ROTİLLER Rotiller Görevi ve Yapısı Tekerleklere gelen düşey ve ...

Günümüz modern süspansiyon sistemlerinde iki tip denge çubuðukullanýlmaktadýr; katý tip denge çubuklarý ve boru tipi denge çubuklarý dýr.Denge çubuðunun uçlarý, süspansiyon sisteminin kontrol çubuklarýna yadoðrudan ya da kýsa linkler vasýtasý ile baðlanýr. Ayrýca, burçlar ile dedoðrudan ºasiye yada ºasi parçalarýna yataklanýr.6

ÖN DÜZEN GEOMETRÝSÝÖn düzen ayarlarlarýnýnönemiKamber açýsýKaster açýsýRot (Toe) açýsýAyarlarýn yapýlýºý7

Direksiyon ve süspansiyonsistemlerinin görevlerini güzelbir ºekilde yapabilmeleri için öntekerlek açýlarý doðru olarakdüzenlenmelidir. Ön düzengeometrisinin uygunayarlanmasý ile dinamikgerilmeler ve parçalarýnaºýnmalarý azalacaktýr.Öndüzen açý ve boyutlarýnýnayarlarý süspansiyonsistemine, tekerlek tahriksistemine ve direksiyonsistemine göre deðiºir. Buayarlar sürüº performansýný,direksiyon kararlýlýðýný veparçalarýnýn dayanýklýlýðýnýartýrmak için yapýlýr.Baðýmsýzarka süspansiyona sahiparaçlarda, arka tekerleklere deön tekerleklerde olduðu gibikamber ve toe açýsý verilir.8ÖN DÜZEN GEOMETRÝSÝNÝN ÖNEMÝ

Kamber AçýsýTaºýtýn ön tekerleklerine önden bakýldýðýnda düºey eksene göre, tekerleðin üst kýsmýnýnaracýn merkezine ya da dýºarý doðru eðimine kamber açýsý denir. Tekerleðin üst kýsmýdýºa doðru belirli bir açý ile eðim yapýyorsa pozitif kamber, içe doðru eðimli ise negatifkamber olarak tanýmlanýr.Kamber açýlarý genellikle pozitif verilir. Bazý küçük çaplýtekerlekler için negatif kamber daha iyi sonuçlar vermektedir.9

10Kamber açýsý: Bir aracýnönünden bakýldýðýnda, tekerlekekseninin düºey eksene göreyaptýðý açýya kamber açýsýdenir. Tekerleðin, aracýn dýºýnadoðru yaptýðý açýysa pozitif (+)kamber açýsý, aracýn içinedoðru yaptýðým açýya negatif (-) kamber açýsý adý verilir.Kamber açýsý doðru ayarlanmýºbir tekerlekte, direksiyon ekseniile tekerlek ekseni, tekerleðinyola temas noktasýnda birleºir.

Kamber Açýsýnýn Amacý Ve EtkileriLastiðin yol yüzeyine iyi bir temas yapmasýný saðlar,Pozitif kamber, lastiðin yere temas noktasýný yük ekseninin yola temas noktasýnagetirerek, meydana gelen momenti azaltýr. Böylece direksiyon kolaylýðý saðlar,Aracýn aðýrlýðýný dingil baºýna momentsiz bindirerek, dingil pimi burcunda veyarotillerdeki sürtünmeyi azaltýr direksiyon kolaylýðý saðlar,Tekerleðe gelen normal tepki kuvvetinden dolayý dingil pimi veya rotillerde meydanagelen yük ve aºýnmalarý azaltýr,Gereðinden fazla pozitif kamber açýsý tekerleðin dýºtan aºýnmasýna negatif kamber iseiçten aºýnmasýna sebep olur,Kamber açýsýnýn iki tarafta eºit olmamasý taºýtýn bir tarafa çekmesine neden olur.Taºýt,(+) pozitif kamber açýsýnýn büyük olduðu tarafa çekme yapar. Ýki tekerlekarasýndaki kamber açýsý farký 0,5 dereceden büyük olmamalýdýr.11

KASTER AÇISITaºýt tekerleklerine yandan bakýldýðýndagörülen, dingil piminin veya alt ve üstsalýncak rotillerini birleºtiren doðrununtaºýtýn önüne veya arkasýna doðruyaptýðý eðime kaster denir. Tekerleðeyan tarafýndan bakýldýðýnda pimin üstkýsmýnýn arkaya doðru eðimi "PozitifKaster", tersi ise "Negatif Kaster”olarak adlandýrýlýr. Günümüz taºýtlarýndaher iki duruma da rastlamakmümkündür.12

Kaster Açýsýnýn Amacý Ve Etkileri• Kaster açýsýnýn asýl amacý taºýta hareket kararlýlýðý saðlamaktýr. Pozitif veyanegatif kaster verilmiº araç tekerleklerinde, yolun durumundan dolayýsapma meydana geldiðinde, tekerlekler tekrar eski konumuna gelir.• Dönüºlerden sonra tekerlekler tekrar düz duruma getirilmeye çalýºýldýðýndadireksiyonun kolayca toplanmasýna yardýmcý olur. Örneðin sað tarafa dönenaraçta sað tekerlek aksý yere yaklaºtýrýlmaya çalýºýlýr. Ancak, tekerlek yeregömülmeyeceðinden, aracýn sað direksiyon mafsalý yukarý doðru kalkar vearaç gövdesini de yukarý kaldýrýr. Dönüºten sonra direksiyon serbestbýrakýldýðýnda aracýn aðýrlýðý ve yol direncinin etkisiyle sað direksiyonmafsalý tekrar aºaðýya doðru itilir ve tekerlekler tekrar düz konumunadöndürülür.13

14Direksiyonun KendiliðindenToplamasýnda Kaster Etkisi

• Taºýt hareket halinde iken, arkatekerleklerin ön tekerleklerin izleriniparalel takip etmesi haline iz takibidenir. Ýz takibinin amacý ön düzenayarýna baºlamadan önce arkasüspansiyonlarýn ve ºasidoðruluðunun uygun durumda olupolmadýðýný belirlemektir. Ýz takibininhatalý oluºu, lastik aºýnmasýna vedireksiyon sertliðine sebep olur.• Sürüº Ekseni: Arka aksa dik olarak,aksýn tam ortasýndan geçer. Bueksen, aracýn düz sürüºündeki gidiºyönünü gösterir.• Boyuna Eksen: Araç ºasisininortasýndan boylamasýna geçeneksendir.• Simetrik Eksen: Ön ve orta aksýn15ortasýndan geçen eksendir.Dingil Paralelliði (Ýz Takibi)

Ýz Takibinin Bozulmasýnýn Nedenleri• Arka köprününkaymasý• Ön ve arkasüspansiyonsistemiparçalarýndakideformasyonlar• ªasiçerçevesinineðik oluºu16

Ön Düzen Ölçümü• Tekerlek lastiklerinin kontrolü (hava basýnçlarý, lastikboyutlarý, lastik profilleri, hasar ve lastik aºýnma durumu)• Tekerlek boºluk kontrolü,• Direksiyon sisteminde mafsallý baðlantýlarýn, rot ve rotilboºluklarýnýn kontrolü,• Direksiyon diºli kutusunun boºluk ve çalýºma zorluðunakarºý kontrolü• Süspansiyonun (yaylarýn ve amortisörlerin) boºluk veyahasara karºý kontrolü17

BAªLIK PÝMÝ EÐÝKLÝÐÝ (KÝNG PÝM)Baºlýk pimi,veya kataloglarda geçen adýyla,hemen hemen dilimize yerleºen,king-pinserbest aský donanýmlarýnda ve sabit dingilli sistemlerde kullanýlmaktadýr.Fakat,çoðu otomobillerde artýk baºlýk pimi yerine küresel mafsallý aský donanýmýkullanýldýðýndan pimin yerini tutan bir eksenden sözetmek daha doðru olmaktadýr.Çünkü baºlýk piminin dikeye göre biraz içeriye,aracýn merkezine doðru olan bireðikliði vardýr. Bu,küresel mafsallý aský sisteminde alt ve üst salýncak kollarýnýndingil yada ön aks baºýna baðlantýsýný saðlayan küresel mafsallarýn ikisinden geçeneksen olarak ortaya çýkmaktadýr ve ºüphesiz yine dikeye oranla biraz içeriyeyatýktýr. Bu eksenin veya baºlýk piminin üst ucunun düºeye oranla,içeriye olanyatýklýðýna,yani;aracýn merkezine olan eðikliðine baºlýk pimi eðikliði yada direksiyonekseni eðikliði veya king-pim açýsý denilir.18King-pim açýsýnýn taºýt üzerindeki etkileri:Tekerleðin temas noktasýný,pim eksenin yeri kestiði noktaya yaklaºtýrarak yoldarbelerinin ön takým ve direksiyon sistemi üzerindeki olumsuz etkilerini azaltýr.Dönüºlerde direnç momenti azaltarak direksiyon kolaylýðý saðlar. Dönüºlerdensonra tekerleklerin tekrar düz konuma gelmesini saðlar.

Direksiyon ekseni eðikliði (king-pim açýsý)Rotillerin veya baºlýk pimi ekseninin üst ucunun düºeye oranla, aracýn merkezine doðruolan eðikliðine direksiyon ekseni eðikliði ( baºlýk pimi eðikliði, king-pim eðikliði veya aksbaºý eðikliði ) veya açýsý denir.Direksiyon ekseni eðikligi önemi ve etkileri:Direksiyon ekseni eðikliðinin veriliº nedeni; tekerlek ekseninin, direksiyon ekseni ile yolüzerinde birleºtirmektedir. Tekerlek ekseni ile direksiyon ekseni tekerleðin yola temasetme noktasýnda birleºmesi araç yükünün lastikler üzerine dengeli daðýlmasýný saðlar.Araç yükünün dengeli olarak lastikler üzerinde daðýlmasýnýn önemi ve etkileri ºunlardýr:1. Lastikler dengeli aºýnýr,2. Direksiyon daha kolay döner ve viraj çýkýºý direksiyonun kendiliðinden toplamasýnýsaðlar.3. Fazla kaster açýsýna ihtiyacý azaltýr19

TOE AÇISIToe-in Açýsý( Tekerleklerin içekapanýklýlýðý)Bir aracýn ön tarafýndan veüstten bakýldýðýnda öntekerlerin ön kýsmýnýn arkakýsmýna göre bir miktar kapalýolma durumuna toe-in denir.21

Toe Açýsý (Toe-in veya Toe-out)Araca hareket veren ön tekerleklere üstten bakýldýðýndagörülen,tekerleklerin ön kýsmýnýn arkaya göre farklý mesafedeolmasý durumudur. Ön tarafýn arkaya göre kapalý olmasýnatoe-in, açýk olmasýna da toe-out denir.22

Toe-in açýsýnýn önemi ve etkileri:Toe-in açýsýnýn veriliº nedeni; seyir esnasýnda ön tekerlerin ön kýsmýnýn arka kýsmýnaoranla açýlmak istemesinin önüne geçmektir. Toe-in deðeri bazen mesafe bezendeaçý olarak verilir.Toe-in açýsýnýn verilmesiyle dururken ön kýsmý kapalý olan teker seyir esnasýndaaçýlarak birbirine paralel hale gelirler. Tekerlerin seyir halinde birbirine paralelgelmesinin önemi ve etkiler,i ºunlardýr:• Direksiyonda denge saðlanarak aracýn direksiyon hakimiyeti artar.• Lastiklerin dengesiz aºýnmasýnýn önüne geçilir. Fazla toe-in açýsý sað ön lastiðidýºtan, az toe-in açýsý sol ön lastiði içten aºýnmasýna neden olur. Toe-in açýsýnýnsebep olduðu lastik aºýntýsý, keskin köºe görüntüsü verir.Dönüº açýsý veya dönüºlerdeki toe-out açýsý:Bir aracýn dönüº esnasýnda, ön tekerleklerinde oluºan açý farklýlýðýný ifade eder.23

25Toe-in açýsýnýn önemi ve etkileri :Araç viraja girdiðinde dönüº çemberinin merkezi, D noktasýdýr. Dýºta kalan öntekerlek daha küçük bir açý ile, içte kalan ön tekerlek daha büyük bir açý iledönmek zorundadýr. Ön tekerleklerin birbirinden farklý açýlarda dönmeleriayarlanamazlar ise dönüºlerde lastikler yuvarlanmanýn yaný sýra yolasürtünerek kaymak durumunda kalýrlar. Bu olayda lastiklerin çabuk aºýnmasýnayol açar.

ROT AYARIAracýnýzýn mekanik ve süspansiyon sistemlerindeki aksaklýklar nedeni ile direksiyon vearaç yönü ayný olmayabilir. Ön düzen bozukluðu sadece lastiklerinizde ekonomik kaybaneden olmakla kalmaz ayný zamanda aracýnýzýn süspansiyon ve döner aksamýna dazarar vererek zaman içerisinde yüksek mekanik tamir ve bakým masraflarýna yol açarNASIL YAPILIR?Rot ayarlarý aºýnmýº parçalar deðiºtikten sonra yapýlmalý. Rot ayarýnýn ilk aºamasýndaotomobilin hayati parçalarýndan olan ön takým elemanlarý kontrol edilir. Eðer ön takýmelemanlarý içinde boºluk yapan, gevºeyen yada ömrünü tamamlayan varsa öncelikle buproblemlerin giderilmesi ve söz konusu parçalarýn yenilenmesi gerekir. Rot ayarý tekerlekbalans ayarýndan sonra yapýlýr. Oldukça kýsa bir sürede hatasýz olarak Rot ayarýyapýlabilen bilgisayarlý makinelerin aparatlarý ön tekerleklere doðru ºekildebaðlanmalýdýr. Aparatlar doðru takýlmazsa Rot ayarý doðru olmayacaðý için bu konuyadikkat edilmesi gerekir. Bilgisayar ekranýndaki deðerler fabrika deðerlerine gelinceyekadar kamber, kaster, toe açýlarý ayarlandýðýnda Rot ayarý tamamlanmýº olur.Rot ayarlarýaºýnmýº parçalar deðiºtikten sonra yapýlmalý.27

BALANS28Dengelenmesi gereken herºeye yapýlan müdahaleye balans denir.Balanslama iºlemi bir gövdenin dönerken yataklarýna balans edilmemiºmerkezkaç kuvvetleri etkilemeyecek ºekilde kütle daðýlýmýný ýslaha yönelenbir iºlemdir. ݺlemin sadece belirli bir dereceye kadar netice vereceði,balanslama iºleminden sonra da dönen elemanlarda balanssýzlýk bulunacaðýgerçektir. Bu standart, müsaade edilen kalýcý balanssýzlýk miktarýna dairdir.Günümüzdeki ölçü aletleri yardýmý ile balanssýzlýk çok küçük sýnýrlaradüºürülebilmektedir. Bununla birlikte sýnýrlarý aºýrý derece düºürmekekonomik olmayabilir. Balanssýzlýðýn hangi dereceye kadar düºürüleceði,teknik ve ekonomik karºýlaºtýrma yapýlarak optimum deðer geniº ölçmetekniði kullanýlarak, laboratuar ve kullanma yerinde doðrulukla tayinedilebilir. Düºük profilli lastiklere duyulan ilginin giderek artmasý, lastikbütününe hassas bir balans ayarý yapýlmasý gereksiniminin önemini ortayaçýkarmaktadýr. lastiklerde balanssýzlýk çeºitli ºekillerde görülebilir. lastikzýplayabilir, yalpa yapabilir veya her ikisi birden görülebilir. Tipik bir durumlalastiklerdeki balanssýzlýk, direksiyonda veya bir bütün olarak araçta titreºimºeklinde kendini gösterir. Balans ayarý yapýlýnca da bu belirtiler ortadankalkmalýdýr. Düzgün balans ayarý, lastiðin düzgün ve yumuºak bir ºekildedönmesini saðlayarak rahat bir yolculuk saðlamakla kalmaz, aracýnkontrolünü kolaylaºtýrýp güvenliði de artýrýr. Dengesiz bir lastik, frenlememesafesini artýrabileceði gibi, özellikle yaðýºlý havalarda viraj alma yeteneðiniters yönde etkileyebilir. Düzgün balans ayarý, lastiklerin düzgün bir ºekildeaºýnmasýný saðlayarak lastik ömrünü uzatýr, ve dönme direncini azaltarakyakýt tasarrufu saðlar.

Balanssýzlýk etkileriLastik balansýnýn her 5 bin km de bir kontrol edilmesi gerekiyor. Yollarýmýzýnçukur ve tümseklerle dolu olmasý sadece amortisorlere zarar vermeklekalmayýp otomobilin yerle temasýný saðlayan tekerleklerin balansýný veotomobilin istenilen doðrultuda gitmesini saðlayan ön takýmýn ayarlarýný dabozuyor. Otomobilin kullaným ºartlarýna göre farklý kilometrelerde bozulan rotayarý ve tekerlek balansý ilk sinyalleri vermeye baºladýðý zaman hemen bir rotbalansservisine gitmek gerekir. Otomobil üreticileri tarafýndan belirlenen kesinbir bakým kilometresi olmamasýna karºýn uzmanlar bir problem hissedilmesebile yaklaºýk 5 bin km'de bir bu bakýmýn yaptýrýlmasýný öneriyorlar…Rot ayarýyla birlikte lastik ve jantlarýn da dengeli bir ºekilde dönmesinisaðlamak amacýyla balans ayarýnýn yapýlmasý gerekir. Zaten balans ayarýyapýlmadan rot ayarýnýn doðru yapýlabilmesi mümkün deðildir. Rot-balans ayarýolarak anýlan bu iºlemler sayesinde ayarsýzlýklar nedeniyle artan yakýt tüketimive lastik aºýnmasmýn önüne geçilebildiði gibi rot kolu, rotil, amortisör gibi öntakým parçalarýnýn uzun süre dayanmasý da saðlanýr. Rot-balans ayarlarýnýnyaptýrýlacaðý serviste bilgisayarlý sistemlerin olmasý çok önemlidir. Özellikle yenimodel otomobillerde hassas olan ön takým ayarlarýnýn fabrika ölçülerinegetirilmesi için bilgisayarlý sistemler idealdir. Eski sistem ayar makinelerindehata oraný ayarý yapan kiºinin kiºisel becerisiyle de deðiºtiðinden bu konuda da29uzman kiºilerin seçilmesi yerinde olacaktýr.

BALANS AYARI NASIL YAPILIR?Bilgisayarlý sistemlerin hata oraný çok düºük.Otomobilin yerle temasýný saðlayantekerlekler jant ve lastik olmak üzere iki farklý parçadan oluºur. Bu iki parçadanherhangi birinde olabilecek bir yapýsal dengesizlik tekerleðin tam bir daireçizmesini engelleyeceði için direkt olarak konfor ve yol güvenliðini olumsuzetkiler. Tekerlek yukarý-aºaðý doðru dengesiz dönüyorsa, yani dönüº sýrasýndazýplama oluyorsa statik balans ayarý; saða sola doðru engesiz bir dönüº varsa,tekerlek yalpalýyorsa dinamik balans ayarý yapýlmasý gerekir. Balansý ayarlamak,otomobilin sarsýlmasýný önlemek için, tekerleklere gereði kadar balans pensidenen kurºun parçasý takarak denge saðlanabilir, sýfýr lastiklere de yapýlýr amaonlara yapýlmasýnýn sebebi ise jant ta mevcut olabilecek eðriliklere karºýdýr.30

31STATÝK VE DÝNAMÝK BALANSTekerleklerin balans ayarlarý iki aºamada gerçekleºtirilir. Statik ve dinamik ayarlarýsabit balans makinesinde yapýldýktan sonra tekerlekler monte edilip bilye, kampanaveya disklerle birlikte dönerken son balans iºlemi yapýlýr. Statik ve dinamik balansayarlarý için tekerlekler sökülerek sabit balans makinesine baðlanýr. Ancak balans ayarýiºlemine baºlanmadan önce jantlarda herhangi bir hasar olup olmadýðý kontrol edilir velastik hava basýnçlarý fabrikanýn öngördüðü deðerlere getirilir. Eðer jantta bir eðrilik veyahasar varsa bunun düzeltilmesi ya da yeni bir jant alýnmasý gerekir. Lastik havabasýnçlarý farklý deðerlerdeyken yapýlan balans ayarý, lastik havalarý fabrika ölçülerinegetirildiðinde yine ayarsýzlýk meydana getirir. Bilgisayarlý sabit balans makinesinebaðlanan tekerleðin hafif olan kýsmý ve ne kadar kurºun aðýrlýk takýlmasý gerektiðiekranda görülür. Gerekli aðýrlýk takýldýktan sonra tekrar döndürülen tekerleðin aðýrlýkdaðýlýmý tam olarak dengelendikten sonra iºlem tamamlanýr. Bu iºlem dört tekerleðe deayrý ayrý yapýldýktan sonra tekerlekler araca monte edilir. Son balans iºlemi içinkullanýlan makinenin tekerleði döndüren kýsmý belirli bir dönme devrine ulaºtýðýndamakine üzerindeki bir lamba belli aralýklarla yanýp sönmeye baºlar. Lastikten yansýyanýºýðýn makine üzerindeki optik bir sensör tarafýndan okunmasýyla yine hafif olan bölgetespit edilip gerekli kurºun aðýrlýk takýlarak balans ayarý tamamlanýr. Tekerlek yukarýaºaðýdoðru dengesiz dönüyorsa, yani dönüº sýrasýnda zýplama oluyorsa statik balansayarý; saða sola doðru dengesiz bir dönüº varsa, tekerlek yalpalýyorsa dinamik balansayarý yapýlmasý gerekir.

NEDEN BALANS YAPILIR?Balans ayarý dönen parçalarýn düzensiz titreºimlerini önlemek amacýyla gereklidir.Lastik ve dolayýsýyla araç dengelenmediði takdirde: Sürüº konforunda azalma. Lastiðinsüspansiyon, direksiyon, dönüº unsurlarýnda bozulma meydana gelecektir. Sürüºesnasýnda titreºimler hissedilmez.Araç tarafýndan bu titreºimler yok edilse dahi ön jantlar da balanslama çok önemlidir.Balansýzlýk aracý kullanýrken hissedilmese bile araca zarar veriyor olabilir. Bu nedenlehem ön hem arka lastiklere balans iºlemi uygulanýr.Lastiklerinizin balans ayarýnýn doðru olup olmadýðý kontrol edilmelidir.Kötü birbalans ayarý sürüº anýnda rahatsýzlýða veya direksiyon organlarýnýn, rulmanlarýn velastiklerin vaktinden önce aºýnmasýna neden olur.Ön lastiklerin hatalý balans ayarý, direksiyon sisteminde zararsýz da olsa anormaldurumlar ortaya çýkabilir.Balans ayarý döner organlarýn titreºimlerinin yok edilmesini saðlar.32

Balans ayarý bozukluðu nasýl anlaºýlýr?Özellikle yüksek süratlerde direksiyon simidinde bir titreme yadavuruntu hissediliyorsa ön tekerleklerin balans ayarlarý bozulmuºdemektir.Aracýn arka tarafýnda bir titreme veya vuruntu varsa bu arkatekerleklerin balans ayarýnýn bozulduðunu gösterir. Rot ayarlarýnýnbozukluðu nasýl anlaºýlýr?Düz yolda direksiyon býrakýldýðýnda araç herhangi bir yöne doðrusapýyorsa,Virajlarda ön tekerleklerden lastik sesi geliyorsa,Arka tekerlekler ön tekerleklerin izini takip etmiyorsa,Tekerlekler tam karºýyý gösterirken direksiyon simidi olmasý gerekendenfarklý bir konumda duruyorsa Rot ayarlarý bozuk demektir.33

34LASTÝKLER

LASTÝKLERÝN GÖREVÝ• Yol ile temasý saðlamak.• Aðýrlýðý taºýmak.• Titreºim ve darbeleri emerekrahatlýk saðlamak.• Süspansiyona yardým etmek.• Hýzlandýrma ve durdurmagüçlerinin iletimini saðlamak.35

DÝYAGONAL LASTÝKLER: BUNLAR ZENÝTAÇISI 28-35 DERECE OLANLASTÝKLERDÝR.RADYAL LASTÝLER:BU LASTÝKLERDEKARKASIN TEK KAT OLMASI HALÝNDEAÇI 90, ÇOK KATLI OLMASI HALÝNDE ÝSE85-88 DERECEDÝR.BÖYLE BÝR KARKASYÜK TAªIYAMIYACAÐI ÝÇÝN ETRAFINAZENÝT AÇISI 14-20 DERECE OLANKATLARDAN MEYDANA GELEN BÝRKUªAK GEÇÝRÝLÝR.36

“Pirelli (P) 185/60 R 14 82 H P6000"Pirelli:ÜRETÝCÝ FÝRMA(P):BÝNEK OTOMOBÝL LASTÝÐÝ185 :NOMÝNAL KESÝT GENݪLÝÐÝ60 :KESÝT ORANIR:GÖVDE TAPISI (RADYAL)14 :JANT ÇAPI82 :YÜK ÝNDEKSÝH:HIZ SEMBOLÜP6000:LASTÝK DESEN KODUTUBELLES :ÝÇ LASTÝKSÝZDOT XJ J3 XJJX 208DOT:ABD VE KANADA ONAY SEMBOLÜXJ:LASTÝÐÝ ÜRETEN FÝRMA KODUJ3:LASTÝK ÖLÇÜSÜNÜ BELÝRTEN KODXJJX:LASTÝK BELÝRTEN KOD208 :ÜRETÝM TARÝHÝ38

GÖREVÝHareket halinde olan aracýyavaºlatmak, enkýsa mesafe ve en kýsa zamaniçerisindedurdurmak, duran aracý dasabitlemektir.PARÇALARI- Fren pedalý,- fren borularý,- Fren balatalarý,- Merkez pompasý (ana merkez)- Tekerlek silindirleri,- Kampanalar veya diskler.FRENSÝSTEMÝKULLANILAN FREN ÇEªÝTLERÝ· Mekanik Frenler (El freni): park yapýldýðýnda aracýntespiti için kullanýlýr.mekanik olarak çalýºýr,genelde aracýn arkatekerleklerine kumanda eder.duran aracý sabitleºtirir.· Sývý (Hidrolik) Frenler: Araçlar seyir esnasýnda kullanýlýr,arcýn tüm tekerleklerini kumanda eder.Fren pedalýnabasýldýðýnda merkez tüm pompasýndaki hidrolik yaðý,tatbikedilen kuvveti tekerlek silindirlerine iletir.tekerlek silindirlerininiçerisinde bulunan pistonlar açýlarak fren balatalarýný kampanatemas ettirerek aracýn durmasýný saðlar diskli fren sistemindebaltalar ve disket yüzeyi daha kolay soður kapana ve disketyüzeyleri bozulursa ayak frene basýldýðýnda, fren pedalýntitreme olur· Egzoz Freni: Egzoz manifoldu içinde bulunan bir klapekapanarak,egzoz gazlarýný dýºarý çýkýºý önlenir ve birikengazlar motoru frenler,dolaysýyla ayak freni daha az kullanýlmýºolur.44

· Havalý Frenler: Bu fren sistemin hareket iletimi için sývý yerine havakullanýldýðýndan,havalý fren denilmektedir.basýnçlý hava kullanýlmakta suretiyle frenlemesaðlanýr daha ziyade kamyon, çekici ve otobüs gibi araçlarda meydana gelir.- Hava kompresörü,- Hava depolarý- Regülatör.45Ýlk çalýºma esasýnda basýnç yükselince kadar araçlar hareket ettirmezler· Araç Frenlerindeki Güvenlik Sistemleri: ABS sistemi (anti –blokajsistem):avantajlarýAracýn direksiyon hakimiyetini kolaylaºtýrýrYol ve hava ºartlarýna göre,aracýn yol üzerinde kaymasýný önler.· ASR Sistemi (anti-patinaj sistem):avantajlarý· Aracýn savrulmasýný önler.· Sað ve sol tekerin dönüºünü ayarladýðý için ,güvenli sürüº ve duruº saðlar.

46FREN SÝSTEMÝNÝN BAKIMI VE BASIT ARIZALARIFren Tutmamasýnýn Nedenleri:- Sistemde fren hidroliði yok veya azdýr,- Boru ve baðlantýlarda kaçak vardýr,- Balatalar aºýnmýºtýr,- Fren sisteminde hava vardýr,- Balatlar yaðlanmýºtýr,- Balatalarýn ve fren sisteminin aºýrý ýsýnmasý,· Fren Ayarlarýnýn Yapýlmasýnýn Nedenleri:- Fren yapýlýnca aracýn saða –sola kaymasýnýn önlemek için- Balata ve kampanalarýn bir birine sürtünmesini önlemek için,- Fren ayarlarý sýký ise kampanalara ýsýnýr,fren tutmaz· El Freninin Soðuk Havada Çekili Býrakýlmasýnýn Mahsurlarý:Don tehlikesi olan günlerde el freni çekili kalýrsa,balatalar kampanaya yapýºýr ve donar.Araç çalýºtýrdýðýnda hareket etmez soðuk havalarda el freni çekili halde parkedilmemelidir

47· El Freni Çekili Ýken Aracýn Hareket Ettirilmesinin Sakýncasý:- Araç harekete zorlanýr,- Balatalar ýsýnýr e aºýnýr,- Frenler tutmaz ,kampanalar ýsýnýr.· Araç Hareket Halindeyken Motorun Stop Ettirilmesinin Sakýncalarý:- Vakum yardýmlý (hidrovak) fren sisteminde motor çalýºmazsa frenler tutmaz· Havalý Fren Sisteminin Kýºlýk Bakýmý :-Bu sisteme sahip olan araçlarda kýºýn donmamasý için sistemde alkol kullanýlýr,-Günlük bakýmlarda hava tanklarýnda oluºan su tahliye edilir .· Hava Frenli Araçta Hava Basýncýnýn Düºmesinin Sebepleri:- Fren boru ve rekor baðlantýlarýnda kaçak vardýr,- Kompresör hava üretmiyordur.· Hava Frenli Araçta Hava Basýncý Yoksa Araç Hareket Ettirmemeli:Motor çalýºýrken hava basýncý düºmüº ise,araç hareket ettirilmez hareket halinde ise araçdurdurulup arýza giderilmelidir.hava basýnç göstergesi devamlý gözlenmelidir.

48Havalý Fren SistemleriGünümüzde aðýr sanayi araçlarýnýn fazlalýðý ve karayolu ulaºým aracý olarak otobüs vebenzeri araçlarýn tercihi ile bu tip araçlarýn teknolojiye ayak uydurarak geliºmekte olduðugörülmektedir.Özellikle bu tip araçlarýn aðýrlýðýnýn 10 tonun üzerinde olmasý sebebiylearaç karayolunda seyrederken yavaºlamasý veya durmasý gerektiðinde minimum ºoförkuvveti ile aracýn durdurulmasý saðlanmalýdýr.Bu alanda ve ºuan kullanýlan bu sisteme HAVALI FREN SÝSTEMÝ adý verilir.Basýnçlýhava fren sistemleri ünite veya sistem olarak 4 ayrý gruptan meydana gelir.Bunlarýnbirincisi Basýnçlý hava besleme ünitesi, ikincisi Sürekli fren sistemi, üçüncüsü Ayak frensistemi, dördüncüsü ise El freni ünitesinden meydana gelir. ªimdi bu 4 sistemi ayrý ayrýinceleyecek olursak;Basýnçlý hava besleme ünitesi: Bu sistem ana ünite olarak ta geçer.Basýnçlý havanýnüretilip, yan üniteler tarafýndan kullanýlmak üzere hazýr duruma getirilen sistemdir. Ünite;Kompresör: Basýnçlý hava üreten parçadýr.Basýnç regülatörü: Sistemdeki hava basýncýnýn ayarlanmasýný saðlayan parçadýr.(7.3-8.1 bar)Antifriz pompasý: Sýkýºan ve ýsýnan havanýn zamanla suya dönüºtüðünde donmamasýiçin antifriz eklenir.(alkolde ekleyenler vardýr.)Devreli emniyet supabý: Ana ünitenin son ve en önemli parçasýdýr.Basýnçlý havanýnilgili yerlere birbirinden baðýmsýz olarak daðýtýldýðý yerdir.4 devreli denmesinin sebebiayak fren sistemine iki tane, el frenine bir tane ve sürekli fren sistemine bir tane hahgöndermesidir.

Ayak fren ünitesi: Bu sistem üretilen basýnçlý havanýn ºoför mahalindeki normal frenpedalý yardýmýyla aracýn frenlemesini saðlayan sistemdir.Sistem: hava tanký(iki adet), basýnç uyarý ünitesi, iki devreli ayak fren supabý, frenregülatörü ve fren silindirlerinden oluºur.El freni ünitesi: El freni sistemi düz yada eðimli yollarda araç dururken sürücününolmadýðý durumlarda aracýn sabit kalmasýný saðlar.Ayrýca pnömatik ve hidrolik enerjikesildiði durumlarda bu fren sistemi baðýmsýz ve otomatik olarak çalýºýr.Sistem: Tek yönlü supap, el freni supabý, role supabý ve birleºik fren silindirinden oluºur.Sürekli fren ünitesi: Aracýn tekerlekler üzerinden deðil de hareket etmesini saðlayanmotor ve aktarma organlarýna etki ederek frenlemeyi saðlayan sistemdir.Sistem: Basma düðmeli supap ve çalýºma silindirinden meydana gelir.Sistem eksozmani foldu üzerindeki klapeden faydalanýlarak motor devrinin yavaºlatýlmasý ve aynýzamanda yakýt pompasý tarafýndan yakýtýn kesilmesiyle aracýn frenlemesine yardýmcýolunur.Hidrolik Fren Sistemi Çalýºma Prensibi:Hidrolik fren sistemi prensibi paskal kanunu esasýna dayanýr.Paskal Kanunu: Kapalý bir ortamdaki sývýda basýnç tüm yönlere eºit olarak yayýlýr.Frenpedalýna ayak kuvveti uygulandýðýnda merkez pompasýnda fren hidrolik basýncýoluºur.Bu basýnç fren borusu ve hortumlarý içinden tekerlek fren silindirine kadar eºitoranda yayýlýr.Burada hidrolik basýnç gerdirme kuvvetine dönüºür ve fren pabuçlarý ile49fren kampanalarýna yada disklerine baský uygulanýr.

Hidrolik fren sistemi ile Havalý fren sisteminin karºýlaºtýrýlmasý:- Havalý fren sis. maliyeti yüksektir.Hidrolik frenlerin ise düºüktür.- Havalý fren sis. minimum pedal Hidrolik fren sistemleri ise havalýya nazaran serttir.- Havalý fren sis. max. frenleme saðlar.Hidrolik fren sistemleri de max. frenleme saðlar.- Havalý fren sis. araç gücünden faydalanarak çalýºýr(kompresör). Hidrolik frensistemlerinde ise böyle bir sakýncasý yoktur.Hidrolik Fren Sisteminin Amacý:Aracýn hýzýnda istenmeyen ivmelenmeyi engellemek,Aracýn hýzýný düºürmek,Aracý durdurmaktýr.Hidrolik Fren Sisteminin Amacý:Aracýn hýzýnda istenmeyen ivmelenmeyi engellemekAracýn hýzýný düºürmekAracý durdurmaktýr.51Hidrolik Fren Sisteminin Üstünlükleri:Kolay kuvvet aktarýmýHissedilir kumanda ve frenin hýzlý bir ºekilde devreye girmesiEºit oranlý gerdirme kuvvetiTüm tekerleklerin ayný anda frenlemesiÇok iyi etkileme derecesi (% 90)Düºük aðýrlýk, küçük sistem parçalarý

52Fren Sistemi Kýsýmlarý:1- Kumanda düzeni(Fren pedalýndan merkez silindirine kadar olan pedalkuvvetini iletme mekanizmasý)2- Mekanik kuvveti hidrolik basýnç halinde oluºturan ve fren tekerleksilindirlerine kadar ileten hidrolik düzen3- Hidrolik basýncý mekanik kuvvet haline dönüºtürerek, fren tekermekanizmasýnda sürünme kuvvetlerinin ve dolayýsý ile frenlemenin doðmasýnýsaðlayan taºýma düzeni.Basit olarak hidrolik fren sistemini oluºturan parçalar;1- Fren merkez silindiri2- Hidrolik basýncýn iletimini saðlayan çelik borular3- Fren teker silindirleri4- Fren teker mekanizmasý

HÝDROLÝÐÝN ÇALIªMA PRENSÝBÝFren pedalý boºta iken, her iki pistonda geri gelmiº durumdadýr. Her ikisinin de önündefren hidroliði vardýr. Tanzim delikleri açýktýr.Fren pedalýna basýldýðý zaman,pedal kuvvetibirinci pistona iletilir ve piston ileriye doðru harekete geçer;tanzim deliðini kapatarakönünde bulunan hidroliði sýkýºtýrmaya baºlar.Birinci piston hareketine devam edincebasýncýn öndeki pistonun arkasýna iletir ve bu pistonun da hidroliði sýkýºtýrmasýný saðlar.FREN TEKERLEK SÝLÝNDÝRÝNÝN ÇALIªTIRILMASIMerkez silindirinden gelen basýnçlý hidrolik ,borular aracýlýðý ile teker silindirinegelir.Teker silindirinin içinde bulunan iki piston birbirinden uzaklaºacak ºekilde itilirler.Herpistona dayanmýº durumda olan itme çubuklarý harekete geçer.Bu hareketi pabuçlarailetirler.Araç diskli ise pabuçlar diski sýkýºtýrarak;kampanalý ise pabuçlar kampanayadoðru açýlýr ve kampanaya kuvvet uygulayarak kampanayý durdurmaya çalýºýr.53

55AMORTÝSÖRLER

AMORTÝSÖR NEDÝR?Bir araçta,sadece yay ile donatýlmýº bir süspansiyon olsa,araç herhangi bir yol sarsýntýsýile karºýlaºýnca sürekli olarak aºaðý yukarý bir salýným yapacaktýr. Herhangi bir ºekilde busalýnýmý durdurmak sürüº konforu ve sürüº emniyeti ,yani aracýn yol tutuºu açýsýndangereklidir. ݺte bu nedenle,bu salýnýmlarý sönümlemek amacý ile amortisörler kullanýlýr.AMORTÝSÖR ÇEªÝTLERÝTipik amortisörGaz basýnçlý Çift Tüplü AmortisörGaz basýnçlý Monotüp AmortisörTipik Amortisör1- Üst baðlantý (halka)2- Toz tüpü3- Yað keçesi4- Piston mili klavuzu5- Krom kaplý, süper finiº yapýlmýº piston mili6- Çok kademeli piston valfi (açmada çalýºýr)7- Hidrolik yaðý8- Çok kademeli taban valfi (kapanmada çalýºýr)9- 56 Kauçuk burç10- Alt baðlantý (halka)

Hidrolik AmortisörlerHidrolik amortisörlerin çalýºmaprensibi;bir piston alt ucunda tabanvalfi olan yað doldurulmuº birsilindir içinde aºaðý yukarý hareketeder.Açma: Mil yukarý doðru hareketederken, pistonun üst tarafýndakiyað sýkýºtýrýlýr ve yað küçükdeliklerden aºaðý geçerken dirençoluºturarak sönümleme yapar. Buesnada milin dýºarýya çýkan hacmikadar yað rezerve borusundanbasýnç borusu içine geçer.Açma ve kapama esnasýndaamortisör tarafýndan oluºturulansönümleme kuvveti süspansiyonyayýnýn yaylanmasýný azaltýr.57

Kapama: Mil içeriye igirerken,piston ile taban valfiarasýndaki yað sýkýº ýºtýrýlýr.Yaðtaban valfinin kücükdeliklerinden aºaðýaðýyageçerken erken direnç oluºturaraksönümleme yapar.Bu esnadamilin içeriye igiren hacmikadar yað basýnç borusuiçinden inden rezerve borusu içine i inegeçer.er.58

Gaz basýnçlý Çift TüplüAmortisör1- Üst baðlantý (saplama)2- Düºük sürtünmeli keçesistemi3- Teflon kaplama burçlupiston mili klavuzu4- Krom kaplý, süper finiºyapýlmýº piston mili5- Düºük basýnçlý gaz6- Yay tablasý7- Teflon segmanlý piston8- Çok kademeli piston valfsistemi9- Hidrolik yað10- Alt baðlantý11- Çok kademeli taban valfi59

Gaz basýnçlý Monotüp Amortisör1- Üst baðlantý (saplama)2- Hidrolik yað3- Yað keçesi4- Piston mili kýlavuzu5- Toz tüpü6- Çok aºamalý valf sistemi (hem kapamahem açma)7- Yüzer piston8- Yüksek basýnçlý nitrojen gazý9- Kauçuk burç10- Alt baðlantý (halka)11- Krom kaplý süper finiº yapýlmýº pistonmili60

61Açma: Mil yukarý doðruhareket etmeyebaºladýðýnda piston,üst kýsýmdaki yaðýsýkýºtýrýr ve yað pistonüzerindeki küçükdelikten aºaðý kýsmageçmeye çalýºýrkendirenç oluºturaraksönümleme yapar.Buarada gaz, milindýºarýya çýkan hacmikadar geniºleyerekazalan hacmi telafieder ve yaðý sabitbasýnçta tutar.

62Kapama: Mil aºaðý doðru hareketetmeye baºladýðýnda piston,önündeki yaðý sýkýºtýrýr ve yaðpiston üzerindeki küçük deliktenpistonun üst kýsmýna geçmeyeçalýºýrken direnç oluºturaraksönümleme yapar.Bu aradagaz,milin içeri giren hacmi kadarsýkýºarak artan hacmi telafi ederve yaðýn basýnç dengesini korur.

AMORTÝSÖRLER TAKILIRKEN UYULMASI GEREKEN KURALLAR!Sökmeden Önce;Üreticinin kullaným talimatýný dikkatliceokuyun veya modeli ilgilendiren elkitabýna baºvurun.Eðer gerekiyorsa aracýn altýndakisüspansiyon sisteminin bulunduðubölgeyi temizletin.Süspansiyon ºekline göre aracý kaldýrýnve lastiklerini sökün.Orijinal amortisörün pozisyonunudikkatle gözleyin ve sökülen herparçanýn yerini not edin. Bazýamortisörlerde özellikle yatay olanlardamontaj yönü önemlidir.63

64Montaj Esnasýnda;Üst somunu sýkarken piston milinindönme riski olduðundan havalýtabanca kullanmayýnýz. Bu yaðkeçesinin aºýnmasýna ve pistonungevºemesine sebep olabilir.Piston milini zarar verebilecek aletlerle(pense, kerpeten, vb.) tutmayýnýz, budavranýº krom kaplamaya zararvererek yað keçesinin erkenaºýnmasýna sebep olur.Kartuº amortisörü, kovaný yaðladýktansonra takýnýz.Montajdan önce daima amortisörübirkaç kez açýp kapatarak kullanýmahazýrlayýn. Bu iºlem amortisörün, araçaltýnda duracaðý konumda tutularakyapýlmalýdýr.Amortisör somunlarýný aracý yereoturttuktan sonra sýkýnýz.

65Amortisör Arýzalarý

YAYLAR68Bir aracýn ºasisi araca bindirilmiº yükü aktarma organlarýný ve motoru taºýr. ªasiçerçevesi ise yaylar ve diðer baðlantý elamanlarý yardýmýyla tekerlere bindirilir.Yaylar tekerlekler ile dingil arasýna yerleºtirilir. Yaylar enerjiyi depolayan elamandýr.Seyir halindeki taºýta yoldan gelen darbeler tekerlekler aracýlýðý ile yaylara kinetikenerji olarak iletir.YAYLARIN GÖREVÝ:Taºýta ait aðýrlýk ve kütle kuvvetlerini üstüne alýr.Sürüº konforu için yolu darbelerini karºýlar ve yumuºak titreºimlere dönüºtürür.Sürüº güvenliði için tekerlerin yol yüzeyine iyi tutulmasýný saðlar.YAYLARIN ÇEªÝTLERÝ:Yaprak yaylarHelezon yaylarBurulma çubuklu yaylarHava yaylarý(pnömatik ve hidro-pnömatik yaylar)

1)Yaprak Yaylar:Motorlu taºýtlarda yaprak yaylar çoðunlukla arka süspansiyon donanýmýndakullanýlýr. Makas olarak da adlandýrýlan yaprak yaylar günümüzde binekotomobillerinde pek kullanýlmaz çoðunlukla iº makineleri kamyon ve kamyonetlerdekullanýlýr.Yaprak yaylarýn yapýsý:Yaprak yaylar yassý çelikten bant ºeklinde kývrýlarak yapýlýrlar. Bir kaç inceyapraðýn kýsadan uzuna doðru üst üste demetlenmesiyle oluºur1)Merkez cývata2)Kelepçe3)Yaprak yay4)Baðlantý küpesi5)Yay gözü6)Lastik burç69

Yaprak Yayýn Ön Aský Donanýmýnda Kullanýlmasý:Yaylar ön dingile iki adet U cývatasý ile sabitlenmiºtir. Amortisör öndingil ile ºasi arasýna baðlanmýº. Yaprak yayýn ön tarafý ºasiye sabitlenmiº arkakýsmý ise yay küpesi vasýtasýyla serbest hareket edebilecek ºekilde ºasiyebaðlanmýºtýr. Daha çok ticari amaçlý kamyon ve iº makinelerinde kullanýlýr.71

Yaprak Yayýn Arka Aský Donanýmýnda Kullanýlmasý:Hafif yük taºýtlarýnýn arka süspansiyon sisteminde kullanýlýrlar. Bu askýdonanýmý makaslarla beraber kullanýlan aks tipi, diferansiyel, aks milleri ve poyranýnberaberce oluºturduðu sabit ünitedir.Yaprak yaylar frenleme kuvvetine yüklerin oluºturduðu kuvvetlere ve tahrikkuvvetine dayanacak ºekilde aºaðý yukarý hareket eder. Sabit aks kovaný yaprakyaylarla gövdeye tutturulmuºtur.72

2)Helezon Yaylar:Helezon yaylar, ýsýl iºlem uygulanmýº, bükülüp helezon ºekiller verilen özel yayçeliklerinden yapýlýr. Genellikle yayýn bir ucu ºasi çerçevesine diðer ucu aksa ya da askýtertibatýna baðlýdýr. Titreºimleri engellemek için yayýn alt ve üst kýsýmlarýna kauçuk takozve pabuçlar konulmuºtur. Bir helezon yayýn üzerine yük tatbik edildiðinde yayýn tamamýesneyerek boyu kýsalýr. Harici enerji depolanarak darbe sönümlenir.73

Helezon Yayýn Ön Aský Donanýmýnda Kullanýlmasý:Helezon yaylý ön süspansiyon donanýmý arka süspansiyondonanýmýna göre biraz daha karýºýktýr. Helezon yaylar direksiyon sistemininistekleri doðrultusunda tekerleklerin aºaðý yukarý saða sola hareket etmesineimkan verir.75

Helezon Yayýn Arka Aský Donanýmýnda Kullanýlmasý:Bu aský düzeneði daha küçük ticari araç, kamyonet minibüs türüaraçlarda tercih edilmiº yaprak yaylara nazaran daha konforlu sürüºsaðlamaktadýr.76

3) Burulma Çubuklu Yaylar:Bükülebilmeye ve burulmaya dayanýklý yay çeliðinden yapýlýrlar. Çubuðun bir ucuhareketsiz bir ºekilde gövdeye, diðer ucu dönebilecek sertlikte serbestlikte alt ya da üstsalýncaða baðlanýr. Burulma çubuklu yaylar yapýsal olarak dört grupta toplanýrlar.a)Yuvarlak çubuklu yayb)Dikdörtgen çubuklu yayc)Kaplanmýº çubuklu yayd)Demet çubuklu yay77

4) Havalý Yaylar:Gazlar özelliðini kaybetmeden sýkýºtýrýlabilir. Hava yaylarý da gazlarýn sýkýºtýrýldýðýndayay gibi esnemesi özelliðinden yararlanýlarak yapýlmýºtýr. Hava yayý tertibatý metal birhücre içerisine yerleºtirilen esnek bir torbadan ibarettir. Bu hava dolu torba aracýnaðýrlýðýný üzerinde taºýr.80

Hidro – Pnömatik Yaylar:Her ünitenin sýzdýrmaz yapýdaki hücresi (hava yastýðý) yüksek basýnç altýnda azot gazýile doludur. Bu hücrenin altýnda ikinci bir hücre vardýr ve burasý da sývý su ile doludur.Bunlara hidro-pnömatik yaylar denilmektedir.Sistemin biri diðerinin üzerinde olmak üzere üç odaya bölünmüº kap ºeklinde biryapýdan meydana gelmiºtir. Kubbe ºeklindeki en üst oda azot gazý ile doludur veortadaki odadan bir diyafram vasýtasýyla ayrýlýr. Ortadaki oda antifriz ve korozyonönleyici madde bulunan su ile doludur. Üçüncü ve alttaki oda ise yine hidrolik akýºkan iledoludur ve alt tarafý diyaframla kapatýlmýºtýr. Diyaframýn alt tarafý süspansiyonvasýtasýyla aºaðý yukarý hareket eden konik bir pistona kuvvet uygular. Hidro-pnömatikyayda yað basýncý 100-200 bardýr82

1)Piston diyaframý 2)Akýºkan 3)Akýºkan giriºi 4)Azot5)Küresel oda 6)Ayýrýcý diyafram 7)Konik etek838)Konik piston

SÜSPANSÝYON SÝSTEMÝSüspansiyon Sisteminin GörevleriAraç gövdesi ile tekerlekler arasýna yerleºtirilen süspansiyon sistemi, yolunyapýsýndan kaynaklanan titreºimleri sönümlemek üzere tasarlanmýºtýr.Süspansiyon sistemi sürüº konforu ve güvenliði açýsýndan ihtiyaç duyulan birsistemdir. Direksiyon sistemi, ön düzen geometrisi ve tekerleklerle bir bütünlükiçerisinde çalýºýr.84

Otomobilin yol tutuº yetenekleri sürüº güvenliðinin saðlanmasýndaki en önemli faktördür.Otomobilin yerle baðlantýsý ve yol tutuºu birçok parçanýn birlikte çalýºmasýyla saðlanýr.Yürüyen aksam, direksiyon sistemi, süspansiyon sistemi, fren sistemi ve tekerlekler bellibir düzen ile karosere baðlýdýr. Süspansiyon sistemi otomobilin aðýrlýðýný taºýdýðý gibilastiklerin yola tutunmasýný da saðlamalýdýr. Otomobilin yol tutuºu hayati önem taºýr;çünkü aracýn aktif güvenliði, dengesi ve konforu bu sistemin saðlýklý çalýºmasýnabaðlýdýr.85

Süspansiyon Sisteminin Görevleri ªunlardýr:Sürüº esnasýnda lastikler ile birlikte çalýºarak yolcularý veya taºýnan yükü korumak vesürüº konforunu iyileºtirmek amacýyla yol yüzeyinin yapýsýndan kaynaklanan titreºimleri,salýnýmlarý ve ani ºoklarý sönümleyerek yumuºatýr. Ayný zamanda ºasi ve kaportayý dakorumuº olur.Yol yüzeyi ile tekerlekler arasýndaki sürtünmeye baðlý olarak ortaya çýkan sürüº ve frenkuvvetlerini gövdeye aktarýr.Akslar üzerinde gövdeyi taºýr ve gövde ile tekerlekler arasýndaki uygun geometrik iliºkiyisaðlar.Yol ile tekerlekler arasýnda temasý kaybetmeden güvenli dönüº yapmayý saðlar.86

SallantýAracýn aðýrlýk merkezine göre ön ve arkasýnýn aºaðý yukarý hareket etmesidir.Bu sallantý özellikle, aracýn pürüzlü ve kasisli, çok çukurlu stabilize yollardakullanýldýðý durumlarda meydana gelir.Yan YatmaBozuk bir yolda araç döndüðünde veya hareket halinde iken aracýn birtarafýndaki yay kýsalýrken diðeri uzamaya baºlar. Bunu sonucunda aracýngövdesi bir taraftan diðer tarafa yanal hareketler yapar.ZýplamaAracýn tümüyle aºaðý yukarý hareketidir. Düzgün olmayan yollarda yüksekhýzlarda araç kullanýldýðý zaman meydana gelir. Yaylar yumuºak olduðunda dazýplama da artar.88

SABÝT ASKI (SÜSPANSÝYON) SÝSTEMÝSað ve sol tekerlekler, aks ya da aks muhafazasý ile bir bütün olarak birbirine baðlýdýr.Bu sisteme rijit akslý süspansiyon sistemi de denilir. Sað ve sol tekerlekler yaprak ya dahelezon yay üzerinden gövde veya ºasiye tutturulmuº tek bir aks ile birbirine baðlanýrlar.Sabit süspansiyon sistemi otobüs, kamyon ve kamyonet gibi aðýr hizmet tipi araçlardaön ve arka dingilleri fark etmeksizin çok geniº kullaným alaný bulmuºtur. Binekotomobillerinde ise konfor yönünden yetersiz olduðu için tercih edilmemektedir.90

Genel Yapýsý ve ParçalarýGünümüz sabit süspansiyon sistemlerinde yaprak yay, helezon yay ve burulma çubukluyay kullanýlabilmektedir. Aðýr yük altýnda çalýºan ticari araçlarýn ön ve arkasüspansiyonlarýnda yaprak yaylar tercih edilirken binek otomobil, minibüs ve küçük çaplýkamyonetlerin ön aský donanýmýnda helezon yaylar tercih edilmektedir.91

Sabit Süspansiyon Sistemini ÇalýºmasýArka aský donanýmýna yerleºtirilen yaprak yaylarýn salýným ve yaylanma görevlerinindýºýnda da görevleri vardýr. Motor gücü döndürme momenti biçiminde arka tekerleklereiletildiðinde, tekerlek zeminin göstermiº olduðu karºý bir kuvvete maruz kalýr. Bu arkasüspansiyon donanýmýný, tekerleðin aksi yönünde döndürmeye zorlar. Buna arka köprütorku denir.92

Yaprak yaylarEski model binek arabalarý ile yük taºýmacýlýðý yapan kamyonlarýn ön ve arka askýsistemlerinde kullanýlýr. Yay çeliðinden yapýlýr. Boylarý birbirinden farklý, lama ºeklindekiparçalarýn üst üste konmasýyla meydana getirilir. Parçalarýn tümü, bir merkez cývatasýylabirbirine baðlanýr. Yaylarýn daðýlmasýný önlemek için saç kelepçeler veya kýlýflarkullanýlýr. Ana yapraðýn her iki ucu kývrýlarak yay baðlantý gözleri oluºturulur. Ön askýsisteminde ön dingile, arka aský sisteminde arka köprüye U cývatalarýyla baðlanýr.93

SERBEST SÜSPANSÝYON DONANIMIGenel Yapýsý ve ParçalarýSerbest süspansiyon sistemi tekerleklerin yukarý aºaðý, saða sola birbirlerindenbaðýmsýz olarak hareket etmesini saðlar. Gövdenin hareketlerini sýnýrlayarakyüksek yönlendirme kabiliyeti saðlar.Ön süspansiyon sistemlerinde uygun geometri ile salýncaklý sistem baðlý olduðutekerleðe uygun hareket imkaný vermektedir. Parçalarýn fazlalýðý nedeniylekarmaºýk ve maliyeti yüksektir.94

Süspansiyon hareketiyle tekerlek izinin geniºliði devamlý olarak deðiºmektedir.Tekerleklerde zamanýndan önce aºýnmalara neden olan ovma hareketi meydanagelmektedir. Bu nedenle lastiklerin ömrünü uzatmak amacýyla üst ve altsalýncaklarýn boylarý ile geliº açýlarý farklý olarak yapýlmaktadýr. Genelde ikisalýncak direksiyon kolunu destekleyecek ºekilde üçgen bir yapý meydanagetirmektedir. Bu tasarýmla çok az miktarda pozitif direksiyon hakimiyetisaðlanabilmektedir. Üst salýncaðýn görevi aracýn ön kýsmýnýn dalmasý veyakalkmasýný önlemektir. Çift salýncaklý sistemler arka aks tasarýmlarýnda dakullanýlmakta ve sabit süspansiyon sistemlerine göre oldukça konforludur.95

Burulma çubuklu yaylarBurulma çubuklu yaylar; titreºim kolu ile bir veya birden fazla uzun çelik çubuklardanmeydana gelir. Yayýn bir ucu kare ºeklinde yapýlarak aracýn ºasisine dönmeyecekºekilde sabitlenir. Diðer ucu da titreºim kolundan aský sisteminin hareketli parçalarýndanbirisine baðlanýr. Tekerleðin yol üzerinde yaptýðý salýným bu çubuðu burulmayazorlayarak yaylanmayý saðlar. Kýrýlmadýðý sürece herhangi bir bakýma gerek duyulmaz.96

Baðýmsýz Süspansiyon Sisteminin ÖzellikleriYaysýz kütleyi aºaðýda tuttuðundan tekerleklerin yol tutuºlarý iyidir. Böylece sürüºhakimiyeti de iyidir.Baðýmsýz süspansiyonlarda yaylar yalnýz gövdeyi taºýr. Bu nedenle daha yumuºakyaylar kullanýlabilir.Tekerlekleri aks baðlantýsý basit olduðundan, döºeme ve motor baðlantý pozisyonu dahaaºaðýda olabilir.Tekerleklerin aºaðý yukarý hareketiyle temas yüzeyi ve lastik ayarlarý deðiºebilir.Küçük ve orta büyüklükteki araçlarda en çok kullanýlan serbest süspansiyon sistemidir.Helezon yay Mc Pherson tipi dingilde amortisör ile iç içe konumlandýrýlmýºtýr.Direksiyon mafsalý amortisörle aracýlýðý ile ºasiye baðlanmýºtýr. Direksiyon kolunun altucu ise üçgen bir yapýya baðlý olup bu ºekilde uzun bir yay kolu meydana getirilmektedir.Alt salýncak burçlar vasýtasýyla ºasiye (gövdeye) uygun bir yerden baðlanmýºtýr. Aks altsalýncak ile amortisör arasýndan tekerleklere kolay bir ºekilde hareket verebilmektedir.Amortisörler lastiklerden gelen dikey yüklere maruz kalýr. Tekerlek ve amortisör dikeyeksenleri paralel deðildir. Bu durum amortisörün pistonun da sese neden olur. Buolumsuzluk amortisör ekseni ile piston kolunun eksenlerinin farklý yapýlmasýyla aºýlmýºtýr.97

Baðlantý noktalarýnýn geniº bir alanda tutulabilmesi, yapý ve dayanma noktalarýndakiyükü azaltmakta ve yumuºak yatak donanýmlarýnýn kullanýmýna izin vererek konforsaðlamaktadýr. Bu tasarýmda pozitif ve negatif kaster açýsý vermek mümkündür.Mc Pherson Serbest süspansiyon sisteminin özellikleriSüspansiyonun yapýsý basittir.Parçalarýn sayýsý az olduðundan yaysýz kütle azdýr.Sistem az yer kaplar böylece motorun yerleºtirilebileceði alan geniºtir.Süspansiyon baðlantý noktalarý arsýndaki mesafe fazla olduðundan ön düzen ayarýbozulmasýna neden olabilecek imalat ve montaj hatalarý çok az etkilidir. Bu nedenletoe-in ayarý hariç baºka bir ayara gerek yoktur.99

Serbest Süspansiyon Sisteminin ÇalýºmasýHareket halindeki bir aracý, tekerleklerinin birinin tümseðe çýkmasý halinde, aºaðýdakigibi bir durum ortaya çýkacaktýr.100

Lastik tümseðe binmesiyle yukarý doðru hareket eder. Bu hareket sonucundasalýncak yayý sýkýºtýrarak aksla beraber ºasiye yaklaºýr. Bu sýkýºma amortisörünyardýmýyla kontrollü olur.Tekerlek normal yola girdiðinde araç aðýrlýðýnýn ve daha önce aldýðý enerjiyi gerivererek kontrollü bir ºekilde normal seyrine devam eder.Aracýn çukura girmesi durumunda yayýn etkisiyle salýncak kollarý aºaðýya doðruhareket eder. Oluºan boºluðu yaylar açýlarak karºýlarken gövde bu sallanmadanyay ve amortisörün etkisiyle çok az etkilenir.Yol yüzeyi normale döndüðünde yay kapanarak önceki konumuna gelir, böyleceyoldan gelen darbeler gövde de fazla hissedilmez.Sürüº konforlu ve güvenli olur.101

HAVALI SÜSPANSÝYON SÝSTEMÝYapýsýHavalý (pnömatik) süspansiyon sistemleri kamyon, otobüs ve lüks binek otomobillerindekullanýlmaktadýr. Yay etkisi yaylý körüklere hava basýlmasý ve havanýn geri emilmesi ilesaðlanmaktadýr. Mekanik ya da elektronik olarak kontrolü olan seviye kontrol valfleri,körüklere havayý yüke baðlý olarak gönderir ya da boºaltýr. Bu ºekilde araç sürüºyüksekliði bütün ºartlar altýnda sabit tutulmaktadýr.Her bir aks için bir ya da iki adet kontrol valfi bulunur, ancak bir araçta bu valflerden enfazla üç adet bulunmaktadýr. Bu ise bazý istenmeyen durumlarda aracýn sadece ikikarºýlýklý çapraz yay körüðü üzerinde durmamasýný temin etmektedir.Havalý Süspansiyon SistemininParçalarý1-Havalý yay valfi2-Aks desteði3-Basýnçlý hava haznesi4-Körükler102Basýnçlý Havanýn SaðlanmasýSisteme basýnçlý hava kompresör ile saðlanýr veºu aºamalardan sonra basýnçlý hava elde edilir.. Kompresör. Filtre. Buz çözme ünitesi. Basýnç regülatörü. Hava haznesi. Basýnç azaltma valfi (Yük boºaltma valfi). Dört yollu emniyet valfi

Havalý Süspansiyon Sisteminin ÇalýºmasýMotordan hareket alan bir kompresör havayý filtreden ve buz çözme ünitesindengeçirerek çeker. Bu temiz ve alkolle zenginleºtirilmiº olan hava basýnç regülatöründenhavalý fren sisteminin basýnçlý hava haznesine gönderilir. Maksimum basýncaulaºýldýðýnda basýnç regülatörü kompresörün rölantide çalýºmasýný temin ederekhaznedeki basýncý kontrol eder ve basýnç mod deðiºimi sýrasýndaki ilk basýnca düºüncekompresörü tekrar pompa konumuna geçirir. Fren sisteminin haznesindeki basýnçistenilen deðere ulaºtýðýnda süspansiyon hava haznesi sadece hava ile dolar. Hava, dörtyollu emniyet valfinden, basýnç düºürme valfinden ve havalý süspansiyon siteminin, havahaznesinin geri dönüºü olmayan valfinden geçerek fren sisteminden akmaya baºlar.Eðer basýnç azalmasý meydana gelirse havalý (pnömatik) süspansiyon sisteminin havaile olan baðlantýsý kesilir ve kompresör sadece fren sistemi için çalýºmaya devam eder.103

104

105AKTÝF (ELEKTRONÝK KONTROLLÜ)SÜSPANSÝYON SÝSTEMÝYapýsý ve ÇalýºmasýBilgisayar tarafýndan denetlenen Bu sistem birkaç mili saniye içerisinde mevcut sürüº durumununözelliklerine uyarlanabilmektedir. Bütün tekerleklerin amortisörlerinin farklý seviyelerleayarlanabildiði sistemde, sensörler tekerleklerin ve aracýn hýzý, direksiyon açýsý ve yük durumunailiºkin bilgileri saðlamakla görevlidirler. Konfor veya sert sürüº arasýnda seçim yapan elektronikiºlemcinin gönderdiði kontrol sinyalleri ile hidrolik sistemdeki selenoid supaplar amortisörleri en iyiduruma getirmekte ayrýca seviye kontrolü de yapmaktadýr. Hýz arttýkça, elektro-hidrolik sistemaracýn alçalmasýný saðlayarak dengeyi arttýrmaktadýr. Sistemin motordan 10–15 hp civarýnda güççekmesi en önemli dezavantajýdýr.Yeni geliºtirilen pompa motor aksamlarý ile bu sorun da giderilmiºtir. Ancak bu geliºmiº teknolojipahalý olup ºimdilik lüks araçlarda kullanýlmaktadýr.ADS ݺlemciSürüº rahatlýðýný ve konforunu saðlamak üzere bu iºlemci, direksiyon hareketleri, fren durumu,araç, hýzý ve yükü, seçici anahtarlarýn bilgilerini deðerlendirmektedir.Sensörlerden aldýðý sinyalleri kullanarak tahmin edilen sürüº ºartlarýna karar verir.Deðerlendirme ve reaksiyon iºlemi programlý karakteristik haritasý kullanýlarak yapýlmaktadýr.Genellikle iki adet ayar mevcuttur. Bu ayarlar konfor için yumuºak ayar ve spor kullaným için sertayardýr. Sürüº ºartlarýna baðlý olarak ADS iºlemcisi iki ayar arasýnda karar verir.

106

107AKSLAR