomisine geçiş sürecini yaşamaktadır. Ancak, tarımda çocukistihdamı artmakta ve gelişmemiş ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de deönemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Ağır çalışma koşullarındandolayı tarımda çalışan çocukların sorunları daha fazla dikkat çekmektedir.Türkiye’de nüfusun önemli bir bölümünün geçiminin sağlanmasındaetkili olan tarım sektöründe çalışan çocukların sosyal, eğitsel, ekonomik,kültürel ve çalışma koşullarına ilişkin sorunları giderek ağırlaşmaktadır.Türkiye’de tarımda sanayileşme ve makineleşme ile birlikte önemliyapısal değişimler olmaktadır. Makineleşme bir yandan işlenentoprakların genişlemesine neden olurken, bir yandan da nüfus artışı; mirasyoluyla arazilerin parçalanmasına ve bunun sonucu tarım işletmelerinin29

küçülmesine neden olmaktadır. Bu gelişmeler sonucunda kendi tarımişletmelerinden yeterli gelir elde edemeyen az topraklı ve/veya topraksızailelerin bir bölümü geçimlerini sağlayabilmek ve çalışabilmek amacıyladaha fazla tarımsal iş olanağı bulunan yörelere mevsimlik/dönemlik göçederek iş aramaktadır.Kırsal alanda topraksız kalan çiftçilerin yanı sıra küçük tarımişletmelerinde ve kentlerde kendilerine yetecek kadar gelir elde edemeyenhaneler, geçimlerini sağlayabilmek amacıyla daha fazla tarımsal işolanağı bulunan yörelere mevsimlik (gezici) veya geçici tarım işçisiolarak gitmek durumunda kalmaktadırlar. Bu işçiler, tarımsal üretiminkendine özgü niteliklerinden dolayı zor koşullarda çalışmakta ve yaşammücadelesi vermektedirler. Mevsimlik (gezici) ve/veya geçici tarım işçisiaileler çalışma yerlerine giderken ekonomik ve sosyal zorunluluktandolayı tüm aile olarak gitmeyi yeğlemektedirler. Böylece, çocuklar dakatkı sağlamak durumunda kalacak ve ailenin gözetiminde çalışmalarınısürdüreceklerdir. Nevarki, çocuklar yetişkinlerin katlandıklara zorluklaraher zaman katlanamadıklarından çeşitli fizyolojik ve ruhsal rahatsızlıklaryaşamaktadırlar. Çünkü çoğu zaman çocuklar cinsiyetlerine ve yaşlarınauygun olmayan tarımsal işlerde çalışmaktadırlar. Bu nedenle, tarımdaçalışma koşullarının ağırlığından en fazla etkilenen işgücü varlığınınbaşında çocuklar gelmektedir.Daha önce de belirtildiği gibi TÜİK’ in 2006 verilerine göre Türkiye’de6-17 yaş grubunda çalışan çocuk sayısı 958.000 kişidir. Bunun % 40,9’utarım (392 bin kişi) sektöründe çalışmaktadır. Diğer sektörlerde erkekleryoğun iken, tarımda kız çocuk oranı erkek çocuklara göre daha fazladır.Tarım sektöründe çalışan çocukların önemli bir özelliği de ücretsiz aileişgücü olarak çalışmalarıdır. Nitekim TÜİK Aralık 2006 verilerine göretarım sektöründe çalışan çocukların % 43,8’i “ücretsiz aile işçisi” olarakçalışmaktadır.Tarım sektöründe ücretsiz aile işçiliğinin yaygın olmasının nedeni,sektörün bugünkü yapısı ile bir denetim mekanizmasının kurulamaması,kurulsa bile bu denetimin işletilmesinin güç oluşudur. Tarım sektöründeçocuk istihdamının ana belirleyicileri köyün pazar ekonomisi ilebütünleşmesi, aile içi ilişkiler, iş bölümü düzeyi, ailenin gelir düzeyi veüretim teknolojisidir. Çalışarak okula devam eden çocuk sayısı sektördeartış göstermektedir.Tarım sektöründe ücretsiz aile işçiliği ile yevmiyeli çalışmanındışında bir başka çalışma biçimi de kiralık çocuk işçi kullanımıdır.Sektörde çalışan çocuklar açısından önemli bir sorun olan bu uygulamabazı bölgelerde çocuğun başka bir aileye kiralanması şeklinde ortayaçıkmaktadır. Çocuk iş gücünü bu yöntemle kullanma biçimi, çocuğunçalıştırılmasının yanında ailesinden ayrılıyor olması gibi bir konuyu dagündeme getirmekte ve sorunu daha da önemli boyutlara taşımaktadır.Çünkü çocuğun ailesinin yanından ayrılması, onun psikolojik olarakçöküntüye uğramasına neden olmaktadır.Tarımda Çalışan Çocukların İhtiyaçları:• Sağlık Sorunları: Mevsimlik tarım işçileri kendilerini çeşitlirisklere maruz bırakan ağır fiziksel işler yapmakta ve bu olumsuzluklaryetişkinlere göre çocukları daha fazla etkilemektedir. Konuylailgili yapılan araştırmalara bakıldığında araştırma sonuçları vearaştırmacıların gözlemleri kendileriyle görüşülen çocukların zayıf vesağlıksız göründükleri yönündedir. Bu yaş grubuna ilişkin standartlarlakarşılaştırıldığında tarım sektöründe çalıştırılan çocukların % 67,1’inindüşük kilolu oldukları anlaşılmaktadır. Örn. Çocukların fizikselsağlıklarıyla ilgili olarak, uzun saatler boyu pamuk toplamaktan ileri gelençürükler, aşırı sıcak (ortalama 40 C) ve nemli ortamlarda çalışmaktan ilerigelen yorgunluk, böcek ısırmaları ve gene uzun süre eğilip, çalışmaktankaynaklanan sırt ağrıları gibi sorunlar saptanmıştır. Çocuklar pamuktoplarken yorulduklarını belirtmekte, ama yorucu olması açısından ençok toplanan pamuk balyalarını kamyonlara yükleme işinden şikâyetetmektedirler. Yükleme işi, kızlar söz konusu olduğunda erkeklere göredaha fazla şikâyet konusu olmaktadır.30

• Eğitim Sorunları: Tarımda çalışan çocukların eğitimle ve eğitimkurumları ile olan ilişkilerini daha net bir biçimde ortaya koyabilmekamacıyla iki açıdan incelenme yapmak gerekir. Okula devam eden veaynı zamanda çalışan çocuklar hem okulla ilgili görevlerini kusursuzyerine getirmek hem de temel geçim kaynağı ve ekonomik dayanaklarıolan tarımsal işlerini zamanında yapmak gibi sorumlulukla karşı karşıyabulunmaktadırlar.Genel durumu betimlemek, YSÖP çalışmalarına veri sağlamakamacıyla yapılan ve 2006 yılında yayımlanan Telafi Eğitimi Üzerineİhtiyaç Analizi sonuçlarına göre görüşülen 993 çocuktan 73’ü tarımdaçalışmaktadır. Bu çocukların 36’sı Şanlıurfa’da, 19’u Mersin’de, 9’uAnkara’da, 6’sı Gaziantep’te, 3’ü İstanbul’ da yaşamaktadır. Bu çocukların% 30’unun hiç okula gitmediği, %17,1’inin 2. ve 5. sınıftan ayrıldığıbelirlenmiştir. Okula gidip gitmeme durumlarına cinsiyet açısındanbaktığımızda erkeklerin % 73’ünün, kızların ise % 67,5’inin hayatlarınınbir döneminde okulla bağlantılarının olduğu tespit edilmiştir.Ailelerine ait tarımsal işletmeleri olan çocuklar okulun açık olduğusüre içinde okuldan arta kalan zamanlarında ve tatil günlerinde ailelerineyardımcı olmaya çalışırlar. Kendi işletmeleri olmayan ve çalışmakzorunda olan çocuklar ise ya okulu ihmal ederek veya tatil günleriylesınırlı olmak koşulu ile para kazanmak amacı ile çalışırlar. Her iki grupda çalışmakla okulu dolaylı ya da doğrudan ihmal etmiş olurlar. Okulbaşarıları çalışmayan çocuklara oranla daha düşük olur.Tarımda yevmiyeli çalışan çocuklar ise okulda olmaları gerekenzamanlarda tarlada çalışmak zorunda kaldıkları, çırak olabilecek yaşlardatarlalarda oldukları ve bütün gün yorucu koşullar altında çalışmalarınedeni ile diğer meslekleri öğrenmek için zaman ayıramamalarındandolayı geçerli bir meslek edinme şanslarını yitirmektedirler.Pamuk toplama gibi mevsimsel niteliği olan işler çocuklarınyeterli eğitimi görmelerinin önündeki başlıca engellerden biridir.İşlerin en yoğunlaştığı dönemde çocuklar okullarına devamedememekte, derslerinde geri kalmakta ve okula döndüklerinde arayıkapatamamaktadırlar.• Çalışmaya Başlama Yaşı: Uluslararası Çalışma Örgütü’nün(UÇÖİLO) Türkiye Temsilciliği tarafından 2004 yılında makine ve çeşitlikimyasalların çokça kullanıldığı tarımın yoğun olduğu 12 ilde yapılanaraştırma sonuçlarına göre çocukların % 46,3’ ünün 11 veya daha küçükyaşta çalışmaya başladıkları tespit edilmiştir. Çocukların bu yaşlarda işebaşlamaları tarımdaki işlerin ailenin tümünü ilgilendirdiğinin bir kanıtıolduğu söylenebilir. Bu yaşlar çocukların oyun aracılığı ile fiziki ve sosyalçevreleriyle ilişki kurdukları dönemdir. Küçük yaşlarda çalışmaya başlayançocuklar yeterince oyun oynayamadıkları için içinde bulunduklarıgelişim dönemine özgü nice duygu ve yaşantıyı kaçırmaktadırlar.Görüşme yapılan çocukların birçoğu çalışma zorunluluğu nedeniyle,oyun oynayamadıklarını, gazete okuyamadıklarını, sinema ve görseleğlenceyi tanımadıklarını belirterek yaşadıkları farklı ve zor koşullarıanlatmaya çalışmışlardır. Çocukların ifadelerine göre, anılarında bile işleilgili olmayan pek az şeyin bulunduğu, düşünmeye başladıkları andanitibaren ailenin ekonomik yapısıyla ilgili olarak iş içinde büyüdükleribelirlenmiştir. Bu durum çocukların televizyonda seyrettiklerihayat biçimiyle kendi hayatları arasındaki çelişkileri ortaya koyarakçocukların mutsuz olmalarına, en azından içinde bulundukları hayatıbeğenmemelerine neden olmaktadır. Her gün aynı işi yapmak ve oyundanalıkonulmak zorunda olmaları nedeniyle çocuklar bir yanları eksik olarakbüyümektedirler.• Çalışma Koşulları: Yalnızca kendi tarımsal işletmelerinde çalışançocuklar başka işletmelerde çalışmadıkları için iş koşularını genellikleebeveynleri belirler. İşin durumuna göre çalışma yoğunluklarını veritmini ayarlarlar. Kendi işletmeleri olduğu için gerek iş zorluğu gereksesüresi açısından herhangi bir sömürü söz konusu olmayabilir.Hem kendi işletmesinde hem de gerektiğinde kendi işlerinden artakalan zamanlarında başka işletmelerde ücret karşılığı çalışan çocukların31

sahip oldukları tarımsal işletmeleri genellikle geçimlerini sağlayacakbüyüklükte değildir. Aile bütçesindeki açık ancak aile bireylerininişgüçlerini satarak elde edecek ek gelirle kapatılacak durumdadır.Bu grupta genellikle işgücü gereksinimlerine oranla daha fazla bireybulunduğundan bu bireylerin işlerin yoğun olduğu mevsimlerde ücretkarşılığında çalışmaları gerekir. Bu ailelerde gizli ve açık işsizlik ciddiboyuttadır. İşgücü potansiyelinin fazla olması bir avantaj olarak görünsede her zaman mevcut işgüçlerini değerlendirecek iş ve çalışma olanaklarıbulamadıklarından yoksullukları süreğen bir durum halini almaktadır.Yalnızca ücret karşılığında sürekli oturdukları yerlerden değişenuzaklıklardaki işletmelerde çalışan ve her akşam eve dönen yanigünübirlik çalışan çocukların aileleri genellikle yaşamakta olduklarıyerleşimlere başka yöre veya bölgelerden göç ederek gelip yerleşmişlerdir.Bulundukları yerlerde kendilerine ait işletmeler ve çoğu zaman evleribile bulunmayan bu aileler hangi zorlu koşullarda olursa olsun çalışmakzorunluluğu ile karşı karşıya bulunurlar. İş buldukları her yere çalışmaamacı ile giderler. Bu biçimde çalışan işçi çocukların her gün yaklaşık2 ilâ 4 saatleri yolda geçmektedir. Günlük ortalama 12 ilâ 14 saatleriniçalışma amacıyla yollarda ve arazide geçiren çocukların, özellikle de kızçocuklarının ve kadınların evde de yemek ve temizlik yapma, çamaşırve bulaşık yıkama işleri ile uğraştıkları düşünülürse dinlenmek için hiçzamanları kalmadığı söylenebilir.Sürekli oturdukları yerlerde iş olanakları bulamadıkları için tarımsaliş olanaklarının yoğun olduğu bölgelere aileleriyle birlikte mevsimlik(gezici) göç ederek çalışan çocuklar da bulunmaktadır. Bunlar çoğunluklaDoğu ve Güneydoğu illerinden gelerek tarımsal iş olanaklarının yoğunolduğu Adana, Aydın, Balıkesir, Bursa, İzmir vb. illerde iş mevsiminideğerlendirdikten sonra tekrar memleketlerine dönerler. Gezici işçilerolarak anılan bu gruptakiler, iş durumlarına göre aynı il içinde veyabelirtilen iller arasında sürekli yer değiştirirler. Evlerinden uzak kaldıklarısüre içinde yemek, içmek, dinlenmek, temizlik vb. insani gereksinimlerinibüyük zorluk ve sorunlarla baş başa kalarak karşılamaya çalışırlar.Memleketlerinden beraberlerinde getirdikleri karbonhidrat ağırlıklı vetek yönlü gıdalarla beslendiklerinden iş verimleri düşük, hastalıklarakarşı dayanıksız oldukları gibi doğal ve sosyal çevre ile uyumlu olmaktada zorluk çekerler.Kendi tarımsal işletmesi dışında ücret karşılığında çalışan çocuklardaeğitim kurumlarına yönelik ilgi azlığı, geleceğe ve çevreye karşıgüvensizlik, umutsuzluk duygularının çok yoğun olduğu görülür.• Çalışma Süreleri: Çocukların çalışma süreleri; yapılacak işintürüne ve niteliğine göre değişir. Tarımın doğası gereği belli bir süreiçinde bitirilmesi zorunlu olan işler için bazen normal süreyi çok aşanbir zaman içinde çalışma zorunluluğu söz konusu olur. İş bazen insangücünün üstünde bir uğraşıyı ve gayreti gerektirir. Ayrıca, yılın değişikmevsimleri de iş süresini etkiler. Tarımda günlük iş süreleri genelliklegüneşin doğuşundan batışına kadar sürdüğünden ortalama olarak kışın7 saat olan günlük iş süresi yazları 11-12 saate kadar çıkar. İşletmelerdeişin bitirilmesi işletme sahibinin inisiyatifi ile de yakından ilgilidir. Bazenişler bir gün sonraya kaldığında yapılan işin boşa gitme durumu veyatarım ürünlerinin bozulması, arzu edilen niteliklerden uzaklaşması da sözkonusu olabilir. Bu nedenle de işin süresi içinde bitirilmesi gerekir.Çocukların bu kurallar içinde iş yapmaları her zaman beklenemez.Ama aile bir bütün olarak işletmenin tüm işlerinden sorumlu olduğundan,işletmede yapılması gerekli işlerin planlanan zamanda bitirilmesi bütünaile üyelerinin daha fazla ve gayretli çalışmasına bağlıdır. Günlük ortalamaçalışma süresinin çocuklarda 7-8 saat arasında olduğu saptanmıştır.Çocukların bu süre içinde yetişkinler kadar verimli çalışmaları her zamanbeklenemez. Çünkü çocukların işten çabucak bıkma ve dikkatlerini başkayöne kaydırma gibi özellikleri vardır. Çocukların yetişkin sorumluluğudüzeyinde bir işe başlayıp bitirmeleri de beklenemez. Böyle bir sistemçocukların işten soğumalarına, iş verimlerinin düşmesine neden olur.Uluslararası Çalışma Örgütü Türkiye Temsilciliğince 2004 yılındayapılan bir araştırmaya göre görüşme yapılan çocukların % 79,5’ininilkbahar mevsiminde, % 95,8’inin yaz mevsiminde, % 65,6’sının32

sonbaharda, % 27’sinin ise kışın çalıştığı belirlenmiştir. Tarımın iş gücünegereksinme gösterdiği mevsimlere göre çalışan çocukların sayısında dadeğişiklik olmaktadır.2.2.4.4. Hizmet Sektöründe Çalışan Çocuklar:TÜİK tarafından 2006 yılı Ekim, Kasım ve Aralık aylarında yapılan“Hane Halkı İşgücü Anketi” ile birlikte “Çocuk İşgücü Araştırması”sonuçlarına göre, 6-17 yaş grubundaki çocukların % 5,9’u ekonomikişlerde çalışırken, % 43,1’i ev işlerinde çalışmakta, % 51’i ise hiçbir işteçalışmamaktadır. Yine aynı araştırmaya göre, 6-17 yaş grubundaki bütünkız çocukların % 53’ü ve erkek çocukların % 33’ü ev işleri yapmaktadır vebu rakam 1999 yılı rakamlarından daha yüksektir. Ev işlerinde ailesineyardımcı olduğunu ifade eden 7 milyon 4 bin çocuğun, % 61,2’sini(4 milyon 289 bin) kız çocukları oluşturmaktadır.Kız çocukları büyüdükçe ev işleriyle daha fazla uğraşmaktadırlar.15-17 yaş grubundaki kız çocuklarının hemen hemen dörtte üçü kırsalve kentsel alanlarda ev işleriyle uğraşmaktadır. Araştırmada ev işlerindeçalışan çocuklar; ekonomik bir faaliyette bulunmayan ailesine evişlerinde (süresi ne olursa olsun, çamaşır veya bulaşık yıkama, kardeşleriveya diğer aile fertlerinin bakımı ile ilgilenme, yemek pişirme, evin içinive dışını temizleme, alışverişe gitme vb.) yardımcı olanlar bu kapsamdaincelenmiştir.Okula devam eden çocukların % 42,8’i ve okula devam etmeyençocukların da % 44,4’ü ev işlerine yardımcı olmaktadırlar.Bu istihdam biçimi, sadece ekonomik olarak çocuk emeğininistismarını değil, aynı zamanda ruhsal ve bedensel istismarı da çığ gibibüyüten bir istihdam modeli işlevini görmektedir. Bunun sonucundahem duygusal gelişimini sağlayamayan hem de küçük yaşta sömürümekanizmasını fark ettiği için dünya görüşünde büyük sarsıntılar yaşayançocuklar, büyük çoğunlukla sokaklara yönelmektedirler.2.2.5. Çalışan Çocuklar Konusunda Öğretmenin Rol veSorumlulukları:Öğretmenin görevi sadece öğretim değildir. Sadece çocukları değilailelerini de gerekli konularda bilgilendirme ve sosyal nitelikli konulardafarkındalık yaratma öğretmenlerin sorumlulukları arasındadır. Öğretmen,toplum içinde, çalışan çocuklar konusundaki tutum ve davranışlarındeğiştirilmesinde de değişim aktörü rolü üstlenir. Yani öğretmenlerinsorumlulukları sadece sınıftaki çocuklar değildir, onların aileleri veyaşadıkları toplumu da kapsamaktadır.1. Öğretmenlerin Öğrencilere Karşı Sorumlulukları:Öğretmenin öğrencilere değer vermesi, onlara yaşam becerilerikazandırması, beslenme hakkından oyun hakkına kadar tüm haklarınaözen göstermesi ve disiplinle ilgili her konuda insan olarak çocuğunonuruna saygı duyması gerekir. Öğretmenler sınıflarındaki riskaltındaki çocukları ve okulu bırakma riski altında olup çalışma hayatınayönelenleri en iyi bilenlerdir. Bu çocuklar genellikle sınıfta yoktur,sınıfta olduklarında yorgunluk işaretleri verirler, okul performanslarıdüşüktür, aile içi sorunları vardır. Çocuklarla doğrudan ilişki içindeolduklarından bu çocukları saptayıp izleme, bir işte çalışmalarınıönleyerek eğitime geri dönmelerini sağlama, başarı durumlarını izlemeve değerlendirme konularında öğretmenler aktif görev alabilirler. Çalışançocukların da eğitimden yeterince yararlanması, zaman içinde iştenuzaklaştırılmalarının sağlanması onlara empatik bir şekilde yaklaşarak,dinleyerek, diğer öğrencilerle kaynaştırarak mümkün olabilir. Buçocukları okulda tutma ve motivasyonlarını artırma konusunda neleryapılabilir?• Öğrenmeyi çekici hale getirme: Öğretme süreci öğretmenin bildikleri ve öğretmekistedikleri ile sınırlı olmamalı, çocukların yaratıcılıklarına da yer verilmelidir.Ayrıca öğrenmenin gerçekleştiği ortam aktif ve çocuk merkezli olmalıdır.Yaşam becerileri kazandırma, birlikte iş yapma, uzlaşma, iletişim kurma vekarar verme; eleştirel ve yaratıcı düşünme konularında çocukların ihtiyaçlarıdoğrultusunda ders programlarında değişiklikler ve eklemeler yapılmalıdır.33

• Çocukların motivasyonlarını artırıcı noktalara dikkat etmek: Öğrenci birderste başarı elde etmişse bunun fark edilmesi önemlidir. Öğretmen çocuğunbaşarısız olma nedenlerini öğrenmeye çalışmalı, gerekirse yardımcı olmalıdır.Çocukların karşılaştığı diğer bir durum da, okulda başarılı olmalarınınarkadaşlarınca takdir edilmemesidir. Öğretmen, öğrencilerin dayanışmaiçinde birlikte olumlu ilişki kurarak çalışabilecekleri bir ortam oluşturmalarırisk grubu çocukların okula karşı olumlu tutum geliştirmelerini sağlamalıdır.Okul ve aile arasında yakın bir ilişki olması çocuğun okula ve öğretmene karşıolumlu duygu ve tutumlar geliştirmesine yardımcı olur. Çünkü aileler okuldaneler yapıldığını görür ve bilirlerse çocuğu o yönde teşvik ederler. Öğretmenlerinbu çocuklara sadece akademik başarılarını artırma konusunda değil, aynızamanda okulda örnek birer öğrenci olmaları konusunda yardımcı olmalarıgereklidir.2.3. SOKAKTA YAŞAYAN ÇOCUKLAR*YSÖP kapsamında yer alan çocuklardan bir diğer grup da sokaktayaşayan çocuklardır. Avrupa Sokak Çocukları İlişki Ağı 1997 tüzüktoplantısında sokak çocuklarını, “18 yaşın altında olup sokaklarda ihmalve istismar gibi zor koşullarda yaşayan ve çalışan ve bu yüzden özel korumave yardım gerektiren çocuklar” olarak tanımlamıştır. UNICEF sokakçocuklarını, “zamanlarının büyük bölümünü sokakta geçiren, herhangi birkorumadan ve yetişkinlerin doğrudan desteğinden yoksun çocuklar” olaraktanımlamaktadır. Sokak çocuklarının belli başlı özellikleri şu şekildesıralanabilir:• Kısa ve uzun süreli eve dönmeme• Bulabildiği uygun kuytu bir köşede barınma• Bu nedenle kent içinde hareketli olma• Kendisi gibi sokak çocuklarıyla grupoluşturma2. Öğretmenlerin Aileye ve Topluma Karşı Sorumlulukları:Çalışan çocuklar konusunda öğretmen, aileyi ve toplumubilgilendirmeli, tüm tarafların konuya duyarlılıklarının artırılması içinçalışmalı ve gerekiyorsa sorunu çözmede ilgili kişi, kurum ve kuruluşlarlaişbirliği yapması gerekmektedir.Öğretmen ve aile çalışma konusunda farklı mesajlar veriyorsa, çocukzor durumdadır. Bu nedenle sadece çocukla görüşme yetmez, aileyi dedışarıda bırakmamak gerekir. Aileyi, çocukların çalışmasındaki risklerikonusunda bilgilendirmek önemlidir ama yeterli değildir. Çocuklarınaile yapılarını, kültürlerini, ailelerin onlara ne gibi rol ve sorumluluklaryüklediğini bilmek gerekir. Aile, öğretmenin çabalarına sıcak bakmıyorsa,çocuğu okula çekmek zorlaşabilir.Sokak çocukları, daha çok aileleriyle kurdukları ilişki ve sokağıkullanım temeline göre üç kategoride incelenmektedir.1. Sokakta Çalışan Çocuklar: Kitabımızın “Çalışan Çocuklar”bölümünde incelenmektedir.Ancak sokak çocuklarıyla arasındaki farkı görmek için bu bölümdetanımlaması yapılmıştır. Sokakta çalışan çocuklar bu sınıflandırmadabirinci kategoride yer almakta ve şöyle tanımlanmaktadır: Sokaktaçalışan, birlikte yaşadıkları aileleriyle düzenli bağı olan ve onlarla yaşayan*Bu bölüm hazırlanırken büyük oranda Betül ALTINTAŞ’ın “Mendile, Simite, Boyaya Çöpe:Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar” kitabından yararlanılmıştır.34

“sokağa aday” çocuklardır. Bu grup aileleriyle ilişkilerini düzenli olaraksürdürür. Yaşamlarının odak noktası ailedir. Bir kısmı okul bağlantılarınıda sürdürmektedir. Birçoğu her çalışma gününün sonunda evlerinedönmektedir. Yaşadıkları yerel topluluğa (okul, aile, akrabalık, komşular)aidiyet hissine sahiptirler. Ancak sokağın risklerine ve tehlikelerine açıkoldukları için diğer kategorilere girmeye aday çocuklardır.2. Sokakta Bulunan Çocuklar: Yetersiz ve düzensiz aile desteğine sahipolan çocuklar bu grupta yer almaktadır. Aile ilişkilerini ara sıra sürdürenbu çocuklar daha küçük fakat daha karmaşık bir grubu oluştururlar. Bugruptaki çocuklar sokağı evleri olarak görürler. Gününü sokakta çalışarakya da dolaşarak geçirir; barınma, yiyecek gibi ihtiyaçlarını sokaktaarkadaşlarıyla karşılarlar. Hepsinden önemlisi ailelerine karşı bir aidiyetduyguları yoktur. Sokakta birlikte zaman geçirdikleri arkadaş grubunaaidiyet duyguları vardır. Aile bağları zayıflamış olsa da kopmamıştır.Ailelerini nadiren de olsa ziyaret ederler.3. Sokağın Çocukları: Sokağı mekân edinmiş, çoğunlukla bir uçucumadde bağımlısı olan ve işlevsel bir aile desteği olmayan çocuklardır.Bu grup aynı zamanda ikinci grubun bir bölümü olarak da görülür vegünlük aktiviteler açısından onlardan kolayca ayırt edilemezler. Ancakbu grubun aile bağlantıları tamamen kopmuştur. Her türlü yaşamsalgereksinimlerini sokaktan karşılarlar.2.3.1. Sokakta Yaşayan Çocukların Özellikleri:Karatay 1999 yılında yapmış olduğu “İstanbul’un Sokakları ve ÇalışanÇocuklar” adlı araştırmasında sokakta yaşayan çocukların çoğunluğununerkek çocuklar olduğunu saptamıştır. Bu durumun nedeni, ailelerin kızçocuklara karşı korumacı bir tutuma sahip olmalarıdır. Sokakta yaşayançocuklar genellikle 11-18 yaş grubunda olan çocuklardır. Bu aralık içindeasıl yığılma % 43,8’le 14-15 yaş grubunda görülmektedir. Türkiye’de,sokakta yaşayan çocuk gruplarının yaşları, yaşadıkları kentlere görefarklılık olmakla beraber çoğunlukla 10-15 yaş arasındaki çocuklarınsokakta yaşadıkları görülmektedir. Çocuk gelişiminde bu dönem ergenlikdönemi olarak adlandırılmaktadır. Bu dönem çocuğun sosyalleştiği,benlik kavramının şekillendiği ve kimliğin geliştiği kritik bir dönemdir.Yetişkinliğe geçiş dönemi olan ergenlikte, sokakta yaşayan çocuğunruhsal ve bedensel gelişiminin risk altında olduğu söylenebilir. Yapılanaraştırmalar sokakta yaşama ve çalışma yaşının 15 yaşın altına düştüğünübelirtmektedir. Bu araştırma sonuçları, sokakta yaşayan ve çalışan diğerçocukların korumacılığını üstlendiğini ya da marjinal sektörün diğeralanlarına kaydığını göstermektedir.İlköğretimin yasal olarak zorunlu tutulmasına karşın sokakta yaşayanher on çocuktan biri hiç okula gitmemiş ve okuma yazma bilmemektedir.Buna ilkokuldan ayrılanları da katarsak oran 1/3’e yükselmektedir. Okuladevam etmiş çocukların büyük bir bölümü de okula devam ettikleri sıradaokuldan kaçmıştır. Dolayısıyla bu grubun akademik başarı düzeyi oldukçadüşüktür. Sokakta yaşayan çocuklar için okul, yaşanan bu olumsuzdurumlardan tek çıkış yolu olarak görülmekte. Ancak bu düşünceyerağmen okullulaşma oranının düşük olduğu görülmektedir. Okullulaşmaoranının düşüklüğü sokakta yaşayan çocukların hem akademik hem depsikososyal gelişimlerini olumsuz etkilemektedir.Sokakta yaşayan çocukların aile yapılarına baktığımızda anne ailenin enönemli üyesidir. Bu ailelerde anneler çoğunlukla bütün kararları almakta,çocuklarıyla konuşan, yardımlarına güvenilen kişi olarak görülmektedir.Babalar ise çocukların gözünde kendileriyle konuşmayan, yardımcıolmayan, güvenilmeyen, çoğu zaman çocuğa ve anneye fiziksel şiddetuygulayan kişilerdir. Sokak çocuklarının aile içi ilişkilerine baktığımızda35

özellikle babalarıyla ilişkilerinin bozuk olduğu görülmektedir. Sokaktayaşayan çocukların % 66’sı parçalanmış ailelerden gelmektedir. Sokakçocuklarına ilişkin çalışmalar bu çocukların ailelerinin sosyo-ekonomikyapılarının benzer olduğunu ortaya koymuştur. Bu aileler genellikleyoksul, yapı ve fonksiyonları bakımından problemlidir. Büyük ölçüdekırsal alandan gelip gecekondularda yaşamaktadırlar.Sokakta yaşayan çocuklar yaşamlarını devam ettirmek içinihtiyaçları olan parayı başkalarından isteyerek ya da gündüzlerikavşaklarda cam silme gibi işlerde çalışarak kazanmaktadırlar. Sokaktayaşayan ve günlük yaşamının tamamınayakın bir bölümünü sokaktakipotansiyelleri kullanarak geçirmeye çalışan çocukların % 43,3’übankamatik kabinlerinde, % 23,3’ü boş binalarda, % 21,7’si eski yıkıkevlerde, %10’u tren garında boş trenlerin içinde ve % 1,7’si hurdalıklardakalmaktadırlar.Sokakta yaşayan çocukların ailelerinin eğitim düzeyleri oldukçadüşüktür. Annelerin % 75’ i okuryazar değildir, % 15’i okur-yazar veyalnızca % 1,7’si ilkokul mezunudur. Babaların eğitim durumlarınabaktığımızda ise sadece % 8,3’ü ilkokul mezunudur. Okur-yazar olanlarınoranı % 43,3 iken okur-yazar olmayanların oranları %11,7’dir.Sokakta yaşayan çocukların geleceğe ilişkin beklentilerinebakıldığında %26,7’sinin beklentisinin iş bulup çalışmak olduğusaptanmıştır. Geri kalan çocukların geleceğe dönük hiçbir beklentisiyoktur. Bu da sürdürdükleri yaşantının hep böyle devam edeceği algısınasahip olduklarını göstermektedir.YSÖP üzerine ihtiyaç analizi sonuçları literatürde yer alan araştırmalarıdestekler niteliktedir. İhtiyaç Analizi sonuçlarına göre 993 çocuktan 86’sısokakta yaşamaktadır. Bu çocukların tamamına yakını erkektir. % 52,3’üokula hiç gitmemiştir. Okulu terk edenlerin ağırlıklı dağılımının %14 ileüçüncü sınıf düzeyinde olduğu görülmüştür. Okulu bırakma nedenlerinebakıldığında maddi sıkıntı % 90,5’le ilk sırada yer almakta, % 82,6’ sı isetekrar şans verildiğinde okula dönmeyi istediklerini ifade etmektedirler.Yaşadıkları yerleşim yerlerini incelediğimizde % 62,4’ü il merkezinde, %36,5’i ilçe merkezinde ve %1,2’si kasaba ve köyde yaşamaktadırlar.2.3.2. Çocukların Sokakta Yaşama Nedenleri:Günümüze dek yalnızca az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerinsorunu olarak görülen sokak çocukları sorunu, etik değerlerin yozlaşması,ailenin çözülmesi, yoksulluk ve sağlıksız kentleşme ile oluşan gecekondukültürünün sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu bölümde çocuklarınsokakta yaşama nedenleri aile ve çarpık kentleşme başlıkları altındaincelenecektir.Aileden Kaynaklanan Nedenler: Çocukların kendi gereksinimlerinikarşılayacak fiziksel ve bilişsel yetkinliğe ulaşana kadar aileye ihtiyaçlarıvardır. Ancak sokakta yaşayan çocuklar ailelerinden ihtiyaçları olandesteği alamamaktadırlar. Ailelerin bakmakla yükümlü olduğu çocuklarınsağlık ve iyilik hallerini sağlamama/sağlayamama durumuna “çocukihmali” denilmektedir. Aile içinde huzursuzluk, istismar, ihmal ve kötümuameleye maruz kalmaları sonucu bazı çocuklar sokakta yaşamayıtercih etmektedirler. Çocukların sokakta yaşamayı seçme nedenlerininaile temelli etkenlerden oluştuğu bilinmekte ve en büyük etkenin de aileiçinde çocuklara uygulanan şiddet olduğu görülmektedir. Çocuğu sokağaiten diğer aile içi riskler şöyle sıralanabilir:• Aile içi baskıcı disiplin• Aile üyeleri arasında duygusal çözülme (ilgisizlik, iletişim kopukluğu)• Aile üyeleri arasında maddeten kopma ( boşanma, üvey anne-baba)• Alkol ve/veya madde bağımlılığı (genelde baba)• Bekâreti yitirme (kız çocuğunda ebeveyn korkusu)36

Çarpık Kentleşmeden Kaynaklanan Nedenler: Kitabın “ÇocuklarınSsuça Sürüklenme Nedenleri” bölümünde ayrıntılı tartışılan kentleşme,sadece tarımsal alandaki gerilemenin ve sanayileşmenin bir sonucudeğil, aynı zamanda toplumsal değişme sürecinin de bir göstergesidir.Kentleşmenin olumsuzluklarından en fazla etkilenenler zor koşullardayaşam savaşı veren ailelerin yüksek risk altındaki çocuklarıdır. Çarpıkkentleşme sonucunda elverişli gelir kaynağı olmayan aile kazanç eldeedip yaşamak için temel ihtiyaçlarını karşılamak adına her şeyi yapmayahazır çocuk yaştaki bireyi kullanmaktadır.Kırdan kente göçün devam ettiği, örgütlü ve uzmanlık gerektirenişlerin kısıtlı olduğu sanayileşmemiş toplumlarda kırdan gelenlerin, eskitoplum yapısından çıkıp yenisine girebilmeleri belirli uyum sorunlarıyaratmaktadır. Sokakta yaşayan çocuklar sorunu da bu süreçte ortayaçıkmıştır.2.3.3. Sokakta Yaşayan Çocukların Riskleri ve İhtiyaçları:Sokak çocuklarının özel konumları gereği önemli ihtiyaçları vardır.Çocukların ihtiyaçlarını saptamak için sokakta karşı karşıya olduklarıriskleri incelemenin yararlı olacağı düşünülmektedir. Risk faktörlerifiziksel ve psikososyal olmak üzere iki başlık halinde incelenecektir.1. Fiziksel Riskler: Sokak çocukları ciddi beslenme yetersizliği ilekarşı karşıyadırlar. Düzensiz beslenmekte, besin değeri düşük yiyeceklertüketmektedirler. Sokakta yaşayan çocukların büyük bir bölümü (%71,1)yiyecek ihtiyaçlarını başkalarından isteyerek karşılamakta, küçükbir bölümü para ile satın almakta, diğerleri ise vakıf ve derneklerdenkarşılamaktadırlar. Beslenmelerindeki düzensizliğin yanı sıra vitaminve protein değeri düşük yiyeceklerle beslendiklerinden boy ve kilolarıyaşıtlarına göre oldukça düşüktür.Sokakta düşme, yaralanma ve trafik kazası sokağın çocuklarının sık sıkkarşılaşabileceği fiziksel risklerdir. Ayrıca kaldıkları ortamların hijyenikolmaması, banyo yapma alışkanlığına sahip olmama ve bu olanaklardanyoksun olma, el yıkama, tırnak kesme, diş fırçalama alışkanlıklarınıkazanmamış olmaları nedeniyle kronik astım, dizanteri, tifo, hepatit vb.sağlık sorunları yaşamaktadırlar.Sağlıklarını olumsuz etkileyen diğer bir faktör de madde bağımlısıolmalarıdır. Bu gruptaki bütün çocuklar sigara kullanmakta, üçte ikisibuldukları her türlü alkollü içkiyi tüketmektedirler. Ayrıca sokakçocukları için en önemli sağlık sorunu uçucu ve uyuşturucu maddebağımlılığıdır. Çoğunlukla evden kaçtıklarında sokakta barınırkenmadde koklayan başka çocuklara özenerek ya da erişkin bir bireytarafından zorlandıkları için tiner ve bali koklama alışkanlıklarıedindikleri gözlenmiştir. Sokaktaki şiddete karşı durabilmek ve dayakyediklerinde acı hissetmemek, sokaktaki soğuğa dayanabilmek,yaşadığı zorluklara karşı bedensel ve duygusal güç oluşturabilmek,halüsinasyonlar görüp güzel şeyler hayal edebilmek, utanma duygularınıyok ettiği için rahatlıkla başkalarından yemek isteyip dilenebilmek veözgürce konuşabilmek için uçucu maddelere gereksinim duyduklarınıifade etmektedirler. Bunun dışında, sokaktaki grupların ortak yaşambiçimine ayak uydurarak gruba kendini kabul ettirebilmek; tiner ve baligibi maddelerin ucuza kolayca bulunabilmesi de uçucu ve uyuşturucumadde kullanılmasındaki diğer etkenlerdir. Uçucu maddelerinpsikiyatrik ve nörolojik etkileri bulunmakta, solunum yoluyla alındıklarıiçin ağız ve burun çevresinde yaralar, kronikleşen üst ve alt solunum yoluenfeksiyon ve iltihapları, solunum sisteminde kalıcı yetmezliklere nedenolabilmektedir. Bunların yanı sıra uçucu maddeler dolaşım sistemindebozukluk, göğüs, kas ve eklem ağrıları, kan kusma, iştahsızlık, ishal,karaciğer ve böbrek yetmezliklerine de neden olabilmektedir.37

2. Psikososyal Riskler: Çocuğun benlik algısı ve özgüveni kendisineyakın hissettiği, saygı duyduğu kişilerin değerlendirmeleri ve yargılarıylagelişir. Fakat sokak çocukları açısından durum farklılık göstermektedir.Varsayılanın aksine evden ayrılmanın ve sokakta olmanın güçlülükgöstergesi olduğuna inanan sokak çocuklarında yüksek derecedeözgürlük, yaşamlarını kendi sözcükleriyle tanımlama, yüksek biryaratıcılık, dikkatli ve uyanık bir iletişim sistemi geliştirme ve destekleyiciarkadaşlık ilişkileri kurma becerileri gelişmiştir.Sokak, geçmişi siler geleceği imkânsızlaştırır; sadece o an yaşanır.Sokakta plansız ve sabit olmayan bir yaşantı hüküm sürer. Hiçbir şeyinsabit olmadığı bu yaşam tarzı sokak çocuklarının depresif, antisosyaldavranışlar göstermelerine ve zihinlerinde kalıcı bozulmalara yol açabilir.Devamlı hareket uzun süreli insan ilişkileri kurulmasını zorlaştırır. Kişilerarası ilişkilerde sosyal duyular ve entelektüel temas kurma becerileribozulmuştur. Duygusal olgunluğa erişemedikleri için yaygın endişeve korku tepkileri vardır. Patolojik savunmalara başvurma eğilimleriyüksektir. Örneğin madde kullanarak gerçeği unutma, sokak çetelerinegirerek bu ortamda yaşamasını sağlayan bir savunma geliştirme vb.Sokak çocuklarının güvensizlik duyguları çok baskındır. Kendilerinegüveni olmadığı gibi hiç kimseye de güven duymazlar. Sokak, çocuğunçocukluğunu yok eden bir yerdir. Burada çocuk yaşayabilmek içinçocukluğunu terk etmek ve erişkin olmak zorunda kalır. Bu da ruhsalgelişiminde yetersizlik ve bir takım sorunlar yaratır. Aile içi ve sokaktagördüğü şiddetin yol açtığı içsel çatışma saldırganlık patlamasına sebepolabilmektedir. Saldırganlık dışa yöneldiğinde çevreye zarar verme,bıçaklama, saldırma tepkileri, kendine yöneldiğinde kendini bıçaklama,jiletle kesme ve yakma davranışları şeklinde kendini gösterir.Sokak çocuklarının sosyal gelişimlerine bakıldığında; toplumdandışlanmış bireyler olarak tanımlansalar da, onların da kendi içlerindekendi toplumlarını oluşturdukları gözlenir. Etkileşime yatkın yapıözellikleri nedeniyle sokak kurallarını çabuk benimserler. Birçok sokakçocuğunda ahlâki değer yargılarının çöktüğü görülmüştür. Çocuklarınsokakta kalma süreleri arttıkça suç işleme ve yasa dışı işlere girme oranlarıda artmaktadır. Ayrıca bu çocukların sokakta cinsel istismara uğramariskleri fazladır.Çocukların sokakta edindiği bu kişilik ve davranış kalıpları sınıfortamında da kendini gösterebilir. Sokakta çocuk otoriteye baş kaldırırkenbir yandan da sokakta yaşayabilmek adına ait olduğu grubun otoritesineboyun eğer. Bu durum sınıf ortamında öğretmene karşı gelme şeklindekendini gösterebilir. Bunun yanında alışılmış özgürlüğünün okulda dadevam etmesini isteyebilir. Sınıf ve okul kurallarına uymakta zorlanabilirbunun sonucunda ise okuldan kaçma davranışı gösterebilir.2.3.4. Sokakta Yaşayan Çocuklara Yaklaşım Tarzı:Sokakta yaşayan çocukların karşı karşıya kaldıkları risk faktörlerive ihtiyaçları çeşitlilik göstermektedir. Çocuklar toplumsal, politik,ekonomik ve kültürel nedenlerle sokakta yaşamak zorundakalmaktadırlar. Bu nedenle sokak çocukları sorunu ancak sektörler arasıişbirliği ve koordinasyonla çözümlenebilir.Sokak çocuklarının örgün eğitime katılması sorunun çözümü için biradım oluşturacaktır. Sokak çocuklarının örgün eğitimde devamlılığınısağlamak için öğretmenlerinin ve akranlarının yaklaşım tarzları çokönemlidir. Aşağıda sizlere sokak çocuklarına nasıl yaklaşılması gerektiğikonusunda bazı öneriler sunulmuştur. Siz de çocukların özelliklerini gözönünde bulundurarak kendi yöntemlerinizi geliştirebilirsiniz.38

• Sokak çocukları genellikle parçalanmış ailelerden gelmekteya da olumsuz anne-baba tutumları nedeniyle sokaktayaşamaya mecbur bırakılmaktadırlar. Bu nedenle önceliklebu çocukların barınma sorununun çözümlenmesi önem taşımaktadır.Bu sorunu çözmek için SHÇEK, sivil toplumkuruluşları ve belediyelerle işbirliği yapabilirsiniz.• Sokağın ağır koşullarına rağmen bu çocukların sokaktayaşamayı seçme nedenlerinden biri olumsuz anne-babatutumlarına karşı özgürlüğü seçmiş olmalarıdır. Sokakta alışmışoldukları bu özellik nedeniyle okul ve sınıf kurallarınauyum sağlamakta zorlanabilirler. Sınıf içi etkinlikler planlanırkençocukların bu özellikleri dikkate alınmalıdır.• Bu çocuklar sokakta zor hayat şartlarıyla mücadele ederekayakta kalmak için bir takım olumsuz davranışlar kazanmışolabilirler. Sokak çocuklarındaki bu olumsuz davranışlarınolumluya çevrilmesi için okul idaresi, okul rehber öğretmeni,rehberlik raştırma merkezi, sivil toplum kuruluşları ve hastanelerinilgili bölümleriyle işbirliği içinde çalışabilirsiniz.• Sokak çocuklarının olumsuz davranışlarının yanındasokakta yaşamanın zorluğundan kaynaklanan güçlü yönleride vardır. Bu çocukların güçlü yönlerini destekleyerek okulaoryantasyonunu kolaylaştırabilirsiniz. Örneğin; özgüveni,sosyal olgunluk düzeyi, zorluklarla baş etme becerilerigelişmiştir vb.• Sokakta yaşayan çocuklar ailede kazanılması gerekendiğer eğitiminden yoksun kaldıkları için sokakta farklı birdeğer anlayışı geliştirmişlerdir. Çoğu zaman bu çocuklarınsokakta kazandığı değerlerle toplumun kabul ettiği değerlerçatışmaktadır. Okulun işlevlerinden biri de bireyin toplumauyumunu sağlamaktır. Çocukların sahip olduğu değerleritoplumun değerlerine yaklaştırmak için okul rehber öğretmeniyleişbirliği yapabilirsiniz.• Sokak çocukları çevrelerinden aldıkları tepkilerden dolayıçevrelerindeki kişilere güvenemezler. Sokakta yaşadıklarıolumsuz deneyimler sonucu özellikle yetişkinlere karşıgüvenlerinin zedelenmiş olması muhtemeldir. Güvenlerinikazanmak için onlara güvendiğinizi gösterip ilişkilerinizi koşulsuzkabul, sevgi ve anlayış çerçevesinde şekillendiriniz.39

2.4. GELENEKSEL NEDENLERLE EĞİTİMEDEVAM EDEMEYEN ÇOCUKLARYSÖP kapsamında yer alan çocuklardan bir diğer grupta gelenekselnedenlerle okula gidemeyen çocuklardır. TÜİK’in 1999 yılında gerçekleştirdiği“Yıl Ortası Geçici Nüfus Projeksiyonları” araştırmasına göreerkek öğrenciler için eğitimin evrenselleştirmeye yaklaştığı görülmektedir(%97,5). Zorunlu eğitim çağındaki nüfusun tamamının okullarakayıtlı olması durumu, o kademedeki eğitimin evrenselleştirilmesi olaraktanımlanmaktadır. Kız öğrenciler için ise, % 87, 5 seviyesine ulaşılmış olmasıhenüz evrenselleştirmenin çok gerisinde olduğunu göstermektedir.Bu araştırmadan çıkan bir diğer sonuç ise erkek öğrenciler için ilk beşsınıfta sorun büyük ölçüde aşılmıştır. Kız öğrencilerde ilk beş yılda eğitiminevrenselleştirmesine bakıldığında % 93,5’ okullaşma oranıyla sorunundevam ettiği görülmektedir. Kız çocuklarının okullaşmasında dahasonraki üç yıla baktığımızda bu oranın % 77,8’e düştüğü görülmektedir.Bu sonuçlar ve daha önce sıralanan okula gitmeme nedenlerinde kızlarailişkin veriler doğrultusunda kız çocuklarının büyük ölçüde gelenekselnedenlerle okulu terk ettiğini söylenebilir. Ayrıca Yetiştirici Sınıflar üzerineihtiyaç analizi verilerinde çocukların okula gitmeme nedenlerinebaktığımızda geleneksel nedenlerle okula hiç kayıt olmamış ya da örgüneğitimi yarıda kesmek zorunda kalmış çocukların çoğunun kız olduğudikkat çekmektedir.402.4.1. Çocukların Okullaşmasını Olumsuz Etkileyen GelenekselNedenler:Dünyada toplumların eğitim ve kültür düzeyleri, tüm çocuklarına ayrımsızeğitim vermesi ile ölçülmektedir. Bunun farkına vararak bilinç veduyarlılık yakalamak yine eğitim ile gerçekleşen bir süreçtir. Ülkemizdetemel eğitimin zorunlu ve parasız olmasına karşın, ilköğretim çağındaolup geleneksel nedenler yüzünden hâlâ okula gidemeyen birçok çocukvardır. Bu durum büyük ölçüde ailelerin sosyo-ekonomik ve eğitim düzeylerinindüşük olmasıyla birlikte eğitime ilişkin olumsuz tutumlarındankaynaklanmaktadır. Diğer nedenler ise okul ve derslik açığı, taşımalıeğitimin getirdiği zorluklar, geleneksel aile yapısı içinde çocukların özelliklede kızların eğitimine önem verilmemesidir. Çocukların okullaşmasınıolumsuz etkileyen geleneksel nedenleri şöyle sıralayabiliriz:1) Bulunduğu Yerleşim Yerinde Okulun Olmaması: Kırsal yerlerde dağınıkyerleşme ve köyden kente göçle birlikte buralardaki genç nüfus sayısınınhızla düşmesi nedeniyle bazı köylerde sınıflar boşalmıştır. Ülkemizdezorunlu eğitimin sekiz yıla çıkmasıyla birlikte birleştirilmiş sınıf uygulamalarınıortadan kaldırmak ve eğitim maliyetini düşürmek amacıyla taşımalısisteme geçilmiştir. Taşımalı eğitim; nüfusu az ve dağınık yerleşimbirimlerinden, ilköğretim okulu bulunmayan ya da birleştirilmiş sınıfuygulamaları yapan ilköğretim okullarındaki öğrencilerin, taşıma eğitimmerkezi ilköğretim okullarına günü birlik taşınarak öğrencileri fırsat eşitliğindenyararlandırmak ve onlara daha nitelikli öğrenim olanağı sağlamakamacıyla yapılan bir uygulamadır. Bazı bölgelerin coğrafi ve iklimkoşullarının zorluğu ailelerin taşımalı sisteme güvenlerini azaltmaktadır.Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgeleri diğer bölgelere göre daha elverişsizbir coğrafi yapıya ve iklim şartlarına sahiptir. Ağır kış koşulları, köy yollarınınuygunsuzluğu ulaşım sorununa neden olmaktadır. Bu yüzden taşımalısisteme rağmen aileler çocuklarını okula gönderememektedirler.Aileler uzak okullara giderken ya da taşımalı sistemde okula ulaştırılırkençocuklarının özellikle de kız çocuklarının başına bir şey gelebilirendişesi taşırlar (çocukların okula ulaştırılması ile ilgili bilgi almak içingönüllüler için rehber kitaba bkz.). Kız çocukları üzerine yoğunlaşan bukaygılar ergenlik dönemindeki fiziksel değişimlerin kızlarda erkekleregöre daha erken başlamasından kaynaklanmaktadır.Nüfusun az ve dağınık olduğu yerleşim yerlerinde (köy, mezra, kom,oba) zorunlu eğitim çağına gelmiş yoksul aile çocuklarının, sekiz yıllıkeğitim ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla YİBO’lar açılmıştır. Ancakaçılan YİBO’ların ihtiyacı olan öğrenci sayısını eritecek seviyede olmamasınedeniyle aileler tercih yapmak zorunda kaldıklarında kız çocuklarıyerine erkek çocuklarını okutmak istemektedirler.

2) Anne-Baba Tutumları: Kırsal kesimdeki çocuklar, çoğunlukla belirlikuralları ve farklı sosyal yapısı olan köy toplumunda birincil gruplarınbelirlediği ilişkiler demeti içinde büyürler. Okul öncesi dönemde kız veerkek çocuklar hemen hemen her istediklerini yapabilecek özgürlük ortamınasahiptirler. Bu çağlarda herhangi bir nedenle cezalandırılmazlar.Köyün değer yargıları çerçevesinde eğitim alırlar. Daha sonra temeli dinve ahlâki ilkelere dayalı olarak büyüklere saygı göstermeyi ve itaat etmeyiöğrenirler. Aile tutumları bir aileden diğerine değişiklik göstermekleberaber aynı ailenin kız ve erkek çocuklarına karşı tutumlarında da değişiklikgörülmektedir. Anne ve babalar kız çocuklarına karşı koruyucu vekatı tutum, erkek çocuklara karşı da daha esnek tutum sergilemektedirler.Köy değer yargıları içinde şekillenen çocuk eğitiminde kızlara uygulanandeğer eğitimi onların okullulaşmasını olumsuz etkilemektedir.Aile içinde çocuk ailenin sosyal güvenlik kaynaklarının başında gelmektedir.Toplumumuzda yaygın olan geleneklere göre erkek çocuklardananne ve babanın yaşlılığında, hastalık, sakatlık vb. durumlarındaailede sosyal güvenlik kurumlarının üstleneceği tüm ödevleri üstlenmesibeklenir. Yaşlılıklarında ebeveynlere bakan, ailenin neslini devam ettirdiğidüşünülen erkek çocukların eğitimi bu yüzden kız çocuklarının eğitimindendaha öncelikli gelir.Kırsal kesimde ve alt sosyo-ekonomik düzeyde bazı ailelerde kızçocuklarının evlenene kadar anne-babanın, evlendikten sonra da eşininve eşinin ailesinin himayesine geçtiği düşüncesi kız çocuklarının okullulaşmasınınönüne geçen bir yargıdır. Bu düşünce ailenin “Kızlar okulagidip de ne olacak? Evlenip gidecek nasıl olsa.” düşüncesine kapılmalarınaneden olabilir. Bu durum da kız çocuklarının okullaşmasını olumsuzyönde etkilemektedir.Bazı bölgelerde kız çocuklarının geleneksel yaklaşımla erken evlendirilmesi,annelerinin küçük yaştan beri kız çocuklarına elişi, çeyizhazırlama konusunda psikolojik baskısı diğer geleneksel nedenlerarasında sıralanabilir.3) Yoksulluk: Okullulaşmayı olumsuz etkileyen bir diğer neden deailenin yaşadığı ekonomik sıkıntılardır. YSÖP İhtiyaç analizi sonuçlarınagöre erkek çocukların %75’i kız çocuklarının % 65’i maddi sıkıntılarnedeniyle okula hiç kayıt olmamış ya da kayıtlı olduğu halde devamsızkonumda olmak zorunda kalmışlardır. Maddi sıkıntılar çocuk işgücüneduyulan ihtiyacı arttırarak okullulaşmayı olumsuz yönde etkilemektedir.Aileler yoksulluk nedeniyle çocuklarını çalıştırarak onların aile bütçesinekatkı sağlamalarını beklemektedir. Ayrıca çalışan ebeveynler de çocuklarınevde anne-baba görevlerini yerine getirmesini istemektedirler. Evişlerinde çalışma olarak tanımlanan bu beklenti kız çocuklarının okullulaşmasınınönünde önemli bir engel oluşturmaktadır. Kitabın “ÇalışanÇocuklar” bölümünde ev işlerinde çalışmanın çocuğun gelişimi ve okullulaşmayaolumsuz etkileri tartışılmıştır. Bu bölümde ev işlerinde çalışmaokullulaşmayı olumsuz etkileyen geleneksel bir neden olduğundansadece istatistikî bilgiler verilecektir. TÜİK ‘in 1994 yılında yaptığı “YılOrtası Geçici Nüfus Projeksiyonları” araştırmasına göre 6-14 yaşındakiçocukların % 30’unun çalıştığı ve bu çocukların dörtte üçünün ev işlerindeçalıştığı saptanmıştır. YSÖP ihtiyaç analizi sonuçlarına göre kız çocuklarının%16,8’i erkek çocuklarının ise %12,2’si kardeşlere bakma sorumluluğundanokula hiç gidememiş ya da bırakmak zorunda kalmışlardır.2.4.2. Geleneksel Nedenlerle Eğitime Devam EdemeyenÇocukların ve Ailelerinin İhtiyaçları Nelerdir?Onlara Nasıl Yaklaşmak Gerekir?YSÖP üzerine ihtiyaç analizi sonuçlarına göre geleneksel nedenlerleokula kaydolmamış ya da zorunlu eğitimini yarıda kesmek durumundaolan çocukların % 86,6’sı okula gitmek istediğini, geri kalan %13,4’lükbir orana giren kısım da okula gitmek istemediğini belirtmiştir. Sonuçlarabaktığımızda okula gitmek isteyen öğrencilerin ağırlıklı dağılımda genişbir yer tutması umutlandırıcı olsa da gitmek istemeyen öğrencilerin varlığıgöz ardı edilmemelidir. Bu durumu düzeltmek için bireysel sorumluluklarısorgulamak gerekir.41

Geleneksel nedenlerle okula gidemeyen çocukların ihtiyaçları doğrultusundaonlara yaklaşım tarzı şöyle olmalıdır:• Bu gruba giren çocukların okula gitmeyi istememe nedenleriincelendiğinde büyük ölçüde anne-baba tutumlarının çocuklarınokula karşı motivasyonlarını olumsuz etkilediği görülmektedir.Okula gitme yerine çeyiz hazırlayıp evlenmeye motive olan kızlar,çalışıp para kazanma ve meslek öğrenmeye motive olan erkeklerokulun gerekliliğine inançlarını kaybetmişlerdir. Bu çocuklaraeğitimin önemini kavramaları için öncelikle amaç edinme ve amaçlarınıgerçekleştirmek için plan yapma becerilerinin kazandırılmasıgerekmektedir. Ayrıca bu çocuklara çevrelerinde okula giderekbaşarılı olmuş bireyleri örnek olarak göstermenin okula ilişkinmotivasyonlarını olumlu yönde etkileyeceği düşünülmektedir.• Benlik algısı kişinin kendisini algılayışı ve çevresindekilerinkendisi hakkındaki geribildirimleriyle şekillenir. Özgüven ise bireyinkendini kabulü ve engellere rağmen sorunlarla başarılı birbiçimde başa çıkabileceğine olan inancıdır. Çoğu zaman akademikbaşarısı yüksek olan öğrencilerin özgüvenleri yüksektir. Özgüveniyüksek olan öğrencilerin de akademik başarıları üksektir. Buçocukların çevrelerinden aldıkları geribildirimler nedeniyle özgüvenve benlik algıları düşük olabilir. Bu yüzden sınıf içi etkinlikleriuygularken aşağıda verilen ipuçlarını kullanabilirsiniz:• Olumlu model olun.• Çocuğu bazı riskleri alması yönünde cesaretlendirin.• Karar verme becerilerini destekleyip seçenekler sunun.• Ödül verirken tutarlı davranın.• Çocukların ilgilerini takdir edin.• Her hangi bir biçimde ödüllendirilme beklentisi olmadanbaşkalarına yardım etme (özgeci) davranışlarını takdir edin.• Çocuğun güçlü yönlerini vurgulayın.• Çocuğun yeteneklerini keşfetmesine yardım edin.Ailenin İhtiyaçları ve Onlara Yaklaşım Tarzı: Ailelere çocuklarını okulagöndermeme nedenleri sorulduğunda ekonomik sıkıntıları ya da oturduğuyerde okul olmamasını gerekçe olarak gösterseler de aslında temelneden ailelerin eğitim konusunda olumsuz inanç ve tutumlara sahip olmalarındankaynaklanmaktadır. Ailelerin okula ilişkin olumsuz tutum vedavranışlarını çocuklarına yansıtmaları çocukların da okula ve eğitimingerekliliğine ilişkin olumsuz tutum geliştirmelerine neden olmaktadır.Örneğin kız çocuklarının evlenmeye, erkek çocukların çalışıp para kazanmave meslek edinmeye motive edilmesi, çocukların eğitimin gerekliliğineilişkin inançlarını olumsuz etkilemektedir. Çocukların okullulaşmasınısağlamak öncelikle ailelerin eğitim konusunda bilinçlenmesiyle mümkünolacaktır. Aileleri bilinçlendirmek için yapabilecekleriniz aşağıda sıralanmıştır.Bu bilinçlendirmeyi Rehberlik Programı Öğretmen Kılavuz Kitabınınaile oturumlarını yaparken gerçekleştirebilirsiniz.• Ailelere eğitimin ve özellikle kız çocuklarının eğitiminin öneminiaşağıda verilmiş olan materyalden yararlanarak anlatınız.EĞİTİMİN ÖNEMİ*Ayakları Üzerinde Duran Bir BireyEğitim alma en temel insan ve çocuk haklarından birisidir. Eğitimalan çocuklar, temel haklarını gerçekleştirebilmekte ve yaşam kaliteleriniartıracak bilgiye erişebilmektedirler. Eğitim sayesinde birey,ayakları üzerinde durmakta ve sorunlarla baş etme yollarını öğrenmektedir.Eğitim, çocukların kendilerine olan güvenini artırmakta,onları başkalarına bağımlılıktan kurtarmaktadır. Birilerine bağımlıolmadan yaşamını sürdürebilen ve bilinçli kararlar alabilen bireylersosyal eşitliğin sağlanmasında da çok önemli bir rol oynarlar.Bilinçli Bir Kadın ve AnneEğitim, ülkemizdeki anne ve bebek ölümlerini azaltan enönemli etkendir. Araştırmalar, annelere verilen her ilave eğitimyılının çocuk ölümlerinde % 5-10 oranında azalmayı sağladığınıortaya koymaktadır.* Bu bölüm “Save the Children” dan alınmıştır.42

Buna ek olarak “Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması” annelerin eğitimdüzeyleriyle çocukların yaşatılması arasında oldukça güçlü birilişki olduğunu açıkça göstermektedir. İlköğretimi tamamlamamış yada okula hiç gitmemiş annelerin bebek ölüm oranları binde 51 iken,ortaöğretim ya da yüksek eğitim almış annelerde bu oran binde 18’edüşmektedir.Kızlarımız eğitim alırlarsa gelecekte daha sağlıklı ve mutlu çocuklaryetiştirebilirler. Doğum öncesine uygun bakım hizmetlerindenyararlanarak, doğru bir biçimde beslenerek ve kendisine özen göstererekerken doğum yapma riskini azaltır ve böylelikle zamanında vesağlıklı bebekler dünyaya getirirler. Kendisi ile çocuklarının beslenme,hijyen (temizlik), hastalıklardan korunma, aşı, eğitim konularındabilinçli ve duyarlı davranarak; onların hayatta kalma şanslarınıartırırlar. Böylece, eğitim alan kadın, fiziksel ve psikolojik açıdan dahasağlıklı ve mutlu çocuklar yetiştirecektir.Ayrıca eğitim sistemi içinde kalmak koruyucu bir etmendir. Çocuklarokulda yalnızca dersleri değil, sağlık, beslenme ve temizlik gibi yaşamiçin önemli olan pek çok bilgiyi de öğrenirler. Eğitim alan bir genç kızkendine daha iyi bakabilir; sağlığına zarar verecek davranışlardan kaçınabilir.Annenin eğitimi, çocukların, özellikle kız çocuklarının eğitimyaşamları için çok önemli bir göstergedir. Araştırmalar, kız çocuklarınıneğitim sistemi içinde kaldıkları her ilave bir yılın gelecekte çocuklarınınokulda kalma sürelerini 4-6 ay uzattığını göstermektedir.Ülke Ekonomisine Katkıda Bulunan Bir BireyDünya nüfusunun yarısını oluşturmalarına rağmen, kadınlarınücretli çalışma oranlarına bakıldığında çalışma yaşamına sınırlı katıldıklarıgörülmektedir. Kadınları iş yaşamından uzak tutan toplumlar,nüfuslarının yarısını görmezden gelmektedirler. Bu da, günümüz toplumlarınınen çok mücadele ettikleri yoksulluğun azaltılmasında veadaletin sağlanmasında önemli bir engeldir.Kadının eğitim düzeyi arttıkça, toplumdaki saygınlığı ve farklı işkollarında çalışma oranları artmaktadır. Çalışan kadın kendisinin,ailesinin ve ülkenin refah düzeyinin yükselmesini sağlamaktadır.Refah düzeyinin yükselmesi çalışanların gelir düzeyini artıracak bu daher çocuğa yapılacak yatırım miktarının olumlu yönde değişmesinisağlayacaktır.İyi Bir VatandaşOkul, çocuğun topluma uyumunu kolaylaştırır. Çocuklar, okuldaderslerin yanı sıra arkadaşlığı, sorumluluk almayı, beraber çalışmayıve oynamayı, düşünerek hareket etmeyi, doğruyu yanlışı ve paylaşmayıöğrenirler. Bu beceriler de onların topluma uyumlarını, diğerbir deyişle toplumsallaşmalarını sağlar. Eğitimli bireyler kendisi,ailesi ve çevresi yararına olabilecek tartışmalara katılabilir, fikirleriniifade edebilir, kararların alınmasına doğrudan katkıda bulunabilirler.Bilinçli siyasi katılım için gerekli bilgi, beceri ve tutumlara sahipolurlar.Çevresi İçin Bilgi KaynağıEğitim alan birey çevresi için de bilgi kaynağı olur. Sağlığa, temizliğe,eğitime, çocuk yetiştirmeye ve çocukların korunmasına ilişkinbilgileri ailesi ve çevresindekilerle paylaşarak hem ailesinin hem deçevresinin gelişmesine olanak sağlayabilir. Örneğin, aile üyelerindenbiri hasta olduğunda onu doktora götürebilir, doktorun dediklerinidaha iyi anlayabilir ve ilaçlarını doğru bir biçimde almasını sağlayabilir.Okuduğu resmî bir belgeyi anlayarak çevresindeki kişileri doğrubir biçimde yönlendirebilir. Böylece çevrede yetişmekte olan diğerbireyler için de iyi bir örnek olabilir.Daha Az Çocuk İşçiliğiÇocuk işçiliği konusu hem çocuk sağlığı ve eğitimi hem de kayıtdışı istihdam açısından çalışma hayatının sorunlu alanlarından biridir.Çocukların özellikle zor koşullar altında uzun süreler çalıştırılmasıruhsal ve bedensel sağlıklarını olumsuz yönde etkilemektedir. Çalışançocuklar çoğu zaman okula devam edememekte, hem çalışıp hemokula giden çocuklar ise okulda yeteri kadar başarı gösteremeyerekzorunlu eğitimlerini yarıda bırakmakta ve dolayısıyla, ileriki çalışma43

hayatları için gerekli olan donanımdan yoksun kalmaktadırlar.Ayrıca çalışan çocuklar her türlü suistimal ve istismara da açıktır.Eğitim, çocuk işçiliğini önlemede en önemli alternatif olmaya devametmektedir. Çocukların çalışma yaşamından alınması örgün veyayaygın eğitim kurumlarına yönlendirilmeleri ile başarılabilir.Çağdaş, Refah Seviyesi Yüksek, Hoşgörülüve Suç Oranı Düşük Bir ToplumEğitim, çağdaş bir toplumun olmazsa olmaz koşullarından biridir.Çağdaş toplum, bireylerinin eğitim hakkını en temel hak olarak görürve sağlar. Bireylere tanınan eğitim hakkıyla ekonominin büyümesi, ülkeninzenginleşmesi, hizmetlerin gelişmesi, kalıcı hale gelmesi ve refahdüzeyinin artması garanti altına alınır.Eğitim, toplumdaki hoşgörü ve anlayışı artıran bir etmendir. Eğitimdüzeyi artıkça, sorunlara bulunan çözümler zenginleşmekte vefarklılıklara saygı artmaktadır. Eğitimli anneler çocuklarını daha iyi yetiştirerekve çocuklarının daha fazla eğitim sistemi içinde kalmalarınısağlayarak suça itilme riskini azaltırlar.• Ailelere eğitimin iyi bir meslek edinmek için önemli bir araçolduğunu anlatın.• Ailenin bulunduğu yerleşim yerinde zor şartlara rağmen okumuşya da okumakta olan kişilerden örnekler verin.• Varsa kendi hayatınızdan eğitimle ilgili yaşadığınız zorluklarıanlatan örnekler verin.korunmaya muhtaçlık kavramını ortaya çıkarmaktadır. Bilindiği gibi herçocuk doğduğu andan itibaren korunmaya muhtaç durumdadır. Ancakbazı çocuklar anne-babasının varlığından yoksun kalabilmekte, yakınlarıtarafından terk edilebilmekte ya da sağlıklı bir gelişim için yeterli düzeydebir bakımı ailesinden görememektedir.Ailenin olmaması, dağılması veya görevini yerine getirememesi durumundabu yükümlülük devlete düşmektedir. Devlet, kurum bakımı,evlat edinme, koruyucu aile, ayni ve nakdî yardım sağlama gibi hizmetlerinsağlanması yükümlülüğünü Sosyal Hizmetler ve Çocuk EsirgemeKurumu ile yerine getirmektedir. Aile bakımından yoksun çocukların korunmasıve eğitilmesi amacıyla ‘Korunmaya Muhtaç Çocuklar HakkındaKanun’ adlı bir yasa çıkarılmıştır. 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve ÇocukEsirgeme Kurumu Kanunu ile korunmaya muhtaç çocuk kavramı içine,hangi çocukların gireceği belirlenmiştir. Bu yasa; beden, ruh, ahlâk gelişimlerive şahsi güvenlikleri tehlikede olup; ana ve babasız, ana ve babasıveya her ikisi de belli olmayan, ana ve babası veya her ikisi tarafından terkedilen, ana ve babası tarafından ihmal edilip, fuhuşa, dilenciliğe, alkollüiçecekleri veya uyuşturucu maddeleri kullanmaya, her türlü sosyal tehlikelereve kötü alışkanlıklara karşı savunmasız bırakılan ve başıboşluğasürüklenme tehlikesine maruz kalan çocukları ‘Korunmaya Muhtaç Çocuklar’şeklinde tanımlamıştır.Ülkemizde devletin bu çocuklara sağladığı koruma ve eğitim hizmetleriaşağıda belirtildiği gibi yürütülmektedir:2.5. AİLE YOKSUNLUĞU NEDENİYLE EĞİTİMİNEDEVAM EDEMEYEN ÇOCUKLARÇocuk bir ülkenin en önemli yatırımı ve geleceğidir. Normal şartlaraltında çocuğun yetiştirilmesinde, eğitilmesinde ve korunmasında birinciderecede yükümlülük aileye düşmektedir. Ancak bazı çocuklar sağlıklıbir gelişim için her zaman aynı koşulları bulamamaktadır. Bu durum• Çocuk Yuvaları• Yetiştirme Yurtları• Koruyucu aileler ve ayni nakdi yardım hizmetleri.44

45Bu kurumların tanımlarının bilinmesinin konunun anlaşılabilmesinikolaylaştıracağı düşünülmektedir.Çocuk Yuvaları: 0-12 yaş arası korunmaya muhtaç çocukların, bedensel,eğitsel, psikososyal gelişimlerini, sağlıklı bir kişilik ve iyi alışkanlıklarkazanmalarını sağlamakla görevli ve yükümlü yatılı sosyal hizmet kuruluşlarıdır.Gerekli durumlarda 12 yaşını bitirmiş korunmaya muhtaç kızçocukları da yuvalarda bakılabilmektedir.Sevgi Evleri: Çocuk Hizmetleri Dairesi ve Gençlik Hizmetleri DairesiBaşkanlığı koordinesinde yürütülen ve kuruluş bakımı yerine daha küçükbirimlerde, aile ortamına benzer yapılar ve ilişki sistemi içerisinde çocuklarınyetiştirilebileceği küçük müstakil binalardır. Çocuğun bakımınınsağlanması amacıyla kurulan, en çok 10-12 çocuğun barınıp yaşamlarınısürdürebileceği, temel gereksinimlerinin karşılanabileceği, toplu yaşamıngetirdiği olumsuzlukları yaşamadan yetiştirilebilecekleri birimlerdir.Çocuk Evleri: SHÇEK bünyesinde, her ilin sosyal-kültürel ve fizikselyapısının çocuk yetiştirmeye uygun bölgelerinde, okullara ve hastanelereyakın ve özellikle lojman olarak kullanılan apartman dairesi veya müstakildairelerdir. 0-18 yaş grubu en çok 6-8 çocuğun bir ev ortamı yaratılarakgereksinimlerinin karşılanabileceği, arkadaşlık, komşuluk ve mahalle gibikavramları öğrenebilecekleri toplumla iç içe geçmiş yapıdaki kuruluşlardır.Yetiştirme Yurdu: 12-18 yaş arasında olup hakkında mahkemelercekoruma kararı alınmış korunmaya muhtaç çocukların kurum içinde aileyaşamı sürdürdükleri, bünyesinde veya dışarıdaki okullarda ilk, orta veyüksek veya meslek eğitimini alıp hayata hazırlandıkları resmi bir eğitimve bakım kurumudur.Koruyucu Aile: Çeşitli nedenlerle öz ailesi yanında bakılamayan çocuklarınkısa veya uzun süreli olarak devlet denetiminde bakımlarınıüstlenen, çocuğun aile ortamında bakımını sağlayan, öz anne-baba yerinitutabilecek aileler veya kişilere denir.Kentleşme ve sanayileşme sürecinin aile kurumunda meydana getirdiğiköklü değişmeler, nüfus artışı, işsizlik, evlilik dışı çocuğun kabulündekigeleneksel katı kurallar nedeniyle sayısı gittikçe artan korunmayamuhtaç çocuklar en önemli toplumsal sorunlardan biri haline gelmiştir.2.5.1. Aile Yoksunluğu Nedeniyle Eğitimine Devam EdemeyenÇocukların Özellikleri:Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünebağlı 0-12 yaş arasındaki korunmaya muhtaç çocukların kaldığı çocukyuvası, çocuk evi ve sevgi evi gibi 136 birim ve 13-18 yaş arasındaki çocuklarınkaldığı yetiştirme yurdu, çocuk evi ve sevgi evi gibi 118 birimdetoplam 13.014 çocuğa fiilen hizmet verilmektedir.SHÇEK bünyesinde yapılan araştırmaya göre çocukların korumaaltına alınma nedenlerine bakıldığında ilk sırayı ekonomik ve sosyalyoksunluğun aldığı görülmektedir. Daha sonra terk, ölüm, aile içi şiddetve ailenin suç işlemesi gibi nedenler sıralanmıştır. Anne ve babaların kötüalışkanlıklarına bakıldığında ilk sırayı alkol bağımlılığının aldığı saptanmıştır.Annelerin kötü alışkanlıkları arasında % 32,1 ile fuhuş, babalarınkindeise % 20,6 ile kumar gelmektedir. Babaları hayatta olan çocuklardan% 5,2’sinin babasının, %1,7’sinin ise annesinin hükümlü olduğubilinmektedir.Yurtlarda kalan çocukları anne ve babanın ziyaret etmelerine müsaadeedilmemesinin nedenlerinin başında ise fiziksel ve duygusal istismargeçmişi, çocuğun can güvenliğine yönelik tehdit ve çocuğun istememesigelmektedir.YSÖP kapsamında yapılan ihtiyaç analizi sonuçlarına bakıldığında isearaştırma kapsamına giren 216 çocuğun % 69’unun erkek, %31’inin kızolduğu ve bu çocukların % 78’inin okula kayıtlı olup devamsız konumdaolduğu, % 22’sinin okula hiç kaydolmadığı tespit edilmiştir. İkametgâhbilgisine ulaşılan 209 çocuğun, % 31’i kırsal alanda yaşarken, % 69’ukentsel alanda yaşamaktadır. Çalışma durumu bilgisine ulaşılan 157çocuğun % 87’si sokakta çalışırken, % 10’u sanayide ve %3’ü ev işlerindeçalışmaktadır. Aile yapısı bilgisine ulaşılan 106 çocuğun % 56’sının ailesiile birlikte yaşadığı ve kurumdan ayni-nakdi yardım aldıkları, % 17’inin

anne ve/veya babasının öldüğü, % 17’sinin ise parçalanmış aileye sahipolduğu belirlenmiştir.2.5.2. Korunmaya Muhtaç Çocukların Riskleri ve İhtiyaçları:Korunmaya muhtaç çocukların özel konumları gereği önemli ihtiyaçlarıvardır. Çocukların ihtiyaçlarını saptamak için aile yoksunluğununçocuğun gelişiminde oluşturduğu riskleri incelemenin yararlı olacağıdüşünülmektedir. Risk faktörleri fiziksel ve psikososyal olmak üzere ikibaşlık halinde incelenecektir.1.Fiziksel Riskler: Korunmaya muhtaç çocukların fiziksel gelişimlerinisağlamak için kurum içinde bakım, beslenme, giyecek gibi ihtiyaçlarıkarşılanmaktadır. Ancak yapılan araştırmalarda aile bakımından yoksunbüyüyen çocukların hem fiziksel hem de psikososyal gelişmelerinin gerileyeceğihatta yaşamlarının tehlikeye düşeceği saptanmıştır. Anne bakımındanyoksun olarak yuvalarda büyüyen çocukların fiziksel ihtiyaçlarınınkarşılanmasına rağmen, boylarının uzamadığı, kilolarının artmadığı,yürümelerinin, konuşmalarının, tuvalet eğitimlerinin geri kaldığı saptanmıştır.Ayrıca bu çocukların, az ağladığı, uyaranlara geç tepki verdiği,durgun ve çevreye karşı ilgisiz olduğu, baş sallama kafa vurma gibi davranışlargösterdiği görülmektedir.2.Psikososyal Riskler: Nitschke ‘Anne şefkat ve bakımını veya onunyerini tutabilecek duygusal bağı bulamayan çocuk dünyaya da bir girişkapısı bulamaz’ demektedir. Kurumlarda yaşayan çocukların gereksinimleri,yiyecek, giyecek ve yatacak bir yerin ötesinde, anne bakımı, baba koruyuculuğu,kısaca aile sevgisidir. Sevgi objesinin kaybedilmesinin, gelişimgerilikleri ve çocuk suçluluğu gibi anti-sosyal davranışların nedeniolduğunu söylemek mümkündür. Bu duyguyu alamayan, yaşayamayanbir çocuk, yetişkin olduğunda kendi çocuğuna aynı duyguyu vermeyibilemeyecektir. Bu açıdan bakıldığında aile duygusal gelişim kaynağıdır.Çocuğun duygusal gelişimi zihinsel gelişiminden önce gelişmektedir.Bu nedenle duygusal gelişim, zihinsel ve psikososyal gelişimin temelinioluşturmaktadır.46Sosyal servis görevlilerinden alınan bilgilere göre, yuvalarda kalançocukların % 61’inin kurum bakımı altında bulundukları dönemdeherhangi bir uyum sorunuyla karşılaşmadıkları ifade edilmiştir. Ancakçocukların % 20,3’ünde karşılaşılan sorunun içe kapanıklık olduğubelirtilmiştir.Anne-baba yoksunluğu ise ayrı bir iç stres faktörü olarak ele alınabilir.Ölüm, boşanma veya ayrı bir yerde çalışma nedeniyle parçalanmış aileler,çocuk istismarında önemli bir risk grubunu oluşturmaktadır. Anne-babatarafından ihmal ve istismar edilme, anne-baba arasındaki şiddete tanıkolma, parçalanmış aileden gelme veya çeşitli aile sorunlarının çocuktayarattığı duygular çocuğun yaşam biçimini ve ilişkilerini önemli ölçüdeetkileyerek çocuğun bunları öğrenerek taklit etmesine, dolayısıyla istismarcıbir kişilik kazanmasına neden olabilir.Yapılan araştırmalar, anne-baba yoksunluğunun çocuğun eğitiminiolumsuz yönde etkilediğini ve yurtta büyümekte olan çocuğun gelişimbozuklukları gösterdiğini ortaya koymuştur. Yurtlarda büyümekte olançocuklar sadece zekâ gelişimi ve konuşma alanında gerilikler göstermeklekalmamış, aynı zamanda hareket becerilerinde de yaşıtlarına kıyasla büyükgelişim eksiklikleri göstermişlerdir. Evlat edinilmiş veya koruyucuaileye verilmiş çocuklar üzerinde yapılan karşılaştırmalı araştırmalarda,bu çocukların zekâ gelişimleri ile ruhsal olgunluk ve toplumsal uyumbakımından yuva çocuklarından çok ileri oldukları görülmüştür. Ancakbu durumun, evlat edinen ailenin içinde bulunduğu psikolojik, sosyal,kültürel ve ekonomik durumuna bağlı olarak değiştiği saptanmıştır. Yapılanaraştırmaların sonuçları kurumsal yaşamın çocukluğun ilk yıllarındagelişim geriliği ve bozukluğuna neden olduğunu ortaya koymuştur.Korunma kapsamında olup kurumlarda kalan çocuklar ya da evlatedinilen çocuklarda genellikle yiyecek saklama, eşya biriktirme ve çalmasık görülen davranış bozukluklarıdır. Bu davranışların temelinde sevgiaçlığının yattığı ve bunun da güvensizliğe neden olduğu düşünülmektedir.Yaşadıkları yoksunluk nedeniyle bu tür olumsuz davranışları gösterençocuklar güvensizlik duygularını sahip olabileceği bir şeyler edinerek

gidermeye çalışmaktadırlar. Evlat edinilen çocuklar evlerinde sevildiği vebenimsendiği duygusu iyice yerleşinceye dek bu tür davranışlara devamedebilirler.2.5.3. Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yaklaşım Tarzı:Korunmaya muhtaç çocukların karşı karşıya kaldıkları risk faktörlerive ihtiyaçları çeşitlilik göstermektedir. Korunmaya muhtaçlık kavramınıortaya çıkaran aile yoksunluğudur. Bu yoksunluk çocukların psikososyalve fiziksel gelişimlerini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle bu çocuklarayaklaşım tarzı çok önemlidir. Aşağıda sizlere aile yoksunluğu nedeniyleokullulaşamamış çocukların örgün eğitime sorunsuz devam etmeleri içinbazı öneriler sunulmuştur:• Çocuğun yüksek yararını göz önünde bulundurarak mahremiyethakkının desteklenmesi gerekir. Bu anlayış çocuğun çevresindekiyetişkinlerden biri olan öğretmenlerin ve tüm okul personelininde çocukların kişisel öyküleri/ geçmişleri ve yaşantılarına karşısaygılı ve duyarlı olmalarını gerektirir. Bunun için çocuklarınhayat öykülerini sorgulanmak yerine kendilerini ifade edebileceğiimkânlar verilmelidir. Öğretmenlerle kendi hayatları hakkındayapacakları paylaşımların da güven ilişkisi içerisinde gizli tutulmasınadikkat edilmelidir.• Korunma kapsamındaki çocukların özellikle kimlik duygusudesteklenmelidir. Bunun için çocukların isimleriyle çağırılmasınaözen gösterilmeli, sosyal değerleri tanınmalı ve desteklenmelidir.Ayrıca çocuklar kendilerine ilişkin olumlu düşüncelere sahip olmayateşvik edilmelidir.• Çocuklar yaş ve yetenekleri hesaba katılarak, tüm etkinlik vesosyal faaliyetlerde, risk faktörlerini de dikkate alan bilinçli tercihleryapmaları ve uygulamaları yönünde cesaretlendirilmelidirler. Sağlıklıseçimler yapmak konu hakkında bilgi edinmeyi gerektirir. Çocuklarasağlıklı seçim yapmak için gereksinimi olan bilgiler sağlanmalıdır.Davranışlar ve koşullar, çocuğun kendi kaderini tayin etmeve bunun başkalarına etkisi ile riskleri açısından izlenmelidir.• Korunmaya muhtaç çocuklar korunaklı ortamlarda yetiştiklerindentoplumsal değerlerin bir kısmıyla tanışmamış olabilirler.Bu çocukların sahip oldukları değerlerin tespit edilerek ihtiyaçduydukları konularda değer eğitimi verilmelidir.• Bu çocuklar, bulundukları mekândan kaynaklı olarak pek çokşeyi ortak kullanmak durumundadırlar. Bu durum çocuklarınaidiyet duygusunun gelişimini olumsuz etkilemektedir. Bundandolayıdır ki bu çocuklar arasında izin almadan eşyaların kullanılması,kişisel sınırların karşılıklı olarak korunamaması gibi davranışproblemleri gözlemlenmektedir. Bu durumlarla baş edebilmek içinçocukların aidiyet duygusunun gelişmesi ve kişisel sınırların korunmasıkonularında desteklenmeleri gerekmektedir.• Yetiştirici Sınıf Öğretim Materyalleri hedef grubun özelliklerigöz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Ancak bazı ders materyallerimevcut ders kitaplarıyla örtüşük hazırlandığı için aile yoksunluğugöz ardı edilerek hazırlanmış olabilir. Sınıf içi etkinliklerdeaile yoksunluğu göz ardı edilen aktiviteleri uygularken özen göstermeniz,bu konumda olan öğrencilerin incinmesini engelleyecektir.• Korunmaya muhtaç çocukların en çok ihtiyaç duydukları duygusevgidir. Bu ihtiyaçlarını bilerek onlara yaklaşmanız etkili iletişimkurmanızı sağlayacaktır. Fakat gösterilen sevgi davranışlarının ölçülüolmasına dikkat edilmelidir.• Korunmaya muhtaç çocuklar yaşadıkları aile yoksunluğu nedeniyledavranış bozukluğu gösterebilirler. Böyle durumlarda sorunutek başınıza çözmeye çalışmak hem sizi yorabilir hem de sorunuiçinden çıkılamaz bir hâle dönüştürebilir. Bu tür davranışlarla başedebilmek disiplinler arası işbirliği ve dayanışma gerektirir. Çocuğunyararı ve sorunun çözümü için kaldığı kurumdaki uzmanlar,okul rehber öğretmeni, rehberlik araştırma merkezi, hastanelerinpsikiyatri servisleriyle birlikte çalışmak önemlidir.47

3.BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMINDA YER ALANDERSLERİN (YSÖP) HEDEFLERİ VE HEDEF GRUBUNÖZELLİKLERİNE DAYALI EĞİTİM-ÖĞRETİM UYGULAMALARI3.1. YSÖP DERSLERİ PROGRAMLARININ TANITIMI3.1.1. Kavramsal ve Uygulama Bilgileri, Açıklamalar3.1.2. YSÖP Kapsamındaki Derslerin Öğretim Programları3.1.2.1. Türkçe Dersi Programı3.1.2.2. Matematik Dersi Programı3.1.2.3. Fen ve Teknoloji Dersi Programı3.1.2.4. Sosyal Bilgiler Dersi Programı3.1.2.5. Rehberlik Programı3.1.3. Yetiştirici Sınıf Öğretim Programları ve Her Bir Programda Yer Alan Dersler3.2. DERS PROGRAMLARINI BİREYSELLEŞTİRME VE UYGULAMA3.3. HEDEF GRUBA YÖNELİK EĞİTİM ORTAMI DÜZENLEMELERİ VE SINIF YÖNETİMİ3.3.1. Sınıf Düzeni3.3.2. İsteneni Destekleyici Davranışlar48

3.3.3. İstenmeyen Davranışlara Karşı Eylemler3.3.4. Sınıf Yönetimi ve Boyutları3.3.5. Sınıf Yönetiminin İşlevleri3.4. GÜDÜLEME VE YÖNLENDİRME UYGULAMALARI3.4.1. Güdülenmeye Engel Durumlar3.4.2. Öğrenciyi Güdüleme ve Aktif Kılmada Yapılabilecek Programlar, Etkinlikler3.4.2.1. Eğitsel Oyunlar3.4.2.2. Eğitsel Bulmacalar Hazırlama3.4.2.3. Rol Yapma3.4.2.4. Gezi ve Alan Gezisi3.4.2.5. Tombala3.4.3. Öğrenciye Öz Güven Kazandırma49

3.1. YSÖP KAPSAMINDA YER ALAN DERSPROGRAMLARININ TANITIMIBu bölümde YSÖP kapsamındaki zorunlu derslerin programları,programların ögeleri ve mevcut ilköğretim derslerinin programlarındanfarklı yönleri ile ilgili açıklamalara yer verilmiştir.3.1.1.Kavramsal ve Uygulama Bilgileri, AçıklamalarYSÖP’ün yapısı MEB’in hazırlanan yeni programlarının temel felsefesiolan yapılandırmacı yaklaşıma uygun olacak şekilde hazırlanmıştır.Bilindiği gibi 2000’li yıllardan itibaren MEB’de öğretim programlarınınve buna yönelik olarak eğitim sisteminin öğrenci merkezli öğrenme yaklaşımlarınakaydırıldığı, öğrencilerin bireysel farklılıklarını hesaba katan,bilgiyi dış bir kaynaktan alan değil, kendisi keşfederek özümseyen veyapılandıran bireyler yetiştirilmesi temele alınmıştır.Yapılandırmacı yaklaşımda öğreten değil, öğrenen vurgulanmaktadır.Öğrenci çevresi ile etkileşim içerisindedir ve bu yolla çevresinin yapısınıve özelliklerini anlamaktadır. Öğrenci kendi kavramlarını kendi oluştururve problemler karşısında kendi çözüm yollarını üretir. Bu şekilde özerklikve bağımsızlık kazanır. Yapılandırmacı teoriye göre, öğrenme bireyselzihinsel yapıların sonucudur. Öğrenci, yeni bilgileri var olan bilgilerleeşleştirerek anlamlı yapılar oluşturur. Yapılandırmacı öğrenme yaklaşımınagöre, öğrenme kaçınılmaz bir şekilde öğrenenin inançlarından vetutumlarından etkilenmektedir. Bu yaklaşım öğrencilere problemleritanımaları, değerlendirmeleri ve etkili problem çözebilmeleri için serbestlikvermektedir. Eğer öğrenci, öğrenme sürecinde aktif olarak rolalırsa, öğrenme daha anlamlı olacaktır.Yenilenen öğretim programlarında öğrencilerin çevrelerinden kopukolmadığı, gerçek hayatın içinde yaşayan bireyler olduğu dikkatealınmıştır. Programlarda amaçlanan öğrencileri hayata hazırlamak; icatlar,keşifler, teknolojiler oluşturan bireyler yetiştirmek, bunun yanındatoplumla iç içe, çevresindeki insanlara ve doğaya saygılı, manevi değerlerinebağlı, öz güven sahibi, sağlıklı bireyler yetiştirmektir. Bu süreçte herkesineşit imkânlara sahip olmadığı, aynı çevrelerden gelmediği ve farklıbakış açılarına sahip oldukları hesaba katılırsa böylesi farklı bir gruba eğitimöğretim yapabilmek için programların esnek ve çeşitli olması, gününihtiyaçlarına cevap vermesi beklenmektedir. Kültürel, coğrafi ve maddiimkânsızlıklar gibi nedenlerle okula devam edemeyen azımsanmayacaksayıda çocuğun bulunduğu ülkemizde eğitimde fırsat eşitliği ilkesi gereğinceyeni bir yapılanmaya ihtiyaç duyulmuştur. Örgün eğitim dışındakalan bu çocukların okula ve topluma kazandırılmaları, maksimumdüzeyde öğretim imkânlarından faydalandırılmaları devlet politikasıolarak ele alınmıştır. Hedef grup 10-14 yaşlarındaki çocuklardan oluşmaktadır.Bu yaş aralığı onların karakterlerinin, hayata bakış açılarının,öz yeterlilik, öz düzenleme gibi pek çok sosyo-bilişsel özelliğin yanı sıra,akademik anlamda bilgi ve becerilerin şekillendiği bir dönemdir. Hedefgruptaki çocukların okula ve öğrenmeye karşı olumsuz tutumları olabileceği,bunun yanında düzenli olarak bir örgün eğitim kurumuna devamedememeleri sebebiyle eksik ve yanlış bilgilere sahip olma olasılıkları düşünülerekbu çocukların örgün eğitime kazandırılmaları şarttır. Dezavantajlıçocuklar olarak nitelendirebileceğimiz bu çocukların hem akademik,hem sosyal anlamda yaşıtlarının seviyesine ulaşabilmelerinin sağlanmasıiçin özel bir takım çalışmaların yapılması gerekmektedir. YSÖP’ ünönemi de buradan kaynaklanmaktadır.3.1.2. YSÖP Kapsamındaki Derslerin Öğretim Programları:YSÖP kapsamında Türkçe, Matematik, Fen ve Teknoloji, SosyalBilgiler, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi ile Trafik ve İlkyardım derslerinin50

yanı sıra, öğrencilerin psikolojik ve sosyal yönden desteklenmesi amacıylaoluşturulan Rehberlik Programı hazırlanmıştır. Bundan sonraki kısımdabu derslerin programları açıklanmıştır.3.1.2.1. Türkçe Dersi Programı:Yetiştirici Sınıf Türkçe Dersi Öğretim Programı İlköğretim TürkçeProgramı esas alınarak hazırlanmış bir programdır. Bu program oluşturulurkenöğrencilerin gelişim düzeyleri ve dezavantajlı oldukları hesabakatılmış, bunun için de var olan İlköğretim Türkçe Programı zaman vekapsam bakımından daraltılmıştır. Bu sebeple YSÖP’te öğrenci açısındanöncelikli ve gerekli beceri ve bilgilere hitap eden kazanımlar seçilmiş,bu seçme sonucu oluşan kazanımlar bir araya getirilerek program oluşturulmuştur.Programın uygulanma süresinin ilköğretime göre daha kısaolması sebebiyle kazanım sayıları seçilerek azaltılmıştır. Mevcut programdaAtatürkçülük kazanımlarına da yer verilmiştir. İlköğretim TürkçeProgramı’ndan farklı olarak ölçme ve değerlendirme süreci daha yalınbir şekle sokulmuştur. Öğrencinin performans, proje ödevleri vb. kullanılmamış,bunun yerine öğrenci gözlem formları ve öz değerlendirmeformları kullanılmıştır. Öğrencilerin dezavantajlı oldukları hesaba katılaraköğrencinin çok yönlü gelişimini takip etmek adına gözlem formlarınaağırlık verme gereği duyulmuştur.İlk okuma-yazmanın bağımsız yaşamaya yönelik beceri olduğu düşünülmüş,metinler öğrencilerin ilgisini, merakını uyandıracak şekildetasarlanmıştır. Ses temelli cümle öğretimi tekniği esas alınmıştır. Bununyanı sıra dinleme metinleri ile temel dil becerilerinin gelişimi de bütünselolarak ele alınmıştır.YSÖP Türkçe Programı’nda hazırlanan temel beceriler:- Türkçe ’yi doğru, etkili ve güzel kullanma,- Eleştirel düşünme,- Yaratıcı düşünme,- İletişim kurma,- Problem çözme,- Karar verme,- Araştırma,- Bilgi teknolojilerini kullanma,- Girişimcilik,- Kişisel ve sosyal değerlere önem verme olarak sıralanmaktadır.İlköğretim Türkçe 1,2 ve 3. sınıf programı kazanımları YSÖP Türkçe 1-3,İlköğretim Türkçe 4 ve 5. sınıf kazanımları YSÖP Türkçe 4-5,İlköğretim Türkçe 6 ve 7. sınıf kazanımları YSÖP Türkçe 6-7olarak oluşturulmuştur.YSÖP Türkçe’nin öğrenme alanları şunlardır:- Dinleme,- Konuşma,- Okuma,- Yazma,- Görsel okuma ve görsel sunu.Bunlara ek olarak 6 ve 7.sınıflarda dil bilgisi öğrenme alanına dayer verilmiştir.Arka sayfadaki tabloda Türkçe Programı’nda yer alan öğrenmealanları ve kazanım sayıları sınıf düzeyinde verilmiştir.51

SINIFDÜZEYİ1–3.SINIFLAR4 -5.SINIFLAR6 -7.SINIFLARTÜRKÇE PROGRAMININ ÖGELERİOkuma yazma öğretiminin Türkçe 1-5 Programı’ndaki tüm kazanımlarıalınmış olup dinleme kazanımlarından da dinleme metinlerine göreseçmeler yapılmıştır.3.1.2.2. Matematik Dersi Programı:Yetiştirici Sınıf Matematik Dersi Öğretim Programı ile bu programınhedef kitlesi olan 10-14 yaş grubu çocuklarının belirlenen zaman diliminde,problem çözme, akıl yürütme, ilişkilendirme ve iletişim becerilerinikazanmaları hedeflenmektedir. Bu becerilerin yanı sıra öğrencilerinduyuşsal gelişim ve psikomotor becerileri de dikkate alınmaktadır. Birbaşka deyişle öğrencilerin;ÖĞRENME ALANIKAZANIMSAYILARIDinleme 38Konuşma 42Okuma 62Yazma 40Görsel Okuma ve Görsel Sunu 15TOPLAM 197Dinleme 24Konuşma 36Okuma 43Yazma 34Görsel Okuma ve Görsel Sunu 12TOPLAM 149Dinleme / İzleme 25Konuşma 20Okuma 24Yazma 29Dil Bilgisi 7TOPLAM 105GENEL TOPLAM 451• Matematiği soyut bir bilgi olarak öğrenmek yerine günlük hayatlailişki kurarak matematikle uğraşmaktan zevk almaları ve sabırlı olmaları,• Matematiğin, mantıksal kararlar vermeye katkıda bulunduğunainanmaları,• Matematiğin kişinin yaratıcılığını ve estetik anlayışını geliştirdiğineinanmaları,• Matematikle ilgili konularda kendilerini motive etmeleri,• Kendilerine güven duymaları,• Somut modelleri doğru kullanmaları hedeflenmektedir.YSÖP Matematik Programı oluşturulurken Matematik; kurallar, formüllerve işlemlerden ibaret bir ders olarak değil, içinde bir anlam bütünlüğüolan düzenler ve ilişkiler ağı olarak ele alınmıştır. İşlemlerin kavramsalolarak öğrenilmesine ağırlık verilmiş, matematiğin estetik ve eğlenceliyönü ön plana çıkarılmıştır.YSÖP Matematik Programı’nda, öğrencilerin bulundukları durumdanyola çıkılarak adapte edilecekleri sınıf düzeyine uygun eğitim öğretimalabilmeleri için hayati derecede önemli olan bilgi ve beceriler önplana alınmıştır.Programın bakış açısına göre her çocuk matematikle uğraşabilme yetenekve yeterliğine sahiptir, ön öğrenmeler sağlam ilişki ağlarıyla yapılandırıldığıtakdirde ve öğrencinin bireysel hızına uygun, öğrenme stillerinehitap eden bir öğretim ortamı oluşturulduğunda başarı da beraberindegelecektir.Yandaki tabloda Matematik Programı’nda yer alan öğrenme alanları,alt öğrenme alanları ve kazanım sayıları sınıflar düzeyinde verilmiştir.52

SINIFDÜZEYİ1–3. SINIFLARMATEMATİK PROGRAMININ ÖĞELERİÖĞRENMEALANISAYILARGEOMETRİÖLÇMEVERİALT ÖĞRENME ALANIKAZANIMSAYILARI1. Doğal Sayılar 62. Doğal Sayılarla Toplamaİşlemi3. Doğal Sayılarla Çıkarmaİşlemi4. Doğal Sayılarla Çarpmaİşlemi5. Doğal Sayılarla Bölmeİşlemi6. Kesirler 21.Geometrik Çizimler veŞekiller2. Düzlem 13. Doğru 14. Açı 21. Uzunlukları Ölçme 22. Çevre 13. Paralarımız 14. Zamanı Ölçme 15. Tartma 11. Şekil Grafiği 12. Tablo 1113224–5. SINIFLAR6–7.SINIFLARSAYILARGEOMETRİÖLÇMEVERİSAYILAR1. Doğal Sayılar 22. Doğal Sayılarla Toplamaİşlemi13. Doğal Sayılarla Çıkarmaİşlemi14. Doğal Sayılarla Çarpmaİşlemi15. Doğal Sayılarla Bölmeİşlemi36. Kesirler 57. Kesirlerle Toplama İşlemi 18. Kesirlerle Çıkarma İşlemi 19. Kesirlerle Çarpma İşlemi 110. Ondalık Kesirler 311. Ondalık KesirlerleToplama ve Çıkarma İşlemi1. Açı ve Açı Ölçüsü 22. Çokgenler 13. Üçgen, Kare ve Dikdörtgen 44. Geometrik Cisimler 11. Uzunlukları Ölçme 22. Çevre 13. Alan 24. Zamanı Ölçme 15. Tartma 16. Sıvıları Ölçme 11. Sütun Grafiği 12. Çizgi Grafiği 21. Tam Sayılar 12. Tam Sayılarla İşlemler 23. Ondalık Kesirler 14. Oran ve Orantı 25. Kümeler 2153

3.1.2.3. Fen ve Teknoloji Dersi Programı:Günümüzde çağın teknolojisine uyum sağlayan ve geleceğin teknolojileriniüreten, fen ve teknolojiye karşı olumlu tutum sahibi bireyler yetiştirmekeğitim öğretim programlarının öncelikli hedefidir.Yetiştirici Sınıf Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı’nda öğrencilerekazandırılmak istenen bilimsel tutum ve değerlerin düzenlenmesindebeş kategoriden oluşan bir sınıflandırma kullanılmıştır. Bu sınıflandırma,kolaydan zora doğru, öğrencilerin çevrelerinde olup bitenleri kendiisteği ile algılaması, duruma uygun olumlu tepkide bulunması, olumludeğerler geliştirmesi, bu değerleri kendi öz benliğinde örgütlemesi ve sonolarak, olumlu tutum ve değerler içeren bir yaşam tarzı geliştirmesi aşamalarındanoluşur.Yetiştirici Sınıf Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı’ndaki üniteleryedi öğrenme alanından ilk dördü üzerine apılandırılmış olup, diğerüç öğrenme alanı her bir ünitenin içinde kazandırılması öngörülen temelanlayış, beceri, tutum ve değerleri içerdiği için FTTÇ (Fen Teknoloji veToplum Çevre), BSB (Bilimsel Süreç Becerileri) ve TD (Tutum-Değer)alanlarına dayalı olarak üniteler oluşturulmamıştır. FTTÇ, BSB ve TDalanlarındaki kazanımlar, çok uzun süreli, bazen hayat boyu süren deneyimler,edinimler gerektirdiği ve Fen ve Teknolojinin içeriğinin bütünüile ilişkili olduğundan, anlayış, beceri, tutum ve değerlerin ayrı birer üniteolarak ele alınması mümkün değildir.Yetiştirici Sınıf Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı’nda yer alan4 öğrenme alanı içerisinde toplam 16 ünite mevcuttur. Bu 16 ünitenin 8tanesi 4. ve 5. sınıf Fen ve Teknoloji müfredatını kapsayan ünitelerdir.Geri kalan 8 ünite ise 6. ve 7. sınıf Fen ve Teknoloji müfredatını kapsayanünitelerdir.Tabloda Fen ve Teknoloji Programı’nda yer alan öğrenme alanları,öğrenme alanlarına ait üniteler ve kazanım sayıları sınıflar düzeyindeverilmiştir.SINIFDÜZEYİ4 -5. SINIFLAR6 -7. SINIFLARFEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETİM PROGRAMININÖGELERİÖĞRENMEALANICanlılar veHayatMadde veDeğişimFiziksel OlaylarDünya veEvrenCanlılar veHayatMadde veDeğişimFiziksel OlaylarDünya veEvrenÜNİTELERKAZANIMSAYILARI1. Vücudumuz BilmecesiniÇözelim152. Canlılar DünyasınıTanıyalım21. Maddeyi Tanıyalım 72. Isı ve Sıcaklık 71.Kuvvet ve Hareket 82. Işık ve Ses 143. Yaşamımızdaki Elektrik 91. Dünya, Güneş ve Ay 6TOPLAM 681. Canlılarda Üreme,Büyüme ve Gelişme92. VücudumuzdakiSistemler201. Maddenin TanecikliYapısı162. Madde ve Isı 31.Kuvvet ve Hareket 142. Işık 83. Yaşamımızdaki Elektrik 101. Uzay 5TOPLAM 85GENEL TOPLAM 15354

YSÖP Fen ve Teknoloji Öğretim Programı’nın UygulanmaktaOlan İlköğretim Programından Farklı Yönleri Nelerdir?Yetiştirici Sınıflar Eğitimi Fen ve Teknoloji Dersi, uygulanmakta olanFen ve Teknoloji ders süresinin yaklaşık % 10’u kadar bir süreci kapsadığındanBSB, FTTÇ ve TD kazanımlarının tamamına yer verilememiştir.Sürenin kısıtlı olmasından dolayı edinilmiş fen bilgilerinin teknolojiyeyansıdığı durumlara örnekler verilememiştir.Var olan programda yer alan diğer derslerle ilişkilendirme ve ara disiplinlerleilişkilendirmelere bu programda yer verilememiştir.Var olan programda yer alan öğrenme, öğretme ve planlamayı doğrudanetkileyen ve eğitim sisteminin temel öğelerinden biri olan değerlendirmearaç ve yöntemlerinin tamamına bu programda yer verilememiştir.• İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 6-7. Sınıf Öğretim Programı’nın kazanımlarındanuygun olanlar seçilip, düzenlenerek “Yetiştirici Sınıf SosyalBilgiler 6-7. Sınıf Öğretim Programı” hazırlanmıştır.• Sosyal Bilgiler kazanımlarının belirlenmesinde öğrenme alanlarınadikkat edilmekle birlikte, özellikle Psikososyal gibi alanlarda yer alabilecekkazanımlara, tekrardan kaçınmak adına, hiç yer verilmediğinden bazıöğrenme alanları hazırlanan öğretim programı dışında kalmıştır.• Yetiştirici Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nın sınıfdüzeyleri, öğrenme alanları, üniteleri, kazanım sayıları, doğrudan verilecekdeğer ve doğrudan verilecek beceriler arka sayfadaki tablolardabelirtilmiştir.3.1.2.4. Sosyal Bilgiler Dersi Programı:Sosyal Bilgiler, bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesineyardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji,psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlıkbilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarının bir ünite ya da temaaltında birleştirilmesini içeren; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminingeçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretimanlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir. Bu tanımlamadoğrultusunda hazırlanan İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretim Programıesas alınarak, Yetiştirici Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programıhazırlanmıştır.Yetiştirici Sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ünitelerindeöngörülen kazanımlar; Sosyal Bilgilerin temel kavram, beceri ve değerleriniiçerecek şekilde düzenlenmiştir. Bu çerçevede Yetiştirici Sınıf SosyalBilgiler Dersi Öğretim Programı’nda;• İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi 4-5. Sınıf Öğretim Programı’nınkazanımlarından uygun olanlar seçilip, düzenlenerek “Yetiştirici SınıfSosyal Bilgiler 4-5. Sınıf Öğretim Programı” hazırlanmıştır.55

SINIFDÜZEYİÖĞRENME ALANIÜNİTELERKAZANIMSAYILARIDOĞRUDAN VERİLECEK DEĞERDOĞRUDANVERİLECEKBECERİGüç, Yönetim ve ToplumHaklarım veSorumluluklarım7Bağımsızlık, Bayrağa ve İstiklal MarşınaSaygı, Hak ve Özgürlüklere SaygıKarar Verme,Sosyal KatılımKültür ve Miras Geçmişimi Öğreniyorum 5 Vatanseverlik, Estetik Kanıt Kullanma4 -5. SINIFLARİnsanlar, Yerler ve Çevreler Yaşadığımız Yer 5 Doğal Çevreye DuyarlılıkÜretim, Dağıtım ve Tüketim Üretimden Tüketime 4 SorumlulukKüresel Bağlantılar Hepimizin Dünyası 4 Misafirperverlik, Barışİnsanlar, Yerler ve Çevreler Yeryüzünde Yaşam 5 Doğal Çevreye DuyarlılıkGözlem, MekânıAlgılamaBasit İstatistikVerileri OkumaKütüphaneve ReferansKaynaklarıKullanmaHarita Okuma,Atlas Kullanma6 -7. SINIFLARKültür ve Miras Türk Tarihinde Yolculuk 6 Kültürel Mirasa DuyarlılıkTarihsel Olgularıve YorumlarıAyırt EtmeÜretim, Dağıtım ve Tüketim Ekonomi ve Sosyal Hayat 3 Sorumluluk GirişimcilikKüresel Bağlantılar Ülkemiz ve Dünya 3 Barış, Yardımseverlik AraştırmaGüç, Yönetim ve Toplum İnsanlar ve Yönetim 5 Hak ve Özgürlüklere Saygı Karar Verme56

YSÖP Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Uygulanmakta Olanİlköğretim Programından Farklı Yönleri Nelerdir?Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı 4-5 için 10 ve 6-7 için 10 hafta süreyesahip olması nedeniyle toplam ders süresi mevcut ilköğretimden farklıolarak azaltılmıştır.Hazırlanan bu programda, mevcut programda olduğu gibi Atatürkçülükve ara disiplin kazanımlarına yer verilmiş, sadece disiplinler arasıilişkilendirmelere yer verilmemiştir.3.1.2.5. Rehberlik Programı:Psikososyal gelişim, çocuklarda olgunlaştıkça meydana gelen psikolojikve sosyal değişimler olarak tanımlanabilir. Psikososyal gelişim;algılama, analiz etme, deneyimleyerek öğrenme, kendini ve başkalarınıanlama, duygulanma kapasiteleri gibi insan gelişiminin psikolojik özelliklerinive bakıcılar ile akranlarla bağlılık kurma, tatmin edici karşılıklısosyal ilişkiler kurma, kişinin kendi kültürüne ilişkin davranışların sosyalyasasını öğrenme ve takip etme gibi sosyal gelişimi içermektedir.Psiko-sosyal terimi psikolojik ve sosyal faktörlerin yakın ilişkisini vurgulamaktadır.Çocuk gelişimine uygulandığında, bu terim çocuğun hisleri,düşünceleri, algıları, kavramaları ve çocuğun kendi sosyal çevresi ileetkileşiminde sosyal varlık olarak gelişmesi arasındaki yakın ve süregelenbağlantıları vurgulamaktadır. Psiko-sosyal gelişim, çocukluk boyuncaçocuğun kişiliği, genetik yapısı ve çevresel faktörlerin dinamik etkileşimitarafından etkilenir. Çocuğun dünyayı kavrama gelişimi kendi kişiseldeneyimlerinin yanı sıra ailesi, sosyal ve toplumsal kurumlar tarafındanetkilenir. Dünyayla etkileşim sırasında çocuk olarak kişinin öğrendiklerisadece deneme ve yanılma değildir. Aile fertleri, arkadaşlar, komşular,okul, cami vb. kişi ve kurumlar davranışlara rehberlik etmesi için kurallar,fikirler, açıklamalar ve prensipler önererek dünya görüşünün şekillenmesindebüyük rol oynarlar.Rehberlik Programı 2006 Tarihli İlköğretim ve Ortaöğretim KurumlarıSınıf Rehberlik Programı temel alınarak hazırlanmıştır. YSÖP Rehberlikprogramının genel amaçları bu programla aynıdır. Bu programıtamamlayan öğrencilerin;1. Okula ve çevreye etkin olarak uyum sağlamaları,2. Potansiyellerini tam olarak kullanıp eğitsel başarılarını artırmaları,3. Kendilerini tanımaları, kabul etmeleri ve geliştirmeleri,4. Başkalarını anlamaları, kabul etmeleri ve kişiler arası etkileşimbecerilerini geliştirmeleri,5. Topluma karşı olumlu anlayış ve tutum geliştirmeleri,6. Hayatını güvenli ve sağlıklı sürdürmek için olumlu tutum vedavranışlar geliştirmeleri,7. Eğitsel ve mesleki kararları için gerekli olgunluğa ulaşmalarıamaçlanmaktadır.Programın kazanımları ihtiyaç analizi sonuçları ve bu yaş grubunungelişim özellikleri göz önünde bulundurularak İlköğretim ve OrtaöğretimKurumları Sınıf Rehberlik Programı’ndan seçilerek alınmış ve buprogramda öngörülen yedi yeterlik alanına göre sınıflandırılmıştır.Bu yeterlik alanları:1. Okula ve Çevreye Uyum2. Eğitsel Başarı3. Kendini Kabul4. Kişiler arası İlişkiler5. Aile ve Toplum6. Güvenli ve Sağlıklı Hayat7. Eğitsel ve Mesleki Gelişim’dir.Söz konusu yeterlik alanları birbiri ile ilişkilidir ve birbirlerinden tamolarak soyutlanamazlar.Program, diğer programlar ile bağlantılı ve etkileşim hâlinde olup, diğerprogramların bütünleyici bir parçasıdır. Kazanımların sınıf içerisindeişlenmesi için etkinlikler oluşturulmuştur. Etkinlik yönergeleri iseÖğretmen Kılavuz Kitabı’nda yer almaktadır. Kazanım sayıları vesürelerine ilişkin bilgiler arka sayfadaki tabloda sunulmuştur.57

PROGRAM1 – 3.SINIFLAR4–5.SINIFLAR6 – 7.SINIFLARPSİKOSOSYAL PROGRAMININ ÖĞELERİYETERLİK ALANIGüvenli ve Sağlıklı HayatKendini KabulKişiler Arası İlişkilerAile ve ToplumOkula ve Çevreye UyumEğitsel BaşarıEğitsel ve Mesleki GelişimGüvenli ve Sağlıklı HayatKendini KabulKişiler Arası İlişkilerAile ve ToplumOkula ve Çevreye UyumEğitsel BaşarıEğitsel ve Mesleki GelişimGüvenli ve Sağlıklı HayatKendini KabulKişiler Arası İlişkilerAile ve ToplumOkula ve Çevreye UyumEğitsel BaşarıEğitsel ve Mesleki GelişimKAZANIMSAYISI282223TOPLAM 73yada kazanımlar yeniden yapılandırılabilir.Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi:YSÖP’de Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi dersi zorunlu dersler arasındayer almasına rağmen bu ders için ayrıca bir program ve eğitim materyalihazırlanmamıştır. Bu dersin işlenişinde ilköğretimde uygulanan mevcutDin Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Programı’ndan yararlanılarak YSÖP okullarıkendi oluşturacakları plan doğrultusunda bu ders işlenecektir.Trafik Güvenliği:YSÖP’de Trafik ve İlkyardım dersi zorunlu dersler arasında yer almasınarağmen bu ders için ayrıca bir program ve eğitim materyali hazırlanmamıştır.Bu dersin işlenişinde ilköğretimde uygulanan mevcut Trafik veİlkyardım Programı’ndan yararlanılarak YSÖP okulları kendi oluşturacaklarıplan doğrultusunda bu ders işlenecektir.3.1.3. Yetiştirici Sınıf Öğretim Programları ve Her BirProgramda Yer Alan Dersler:Yan sayfadaki tablo Yetiştirici Sınıf Öğretim Programları’nı ve buprogramlarda okutulacak dersleri göstermektedir.Yeterlik alanlarına ilişkin kazanımlar birbirlerini tamamlar nitelikteve birbirleri ile ilişki içerisindedir. Kazanımların sıralaması sabit değildir,öğrencilerin ihtiyaçlarına göre kazanımların sıralaması değiştirilebilir58

PROGRAMLARDERSLER1-31-3 1-34-5 6-7A BTÜRKÇE(OKUMA- X - - -YAZMA)TÜRKÇE - X X XMATEMATİK - X X XFEN VETEKNOLOJİ- - X XSOSYALBİLGİLER- - X XREHBERLİK X X X XDİNKÜLTÜRÜVE AHLÂK- - X XBİLGİSİTRAFİKGÜVENLİĞİ- - X -SEÇMELİDERSX X X XETKİNLİKLER X X X XÖğrenciler programlara yerleştirilirken öncelikle okuma-yazma yeterliklerigöz önüne alınmalıdır. Okuma-yazma bilmeyen öğrenciler okumayazma öğrenmek üzere 1-3 A Programı’na nakledilirler. 1-3 A Programı(okuma-yazma) ve 1-3 B’den oluşmaktadır.10-14 yaşlarında olup ilköğretimin 1. sınıfını tamamladıktan sonraçeşitli nedenlerle okula devam edemeyen ve okuma-yazma bilen öğrenciler1-3 B Programı’na nakledilirler.İlköğretimin ilk üç sınıfını tamamladıktan sonra çeşitli nedenlerleokula devam edemeyen çocuklar 4-5 Programı’na nakledilirler.İlköğretimin ilk beş sınıfını tamamladıktan sonra çeşitli nedenlerleokula devam edemeyen çocuklar ise 6-7 Programı’na nakledilirler. Programlarve programlar arası geçişlerle ilgili detaylı bilgiyi “İlköğretim KurumlarındaYetiştirici Sınıf Açılmasına İlişkin Yönerge”de ve “YetiştiriciSınıf Uygulama Kılavuzu”nda bulabilirsiniz.YSÖP öğrencilere diploma vermeyi değil, onları örgün eğitime kazandırmayıhedeflediği için YSÖP içinde 8. Sınıf Programı bulunmamaktadır.3.2. DERS PROGRAMLARINI BİREYSELLEŞTİRMEVE UYGULAMABirey, kalıtım sonucu bir takım gizil güçlere sahiptir. Ancak bu gizilgüçler kültürlenerek gelişir ve kültürel değerler yaratır. Birey, çevresiyleetkileşime geçerek gelişimini sürdürür ve kendine özgü bir kişilik kazanır.Bu özellikler insandan insana değişiklik gösterir, böylece her insan kendiözelliklerinin gelişimi içinde birey olur. Bireyin özellikleri de zamanzaman değişiklik gösterir.Bireysel öğretimin amacı, bu kadar farklı kişisel yapı, ilgi, yetenek veihtiyaçla donanık bireyleri üst düzeyde yetiştirip topluma kazandırmaktır.Geleneksel sınıf ortamında yer alan öğrenciler çeşitli özellikleribakımından birbirlerinden farklılaşmakta iken, tüm öğrenciler için anlatılankonu, anlatılış tarzı ve kullanılan araç-gereçler bakımından aynıdır.59

Bunun sonucunda öğrencilerin büyük bir bölümünün öğrenme çabalarıbaşarısızlıkla sonuçlanmaktadır.Bireyselleştirilmiş öğretimde her öğrencinin kendi yetenek düzeyineuygun bir biçimde yönlendirilmesi, kendi düzeylerine uygun öğrenmetekniklerinin uygulanması ve sonuçta her bireyin kendine özgü düzeylerdedavranması beklenmektedir. Bireyselleştirilmiş öğretimde, bireylerinsahip oldukları özellikler göz önünde bulundurularak bir sınıfta toplanabilirler.Yani yetenekleri bakımından aynı özellikleri gösterenler aynıgruba yerleştirilebilirler.Bireyselleştirilmiş öğretimin yapıldığı derslerin düzenlenmesi şu dörtaşamada gerçekleşir:1. Derste işlenecek materyali ya da konuyu belirleme,2. Konuyu ya da materyali kendi içinde bütünlüğü olan birimlere bölme,3. Öğrencinin verilen her birimi başarma derecesini belirlemek üzere değerlendirmeyöntemlerini belirleme,4. Bir öğrenme biriminden diğerine, öğrencinin kendi hızıyla ilerlemesineolanak tanıma.Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı hazırlanırken ilgili yaş grubundakiher öğrencinin ilköğretimde yer alan derslere ilişkin bilgi ve beceriseviyelerinin belirlenerek öğrenci gruplarının oluşturulması, uygulanacakolan programın etkililiğini artıracaktır.İhtiyaç analizi sonuçlarına göre okula hiç kayıt olmayan çocuklar ilekayıtlı olup herhangi bir sınıftan okulu terk eden çocukların okula devamedemedikleri süre arttıkça Matematik ve Türkçe derslerindeki öğrenmeçıktılarına ilişkin başarı yüzdeleri düşmektedir.Fen ve Teknoloji dersinin öğrenme çıktılarına bakıldığında ilköğretimüçüncü sınıfı terk eden çocukların yaklaşık üçte biri Fen ve Teknolojidersinde minimum öğrenme düzeyine ulaşabilmiştir. İlköğretimi dördüncüsınıfta terk eden çocukların % 61,8’i dördüncü sınıf düzeyinde;% 54,9’u beşinci sınıf düzeyinde gerekli olan minimum öğrenme düzeyineulaşmıştır. Bu oranlar 5,6,7 ve 8. sınıflar için % 65,2 ile % 100 arasındadeğişmektedir. Bu olgu 7. sınıf ve daha sonrasında ilköğretimi terk edençocukların büyük bir bölümünün Fen ve Teknoloji dersinden yeterlidüzeyde öğrenme gerçekleştirebildikleri şeklinde yorumlanabilir.Sosyal Bilgiler dersi öğrenme çıktılarına ilişkin bulgulara bakıldığında;ilköğretimi üçüncü sınıf ve ondan önceki sınıflardan terk eden çocuklarınbüyük bir çoğunluğu Sosyal Bilgiler dersi için yeterli bilgi düzeyinesahip değildir. İlköğretimi dördüncü sınıfta terk eden çocukların % 53,9’u4. sınıf düzeyinde; %24,5’i 5. sınıf düzeyinde gerekli olan minimum öğrenmedüzeyine ulaşmıştır. Bu oran 5. sınıf düzeyi için oldukça düşüktür.Özellikle 5. sınıf düzeyinde öğrenme oranı 7 ve 8. sınıfta terk edenler içinbile ancak % 60’lara ulaşmıştır.Genel olarak öğrenme çıktıları 10-14 yaşları arasında olup okula hiçkayıt olmayan ya da kayıtlı olduğu halde devamsız konumunda olançocukların başarı düzeyleri en son devam ettikleri sınıftan sonra önemliderecede düşüş göstermektedir. Bu da eğitim uygulamaları ve amaçlarıylatutarlı bir bulgudur. Okula devam etmeyen çocukların okul dışındailköğretim programlarının amaçlarını gerçekleştirmeleri olanaklı değildir.Bu çocuklar en son devam ettikleri sınıfa kadar olan tüm sınıflarda minimumbaşarı düzeyine büyük ölçüde çıkabilmektedir. Bu da ilköğretiminherhangi bir kademesinden ayrılan bir çocuğun o kademe için gerekliolan asgari bilgi, beceri ve davranışları edindiği şeklinde yorumlanabilir.Bu yaş çocukların öğrenme çıktıları ile en son devam edilen sınıf düzeyiarasında büyük bir paralellik görülmektedir.Yetiştirici sınıf öğretimi esnasında öğrencilerin bireysel hızı hesaba katılarakgereken yerde ek ders alması sağlanmalıdır. Öğrenciye sadece akademikkonularda değil öz güven, öz düzenleme, ders çalışma yöntemleri,sosyal sorumluluk, kişisel bakım gibi hususlarda da yardımcı olunmalıdır.60

3.3 HEDEF GRUBA YÖNELİK EĞİTİM ORTAMIDÜZENLEMELERİ VE SINIF YÖNETİMİBu bölümde YSÖP hedef grubuna yönelik eğitim ortamlarının nasıldüzenleneceği, istendik davranışların nasıl destekleneceği, istenmeyendavranışlara karşı ne tür eylemlerde bulunulacağı, sınıf yönetimi ve boyutlarıile sınıf yönetiminin işlevleri konularında bilgilere yer verilmiştir.3.3.1. Sınıf DüzeniHer sistem kuruluş ve işleyişinde düzene gereksinim duyar. Eğitimsisteminin en alt düzeyi olan sınıfta da düzene ihtiyaç vardır. Öğrencisayısının çokluğu ve her öğrencinin kişisel eğilimleri olması, yetiştirilmetarzı farkı gibi nedenlerle öğrenciler farklı davranırlar. Bu durum sınıftakarmaşa yaratabileceği gibi görevlerin yerine getirilmesini, amaçlara ulaşılmasınıda engelleyebilir. Sınıf düzeninin kurulması ve sürdürülmesi,sınıf yönetiminin ana alanıdır. Öğretmenin görevi, sınıf düzenini sağlamakve böylece sınıfı eğitsel amaçlar için hazır ve uyanık tutmaktır.Konuyla ilgili yapılan bazı araştırmalarda sınıf düzeni ve sınıfa uyumile öğrenci başarısı arasında önemli bir ilişki olduğu saptanmıştır. Sınıfkarmaşa içinde ve öğrenciler yönlendirilmemişse başarı düşmektedir.Düzen aşırı hale getirilmiş ve öğretmenin başatlığı artmışsa kaygı artar vebu da öğrenmeyi engelleyebilir. Sınıfın düzeni, ne aşırı düzenliliğe, ne dedüzensizliğe kaymalıdır.3.3.2. İsteneni Destekleyici DavranışlarBeğenilen, istenilen davranışların açıkça belirtilmiş olması, onlarınyapılmasını kolaylaştırmaktadır. Bu işin görsel boyutu öğretmenlerin veüst sınıfta okuyan öğrencilerin davranışlarıdır. Öğretmenler görüş birliğiiçinde, öğrencilerin göstermeleri gereken davranışları kendileri öğrencilerinarasında iken sık sık ve belirgin şekilde yapmalıdır. Öğrencilerinlavabosunda ellerini sabunlamak, kalabalık içinde burnunu mendiliylegürültüsüzce silmek, alışveriş için sıraya girmek, yardım alınca teşekküretmek, dinlenme aralarında kitap okumak gibi…Aile ve okul dışındaki hayatında öğrencinin uygun davranışları öğrenebileceğidurumlar yaratılmaya çalışılmalıdır. Örneğin çocuklaraistenen davranışların sergilendiği filmlerin izletilmesi, istenmeyen davranışlarıgöreceği arkadaşlarından uzak tutulması, istenen davranışlarınsergilenebileceği ödevler verilmesi ya da bu tür etkinliklerde görevlendirilmesiişe yarayabilir.Çocuklar bilgisizlik, acemilik, çekingenlik, heyecan gibi nedenlerlebazı davranışları eksik ya da yanlış yapabilirler. Bu durumlarda öğrencilerinyanlışını yüzüne vurmadan, onu utandırmadan düzeltme yolunagidilmelidir. Çocukların cesareti kırılmamalı, yanlışının bile bir mantığıbulunmalı ya da gerekçesi söylenmelidir. Öğrenci korkaklığa ve edilgenliğeitilmemelidir. “Kimse ilk yaptığı işi hatasız yapmaz.” veya “Ben bunuilk kez yaptığımda daha kötü yapmıştım.” gibi sözler öğrencinin uygundavranış için yeni girişimlerden kaçınmasını engeller.Sınıf ortamının yarışmacı olması öğrencilerde istenmeyen davranışlarıngösterilmesini artırmaktadır. Bunun aksine sınıf ortamının iş birliğinedayalı olması öğrencilerin istenen davranışları göstermesini kolaylaştırmaktadır.Sınıfın sosyal ortamı, ortak amaçlar için iş birliğine, kendinibaşkalarının yerine koymaya, hoşgörü ve yakınlığa, öğrenci özerkliğine,başkalarını düşünmeye sevk edici olduğu oranda istenen davranışlargörülüp yerleşebilir.İstenen davranışların sürekli hale getirilmesinin bir koşulu da pekiştirmedir.Bir davranışın yerleşmesi, güçlenmesi için önce o davranış dikkatletanımlanmalı, davranış oluştuğunda da uygun bir pekiştireç verilmelidir.İyimserlik yolu ile istenen davranışların görülmesi sağlanabilir.Öğretmenin gülümsemesi, içten davranışları, hem öğrencileri, hem kendisinietkiler. Övgü, genel bir yargıdan çok, belli bir davranışa yönelmelidir.“Sen iyi bir çocuksun” yerine, “Paket taşıyan arkadaşına kapıyı açmaniyi bir davranıştır.” denmeli, öğrenci övgünün davranışını değiştirmekiçin yapıldığı duygusuna kapılmamalıdır.61

3.3.3. İstenmeyen Davranışlara Karşı EylemlerÖğrencilerin istenmeyen davranışları karşısında yapılabilecekeylemler şöyle sıralanabilir:• Küçük yanlışları görmezden gelme,• Kışkırtıcı eylemleri bilmez davranma,• Göz ilişkisi kurma,• Yaklaşma,• Uyarma,• Yerini değiştirme,• Sözü değiştirme,• Derse ara verme,• Konuşma,• Hak ve ayrıcalıktan yoksun bırakma,• Anlaşma… gibi.İstenmeyen davranışların altında yatan sebepleri anlamak ve bunlarıortadan kaldıracak çözüm yolları ve önlemler oluşturmak gerekir. Örneğin:Sınıfın dikkatten uzak, denetlenmeyen köşeleri istenmeyen davranışlarazemin hazırlayabilir. Bu yüzden okula girişten hemen önceki zaman,oyun zamanı, yemek ve dinlenme araları, tuvaletler, gözden uzak kalanyerler öğretmen ve okul idaresi tarafından kontrol edilmelidir. Buralardayönetici veya öğretmenlerin bulunması, istenmeyen davranışların vebunlardan doğan sorunların sınıfa taşınmasını önler.Bazen öğrenciler ilk karşılaşmada öğretmenlerinin yönetsel yeteneklerinidenemek için istenmeyen davranışlarda bulunur. Öğretmen bunuanlamalı, öğrenciye olayı anladığını gösteren yumuşak bir tepkiyle cevapvermelidir. Tepkide gecikme sorunu büyütebilir. Başka bir yanlış ise, öğretmeninhızına ayak uyduramayan öğrencilerin, öğretmeni yavaşlatmakistemeleridir. Öğretmen bunu anlayarak, öğrenciyi hızlandırma ya dakendini yavaşlatmadan önce, öğrenciyi tanımaya çalışmalıdır.Bazı sorunları görmezden gelmek, onlarla uğraşılmasından daha iyidir.Sorun, öğretim ortamını çok fazla bozmuyorsa ve hemen olmuş bitmişse,bu sorunu görmezden gelmek sorunun gereğinden fazla önem verilipbüyütülmesini önler, onu söndürür. Önemli olan sorunun öğretmentarafından fark edilip sönmeye bırakıldığının öğrenci tarafından bilinmesidir.Buna rağmen istenmeyen bu davranış tekrarlanırsa öğrenci uygundille uyarılmalıdır.Beklemeden uyarmaya geçmek de istenmeyen davranışa karşı biryöntemdir. Bu sayede istenmeyen (yanlış) davranış söner. Yanlış davranışınvaktinde görülmesi, öğretmenin sınıftan haberdar olduğu mesajınıverir. Uyarma yöntemleri bu aşamada devreye girer. Beden dili kullanılabilir;göz teması, kafa sallama gibi… Bundan başka göz, baş, el, yüz işaretleriyleöğrenciye dönüt verilebilir.Öğretmen varlığını ve tepkisini dokunarak da gösterebilir. Öğrencininmasasına, eşyasına, omzuna dokunulabilir. Ergenlik çağına gelmişöğrenciler için dokunma, cinsel içerikli bir davranış olarak algılanabileceğinden,öğretmen dikkatli olmalıdır.İstenmeyen davranışa karşı soru sorma ya da söz hakkı verme, diğerbir uyarı yöntemidir. “Şimdi söz sırası Ali de” denerek, öğrencinin istenmeyendavranışı bırakması sağlanabilir. Bu sırada istenmeyen davranışadikkat çekilmemeli ve doğal davranılmalıdır.Öğrencinin istenmeyen davranışlarının çoğunun kökeni ailede bulunabilir.Bu durumda aile ile görüşülmeli, ailenin de olumsuz olan bu davranışadikkat etmesi sağlanmalıdır. Evde hoş görülebilen davranışlarınokulda hoş görülemeyebileceği gerçeğinin öğrencide çatışmaya nedenolmaması için de aileyle görüşmek gerekir.İstenmeyen davranışa karşı derste değişiklik yapmak, öğrenciye sorumlulukvermek, okul yönetimi ile ilişki kurmak, aileyle sürekli haberleşmekgibi diğer çözümlerden de yararlanılabilir. Toplu ceza, alaycı söz,özür dilemeye zorlama, ceza amaçlı ödev, bedensel ceza gibi tepkilerdenkaçınılmalıdır.Bu amaçla Rehberlik Programı’nda aile eğitimi ile ilgili çalışmalar yeralmaktadır. Aile eğitimindeki temel amaç, okul-aile iş birliğini güçlendir-62

mek ve ailenin eğitim çalışmalarında aktif rol almasını sağlayarak aileninöğrenci üzerindeki sorumluluğunun farkına vardırmaktır. Böylelikle okulve ailenin çocuğa yaklaşımı tutarlı ve eş güdümlü olacaktır.Ailelere yönelik yapılacak eğitim oturumlarında katılımın yüksek vesürekli olmasını sağlamak bu çalışmaların verimliliğinin artıracaktır. Aileoturumlarının yanında ailelere okulda öğrencilerle çalışılan bazı özel konulardaçocuklardaki davranış değişikliğini birlikte sağlayabilmek içindüzenli olarak mektuplar gönderilmelidir. Bunların ailelere ulaştırılmasınısağlamak çalışmaların verimliliğini artıracaktır.3.3.4. Sınıf Yönetimi ve BoyutlarıEğitim için gerekli birincil kaynaklar olan öğrenci, öğretmen, program,kaynaklar, sınıfın içindedir. Eğitim yönetiminin kalitesi, büyük ölçüde,sınıf yönetiminin kalitesine bağlıdır.Sınıf yönetimi etkinliklerinin bir boyutunu sınıf ortamının fizikseldüzenine ilişkin olanlar oluşturur: Sınıfın genişliği, sınıf alanının çeşitlietkinliklerin yapımı için bölünmesi, ısı, ışık, gürültü, renkler, temizlik,estetik, eğitsel araçlar, oturma düzeni, öğrencilerin gruplanması bunlarınbaşlıcalarıdır. Fiziksel düzenlemeler, öğrencinin rahat etmesini, okul vesınıfın çekiciliğini artırarak öğrencinin okula isteyerek gelmesini sağlamakamacıyla yapılır.Sınıf yönetiminin ikinci boyutunu plan-program etkinlikleri oluşturur.Planlananın yapılması, iş ve işlem sürecinin belirlenmesi araç sağlama,yöntem seçme, öğrenci özelliklerini belirleme, gelişimlerini izlemeve değerlendirme, öğrenci katılımını düzenleme bu grupta ele alınabilir.YSÖP sınıflarının öğrenci mevcutları en az 10 kişidir. Bu sınıflarınmevcut sınıflar kadar kalabalık olmaması gerekliliği yanında yönergedeöğrenci mevcudunun üst sınırı 20 öğrenci olarak belirlenmiştir. Öğrenciözellikleri geldikleri sosyal çevre, sosyal ilişki, yaş vb. açıdan farklı kutuplardaolabilir. Sokakta yaşayan ya da çalışan çocuklar olabildiği gibi gelenekselnedenlerle sosyal uyaranlardan yoksun çocuklar da aynı sınıftaöğrenim görmek durumunda olabilirler. Aynı zamanda farklı yaş grubundaolup aynı programa devam eden bu öğrencilerin bazıları henüzçocukluk çağı özellikleri gösterirken bazıları da ergenliğe geçiş dönemiözellikleri gösterebilir. Bu durum sınıf yönetimi açısından bir takımsıkıntılar doğurabilir. Bunun için öğretmenin öğrencilerin bireysel farklılıklarınahitap edecek şekilde; iletişimi, kullandığı dili, yaklaşım tarzınıayarlaması gerekmektedir.Öğrencilerin farklı öğrenme stillerine sahip olacakları göz önünealınarak bu farklılıklara hitap eden ders araç gereçleriyle öğretim ortamınızenginleştirmek uygun olacaktır. Bunun yanında farklı öğretim yöntemve tekniklerinin bir arada kullanılması dersi monotonluktan kurtaracağıve öğrencilerin ilgisini çekeceği için sınıf yönetimini kolaylaştıracaktır.Üçüncü boyut zaman düzenine yönelik etkinliklerdir. Sınıf içindegeçirilen zamanın çeşitli etkinliklere dağılımı, zamanın ders dışı ve bozucuetkinliklerle harcanmaması, sıkıcılığın önlenmesi, öğrencininzamanının çoğunu okulda-sınıfta geçirmesinin sağlanması, devamsızlığınve okuldan ayrılmaların önlenmesi bu boyutta yer alır.Dördüncü boyutu ilişki düzenlemeleri oluşturur. Sınıf kurallarınınöğrencilerle birlikte belirlenip öğrencilere benimsetilmesi, sınıf yaşamınınkolaylaştırılmasına yönelik öğrenci-öğretmen, öğrenci-öğrenci ilişkisidüzenlemeleri bu boyuttadır.Beşinci boyut davranış düzenlemelerinden oluşur. Sınıf ortamınınistenen davranışı sağlayabilir hale getirilmesi, sınıf ikliminin olumlulaştırılması,sorunların ortaya çıkmadan önce tahmin edilmesi yoluyla istenmeyendavranışların önlenmesi, sınıf kurallarına uyulmasının sağlanması,yapılmış olan istenmeyen davranışların değiştirilmesi bu boyuttadüşünülebilir. Sınıf yönetimi başka açılardan da boyutlanabilir.“Her şeyin aşırısı zararlıdır.” sözü, kurallar için de geçerlidir. Kurallarınaşırı katılıkla izlenmesi, tekdüzelik, can sıkıntısı, hatta haksızlık yaratır,değişik durumlarda gösterilmesi gereken esnekliği önler, ilişkilerimekanikleştirir, morali düşürüp sınıf iklimini bozabilir. Katı kuralcılık,63

amaçlarla araçların yer değiştirmesine sebep olur. Kurallar amaç olmaktançıkar, kurallara uymak amaç olur. Yararlarını çoğaltıp zararlarını azaltabilmekiçin kurallar, çok yönlü ve iyi düşünülerek, başkalarının görüşlerialınarak grupça konmalı, az sayıda olmalıdır. Az sayıda kural olursa hatırlanmasıkolay olur ve önemli görülür. Var olan kurallara özenle uyulmalı,daha yararlısı bulunduğunda bu kural değiştirilmelidir. Bunun için:• Kuralların olumsuz yanlarını hafifletmek için izin verilen davranışlarlistelenip, kuralların anlatımı olumsuz ve emir şeklinden kurtarılabilir.Örneğin “İzin almadan konuşmayın” kuralı yerine “İzin alarak konuşabilirsiniz”demek daha uygundur.• Kurallar, belirlenen amaçlara gidişi kolaylaştırmalıdır.• Kurallar öğrenme ortamı ile çevresinin (komşu sınıfın ya da yakınkişilerin) rahatını ve güvenliğini sağlamalıdır.• Amaca uygun davranışların standartlarını belirtmelidir. Amaçlarahizmet etmeyen kural gereksizdir. Gereksiz bir kural diğer kuralların dagereksiz olduğunu düşündürür ve karşı çıkılmasına neden olur.• Çok seyrek de olsa sebebi belirtilerek kurallar esnetilebilmelidir.• Kurallara ilişkin davranışın değiştirilmesi sürecinde engelleme yerine,öğrencinin mantığına seslenme yolu seçilmelidir. Çünkü engelleme,hırçınlık, direnme, olumsuz davranış vb. yaratır. Beklentilerimizi anlatışşeklimiz, görünüşümüz, yüz ifademiz, ses tonumuz olumluluk ve iyi niyetyansıtmalıdır.Sınıf yönetimi konusunda kuralların oluşturulması ve uygulanmasıaşamasında Rehberlik Programı’nın ilgili etkinliklerinden yararlanılabilir.3.3.5. Sınıf Yönetiminin İşlevleriSınıf yönetimi “ne yapılacak” ve “nasıl yapılacak” sorularına verilecekyanıtların sentezi olarak tanımlanabilir. Sınıf yönetimi, her öğrencininözellik, gelişim, gereksinimlerini dikkate almak zorunda olduğu gibi, sınıfdışında okul yönetiminden, aileden, birçok yakın ve uzak çevre faktöründen,iletişim ağlarından da etkilenmektedir.Sınıf yönetiminin işlevleri şunlardır:1. Sınıf yönetimi araçtır, amaç kaliteli eğitimdir. Öğrencininöz güven, girişimcilik, sorun çözme yeteneği, öğrenme zevki vealışkanlığı, iş birliği yapabilme istek ve kararlılığı gibi kişilik özelliklerinikazanması önceliklidir.2. Sınıf yönetimi ile ilgili karar ve davranışlar; bilgi verici,izleyici, kontrol edici olmaktan çok bilgiyi paylaşıcı, rehberlik veözendiricilik ve böylece eğitimde kalite ve sürekliliği sağlamayayöneliktir.3. Sınıf yönetiminde eğitim; öğretme, ders öğretmen merkezlideğil, öğrenme ve öğrenci merkezlidir. Bunun için öğrenmeetkinlikleri her öğrenciye göre ve sürekli gelişmeye olanak sağlayacakbiçimde düzenlenip uygulanır.4. Sınıf yönetiminde öğrencinin bütün kararlara, etkinliklereve değerlendirmelere katılması sağlanır.3.4. GÜDÜLEME ve YÖNLENDİRMEUYGULAMALARIGüdülenmenin tam olarak nasıl işlediği bilinmemekle beraber, birçokunsur tarafından etkilendiği kabul edilmektedir. Dışsal ya da içsel unsurlargüdülenmeyi etkiler. Dışsal etkenler genelde ödül-ceza sistemine dayanır.Ödül-ceza sistemi, özerkliği engeller ve çocuğun itaat etmesine, hileyapmasına ya da isyan etmesine yol açabilir.İnsan gelişiminde asıl olan, içsel güdülenmedir. İçsel güdülenme,hiçbir şey yapmak zorunda olmadığımız halde bizi bir şeyler yapmayayönelten şeydir. Herhangi bir işte sıkılma, erteleme, tembellik ve umursamazlıkgibi davranışlar ve alışkanlıklar, o konuda güdülenme eksikliğiolduğunu gösterebilir.Güdülenme eksikliği, okulda öncelikle akademik başarının düşme-64

siyle kendini gösterir. Çocuk etkinliklerde dikkatsizleşir, düşük notlaralmaya başlar ve bunu da umursamaz. Umursamazlığının ve başarısızlıktaısrar etmesinin nedeni “kendini değerli bulma” duygusunu korumak içindir.Başarısız olup değersizlik duygusu yaşamaktansa, denememeyi terciheder. Çaba göstermediği için başarısız olmayı yeğler. Güdülenme eksikliğiya da başarısız olma kaygısı giderek artar. Oysa yapılabilecek küçükyardımlar bile birçok çocuğun güdülenmesi için yeterlidir.Örneğin;• Çabası için onu ödüllendirmek,• Yaptığı çalışmanın çocuğun kapasitesini aşmayacak şekilde olmasıiçin çalışmalarını ayarlamak,• Çocuğun yaptığı işi sergilemek gibi küçük adımlar atılabilir.Öğretmene güven, karşılıklı sevgi ve saygının yaratılmış olması güdülenmedeön koşuldur. Eğitimde güdülenme sürekli bir olgudur ve özdeöğrencinin gereksinimlerine bağlıdır. Süreklilik için sınıfta ve sınıf dışındailetişim kanalları açık tutulmalı ve gereksinimlerin doyurulması ortamıyaratılmalıdır. Her öğrencinin güdülenmesi onun yeteneklerine, öğrenilenlerinyararlı ve kullanılabilir olmalarına, öğretmene karşı tutum veöğretmenin konuya verdiği önemle ilgili algılarına bağlıdır.Öğrenci için en güçlü güdü başarı güdüsüdür. Başarıyı tadan öğrencikendine güven duyar ve yeni başarılar arar.3.4.1. Güdülenmeye Engel Durumlar Nelerdir?1. Derste pasif durumda kalma,2. Uzun süre durma durumunda bırakılma,3. Sıkıcı öğrenim etkinlikleri,4. Beğenilmeme, kabul görmeme, başarısız olma kaygı ve korkusu,5. Sürekli olarak aynı yöntemlerin kullanılması,6. Sınıf içindeki düzenin ve çevresel koşulların olumsuzluğu.3.4.2. Öğrenciyi Güdüleme ve Aktif Kılmada YapılabilecekProgramlar, Etkinlikler3.4.2.1. Eğitimsel OyunlarEğitimsel oyunların öğrenciyi güdüleme, ona okulu sevdirme, toplumsalkurallara uyma ve sosyalleşmesini sağlama vb. yönlerden eğitimöğretimortamlarında kullanılması yararlıdır. Aşağıda uygulayabileceğinizbazı örnek eğitsel oyunlara yer verilmiştir.— Siz Olsaydınız Ne Yapardınız? Bu oyun öğrencilerin bir alandayeni bilgiler kazanmalarını, önceki öğrenmelerini gözden geçirmelerinive problem durumlarında kullanmalarını sağlar. Oyunun başında, süreninelverdiği kadar sayıda karta problem durumları anlaşılır biçimde yazılır.Sonra kartlara numara verilir ve kartlar karıştırılarak çeşitli öğrencilerinbirer kart seçmesi istenir. Karttaki problemleri okuyup çözüm üretebileceklerikadar süre verilir. Herkese bir kart vermek mümkün olmadığı durumlardasınıf 3-4 kişilik iş birlikli öğrenme gruplarına ayrılıp her bir grupkendi kartı ile çalışabilir. Çözümün ne olabileceği tartışılıp gerekirse kaynaklarincelendikten sonra, öğretmen rasgele numaralar söyleyerek ilgilikarttaki problemi, öğrenci veya grubun çözümü konusundaki görüşlerinidinler. Bundan sonra çözüm önerilerinin tartışılması ve değerlendirilmesisağlanır.Örneğin misafirleriniz var, sofra kurulmuş, birden anneniz sesleniyor:“Evde ekmek kalmamış. Çocuğum, koş fırından ekmek al gel.” Koşup fırınagidiyorsunuz ve birçok kişinin karmaşa halinde fırından ekmek almakiçin beklemekte olduğunu gördünüz. Ne yapardınız?— Nesi Var? Oyunun başında sınıftaki öğrencilerden biri dışarı çıkar.Sınıfta kalanlar, kendi aralarında dersle ilgili bir olayı ya da kavramı belirlerve hangi ipuçlarını vereceklerini kaynaklardan da yararlanarak kararlaştırırlar.Örneğin Sosyal Bilgiler dersinde “bir bölgenin adı”, bir yeryüzüşekli ya da okul çevresinden bir eşya bu oyunla öğrencilere buldurulabilir.Öğrencilere ipuçları verilebilir. İpuçlarının sayısı ve tahminde bulunmahakkı sınıfça belirlenir. “Nesi Var?” oyunu öğrencilere bildiklerini oyunoynayarak, eğlenceli bir biçimde gözden geçirme hakkı tanır.65

3.4.2.2. Eğitsel Bulmacalar HazırlamaÖğrencilerin, konu ile ilgili bulmaca hazırlamaları ya da öğretmen tarafındanhazırlanmış bir bulmacayı çözmeleridir. Örneğin sanat akımlarıkonusunda; tarih, coğrafya, fen derslerinde bulmaca kullanılabilir. Bulmacalar,değerlendirme amacıyla hazırlanabilir. Bir öğrenme birimi sonrasındabulmacalar çalışma kâğıtları üzerine yapılarak tek tek öğrencilere,gruplara da verilebilir.Bulmacayı öğretmen ya da öğrenciler hazırlayabilir. Eğer öğrencilerhazırlayacaksa örnek bulmacalarla ve kaynaklarla desteklenmeleri gerekir.3.4.2.3. Rol YapmaRol yapmada birey, gerçek rolünden ve duygularından sıyrılıp birbaşkasının rolüne bürünür ve kendisini onun yerine koyar, belli birdurumda ne yapacağını ve neler hissedeceğini hareketlerle gösterir. Rolyapma bir anlamda bir problemin hareketlerle gösterilmesi ve tartışılmasıdır.Örneğin demokrasi ve toplumsal kuralların işlendiği bir derste,başkasının evinin önüne çöp döken bir gencin başına gelebilecekler rolyapma ile gösterilebilir.3.4.2.4. Gezi ve Alan GezisiÖğrencilerin farklı öğrenme ortamlarını görmelerinde geziler çokönemlidir. Gezi öncesi öğrencilere gezi planı dağıtılması onların ilgi vemeraklarını artırır ve gezi esnasında da dikkatlerini sürdürmelerine yardımcıolur. Alan gezilerine birkaç günlük öğrenme amaçlı geziler ve müzegezileri de dâhildir. Alan gezilerinin çok iyi organize edilmesi gerekir.Amacı dışına taşan bir gezi öğretimsellikten uzaklaşabilir.Bunun için gezi raporu yazdırmak öğrenciler için yararlıdır. Gezinineğlenme amacında olmadığı, öğrenmeye hizmet etmek amacında olduğuöğrenciye hissettirilmelidir.Alan gezilerinde sorumlu öğretmenin rehberliği çok önemlidir. Geziesnasında uyulması gereken kurallar, gidilecek yerin özelliği hakkındaöğrenciler bilgilendirilmelidir.Gezi raporları, yapılan gezi etkinliklerini değerlendirme amaçlı hazırlanır.Gezi boyunca öğrendiklerini görsel yolla (resimlerle) ifade edilebileceğigibi akıl haritası ya da formlarla da gezi raporu oluşturulabilir.3.4.2.5. TombalaÖğrencilerin anlatılanları oyun oynayarak anlamaya çalışmalarınısağlar. Öğrencilerde merak uyandırması nedeniyle dikkatlerini toplamalarınıkolaylaştırır.Tombalanın öğretim ortamında kullanılabilmesi için işlenen konununana kavram ya da düşünceleri belirlenir. Tombala kartları üzerine kutucuklarçizilir ve bu kutucuklara belirlenen kavramlar yazılır, bu esnadabirkaç kutucuk boş bırakılır. Hazırlanan kartlar öğrencilere dağıtılır. Öğretmenkonuyu anlatırken öğrenciler küçük kâğıt parçalarıyla bahsedilenkavram ya da düşüncelerin bulunduğu kutucuğun üzerini kapatırlar. Yatay,dikey ya da çapraz çizgilerde üç tane kutu kapatan öğrenci“tombala”der. Tüm öğrencilerin tombala yapmasıyla oyun biter.3.4.3. Öğrenciye Öz Güven KazandırmaÖğretmenin öğrencinin öz güvenini kazandırabilmesi için yapabileceğibazı davranışlar şunlar olabilir:• Önce öğrencinin öğretmene güven duymasını sağlamak (ona arkadaşçasorular sormak, dinlemek, gözlerine bakmak, dokunmak, sevgi vegüven için ilk adım olabilir.),• Öğrencinin çalışmalarında yakınında olduğunu göstermek, destekleyiciolmak,• Öğrenciye başarılı olabileceğini coşkulu şekilde söylemek,• Başarılı olabileceği konulara yönlenmesini sağlamak,• Öğrenciye serbestlik ve girişim özgürlüğü sağlamak,• Başarılarını takdir etmek.66

4.BÖLÜMYETİŞTİRİCİ SINIF ÖĞRETİM PROGRAMI (YSÖP) HEDEFGRUPLARININ EĞİTİM KAPASİTESİNİ GELİŞTİRME VEYAŞAM BECERİLERİNİ DESTEKLEME UYGULAMALARI4.1. YSÖP KAPSAMINDAKİ ÖĞRENCİLERİN YAŞAM VE TEMEL EĞİTİME İLİŞKİN BECERİLERİ4.1.1. YSÖP Kapsamındaki Öğrencilerin Öğrenmeye İlişkin Özellikleri4.1.2. YSÖP Kapsamındaki Öğrencilerin Yaşam Becerileri ve Öğrenme Çıktıları4.1.2.1. Yaşam Becerileri4.1.2.2. Temel Öğrenme Becerileri4.1.2.3. Öğrenme Çıktıları4.2. İLKÖĞRETİM REHBERLİK PROGRAMININ YSÖP ÇALIŞMALARINA UYARLANMASI4.3. OKULA ALIŞTIRMA (ORYANTASYON)4.3.1. YSÖP’e Yeni Başlayan Öğrencilerin Oryantasyonu4.3.2. YSÖP’e Dâhil Edilmiş ve Bir Üst Programa Devam Edecek Öğrencilerin Oryantasyonu4.3.3. YSÖP’ün Herhangi Bir Programını Tamamlayıp Örgün Eğitime Devam Edeceklerin Oryantasyonu4.4. AİLE EĞİTİMİ VE REHBERLİĞİ4.4.1. Okul-Aile İşbirliğinin Sağlanmasının Önemi4.4.2. Okul-Aile İşbirliğini Sağlamak İçin Yapılabilecekler4.5. REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA SERVİSİYLE KOORDİNASYON4.6. SOSYAL DESTEK KAYNAKLARINA YÖNLENDİRME67

4.1. YSÖP KAPSAMINDAKİ ÖĞRENCİLERİN YAŞAM VETEMEL EĞİTİME İLİŞKİN BECERİLERİOkullar akademik çalışmanın çok daha fazlasının sunulduğu küçüktoplumsal sistemlerdir. Okuldaki yaşantılar bireyin geleceğini belirlemede,ailedeki ya da akranlar arasındaki yaşantılar kadar önemlidir. Okuluniki temel işlevi vardır. Bunlar, yaşamsallık gerçekleştirimi ve kültüraktarımıdır. Yaşamsallık gerçekleştirimi işlevi, öğrenciye sosyal ve duygusalalanda kendini geliştirme olanağı kazandırmayı amaçlar. Okullarınkültür aktarımı işlevi de bireyin, toplumun ekonomik yönden bağımsızve üretken bir üyesi olabilmesi için gerekli bilgi ve becerileri edinmesiniamaçlar. Okulun temel işlevlerinden biri olan yaşamsallık gerçekleştirimiişlevi, yaşam becerilerinin geliştirilmesini sağlar.Yaşam becerileri, bireyin doğumundan başlayarak yaşamını sürdürebilmesiiçin gerekli olan beslenme, barınma ve sevgi gibi birincil gereksinimleridışındaki tüm gereksinimlerini karşılamaya dönük genişkapsamlı bir kavramdır. Yaşam becerilerinde sözü edilen gelişim alanları;başarı için gerekli temel beceriler, uyum için gerekli beceriler, toplumauyum becerileri (günlük yaşam becerileri), mesleğe hazırlık ve meslekibeceriler olarak dört beceri alanına ayrılabilmektedir. Bu beceri alanlarıaşağıdaki tabloda gösterilmiştir:Başarı İçin Gerekli Temel BecerilerUyum İçin Gerekli BecerilerToplumsal Uyum Becerileri (GünlükYaşam Becerileri)Meslek Öncesi ve MeslekiBeceriler1.Temel Gelişim Becerileri: Sinir1. Kendini Tanıma: Kendinin1. Öz bakım Becerileri: Tuvalet, Yemek1. İşe Hazır Olma: İşin FarkındaSistemi Gelişimi, Motor ve BilişselFarkında Olma ve BenlikYeme ve GiyinmeOlma, İş Görüşmeleri ve İş FormlarıGelişimKavramı2. Tüketici Becerileri: Para İdaresi, BankaDoldurma2. Yaşamda Gerekli Sayısal Bilgiler:2. Kişilik ve Duygusal Uyum:İşlemleri, Bütçe Yapma ve Alışveriş Yapma2. Mesleki Davranışlar: MeslekiTemel Matematik ve Zamanı PlanlamaGeri Çekilme, Kendini Kontrol3. Ev İçi Beceriler: Mutfak Becerileri,Performans ve Üretim, Çalışma3. Yaşamda Gerekli Okuma: TemelAkademik Beceriler ve İşlevsel Okuma4. İletişim: Anlamlı Dil, Alıcı Dil,Yazma ve Sesleme Becerileri bu alandayer almaktadır.Etme, Model Alma ve TaklitEtme3. Bireylerarası SosyalBeceriler: Temel EtkileşimBecerileri, Gruba Katılma,Oyun Etkinlikleri, SosyalEtkinlikler, Cinsel Davranışlarve Sorumluluk bu alanda yeralmaktadır.Ev Temizliği, Ev Yönetimi, Bakımı veOnarımı vb. ev içi etkinlikler4. Sağlık Bilgisi: Çeşitli SağlıkSorunlarının Tedavisi Beden ÖlçüleriniKoruma vb. beceriler5. Topluma İlişkin Bilgi: ToplumunFarkında Olma ve Yararlanma, Etkin veÜretken Vatandaş Olma vb. beceriler bualanda yer almaktadır.Alışkanlık ve Tutumları, İş İlişkileri,Belirli Bir Mesleğe İlişkin Beceriler,Meslek Becerilerini Öğrenme veDeğişik Durumlarda Kullanmabecerileri3. İşe Uygun Sosyal DavranışlarSergileme becerileri bu alanda yeralmaktadır.68

Başarı için gerekli temel beceriler, temel gelişim becerileri, günlükyaşamda gerekli sayısal bilgiler, günlük yaşamda gerekli okuma ve iletişimgibi alt beceri alanlarından oluşmaktadır. Uyum için gerekli beceriler,kendini tanıma, kişilik ve duygusal uyum ve bireylerarası sosyal becerileralt beceri alanlarından oluşmaktadır. Toplumsal uyum becerileri ya dagünlük yaşam becerileri, öz bakım becerileri, tüketici becerileri, ev içi becerileri,sağlık bakımı ve toplumsal bilgi beceri alanlarından oluşmaktadır.Meslek öncesi ve mesleki beceriler ise işe hazır olma, mesleki davranışlarve mesleğe uygun sosyal davranışlar sergileme gibi beceri alanlarındanoluşmaktadır. Bağımsız yaşam becerilerinin bu denli ayrıntılı olarak elealınması ve sınıflandırılması bireylerin bağımsız yaşamaya hazırlanmalarınaverilen önemi göstermektedir. YSÖP’ün genel amacı hedef gruptakiöğrencilerin yerleştirilecekleri sınıfa akademik uyumlarını sağlayabilmekiçin temel bilgi ve becerilerin yanında kişisel gelişim ve toplumsal uyumiçin bazı yaşam becerileri kazandırılmasıdır. YSÖP hedef grubunda yeralan çocukların öğrenmeye ilişkin özelliklerini ve mevcut yaşam becerilerinibilmek hem programın yapısını anlamada hem de eğitimi planlamadayararlı olacaktır.694.1.1. YSÖP Kapsamındaki Öğrencilerin Öğrenmeye İlişkinÖzellikleri2006 Ekim’de tamamlanan ihtiyaç analizi sonuçlarına göre araştırmakapsamına giren 993 çocuğun % 30’u okula hiç kayıt olmamıştır. Bu orankız çocuklarında erkek çocuklarına göre daha fazladır. Bu çocuklardan704 çocuk okula gitmeme ya da devam etmeme nedenini maddi sıkıntılarolarak tanımlamıştır. Okula gitmeme nedenlerinden ikincisi gelenekselnedenlerdir (evlilik, okula gitme düşüncesinin aile anlayışına tersdüşmesi vb.). Sıralamada üçüncü neden ise kardeşlerine bakma zorunluluğudur.Erkek çocukların önemli bir kısmı maddi sıkıntı nedeniyle okulagitmezken, kız çocuklarında geleneksel nedenlerle okula gitmeme önplana çıkmıştır. Çocukların okula gitmeme ya da okula devam etmemenedenleri ikamet ettikleri yerleşim yerlerine göre de farklılık göstermektedir.Kasaba ve köyde yaşayanların okula gitmeme nedenlerinden biribulunduğu yerleşim yerinde okulun olmaması olarak gösterilmektedir.Araştırma kapsamına alınan çocukların büyük bir çoğunluğu(% 83,5) okula gitmek istediklerini belirtmişlerdir. Ancak çocuklarınokula gitmeyi isteyip istememe oranları yaşlarına göre anlamlı farklılıkgöstermiştir. Yaş ilerledikçe okula gitme isteği düşmektedir. Okula gitmeyiisteme oranında cinsiyetler arası fark görülmemiştir. Okula gitmeyiistemediğini belirten çocuklar (163 çocuk) arasında önemli bir kısmı (60çocuk) okulda zorlandığını ifade ederken, 42 çocuk da dersleri sıkıcıbulduğu için okula gitmek istemediğini belirtmiştir.Araştırma kapsamına alınan çocukların 390’ı çalışmaktadır. Çalışançocukların çoğunluğu (% 73) yılda 12 ay çalışmaktadır. Çalışan çocuklarınönemli bir kısmı kazandıkları parayı aileleriyle paylaşmaktadır.Çocukların, istediği zaman işlerini bırakmama nedenleri arasında ailegelirinin düşmesi gösterilmektedir. Bu çocukların çoğu ailesinin maddiaçıdan desteklenmesi durumunda (% 73) ve bir kısmı da okul saatlerininçocuğun çalışma saatlerine göre düzenlenmesi durumunda (% 21,8)eğitimlerine devam edebileceklerini belirtmişlerdir.YSÖP oluşturulurken çocukların okula gitmeme nedenlerinin yanındabilinmesi gereken bir diğer konu da hedef grubun sahip olduğu yaşambecerileri, öğrenme becerileri ve akademik düzeyleridir. Okula hiç kayıtolmamış çocukların günlük yaşamda öğrendikleri başarı için temel becerilerle,örgün eğitimi herhangi bir nedenle terk etmiş çocukların okuldaedindikleri bilgilerin ne kadarını korudukları hakkında bilgi sahibi olmakgerekir. Bu amaçla bundan sonraki kısımda çocukların öğrenme ve yaşambecerileri çıktılarına yer verilmiştir.4.1.2. YSÖP Kapsamındaki Öğrencilerin Yaşam Becerileri veÖğrenme Çıktıları:İhtiyaç Analizi sonuçlarına göre, ilköğretimin herhangi bir sınıfındanayrılan çocukların büyük bir çoğunluğu o sınıfa kadar kazanmaları gerekenbilgi, beceri ve davranışları önemli düzeyde kazanmışlardır. Aşağıda

araştırma sonuçlarına göre hedef grubundaki öğrencilerin mevcut yaşambecerileri, temel öğrenme becerileri ve öğrenme çıktıları yer almaktadır.4.1.2.1. Yaşam Becerileri:Araştırma bulguları hedef grubun en azından temel sosyal becerileriedinmiş, belirli bir olgunluğa ulaşmış ve yaşama tutunma becerilerinigöstermiş olduklarına işaret etmektedir. Çünkü doğumdan itibarenreflekslerle başlayan süreç şartlanmalarla giderek yaşam becerilerine dönüşür.Bu süreçte algılar, gözlemler, deneyimler tekrarlanarak belirli birbirikim oluşturup çevreden gelen uyarıcıların desteğiyle de bilgiye dönüşür.Giderek düşünme ve uygulama kapasitesi gelişir. Zamanla temelkuralları uygulamayı öğrenir. Çocuk öğrendiklerini somutlaştırır. Yaşlabirlikte soyut işlemleri kavrar ve etik değerler oluşur. Çevresindeki insanlarınbirbirleriyle nasıl ilişkiye girdiklerini gözlemler, duyguları ve ifadebiçimlerini öğrenir, alışkanlıklar edinir. Alışkanlıklar bireyin yaşadığı doğalve sosyal çevreye uyum sağlayan davranış becerileridir. Bu becerileriçinde bulunduğu dış çevre uyaranlarından aldığı etkileşimlere dayalıolarak kurulan davranış örüntülerini oluşturmaya başlar. Kalıcı biçimleralarak bireyin temel davranış kalıplarına dönüşür. Bu uyaranlar çocuğunyaşı, gelişim düzeyi, ailesi, yakın çevresi, okulu, giderek genişleyen sosyalçevresi ve karşılaştığı yaşam olayları gibi pek çok uyaranı kapsar. Bu görüşlerhedef grubun eğitim fırsatından yararlanamamış olmasına rağmenkendilerine sunulacak bir eğitimden yararlanabilecek performansa sahipolduklarını desteklemektedir.10-14 yaş arasında olup okula hiç kayıt olmamış veya kayıtlı olduğuhalde devamsız olan çocukların yaşam becerilerine ilişkin ihtiyaç analizindeşu veriler mevcuttur:1. Serbest zaman değerlendirme aktivitelerine baktığımızda ihtiyaçanalizi sonuçlarına göre hedef grupta yer alan çocukların % 56’sı televizyonizleyerek, % 51 gezerek, % 39,3’ü oyun oynayarak serbest zamanlarınıdeğerlendirdiğini belirtmiştir.2. Sorunlarla baş etme yöntemlerine ilişkin ihtiyaç analizinde çok70fazla bilgi yer almamasına rağmen hedef grupta yer alan çocuklarınsorunla karşılaştığında kimden yardım aldıklarına bakıldığında çocukların% 51’i annesinden yardım aldığını, % 22,4’si kendi başına çözmeyeçalıştığını,% 21’i arkadaşlarıyla çözmeye çalıştığını belirtmiştir.3. Çocukların duygularını tanıma, anlamlandırma ve ifade etme becerileriaçısından yaşa uygun beceriler gösterdikleri saptanmıştır.4. Çocukların büyük bir çoğunluğunun öfke duygusunu tanıyabildiği,ancak çok büyük bir çoğunluğunun bastırarak ya da saldırgan yollarlaöfkeyi ifade ettiği gözlenmiştir. Çok az bir kısmında öfkeyi uygun yollarlaifade etme becerisi gelişmiştir.5. Çocukların geleceğe ilişkin hayal ve isteklerine baktığımızda% 45,6 ’sı mesleğe ilişkin, % 26,8 ’i okula ilişkin ,% 24,6 ’sı işe ilişkin hayalkurmaktadır.6. Çocukların çoğunlukla ilköğretim okulunda kendinden beklenenöz bakım ve sosyal becerilerinin gelişmiş olduğu gözlenmiştir.7. Çocukların çoğunluğunun zararlı alışkanlıklara (sigara, alkol, uçucuve uyuşturucu maddeler) sahip olduğu gözlenmiştir.4.1.2.2. Temel Öğrenme Becerileri:İhtiyaç Analizi sonuçlarına göre İlköğretimi terk eden 674 çocuğun435’i erkek, 239’u kızdır. Erkek çocukların 342’si ve kız çocuklarının 210’uhiç sınıfta kalmamıştır. Çocukların büyük çoğunluğu ders çalışamadıklarıiçin sınıfta kaldıklarını söylerken diğerleri ise derslerin çok zor olduğunuifade etmişlerdir. Ders çalışamadıkları için sınıfta kalan çocuklar yerleşimyerlerine göre farklılık göstermektedir. İl merkezlerin de yaşayançocukların bu sebeple sınıfta kalma oranları köy çocuklarına oranla dahayüksektir. Çocukların çoğu okulu kendi istekleriyle bıraktıklarını ifadeetmişlerdir. Kendi istekleriyle okulu terk eden çocuklar arasında cinsiyetlerarası fark göze çarpmaktadır. Bu oran erkek çocuklarında % 64 ikenkız çocuklarında % 37’dir. Çocukların okulu terk etmelerindeki diğernedenler arasında ise babaların ve annelerin etkileri yer almaktadır.10-14 yaş arasında olup okula hiç kayıt olmamış veya kayıtlı olduğu

halde devamsız olan çocukların temel eğitime ilişkin ihtiyaç analizindeşu veriler mevcuttur:1. Çocukların çoğunluğunun okula yönelik ilgi ve motivasyonlarınınolduğu gözlenmiştir.2. Öğrenmelerini etkileyen faktörleri, becerilerini kullanma ve kazanımlarıdeğerlendirildiğinde;• Çocukların çoğunlukla bilişsel öğrenme stratejilerini, başka bir deyişlekendini sorgulama, kendi kendine araştırma yapma gibi özelliklerikullanabildikleri gözlenmiştir.• Çocukların genellikle okuma, tekrar etme, daha fazla gözden geçirmegibi ön akademik stratejilere sahip oldukları saptanmıştır.• Çocukların çoğunlukla deneyip yanılarak, başkalarını gözlemleyerek,gördüklerini ya da duyduklarını zihinlerinde canlandırarak, öğrendiğişey üzerinde fikir yürüterek öğrendikleri gözlenmiştir. Bu da çocuklarınöğrenmede yaşantılarından yararlandıklarını göstermektedir.• Çocukların çoğunlukla soyut düşünme ve akıl yürütmeyi öğrenmebecerisi olarak kullanabildiği gözlenmiştir. Anlatılanlar ve öğrendikleriüzerinde düşündükleri, okuduklarını ve duyduklarını zihinde canlandırdıkları,öğrendiği bir şeyin başka nasıl olabileceği hakkında fikir yürütebildiklerigörülmüştür.• Yazarak, sorarak, düşünerek, gözleyerek, taklit ederek, okuyarak,araştırarak ve zihinde canlandırarak öğrenme açısından yaşa göre farklılıksaptanmıştır. Bu becerilerin yaş arttıkça arttığı gözlenmiştir.3. Öğrenmeyi etkileyen faktörler ve öğrenme kapasiteleri açısındanbakıldığında;• Çocukların çoğunluğu algılama, anlama, dil ve ifade becerileriaçısından sorun yaşamamaktadır.• Çocukların çoğunluğunun söylenenleri anlayabildiği, okuyup yazabildiğive temel matematik becerileri gösterebildikleri göz önüne alınarakçocukların programların gerektirdiği kapasiteye sahip oldukları söylenebilir.• Çocukların çoğunluğunun dikkatini bir konu üzerine yoğunlaştırıp71sürdürebildiği gözlenmiştir.• Öğrenme stilleri açısından bakıldığında çocukların bireysel farklılıklarıortaya çıkmıştır. Çocukların akılda tutma ve öğrenebilme eylemlerinigerçekleştirebilmeleri için çoğunluğunun görsel ve bir kısmının daişitsel stilleri kullandıkları gözlenmiştir.4.1.2.3. Öğrenme Çıktıları:10-14 yaş arasında olup okula hiç kayıt olmamış veya kayıtlı olduğuhalde devamsız olan çocukların öğrenme çıktılarına ilişkin ihtiyaç analizindeşu veriler mevcuttur:1. Matematik dersi öğrenme çıktıları, okula hiç kayıt olmayan çocuklarınbu dersteki öğrenme düzeylerinin üst sınıflara çıkıldıkça düştüğünügöstermektedir. Bu çocukların Matematik dersi 1. sınıf için gerekli olanöğrenme düzeyine sahip oldukları ancak üst sınıflarda hızlı bir düşüşolduğu görülmektedir. Bu gerekçelerle YSÖP’e dâhil olacak çocuklarınMatematik dersini 1. sınıf düzeyinde almaları gerekmektedir.2. Türkçe dersi öğrenme çıktıları, okula hiç kayıt olmayan çocuklarınbu dersteki öğrenme düzeylerinin üst sınıflara çıkıldıkça büyük orandadüştüğünü göstermektedir. Bu gerekçelerle YSÖP’e dâhil olacak çocuklarınTürkçe dersini 1. sınıf düzeyinde almaları gerekmektedir.Türkçe dersi için eğitim sistemini ilköğretimin herhangi bir kademesindeterk eden çocukların terk ettikleri sınıfın bilgi düzeyinde yeterliolduklarını ancak üst sınıflarda yetersizlik gösterdiklerini ortaya koymuştur.3. Hayat Bilgisi dersi ilköğretimin ilk üç yılında Fen ve Teknoloji,Sosyal Bilgiler derslerinin temelini oluşturmaktadır. İlköğretimi 4. sınıftansonra terk eden çocukların Hayat Bilgisi dersindeki başarı oranlarınınoldukça yüksek ve bu ders için gerekli öğrenme düzeyine sahip olduklarıgörülmüştür.4. Fen ve Teknoloji dersi öğrenme çıktıları, okula hiç kayıt yaptırmamışçocuklar için geçerli değildir. Çünkü Fen ve Teknoloji dersi ilköğretim4. sınıf düzeyinde başlamaktadır. Fen ve Teknoloji dersi için eğitim

sistemini ilköğretimin 4 ya da 5. sınıfından terk eden çocukların terkettikleri sınıfın bilgi düzeyinde yeterli olduklarını, 7. sınıf ve daha sonrasındailköğretimi terk eden çocukların büyük bir bölümünün yeterlidüzeyde öğrenme gerçekleştirdikleri görülmektedir.5. Sosyal Bilgiler dersi öğrenme çıktıları, okula hiç kayıt yaptırmamışçocuklar için geçerli değildir. Çünkü Sosyal Bilgiler dersi ilköğretim 4.sınıf düzeyinde başlamaktadır. Bu dersteki öğrenme düzeyleri hem 4.sınıf hem de 5. sınıf için en son terk edilen sınıf düzeyi ile beraber artmaktadır.6. sınıf düzeyinde ilköğretimi terk eden çocukların büyük bölümününSosyal Bilgiler dersinden 4. sınıf düzeyinde yeterli bilgiye sahipolduğu görülmektedir.Genel olarak bu öğrencilerin öğrenme çıktıları, 10-14 yaş arasındakiokula hiç kayıt yaptırmamış ya da kayıtlı olduğu halde devamsız konumdaolan çocukların başarı düzeyleri en son devam ettikleri sınıftansonra önemli derecede düşüş olduğunu göstermiştir. Bu çerçevede YSÖPhazırlanırken ilgili yaş grubundaki çocukların/öğrencilerin yaşlarına veeğitim durumlarına uygun programa yerleştirilmeleri ön görülmüştür.4.2. İLKÖĞRETİM REHBERLİK PROGRAMININYSÖP ÇALIŞMALARINA UYARLANMASIYSÖP kapsamındaki Rehberlik Programı; Talim Terbiye Kurulu Başkanlığınca2006 tarihinde onaylanarak uygulanmaya başlanan İlköğretimve Ortaöğretim Kurumları Sınıf Rehberlik Programı temel alınarakhazırlanmıştır. Programın kazanımları İhtiyaç Analizi sonuçları ve 10-14yaş grubu çocuklarının gelişim özellikleri göz önünde bulundurularak“İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumları Sınıf Rehberlik Programı”ndanalınmış ve bu programda öngörülen yedi yeterlilik alanına göre sınıflandırılmıştır.İlköğretim ve Ortaöğretim Kurumları Sınıf Rehberlik Programı’nınyedi yeterlilik alanında toplam 240 kazanım bulunmaktadır. RehberlikProgramı öğrencilerin okula uyumlarını kolaylaştırmak için zaman ve72kapsam bakımından daraltılmıştır. Bu nedenle Rehberlik Programı’nda73 kazanıma yer verilmiştir. Örneğin İlköğretim ve Ortaöğretim KurumlarıSınıf Rehberlik Programında ‘Kişiler Arası İlişkiler’ yeterlilik alanındatoplam 59 kazanım yer alırken YSÖP Rehberlik Programı’nda sözkonusu yeterlilik alanında 21 kazanıma yer verilmiştir. Bu kazanımlarailişkin olarak yeni hazırlanan etkinliklerden oluşan Öğrenci Çalışma Materyalive etkinlik yönergelerinden oluşan Rehberlik Öğretmen Kılavuzuyazılmıştır.YSÖP Rehberlik çalışmalarını yürütürken bu kitaplardan yararlanabileceğinizgibi ihtiyaç duyduğunuzda http://orgm.meb.gov.tr/ internetadresinde yer alan etkinlik örneklerinden de yararlanabilirsiniz.4.3. OKULA ALIŞTIRMA (ORYANTASYON)Ait olma, bireylerin temel ihtiyaçlarından biridir. Bireyler, kendileriniait hissettikleri ortam ve kişilere karşı sorumluluk alırlar. Ait olmayıhissetmenin karşıtı duygu ise yabancılaşma duygusudur. Yabancılaşmaduygusu, düşmanlık, çekingenlik, sorumluluk almama gibi olumsuzdavranışları kapsamaktadır. YSÖP uygulamalarında öğrencilerin kendileriniokula ait hissetmeleri okul ve sınıf kurallarına uyma, okul ile ilgilisorumluluk alma, özgüven oluşturma, olumlu kendilik değeri geliştirme,akademik başarıda artma gibi olumlu sonuçlar doğurur. Bu alanlardaöğrencilerin gelişme göstermelerinin onların tekrar sistem dışına çıkmalarınıbüyük ölçüde engelleyeceği düşünülmektedir. Okula alıştırma(oryantasyon) çalışmaları, çocukların okula uyumlarını kolaylaştıran vekendilerini okula ait hissetmelerini sağlayan önemli çalışmaların başındagelir. Çocuk kendini okula ait hissettiğinde okul onun için anlamlı halegelecek ve kendini okulun önemli bir parçası olarak görecektir. YSÖPuygulamalarında oryantasyon çalışmaları üç şekilde yürütülmelidir.Bunlar:1. YSÖP’e yeni başlayan öğrencilerin oryantasyonu2. YSÖP’e dâhil edilmiş ve YSÖP’ün bir üst programına devam

edecek öğrencilerin oryantasyonu3. YSÖP’ün herhangi bir programını tamamlayıp örgün eğitimedevam edeceklerin oryantasyonu.4.3.1. YSÖP’e Yeni Başlayan Öğrencilerin Oryantasyonu:a. İlk İzlenim: Çocuklar ve veliler kafalarında cevaplanmasını istedikleribir sürü soruyla okula kayıt için geldiklerinde genellikle okul idarecileriyleve yardımcı personelle karşılaşırlar. Buradaki yaşantıları okulhakkında düşüncelerinin ve duygularının şekillenmesinde önemlidir.Çocuğun ve velinin okula kayıt olduğu andan itibaren edindiği ilk izlenimonun okulu sevmesi ve kendini okulun bir parçası hissetmesindeönemli rol oynar. Sıcak ve güven verici bir karşılamayla okula ilişkin iyibir izlenim bırakmanız mümkündür. Kafalarını kurcalayan soruları anlaşılırve açık bir şekilde cevaplandırmanız onlarda anlaşıldığı ve önemsendiğiduygusunu yaratır.b. Karşılama: Okulun ilk günü öğrencileriniz için onların hoşlanabileceğiküçük hediyeler hazırlayabilirsiniz. İçinde kalem, şeker, oyuncakbulunan bu hediyeler onlarda önemsendiği izlenimini yaratacak, size deiçten bir karşılama fırsatı sağlayacaktır. Öğrencilere vereceğiniz hediyeokulunuzun kaynaklarına göre değişebilir. Siz bu hediyeler için çevrenizdekikaynakları harekete geçirebilirsiniz. Bu hediyeleri öğrencilere,sınıflarına yerleşmeden önce verebileceğiniz gibi sınıflarında da verebilirsiniz.c. Tanışma: Öncelikle kendinizi tanıtarak başlayın. Bu tanıtımı güvenverici ve onları kabul edici bir ses tonuyla gerçekleştirin. Sizinle ilgilimerak ettikleri şeyler olacaktır. Soru sormalarına izin verin.d. Sınıf Arkadaşlarıyla Tanışma: Sınıf arkadaşlarıyla tanışma için aşağıdakietkinlikleri yapabilirsiniz.“Topu Gönder İsmini Söyle” Oyunu: Bu oyun üç aşamada oynanır.Birinci aşama: Öğrencilerden daire olmalarını isteyiniz. (Sınıfınolanakları uygunsa daire şeklinde oturarak da oynanabilir.). Oyununnasıl oynandığını görmeleri için isminizi söyleyerek topu bir öğrenciye73gönderiniz. Topu alan kişi yüksek sesle adını söylesin. “Benim adımPınar.” gibi. Sonra topu kendi seçtiği adını öğrenmek istediği bir arkadaşınagöndersin. Çalışma bir süre (çocukların hepsi en azından bir kereisimlerini söyleyene kadar) devam eder.İkinci aşama: Bir önceki aşamadan farklı olarak bu aşamada topu alanöğrenci “Benim adım Pınar. Senin adın ne?” diyerek topu diğer bir öğrenciyegönderir. Topu alan öğrenci adını söyleyerek gönderdiği öğrencininadını sorar.Üçüncü aşama: Bu aşama isimler öğrenildikten sonra oynanır. Kendinegönderilen topu alan öğrenci kendi adını söyledikten sonra göndereceğikişinin adını söyler. “Benim adım Pınar. Senin adın Hasan” gibi. Topuismini söylediği çocuğa gönderir.“Benim Sevdiğim Şey” Oyunu: Öğrencilerinizi yanınıza çağırın vedaire olmalarını isteyin. Birbirlerini tanımak için bir oyun oynayacağınızsöyleyin. Oyunun kurallarını şöyle anlatın: “Şimdi benden başlayaraksaat yönünde (gösterin) hepimiz önce sevdiğimiz bir şeyi (çizgi film kahramanı,yemek, meyve, artist, sporcu vb.) söyleyip ardından da ismimizisöyleyeceğiz. (Örnek verin. Örümcek adam, Ege ya da yoğurtlu çorba,Görkem).” Oyuna başlayın. Birkaç tur döndükten sonra her öğrencininsizden başlayarak kendinden öncekilerin sevdiği şeyleri ve isimleri söylemeleriniisteyin. Karışık olarak devam edebileceğiniz gibi grubun biryerinde kesip geri dönüşler de yapabilirsiniz. Bütün öğrencilerin birbirlerinitanıdığından emin olana kadar oyunu devam ettirebilirsiniz.“Tuz- Buz” Oyunu: Öğrencilerinize bir oyun oynayacağınızı söyleyin.Oyunun nasıl oynanacağını anlatın. “Şimdi sizlerle bir oyun oynayacağız.Oyunumuzun adı tuz-buz oyunu, bu oyunu aranızda bilenlerolabilir. Ancak biz biraz farklı oynayacağız. İki elinizle iki defa dizlerinizevuracaksınız. Dizlerinize vururken kendi adınızı söyleyeceksiniz. Ardındanellerinizi birbirine vurarak iki defa alkış yapacaksınız. En son başparmağınızıve orta parmağınızı birbirine sürterek şıklatacaksınız. O esnadada arkadaşınızın ismini söyleyeceksiniz. Sıra, isminizi söylediğiniz arkadaşınızageçmiş olacak, o da aynı şeyleri yaparak oyuna devam edecek.”

Çocuklar birbirlerinin isimlerini ezberlediğinde oyunu daha seri hâle getirebilirsiniz.Şaşıranların oyun dışı bırakılması çocukları çok eğlendirir.Fakat bu kararı sınıf ortamına bakarak siz vermelisiniz.“Elim Beni Anlatır” Oyunu: Bu oyunu okuma-yazma bilen öğrencilerinizletanışmak için oynayabilirsiniz. Öğrencilerinizi ikişerli gruplaraayırın. Bu gruptaki bireylerin sırayla kendisini grup arkadaşına tanıtmasınıisteyin. Tanıtırken aşağıdaki sorulardan yararlanabilirsiniz.• Adı soyadı nedir?• Kaç yaşında?• Nerede oturuyor?• Ne yapmaktan hoşlanıyor?• Okulda olduğu için neler hissediyor?• İleride ne olmak istiyor?Daha sonra değişik renklerdeki kartonları (karton yoksa boş kâğıtolabilir.) seçmeleri için sıraların üzerlerine bırakın. Öğrencilerden gruparkadaşlarının ellerini seçtikleri kartona açık olarak çizmelerini isteyin.Çizilen el resimlerini kenarlarından kesmelerini söyleyin. Öğrenciler elinavuç kısmına tanıştıkları arkadaşlarının isimlerini, parmaklara da diğersoruların cevaplarını yazsınlar. Daha sonra her öğrenci grup arkadaşınısınıf arkadaşlarına tanıtsın. Tanışma bittikten sonra öğrencilerden hazırladıklarıtanıtım kartını grup arkadaşlarına vermelerini isteyin. Hazırlananbu kartonları yaka kartı olarak kullanabileceklerini söyleyin.e. Sınıf Kurallarını Belirleme: Sınıfın artık orada bulunan herkes tarafındankullanılacağını bu nedenle ortak bir kullanım alanı olduğunu söyleyin.Ortak kullanım alanı olan sınıftan en iyi şekilde yararlanmak içinuyulması gereken bazı kurallar olması gerektiğini belirtin. Öğrencileresöz hakkı vererek kuralları belirlemelerini sağlayın. Belirlenen kurallarıtahtaya yazın. Öğrenciler okuma-yazma bilmiyorsa her bir kuralın resminiyapmaları isteyin. Resimleri panoya yapıştırarak kurallar tablosu oluşturabilirsiniz.Öğrenciler okuma-yazma biliyorsa kuralları öğrencilerlebirlikte kartona yazıp renkli kalemlerle süslemelerini sağlayabilirsiniz.f. Okul Bölümlerini Tanıtma: Öğrencilerinizin okula uyumlarınıkolaylaştırmanın yollarından biri, okulun bölümlerini ve kulanım kurallarınıöğrenmeleridir. Okulun bölümlerini sizin rehberliğinizde gezerektanıtabileceğiniz gibi diğer sınıflarla kaynaşmaları için akran yardımı daalabilirsiniz. Bu çalışmayı yaparken Rehberlik “Yaşamak ve Öğrenmek”Öğrenci Kitabı’nda yer alan etkinliklerden yararlanabilmeniz de mümkündür.Bu esnada aşağıdaki bilgileri verebilirsiniz.• Okulun o bölümünün ismi• Hangi durumlarda ve ne zaman yararlanabileceği• Varsa giriş ve kullanım kurallarıg. Okulda Çalışan Personeli Tanıtma: Okulda çalışan personeli tanıtmakiçin de Rehberlik - “Yaşamak ve Öğrenmek” Öğrenci Kitabı’nda yeralan etkinlikten yararlanabilirsiniz.h. Okulun Olanaklarını Tanıtma: Varsa okulunuzda yer alan eğitselkulüpler ve sportif aktivitelerini tanıtın. Öğrencilerinizi bu çalışmalardanyararlanmaları için yüreklendirin.ı. YSÖP Hakkında Öğrencilere Bilgi Verme: Öğrencileriniz evlerine gelenuzmanlardan gerekli bilgiyi alsalar da güvendikleri başka bir kişidenaynı bilgileri alıyor olmak onları mutlu edecektir. Onlara şöyle bir açıklamayapın.Öğrencileriniz 1-3 A Programı’ndan Başladıysa: Şimdiye kadar çeşitlinedenlerle okula gelemediniz. Bu süre içinde sizler okula gelmeyi hayaletmiş olabilirsiniz. Bu program sizler gibi okula zamanında gidememişçocuklar için hazırlanan bir programdır. Sınıfta sizin de fark ettiğiniz gibideğişik yaş gruplarında arkadaşlarınız var. Sizler bu sınıfa daha öncekibilgilerinizin ölçülmesi sonucunda alındınız. Bu programı tamamladıktansonra her biriniz yaşlarına göre diğer sınıflara yerleştirilecektir. Buprogramda okuma yazma öğreneceksiniz. Türkçe ve Matematik derslerininyanında rehberlik çalışmalarıyla kendinizi tanıyacak ve günlük hayat-74

ta ihtiyaç duyacağınız bazı bilgi ve beceriler kazanacaksınız.Öğrencileriniz 4-5 Programı’ndan Başladıysa: Daha önce okula başlamıştınızancak çeşitli nedenlerle okula devam edemediniz. Bu süre içindesizler okula gelmeyi hayal etmiş olabilirsiniz. Bu program sizler gibi okulazamanında gidememiş ya da okuldan ayrılmak zorunda kalmış çocuklariçin hazırlanan bir programdır. Sınıfta sizin de fark ettiğiniz gibi değişikyaş gruplarında arkadaşlarınız var. Sizler bu sınıfa daha önceki bilgilerinizinölçülmesi sonucunda alındınız. Bu programı tamamladıktan sonraher biriniz yaşlarına göre diğer sınıflara yerleştirileceksiniz. Bu programdaTürkçe, Matematik, Sosyal Bilgiler, Fen ve Teknoloji, Din Kültürü veAhlâk Bilgisi ve Trafik Güvenliği derslerinin yanında rehberlik çalışmalarıylakendinizi tanıyacak ve günlük hayatta ihtiyaç duyacağınız bazı bilgive beceriler kazanacaksınız.Öğrencileriniz 6-7 Programı’ndan Başladıysa: Daha önce okula başlamıştınızancak çeşitli nedenlerle okula devam edemediniz. Bu süre içindesizler okula gelmeyi hayal etmiş olabilirsiniz. Bu program sizler gibi okulazamanında gidememiş ya da okuldan ayrılmak zorunda kalmış çocuklariçin hazırlanan bir programdır. Sınıfta sizin de fark ettiğiniz gibi değişikyaş gruplarında arkadaşlarınız var. Sizler bu sınıfa daha önceki bilgilerinizinölçülmesi sonucunda alındınız. Bu programı tamamladıktan sonraher biriniz ilköğretimin 8. sınıfına yerleştirileceksiniz. 8. sınıfı bitirdiktensonra ilköğretim diploması alarak ilköğretim mezunu olacaksınız. Dahasonra ortaöğretim kurumlarına devam edebilirsiniz. Bu programda Türkçe,Matematik, Sosyal Bilgiler, Fen ve Teknoloji, Din Kültürü ve AhlâkBilgisi ve Trafik Güvenliği derslerinin yanında rehberlik çalışmalarıylakendinizi tanıyacak ve günlük hayatta ihtiyaç duyacağınız bazı bilgi vebeceriler kazanacaksınız.i. Öğrencilerinizi Yakından Tanıma: Okulun ilk günleri her fırsatta öğrencilerinizlekonuşun ve onları bireysel olarak tanımaya çalışın. Nasılolduklarını, okula alışıp alışamadıklarını, okula nasıl gidip geldikleriniöğrenin. Evde ya da okulda herhangi bir sorunla karşılaştıklarında ya dabir gereksinimleri olduğunda sizinle konuşabileceklerini onlara sık sıkhatırlatın. Kendilerini herhangi bir konuda ifade ettiklerinde takdir edin.Böylelikle öğrencileriniz sizin onlarla gerçekten ilgilendiğinizi ve onlaradeğer verdiğinizi hissedeceklerdir. Ayrıca sorunları olduğunda size başvurabileceklerinibilmek kendilerini güvende hissetmelerini sağlayabilir.Öğrencilerinizi daha yakından tanıyabilmek için hangi bilgi toplamaaraçlarından (gözlem, görüşme, aile bilgi formu, öğrenci tanıma formuvb.) yararlanabileceğinizi belirleyerek bu formları önceden temin ediniz.j. “Biz” Bilincini Geliştirme: Bir gruba ait olma ve “Biz” bilincini geliştirmekbu yaşlarda önemlidir. Tanışma etkinliklerini yaptıktan ve kurallarıbelirledikten sonra öğrencilerinize “Çocuklar sınıfımıza bir isim bulalım.Haydi, düşünün bakalım sınıfımızın ismi ne olabilir?” diye sorun.Öğrencileriniz sınıf için bir isim belirledikten sonra bu ismi büyük birkartona yazın ve resimlerle süsleyerek sınıfınızın kapısının dış kısmınaasın. Okulun imkânları uygunsa öğrencilerinizden konuyu birlikte belirleyeceğinizortak bir resim hazırlamalarını isteyebilirsiniz. Bu resmi desınıfın kapısında sergileyebilirsiniz.k. Çevresel Olanakları Tanıtma: Varsa okulunuzun çevresinde yer alaneğitsel ve sosyal tesisleri (kütüphane, tiyatro, sinema, çocuk ve gençlikmerkezleri vb.) öğrencilerinize tanıtmak için okul gezileri düzenleyebilirsiniz.4.3.2. YSÖP’e Dâhil Edilmiş ve Bir Üst Programa Devam EdecekÖğrencilerin OryantasyonuÖğrencilerinizin büyük çoğunluğu okula alışmış, okula karşı olumlututum sergilemeye başlamış ve grup içinde kendilerini daha rahat ifadeeder hale gelmiş olabilirler. Bu aşamada okula alıştırma konusunda çalışmayaihtiyaç duymayabilirsiniz. Burada sınıf içi arkadaşlık ilişkilerinigörme ve uyum sağlayamayan öğrencileri fark edip destek sunmak için75

aşağıda verilen örnek çalışmaları yapabilirsiniz. Aşağıda sizlere öğrencilerinizleoynayabileceğiniz birkaç oyun önerilmektedir (Sınıfınıza yenikatılan öğrenciler varsa YSÖP’e yeni başlayan öğrencilerin oryantasyonubölümünde sınıf arkadaşlarıyla tanışma konusunda önerilen oyunlarıkullanabilirsiniz.).“Senin İçin de Yer Var” Oyunu: Öğrencilerinizin birlikte hareket etmeleri,“Biz” bilincinin gelişmesi ve sınıfta oluşan alt grupları görmeniziçin oynayabileceğiniz bu oyunda bir miktar ipe ihtiyacınız var. İp bütünöğrencilerin ayakta rahatça sıralanabilecekleri uzunlukta olmalıdır. Öğrencileriniziyanınıza çağırın ve ipi yere uzatın. Bu ipin üzerine sıralanmalarınıisteyin. İki ayaklarının da ip dışında kalmamasını söyleyin. Bütünöğrenciler ipin üzerinde sıralandığında teşekkür ederek ipten uzaklaştırın.İpi biraz kısaltın. Öğrencilerden ipin üzerine tekrar sıralanmalarınıisteyin. İp kısaldıkça öğrencilere iki ayaklarını da ipin üzerinde tutmakiçin ayaklarını üst üste koyabileceklerini belirtin. İpi biraz daha kısaltın.Öğrenciler ip kısaldıkça ipin üzerinde durabilmek için arkadaşlarını dışarıdabırakacaktır. Tek bir öğrencinin bile ipin dışında kalmaması gerektiğinisöyleyin. Öğrenciler arkadaşlarının ipin dışında kalmaması içinbirbirlerini tutacaklardır.“Benzerlikler ve Farklılıklar” Oyunu: Öğrencilerin bireysel farklılıklarınınyanı sıra ortak özelliklerinin de olduğunu fark etmeleri için oynananbu oyunda amaç ait olma ve “Biz” bilincini geliştirmektir. Öğrencilerlebirlikte sıraları geriye çekiniz. Orta alanda sizin etrafınızda toparlanmalarınıisteyiniz. Sınıfta üç farklı köşe belirleyiniz. Öğrencilerin belirlenenköşelerde grup olmasını sağlayınız. Bunun için şu yönergeyi kullanabilirsiniz.“Elma, portakal, mandalina meyvelerinden hangilerini seviyorsunuz?Düşünün. Şimdi elma sevenler bu köşeye (gösterin), portakal sevenler buköşeye (gösterin) mandalina sevenler bu köşeye (gösterin), gitsin.”Aşağıda verilen örnek ifadeler doğrultusunda oyuna devam ediniz.“Matematik, Sosyal Bilgiler, Türkçe derslerini sevenlerMavi, sarı, kırmızı renklerini sevenlerYaz, ilkbahar, kış mevsimini sevenlerMavi, yeşil, siyah ya da kahverengi gözlü olanlarSiyah, sarı, kahverengi saçlı olanlar vb.”Aşağıdaki soruları öğrencilerle tartışınız.• Birkaç defa aynı grupta yer aldığınız arkadaşlarınız var mıydı?• Arkadaşlarınız hakkında daha önce bilmediğiniz neler öğrendiniz?• Arkadaşlarınızla aranızda benzerlikler olduğunu gördüğünüzdeneler düşündünüz/hissettiniz?“Kurtla Kuzu” Oyunu: Gruptan bir ebe (kurt) seçin. Diğer öğrencilerin(kuzular) arka arkaya sıralanarak birbirlerinin bellerinden ikielleriyle kavramalarını isteyin. Oyunda kurdun görevi kuzuları yakalayıpgruptan ayırmaktır. Sıralanan öğrencilerden en öndeki öğrencinin görevikuzuları korumaktır. Kurt bütün kuzuları gruptan ayırdıktan sonra ebeyideğiştirerek oyunu birkaç kez tekrarlayabilirsiniz.“Bir Masal Yazalım” Oyunu: Sıraları U şeklinde dizin (Sınıfın olanaklarıuygunsa oturarak oynayabilirsiniz.). Amaç bütün öğrencilerin birbirleriylegöz iletişimi kurabilmeleridir. Öğrencilerinize sınıfınıza ait birmasal yazacağınızı söyleyin. Sizden başlayarak herkesin sırayla bir cümlesöylemesini ama bu cümlelerin daha önceki cümlelerle uyumlu olmasınıisteyiniz. Masal tamamlandıktan sonra özetleyiniz. Sonrasında bir öğrencinizdenmasalı yazmasını isteyiniz. Masalı sınıf panosunda sergileyiniz.4.3.3. YSÖP’ün Herhangi Bir Programını Tamamlayıp ÖrgünEğitime Devam Edeceklerin OryantasyonuYSÖP’e katılan öğrencinin YSÖP’te bulunduğu sınıfa ve okula oryantasyonukadar önemli olan başka bir konu da örgün eğitime devam edeceğisınıfa ve okula uyumudur. Öğrenciniz bulunduğunuz okulda örgüneğitime devam edecekse bu bölümü o sınıfın öğretmeniyle paylaşınız.Eğer öğrenciniz örgün eğitime başka bir okulda devam edecekse bu bölümüçoğaltıp öğrenci dosyasına ekleyerek öğrencinizin yeni öğretmenineulaşmasını sağlayınız.76

Değerli MeslektaşımSınıfınıza gelen öğrenci Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı(YSÖP)’nı tamamlamıştır. YSÖP, çeşitli nedenlerle örgün eğitimedevam edememiş öğrenciler için hazırlanan ilköğretime geçiş programıdır.Öğrenciniz bu programda sınıf düzeyi dikkate alınarak Türkçe,Matematik, Fen ve Teknoloji, Sosyal Bilgiler, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisiile Trafik Güvenliği derslerini almıştır. Bu ders programları mevcutders programlarından öğrencilerin özellikleri ve ihtiyaçları dikkatealınarak sadeleştirilmiştir. Ayrıca öğrenciniz kendini ve çevresindekiolanakları tanıyarak etkili karar verebilme becerisini geliştirmesi içinRehberlik alanında da eğitim almıştır. Bu program da öğrencilerin özelliklerive ihtiyaçları göz önünde bulundurularak büyük ölçüde mevcutRehberlik Programı’ndan seçilen kazanımlarla oluşturulmuştur.YSÖP’ün amaçlarından biri öğrencinin devam edeceği örgün eğitimsınıfı düzeyinde akademik yeterliliğe sahip olmasını, çocuğun okulusevmesini ve okula ilişkin olumlu tutum sergilemesini sağlamaktır. Buda sınıf içinde kendini ifade edebilme, bir gruba ait olma, okula uyumsağlamayla mümkün olacaktır.Size gönderilen bu dökümanda öğrencinizin okula alışması ve uyumsağlaması için kullanabileceğiniz etkinlikler yer almaktadır.Öğrenciyle ilgili herhangi bir bilgiye ihtiyacınız olduğunda bizimleiletişime geçebilirsiniz.İyi Çalışmalar.A. Öğrenci Hakkında Gelen Bilgileri Gözden Geçirme:Öğrenciniz başka bir eğitim programından geçmiş olsa da onun dadiğer öğrenciler gibi ilgiye ihtiyacı ve beklentileri vardır. Bu öğrencilerinilgi ihtiyacını ve beklentilerini karşılamak için kuşkusuz onları tanımanızçok önemlidir. Zaman içinde siz de gözlemleriniz sonucu öğrenci hakkındabilgi sahibi olacaksınız. Ancak sizden önce bu öğrenciyle çalışanöğretmenin gözlemleri ve deneyimleri size yol gösterecektir.B. Sınıftaki Öğrencileri ve Öğrenci Velilerini Hazırlama:Sınıfa yeni gelen öğrenciler sınıf arkadaşları tarafından iyi karşılanabileceğigibi sınıf ortamından dışlanma olarak kabul edilebilecek davranışve tutumlarla da karşılaşabilirler. Yeni gelen öğrencinin uyumunubüyük ölçüde zorlayan bu durum bazen öğrencinin akademik başarısınıolumsuz etkileyebilir. Bunu engellemek için sınıfınızdaki öğrencileri yenigelen öğrenci hakkında bilgilendirmek önemlidir. Bu bilgilendirmeyişöyle yapabilirsiniz.“Çocuklar bugün aramıza yeni bir arkadaşınız katılacak. Bu arkadaşınızsizler gibi zamanında okula gidemediği için onun için hazırlanan birprogramdan geçti. Bazı derslerde sizler gibi yeterli olamayabilir. Zamanzaman sizin yardımınıza ihtiyaç duyabileceği gibi sizler de onun yardımınaihtiyaç duyabilirsiniz. Yeni arkadaşınız okulu tanımıyor ona yardımcıolmanızı rica ediyorum.”Siz sınıfınıza entegre olan öğrenciye karşı kabul edici davranışlarsergilediğinizde diğer öğrencileriniz için olumlu bir model olma şansıyakalarsınız.C. İlk İzlenim:Yeni gelen öğrencilerin, öğretmen ve idarecilerle ilk yaşantıları okulhakkında düşüncelerinin ve duygularının olumlu ya da olumsuz şekillenmesindebelirleyici rol oynar. Çocuğun ve velinin okula kayıt olduğu andanitibaren edindiği ilk izlenim onun okulu sevmesi ve kendini okulunönemli bir parçası hissetmesinde önemlidir. Sıcak ve güven verici bir karşılamaylaokula ilişkin iyi bir izlenim bırakmanız mümkündür. Böyleliklebu öğrenciler üzerinde anlaşıldığı ve önemsendiği duygusunu yaratmışolursunuz.77

D. Tanışma:Öncelikle kendinizi tanıtarak başlayın. Bu tanıtımı güven verici veonları kabul edici bir ses tonuyla gerçekleştirin. Sizinle ilgili merak ettiklerişeyler olacaktır. Soru sormalarına izin verin.E. Sınıf Arkadaşlarıyla Tanışma:Yeni gelen öğrencinin sınıf arkadaşlarını tanıması ve uyum sağlamasıiçin oyunların kullanılması etkilidir. Aşağıda sizlere tanışma amaçlı kullanabileceğinizörnek oyunlar verilmiştir. Bunları kullanabileceğiniz gibikendiniz de sınıf ortamına uygun olacağını düşündüğünüz oyunlarıuygulayabilirsiniz.“Topu Gönder İsmini Söyle” Oyunu: Bu oyun üç aşamada oynanır.Birinci aşamada; Öğrencilerden daire olmalarını isteyiniz. (Sınıfın olanaklarıuygunsa daire şeklinde oturarak da oynanabilir.) Oyunun nasıloynandığını görmeleri için isminizi söyleyerek topu bir öğrenciye gönderiniz.Topu alan kişi yüksek sesle adını söylesin. “Benim adım Pınar.”gibi. Sonra topu kendi seçtiği adını öğrenmek istediği bir arkadaşına göndersin.Çalışma bir süre (çocukların hepsi en azından bir kere isimlerinisöyleyene kadar) devam eder.İkinci aşama; Bir önceki aşamadan farklı olarak bu aşamada topu alanöğrenci “Benim adım Pınar. Senin adın ne?” diyerek topu diğer bir öğrenciyegönderir. Topu alan öğrenci adını söyleyerek gönderdiği öğrencininadını sorar.Üçüncü aşama; Bu aşama isimler öğrenildikten sonra oynanır. Kendinegönderilen topu alan öğrenci kendi adını söyledikten sonra göndereceğikişinin adını söyler. “Benim adım Pınar. Senin adın Hasan” gibi.Topu ismini söylediği çocuğa gönderir.“Benim Sevdiğim Şey” Oyunu: Öğrencilerinizi yanınıza çağırın vedaire olmalarını isteyin. Birbirlerini tanımak için bir oyun oynayacağınızsöyleyin. Oyunun kurallarını şöyle anlatın: “Şimdi benden başlayaraksaat yönünde (gösterin) hepimiz önce sevdiğimiz bir şeyi (çizgi film kahramanı,yemek, meyve, artist, sporcu vb.) söyleyip ardından da ismimizisöyleyeceğiz (Örnek verin. Örümcek adam, Ege ya da yoğurtlu çorba,Görkem). Oyuna başlayın. Birkaç tur döndükten sonra her öğrencininsizden başlayarak kendinden öncekilerin sevdiği şeyleri ve isimleri söylemeleriniisteyin. Karışık olarak devam edebileceğiniz gibi grubun biryerinde kesip geri dönüşler de yapabilirsiniz. Bütün öğrencilerin birbirlerinitanıdığından emin olana kadar oyunu devam ettirebilirsiniz.“Tuz-Buz” Oyunu: Öğrencilerinize bir oyun oynayacağınızı söyleyin.Oyunun nasıl oynanacağını anlatın. “Şimdi sizlerle bir oyun oynayacağız.Oyunumuzun adı tuz-buz oyunu, bu oyunu aranızda bilenlerolabilir. Ancak biz biraz farklı oynayacağız. İki elinizle iki defa dizlerinizevuracaksınız. Dizlerinize vururken kendi adınızı söyleyeceksiniz. Ardındanellerinizi birbirine vurarak iki defa alkış yapacaksınız. En son başparmağınızıve orta parmağınızı birbirine sürterek şıklatacaksınız. O esnadada arkadaşınızın ismini söyleyeceksiniz. Sıra isminizi söylediğiniz arkadaşınızageçmiş olacak o da aynı şeyleri yaparak oyuna devam edecek.”Çocuklar birbirlerinin isimlerini ezberlediğinde oyunu daha seri hale getirebilirsiniz.Şaşıranların oyun dışı bırakılması çocukları çok eğlendirir.Fakat bu kararı sınıf ortamına bakarak siz vermelisiniz.“Elim Beni Anlatır” Oyunu: Öğrencilerinizi ikişerli gruplara ayırın.Bu gruptaki bireylerin sırayla kendisini grup arkadaşına tanıtmasını isteyin.Tanıtırken aşağıdaki sorulardan yararlanabilirsiniz.• Adı soyadı nedir?• Kaç yaşında?• Nerede oturuyor?• Ne yapmaktan hoşlanıyor?• Okulda olduğu için neler hissediyor?• İleride ne olmak istiyor?Daha sonra değişik renklerdeki kartonları (yoksa boş kâğıt olabilir.)seçmeleri için sıraların üzerlerine bırakın. Öğrencilerden grup arkadaşlarınınellerini seçtikleri kartona açık olarak çizmelerini isteyin. Çizilenel resimlerini kenarlarından kesmelerini söyleyin. Öğrenciler elin avuç78

kısmına tanıştıkları arkadaşlarının isimlerini, parmaklara da diğer sorularıncevaplarını yazsınlar. Daha sonra her öğrenci grup arkadaşını sınıfarkadaşlarına tanıtsın. Tanışma bittikten sonra öğrencilerden hazırladıklarıtanıtım kartını grup arkadaşlarına vermelerini isteyin. Hazırlanan bukartonları yaka kartı olarak kullanabileceklerini söyleyin.F. Sınıf Kuralları Hakkında Bilgi Verme:Yeni gelen öğrencinize, sınıfın ortak bir kullanım alanı olduğunu, ortakkullanım alanlarının da bir takım kuralları olduğunu belirtin. Ortakkullanım alanı olan sınıftan en iyi şekilde yararlanmak için uyulması gerekenbazı kurallar olması gerektiğini belirtin. Sınıftaki diğer öğrencilerlebirlikte yeni gelen öğrenciye sınıf kuralları hakkında bilgi verin. Eklemekisteği kural varsa önerilerini dinleyin.G. Akran Desteği Sağlama:Bireyler bir gruba ait olmak ister. Bireysel özelliklerine göre kendiniyakın hissettiği kişilerle arkadaşlık kurmak yeni gelen öğrenciniz içinönemli olacaktır. Bu durum öğrencinizin sınıf ortamında kendini rahatve güvende hissetmesini sağlayacaktır. Yeni girdiği ortamda mevcut arkadaşgrupları olabilir. Bu ortamlara girmekte sıkıntı yaşayabilir. Yeni gelenöğrencinizin bu tür sıkıntılar yaşamaması için akran desteği sağlayabilirsiniz.H. Okul Bölümlerini ve Çalışan Personeli Tanıtma:Yeni gelen öğrencinizin okula uyumunu kolaylaştırmanın yollarındanbiri, okulun bölümlerini, bu bölümlerin kullanım kurallarını ve okuldaçalışan personeli tanıtmaktır. Tanıtım sizin rehberliğinizde olabileceğigibi akran yardımıyla da yapılabilir. Bu esnada aşağıdaki bilgileriverebilirsiniz.Bölümleri Tanıtırken:• Okulun o bölümünün ismi• Hangi durumlarda ve ne zaman yararlanabileceği• Varsa giriş ve kullanım kurallarıÇalışan Personeli Tanıtırken• Adı soyadı• Okuldaki görevi• Okulda yaptığı işler• Yardım konularıİ. Okulun Olanaklarını Tanıtma:Varsa okulunuzda yer alan eğitsel kulüpler ve sportif aktivitelerinitanıtın. Öğrencinizi bu çalışmalardan yararlanması için yüreklendirin.J. Program Hakkında Bilgi Verme:Öğrenciniz daha önceki öğretmenlerinden gerekli bilgiyi alsalar dagüvendikleri başka bir kişiden aynı bilgileri alıyor olmak onları mutluedecektir.K. Öğrencilerinizi Yakından Tanıma:Okulun ilk günleri her fırsatta öğrencinizle konuşun ve onu bireyselolarak tanımaya çalışın. Nasıl olduğunu, okula alışıp alışamadığını, okulanasıl gidip geldiğini öğrenin. Evde ya da okulda herhangi bir sorunlakarşılaştığında ya da bir gereksinimi olduğunda sizinle konuşabileceğiniona sık sık hatırlatın. Kendini her hangi bir konuda ifade ettiğinde takdiredin. Böylelikle öğrenciniz sizin onunla gerçekten ilgilendiğinizi ve onadeğer verdiğinizi hissedecektir. Ayrıca sorunları olduğunda size başvurabileceğinibilmek kendini güvende hissetmesini sağlayacaktır. Öğrencilerinizidaha yakından tanıyabilmek için hangi bilgi toplama araçlarından(gözlem, görüşme, aile bilgi formu, öğrenci tanıma formu vb.) yararlanabileceğinizibelirleyerek bu formları önceden temin ediniz.L. Öğrencileri Kaynaştırma:Bir gruba ait olma ve “Biz” bilincini geliştirmek yeni gelen öğrenciniziçin önemlidir. Sınıfınızdaki öğrencilerinizle yeni gelen öğrencinizinkaynaşması için kullanabileceğiniz oyunlar aşağıda verilmiştir. Bunlarıkullanabileceğiniz gibi kendinizde sınıf ortamına uygun olacağını79

düşündüğünüz oyunları uygulayabilirsiniz.“Senin İçin de Yer Var” Oyunu: Öğrencilerinizin birlikte hareketetmeleri, biz bilincinin gelişmesi ve sınıfta oluşan alt grupları görmeniziçin oynayabileceğiniz bu oyunda bir miktar ipe ihtiyacınız var. İp bütünöğrencilerin ayakta rahatça sıralanabilecekleri uzunlukta olmalıdır. Öğrencileriniziyanınıza çağırın ve ipi yere uzatın. Bu ipin üzerine sıralanmalarınıisteyin. İki ayaklarının da ip dışında kalmamasını söyleyin. Bütünöğrenciler ipin üzerinde sıralandığında teşekkür ederek ipten uzaklaştırın.İpi biraz kısaltın. Öğrencilerden ipin üzerine tekrar sıralanmalarınıisteyin. İp kısaldıkça öğrencilere iki ayaklarını da ipin üzerinde tutmakiçin ayaklarını üst üste koyabileceklerini belirtin. İpi biraz daha kısaltın.Öğrenciler ip kısaldıkça ipin üzerinde durabilmek için arkadaşlarını dışarıdabırakacaktır. Tek bir öğrencinin bile ipin dışında kalmaması gerektiğinisöyleyin. Öğrenciler arkadaşlarının ipin dışında kalmaması içinbirbirlerini tutacaklardır.“Benzerlikler ve Farklılıklar” Oyunu: Öğrencilerin bireysel farklılıklarınyanı sıra ortak özelliklerinin de olduğunu fark etmeleri için oynananbu oyunda amaç ait olma ve biz bilincinin geliştirilmesidir. Öğrencilerlebirlikte sıraları geriye çekiniz. Orta alanda sizin etrafınızdatoparlanmalarını isteyiniz. Sınıfta üç farklı köşe belirleyiniz. Öğrencilerinbelirlenen köşelerde grup olmasını sağlayınız. Bunun için şu yönergeyikullanabilirsiniz. “Elma, portakal, mandalina meyvelerinden hangileriniseviyorsunuz? Düşünün. Şimdi elma sevenler bu köşeye (gösterin),portakal sevenler bu köşeye (gösterin), mandalina sevenler bu köşeye(gösterin) gitsin.”Aşağıda verilen örnek ifadeler doğrultusunda oyuna devam ediniz.“Matematik, Sosyal Bilgiler, Türkçe derslerini sevenlerMavi, sarı, kırmızı renklerini sevenlerYaz, ilkbahar, kış mevsimini sevenlerMavi, yeşil, siyah ya da kahverengi gözlü olanlarSiyah, sarı, kahverengi saçlı olanlar vb.”Aşağıdaki soruları öğrencilerle tartışınız.• Birkaç defa aynı grupta yer aldığınız arkadaşlarınız var mıydı?• Arkadaşlarınız hakkında daha önce bilmediğiniz neler öğrendiniz?• Arkadaşlarınızla aranızda benzerlikler olduğunu gördüğünüzde nelerdüşündünüz/hissettiniz?“Kurtla Kuzu” Oyunu: Gruptan bir ebe (kurt) seçin. Diğer öğrencilerin(kuzular) arka arkaya sıralanarak birbirlerinin bellerinden ikielleriyle kavramalarını isteyin. Oyunda kurdun görevi kuzuları yakalayıpgruptan ayırmaktır. Sıralanan öğrencilerden en öndeki öğrencinin görevikuzuları korumaktır. Kurt bütün kuzuları gruptan ayırdıktan sonra ebeyideğiştirerek oyunu birkaç kez tekrarlayabilirsiniz.“Bir Masal Yazalım” Oyunu: Sıraları U şeklinde dizin (Sınıfın olanaklarıuygunsa oturarak oynayabilirsiniz.). Amaç bütün öğrencilerinbirbirleriyle göz iletişimi kurabilmeleridir. Öğrencilerinize sınıfınıza aitbir masal yazacağınızı söyleyin. Sizden başlayarak herkesin sırayla bircümle söylemesini ama bu cümlelerin daha önceki cümlelerle uyumluolmasını isteyiniz. Masal tamamlandıktan sonra özetleyiniz. Sonrasındabir öğrencinizden masalı yazmasını isteyiniz. Masalı sınıf panosundasergileyiniz.M. Çevredeki Olanakları Tanıtma: Varsa okulunuzun çevresindeyer alan eğitsel ve sosyal tesisleri (kütüphane, tiyatro, sinema, çocuk vegençlik merkezleri vb.) öğrencinize tanıtmak için okul gezileri düzenleyebilirsiniz.80

4.4. AİLE EĞİTİMİ ve REHBERLİĞİönemlisi çocuğun akademik gelişimine büyük katkısı vardır.Çocuk toplumun düşüncelerini, davranışlarını, tutumlarını, gelenekgöreneklerini,dünya görüşünü, inançlarını ve diğer kültürel değerleriniaile içinde öğrenir. Bundan dolayı aile çocuğun toplumsallaşmasındareferans aldığı ilk kurumdur. Anne-babalar çocukları ile olan ilişkilerinderepertuarlarında yer alan davranış kalıplarını kullanırlar. Anne ya dababanın daha önceki yaşantı ve deneyimlerinden öğrendikleri davranışve tutumlar bazen çocuğun gelişimini olumsuz etkileyebilir. Aile eğitimiolası olumsuz etkiyi azaltmada önemli bir yöntemdir. Aile eğitimi; aileleridestekleyici, onları çocuklarının gelişimi ve eğitimi hakkında bilgilendiricive çocuklarının eğitimine katılmalarını sağlayıcı şekilde sistematikolarak yapılan eğitimdir.Toplumun eğitim ihtiyacının giderilmesi amacıyla oluşturulan temelkurumlardan birisi olan okul, kontrollü bir ortam yaratarak çocukta toplumave kendisine yarar sağlayacak davranışları oluşturmaya çalışır. Ancakokulun öğrenciye istenilen davranışları tek başına kazandırması olanaklıdeğildir. Bu eğitim sürecinde ailenin katkısı ve desteği çok önemlidir.Çünkü okulda öğrenciye kazandırılan bilgi, beceri ve davranışlar evdeaileler tarafından desteklenip pekiştirilmez ise, kısa zamanda unutulur.Daha da önemlisi okul ve ev arasında önem verilen değerler, alışkanlıklarile çocuğa davranış kazandırma yöntemi konusunda ayrıcalıklar var ise;çocuğun okulda öğretilenleri kolayca öğrenmesi ve uygulamaya koymasıçok güç olur. İşte bu ve benzeri birçok nedenden dolayı yönetici ve öğretmenler,öğrencilerin ve okulun başarısını artırmak için ailelerin desteğineihtiyaç duyarlar. Bu yönüyle çok önemli olan aile rehberliği çocuklarınmutlu, başarılı, uyumlu, sağlıklı olması için onlarla en çok etkileşime girenbireyler olan ana-babanın çocuk gelişimi ve eğitimi hakkında bilgilendirilmesive sosyal destek kaynaklarına yönlendirilmesidir. Aile rehberliğive eğitimi okul-aile işbirliğinin kurulmasıyla mümkün olacaktır.Sağlam temellerle kurulmuş okul-aile işbirliğinin okul, aile ve hepsinden4.4.1. Okul-Aile İşbirliğinin Sağlanmasının ÖnemiOkul-aile İşbirliği; çocukların akademik, sosyal, duygusal alanlardadaha sağlıklı gelişebilmeleri ve okuldaki eğitim etkinliklerinin daha verimliolarak gerçekleştirebilmesi için okul personeli ile aile üyelerininbirlikte çaba göstermesidir. Eğitim programları ne kadar iyi hazırlanmışolursa olsun, aileler tarafından desteklenmediği sürece etkili olmamaktadır.Çocuklarda kalıcı davranış değişikliklerinin gerçekleşebilmesi, okulprogramlarında planlanan öğrenme yaşantılarının ailede sürdürülebilmesiile mümkündür.Üretken bir anne-baba-öğretmen işbirliğinin uzmanlara ve öğretmenleresağladığı yararlar şöyle sıralanabilir:• Anne-babanın ve çocuğun beklentilerinin, gereksinimlerinin dahaiyi anlaşılmasını sağlar.• Çocuğun okul dışındaki yaşantısı için önemli olan birçok davranışınbelirlenmesinde daha anlamlı veriler elde edilmesine yardımcı olur.• Uygun davranışların hem ev hem de okul ortamlarında pekiştirilmesiiçin daha fazla olanak sağlar.• Anne-babaların çocuğun davranışlarındaki değişikliklere ilişkindönütleri, uygulanan programların sürekli değerlendirilerek geliştirilmesinekatkı sağlar.• Anne-babaların eğitim sürecine katılımının sağlanması yasal düzenlemelerinsürekliğini sağlar.• Anne-babalar ile öğretmenler arasında üretken ve etkili bir işbirliğininoluşturulması öğretmenin çocuklara kazandırdığı becerilerin genellenmesindeçok önemli olan doğal ortamların daha etkili duruma getirilmesinekatkıda bulunur.• Özellikle doğal ortamlarda pekiştireçlerin üretilmesi, anne-babalarıneğitim sürecine katılımlarını kolaylaştırır. Böylece öğretmenin öğretimamaçlarına ulaşması daha kolay olur.81

Aynı duruma anne-baba açısından bakıldığında üretken bir annebabave öğretmen işbirliğinin, anne-babalara sağladığı yararlar şöylesıralanabilir:• Öğretmenin amaçlarının ve çocuğun gereksinimlerinin daha iyianlaşılmasını sağlar.• Çocuğun anne-babası olarak hak ve sorumlulukları hakkında bilgiedinmelerine yardımcı olur.• Anne-babaya çocuğun okul programı ve bu programa nasıl katılabileceklerikonusunda bilgi sağlar.• Okul programlarının olumlu etkilerinin evde de sürdürülmesineimkân verir.• Çocuğun ev yaşamı için uygun olacak işlevsel davranışları öğrenmelerineyardımcı olacak becerileri geliştirir.• Bugün ve gelecekte çocukları için önemli kaynaklara ulaşmalarınısağlar.• Anne-baba ve öğretmen işbirliğinin anne-babalara sağlayacağı tümbu yararlar çocuklarının eğitimi için daha fazla katılımcı olmalarını daberaberinde getirecektir.4.4.2. Okul-Aile İşbirliğini Sağlamak İçin Yapılabilecekler:1. Sıcak Bir Şekilde Karşılayın: Okul-aile işbirliğinin temelleri iknaçalışmalarıyla başlar. Çocuğun okula kaydıyla beraber aile okul personeliyletanışır. Okul personelinin aileye yaklaşımı okul-aile işbirliğinin temellerininatılmasında çok önemlidir. Aile aklında yanıtlanmasını beklediğipek çok soruyla kayıt için okula geldiğinde güler yüzlü karşılamaokul personeline güvenmesini sağlar.2. İsimleriyle Hitap Edin: Aileye önemsediğinizi ve değer verdiğinizihissettirmenin yollarından bir tanesi aile fertlerine isimleriyle hitapetmektir.3. İletişim Becerilerini Kullanın: Ebeveynlerle ilk karşılaşmanızdanitibaren önyargılardan arınmış, herkesi olduğu gibi kucaklayan kabuledici bir tutumu benimsemek ve olumlu iletişim becerilerini kullanmakokul aile işbirliğinin kurulmasında önemlidir.Aileyle iyi ve etkili bir iletişim kurabilmek için;Karşıdaki Kişi ya da Kişilere Saygılı Davranın: Anne-babanın eğitimdüzeyi, yaşı, cinsiyeti, statüsü, dünya görüşü ne olursa olsun, kendilerinedeğer verildiğini hissettirecek biçimde yaklaşılmalıdır. Gerçek anlamdasaygının, bir düşünce olarak kalmayıp aynı zamanda hissettirilmesi vesözel olmayan davranışlarla gösterilmesi önemlidir.Etkin Dinleyin: Aile ile olumlu ilişkiler geliştirmede, bilgi almada,aileyi tanımada, anlamada ve onlara yardım etmede en temel öğe etkilidinlemedir. Etkin dinleme sürecinde sözel davranışlar kadar, sözel olmayandavranışları da kullanın. Karşınızdaki kişiyle göz teması kurun,uygun bir yüz ifadesiyle, başınızı hafifçe sallayarak, bedeni hafifçe öneeğerek, “hı,hı”, “anlıyorum” gibi devam ettirici tepkileri kullanın. Böylecekonuşan kişinin kendini rahat ve güvende hissetmesini sağlamış olursunuz.Aile değerli olduğu mesajını alır ve duygu, düşüncelerini daha rahatortaya koyar.Empatik Yaklaşın: Empati en basit anlamıyla bir insanın kendisinikarşısındaki insanın yerine koyarak onun duygu ve düşüncelerini doğruolarak anlamasıdır. Empati becerisini iyi kullanabilen kişiler iyi bir dinleyiciolmalarının yanı sıra, karşıdaki kişinin dile getirmediği duygularınıda sezebilir, bakış açılarını kavrayabilirler. Aileye empatik yaklaşabilmekiçin kendinizi onların yerine koymalı, olaylara onların bakış açısıyla bakmalı,onların duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlamalı ve zihninizdeoluşan empatik anlayışı anne ya da babaya doğru olarak iletilmelisiniz.Sözel veSözel Olmayan Mesajlarınız Arasında Tutarlılık Olmasına DikkatEdin: Kişilerarası ilişkilerde, sözel davranışların yanı sıra sözel olmayan davranışlarda kullanılır. Sözel olmayan davranışlar, kişilerarası ilişkilerde çokönemli bir yer tutar. Gözlemler ve araştırma bulguları, sözlü ve sözsüz iletişimarasında bir tutarsızlık olduğunda, bireylerin genellikle sözsüz iletişimyoluyla verilen mesajları dikkate aldıklarını göstermektedir.Suçlayıcı Konuşmayın: Kendi duygularınızı paylaşımcı bir şekilde anlattığınızzaman karşınızdakini incitmemiş, fakat kendi mesajlarınızı da82

vermiş olursunuz. İletişimde eleştirel ifadeler kullandığınızda bu durumsuçlama içerir ve diğer tarafın savunmaya geçmesine neden olur. Dolayısıylasonuç; anlaşılamama, tartışma ve hatta kavgaya kadar gidebilir.Açık Olun: Bireyler, kişiler arası ilişkilerde saydam yani açık ve anlaşılırolmalıdır. Ancak saydam olma konusunda dikkat edilmesi gerekentemel nokta: Birey saydam davranışı gösterirken “duruma ve kurallarauygun” olan davranışları da göstermesi gerekir. Bireyin “Ben bu durumauygun bir davranış içinde miyim?”, “Başka türlü nasıl davranabilirim?”sorularına yanıt araması önemlidir.4. Çocuğun Akademik Gelişimiyle İlgili Bilgi Verin: Çocuğunakademik gelişimi konusunda aileyi bilgilendirmek aile-okul işbirliğinigüçlendireceği gibi ailenin çocuğun eğitiminde sorumluluklarını yerinegetirmesi için iyi bir pekiştireç olacaktır. Çocuğun gelişimi hakkında bilgivermek amacıyla düzenli aralıklarla aile bilgilendirme toplantıları yapabilirisiniz.Çocuklar hakkında konuşurken suçlayıcı olmayın. Suçlayıcıkonuşma daha öncede belirtildiği gibi ailenin savunmaya geçmesineneden olacaktır. Bu davranış şekli aileyle iletişiminizi olumsuz etkileyebileceğigibi bir süre sonra ailenin okula gelmesini de engelleyebilir. Çocukhakkında konuşurken önce çocuğun güçlü ve olumlu yönlerinden bahsedin.Daha sonra işbirliği kurmak istediğiniz konuyla ilgili bilgi verin.Aileden ne istediğinizi açıkça belirtin. Bunu yaparken “Bunu siz de yapıyorsunuzdur”, “Sizin de bildiğiniz bir yöntemdir ama ………… şekildedavranmak bu sorunumuzu çözecektir. ” gibi ifadeler ailenin işbirliğiningüçlenmesini sağlar.5. Ailenin İhtiyaç Duyduğunu Düşündüğünüz Konularda EğitimProgramları Düzenleyin: Daha öncede belirttiğimiz gibi aileler çocuklarıylailetişimlerinde, davranışlarında ve çocuğa karşı tutumlarında halihazırdaki davranış kalıplarını kullanırlar. Bazen bu davranışlar çocuğungelişimini olumsuz etkileyebilir. Bu durumu engellemek için ailelerinihtiyaç duyduğu konularda ailelere bilgi vermek amacıyla toplantılardüzenleyebilirsiniz. Bu toplantılarda çevrenizde bulunan uzmanlardanyardım isteyebilirsiniz. Bu toplantıları ailelerle birlikte çocukların eğitimininiyileştirilmesi için ortak çözüm bulma yaklaşımı içinde yapmanızhem ailelerin toplantıya katılımını arttıracak hem de işbirliğini güçlendirecektir.6. Özel Günler: Aile ile yapılan toplantılar sadece çocuk hakkındabilgi vermek amaçlı olmamalıdır. Okul-aile işbirliğini sağlamak için birtakım özel günleri kullanarak aileleri okula davet edebilirsiniz. Örneğinanneler günü, babalar günü, yerli malı kutlamaları, yılbaşı kutlamaları vb.günler olabileceği gibi sizin ailelerle karar vereceğiniz sınıfa özgü bir günde olabilir. Bu tarz toplantılarda ailelerin okulla karşı tutum ve davranışlarındafarklılık yaratmak amacıyla toplantılarda hediye çekişleri vb. yaparakküçük nüanslar organize edebilirsiniz.7. Aileyi Programa Katın: YSÖP’ün sağlıklı işlemesi için aileninprogram hakkında bilgi sahibi olması önemlidir. Bu amaçla PsikososyalÖğretmen Kitabı’nda yer alan “Aile Eğitimi” programını kullanınız.4.5. REHBERLİK ve PSİKOLOJİK DANIŞMASERVİSİ İLE KOORDİNASYONRehberlik ve Psikolojik Danışma hizmetleri, bireyin kendini daha iyitanıması, özelliklerinin farkında olması, kendisine açık olan fırsatları veseçenekleri tanıması, kendisi için gerçekçi kararlar alabilmesi, potansiyellerinigeliştirebilmesi, karşılaştığı engel ve sorunlara karşı uygun baş etmebecerileri gösterebilmesi ve çevresiyle dengeli bir uyum içinde olabilmesiiçin yürütülen psikolojik yardım hizmetleri olarak tanımlanabilir.Bu tanımlama doğrultusunda, YSÖP kapsamında yer alan çocuklarınihtiyaçları göz önünde bulundurularak rehberlik ve psikolojik danışmahizmetlerinden yararlanmalarını sağlamak amacıyla Rehberlik Programıgeliştirilmiştir. Bu programa katılan çocukların hayatta başarılı, mutlu veuyumlu birer birey olabilmeleri için kazanımlar seçilmiş ve bu kazanımlarYSÖP’e uygun bir şekilde yeniden düzenlenmiştir.YSÖP’ün bir parçası olan Rehberlik Programı kazanımlarının uygulayıcısısiz değerli Sınıf Rehber Öğretmenlerinden şunlar beklenmektedir:83

• Öncelikle Rehberlik Programı’nın başarılı bir biçimde yürütülebilmesiiçin sınıf rehber öğretmenleri tarafından programa ait kazanımlarıntemel yapısının ve amaçlarının anlaşılmış olması; esnek,ılımlı ve kararlı tutumların sınıf ortamına taşınması,• Rehberlik Programı’nda yer alan konulara yönelik araştırmayapması ve sınıf uygulamalarına hazırlıklı katılması,• Okul rehber öğretmeni ile eş zamanlı çalışması ve gerekli durumlardaokul rehberlik servisinden yardım alması,• Rehberlik Programı’nı bir ders olarak algılamaktan çok, yaşantısağlamaya, tutum, değer ve beceri kazandırmaya yönelik bir süreçolarak düşünmesi,• Öğrencilerin kendilerini rahatça ifade edebilecekleri sınıf ortamınıoluşturması, onları etkinliklere katılmaya teşvik etmesi, birbirleriylekarşılaştıran eleştirel davranış ve ifadelerden kaçınması, yargılayıcıolmayan tutum ve davranışlar sergilemesi, öğrencilere, kazandırılmakistenen becerilere uygun model olması,• Kazandırılmak istenen becerilerin rehberlik saati dışında da takipedilmesi, gerektiğinde öğrencilere pekiştireçler verilmesi,• Öğretmenler ve veliler ile işbirliği yaparak öğrencilerin gelişiminitakip etmesi,• Velilerin program sürecine katılması için gerekli çalışmalarıdüzenlemesi beklenir.YSÖP’ün uygulayıcısı siz değerli öğretmenler bazen içinden çıkamayacağınızsorunlarla karşılaşabilirsiniz. Bu karşılaştığınız sorunlarınçözümünde okulunuzun Rehberlik ve Psikolojik Danışma Servisindenyardım alabilirsiniz. YSÖP uygulamalarında okul rehber öğretmenindenbeklentiler:Programın başarıyla uygulanabilmesi için okul rehber öğretmenlerininprogramın içeriğini anlayarak sınıf rehber öğretmenlerine gereklidesteği sağlaması ve programın uygulanmasına ilişkin geri bildirimlerideğerlendirerek önlemler alması gerekmektedir.Bu amaçla rehber öğretmenlerden;• Programın yürütülmesi sürecinde sınıf rehber öğretmenlerinedanışmanlık etmesi, gerekli kaynak, materyal ve ölçme araçlarınısağlaması,• Velileri program konusunda bilgilendirmesi ve programla eşgüdümlü olarak veli eğitimine yönelik programlar hazırlaması,• Uzmanlık gerektiren konularda (öfke kontrolü, çatışma çözümü,kişisel sınırlar, zorbalık, problem çözme, akran baskısı vb.) sınıftakiçalışmalara katkı sağlaması,• Velilerin ihtiyaç duyduğu konularda aile eğitimi yapması,• Oryantasyon çalışmalarına rehberlik etmesi beklenmektedir.Bunların yanında yönetmeliklerde rehber öğretmenlere verilengörevleri yerine getirir.4.6. SOSYAL DESTEK KAYNAKLARINAYÖNLENDİRMEYSÖP kapsamına giren çocukların ailelerinin birçok alanda yoksunolması, bu aileleri sosyal destek sağlayan kurum ve kuruluşlara yönlendirmeihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Aşağıda aileleri yönlendirebileceğinizbazı sosyal destek kurum ve kuruluşlarının isimleri verilmiştir.• Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı• Rehberlik ve Araştırma Merkezleri• Halk Eğitim Merkezleri• Çocuk ve Gençlik Merkezleri• Aile Danışma Merkezi• İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü• Baroların Çocuk Hakları Merkezi• Belediyeler• Sivil Toplum KuruluşlarıBu sosyal destek kurum ve kuruluşları Türkiye genelinde hizmet vermektedir.Çevrenizde bulunan sosyal destek kuruluşlarının telefon numaralarınıkaydederek velilerinizin ihtiyaçları dâhilinde kullanabilirsiniz.84

5.BÖLÜMÖLÇME - DEĞERLENDİRME VE İZLEME UYGULAMALARI5.1. GENEL BİLGİLER5.2. ÖN, ARA VE SON DEĞERLENDİRMELER5.2.1. Ön Öğrenmeleri Belirleme5.2.2. Öğrenme Yanlış ve Eksiklerini Belirleme (Ara Değerlendirmeler)5.2.3. Öğrenci Düzeyini Belirleme (Son Öğrenmeleri Değerlendirme)5.2.4. Not Verme5.3. ÖLÇME ARAÇALARINDA KULLANILAN SORU TİPLERİ5.3.1. Açık Uçlu Sorular5.3.2. Yapılandırılmış Sorular5.4. ÖĞRENCİLERİN BİLGİLERİNİN ÖLÇÜLMESİNDE SIK KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARI5.4.1. Yazılı Sınavlar5.4.2. Sözlü Sınavlar5.4.3. Kısa Yanıtlı Testler5.4.4. Doğru-Yanlış Testleri5.4.5. Çoktan Seçmeli Testler5.4.6. Eşleştirme Soruları5.4.7. Öz Değerlendirme5.4.8. Tartışmalar5.4.9. Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubric)5.4.10. Bulmaca5.5. PSİKOSOSYAL PROGRAMLA İLGİLİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI5.5.1 Gözlem Formları5.5.2. Anekdot Kayıtları5.5.3. Diğer Ölçme Araçları85

5.1. GENEL BİLGİLER5.2. ÖN, ARA ve SON DEĞERLENDİRMELER5.2.1. Ön Öğrenmeleri Belirleme5.2.2. Öğrenme Yanlış ve Eksiklerini Belirleme (Ara Değerlendirmeler)5.2.3. Öğrenci Düzeyini Belirleme (Son Öğrenmeleri Değerlendirme)5.2.4. Not Verme5.3. ÖLÇME ARAÇALARINDA KULLANILAN SORU TİPLERİ5.3.1. Açık Uçlu Sorular5.3.2. Yapılandırılmış Sorular5.4. ÖĞRENCİLERİN BİLGİLERİNİN ÖLÇÜLMESİNDE SIK KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARI5.4.1. Yazılı Sınavlar5.4.2. Sözlü Sınavlar5.4.3. Kısa Yanıtlı Testler5.4.4. Doğru-Yanlış Testleri5.4.5. Çoktan Seçmeli Testler5.4.6. Eşleştirme Soruları5.4.7. Öz Değerlendirme5.4.8. Tartışmalar5.4.9. Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubric)5.4.10. Bulmaca5.5. PSİKOSOSYAL PROGRAMLA İLGİLİ ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI5.5.1 Gözlem Formları5.5.2. Anekdot Kayıtları5.5.3. Diğer Ölçme Araçları86

5.1. GENEL BİLGİLEREğitimde ölçme, öğrenenlerin belirli özelliklere sahip oluş dereceleriningözlenip gözlem sonuçlarının sayı ya da sembollerle ifade edilmesiolarak tanımlanabilir. Bu tanıma uygun olarak YSÖP kapsamında ölçmeöğrencilerin derslerdeki kazanımlara ilişkin davranışlara sahip oluşderecelerinin gözlenmesini içermektedir. Söz konusu davranışlar derskapsamındaki temel kavramların veya olguların hatırlanması, anlaşılmasıyorumlanması gibi alt düzeyde olabileceği gibi günlük yaşamda kullanılması,problem çözme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme vb. gibi üstdüzeyde de olabilir. Öğretmenlerin öğrencilerin kazanımlara sahip oluşdüzeylerini gözlerken üst düzey davranışlara daha fazla önem vermesi yararlıdır.Çünkü üst düzey davranışlar genellikle alt düzey davranışları dakapsamaktadır. Böylece sadece ezber düzeyindeki bilgiler değil, bilginingünlük yaşamda kullanılacak kadar öğrenilip öğrenilmediği yoklanmışolacaktır. Ancak gözlem sonuçları kendi başına yeterli anlam taşımazlar.Gözlem sonuçlarını anlamlı hale getirebilmek için değerlendirme yapmakgerekmektedir.Değerlendirme gözlem sonuçlarının belirli ölçütlerle karşılaştırılmasıyoluyla öğrencilerin başarıları hakkında karar verme sürecidir. Eğitimsürecinde değerlendirme öğrencilerin başarıları hakkında öğretmen kararlarınıgösteren Not Verme süreci olarak ele alınabilir. Değerlendirmesürecinde YSÖP kapsamında kullanılacak ölçütler MEB Not VermeYönetmeliğinde açıklanan ölçütlerdir.Öğretim sürecinin önemli bir öğesi olarak ölçme ve değerlendirmeninaşağıdaki faydaları sağlaması beklenebilir.a. Öğrencilerin önkoşul davranışlardan ne kadarına sahip olduğunu,dolayısıyla bir sınıf düzeyine uygun olup olmadığını belirlemeyi kolaylaştırır.b. Öğrencilerin öğrenme eksik ve yanlışlarını tespit etmeyi sağlar.c. Öğrencilere öğrenmeleri hakkında geribildirim (dönüt) verir.d. Öğrencilerin derse güdülenmesine yardım eder.e. Öğrencilerin özgüvenlerini artırmayı kolaylaştırır.f. Öğrencilerin öğretim sürecine etkin katılımını sağlar.g. Öğretimi planlamaya yardım eder.h. Öğretim sürecinin ve eğitim programlarının eksiklerini gidericidönütler verir.i. Öğrencilerin daha sonraki öğrenimlerini nasıl sürdüreceklerini dahaisabetli belirlemelerine olanak tanır.j. Öğrencilerin güçlü ve zayıf yanlarını belirlemeyi kolaylaştırır.k. Öğrencilerin dönem sonunda eriştikleri bilgi ve beceri düzey inibelirlemeyi sağlar.l. Öğretmenlerin öğretim süreci ve eğim programlarının kalitesi hakkındabilgi sahibi olmasına yardım eder.m. Velilere öğrencilerin öğretim sürecindeki durumu hakkında bilgisağlar.n. Öğrenci ihtiyaçlarını belirlemeye yardım eder.Ölçme ve değerlendirmenin kısaca özetlenen yararları yanında enönemli işlevi; öğrencilerde, ders programlarında, öğretmenlerde ve öğretimsürecinde saptanan eksiklerin düzeltilmesi yoluyla eğitim sistemininkendini yenilemesine yardımcı olmasıdır. Ölçme ve değerlendirmeetkinlikleri öğretme-öğrenme süreçlerinin bir parçası olarak planlanmalı,öğrencilerin öğrenme düzeylerini yansıtabilmelidir. Ölçme ve değerlendirmeetkinlikleri öğrencilerin öğrenme stilleri ve bireysel farklılıklarıdikkate alınarak zenginleştirilmelidir. Ölçülmesi kolay olan alt düzey davranışlaryerine, bilgiyi günlük yaşamlarında kullanabileceklerini gösterensınav ve soru türlerine daha fazla ağırlık verilmeli; yorumlama, problemçözme, çıkarımda bulunma, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme gibi üstdüzey davranışları ölçebilecek araçlar kullanılmalıdır. Ölçme ve değerlendirmesonuçları öğrenciler için bir cezalandırma aracı olarak değil, onlarınderslere ve okula karşı tutumlarını olumlu yönde etkileyecek, derse katılımlarınısağlayacak, gelişimlerinin hızlandıracak yönde kullanılmalıdır.YSÖP kapsamında ölçme ve değerlendirme faaliyetlerini gerçekleştirmeköğrencilerin temel bilgi ve becerilerindeki eksikleri belirleme, eksiklerigiderme ve öğrencileri örgün eğitime kazandırmayla ilgili amaçlara ulaşılmasınıkolaylaştıracaktır. YSÖP kapsamındaki ölçme ve değerlendirme faaliyetlerininaşağıdaki akış şemasına uygun olarak yürütüleceği söylenebilir.87

5.2. ÖN, ARA VE SON DEĞERLENDİRMELER 5.2.1. Ön Öğrenmeleri Belirleme:ÖN ÖĞRENMELERİN BELİRLENMESİÖN ÖĞRENMELERE DAYANARAK ÖĞRENCİNİNSINIF DÜZEYİNE KARAR VERME VE YERLEŞTİRME1-3. SINIFLAR(1-3 A, 1-3 B)4-5. SINIFLAR 6-7. SINIFLAREĞİTİM ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİNE BAŞLANMASIEĞİTİM ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİ DEVAM EDERKEN ARADEĞERLENDİRMELERİN YAPILMASI(ÖĞRENME EKSİK VE YANLIŞLARININ SAPTANMASI)ÖĞRENME EKSİK VE YANLIŞLARINI GİDERECEK EĞİTİM-ÖĞRETİM ETKİNLİKLERİNİNPLANLANMASI VE GERÇEKLEŞTİRİLMESİEĞİTİM–ÖĞRETİM FALİYETLERİNİN TAMAMLANMASISON ÖĞRENMELERİN DEĞERLENDİRİLMESİSON ÖĞRENMELERE DAYANARAK ÖĞRENCİLERİN BAŞARIDÜZEYLERİ HAKKINDA KARAR VERİLMESİ (NOT VERME)Tablo 4. YSÖP kapsamında yürütülecek ölçme ve değerlendirme faaliyetlerine ilişkinakış şeması88Ön öğrenmelerin belirlenmesi, öğrencinin, yerleştirileceği sınıf düzeyindekikazanımların gerektirdiği bilgi ve becerilerden hangilerinesahip olduğu ve hangilerine sahip olmadığını öğretmenlere göstermesibakımından önemli bir aşamadır. Bu aşamada öğrencilere uygulanacaksınavların “önkoşul kazanımları” yoklaması beklenir. “Önkoşul kazanımlar”YSÖP özelinde 1-3, 4-5 ve 6-7. sınıf düzeylerindeki kazanımları öğrencilerekazandırabilmek için öğrencilerin sahip olması gereken bilgi vebecerilerdir. 1-3. sınıflara yerleştirilecek öğrenciler için önkoşul davranışlarokuma-yazma eğitimine başlamak için gerekli olan fiziksel ve zihinselözellikler olarak belirlenebilir. YSÖP kapsamında eğitim-öğretimekatılacak öğrencilerin hepsinin bu özelliklere sahip olduğu varsayılsa da1-3. sınıfa yerleştirmek için gerekli özelliklere sahip olmayan öğrencilereyönelik eksikleri tamamlayacak planlamalar yapmak yararlı olacaktır. 4-5.sınıflara yerleştirilecek öğrenciler için önkoşul davranışlar 1-3. sınıf düzeyindeki;6-7. sınıflara yerleştirilecek öğrenciler için 4-5. sınıf düzeyindekikazanımlardan önemli olan veya aşamalılık ilişkisine sahip olan kazanımlardır.Aşamalılık ilişkisine örnek olarak toplama ile çarpma arasındakiilişki verilebilir. Bir öğrencinin toplama ve toplamayla ilgili özelliklereilişkin kazanımlara sahip olmadan çarpma ve çarpma ile ilgili özelliklereilişkin kazanımlara sahip olması nasıl zorsa aralarında aşamalılık ilişkisiolan davranışlarda önkoşul davranışlara sahip olmamak daha sonraki kazanımlarasahip olmayı zorlaştıracaktır. Yukarıda belirtilenler ışığında birsınıf düzeyi için ön öğrenmeler belirlenirken daha alt sınıf düzeyindekikazanımlardan önemli veya aşamalılık ilişkisinde önkoşul olma özelliğinesahip olan kazanımları kapsayan sınavlar uygulamak yararlı olabilir.Buna dayanarak ön öğrenmeleri değerlendirmede kullanılacak sınavlarınkapsamı aşağıdaki gibi sıralanabilir.A) 1-3. sınıflar için ön öğrenmeleri belirlemede kullanılacak sınavlarınkapsamı okuma-yazma eğitimi için gerekli olan olgunluk düzeyine ilişkinzihinsel ve fiziksel özellikleri içermelidir.B) 4-5. sınıflar için hazırlanan programa öğrenci yerleştirme amacı ilebir ön değerlendirme sınavı öngörülmemiştir. Ancak öğretmenler, 4-5.sınıfa devam edecek olan öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeyini belirlemekamacı ile 1-3. sınıfların programında yer alan kazanımlardan önemli

ve aşamalılık ilişkisine (önkoşul olma özelliğine) sahip olan kazanımlarıkapsayan sınavlar uygulayabilir.C) 6-7. sınıflar için hazırlanan programa öğrenci yerleştirme amacı ilebir ön değerlendirme sınavı öngörülmemiştir. Ancak öğretmenler, 6-7.sınıfa devam edecek olan öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeyini belirlemekamacı ile 4-5. sınıfların programında yer alan kazanımlardan önemlive aşamalılık ilişkisine (önkoşul olma özelliğine) sahip olan kazanımlarıkapsayan sınavlar uygulayabilir.Ön öğrenmeleri belirlemek amacıyla “KISA YANITLI veya ÇOK-TAN SEÇMELİ” sınav türlerinden yararlanılabilir. Çoktan seçmeli testlerkullanıldığında öğrenci yanıtlarına şans başarısı karıştığı unutulmamalıdır.Bu nedenle öğrenci cevaplarına şans başarısının etkisini giderecekönlemler alınmalıdır.5.2.2. Öğrenme Yanlış ve Eksiklerini Belirleme(Ara Değerlendirmeler)Ara değerlendirmelerin amacı öğrenme eksik ve yanlışlarının belirlenmesidir.Üniteler tamamlandığında mümkünse ünite kapsamındaki“TÜM DAVRANIŞLARIN” yoklanması gerekmektedir. Aksi halde ölçülmeyendavranışların kazanılıp kazanılmadığını belirlemek mümkünolmayacaktır. Ara değerlendirmeler kapsamında yoklanacak kazanımlarbelirlenirken “ünite analiz tablosu” veya “kazanımlar listesinden” yararlanılabilir.Belirlenen öğrenme yanlış ve eksikleri için etkinlikler planlanmalıdır.Bu amaçla sınıfın çoğunda gözlenen öğrenme eksik ve yanlışlarıiçin tüm sınıfa yönelik öğretim etkinlikleri yararlı olacaktır. Az sayıdaöğrencide saptanan öğrenme eksik veya yanlışları için bireysel çalışmalarverilebilir. Bireysel çalışmalar mutlaka kontrol edilmeli, öğrencinineksiklerini ve yanlışlarını giderdiğinden emin olunmalıdır.Öğrenme eksiklerini belirlemek amacıyla ders sürecinde açık uçlusorulardan, ders sonunda uygulanacak kısa sınavlardan, ünite sonlarındauygulanacak kısa cevaplı veya çoktan seçmeli testlerden yararlanılabilir.Bunlara ek olarak öğrencilerin sınıf içi etkinliklerde gözlenmesi ve öğrencilerinsınıf içi çalışmaları da öğrenme eksikleri ve yanlışları hakkındafikir verebilir.5.2.3. Öğrenci Düzeyini Belirleme(Son Öğrenmeleri Değerlendirme)Son öğrenmeleri belirlemenin amacı öğretim süreci sonunda öğrencilerinkazanımlardan ne kadarını kazanabildiğini saptamaktır. Son öğrenmeleribelirlemek, öğrencilerin başarı düzeyleri hakkında karar vermeimkânı tanırken aynı zamanda öğretim sürecinin başarısını saptamamızada yardımcı olur. Elde edilen sonuçlardan öğretim sürecini yenidendüzenlemek ve yetersizlikleri gidermek amacıyla yararlanılabilir. Son öğrenmelerindeğerlendirilmesi amacıyla kısa cevaplı sınavlardan, çoktanseçmeli testlerden veya öğrenci ürün dosyalarından yararlanılabilir.Ayrıca son öğrenmeleri değerlendirmede öğretim süreci içinde öğrencininderse katılımı, öğretmenlerin gözlemleri, öğrencinin sınıf içi çalışmalarıvb. araçların da katkısı sağlanabilir.5.2.4. Not VermeÖğrencilerin başarıları hakkında karar verirken, notlar, Milli EğitimBakanlığı İlköğretim Kurumları Yönetmeliği’nin 33. maddesinde yer alan“Puan ve Notla Değerlendirme” hükümlerine uygun olarak verilmelidir.5.3. ÖLÇME ARAÇLARINDA KULLANILANSORU TİPLERİÖğretim sürecinde öğretmenle öğrenci arasındaki etkileşimi sağlayanve öğrencilerin ölçülmesine yardımcı olan araçlara genel olarak sorudenir. Belirli tipte sorular bir araya gelerek ölçme araçlarını oluştururlar.Hangi tipte soru kullanılacak olursa olsun aşağıdaki kurallara uymaksoruların amaca hizmet etmesini kolaylaştıracaktır.1- Sorular açık ve anlaşılır olmalıdır.2- Sorularda bilimsel hata bulunmamalıdır.3- Sorularda dil ve anlatım bozukluğu olmamalıdır.4- Soruların cevaplandırılması için herkese aynı süre verilmelidir.5- Cevaplamayla ilgili ve gerektiği durumlarda puanlama ile ilgili biryönerge verilmelidir.6- Sorular birbirinden bağımsız olarak cevaplandırılabilecek bir yapıdaolmalıdır. Bir sorunun doğru ya da yanlış cevaplandırılması başka bir89

sorunun doğru ya da yanlış cevaplandırılmasını etkilememelidir.7- Her soru önemli bir kazanımı yoklamalı, önemsiz ayrıntılar üzerindedurulmamalıdır.8- Sorular kazanıma sahip olmayan cevaplayıcıları doğru cevaba götürecekipuçları içermemelidir.Ölçme sürecinde ölçme araçlarının türüne bağlı olarak farklı soru tiplerikullanılabilir. Ölçme araçlarında kullanılacak soru tipleri genel olarakiki gruba ayrılabilir. Bunlar açık uçlu ve kapalı uçlu sorulardır.5.3.1. Açık Uçlu SorularÖğrencilerin cevabını düşünüp bularak ve gerekliyse organize edereksundukları soru tipidir. Bu tür sorularda şans başarısı bulunmamaktadır.Yazılı yoklamalarda, sözlü sınavlarında, kısa cevaplı testlerde, ödev veprojelerde, performans ödevlerinde, çalışma yapraklarında vb. kullanılansoru tipleri bunlar arasındadır. Tablo, grafik, resim vb. kullanılarak sorulangörsel okumayla ilgili sorularda bu kapsamda ele alınabilir. Ek olarak,derslere hazırlık amacıyla hazırlık soruları olarak, derse başlarken dikkatçekme ve güdüleme amacıyla, ders esnasında öğrenme eksik ve yanlışlarınınbelirlemek amacıyla vb. sık olarak kullanılan soru tipidir. Açık uçlusorular kullanılırken aşağıda verilen ilkelere uygun sorular sormak yararlıolacaktır.1- Öğrencilerle veya yaşantılarıyla ilgili olmalıdır.2- Öğrencilerin ilgisini çekebilmeli ve onları düşünmeye yöneltmelidir.3- Öğrencilerin düşüncelerini, yaşantılarını veya duygularını açıklamasınaolanak vermelidir.4- Tartışma disiplini geliştirmeli ve grup tartışması yapamaya uygunolmalıdır.5- Öğrencilerin ayrıntılarla beraber bütünü de görmesini sağlamalıdır.6- Öğrencilerin nasıl düşündüklerini, muhakeme etme becerilerini vekarara varmada temele aldıkları varsayımları görmeyi kolaylaştırmalıdır.7- Öğrencilerin derse aktif katılımını kolaylaştırmalıdır.Açık uçlu sorular kendi içinde iki başlık altında incelenebilir.a) Uzun cevaplı (cevabı sınırlanmamış) sorular: Cevabın içerik, nitelikve uzunluğunu belirlemede cevaplayıcıya belli ölçülerde özgürlükveren sorulardır. Eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, bilgiyi örgütleme,düşüncelerin iç ve dış tutarlığını değerlendirme gibi üst düzey kazanımlarınölçülmesinde kullanılabilirler. Bu tip sorular üst düzey davranışlarıölçebilmesine karşın puanlaması zordur ve çoğu zaman cevaplarda doğru– yanlış ayrımı yapma imanı bulunmadığından puanlara öznel kanılarınkarışması söz konusudur. Bu nedenle uzun cevaplı soruları puanlamadanönce puanlama anahtarı hazırlamak puanlara öznel kanıların karışmasınıazaltabilir.Örnek 1:Çocuk Hakları Sözleşmesini siz yazsanız ilk beş maddesineler olurdu?(Sosyal Bilgiler Dersi, Haklarım ve Sorumluluklarım Ünitesi)Yukarıdaki soruyla ilgili puanlama anahtarı aşağıdaki gibi hazırlanabilir.Hazırlanacak puanlama anahtarında hangi kazanımlara ne kadar puanverileceği kazanımların önem derecesi dikkate alınarak belirlenebilir.Örnek bir puanlama anahtarı aşağıda verilmiştir.Puan Verilecek ÖzelliklerMaddelerin özgünlüğü (yeniliği) 5Maddelerin çocuk haklarına uygunluğu 5Maddeler arasındaki tutarlık 4Maddelerin dil ve gramere uygunluğu 4PuanMaddelerin açık ve anlaşılır oluşu 290

Örnek 2: Aşağıda üç ailenin gelir-gider tablosu verilmiştir.Bu ailelerin durumu ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? Üçüncüaile için uygun bir aile bütçesi hazırlayınız? (Sosyal Bilgiler dersiÜretimden Tüketime Ünitesi)AİLE GELİR GİDER1. (4 Kişi) 1500 YTL 1100 YTL2. (4 Kişi) 1000 YTL 1000 YTL3. (4 Kişi) 800 YTL 1200 YTLBu soruya verilecek cevaplar iki aşamada ele alınarak puanlanmalıdır.Birinci aşamada her bir ailenin bütçesiyle ilgili yorumlar dikkate alınarakverilecek puanlama söz konusudur. İkinci bölümde ise üçüncü aile içinyapılacak bütçenin kazanımlara uygun olma düzeyine göre puanlama sözkonusu olacaktır. Bu soru için aşağıdaki gibi bir puanlama anahtarı hazırlanmasıyararlı olabilir.Bölümler Puan verilecek cevaplar Puan1. BölümAile bütçeleriniyorumlama2.BölümÜçüncü aile içinbütçe planı1. aile için, yüksek gelirli, tasarruf yapabilen vb. 52. aile için, orta gelirli, yeterli gelirli, kendineyeten vb.53. aile için, düşük gelirli, yetersiz gelirli,kendine yetmeyen vb.5Hazırlan bütçenin kazanımlara (tüketicibilincine) uygunluğu10Temel İhtiyaçlara öncelik verme 10Bireylerin ihtiyaçlarına uygun dağıtma(dengeli dağıtım)7Harcaması kısılan / kaldırılan ihtiyaçlarınuygunluğu6Bütçenin düzeni / temizliği 2b) Kısa cevaplı (cevabı sınırlanmış) sorular: Cevabın içeriğine, niteliğine,uzunluğuna ve örgütlenme biçimine sınırlar getiren sorulardır (cevaplarbir sayfayı geçmesin, maddeler halinde yazınız, üç cümleyle açıklayınız,örnekle açıklayınız, listeleyiniz, tanımlayınız nedenlerini sıralayınız vb.gibi yönergeli sorulardır). Genelde hatırlamayı kapsayan tanıma, ezberleme,tanımlama, anlama vb. gibi alt düzey davranışları yoklamayauygundur. Buna karşılık verilecek cevaplar kısa ve belirgin olduğundanpuanlaması daha objektif yapılabilir. Uzun cevaplı sorulara göre dahafazla sorulabildiğinden kapsamdaki davranışların çoğu ölçülebilir. Bu tipsorular kısa cevaplı testlerde yaygın olarak kullanılır. Kısa cevaplı sorulariçin cevaplar listelenerek seçmeli testlerde olduğu gibi puanlama yapmakve soruları istatistiksel olarak analiz etmek mümkündür. Aşağıda kısacevaplı soru ve bu soruların puanlama örnekleri görülmektedir.1. Kazanılan parayı doğru şekilde kullanmak için yapılan gelir-giderplanına…............ denir.(Cevap bütçe ise 1 puan, diğer cevaplar 0 puan olacaktır.)2. İş gücünün karşılığı olan mal ya da paraya ne denir?(Cevap ücret, (aylık, haftalık) gelir, maaş vb. ise 1 puan, diğer cevaplar0 puan olacaktır.)3. Tasarruf nedir?(Cevap "para ya da herhangi bir şeyi dikkatli kullanma" veya aynı anlamdacümleler ise 1 puan, diğer cevaplar 0 puan olacaktır. )(4-5. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi Üretimden Tüketime Ünitesi)5.3.2. Yapılandırılmış SorularBu tür sorularda verilecek cevaplar önceden soru hazırlayan tarafındanbelirlenmiştir. Cevaplayıcı daha önceden hazırlanan cevaplardanbirini seçme, işaretleme yoluyla cevap vermeye yönlendirilir. Cevapla-91

yıcılara, cevaplarının içerik, nitelik, biçim, uzunluk vb. bakımından herhangibir özgürlük tanınmamaktadır. Doğru-yanlış testlerinde, çoktanseçmeli testlerde, tutum ölçeklerinde, yapılandırılmış gözlem formlarında,kontrol listelerinde, dereceleme ölçeklerinde, ilgi envanterlerinde vb.kullanılan sorular yapılandırılmış soru tipindedir. Eşleştirme tipindekisorularda yapılandırılmış sorulardandır. Yapılandırılmış soru tipi içinaşağıdaki örnekler verilebilir.Örnek 1:Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına (D),yanlış olanların başına (Y) yazınız.1.( ) Türkiye Cumhuriyeti demokratik, laik ve sosyal bir hukukdevletidir.2.( ) Monarşi demokratik bir yönetim şeklidir.3.( ) Günümüzde en yaygın olarak görülen yönetim biçimiCumhuriyet yönetimidir.4.( ) Yasama yetkisini Türk milleti adına Cumhurbaşkanı veBakanlar Kurulu kullanır.Örnek 2:Aşağıdakilerden hangisi demokratik hak arama yollarındandır?a. Trafik kurallarına uymayan bir kişiyi azarlamakb. Sigara içmenin yasak olduğu bir yerde sigara içeni engellemekc. Fatura tutarının fazla gelmesine dilekçeyle itirazda bulunmakd. Apartmanda gürültü yapan komşunuzla tartışmak(6-7. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi İnsanlar ve Yönetim ünitesi)Örnek 3:Aşağıda tanımlamaların numaralarını ilgili oldukları kavramın yanındakikutucuğa yazarak uygun şekilde eşleştiriniz.1- Gelin için hazırlanan her türlü eşyadır.2- Toplumların tarih boyunca ürettikleri maddi-manevideğer ve ürünlerdir.3- Din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmasınadenir.(4-5. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi GeçmişimiÖğreniyorum ünitesi)( ) Kültür( ) Çeyiz( ) Laiklik( ) Bayram5.4. ÖĞRENCİLERİN BİLGİLERİNİN ÖLÇÜLMESİNDESIK KULLANILAN ÖLÇME ARAÇLARIDerslerde öğrencileri izleme ve başarı düzeylerini belirleme amacıylaçok sayıda ölçme aracından yararlanmak olasıdır. Ancak YSÖP kapsamınınyoğunluğu dikkate alınarak, ders kitaplarında yer alan etkinliklerideğerlendirmede kullanılabilecek ölçme araçları kısaca tanıtılmaya çalışılmıştır.5.4.1. Yazılı SınavlarYazılı sınavlar cevaplayıcının cevabını hatırlayıp organize ederek yazılıolarak sunduğu sınav türüdür. Kolay hazırlanmasından dolayı öğretmenlertarafından çok kullanılır. Hem öğrencilerin hem de öğretmenlerin enalışık olduğu sınav türüdür. Yazılı sınavlar problem çözme, problemleriorganize etme, yeni ve orijinal fikirler üretme, bilgileri yeni durumlardaişe koşma, görüşleri değerlendirme, fikirleri analiz etme, özgün ve92

yaratıcı düşünme, yazılı anlatım becerisi vb. ölçmede kullanışlıdır.Bu sınav üst düzey kazanımları ölçmeye uygun olmasına rağmen birçoköğretmen tarafından alt düzey kazanımları ölçme amacıyla kullanılmaktadır.Yazılı sınavların uygulamaları farklı şekillerde yapılabilir. Bunlar;Klasik Yazılı Sınavlar (Genellikle uzun yanıtlı ve üst düzey davranışlarıölçmek ve geliştirmek amacı taşıyan sorular kullanılmaktadır.), TercihliYazılılar (Öğrencilere, belirli sayıda soruyu seçerek yanıtlama özgürlüğüverilen sınavlardır.), Sorusuz Sınavlar (Kompozisyon sınavları) ve AçıkKitap Sınavları (Sınav esnasında bilgi kaynaklarının kullanımının serbestolduğu sınavlardır.). Yazılı sınavların,• Uygulanan birey sayısı az ise,• Soruları tekrar kullanılmayacaksa,• Sonuçlar çabuk bildirilecekse,• Sınavı hazırlaması için zamanı sınırlı ancak sonuçları bildirmek içinyeterli zaman bulunuyorsa,• Karmaşık ve üst düzey bilişsel davranışlar veya yaratıcı düşünme,eleştirel düşünme, problem çözme vb. gibi beceriler ölçülmek isteniyorsa,• Türkçeyi etkili kullanma ve yazma becerileri geliştirilmek istendiğindeuygulanması daha uygun olur.Yazılı sınavlar güvenirliği en düşükten en yükseğe doğru genel izlenimle,sınıflamayla, sıralamayla ve anahtarla puanlanabilmektedir. Ancaken uygun puanlama anahtarla (puan cetveliyle) puanlamadır. Eğer yazılısınavlar anahtarla puanlanmıyorsa aşağıdaki önlemleri almakta yararvardır.Puanlamada Dikkat Edilecek Noktalar• Yazı güzelliği, kompozisyon becerisi, dili etkili kullanma becerisi,dilbilgisi kurallarına uyma vb. ölçülmüyorsa bunlara puan verilmemelidir.• Cevap kâğıtlarındaki isimler kapatılarak puanlama yapılmalıdır.• Çok iyi ya da tersine çok kötü yanıtlanmış soruların diğer sorularaverilecek puanı etkilemesini önlemek için puanlama soru-soru yapılmalıdır.• Orta düzeyde bir sınav kâğıdı iyi düzeyde bir sınav kâğıdından sonraokunduğunda olduğundan daha zayıf; zayıf bir sınav kâğıdından sonraokunduğunda olduğundan iyi görünebilir. Bu da puanlamayı etkiler. Buetkilenmeyi en aza indirerek puanlama hatalarını azaltmak için en azındankâğıtlar sınıflandırılmalıdır.• Mümkünse birden fazla puanlayıcı kullanılmalıdır. Öğrenci puanlarıfarklı puanlayıcıların verdiği puanların ortalamaları veya toplamları kullanılarakverilmelidir.• Yorgunluk ve dikkat eksikliğinde puanlama bırakılmalıdır.Tüm sınavlar gibi yazılı sınavlarında avantajları ve dezavantajlarıbulunmaktadır. Yazılı sınavları kullanmada kılavuz olması amacıyla avantajlarıve dezavantajları aşağıda tablo haline getirilerek özetlenmiştir.Avantajları1-Hazırlanması kolaydır.2-Analiz, sentez vedeğerlendirmebasamaklarındaki üstdüzey davranışları ölçmekiçin uygundur.3-Şans başarısı yoktur.4-Yaratıcı düşünme,eleştirel düşünme gibibaşka araçlarla kolaycaölçemediğimiz davranışlarıölçmek için uygundur.5- Dili yazılı olarak kullanmabecerilerini ölçmede enuygun araçtır.Dezavantajları1- Kapsam geçerliği düşüktür (soru sayısıazdır).2- Yazı güzelliği, anlatım veya ifade gücü,kâğıt düzeni, kompozisyon yeteneğigibi değişkenler puanlamayı etkiler.3- Şişirme ve esnek yanıt vermeyeelverişlidir.4- Uygulama ve puanlama zaman alır.5- Öznel puanlamaya elverişlidir.6- Yazmak için harcanan zaman ve enerjidüşünme, analiz etme, değerlendirmegibi davranışlara ayrılan zamanı veenerjiyi sınırlayabilir.93

5.4.2. Sözlü SınavlarYSÖP Sözlü sınavlar soruların sözlü ya da yazılı olarak sorulduğu,cevaplayıcıların cevaplarını sözlü olarak sunduğu sınav türleridir.Uygulamasında çeşitlilik görünen, belirli standartlardan uzak sınavlardır.Sözlü sınavlarda diğer ölçme araçlarında kullanılan hemen hemen tümsoru türlerinin kullanılması olanaklıdır. Sözlü sınavlar, başka değişkenlerpuanlamayı etkilediğinden, puanlara öznel kanılar çok karıştığından,uygulaması çok zaman aldığından, sınav olanla sınav yapan arasındaçok fazla etkileşim olduğundan, az sayıda soru sorulduğundan, genelizlenimle puanlandığından, yanıtlayıcıya düşünmesi gereken zamanverilmediğinden kullanımlarında dikkat edilmesi gereken araçlardandır.Bunun yanında sözlü sınavlar, nitelikleri zayıf olmasına rağmen bazıözelliklerin ölçülmesinde ve bazı durumlarda kullanılması zorunludur.Söz konusu alanlarda diğer araçları kullanma ya da ölçmek istediğimizdeğişkeni geçerli olarak ölçme olanağı yoktur. Bu alanlar kısaca aşağıdabelirtilmiştir.1- Okul öncesi ve ilköğretimin ilk yıllarında: İlköğretimin ilkyıllarında sınavlar öğrencilerin sınav kaygısını geliştirebilmektedir.Bu nedenle, okul öncesi ve ilköğretimin ilk yıllarında sınavların sözlüolarak yapılması önerilebilir. Ancak bu uygulamalar sınav formatındançıkarılmalı, öğrencilerde kaygıyı azaltacak biçimde yapılmalıdır. Ayrıcaokul öncesi dönemde ve ilköğretimin ilk yıllarında öğrencilerin yazmabecerilerinin de henüz gelişmemiş olması da sözlü sınavları zorunlukılmaktadır.2- Anadili doğru kullanma, konuşma becerileri ve sözlü anlatım gücügibi becerilerin geliştirilmesi ve ölçülmesi söz konusu olduğunda: Hereğitim düzeyinde, söz konusu becerileri ölçmede kullanılabilecek temelaraç sözlü sınavlardır. Söz konusu beceriler kapsamında kelimeleri doğrutelaffuz etme, cümlelerde uygun ve etkili kelimeleri kullanma, ikna ediciveya etkili konuşma vb. davranışlar ölçülebilir.3- İletişim becerilerinin ölçülmesi ve geliştirilmesi durumunda:Bireylerin iletişim becerilerini geliştirmek ve ölçmek eğitim sistemininönemli hedefleri arasındadır. Özellikle sözel iletişim becerilerini ölçme vegeliştirme amacı ile sözlü sınavlardan yararlanmak zorunluluğu vardır.Sözlü sınavı uygularken aşağıdaki ilkeleri uygulamak yararlı olabilir.• Sözlü sınavlar bir veya birkaç derste değil tüm öğretim dönemiboyunca yapılmalıdır. Bir derste birkaç sorudan puan vermek yerine,öğretim dönemi boyunca farklı zamanlarda sorulan sorulara verilenyanıtların tümü üzerinden bir puanlamaya gidilmelidir. Öğrencilerin biranlık durumlarına dayanarak değerlendirmeye gitmek öğretim döneminingeriye kalan kısmında bir daha ders çalışmamayla sonuçlanabilir.Farklı zamanlarda yapılan çok sayıda sınavdan elde edilmiş puanlardanfaydalanmak öğrenciler hakkında verilen kararların doğruluğunu daartıracaktır.• Sözlü sınavlarda öğrenci ile öğretmen ve diğer öğrenciler arasındasözlü veya sözsüz etkileşim çok fazladır. Bu durum öğrencileri rahatsızedip kaygılarının/heyecanlarının artmasına neden olabilir. Bu nedenleöğrenciyi soru yağmuruna tutmamak, rahatlatacak bir ortam yaratmaksınav yapan öğretmenin dikkat etmesi gereken özelliklerdendir.• Sözlü sınavlarda puanlayıcı başka değişkenlerin etkisinde kalmamalı(öğrencinin giyimi, kuşamı, görünümü vb.) öğrencilerin cevaplarınaodaklanarak nesnel puanlama yapmalıdır.• Sözlü sınav esnasında her öğrenciye ayrı soru yöneltilmelidir.• Sözlü sınavların puanlaması zor olduğundan, hatasız bir puanlamayapmak için sorulacak sorulara ilişkin puanlama anahtarı öncedenhazırlanmalıdır. Puanlama anahtarı yazılı sınavlar için verilen örneklerebenzer şekilde geliştirilebildiği gibi dereceleme ölçeği, kontrol listesi,dereceli puanlama anahtarı veya gözlem formaları gibi araçlardan dayararlanılabilir. Sözlü sınav için örnek dereceleme ölçeği bir sonrakisayfada verilmiştir.94

Puan Verilecek Özellikler1. Soruyu dikkatle dinleme becerileri2. Soruyu anlamak için gösterilen çaba3. Sorunun sınırlarını veya kapsamınıkavrayabilme4. Soruya verilen yanıtın doğrulukderecesi veya uygunluğu5. Verilen yanıtın kısalık ve etkililiği6. Mantıksal hata yapmaktan kaçınmagayreti7. Kavramları doğru ve yerindekullanma düzeyi8. İletişim becerilerinden faydalanma9. Ses tonunu ve beden dilini doğrukullanmaYeterli(3)Kazanılan PuanlarKısmenYeterli(2)Yetersiz(1)Yukarıdakine benzer bir dereceleme ölçeğinden elde edilen puanlarıntoplamı öğrencinin sözlü puanı olarak kullanılabilir. Örneğimiz için biröğrenci 9 ile 27 arasında puan alabilir. Buna göre öğrenci 9-14 arasındapuan almış ise yetersiz, 15-20 arasında bir puan almış ise kısmen yeterlive 21-27 arasında bir puan almış ise yeterli düzeyde kabul edilebilir. Öğrencipuanlar, uygun yollar kullanılarak 100’lük puanlama sistemine deçevrilebilir. Düşük düzeydeki öğrencilerin yanlış ve eksik öğrenmelerinigidermek için ek etkinlikler; orta düzeydeki öğrencilerin öğrenme eksiklerinitamamlamak için bireysel çalışmalar ve yeterliği yüksek öğrencileriçin pekiştirici çalışmalar tasarlanabilir.Sözlü sınavların avantajları ve dezavantajları yanda tablo halinegetirilerek özetlenmiştir.Avantajları1- İşe veya duruma uygun görünmeyisağlama, iletişim becerisi, dilisözlü olarak kullanma yeteneği,ikna edici ve etkili konuşma gibibecerileri en iyi ölçen araçlardır.2- Cevaplayıcının cevabında belirsizkalan noktaların yeni sorularsorularak giderilmesi, bilgininderinlemesine ve genişlemesineölçülmesi mümkündür.3- Hazırlanması diğer sınavlara göredaha kolaydır ve daha az zamanalır.4- Şans başarısı yoktur.Cevaplayıcılar yanıtlarını düşünüp,organize ederek sunmak zorundaolduklarından şansla doğru yanıtverme ve puan alma olasılığıdüşüktür.5- Yazılı sınav türlerinde görülenöğrencilerin şişirme yanıtvermeleri, soruyu başka yanaçekmeleri gibi davranışların önünegeçilebilir.6- Kopya çekme davranışlarınınortaya çıkması da birçok sınavtürüne göre daha kolay önlenebilir.Dezavantajları1- Bir soru tek bir cevaplayıcıyasorulduğundan bireysel birsınavdır. Çok soru hazırlamakve her bireye zaman ayırmakgerektiğinden hazırlanması veuygulanması zorudur.2- Her bir öğrenciye az sayıda sorusorulması öğrencilerin aleyhineolan bir durumdur.3- Puanlama özneldir.4- Konuşma diline hâkimiyet,sözlü anlatım gücü gibideğişkenler puanlamayı etkiler.5- Yanıtlayıcılara yeterli zamanverilemeyebilir.6- Sınav yapanla sınav olanarasındaki etkileşim puanlarahata karıştırır.7- Heyecan-sıkılma-korku gibietmenlerle soruyu soranın sestonu-jest ve mimikleri veyayanıtlayıcıya karşı takındığı tavırcevaplayıcıyı olumsuz yöndeetkileyebilir.95

5.4.3. Kısa Yanıtlı TestlerBir kelime, bir rakam, bir cümle veya bir liste ile yanıtlandırılabileceksorulardan oluşan testlerdir. Cevaplayıcı cevabını düşünüp hatırlayarakyazılı olarak sunar. Kısa cevaplı testler bu bakımından yazılı sınavlara;puanlama kolaylığı ve objektifliği bakımından ise çoktan seçmeli testlerebenzer. Yanıtlayıcıların hatırladığı yanıtları yazma özgürlüğü vardır ancakşişirme yapma olanakları pek yoktur. Sorulara verilecek yanıtların çokkısa olması, puanlamayı hem kolaylaştırmakta hem de öznellikten uzaklaştırmaktadır.Kısa yanıtlı sınavlarla ilgili yanılgılardan birisi sadece boşlukdoldurma maddelerinden oluştuğunun düşünülmesidir. Oysa boşlukdoldurma maddeleri kısa yanıtlı sınavlarda kullanılacak madde tiplerindensadece birisidir. Çünkü kısa yanıtlı sınavlarda çok çeşitli madde tiplerikullanılabilir.Kısa yanıtlı sınavlar incelendiğinde aşağıda açıklanan iki madde tipininçok sık kullanıldığı görülmektedir.A- Soru Kipinde Maddeler: Bir kısa yanıtlı sınav sorusu, “Kim, nasıl,niçin, nerede vb.” soru kelimeleri ile bitiyorsa bu tür maddelere sorukipinde madde denir. Kısa yanıtlı sınavlarda en çok kullanılan maddetürüdür.Örnek:Atatürk ne zaman doğdu?(Türkçe Dersi Neleri Biliyorum)Cevap: _____________Soru kipinde sorular da yanıtın kısalığı veya soruda istenilenin neolduğuna göre, kendi içinde iki başlık altında incelenebilir.a) Tanımlamayı Gerektiren Sorular: Bu tip sorularda bir kavramıntanımı, bir tanımı belirten kavram, bir ilkenin anlamı, bir olgunun belirginözelliklerinin yorumu vb. yazılması istenebilir.Örnek:Parayı, suyu, elektriği, eşyayı ve zamanı dikkatli kullanmayane denir?(Türkçe Dersi Neleri Biliyorum)Cevap: _______________b) Tanımayı Gerektiren Sorular: Bu tip sorularda bir bilginin,kavramın, tanımın, özelliklerin veya işlem basamaklarının tanınması veyahatırlanması istenebilir.Örnek:Atatürk nerede doğmuştur?(Türkçe Dersi Neleri Biliyorum)Cevap: _______________B- Eksik Cümle Tipinde (Boşluk Doldurmalı) Maddeler: Öğrencilerdenifadelerde, cümlelerde veya paragraflarda bırakılan boşluk ya daboşluklara uyan kelimeleri, cümleleri, sayıları vb. yazması beklenen sorutürüdür. Bu türden sorularda bazen bırakılan boşluklarla ilgili kelimelerkarışık olarak soru kökünde verilebilmekte, öğrencilerden sorulardaki boşluğagelecek kelimeyi daha önce karışık verilen kelimler arasından seçmesibeklenmektedir. Bu tür sorular eşleştirme tipinde maddelere benzemektedir.Bu türden sorular yazarken kavram sayısının soru sayısından fazlaolmasına dikkat edilmelidir.Örnek 1:Ben çöpleri ..................................... atarım.”Cevap: _____________(Türkçe Dersi Neleri Biliyorum)96

Örnek 2:Aşağıda verilen ifadelerde bırakılan boşluklara “ekonomi, ülke, ithalat veturizm” kavramlarından uygun olanları yazınız.1.Bir ülkenin başka ülkelerden mal almasına ... .............adı verilir.2.Bir devletin egemenliği altında bulunan toprakların tümüne …..... denir.3.İnsanların üretmek ve ürettiklerini bölüşme faaliyetlerinden doğanilişkilere …............ denir.(4. 5. sınıflar Sosyal Bilgiler Dersi Hepimizin Dünyası ünitesi)belirsizlik vardır. Boşluklara birçok cevap yazılabilir ve bunların çoğu dadoğru olabilir. Aynı zamanda soruda bırakılan boşlukların uzunluklarıbir biriyle eşit boyutta değildir. Bu nedenle soruda bırakılan boşluklarınsayısı azaltılmalı ve soruda bırakılan boşlukların büyüklüğü eşit boyutlaragetirilmelidir. Aşağıda sorunun düzeltilmiş hali görünmektedir.Örnek 1 (Düzeltilmiş):İnsanlar; gezmek, görmek, öğrenmek, doğal güzellikleri ve ortak kültürelmirası tanımak amacıyla ... ............etkinliklerinde bulunurlar.Boşluk doldurma sorularının hazırlanması sürecinde bazı ilkeleredikkat etmek gerekir. Boşluk doldurma sorularında bırakılan boşluk sayısıen fazla iki mümkünse bir tane olmalıdır. Çok sayıda boşluk bırakmakcevabı belirsizleştirebilir ve bazen sorunun birde fazla cevabı olmasınaneden olabilir. Bunun yanında cevaplayıcıların soruları kendilerine görefarklı şekillerde algılaması da söz konusu olabilir. Boşluklardan sonracevabın bulunmasını kolaylaştıracak eklerden kaçınmalıdır. Sorular ya daifadeler cevaplayıcıların kullandığı kaynak kitaplardan olduğu gibi alınmamalıdır.Hem bir soru içinde hem de tüm testteki sorularda bırakılanboşlukların uzunlukları eşit büyüklükte olmalıdır. Öğrenciler soru üzerineyazma yapmamalı, cevap yeri olarak soruların aralarında boşluklarbırakılmalıdır. Bırakılan boşluklar cevaplamayı ve puanlamayı kolaylaştıracakbir düzende olmalıdır.Örnek 1:İnsanlar; ……, ……, ……, ………… ve …………… tanımakamacıyla turizm etkinliklerinde bulunurlar.Görüldüğü gibi bu soruda bırakılan boşluklara verilecek cevaplardaÖrnek 2:Bir ülkenin ürettiği malları başka ülkelere satması o ülkenin ..............’dır.Soruda boşluktan sonra bırakılan öğrencilere ipucu vermekte, üzerindedüşüneceği seçenek sayısını azaltmaktadır. Örneğin, öğrenci cevabıbilmese bile “ekonomi, turizm, üretim, bölüşüm” gibi kavramların üzerindehiç durmayacaktır. Çünkü boşluktan sonraki ek bu kavramlara uymamaktadır.Öğrenci “ithalatı ya da ihracatı” kavramları üzerinde kolaycayoğunlaşacaktır. Böylece soru belli bir düzeyde kolaylaşmış olacaktır.Bunu önlemek için soru aşağıdaki gibi yazılabilir.Örnek 2 (Düzeltilmiş):Bir ülkenin ürettiği malları başka ülkelere satmasına .... ...........denir.Kısa cevaplı testlerin puanlanması çoktan seçmeli testler gibi yapılabilir.Sorular için hazırlanacak bir puanlama anahtarı puanlayıcının işinioldukça kolaylaştıracaktır. Bu nedenle her soru için hangi cevaba kaç97

puan verileceğini gösteren bir cevap anahtarının hazırlanması yararlı olacaktır.Puan verilecek her cevap bir soru gibi kabul edilerek 1-0(doğru cevaplara 1, yanlış cevaplara 0) puanlama yapılması önerilebilir.Kısa cevaplı testlerin avantaj ve dezavantajları aşağıdaki tabloda verildiğigibi özetlenebilir.AvantajlarıDezavantajları1- Çok sayıda soru sorulabilir. 1- Analiz, sentez ve değerlendirme2- Yanıtlar kısa olduğundanbasamağındaki üst düzey davranışlarıkısmen de olsa nesnelölçmek için uygun değillerdir.puanlanabilir.2- Bilgi düzeyindeki hatırlama veya ezber3- Hazırlanması, uygulanması davranışlarını ölçebilir.ve puanlanması kolaydır. 3- Kısmen de olsa öznellik karışabilir.4- Yazı güzelliği, kâğıt düzeni 4- Öğrencileri ezbere yöneltebilir.vb. gibi değişkenlerpuanlamayı etkilemez.5- Şans başarısı yoktur.6- Her eğitim düzeyindeuygulanabilir.yanlış önermelerin doğrusunun yazılmasının istenmesi, “kesin doğru,belirsiz, kesin yanlış” gibi ikiden fazla seçenek verme gibi yollar kullanılarakşans başarısı azaltılabilir. Doğru-yanlış testleri objektif olarak puanlanır.Çok sayıda soru sorulabilir. Ancak soruların ölçebildiği davranışlargenellikle alt düzeyde davranışlardır. Bu nedenle önermelerin bilinen birkaynaktan olduğu gibi alınması pek uygun olmayacaktır.Doğru-yanlış testlerinden yanlış ifadelerin kullanılması iki önemliproblem ortaya çıkarmaktadır. Birincisi doğru-yanlış testlerinde yanlışifadeye yanlış diyen bir öğrenci soruya doğru cevap vermiş olacaktırancak davranışla ilgili doğru ifadeye sahip olup olmadığını belirlemekçok zordur. Bu nedenle doğru-yanlış testleri izleme testi olarak (öğrenmeeksik ve yanlışlarının belirlemek amacıyla) kullanılamaz. Eğitim ve bilimaçısından yanlışın vurgulanması sakıncalıdır. Ancak doğru-yanlış testlerinindoğası gereği yanlış ifadeler kullanılmaktadır. Yanlış bir ifadeye doğrudiyen öğrenciler aldıkları puanın hangi cevaplarından olduğunu bilmezlerise yanlış bilgilerin öğrenilmesine sebep olunur. Bu nedenle tüm sınavtürlerinden sonra dönüt – düzeltme verilmesi yararlı olmakla birliktedoğru-yanlış testleri için dönüt düzeltme verilmesi bir zorunluluk olarakgörülmelidir.Doğru-yanlış testlerinde bulunan şans başarısı, yanlış ifadelerin kullanılmasıve önermelerin basit yapıda olması soru yazımında dikkatli olmayıda gerektirmektedir. Doğru-yanlış testleri için soru yazarken aşağıdakiilkelere dikkat etmek yararlı olacaktır.1-Her madde bir davranışı yoklamalıdır (Her ifadede bir ana fikir bulunmalıdır.).Bir maddede birden fazla yanlış ya da doğru fikir bulunmamalıdır.Bu durumda soru kolaylaşır.5.4.4. Doğru – Yanlış TestleriCevaplayıcılardan testte verilen soruları / ifadeleri / maddeleri /önermeleri doğru-yanlış olarak sınıflamasının istendiği ölçme araçlarıdır.İki seçenekli çoktan seçmeli testlere benzerler. Bu nedenle şans başarısıen yüksek testtir. Şans başarısını azaltmak için değişik madde tiplerindenyararlanılabilir. Örneğin, önermeyi yanlış yapan ifadeyi işaretletme,Örnek:Her rasyonel sayı bir doğal sayıdır ve tam sayı veya ondalık kesir olarakgösterilebilir.D ( ) Y ( )98

Açıklama: Yukarıda rasyonel sayılarla ilgili üç özellik birden sorulmaktadır.Bu durumda cevaplayıcının doğru cevap verme olasılığı artmaktadır.Bir öğrenci üç özellikten sadece birinin doğru ya da yanlış olduğunubilirse ona göre soruya doğru ya da yanlış diye cevap verecektir.Soruyu böyle sormak yerine ayırıp üç soru şeklinde sormak daha doğruolacaktır.Örnek (Düzeltilmiş):a. Her rasyonel sayı bir doğal sayıdır.D ( ) Y ( )Örnek:b. Her rasyonel sayı bir tam sayı olarak gösterilebilir.D ( ) Y ( )Örnek:a. ( ) Bazen iklim, yerleşmeyi etkileyen faktörlerden biridir.D ( ) Y ( )b. ( ) Haritadaki birçok küçültme oranına ölçek denir.D ( ) Y ( )c. ( ) Birkaç meridyenin birleştiği yer kutup noktalarıdır.D ( ) Y ( )(6-7. sınıflar Sosyal Bilgiler Yeryüzünde Yaşam Ünitesi)Bu ifadelerin kesinlik derecesini düşüren belgisiz sıfatların atılmasıylagereken düzeltmeler sağlanmış olacaktır.3- Önermenin doğru-yanlış olduğunu açığa vuracak ipuçlarındansakınılmalıdır.Örnek:Örnek:c.Her rasyonel sayı bir ondalık kesir olarak gösterilebilir.D ( ) Y ( )(6-7. sınıflar Matematik dersi Ünite Değerlendirmesi)Mesleğinizde başarılı olabilmek için mesleğinizin gerektirdiği eğitimi almanızgerekir.D ( ) Y ( )(6 ve 7. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi Ekonomi ve Sosyal Hayat ünitesi)Bu tür maddelerde bir doğru ve bir yanlış ifade aynı madde içindezaten kullanılamaz. Bu durumda soru ne doğru ne de yanlış (ya da hemdoğru hem de yanlış) olur.2- Madde doğru ya da yanlışlığındaki kesinliği bozabilecek birçok,birkaç, bazen vb. gibi belgisiz sıfatlardan kaçınmalıdır.Açıklama: Soruda altı çizili kelimeler arasındaki ilişki işaretlenecekcevabın doğru (D) seçeneği olduğunu göstermektedir. Çünkü başarı ilegereken eğitimin alınması arasında okul dışı öğrenmelere veya mantıkyürütmeye dayalı olarak paralellik olduğu anlaşılabilir ve böylece sorufazla üzerinde durulmadan doğru cevaplanmış olur.99

Bu türden davranışlar başka türden (örneğin çoktan seçmeli veya kısacevaplı) sorularla ölçülmelidir.4- Doğru-yanlış ifadelerin uzunlukları birbirine yakın olmalıdır.Örnek:a. Karahanlılar Devleti, ilk Türk İslam Devleti olarakkabul edilir.D ( ) Y ( )b. Türkler, İslamiyet’ten önce Gök Tanrı inancınıbenimsemişlerdir.D ( ) Y ( )c. Osmanlı Devletinin ilk başkenti Edirne’dir.D ( ) Y ( )d. Tarihte kurulmuş ilk Türk Devleti Orta Asya’da egemenlikkuran Hunlardır.D ( ) Y ( )(6-7. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi Türk Tarihine Yolculuk ünitesi ünitedeğerlendirme bölümündeki doğru-yanlış sorularından yararlanılarakdüzenlenmiştir.)5- Doğru-yanlış maddelerin sayıları birbirine eşit olmalıdır. Bunedenle doğru-yanlış testlerinde soru sayısı çift olur. Bu ilke, s o r u l a r ıtamamen şansla cevaplayacak öğrencilerden doğruyu ve yanlışı seçen bütünöğrencilere eşit şans vermek veya şans başarısında arıtma yapıldığındahiçbir öğrencinin şans başarısı yoluyla puan kazanamaması amacıylayapılan bir uygulamadır.6- Doğru-yanlış maddeler testlere “iki doğru, iki yanlış, üç doğru biryanlış vb. gibi” belirli bir örüntü halinde yerleştirilmemelidir (4. ilke içinverilen örneklerin doğru cevap sıralanışı örnek olarak düşünülebilir).7- Bir maddenin yanlışlığı önemsiz veya aldatıcı bir noktada olmamalıdır.Bu tür maddeler ölçülmek istenen kazanım ya da davranışlardanziyade öğrencilerin dikkatini ölçen maddelerdir. Özel olarak dikkatli vedikkatsiz öğrencileri belirlemek veya öğrencilerin dikkat eksiklerini saptamakgibi bir amacımız yoksa bu türden maddeler kullanılmamalıdır.Örnek:Fransız ihtilali 1879 tarihinde gerçekleşmiştir.D ( ) Y ( )Açıklama: Yukarıda a ve b sorularının doğru olması ve ardından c sorusununyanlış olması cevaplayıcı yanıltabilir. Cevaplayıcı uzun ifadelerindoğru kısa ifadelerin yanlış olduğu yanılgısına kapılabilir. Örnekte olduğugibi soru yazarı böyle düzenlemese bile cevaplayıcıların bazılarını yanıltabileceğindenifadelerin uzunluklarını yakın tutmakta yarar vardır. Üçüncüifadeyi “Osmanlılar ilk kurulduğu tarihlerde Edirne’yi başkent seçmişlerdir.”gibi düzenlemekle öğrencilerin yanılgıya düşmesi önlenebilir.Açıklama: Bu maddede gerçekte 1789 yılında gerçekleşen Fransızİhtilali için 1879 tarihi verilmiştir. Ancak görüldüğü gibi soru kökündesadece 8 ve 7 sayılarının yeri değişmiştir. Bu da öğrenciler için dikkatetmediklerinde yanlış cevap verme olasılığı yaratmaktadır. Bu tiptensorular yazmaktan kaçınılmalıdır.8- Çift olumsuzlama kullanılmamalıdır. İfadenin anlaşılmasını zorlaştırır.Bunlardan kurtulmanın yolu cümleyi olumlu ifade etmektir.100

Örnek:Her tam sayı bir rasyonel sayı olarak yazılamaz diyemeyiz.(6-7. sınıflar Matematik dersi ünite değerlendirmesi)Açıklama: Yukarıda verilen ifade aslında “her tam sayı bir rasyonelsayı olarak yazılabilir.” ifadesinin bozulmuş halidir. İfadeyi örnekteki gibikullanmaya çift olumsuzlama denir. Çift olumsuzlama yapılan ifadelerinanlaşılması zordur. Bu nedenle ifadeleri çift olumsuzlama yerine olumluifade etmekte yarar vardır.9- Doğru bir önermeden yanlış bir önerme elde etmek için cümleninfiilinin olumsuz hale getirme yoluna gidilmemelidir. Böyle maddelerde“me, ma” olumsuzluk ekleri gözden kaçabilir. Üstelik böyle maddelerinyanlış olduğu, zorla yanlış hale getirildiği anlaşılabilir.Örnek:Her tam sayı bir rasyonel sayı olarak yazılamaz.(6-7. sınıflar Matematik dersi ünite değerlendirmesi)Açıklama: İfade olumsuz hale getirilirken sade “ma” ekinden yararlanılmıştır.Bu ek dikkatsiz öğrencilerin gözünden kaçabilir. Bu nedenleifadeyi olumlu anlayabilirler. Amacımız öğrencilerin dikkatini ölçmekolmadığına göre bu tür eklerle ifadeyi olumsuz yapmak yerine olumluifadelerin kullanılması tercih edilmelidir.10- Kanı ifadeleri bir kaynağa ya da otoriteye dayandırılarak verilmelidir.Bir kültüre, bir ideolojiye, bir düşünüre, bir dine vb. dayanarak verilenifadeler kanı ifadeleri denir. Bunlar ifade olarak kullanılırken kaynağımutlaka bildirilmelidir. Aksi halde ifade ne doğru ne de yanlış olur veyahem doğru hem de yanlış olur.Örnek:Bilgi insanda doğuştan vardır.Açıklama: Bu ifadeye doğru veya yanlış demek pek mümkün değildir.Eğer Platon felsefesi veya benzer yaklaşımlar dikkate alınırsa ifade doğruolacaktır. John Lock felsefesi dikkate alınırsa ifade yanlış olacaktır. O nedenlebu türden ifadelerde kaynak bildirmek ifadelerin doğru ya da yanlışlığıhakkında karar verebilmeyi kolaylaştırır.Örnek (Düzeltilmiş):Platon’a göre bilgi insanda doğuştan vardır.Doğru-yanlış testlerinde puanlama çoktan seçmeli testlerde olduğugibi doğru cevaba 1, yanlış cevaba 0 puan verilerek yapılmaktadır. Doğru– yanlış testlerinin avantaj ve dezavantajları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.Avantajları1- Çok sayıda soru sorulabilir.2- Objektif puanlanabilir.3- Hazırlaması ve uygulamasıkolaydır.4- Madde yapısı ve cevaplamadavranışı basit olduğundanöğrencilerde sınav kaygısınıazaltır.5- Her eğitim basamağındauygulanabilir. Ancak üstdüzey davranışları yoklamakzor olduğundan eğitimin üstbasamaklarında daha seyrekkullanılır.Dezavantajları1- En yüksek şans başarısı olan sınavtürüdür.2- Üst düzey davranışları ölçebileceksoru yazmak çok zordur.3- Öğrenme eksik ve yanlışlarınınbelirlemede kullanılamaz.4- Yanlış önermelerin / ifadelerinkullanılması öğrencilerde yanlışöğrenmelere sebep olabilir.101

5.4.5. Çoktan Seçmeli TestlerÖğrencilerin cevaplarını verilen seçenekler arasından birini seçerekvermesini gerektiren sorulardan oluşan araçlardır. Çoktan seçmeli testlerdede doğru-yanlış veya eşleştirme sorularında olduğu gibi yanıtlamaözgürlüğü yoktur. Verilecek yanıtlar seçeneklerle sınırlandırılmıştır.Çoktan seçmeli testleri diğer sınavlardan ayıran en önemli özellik sorununcevabının yine soru içinde verilmesidir. Çoktan seçmeli testler bazıyazarlar tarafından “işaretlemeli” sınavlar, “objektif ” testler veya “yanıtıseçtiren” testler olarak ele alınmaktadır. Çoktan seçmeli testler, eğitimkurum ve kuruluşlarında en çok kullanılan araçlardır. Öğretmenlerin sınıfiçi uygulamalarından ulusal sınavlara kadar birçok düzeyde ve hemenher öğretim alanında kullanılmaktadır. Bu sınav türünün yaygın olarakkullanılmasında; kalabalık gruplar için uygun olması, test ve madde istatistiklerininkolay hesaplanabilmesi, kolay puanlanması vb. gibi özelliklerietkili olmaktadır.Seçmeli testlerde sorular madde olarak adlandırılır ve özel bir tanımıvardır. Madde, “testin puanlanabilen en küçük birimi” olarak tanımlanır.Bir madde iki ana kısımda incelenir; kök ve seçenekler. Kök sorunun bulunduğuve / veya sorunun cevaplanabilmesi için gerekli bilgilerin verildiğikısımdır. Seçenekler ise olası cevaplardır. Seçeneklerde kendi içindedoğru cevap ve çeldiriciler olarak iki kısımda incelenir. Doğru seçeneğedoğru cevap, yanlış seçeneklere ise çeldirici adı verilir. Çeldiriciler, maddeile ölçülmek istenen davranışa sahip olmayanların veya doğru cevabıbilmeyenlerin aklını çelmek amacıyla yazılmış, doğru olmayan seçeneklerdir.Örnek birçoktan seçmeli test maddesi yanda görülmektedir.TEST MADDESİ(4-5. sınıflar Matematik dersi ünite değerlendirmesi)Çoktan seçmeli test maddeleri doğru yanıta, madde köküne ve maddeleringruplanışına göre sınıflanmıştır. Bir madde bazen birden fazlagruba girebilir. Çoktan seçmeli madde türleri aşağıdaki gibi açıklanabilir.1- Doğru Cevaba Görea) Bir Tane Doğru Cevabı Olan Maddeler: Bu maddelerde seçeneklerindenbiri doğru, diğerleri kesinlikle yanlıştır. Çok sık kullanılan maddetipidir. Genellikle alt düzey davranışları veya hatırlama düzeyini ölçer.Örnek:Doğru cevapBir açının kolları aşağıdakilerden hangisidira) Doğru b) Işınc) Nokta d) Doğru parçasıÇeldiricilerSoru KöküSeçenekler(4-5. sınıflar Matematik Dersi ünite değerlendirmesi)102

) En Doğru Cevabı Olan Maddeler: Verilen seçeneklerin hepsindedoğruluk payı vardır. Ancak seçeneklerden bir tanesi diğer seçenekleregöre daha doğru olmaktadır. Soru köklerinde “daha, en, kesinlikle, temel,öncelikle vb. gibi kelimeler kullanılarak seçeneklerin hepsinin kısmendoğru olduğu, ancak birisinin daha doğru olduğuna vurgu yapılır. Bu türsorularda doğruluk derecesine vurgu yapan kelimeler koyu veya italik yazılarakya da altı çizilerek belirginleştirilmelidir. Çeldiriciler doğru yanıtayakındır. Bu nedenle bu tür maddelerle ileri düzey davranışlar yoklanabilir.Son olarak bu madde formunu yazmanın zor olduğu; deneyimsiz maddeyazarlarının bu tür maddeleri fazla kullanmaması gerektiği söylenebilir.Örnek 1:Çay tarımı, Orta Karadeniz Bölümü’nde yapılmazken Doğu KaradenizBölümü’nde yapılmaktadır. Bu duruma aşağıdakilerden hangisidaha fazla etkili olmuştur.a. Yükseltib. Sıcaklıkc. Yağış miktarıd. Tarım alanları(6-7. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi Ekonomi ve Sosyal Hayat ünitesi)Örnek 2:“Çocuklar küçük yaşta kolay eğitilir. Büyük insan kolay kolayeğitilemez.“ cümlesinin anlamını aşağıdaki atasözlerinden hangisi eniyi karşılar?a. Bugünün işini yarına bırakma.b. El elden üstündür.c. Ağaç yaş iken eğilir.d. Geç olsun da güç olmasın.c) Birleşik (6-7. Cevap sınıf Gerektiren Türkçe dersi Maddeler: Neleri Biliyorum) Bu tür maddelerde genelliklesorunun birden fazla cevabı vardır. Çoğunlukla soru kökündenönce maddeler halinde verilen açıklamalar bulunur. Bu açıklamalardanbazıları doğru cevaptır. Üst düzey davranışları yoklayabilen maddelerdir.Hem üst düzeydeki davranışların ölçülmesinde hem de seçenek bulmadasıkıntı yaşandığında bu madde türü kullanılabilir. Soruların güçlük derecesiartırılmak istendiğinde de bu tür maddelerden faydalanılabilir.Örnek:I. Bursa II. Malatya III. EdirneIV. İstanbulV. AnkaraSeçeneklerin hangisinde Osmanlı Devleti’ne başkent olmayanillerimiz bir arada verilmiştir?a. I ve IIIb. I ve IVc. II ve Vd. III ve Vd) Doğru Cevabı Gizlenen Maddeler: Seçmeli testlerin genelliklebazı hatırlamalar veya çağrışımlarla bilgiyi akla getirmesi zayıf birözellik olarak görülmektedir. Soruların cevabının bu şekilde bulunması,soruların ölçülmek istenen davranışın gerektirdiği işlem veya çözümyollarının dışına çıkılarak cevaplanması anlamına gelir. Bunu önlemeninyollarından biri olarak maddenin yanıtını gizlemek önerilmektedir.Ancak bu madde tipi her konuya, her davranışa veya kazanımauygun olmamaktadır. Kullanıldığı alan veya konuların sınırlı olduğuunutulmamalıdır.103

Örnek:13: 6 bölüme işlemi sonucunda ulaşılan rasyonel sayı yaklaşık olarakkaçtır?a. 2,05b. 2,17c. 2,22d. 2,29(6–7. sınıflar Matematik dersi ünite değerlendirmesi bölümündeki1. alıştırmadan yararlanarak düzenlenmiştir.)Açıklama: Yukarıdaki soruda rasyonel sayılarda bölme işlemi yapabilmedavranışı veya virgüllü bölme işlemi yapabilme davranışı ölçülmekistenmektedir. Ancak bölme işlemi becerisine sahip olmayan bir öğrencininde bu soruyu çarpa işlemi yaparak, yani 6 ile seçenekleri çarparakdoğru cevabı bulması söz konusu olabilir. Böylece doğru cevap vermiş biröğrencinin gerçekten bölme işlemi yaptıktan sonra mı doğru cevaba ulaştığınıyoksa çarpma işlemi yaparak mı doğru cevaba ulaştığını belirlemekkolay değildir. Oysa bu soru farklı bir formda yazılarak yani doğru cevabıgizli madde formu kullanılarak bölme yapma becerisine sahip olamayanlarınsoruya doğru cevap vermeleri sadece şansa bağlı hale getirilebilir.2- Madde Köküne Görea) Olumlu Köklü Maddeler: Madde kökü olumlu soru kelimeleriile biten maddelerdir. Yaygın kullanılan madde tipidir. Basit bir maddeformuna sahiptir.Örnek:Aşağıdakilerden hangisi oligarşik yönetimlerin özelliklerindenbiridir?a. Krallar, Tanrının yeryüzündeki temsilcileri sayılır.b. Toplumda herkesin seçme ve seçilme hakkı vardır.c. Ülke toprakları hanedan üyeleri tarafından paylaşılır.d. Yönetim yetkisi asiller sınıfının elindedir.b) Kökü Eksik Cümle Tipinde Olan Maddeler: Bu maddelerinkökü kısa cevaplı testlerdeki boşluk doldurma sorularına benzer. Maddekökünde bırakılan boşluğa uygun düşecek bir harf, kelime, sembol, sayı,cümle vb. seçilip işaretlenmesi istenen sorulardır. Genellikle alt düzeydavranışları yokladığı söylenebilir. Okuduğunu anlama, dili kullanmabecerisi için kullanıldığında bırakılan boşluklar daha üst düzeydeki davranışlarıölçebilecek şekilde ayarlanabilir. Bu tür maddelerde hem kısacevaplı testlerdeki boşluk doldurma sorularını yazmadaki kurallara, hemde çoktan seçmeli soru yazma kurallarına uyulması gerekmektedir.Örnek:13: 6 bölüme işlemi sonucunda virgülden sonraki ikinci sayı kaçtır?a. 1b. 4c. 6d. 9Örnek:Gıda ürünleri alırken ilk olarak … dikkat edilmelidir.Yukarıdaki cümlede bırakılan boşluğa aşağıdakilerden hangisi yazılmaldır?a. Son kullanma tarihib. Garanti Belgesic. Kullanma Kılavuzud. Üretim yeri104

c) Olumsuz Köklü Maddeler: Kökü değilleme ya da olumsuz kelimelerlebiten maddelerdir. Bir sorunun çok sayıda doğru yanıtı bulunduğudurumlarda veya çeldirici bulma güçlüğü yaşandığında kullanılabilir.Ancak olumsuz köklü maddeler hızlı okuma, sınav kaygısı veya dikkatsizliksonucu olumlu madde gibi görülebilir. Bu nedenle maddeyi olumsuzyapan ifadenin koyu, italik, altı çizili, büyük harfle vb. yazılması yoluylahataların önüne geçilmelidir. Bununla birlikte, öğrencilerin daima üst düzeydebir dikkate sahip olmalarını gerektirdiğinden bu tür maddelerin birtestte mümkün olduğunca az kullanılması önerilmektedir.Örnek 1:Aşağıdakilerden hangisi doğal afetlerden değildir?a. Depremb. Çığc. Kazad. Sel(4-5. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi Yaşadığımız Yer ünitesi)Örnek 2:Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de birbirinden farklı iklim özellikleriningörüldüğüne bir kanıt olamaz?3- Maddelerin Gruplanışına GöreBazen iki veya daha fazla çoktan seçmeli test maddesinin; bir paragraf,grafik, tablo, şekil, seçenekler vb. gibi ortak materyale bağlı olarakyanıtlanması istenir. Ortak materyale bağlı olarak yanıtlanması gerekenmaddelere “madde takımı” (Tekin 1994) veya “madde grubu” adı verilir.Madde gruplarından önce bir uyarı veya açıklama verilmesi yanıtlayıcılarındikkatlerinin dağılmasını önlemektedir. Gruplanışına göre maddetürleri iki başlık altında incelenmektedir.a) Ortak Köklü Maddeler: Bir paragraf, bir tablo, bir grafik, bir harita,bir şekil vb. gibi materyallerle ilgili olarak sorulan iki ya da daha fazlamaddeye ortak köklü maddeler denir. Bu tür maddeler, okuduğunu anlama,görsel okuma, grafik okuma, sayılar arasındaki ilişkileri görme, tablookuma ve bilginin ötelenmesini (transferini) ölçmek amacıyla çok kullanılır.Üst düzey davranışları (kazanımları) yoklamaya uygundur. Bu türmaddeleri yazarken kökteki bilgiye dayanmasına ve birbirinden bağımsızolmasına dikkat etmek gerekir. Maddelerin bağımsız yanıtlanabilir olmasınısağlamak için az sayıda soru yazmak bir önlem olarak düşünülebilir.Ortak köke dayalı olarak yazılacak madde sayısı konusunda belirli bir kuralolmamasına rağmen, mümkünse 2-3 ve en fazla seçenek sayısı kadarolması önerilebilir.a. Çeşitli tarım ürünlerinin yetişmesib. Doğal bitki örtüsünün farklılıklar göstermesic. Turizm mevsiminin güneyde daha erken başlamasıd. Köyden kente göçlerin artması(6-7. sınıflar Sosyal Bilgiler dersi Yeryüzünde Yaşam ünitesi)3- Maddelerin Gruplanışına Göre105

Örnek:Uyarı! 8 ve 9. soruları aşağıdaki paragrafa göre cevaplayınız.CANIM KİTAPDünya’da hiçbir dost, insana kitaptan daha yakındeğildir. Sıkıntımızı unutmak, donuk hayatımızabiraz renk, biraz ışık vermek, daracık dünyamızdabulamadığımız şeyleri yaşamak için tek çaremizkitaplara sarılmaktır. Herhangi bir yolculuğaçıkarken hangi okuryazar, yanına bir iki roman, biriki şiir kitabı almayı düşünmez!8. Yukarıdaki paragrafın ana fikri nedir?a. Kitaplar insanın en yakın dostudur.b. Kitaplar sıkıntılarımızı unutturur.c. Kitaplar hayatımızı renklendirir.d. Kitaplar çok şey öğretir.Suut Kemal YETKİN9. Yukarıdaki paragrafın yazarı için aşağıdakilerden hangisisöylenemez?a. Kitabı en yakın dostu olarak görmektedir.b. Yolculuğa çıkarken yanına mutlaka kitap alır.c. Bazı kitapları diğerlerinden daha çok beğenir.d. Kitabın insan hayatını renklendirdiğine inanır.b) Ortak Seçenekli Maddeler: Bilgi ve kavrama düzeyindeki davranışlarıölçmek amacıyla kullanılan bazı maddelerde aynı seçeneklerintekrarlı kullanılması söz konusu olabilir. Bu durumda ortak seçeneklerönce verilerek ardından maddeler sıralanır. Maddeler için yeniden seçenekyazılmaz. Bu tür maddeler okuma zamanı ve kâğıt masrafını azaltacağındanaracın kullanışlığını artırır. Ortak seçenekli maddeler eşleştirmemaddeleri yerine de kullanılabilir. Ortak seçenekli maddelerde seçeneksayısı ile soru sayısı eşit olmamalıdır. Aksi halde sonuncu sorunun yanıtısona kalan seçenek olacaktır. Soru sayısı seçenek sayısından fazla olduğundada maddelerin bağımsızlığı olumsuz etkilenir. Genel olarak sorusayısının seçenek sayısından az olması önerilir.Örnek:Uyarı! 1 ve 3. soruları aşağıdaki seçeneklere göre cevaplayınız.a. Coğrafi konumb. İklim tipic. Paraleld. Meridyen1. Meridyen ve paralellerin bize verdiği bilgi nedir?2. Dünya üzerinde var olduğu kabul edilen yatayçizgilere ne denir?3. Dünya üzerinde var olduğu kabul edilen dikeyçizgilere ne denir?Çoktan seçmeli testler başka puanlama teknikleri de olmasına rağmengenellikle doğru cevaplara 1, yanlış cevaplara 0 puan verilerek puanlanmaktadır.Duyarlığı düşük olmakla birlikte en kullanışlı puanlamatekniğidir. Çoktan seçmeli test sorusu yazarken belli kurallar uymak iyisoru yazmaya yardım edebilir. Bu kurallar aşağıda kısaca verilmiştir.• Maddelerle yoklanacak davranışın kıyıda köşede kalmış, önemsizbir davranış olmamasına dikkat etmek gereklidir.106

• Madde kökü olabildiğince açık-seçik, yalın ve anlaşılır bir dille yazılmalıdır.Maddelerin kökü hiçbir yoruma meydan vermemelidir. Maddekökünde gereksiz ifade ve açıklamalardan (anlaşılırlığa katkısı olmayankelimelerden) kaçınılmalıdır. Aksi halde her yanıtlayıcı kendi yorumunagöre yanıt vereceğinden testin güvenirliği düşer. Maddeleri zorlaştırmakiçin kökte belirsizlik bırakılmamalı, eksik bilgi verilmemeli veya yanıtlayıcılarışaşırtma yoluna gidilmemelidir.• Madde kökünde seçeneklerden herhangi birine yönlendiren ipuçlarıbulunmamalıdır. Doğru olma olanağı düşük ve tümel yargılara neden olabilen“daima, her zaman, tamamıyla, bütün, asla, hiçbir zaman, genellikle,nadiren, bazı, bazen vb.” kelimeler yanıtlayıcıya ipucu vereceğindenmadde kökünde kullanılmamalıdır.Örnek:“Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir.” Atatürk’ün bu sözüyledemokrasinin hangi ilkesi anlatılmaktadır?a. Hürriyet ve eşitlikb. Siyasi partilerc. Milli Egemenlikd. Hukukun üstünlüğüAçıklama: Soru kökünde c seçeneğine gönderme yapan, ipucu verenkelimeler vardır. Soruyla ölçülen kazanıma sahip olmayan bireylerin doğrudangideceği seçenek c olacaktır. Bu tür sorularda eğer ipucu verilenseçenek doğru cevapsa soruyu oldukça kolaylaştırmış oluruz. İpucu verilenseçenek doğru cevap değilse öğrencilerin bazılarını yanıltabiliriz. Buseçenek öğrencilere ipucu vermeyecek biçimde düzenlenmelidir.• Maddenin seçenekleri kısalık-uzunluk ve ifade bakımından birbirineolabildiğince paralel olmalıdır. Bir maddenin seçeneklerinde tekrar edenkelimeler kullanılmamalıdır. Bunun yerine seçeneklerde tekrar edenkelimeler madde köküne alınmalıdır.Örnek:Öğretmeninizin okuduğu metni (şiir, hikâye) anlamak için neyaparsınız?a. Öğretmenimi dikkatle dinlerim.b. Öğretmenim metni okurken başkalarıyla konuşurum.c. Öğretmenimin sözünü keserim.Açıklama: Yukarıdaki soruda öğretmenim kelimesi gereksiz bir biçimdetüm seçeneklerde kullanılmaktadır. Ayrıca bu kullanım seçeneklerinuzunluk bakımından birbirine yakın olması ilkesinin de bozulmasınaneden olmuştur. Oysa bu maddenin seçenekleri oldukça kısa bir biçimde,anlam bozulmadan yazılabilir. Bu kısaltma yapılırsa madde hem öğrencilerinokumak için ayıracağı zamanı kısaltır hem de kurallara uygun olur.Örnek (Düzeltilmiş):(1–3. sınıflar Türkçe dersi Neleri Biliyorum)Öğretmeninizin okuduğu metni (şiir, hikâye) anlamak için neyaparsınız?a. Dikkatle dinlerim.b. Başkalarıyla konuşurum.c. Sözünü keserim.• Her test maddesi diğerlerinden bağımsız yanıtlanacak şekilde yazılmalıdır.Yani bir maddenin doğru ya da yanlış yanıtlanması diğer maddelereverilen yanıtlarla ilişkili olmamalıdır. Bu nedenle bir maddede verilenbilgiler testteki başka bir maddenin yanıtını açıklamamalıdır.• Maddeleri yazarken noktalama ve yazım kurallarına uyulmalıdır.107

• Seçeneklerin uzunlukları birbirine yakın olmalıdır. Seçeneklerinuzunlukları arasında önemli farklar bulunduğunda bazı yanıtlayıcılarkısa seçeneklerin doğru olabileceğini düşünürken, yanıtlayıcıların geneliuzun olan seçenekleri doğru yanıt olarak düşünmektedir. Ayrıca seçeneklerifade tarzı ve kapsam bakımından birbirine yakın olmalıdır. İfade tarzıve kapsam birbirine yakın olmadığında soruların doğru yanıtını bulmakkolaylaşabilir.Örnek:Aşağıdakilerden hangisinde “ısınmak“ kelimesi “alışmak, uyumsağlamak“ anlamında kullanılmıştır?a. Kışın ardından denizin suyu ısındı.b. Babasının memuriyetinden dolayı geldiği bu şehre yeni ısındı.c. Cemreler düşünce toprak da ısındı.d. Meşe odunlarından sonra oda çok ısındı.(6–7. sınıf Türkçe dersi Neleri Biliyorum)Açıklama: Sorunun seçenekleri incelendiğinde b seçeneğinin diğerseçeneklerin neredeyse iki katı uzunlukta ve doğru cevap olduğu görülecektir.Bu türden birkaç soruya rastlayan öğrencilerin daha sonrakisorularda sorunun cevabını bilmediği durumlarda uzunluğu en büyükseçeneği tercih etme eğiliminde olacağı söylenebilir. Öğrencinin bueğiliminin sebebi testin yapılandırılmasından kaynaklanacağı açıktır.Bu tür yönlendirmelerde bulunmamak için soruların seçeneklerini aynıuzunlukta yapılması yararlı olabilir.• “Yukarıdakilerin hepsi” ve “Yukarıdakilerin hiçbiri” seçeneği mümkünsekullanılmamalıdır. Seçeneklerden ikisinin doğru olduğu görüldüğündediğer seçenekler ile ilgili herhangi bir bilgiye sahip olunmasa da“yukarıdakilerin hepsi”, seçeneklerden ikisinin yanlış olduğu görüldüğündeise “Yukarıdakilerin hiçbiri” seçeneği işaretlenecektir. Özellikle“Yukarıdakilerin hiçbiri” doğru cevap olarak kullanıldığında, yanıtlayıcılarınölçülmek istenen davranışa sahip olup olmadıklarını anlamak olanaklıdeğildir. Ayrıca “Yukarıdakilerin hepsi” ve “Yukarıdakilerin hiçbiri”aynı madde içinde seçenek olarak kullanılmamalıdır. Bunların seçenekolarak kullanıldığı çoğu durumda, ikisi birden elenmektedir.• Seçenekler arasında büyüklük sırası varsa bunlar sıralı olarak verilmelidir.Seçeneklerde verilecek sıranın büyükten küçüğe veya küçüktenbüyüğe olmasının bir önemi yoktur.Örnek:Birim fiyatı 0,80 YTL olan bir yumurtanın 3 tanesinin fiyatı kaçliradır?a. 5,5 YTLb. 1,8 YTLc. 2,4 YTLd. 3,6 YTLAçıklama: Seçenekleri arasında büyüklük sırası verilmediğinde öğrencinincevabı bulsa dahi tüm seçenekleri dikkatlice kontrol etmesi gerekmektedir.Oysa seçeneklerdeki değerler büyüklük sırasına uygun verilirse cevaplamadavranışı kolaylaşacak, öğrencinin cevabı bulması ve işaretlemesi daha azzaman alacaktır. Bu soru aşağıdaki gibi düzeltilirse yararlı olabilir.Örnek:Birim fiyatı 0,80 YTL olan bir yumurtanın 3 tanesinin fiyatı kaçliradır?a. 5,5 YTLb. 3,6 YTLc. 2,4 YTLd. 1,8 YTL108

• Seçenekler birbirinden bağımsız olmalı, biri diğerini içermemeli,birbirlerine ipucu vermemelidir. Böyle bir durumdan kaçılamıyorsamadde tipi değiştirilmeli örneğin bileşik yanıt gerektiren soru tipikullanılmalıdır.• Olumsuz maddeler olumlu algılanma riskine karşı, maddeyi olumsuzyapan ifade altını çizme, koyu yazma vb. yoluyla belirginleştirilmelidir.Aynı kurala madde içinde “en iyi, en çok, temel, asıl, olamaz, çıkarılamazvb.” ifadeler kullanıldığında da uyulmalıdır. Özellikle testin amacıdikkati ölçmek değilse bu kurala dikkat edilmelidir.• Seçenek bulma zorlukları yaşandığında veya maddeyi kolaylaştırmakadına birbirinin zıddı olan seçeneklerin kullanılması yerine maddetipinin değiştirilmesi daha doğru olabilir.• Maddenin çeldiricileri konu, anlam ve gramer açısından maddekökündeki ifadeyle uyumlu olmalıdır. Aksi durumda çeldiriciler kolaylıklaelenebilir.• Çoktan seçmeli maddelerden oluşan bir testin bütün maddelerininseçenek sayısı eşit (aynı sayıda) olmalıdır. Bu kural bütün maddelerdeşans başarısının eşit olmasını sağlar.• Çeldiriciler davranışa sahip olmayanları yanıltmalı fakat s ahipolanları yanıltmamalıdır.• Maddeler veya maddelerdeki ifadeler bilinen bir ders kitabı veyakaynaktan olduğu gibi alınmamalıdır.Soru yazma işlemi yukarıdaki kurallara göre tamamlandıktan sonraolanaklı ise maddeler en az birer alan ve dil uzmanına gösterilerek önerileridoğrultusunda gerekli düzeltmeler yapılmalıdır. Ancak aynı maddeyazmada olduğu gibi maddelerin test formuna yerleştirilmesinde de bazıkurallara uyulması testin geçerlik ve güvenirliğini artırıcı etkilerde bulunabilir.Bu kurallardan önemli olan birkaçı yanda verilmiştir.• Test düzenlenirken doğru yanıtlar belli bir örüntüde yerleştirilmemelidir.Yani maddelerin doğru yanıtlarının yeri belirli bir düzene bağlıolmamalıdır. Yan taraftaki şekilde doğru yanıtların örüntüyle teste yerleştirilmesineilişkin bir örnek görülmektedir.• Doğru yanıtların test içine yerleştirilmesinde dikkat edilmesiSorular A B C Dgereken ilkelerden birisi de doğru cevaplarınseçeneklere eşit ya da yaklaşık olarak eşit1 Xdağıtılmasıdır. Doğru yanıtlar seçeneklere2 Xeşit dağıtılmadığı durumlarda, şansla yanıtlayacaköğrencilerin bazılarına daha fazla3 Xşans verilmiş olacaktır.4 X• Doğru yanıtların seçenekleredağıtılması ile ilgili ilkelerden birisi de aynı5 X seçeneğe art arda çok sayıda doğru yanıtıngetirilmemesidir.6 X• Çoktan seçmeli test maddeleri test7 Xiçine yerleştirilirken maddeler arasında vemadde kökü ile seçenekler arasında belirli8 X bir boşluk bırakılmalıdır. Aynı zamanda kökün,9 Xsorunun ve seçeneklerin birbirleriyle içiçe olmamasına özen gösterilmelidir. Ayrıca10 Xsorudan önce belirli materyaller verilmiş isebu materyallerle soru arasında da uygun birboşluk bırakılmalıdır.• Geliştirilen testin uygulanacağı grubun yaş ve psikolojik gelişmedüzeyleri de maddelerin yazılış biçimi üzerinde etkili olmaktadır. Örneğin,seçenek sayısı uygulama yapılan yanıtlayıcıların yaş ve psikolojikgelişim düzeyine uygun olmalıdır. Seçenek sayısı bakımından,ilköğretim ikinci sınıfta uygulanacak testlerin (ki önerilmez) iki seçenekli;ilköğretim 3, 4 ve 5. sınıflarda uygulanacak testlerin üç seçenekli;6, 7 ve 8. sınıflarda uygulanacak testlerin dört seçenekli; ortaöğretim veyüksek öğretimde kullanılacak testlerin beş seçenekli olması önerilebilir.Seçenek sayısında olduğu gibi yazı büyüklüğü de (punto), testin uygulanacağıgrubun yaş ve psikolojik gelişim düzeyine uygun olmalıdır.• Ortak köklü ve ortak seçenekli maddelerin başlangıç ve bitimlerinde,diğer sorularla karıştırılmaması için uyarılar olmalıdır. Örneğin böylemaddeler diğerlerinden çizgi, yıldız veya uyarı işaretleri ile ayrılabilir. Ayrıcabu tip sorularda ortak olan kök ve seçeneklerin aynı sayfada olması109

yanıtlayıcıların dikkatlerinin dağılmasını önleyebilir.• Bir sınav esnasında öğrencilerin sınavdaki ilk soruları yapmaya başladığındazorlanması, sınav anındaki morallerini olumsuz etkileyebilir.Bu durumun aksine, öğrencilerin sınavın ilk sorularına kolaylıkla doğruyanıt verebilmeleri yani ilk soruların kolay olması yanıtlayıcıları güdüler.• Test kitapçığında soru sayısı, sınav süresi, öğrencilerin vermesi gerekenbilgiler, yanıtlamanın nasıl yapılacağı, puanlamanın nasıl yapılacağı,şans başarısının düzeltilip düzeltilmeyeceği, sınav sürecinde uyulmasıgereken kurallar vb. gibi bilgiler veren bir yönerge verilmelidir.• Çoktan seçmeli testlerde kopya çekmek daha kolay olduğundankopya çekme girişimlerini azaltacak önlemler en baştan alınmalıdır.• Testin sayfa düzeni algılama ve okuma kolaylığı sağlayacak birbiçimde ayarlanmalıdır. Bunun için öncelikle harf büyüklüğü (punto)ve yazı karakterine dikkat edilmelidir. Okunması kolay bir yazı karakteritercih edilmeli ve harf büyüklüğü testin uygulanacağı gruba göre ayarlanmalıdır.İkincisi, sayfayı bütün olarak kullanmak yerine çift sütunlusayfa yapısı tercih edilmelidir. Çift sütunlu sayfalarda, öğrenciler maddekökünü ve seçenekleri bir bütün olarak daha kolay algılayabilmektedirler.Üçüncüsü, madde kökü ile seçenekleri ve maddeler arasında maddelerinbütün olarak algılanmasını sağlayacak kadar aralık bırakılmalıdır. Dördüncüsü,bir maddenin iki sayfaya ya da sütuna bölünmemesi gereklidir.Maddeler ve seçenekleri aynı sayfada ve sütunda yer almalıdır. Beşincisi,madde kökünde formül, şekil, tablo gibi bir materyal bulunduğunda,algılamayı kolaylaştırması için söz konusu materyal madde köküyle seçeneklerarasına veya seçeneklerin yanına yerleştirilmelidir.• Cevaplayıcıların cevaplarını test kitapçığı üzerine mi yoksa ayrı bircevap kâğıdına mı işaretleneceğine sınava giren öğrenci sayısı ve diğerolanaklar göz önüne alınarak önceden karar verilmelidir. Cevap kâğıdıcevaplamayı kolaylaştıracak bir düzende basılmış olmalıdır.Çoktan seçmeli testlerin avantaj ve dezavantajları kısaca aşağıdakitabloda özetlenmiştir.Avantajları1- Yazı güzelliği, sayfa düzeni, kendiniyazılı olarak anlatabilme, yazmahızı gibi değişkenler puanlamayıetkilemez.2- Çok soru sorulabilir.3- Objektif puanlanabilir.4- Uygulaması ve puanlaması kolaydır.5- Her eğitim düzeyine uygulanabilir.6- Büyük gruplara uygulanabilir.7- Makine ile puanlanabilir.8- Test ve madde istatistikleri istatistikîyollarla önceden kestirilebilir.Dezavantajları1- Okuma hızı, okuduğunuanlama gibi değişkenlerpuanlamayı etkileyebilir.2- Üst düzey davranışlarıyoklamak zorudur (sentezdüzeyindeki davranışlarıyoklayamayacağı konusundabütün ölçmecilerhemfikirdir).3- Hazırlanması zordur.Uzmanlık gerektirir.4- Şans başarısı vardır.110

5.4.6. Eşleştirme Sorularıİki grup olarak verilen ve birbirleriyle ilgili olan bilgi öğelerinin, bellibir açıklamaya göre eşleştirilmesini gerektirir. Çoktan seçmeli maddelerinbir çeşididir. “Kim, ne, nerede” gibi soruların cevabını oluşturan olgusalbilgilerin ölçülmesinde daha kullanışlıdır. Ancak bu tip maddeler yerineçoktan seçmeli testlerin kullanılması önerilebilir. Bu tip maddelerdeüç öğe temeldir. Bunlardan ilki eşleştirmenin nasıl yapılacağını gösterenyönerge, ikincisi öncül adı verilen ifadeler ve son olarak cevaplar listesidir.Eşleştirme soruları nesnel puanlanır ve yerden kazandırır. Uygulamasıve puanlaması kolaydır. Ancak genellikle alt düzey davranışları yoklarve öğrencileri ezbere yöneltebilir. Bu tipte maddelere ölçülebilecek konuveya kazanım sayısı sınırlıdır. Öncüllerin ve cevap listesinin uygun bir biçimdehazırlanması en önemli zorluğu olarak görülebilir.Örnek 1:Aşağıda tanımlamaların numaralarını ilgili oldukları kavramın yanındakikutucuğa yazarak uygun şekilde eşleştiriniz.1. Sokaktaki çöplerin toplanması2. Nüfus cüzdanı örneğinin teminedilmesi3. Cüzdanın çalınması( ) Belediye Başkanı( ) Emniyet Müdürü( ) Kaymakam( ) Muhtar( ) ValiÖrnek 2:“Genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir anlam taşıyankalıplaşmış söz öbeğine deyim denir. Aşağıdaki cümlelerde altı çizilideyimlerin anlamlarını sağdaki sütundan bulup deyimlerin altlarındakinumaraları anlamlarının başına yazınız.Annesine kavuşan küçük kızın ağzıkulaklarına vardı.1Yıllardır görmediği memleketi burnundatütüyordu.2Sınav sonucunu görünce gözlerineinanamadı.3Okuma alışkanlığıyla ilgili konferansı cankulağıyla dinledi.4Doktor olabilmek için yıllarca dirsek çürüttü.5Öğrenciler proje ödevi için kafa yordular.6( ) çok çalışmak( ) çok şaşırmak( ) çok iyi anlamak( ) çok sevinmek( ) çok düşünmek( ) çok iyi dinlemek( ) çok özlemek( ) çok beklemek( ) çok yorulmak(6–7. sınıflar Türkçe dersi Neleri Biliyorum)(4-5. sınıf Sosyal Bilgiler dersi Haklarım ve Sorumlulukların Ünitesi)111

Eşleştirme maddelerini yazarken aşağıdaki ilkeleri dikkate almak gerekir.• Eşleştirme madde grubunda yer alan öncüller listesi ile cevaplarlistesinin her biri benzeşik ve birbiriyle ilgili olmalıdır.• Şans başarısının artmasını önlemek için bir eşleme takımında cevaplarınsayısı öncüllerden bir iki tane fazla olmalıdır.• Cevap listesi, bir kelime listesi ise alfabetik; rakam, sayı, tarihtenoluşuyorsa büyüklük sırasına göre düzenlenmelidir. Bu durumlarındışında ise mantıklı bir sıraya konabilir.• Eşleştirme için iyi bir yönerge yazılmalıdır.• Öncüllerin uzunlukları cevap listesindeki ifadelerden daha uzun olmalıdır.• Öncüllere veya cevap listesindeki ifadelere bir numara veya sembolverilmesi unutulmamalıdır.5.4.7. Öz DeğerlendirmeBelli bir konuda bireyin kendini değerlendirmesidir. Öz değerlendirme,bireylerin kendilerini keşfetmelerine yardımcı olan, üst düzeybir davranış olarak kabul edilen değerlendirme becerilerini geliştiren biryaklaşımdır. En önemli işlevi ise öğrenim sürecinde aktif olan öğrenciyideğerlendirme sürecine de aktif olarak katmasıdır. Öz değerlendirme,öğrencilerin okulda yaptıkları çalışmaları, çalışmaları yaparken nasıl düşündüklerinive çalışma sonucunda ne düşündüklerini değerlendirmelerinigerektirir. Öz değerlendirme, öğrencilerin güçlü ve zayıf yönlerinitanımalarına yardım eder. Performansının düzeyi hakkında karar vermekiçin kişisel ya da kişiler arası ölçüt koymada öğrencilere fırsatlar sunar.Öz değerlendirme öğrencilerin güdülenme düzeylerinin yükselmesineyol açar. Öğrencilerin değişik durumlarda davranışlarını kontrol altınaalmalarını sağlar.Öz değerlendirmenin olumlu ve olumsuz yönleri vardır. İnsanlarıngenellikle kendi performanslarını değerlendirirken yanlı davranma olasılıklarıgöz ardı edilmemelidir. Bu nedenle nota katkısı düşük tutulabilir.Öz değerlendirme, ilk başlarda öğrencilerin deneyimsizliği nedeniyle yanılgılaraneden olabilir. Öğrenciler deneyim kazandıkça daha doğru kararlaralacaklardır. Öz değerlendirme ölçekleri, gözlem formları, kontrollisteleri gibi ölçeklerin ifadeleri kendini değerlendirecek birey için uygunhale getirilerek oluşturulabildiği gibi, özellikle analitik veya bütüncüldereceleme ölçekleri de öz değerlendirme aracı olarak kullanılabilir. Buölçeklerin ifadeleri ve yapısı özellikle kendini değerlendirme konusundadeneyimsiz olan bireyler için açık, anlaşılır ve kolay doldurulacak biryapıda oluşturulmalıdır. Aksi halde öğrencilerden beklenen kendini değerlendirmedavranışlarından beklenen performans alınamayacaktır. Buçerçevede öğrencilere puanlama ile ilgili bilgi vermek yerine nitelikselkavramların verilmesi uygun olabilir. Örneğin 3, 2 ve 1 puan verileceğibildirilmeden “yeterliyim, kısmen yeterliyim ve yetersizim” derecelerindenfaydalanılabilir. Deneyimli öğrenciler için puanın bilinmesindesakınca olmayabilir. Aşağıda öz değerlendirme için kullanılabilecek birdereceleme ölçeği örnek olarak verilmiştir.Değerlendirilecek Özellikler1. Dinlediklerimi anlamlandırmadasunulan görsellerden yararlanırım.2. Metni takip ederek dinlerim.3. Konuşurken dinleyicilerle göz temasıkurarım.4. Kelimeleri doğru telaffuz ederim.5. İşitilebilir bir ses tonuyla konuşurum.6. Konuşmalarımda günlük hayattanörnekler veririm.7. Okuduğum kelimeleri doğru telaffuzederim.8. İşitilebilir bir ses tonuyla okurum.9. Kitabı özenle kullanırım.10. Bilmediğim kelimelerin anlamlarınıaraştırırım.11. Gerekirse öğretmenden yardım alarakokurum.12. Bitişik eğik yazı harflerini kurallarınauygun yazarım.13. Sayfa düzenine ve temizliğine dikkatederim.14. Resim ve fotoğraflarda gördüklerimiyazarım.15. Duygu, düşünce ve izlenimlerimidrama, tiyatro, müzikli oyun gibi yollarlasunarım.(1–3 sınıflar Türkçe Dersi Neleri Yaparım Bölümü)Evet(3)Kısmen(2)Hayır(1)112

Ölçme ve değerlendirme tekniklerinden biri olan öz değerlendirmeformları Rehberlik Programı ile ilgili çalışmalarda da kullanılmaktadır.5.4.8. TartışmalarÖğrencinin, değerlendirme ya da yordama yapması gereken bir konudasözlü veya yazılı olarak düşüncelerini belirttiği ve kanıt gösterereksavunduğu ya da açıklanan bir düşünceyi eleştirdiği durumları kapsayanbir süreçtir. Tartışmayı değerlendirmek için gözlem formaları, kontrollisteleri, eleştirel düşünme ölçekleri, dereceleme ölçekleri kullanılabilir.Tartışmalar, özellikle eleştirel düşünme becerisini gözleyebilmek için enuygun tekniklerden biridir. Öğrencilerin düşüncelerinin içeriğine sınırkonulmaması, üst düzey becerileri ortaya çıkarması bakımından açıkuçlu sorulara benzer. Tartışmalarda, bulunması gereken bir doğru cevapçoğu zaman yoktur. Bu nedenle de tartışmaların puanlanması ve değerlendirilmesindeobjektif olmayı zorlaştıran sorunlar ortaya çıkabilir. Busorunları önlemek için nelere puan verileceği önceden belirlenirse dahagüvenilir bir puanlama sağlanabilir. Puanlama sırasında bireylerin kendidüşüncelerini kanıtlarla savunması ve karşıt düşünceleri kanıtlarla çürütmesigibi önemli davranışlara dikkat edilebilir.5.4.9. Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubric)Derecelenmiş puanlama anahtarı performans değerlendirmede öğrencileripuanlama amacı ile kullanılan ölçme araçlarındandır. Derecelenmişpuanlama anahtarı, performansı tanımlayan ve herhangi birçalışmanın puanlanması için geliştirilmiş ölçütleri içerir. Derecelenmişpuanlama anahtarı kullanmak, bir ölçme veya etkinliğin tamamının yada alt bölümlerinin nasıl puanlanacağının ana hatlarıyla gösterilmesidir.Başka bir tanımıyla derecelenmiş puanlama anahtarı, kabul edilebilir yada edilemez performans sınırlarının öğretmen ve öğrenciler için açıkçabelirtildiği ölçütler grubudur. En kullanışlı Derecelenmiş puanlamaanahtarı ölçme ve değerlendirme yapacak kişinin kendi yaptığı derecelemeölçeğidir. Derecelenmiş puanlama anahtarı öğrenciden beklenenperformansın tüm boyutlarını dikkate alarak puanlama yapmak amacı ilekullanılır. Derecelenmiş puanlama anahtarı, öğrencinin bir kavrama ilişkinbilgisini, bir ürünü belirlenen ölçütlere uygun olarak ortaya koymabecerisini, verilen bir görevi yapma sürecinde uyulması gereken aşamalıadımları yerine getirmedeki ustalığını veya verilen bir ödevi yapmadakiyeterlik düzeyini belirlemede kullanılabilirler. Derecelenmiş puanlamaanahtarı kullanılırken, öğrencilerden beklenen performansların iyi tanımlanmasıveya sınırlarının iyi çizilmesi gereklidir. Bu amaçla öğrencilerdenbeklenen performans belli kategoriye ayrılabilir ve her kategoridekiölçütler ayrıntılı olarak belirlenebilir.Derecelenmiş puanlama anahtarının bütüncül (holistic) ve analitik(analytical) olmak üzere iki biçimi vardır. Bütüncül derecelenmiş puanlamaanahtarı performansın genel sürecinin veya ürünün bir bütün olarak(parçalarını dikkate almadan) puanlaması amacıyla kullanılır. Analitikderecelenmiş puanlama anahtarı önce performansın genel sürecininveya ürünün parçalarının ayrı ayrı puanlaması ve sonra da bu kısmî puanlarıntoplanarak toplam puana ulaşılması amacıyla kullanılır. Analitikderecelenmiş puanlama anahtarı kullananlar öğrencilerin verdiği bütüncevapları incelemeli ve belirlenmiş ölçütlere göre puanlamalıdır. Analitikderecelenmiş puanlama anahtarı üründen çok süreçle ilgilenmektedir.Bu nedenle öğrenme eksikliği ya da davranış bozukluğu olan öğrencilerdekullanılması iyi sonuç vermeyebilir. Bütüncül derecelenmiş puanlamaanahtarı öğrencinin cevabı bütün olarak değerlendirileceği zamankullanılır. Bütüncül derecelenmiş puanlama anahtarı süreçten çok ürünleilgilenir. Puanlama ölçütleri bir problemin çözümünün önemli bölümleriyleilgili olmalıdır. Uygun durumlarda farklı açılardan (biri süreç, diğeriürün) değerlendirmeye olanak tanıdıklarından dolayı analitik ve bütüncülderecelenmiş puanlama anahtarı birlikte kullanılabilirler.Derecelenmiş puanlama anahtarı yazılı sınavların puanlanmasındakullanılan anahtarlara ya da ürün ve süreç değerlendirilmesi için kullanılangözlem ölçekleri ile kontrol listelerine benzer. Derecelenmiş puanlamaanahtarında her bir kazanım veya davranış için kriterlerin mükemmeldenkötüye kadar derecelenmesi söz konusudur ve her derece içinperformans ölçütlerinin ayrıntılı tanımlanması gerekir.Dereceleme ölçeklerinin avantajları aşağıdaki gibi sıralanabilir.1- İyi bir ürünün nasıl olacağı konusunda öğretmen ve öğrenci için113

açık ve anlaşılır bir tanım verir.2- Öğrencilerin üstlendikleri görevlerde, görevleri yerine getirmede,ortaya koydukları ürünlerde ve bunların değerlendirilmesinde daha fazlasorumluluk duymalarını veya almalarını sağlar.3- Öğretmenin öğrenci çalışmalarını veya ürünlerini değerlendirmelerinikolaylaştırır.4- Öğrencilere, kendi performanslarını değerlendirebilecekleriölçütler sağlar.5- İyi ürün veya performansla ilgili ölçütlerin velilere bildirilmesi,çocuklarına yardımcı olmak isteyen velilere kolaylık sağlayabilir.5.4.10. BulmacaBulmacalar eğlenceli etkinlikler olarak öğrencilerin ilgisini çekmektedir.Yapılan araştırmalar gençlerin bulmaca çözmelerinin onların zihinselgelişimini hızlandırdığı, aşamalı düşünmelerini geliştirdiği, sistematikveya mantıksal düşünme becerilerine katkı sağladığı, ilişkileri görebilmeve kelimeleri ilişkilendirme güçlerini artırdığı vb. yönünde sonuçlar bildirmektedir.Bu yararları göz önüne alınınca öğrenciler için derslerle ilgilibulmaca etkinlikleri hazırlamanın ve öğrencilere uygulamanın gerekli olduğuortaya çıkmaktadır. Özellikle derslere yönelik hazırlanan bulmacalarınkonularla ilgili kavramları pekiştirme, bilgilerin kalıcılığını artırma,okuma ve yazma becerilerini geliştirme, parçalı ve bütünleşik düşünmeyikolaylaştırma, problem çözme, seçenekli (olasılıklı) düşünme vb. yönlerindenöğrencilere yardımcı olacağı söylenebilir. Bulmacalar, özellikleilkokula devam eden öğrenciler için eğelenerek (oyunla) öğrenmelerinekatkı sağlayan araçlardır. Hazırlarken öğrencilerin düzeyinin üzerindeveya çok karmaşık olmamasına, ilişkileri görebilme ve kelimeleri ilişkilendirmeyeyardımcı olacak şekilde yapılandırılmasına özen gösterilmelidir.Değerlendirmesi bilinen her sözcüğe bir puan verme şeklinde yapılabilir.5.5. REHBERLİK PROGRAMI İLE İLGİLİ ÖLÇME veDEĞERLENDİRME YAKLAŞIMIBu program çerçevesinde ulaşılması hedeflenen kazanımların değerlendirilmesindeöğrencilere herhangi bir not verilmesi söz konusu değildir.Programın ölçme ve değerlendirme yaklaşımının temel özellikleriaşağıda özetlenmiştir.1) Program çerçevesinde yapılacak ölçme ve değerlendirme daha çokduyuşsal niteliktedir.Psikolojik özellikler genellikle iki boyutta ölçülür. İlk boyutta başarıve yetenek yer almaktadır. Bu özelliklerin ölçülmesinde daha objektifgöstergeler vardır. Örneğin, bir matematik sorusunun doğru cevabınınbulunması gibi. İkinci boyutta ise tutum, ilgi ve kişilik özellikleri yer almaktadır.Bu özelliklerin ölçülmesinde objektif göstergelerin bulunmaolasılığı daha sınırlıdır. Örneğin, sigaraya karşı olumsuz tutumun birçokderecesi olması gibi. Sigaraya karşı olumsuz tutumun doğru cevap olmasıve doğruluk derecesinin bulunması gibi bir durumdan söz etmek zordur.Sınıf içi rehberlik saati uygulamalarında öğrencilerin duyuşsal özellikleriağırlıklı olarak ölçülmektedir. Bu ölçümler yukarıda bahsedilen ikinciboyutta yer almaktadır. Bu nedenle öğretmen sınıf rehberlik programıçerçevesinde yapacağı değerlendirmelerde bunu dikkate alır.Aşağıda tanıtılan ölçme araç ve yöntemlerinin kullanılması önerilmektedir.5.5.1 Gözlem Formları:Program kapsamında yer alan kazanımlara ve bu kazanımların öğrencilertarafından sergilenip sergilenmediğine ilişkin davranış ifadelerininsıralandığı ve öğretmenin gözlemlerini sistemli biçimde yapmalarınaolanak veren formlardır. Uygulamada, uygulayıcılar gözlem formu kullanmadanda gözlem yapabilir. Yapılacak her gözlemde, gözlem formukullanılması gibi bir durum söz konusu değildir. Ancak gözlem formlarıkullanılarak yapılacak gözlemler daha tutarlı ve geçerli olur. Bunun nedeni,gözlem formları hazırlanırken gözlenecek davranışların öncedenbelirlenmesi ve bu yolla kazanımlara ilişkin gösterilmesi beklenen davranışlarınve becerilerin olabildiğince gözden kaçırılmamasıdır. Her biretkinliğin sonunda kullanılabilecek bir gözlem formu örneği Form A’da,her bir programın bitiminde uygulanabilecek bir gözlem formu örneği deForm B’de verilmiştir.114

FORM AGÖZLEM FORMUEtkinlik Adı : TarihSınıf : …./…./…….Dolduracağınız bu formun amacı; sınıfta uygulanan etkinliğin, öğrencilerden aldığınız tepkiler doğrultusunda amacına ne derecedeulaştığını değerlendirmeniz içindir. Formu doldurarak kendinize ilişkin alacağınız geri bildirim doğrultusunda, amaca ulaşamadığını düşündüğünüzkonularda “Okul Rehber Öğretmeni veya Okul İdaresi”nden destek alabilirsiniz. Aşağıda listelenmiş ifadeleri okuyun ve ifadelerdeyer alan durumun ne derecede gerçekleştiğine ilişkin “yüzde %” sütununun altına 0–100 arası bir yüzde verin.TeşekkürlerYüzde(%)123Etkinlik öncesinde öğrencilere açıkladığım “etkinlik amacı” öğrenciler tarafından açık birşekilde anlaşıldı.Etkinlik yaşanırken öğrenciler kendi aralarında arkadaşlarının söz hakkına saygılıdavrandı.Etkinlik uygulanırken öğrenciler kendi aralarında arkadaşlarının duygu ve düşüncelerinesaygılı davrandı.4 Öğrenciler, etkinlik sürecine, duygu ve düşüncelerini belirterek katkıda bulundu.5 Öğrenciler etkinlik sürecine, günlük hayattan örnekler vererek katkıda bulundu.6 Öğrenciler etkinlikte işlenenlerin hayattaki yerini anladıklarını ifade etti.Öğrenciler etkinlikte öğrendiklerini günlük hayatında kullanmayı düşündüklerini ifade7etti.8 Öğrencileri benzer etkinliklere katılma konusunda istekli gördüm.Bu etkinliğin daha verimli olmasıiçin aşağıdaki düzenlemeleryapılmalıdır:...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................NOT: Öğretmenin gerçekleştireceği her etkinlikten sonra etkinliğin verimliliğine ilişkin kullanılabileceği türden bir gözlem formudur.Öğretmen tarafından doldurulması için geliştirilmiştir. Öğretmen isterse farklı türde formlar geliştirebilir.115

FORM BGÖZLEM FORMUBu form, sınıfınızda bulunan öğrencilerin, her bir program süresince rehberlik hizmetleri kapsamında yapılan faaliyetler sonucundaulaştıkları yeterlik düzeylerini gözlemlemek amacıyla geliştirilmiştir. Sizlerden beklenen; yeterlik alanlarına yönelik etkinlikler sonrasındaöğrencilerinizi gözlemlemeniz, öğrencilerde yeterince gelişme sağlayamadığınız alanları belirlemeniz, nedenlerini araştırmanız ve gerektiğindeokul rehberlik servisi ile iletişime geçmenizdir. Bu formu her bir öğrenci için ayrı ayrı doldurunuz. Öğrencilerin ifadelerde yer alandavranışları sergileme derecesine göre “her zaman”, “kısmen” ve “hiçbir zaman” seçeneklerinden uygun olana (X) işareti koyunuz.TeşekkürlerAd Soyadı : Cinsiyet :Sınıf : No :Ölçütler1 Okulda gerçekleştirilen sosyal etkinlikleri araştırır.2 Okulda gerçekleştirilen sosyal etkinliklere katılmak için çaba gösterir.3 Gerekli olduğu durumlarda, konu ile ilgili yönetmeliklerden yararlanmaya çalışır.Rehberlik faaliyetlerinden ergenlik dönemine ilişkin elde ettiği bilgileri, bedensel ya da duygusal gelişiminin4getirdiği sorunları çözmede kullanır.5 Verimli ders çalışma yöntemlerini sınıfta ders dinlerken ya da derslerle ilgili faaliyetler sırasında kullanır.6 Başarılı ya da başarısız olduğu durumlarda, bunun nedenini açıklar.Geleceğini etkileyecek amaçlar oluştururken okulda uygulanmış olan test ve test dışı tekniklerden elde edilen7bilgileri kullanır.8 Kişiler arası iletişimde söz konusu olan engelleri fark eder.9 Kişiler arası iletişimde hoşgörülü ve anlayışlıdır.10 Bir çatışma durumu yaşadığında, çatışmayı çözmek için uygulaması gereken basamakları kullanır.11 Sağlıklı bir hayat için beslenmesine özen gösterir.12 Sağlıklı hayata özen gösterir.13İlgi, yetenek ve kişilik özelliklerinin derslerini ve ileride seçeceği alanı nasıl etkileyeceğine yönelik elde ettiğibilgileri kullanır.14 İlgi, yetenek ve kişilik özelliklerinin seçeceği mesleği nasıl etkileyeceğine yönelik elde ettiği bilgileri kullanır.HerzamanKısmenHiçbirzaman116

Gözlem bireyi tanıma tekniklerinden biri olup olgular arasındaki ilişkilerinkurulması, denencelerin sınanması ve elde edilen bilgilerden yenibilgiler üretilmesi gibi süreçlerin temelini oluşturur. Gelişigüzel ve sistematikolmak üzere iki tür gözlem vardır.1. Gelişigüzel Gözlem: Bir nesne olay ya da ilişkiyi tanımak için bellibir amacın ve planın önceden saptanmamış olması ve bilgilerin rastlantısalolarak elde edilmesidir. Gelişigüzel gözlemlerden elde edilen bilgileröznel, kişiden kişiye değişen ve yanlı bilgilerdir. Genelde gözlenen kişi yada olayın o andaki belirli bir özelliği üzerinde durulur ve bütüne yönelikyargılar ortaya konur. Gelişigüzel gözlem, bireylerin gündelik hayatlarındabaşka bireyleri değerlendirmek için kullandıkları yaygın bir yoldur.Sınıflarda öğretmenlerin bir ölçme aracı sonucuna bağlı olmayan yargılarıda gelişigüzel gözleme dayalıdır. Ancak, bu yolla geçerli ve güvenilirsonuçlar elde etmek rastlantısaldır. Gelişigüzel gözlem sonuçlarındanyararlanmak için bu tür gözlemlerden elde edilen verilerin başka tekniklerdenelde edilen bilgiler ışığında değerlendirilmesi gerekir.2. Sistematik Gözlem: Önceden belirlenmiş nesne, olay ya da ilişkilerinbelirli ortamlarda planlı olarak gözlenmesi sürecidir. Gözlem verilerigenel olarak geçerlik ve güvenirliği oldukça zayıf verilerdir. Bu, tekniğindoğasından kaynaklanmaktadır. Gözlemcinin değer yargıları, düşünceleri,tutumları, gereksinimleri, inançları gözlem sonuçlarını etkilemektedir.Bu olumsuzlukları ortadan kaldırmak nesnel gözlem yapma becerileriningeliştirilmesine bağlıdır. Sistematik gözlem çok zaman alıcı ve yorucu birtanıma yoludur. Uzun hazırlık çalışmalarını, formlar hazırlanmasını, aynıolay ya da kişiyi farklı ortamlarda ve zamanlarda gözlemeyi gerektirir.Gözlem konusunda eğitim almak ve çok sayıda gözlem yapmak, gözlemcisayısını artırmak gözlem tekniğinin eksik yönlerini büyük ölçüdegiderebilir. Ayrıca kurallarına uygun bir şekilde yapılacak olan gözlemlerbirçok teknikle elde edilmesi mümkün olmayan çok etkileyici, yeni veözgün veriler elde edilmesine olanak sağlar. Öğretmenlerin olayları yada davranışları gözlemeden önce dikkat etmesi gereken başlıca hususlarşöyle özetlenebilir:1. Gözlemin amacı nedir?2. Gözlem sonucunda hangi tür veriler elde edilecektir?3. Güvenilir veriler elde etmek için gerekli koşullar sağlandı mı?4. Gözlenecek davranışlar birbiriyle çakışıyor mu?5. İlgilenilen bütün davranışlar sınıflandırılabiliyor mu?6. Gözlenen davranışın kategorileri, iki ya da daha fazla gözlemcininmutabık kalabilecekleri derecede açık ve anlaşılır mı?7. Gözlemcinin yorum yapması gerekiyor mu?8. Hangi gözlem sisteminin kullanılması düşünülüyor?9. Kodlama sistemi nasıldır?10. Gözlenen davranışların gözlem konusunu temsil yeteneğivar mıdır?11. Kaç davranış gözlenecektir?12. Çalışmada kaç denek yer alacaktır?13. Gözlemcinin yanlılığına yol açacak etkenler ortadan kaldırılmışmıdır?Gözlem yaparken gözlemci gözlenen davranışlarla kendi yorumlarınıayrı tutmalıdır. Yorum başlığı altında ayrıca açıklamalara yer verilmelidir.Gözleme dayalı bir sonuç ortaya konulduğunda o kişi hakkında yeterikadar gözlem yapılıp yapılmadığına ve başka tekniklerden elde edilenverilerle desteklenip desteklenmediğine dikkat edilmelidir.5.5.2. Anekdot Kayıtları:Anekdot, herhangi bir öğrencinin belli bir ortamda özgül bir davranışınınayrıntılı olarak betimlenmesidir. Anekdotların gözlenen olayla ilgiliobjektif betimlemelere dayalı olması gerekmektedir. Çünkü anekdotlardoğal koşullarda ortaya çıkan gerçek davranışları yansıttığı ölçüde yararlıolmaktadır.Arka sayfada anekdot kayıt örneği (Form C) verilmiştir:117

FORM CANEKDOT KAYDIÖğrencinin;Adı-Soyadı : Tarih :Sınıfı ve Şubesi : Saat :No :Gözlemci :Ortam :Olay :Yorum :Kaydı Yapanın;Adı-Soyadı:İmzası:118

Anekdot kayıtları açık uçlu olduğu için gözlemcinin önyargılarını kayıtlarayansıtması muhtemeldir. Elbette önyargılardan tamamen arındırılmışkayıt tutmak tam anlamıyla mümkün değildir. Ancak, gözlemcinineğitilmiş olması, duygularını denetleyebilmesi, davranışları arasında nesnelolmayan ayrımlar yapmaması kaydın gerçeğe uygun olmasını kolaylaştıracaktır.Bir öğrencinin ilk defa yaptığı uygun olmayan (ortam, yaş,kişilik özellikleri vb. açılardan) bir davranış üzerinde yoğunlaşmamak vehatta bu tür davranışlar tekrarlanmadığı sürece kaydetmemek gerekir.Anekdotlarla ilgili diğer bir konu, kayıtlarda yorumun yer alıp almayacağıdır.Bu konuda farklı görüşler mevcuttur. Bazı araştırmacılar yorumungerekliliğini savunurken bazıları ise yorumun oldukça öznel olduğunuve bu nedenle yanlış algılamalara neden olabileceğini belirtmektedir.Birçoğumuz öğrenci kişisel dosyalarındaki ve karnelerdeki düşünceler vegörüşler bölümünü hatırlarız. “Daha fazla çalışması lazım” ya da “Genelolarak iyi” türünden yorum ve öneriler, o öğretmenin kişisel görüşü olmasınarağmen, bazı veliler açısından yararlı olabilmektedir. Bu tür yorumlaranekdot kayıtlarını sonradan okuyan öğretmenler için de yararlıolabilir. Ancak, kesinlikle olay ile olayın yorumunun ayrı kaydedilmesigerekmektedir. Kayıt formunun alt kısmında yorum başlığı altında ayrıbir yer açılabilir.5.5.3. Diğer Ölçme Araçları:1. Yukarıda verilenlerin dışında, hazırlanması, uygulanması ve puanlanmasıuzmanlık gerektiren yetenek, ilgi, tutum, kişilik, zekâ vb. gibiölçekler de programın değerlendirmesinde kullanılır. Bu ölçme araçlarıbu alanda eğitim almış okul rehber öğretmeni ya da rehberlik ve araştırmamerkezi uzmanları tarafından kullanılır.2. Program çerçevesinde kazandırılmak istenen bazı yeterliklere ulaşılıpulaşılmadığının gözlenmesi zaman alabilir.Rehberlik hizmetlerinin doğası gereği, bireylere kazandırılmak istenenyeterliklerin kısa, orta ve uzun vadede gerçekleşmesi söz konusudur.Kısa vadeli hedeflere yönelik değerlendirme, gerçekleştirilen her etkinliğinhemen ardından yapılır. Bu amaçla öz değerlendirme, etkinlikdeğerlendirme formları vb. araçlar kullanılır.Orta vadeli hedeflere yönelik değerlendirme, program bitiminde ya daokulun son döneminde gerçekleştirilir. Bu türden değerlendirmeler yapmakiçin öğretim yılı başında uygulanan ihtiyaç analizi formlarının tekrarlanması,dönemlik gözlem formlarının uygulanması yoluna gidilebileceğigibi okul bazındaki birtakım gözlemlere ve okul kayıtlarına da bakılır. Örneğin;başarı ve disiplin durumlarının bir önceki yıl ile karşılaştırılması vb.Uzun vadeli hedeflere yönelik değerlendirme ise mezuniyet sonrasıdönemlere kadar uzanır. Bu değerlendirmelere temel oluşturacak veriler;testler, görüşmeler, gözlem kayıtları, ilgi envanterleri, tutum ölçekleri,öğrencilerin bir üst öğretim kurumundaki kayıtları vb.dir.3. Toplanan bilgiler sağlıklı biçimde saklanmalı ve gizlilik gerektirenbilgiler korunmalıdır.Rehberlik Programı kapsamında yukarıda sıralanan ölçme araç veyöntemler kullanıldığı gibi, başka araçlar ve veri toplama yöntemleri dekullanılmaktadır. Bunlar; okul rehberlik servisinin kullandığı veri toplamaaraçları (problem tarama listeleri, başarısızlık nedenleri anketi, otobiyografilervb.) ve sınıf rehber öğretmeninin kullandığı diğer yöntemlerdir(öğrenciler ya da velilerle yapılan görüşmeler, aile/veli/öğrenci ziyaretlerivb.). Sınıf rehber öğretmeninin yapacağı gözlemler, öğrencinin yaşadığıortamlara ziyaretler, aile/veli ziyaretleri ve kullanacağı araçlardan (öz değerlendirmeformları, gözlem formları, anekdot kayıtları, problem taramalisteleri ve okul rehberlik servisi aracılığı ile uygulanan birçok araç) eldeedeceği bilgileri incelemesi gereklidir. Sınıf rehber öğretmenlerinin bu incelemelerde,“öğrencilerin özel yaşamını etkileyeceği düşünülen, öğrencininruh sağlığının korunması açısından önemli olan, paylaşılması durumundabireye zarar vereceği düşünülen bilgileri” okul rehber öğretmeniile iş birliği içerisinde dikkate alması ve gizliliğini sağlaması önemlidir.4. Program çerçevesinde kullanılacak tüm ölçme araç ve yöntemleriningerek seçilmesinde gerekse kullanılmasında okul rehber öğretmenininmüşavirliğinden yararlanılmalıdır.Bazı ölçme ve değerlendirme yöntemlerinin sadece uzman kişilercegerçekleştirilmesi gerektiğine yukarıda değinilmişti. Bunların dışında kalandiğer ölçme ve değerlendirme yöntemlerinin kullanımında da okulrehber öğretmeni ya da Rehberlik ve Araştırma Merkezi (RAM) ile işbirliği sağlanması yararlı olacaktır.119

KAYNAKÇA1.2.3.4.AÇIKGÖZ, Kamile Ün , Aktif Öğrenme. (2003), İzmir: Eğitim Dünyası Yayınları. 2. Baskı.AIKEN, L. R., Psychological Testing and Assessment (Tenth Edition). (2000), Boston: Allyn and Bacon.ALTINTAŞ, Betül, Mendile, Simite, Boyaya, Çöpe: Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar. (2003), İstanbul/İletişim Yayınları.ATILGAN, H., KAN, A. ve DOĞAN, N., Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. (2003), Ankara: Anı Yayınları.5.AYDOĞAN, Yasemin; AYDOĞAN, Dündar, “Suça Yönelmiş Çocukların Tahliye Sonrası Topluma Kazandırılması”. Aile ve Toplum Dergisi:Sayı:7. Cilt:2. Yıl:6. Nisan-Haziran. (2004), Ankara.6. BAŞAR, H., Sınıf Yönetimi. (1999), Ankara: Milli Eğitim Basımevi.7. BAŞTAYMAZ, Tahir, “6-15 Yaş Grubu Bursa’da Çalışan Çocuklar Üzerine Bir Araştırma”. (1990), İstanbul: Friedrich Ebert Vakfı.8.9.10.11.12.13.14.BAYKUL, Yaşar, GELBAL, Selahattin ve KELECİOĞLU, H., Anadolu Öğretmen Liseleri İçin Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme(2001), Ankara: MEB Yayınevi.BEYDOĞAN, H. Ö., Okullarda Ölçme ve Değerlendirme. (1998), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları.BULUT, Işıl ve Murat Gürkan GÜLCAN, “Çocuk İşçiliği ile Mücadelede Öğretmen El Kitabı”. Türkiye’de Çocuk İşçiliğinin En KötüBiçimlerinin Ortadan Kaldırılması Projesi, TC Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, (2007), Ankara: Genel Yayın No: 148.CUNNİNGHUM, G. K., Educational and Psychological Measurement. (1986), New York: Macmillan Publishing Company.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Uluslararası Çalışma Örgütü Çocuk İşçiliğinin Sona Erdirilmesi UluslararasıProgramı ILO/IPEC ,“Çalışan Çocukların Eğitime Yönlendirilmesi İzmir Projesi Raporu”. (2005), Ankara.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Çalışma Genel Müdürlüğü Çalışan Çocuklar Bölümü “Çalışan Çocuklarla İlgili UluslararasıBelge ve Sözleşmeler”. (2000), Ankara.ÇOLAK, Ömer Faruk “Küreselleşme, Beşeri Sermaye ve Çocuk İşgücü”. Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu-UluslararasıÇalışma Teşkilatı, (1998), Ankara.120

15.16.17.18.19.20.21.22.23.24.25.26.27.28.29.30.31.DEMİREL, Özcan, Eğitimde Program Geliştirme. (2004), Ankara: Pegema Yayınları.DİZMAN, Hatice; GÜRSOY, Figen, “İlköğretim Dördüncü ve Beşinci Sınıfa Devam Eden Anne Yoksunu Olan ve OlmayanÇocukların Saldırganlık Eğilimleri”. (2005), Ankara: Ekim Cilt: 13. No: 2. Kastamonu Eğitim Dergisi 437–446EREN, K.Y., Yeniden Yapılanan Sınıflar İçin Aktif Öğrenme Yöntemleri. (2005), Ankara: Ceceli Yayınları Eğitim Dizisi–9.ERGENE, Tuncay, “Ergen Suçluluğunun Önlenmesi ve Tedavi Yöntemleri”. Hacettepe Üniversitesi.Eğitim Fakültesi Dergisi. Sayı: 7. (1992), Ankara.ERKAN, Serdar., Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programının Hazırlanması. (2004), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.FAZLİOGLU, Aygül; DERSAN, Nilüfer, Eğitimde Yeni Ufuklar II: “Eğitim Hakkı Ve Okula Gidemeyen Çocuklar” Sempozyum Tebliği.GAP Bölgesinde Yoksul Çocukları Eğitime Kazandırma Yönünde Katılımcı Proje Uygulamaları. (2004), Ankara.Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı, “Çalışan Çocuklar Fotoğraf Yarışması Albümü–2”. (2006), Ankara.Friedrich Ebert Vakfı Ekonomi Forumu , “Korunmaya Muhtaç Kent Çocuklar”. (1992), İstanbul.HALADYNA, T. M., Developing and Validating Multiple Choice Test Items. Hishalde: (1994), Lawrence Erlbaum Associates, Publishers.HALADYNA, T. M., Writing Test Items to Evaluate Higher Order Thinking (1997), Boston: Allyn and BaconİÇEL, Kayıhan, “Güvenlik Sorunu Ve Ceza Hukuku Nedenler ve Öneriler”. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler DergisiYıl:5 Sayı:10. (2006), İstanbul.İLİK, Bülent ve Zeynep TÜRKMEN, “Sokakta Çalışan Çocuklar”. Uluslararası Çalışma Bürosu Çocuk İşçiliğinin Sona Erdirilmesi UluslararasıProgramı ILO/IPEC ve Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar Merkezi, (1994), Ankara.İLİK, Bülent, Zeynep TÜRKMEN ve Rojda GETER, “Sokaktan Ustalığa”. Uluslararası Çalışma Bürosu Çocuk İşçiliğinin Sona ErdirilmesiUluslar arası Programı ILO/IPEC ve Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar Merkezi, (1994), Ankara.İstanbul İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü Durum Değerlendirme Raporu, T.C. İstanbul İl Özel İdaresi – Stratejik Plan. (2005),KARABULUT, Özcan, “Türkiye’de Çalışan Çocuklar”. (1996), İstanbul: Friedrich Ebert Vakfı.KAVAK, Yüksel; EKİNCİ, Ergin, “Eğitimin Finansmanı Sorunu ve Maliyetlerin Azaltılmasına İlişkin Alternatif Stratejiler”.Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. (1994)KAYA, Asuman, 50. Yıl Yetiştirme Yurdu 16-18 Yaş Arası Erkek Çocukların Uyum Sorunları. (1982), Ankara Üniversitesi EğitimFakültesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.KIZMAZ, Zahir, “Sosyolojik Suç Kuramlarının Suç Olgusunu Açıklama Potansiyelleri Üzerine Bir Değerlendirme”. (2005), Sivas: Cumhuriyet121

Ü. Sosyal Bilimler Dergisi Aralık Cilt: 29 No: 2 149-174.32. Korkmazlar ORAL, Ümran; KULCA, Yusuf Ahmet, “Yoksulluk ve Sokak Çocukları”. İstanbul Üniversitesi.Yoksulluk Sempozyumunda Sözel Bildiri: 30-31 Mayıs. (2003), İstanbul.33. KÖKSAL, Sema Erder ve Kuvvet LORDOĞLU, “Geleneksel Çıraklıktan Çocuk Emeğine: Bir Alan Araştırması”.Friedrich Ebert Vakfı-Marmara Üniversitesi Araştırma Sonuçları. (1993), İstanbul.34. M.E.B. İlköğretim Genel Müdürlüğü, Telafi Eğitimi Üzerine İhtiyaç Analizi. Ekim. Taslak Raporu. (2006), Ankara.35. MEB Özel Eğitim ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Devlet Kitapları Müdürlüğü “İlköğretim ve Ortaöğretim KurumlarıSınıf Rehberlik Programı”. (2007), Ankara.36. M.E.B Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği, (2001), Ankara.37.38.39.40.41.42.43.MURPHY, K. R. ve DAVİDSHOFER, C. O.,Psychological Testing: Principles and Applications. (1991), New Jersey: Prentice Hall.MUTLU, Oya, “Söylem Düşkünü Olarak Sokakta Yaşayan Çocuklar”. Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. (2006), İstanbul.ÖMEROĞLU, Esra; YAŞAR, Münevver Can, “Ağaç Yaşken Eğiliyor”. Okul Öncesi Eğitim. Gündem Dergisi. (2004), Ankara.ÖNCÜ, H., Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. (1999), Ankara: Yaysan A. Ş.ÖZÇELİK, Durmuş Ali., Test Hazırlama Kılavuzu. (Genişletilmiş 2. Baskı). (1989), Ankara: ÖSYM.ÖZÇELİK, Durmuş Ali., Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. (Genişletilmiş 2. Baskı). (1992), Ankara: ÖSYM.ÖZSOY, H.İ, ATAÜNAL, A., Nasıl Bir İnsan ve Nasıl? (2001), Ankara:20 Mayıs Eğitim, Kültür ve Sosyal Dayanışma Vakfı Yayını:7.44. SELÇUK, Ziya, “Bireyi Tanıma Teknikleri” İlköğretimde Rehberlik. Ed: Kuzgun, Y. (5. Baskı) (2004), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.45. SELÇUK, Ziya ve GÜNER, N., Sınıf İçi Rehberlik Uygulamaları. (2004), Ankara: PegemA Yayıncılık. 4. Baskı.46. SERGER, Meltem, Uçucu Madde Kullanan Çocuklarda Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği (WISC-R) Değerlendirme Sonuçları.(2003), İstanbul Üniversitesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Anabilimdalı. Adli Tıp Enstitüsü.47. SHÇEK Diyarbakır İl Müdürlüğü , “Düşler ve Sokak”. Proje Koordinatörü: İrfan Polat. (2003), Diyarbakır,48. TÜMKAYA, Songül, Ailesi Yanında ve Yetiştirme Yurdunda Kalan Ergenlerin Umutsuzluk Düzeylerinin Karşılaştırılması.Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. (2005), Cilt: 3, sayı:449.TAN, Şeref ve ERDOĞAN A., Öğretimi Planlama ve Değerlendirme. (2004), Ankara: PegemA Yayınevi122

50.51.TARI, Itır; ZİYALAR, Neylan, “İntihar Girişimi Olan ve Olmayan Sokakta Yaşayan Uçucu Madde Kullanıcılarının Karşılaştırılması.”(2005), İstanbul. Bağımlılık Dergisi.T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, “Çocuk İşgücü 1994”. (1997), Ankara.52. TEKİN, Halil, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. (1994), Ankara: Yargı Yayınları.53. TURGUT, M. Fuat, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Metotları. (1992), Ankara: Saydam Matbaası54. TÜRK-İŞ Çalışan Çocuklar Bürosu (1993), “Sendikalar ve Çalışan Çocuklar Semineri”.55. Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu, “Sanayi Bölgelerinde Çalışan Çocukların Sorunları”. (1997), Ankara.56. Uluslararası Çalışma Bürosu , “IPEC-Çocuk İşçiliğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı- Program Belgesi”. (1991), Ankara.57. Uluslararası Çalışma Konferansı 95. Oturum Rapor I (B) “Çocuk İşçiliğinde Sona Doğru: Ulaşılabilir Bir Hedef-Çalışmaya İlişkin TemelHaklar ve İlkeler ILO Bildirgesinin İzlenmesi Çerçevesindeki Küresel Rapor”. Uluslararası Çalışma Ofisi, (2006), Ankara.58. Uluslararası Çalışma Örgütü Çocuk İşçiliğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı, ILO/IPEC “Çocuk İşçiliğinin Temel NedenlerindenBirisi Olan İç Göç Araştırma Projesi Dokümanı”. (1994), Ankara.59. Uluslararası Çalışma Örgütü Uluslar arası Eğitim Merkezi, “Çocuk İşçiliği Bilgilendirme Materyali-Ünite 1 Sorun”.Çev. Metin ÇULHAOĞLU, (2001), Ankara.60. Uluslararası Çalışma Örgütü Uluslararası Eğitim Merkezi, “Çocuk İşçiliği Bilgilendirme Materyali-Ünite 2 Yanıt”.Çev. Metin ÇULHAOĞLU, (2001), Ankara.61. UNİCEF Kadınlara Yönelik Kalkınma Programları Bölümü, (1991), “Kız Çocuk-Geleceğe Yönelik Bir Yatırım”.62. Unicef Türkiye Temsilciliği, “Dünya Çocuklarının Durumu 2007- Kadınlar ve Çocuklar-Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin Çifte Getirisi”.(2006),Ankara.63. URL: http://egitisim.inonu.edu.tr/seda_calisancocuk.html.64. URL: http://tedp.meb.gov.tr/doc/Pubs/12MYIBO/Management%20of%20YIBOsT.pdf65. URL: http:// www.kriminoloji.com. (30.10.2007)66. YILDIRAK, Nurettin,, “Türkiye’de Küçük ve orta Ölçekli Tarım İşletmelerinde Çalışan Çocuk ve Kadın Tarım İşçilerinin Çalışma Koşullarıve Sosyo-Ekonomik Yapıları”. Uluslararası Çalışma Örgütü Türkiye Temsilciliği, (2004), Ankara.67. ZEYTİNOĞLU, Sezen, “Avrupa’da Kurum Bakımında Bulunan Küçük Çocukların Sayıları ve Özellikleri: Türkiye’de Durum”.(2007), Ankara: Ankara Üniversitesi. Koruyucu Aile, Evlat Edinme Hizmetleri ve Ruh Sağlığı Sempozyumu.123