İsim ve Sıfat Tevhidi

İsim ve Sıfat
TEVHİDİ
Ömer Faruk

- İÇİNDEKİLER -
Mukaddime 4
İsim ve Sıfatlar Tevhidi’nin Tarifi 6
Tarifte Geçen Kavramların Anlamları 6
İsim ve Sıfatlarda Kaideler 12
1) Allah’ın İsimleri Hakkında Kaideler 14
2) Allah’ın Sıfatları Hakkında Kaideler 22
3) Allah’ın İsimlerinin ve Sıfatlarının Delilleri
Hakkında Kaideler 34

بِسْ‏
ِ ِ
ِ ِ الرَّ‏ حْ‏ نِ‏ الرَّ‏ حِ‏ ي
MUKADDİME
Bilindiği üzere tevhid, Ulûhiyyet tevhidi, Rubûbiyyet
tevhidi ve İsim ve sıfatlar tevhidi olmak üzere üç kısımdan
oluşur. 1 Birazdan tarifi yapıldığında da görülecektir
ki, aslında Rubûbiyyet tevhidi ile İsim ve sıfatlar
tevhidi arasında bir fark yoktur. Bu sebeple ki selef ’ten,
tevhid’i “marifet ve ispat tevhidi” -ki bu kısım, Rubûbiyyet
ve İsim ve Sıfatlar tevhidi’nin karşılığındadır- ve
“talep ve kast tevhidi” -ki bu kısım ise Ulûhiyyet tevhidi’nin
karşılığındadır- diye ikiye böldükleri aktarılmıştır.
Ancak, Allah (azze ve celle)’nin isimleri ve sıfatları
hususunda bidat fırkaları tarafından bir takım batıl görüşler
ileri sürülünce, özellikle onların bu mevzudaki
görüşlerini reddetmek amacıyla İslam âlimleri, isim ve
sıfatlar tevhidini ayrı bir kısım olarak addedip tevhid’i
üç kısma ayırmışlardır. İşte bizler de bu yazıda, Allah
1. Detaylı bilgi için “Gençlerle Tevhid Dersleri’ne müracaat ediniz.
04

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
(azze ve celle)’nin isim ve sıfatları hakkındaki günümüzde
de halen varlığını sürdüren bu batıl görüşlere değinerek,
diğer meselelerde olduğu gibi bu meselede de
Kur’ân, sahih sünnet ve salih selefimizin fehmini (anlayışını)
esas alan Ehl-i Sünnet âlimlerimizden öğrendiğimiz
kadarıyla bu görüşlerin hakka aykırı olduğunu
ispatlayıp nasıl bir itikada sahip olunması gerektiğini
açıklamaya ve bunun dışında Allah (azze ve celle)’nin
isimleri ve sıfatları ile ilgili başka konulardan da bahsetmeye
gayret edeceğiz.
05

İsim ve Sıfatlar Tevhidi’nin
Tarifi
Allah (azze ve celle)’nin, Kitabında veya Rasûlü’nün
diliyle kendisini isimlendirdiği ve vasıfladığı şeylerde
(yani Kur’ân’da ve sahih sünnet’te geçen isimlerinde ve
sıfatlarında), tahrîf, ta’tîl, temsîl ve tekyîf olmaksızın
bir olduğuna, hiçbir ortağının olmadığına inanmaktır.
Tarifte Geçen Kavramların
Anlamları
1) Tahrîf: İsim ve sıfat naslarının lafız ve manalarını
asıllarından çıkartıp değiştirmektir. Buna göre tahrîf
iki kısma ayrılır:
a) Lafız Tahrîfi: Bunun bir örneği, Cehmiyye ekolüne
mensup bazı kimselerin, “Allah Musayla konuştu”
(Nisâ, 164) âyetini, hareke değişikliği yaparak “Musa Allah’la
konuştu” (yani Allah Musa ile konuşmadı) anlamına
getirmeleridir.
06

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
b) Mana Tahrîfi: Bunun manası; lafzı, asıl/zahir
(ilk olarak anlaşılan) anlamından -ki ileride zahir anlam
üzerinde durulacaktır- başka bir manaya değiştirmektir.
Cehmiyye, Mu’tezile, Eş’arî ve Mâturîdîler’in
yaptığı gibi, “(Allah): Ey İblis! Seni iki elimle yarattığıma
secde etmenden alıkoyan şey nedir?...” (Sâd, 75) âyetinde
geçen “iki el” ifadesini nimet veya kudret diye manalandırmak,
-izah edileceği üzere- mana tahrîfi’nin bir
misalidir.
Kimi ilim ehli, tarifte geçen “tahrîf… olmaksızın”
ifadesi yerine “te’vîl… olmaksızın” ifadesini kullanmışlar
ve bununla, sahih ve batıl tevil diye iki kısmından
biri olan ve mana tahrîfi’nin anlamdaşı olan batıl te’vil’i
kastetmişlerdir. 2
2) Ta’tîl: İsim ve sıfatları, tahrîf ederek veya etmeyerek
Allah (azze ve celle) hakkında olumsuz kılmaktır.
Allah (azze ve celle)’nin isim ve sıfatlarında ta’tîl yapanlara
“Muattıla” denir.
2. İbn Useymîn (rahimehullah) “Şerhu’l Akîdeti’l Vâsıtıyye” adlı eserinde,
tahrîf kavramını kullanmanın daha doğru olduğuna dair
dört sebep zikretmiştir.
07

Tahrîf ve Ta’tîl arasındaki fark: Aradaki farkı bir
örnek üzerinden açıklayalım; “Rahman arşa istiva etti”
(Tâhâ, 5) âyetini zahir anlamından (yani Allah’ın, arşın
üzerine yükselip orada karar kılması anlamından)
soyutlamak ta’tîl, bunun akabinde âyeti, Cehmiyye,
Mu’tezile, Eş’arî ve Mâturîdîler’in yaptığı gibi ‘Allah
arşı istîlâ etti/egemenliği altına aldı’ şeklinde anlamlandırmak
ise tahrîftir. Birisi de bu âyet hakkında;
“Evet, Allah (azze ve celle) arşa istiva etmiştir, ama bunun
ne anlama geldiğini bilmiyorum; bu âyete ne zahir anlamını
veriyorum, ne de “istîlâ etti” vb. zahir anlamına
aykırı bir anlam veriyorum, manasını Allah’a (azze ve
celle) havale ediyorum” derse, bu kimse zahir bir anlamı
başka bir anlamla değiştirmediğinden ötürü tahrîf
yapmamış olmakla beraber, zahir anlamı Allah (azze ve
celle) hakkında olumsuz kılması nedeniyle ta’tîl yapmış
olur. 3 Yani ta’tîl tahrîften daha geneldir. Her tahrîf bir
ta’tîl’dir, ama her ta’tîl tahrîf değildir.
3) Temsîl: Allah (azze ve celle)’nin zatının veya sıfatlarının
mahluklarınki gibi olduğuna inanmaktır. Örneğin,
Allah’ın işitmesi biz insanların işitmesi gibidir”,
veya “Allah’ın eli bizim elimiz gibidir” demek gibi. Al-
3. Bu düşünceye sahip olan kimselere Muattıla denmekle birlikte
aynı zamanda “Mufavvida” diye de isimlendirilirler.
08

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
lah (azze ve celle)’nin isim ve sıfatlarında Temsîl yapanlar
“Müşebbihe” ve “Mümessile” diye isimlendirilmiştir. 4
4) Tekyîf: Allah (azze ve celle)’yi herhangi bir mahluka
benzeterek veya benzetmeyerek onun zatını veya sıfatlarını
belli bir bir ölçüye koymaktır/nitel endirmektir
(bunların keyfiyetini zikretmektir). Örneğin, “Allah
gecenin son üçte birinde dünya semasına şöyle şöyle iner”
demek gibi. Keza Râfizî Hişam İbnu’l Hakem’in tabileri
olan Hişâmîler’in; “Allah’ın uzunluğu eni gibidir” 5 sözleri
de tekyif ’e verilecek bir örnektir.
Burada şunu belirtmek gerekir; Bizler Ehl-i Sünnet
olarak isim ve sıfatlarda tekyîf yapmayız, ancak bunun
anlamı, mutlak anlamda keyfiyeti olumsuz kılmak değildir.
4. Kimi âlimler, tarifte geçen “temsîl” kelimesinin yerine “teşbîh”
ifadesini kullanmışlardır. Ancak temsîl kavramını kullananlarla
teşbîh kavramını kullananlar aynı anlamları kastetmişlerdir.
Bununla birlikte bu kavramlar arasında şöyle ince bir fark vardır;
Temsîl, Allah’ın bir sıfatıyla mahluk’un bir sıfatı arasında
her yönden benzetme yapmaktır. “Allah’ın eli tamamiyle/her
yönüyle filin eli gibidir” demek gibi. Teşbîh ise, Allah (azze ve celle)
ile mahluk’un sıfatları arasında bazı yönlerde benzetme yapmaktır.
(Bkz: ez-Zinâd fî Şerhi Lum’ati’l İ’tikâd, Ali b. Hudayr
el-Hudayr, sy:6)
5. Bkz: Makâlâtu’l İslâmiyyîn, Ebu’l Hasen el-Eş’arî, sy:31.
09

Örneğin, Allah (azze ve celle)’nin arşa istivasının bir
keyfiyeti olduğuna inanırız. Zira herbir şey mutlaka
bir keyfiyyet üzere olur. Ancak Allah (azze ve celle), bu
istivanın nasıl olduğunu bize bildirmediği için bunu
bilemeyiz.
Tekyîf ile Temsîl arasındaki fark: Tekyîf temsîlden
daha geneldir. Her temsîl bir tekyîftir. Çünkü Allah
(azze ve celle)’nin sıfatını mahluka benzeten biri, otomatikmen
Allah (azze ve celle)’nin sıfatını keyfiyetlendirmiş
olur. Ancak her tekyîf temsîl değildir. Zira her tekyîf ’de
mahluka benzetmek yoktur.
İsim ve sıfatlar tevhidi’nin ne anlama geldiğini bildikten
sonra, tevhid’in bu kısmının şu iki asıl üzerine
bina edildiğini söyleyebiliriz:
1) Allah (azze ve celle)’yi, mahluklara benzemekten,
-başka bir tabirle- noksan sıfatlardan tenzih etmektir.
Örneğin, Allah (azze ve celle)’yi, azâlarının, uzunluğunun,
eninin, derinliğinin, tadının, kokusunun (yani cisimlerden
bir cisim) 6 olmasından tenzih etmek veya ağla-
6. Allah (azze ve celle)’nin, cisimlerden bir cisim olduğuna; uzunluğunun,
eninin, derinliğinin, tadının veya kokusunun olduğuna
itikad edenlere “Mücessime” denilmektedir.
10

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
mak, üzülmek, acıkmak, susamak gibi sıfatlarla vasıflamamak.
2) Kendisinde hiçbir eksiklik bulunmayan kâmil/
kemal sıfatları Allah (azze ve celle) hakkında ispat etmek/
olumlu kılmaktır.
Şûrâ sûresinin meşhur 11. âyeti, bu iki asla da delalet
etmektedir:
لَيْسَ‏ كَمِثْلِهِ‏ شَ‏ ْ ءٌ‏ وَهُوَ‏ السَّ‏ مِيعُ‏ الْبَصِ‏ ريُ‏
“…O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, her şeyi işitendir,
her şeyi bilendir.” 7
7. İlk cümle ilk maddeye, ikinci cümle de ikinci maddeye delalet
etmektedir.
11

İsim ve Sıfatlarda Kaideler 8
Allah (azze ve celle)’nin isim ve sıfatları hakkında
üzerlerinde duracağımız kaideler, -birazdan da görüleceği
gibi- ya Kur’ân veya sünnetin delalet ettiği, ya da
Kur’ân ve Sünnet’e kesinlikle aykırı düşmeyen kaidelerdir.
Ve bu kaideler, Ehl-i Sünnet’in isim ve sıfatlar
konusundaki inancını ortaya koyan kaideler olmakla
birlikte aynı zamanda birçoğu, Ehl-i Sünnet inancına
aykırı görüşlere de cevap niteliğindedir.
Bizler bu kaidelerin bir kısmını zikredeceğiz. Ve bu
kaideleri, “Allah’ın İsimleri Hakkında Kaideler”, “Allah’ın
Sıfatları Hakkında Kaideler” ve “Allah’ın İsimlerinin
ve Sıfatlarının Delilleri Hakkında Kaideler”
8. Buradan risalenin sonuna kadar ki bölüm, daha çok İbn
Useymîn’in “el-Kavâidu’l Muslâ” isimli eseri ve onun şerhleri
olan “el-Mücellâ Şerhu’l Kavâidi’l Muslâ” ve “Şerhu’l Kavâidi’l
Muslâ” adlı kitaplardan ve yine İbn Useymîn’in “Şerhu’l Akîdeti’l
Vâsitıyye” eserinden ve Ali b. Hudayr el-Hudayr’in “ez-
Zinâd fî Şerhi Lum’ati’l İ’tikâd” isimli kitabından istifade edilerek
hazırlanmıştır.
12

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
şeklinde üç başlık altında ele alacağız. Buna geçmeden
önce ilk olarak, “Allah’ın İsimleri” ve “Allah’ın Sıfatları”
ifadelerinin ne anlama geldiğini açıklayalım:
Allah’ın İsimleri: Allah (azze ve celle)’nin zatına delalet
eden ve ona ait kâmil/kemal sıfatları içeren kelimelerdir.
El-Hakîm ismi gibi.
Allah’ın Sıfatları: Allah ile kâim/var olan kemal
özelliklerdir. Hikmet sıfatı gibi.
13

1) Allah’ın İsimleri Hakkında
Kaideler
1. Kaide: Allah’ın bütün isimleri en güzelidir: Allah
(azze ve celle) şöyle buyurmaktadır:
وَلِلَّهِ‏ الْ‏ ‏َسْ‏ مَ‏ ءُ‏ الْحُسْ‏ نَى
“En güzel isimler Allah’ındır…” (A’râf, 180)
Allah (azze ve celle)’nin bütün isimleri, kendisinde
hiçbir eksiklik bulunmayan kâmil sıfatları içerdiği için
en güzel isimlerdir. Örneğin, Allah (azze ve celle)’nin “el-
Hayy” (diri olan) ismi, öncesinde yokluğun olmadığı,
sonrasında da yokluğun olmayacağı kâmil bir hayat
sıfatını içermektedir. Yine “el-Alîm” (bilen) ismi, öncesinde
bilmemenin olmadığı, sonrasında da unutmanın
peyda olmayacağı, bütün her şeyi kuşatan bir ilim sıfatını
içermektedir.
14

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
2. Kaide: Allah’ın isimleri hem özel isimdir hem
de sıfattır: Yani Allah (azze ve celle)’nin isimleri, Allah
(azze ve celle)’nin zatına delalet etmesi itibarıyla özel isimdir.
Bu itibarla isimlerin hepsi eş anlamlıdır. İçerdiği
manalara/sıfatlara delalet etmesi itibarıyla ise sıfattır.
Zira bütün isimler kendi özel manalarına/sıfatlarına
delalet eder. Bu itibarla da bütün isimler ayrı anlamdadır.
Örneğin el-Azîz, er-Rahmân ve el-Kadîr isimlerinin
hepsi, sadece Allah (azze ve celle)’nin zatına delalet
etmesi yönüyle özel isimlerdir ve dolayısıyla bu itibarla
hepsinin anlamı aynıdır. Ancak bu isimlerden herbiri
sırasıyla; izzet, rahmet ve kudret sıfatlarını içerisinde
barındırmaktadır. Buna göre de bu isimlerin hepsi ayrı
anlamdadır.
Bu kaide, Mu’tezile’nin isim ve sıfatlar meselesindeki
görüşünü reddetmektedir. Onlar, Allah (azze ve celle)’nin
isimlerini kabul edip sıfatlarını kabul etmezler.
Yani Allah (azze ve celle)’nin isimlerinin hiçbir manaya
delalaet etmeyen özel isimler olduğuna inanırlar! Örneğin
derler ki; “Allah Basîr’dir (görendir), ancak görmesi
yoktur. Semî’dir (işitendir), ama işitmesi yoktur.
Rahîm’dir (merhamet edendir), ama rahmeti yoktur!” 9
9. Mu’tezile’yi böyle bir görüşü savunmaya iten sebeplerden biri,
“sıfatın fazla olmasının zatın (ilahların) da fazlalığını gerektir-
15

Ancak onların cumhuru bunu şöyle izah ederler: “Örneğin,
Allah Semî’dir (işitendir), ama işitme sıfatıyla
Semî’ değildir. Basîr’dir (görendir) ama görme sıfatıyla
Basîr değildir. Allah zatıyla Semî’dir, zatıyla Basîr’dir.
Yani Allah (azze ve celle)’nin işitme ve görme sıfatı yoktur,
fakat Allah zatıyla Semî’dir, Basîr’dir.” 10 Bu batıl bir görüştür.
Allah (azze ve celle) şöyle buyurmaktadır:
وَهُوَ‏ الْغَفُورُ‏ الرَّحِ‏ يمُ‏
“…O Ğafûr’dur (bağışlayandır), Rahîm’dir (rahmet
edendir).” (Ahkâf, 8)
diği”ne inanmalarıdır. Mesela onlara göre Allah hakkında dört
sıfat ispat eden biri dört tane ilah ispat etmiş demektir! Çünkü
zâtî (yani hiçbir zaman Allah’tan ayrılmayan, her zaman Allah’da
olan) sıfatlar kadîm’dir/ezelîdir/başlangıcı yoktur. Dolayısıyla
zâtî sıfatları kabul etmek birden çok kadîm’in (yani ilahın)
olduğunu (teaddudu’l kudemâ/kadîmlerin çokluğu) söylemektir
ki bu da şirktir! Onların, bu sapık düşüncelerine gerekçe olarak
ileri sürdükleri bir başka neden de, sıfatları kabul etmenin
Allah (azze ve celle)’yi mahluka benzetmeyi gerekli kıldığına inanmalarıdır.
Allah (azze ve celle)’yi mahluka benzetmek ise şirktir.
Yani onlara göre tevhid, sıfatları kabul etmeksizin Allah (azze ve
celle)’yi zatında birlemektir! Mu’tezile’nin, meşhur beş esasından
biri olan “tevhid” esası ile kastettiği de işte budur.
10. Bkz: el-Milel ve’n Nihal, Şehristânî, sy:38-39.
16

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
وَرَبُّكَ‏ الْغَفُورُ‏ ذُو الرَّحْمَةِ‏
Başka bir âyette de şöyle buyurur: “Senin rabbin
Ğafûr’dur, rahmet sahibidir...” (Kehf, 58)
Dikkat edilirse ilk âyette Rahîm ismi Ğafûr isminden
sonra zikredilmiştir. İkinci âyette ise Ğafûr isminden
sonra Rahîm isminin sıfatı olan “rahmet” sahibi
ifadesi gelmiştir. Bu da gösteriyor ki, Rahîm olan Allah
(azze ve celle) rahmet sıfatına sahiptir. 11 Dolayısıyla bizler
Mutezile’nin dediği gibi sıfatları kabul ederek Allah ile
beraber başka kadîmler (yani ilahlar) kabul etmiş olmuyoruz.
Bizler bütün sıfatlarıyla birlikte tek bir ilah
kabul ediyoruz.
3. Kaide: Allah’ın isimleri tevkîfîdir (durdurulmuştur):
Bunun anlamı şudur; Allah (azze ve celle), Kitap
ve Sünnet’te gelmemiş isimlerle isimlendirilemez. Manasında
bir sorun olmasa bile bu caiz değildir. Kitap
ve Sünnet’te gelen isimlerle yetinilir. Örneğin, Allah
(azze ve celle)’ye dua ederken; “Yâ Alîm” deriz, ancak “Yâ
Ârif ” (bilen) diyemeyiz. “Ya Hakîm deriz, ancak “Yâ
Mühendis” diyemeyiz. Yine Allah (azze ve celle)’yi “el-Ev-
11. Buna benzer başka âyetlerde vardır. Örneğin, Mücâdele 21, Zâriyât
58, Fâtır 10. Bu âyetlerin hepsi birbiriyle bağlantılıdır.
17

vel” (başlangıcı olmayan) ismiyle isimlendiririz, ancak
el-Evvel isminin anlamında “el-Kadîm” diyemeyiz.
Keza Allah (azze ve celle)’yi es-Semî’ isminin anlamına gelen
Sâmi’ diye isimlendiremeyiz.
Bu kaidenin doğruluğunu gösteren delillerden biri
Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’in şu duasıdır:
ال أحيص ثناء عليك أنت كم أثنيت عىل نفسك
“…Sana övgü sayamıyorum. Sen kendini nasıl övmüşsen
öylesin.” (Müslim)
Allah (azze ve celle)’yi isimlendirmek de bir övgü olduğuna
göre bu hadis gösteriyor ki, aklın, Allah (azze
ve celle)’nin isimleri hakkında bir yeri yoktur. Zira akıl,
Allah (azze ve celle)’nin hangi ismi hakettiğini idrak edemez.
Eğer ki en güzel isimler Kur’ân ve Sünnette geçen
isimler ise, o halde aklın en güzel olarak düşündüğü
isimler en güzel olmayıp “güzel” isimler olacaktır.
Mu’tezile, Allah (azze ve celle)’nin isimlerinin tevkîfî
olduğunu kabul etmemiştir. Onlara göre eğer Allah
(azze ve celle), herhangi bir ismin içerdiği anlamla vasıflı
olup bu isim herhangi bir noksanlık da çağırıştırmı-
18

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
yorsa, o halde Allah (azze ve celle)’yi bu isimle isimlendirmek
caizdir!
4. Kaide: Allah’ın isimleri belli bir sayıyla sınırlı
değildir: Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle dua etmiştir:
أسألك بكل اسم هو لك سميت به نفسك أو أنزلته يف
كتابك أو علمته أحداً‏ من خلقك أو استأثرت به يف علم
الغيب عندك
“Kendisiyle nefsini isimlendirdiğin, veya kitap (lar)
ında indirdiğin, veya kullarından herhangi birisine öğrettiğin,
veya katındaki gayb ilminde tek elinde bulundurduğun
sana ait olan bütün isimlerle senden istiyorum.” 12
Hadiste geçen; “…gayb ilminde tek elinde bulundurduğun…”
ifadesi, Allah (azze ve celle)’nin bazı isimlerinin
kullar tarafından bilinmediğini göstermektedir.
Şâyet; “Bu kaide ile Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in;
“Allah’ın 99 ismi vardır. Her kim bu isimleri sayarsa
cennete girer.” 13 hadisini nasıl birleştireceğiz.” denilirse
12. Ahmed, Hâkim, İbn Hibbân.
13. Buhârî, Müslim.
19

una şöyle cevap verilir: Bu hadis’e yanlış mana verilmektedir.
Hadisin doğru manası; “Allah’ın, her kim ki
saydığında cennete gireceği 99 ismi vardır.” şeklindedir.
Hadis’e verilen bu manayla soruda verilen manası arasında
fark vardır. Sorudaki mana, Allah (azze ve celle)’nin
isimlerinin 99 sayısıyla sınırlı olduğuna delalet etmektedir,
ancak burada verilen mana da ise 99 sayısıyla sınırlandırma
söz konusu olmayıp, “saydığında kişinin
cennete gireceği 99 ismi vardır” şeklinde bir anlam
vardır. Bunu bir örnekle açıklayalım; Bir kimse; “Benim
100 adet kitabım var. Bunları kursa vakfedeceğim”
dese, bu kimsenin kitaplarının 100 adetle sınırlı olduğu
anlaşılır. Ancak; “Benim kursa vakfedeceğim 100 adet
kitabım var” dese, bu sözünden, onun toplam kitaplarının
sayısının 100 olduğu sonucu çıkarılamaz.
Allah (azze ve celle)’nin isim ve sıfatları hususunda
Mu’tezile’den daha da ileri gidip sıfatlarla birlikte isimleri
de kabul etmeyen Cehmiyye ekolünün aşırıları
şöyle demişlerdir: “Şâyet Allah’ın 99 ismi vardır deseydim
99 ilaha ibadet etmiş olurdum.” 14 Hatta bunların
başı olan Cehm b. Safvan şöyle demiştir: “Ben el-Vâhid
olan, es-Samed olan Allah’a ibadet etmiyorum! Ben
ancak bununla (yani bu isimlerle) kastedilene ibadet
14. Fethu’l Bârî, İbn Hacer, 13/378.
20

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
ediyorum!” 15 16 Bu düşünceleri sebebiyle âlimlerimiz,
Cehmiyye ve Müşebbihe hakkında şöyle demişlerdir:
“Cehmiyye yok olana ibadet eder. 17 Müşebbihe puta
ibadet eder. 18 Muvahhidler ise tek olan ilaha ibadet
ederler.”
15. Şerhu Usûli İ’tikâdi Ehli’s Sünneti ve’l Cemâah, Lâlekâî, 2/240.
Onları isim ve sıfatları kabul etmemeye ve böyle bir sözü söylemeye
iten sebepler, Mutezile’nin ileri sürdüğü gerekçelerin aynısıdır.
16. Sapıklığı son derece aşikâr olan bu görüş sahiplerine; “Ama Allah
kendisi hakkında Semî’, Basîr vs. diyor!” denildiğinde buna
kendilerince şöyle cevap vermişlerdir: “Bu isimlerle Allah’a işitme
ve görmenin nisbet edilmesi, O’nun bu özelliklerle sıfatlanmış
olması sebebiyle değil, O’nun, işiten ve gören mahlukları olması
nedeniyledir. Bkz: Mecmûu Fetâvâ ve Rasâil, İbn Useymîn,
8/23 (8. Cild, İbn Teymiyye’nin (rahimehullah) “el-Akîdetu’l Vâsitıyye”
risalesinin şerhinden müteşekkildir.)
17. Çünkü isim ve sıfatlardan soyutlu bir “varlık” -cansız bir varlık
dahi olsa- bulunmamaktadır. Örneğin, sıradan bir kovanın
uzunluk, genişlik, derinlik gibi sıfatları vardır. Veya bir taşın
sertlik ve şekil gibi sıfatları vardır. O halde onlara göre Allah
(azze ve celle)’nin varlığı zihnî olup hâriç’te (zihnin dışında) Allah
diye bir varlık yoktur. Zira dediğimiz gibi hâriç’teki bir varlığın
kesinlikle bir sıfatı vardır.
18. Zira Allah (azze ve celle)’yi, yarattığı bir varlığa benzeten biri, hakikatte
Allah (azze ve celle)’ye ibadet etmemekte, zihninde tasavvur
edip de Allah diye zanettiği o zihnindeki sûrete (yani puta) ibadet
etmektedir.
21

2) Allah’ın Sıfatları Hakkında
Kaideler
1. Kaide: Allah’ın bütün sıfatları kemal sıfatlar
olup hiçbir eksiklik içermez: İlim, görmek, işitmek,
kudret, v.d. Allah (azze ve celle)’nin bütün sıfatları, kendisinde
en ufak bir noksanlığın dahi bulunmadığı kemal
sıfatlardır. O (azze ve celle), ölmek, bilmemek, unutmak,
aciz olmak, duymamak, görmemek gibi bütün noksan
sıfatlardan münezzehtir.
Allah (azze ve celle)’nin bazı sıfatları vardır ki 19 bu sıfatlar,
bazı yerlerde kemal iken bazı yerlerde ise noksandır.
Bu durumda Allah (azze ve celle), kemal olduğu
haliyle bu sıfatlarla sıfatlanır, noksanlık içerdiği haliyle
ise bu sıfatlarla sıfatlandırılmaz. Yani ayrıntıya gitmeden
ne mutlak anlamda bu sıfatlarla vasıflanır, ne de
mutlak anlamda bu sıfatlar Allah (azze ve celle) hakkında
olumsuz kılınır. Yapılması gereken ayrıntıya gitmektir.
Tuzak kurmak, aldatmak (bkz: Nisâ, 142) ve alay etmek
19. Ki bu sıfatlar -birazdan da tarifi yapılacaktır- fiilî sıfatlardandır.
22

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
(bkz: Bakara, 14-15) sıfatları bu tür sıfatların örneğidir.
Bu sıfatlar kimi zaman yerilen sıfatlar olmakla birlikte
kimi zamanlar ise övülen sıfatlardır. Allah (azze ve celle)
Kur’ân’da bu sıfatları, kendisine, Rasûlüne ve müminlere
tuzak kurma, onları kandırma ve onlarla alay etme
eyleminde bulunan kimselere karşılık verme bağlamında
zikretmiş, mutlak olarak/kayıtsız bir şekilde
zikretmemiştir. Örneğin Allah (azze ve celle) buyurur ki:
وَإِذْ‏ يَ‏ ‏ْكُرُ‏ بِكَ‏ الَّذِ‏ ينَ‏ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ‏ أَوْ‏ يَقْتُلُوكَ‏ أَوْ‏ يُخْرِجُوكَ‏
وَيَ‏ ‏ْكُرُونَ‏ وَيَ‏ ‏ْكُرُ‏ اللَّهُ‏ وَاللَّهُ‏ خَريْ‏ ُ الْمَ‏ كِرِينَ‏
“Onlar tuzak kurarlarken Allah da bunun karşılığında
kendilerine tuzak kuruyordu. Allah, tuzak kuranların (onlara
karşılık verenlerin) en hayırlısıdır.” (Enfâl, 30)
Bu eylemler cezayı hak etmiş kimselere karşı yapılırsa,
bu adalet olur, ve yine bu, bu eylemleri yapanın,
düşmanına karşı güç yetirebilen biri olduğunu da gösterir
ki bunlar, kemaliyetin göstergesidir. Ancak bu eylemler
cezayı hak etmemiş kimselere karşı yapılırsa bu
zulüm olur ki, Allah (azze ve celle) bundan münezzehtir.
23

Allah (azze ve celle)’nin bütün sıfatlarının kemal olması
nedeniyledir ki Allah (azze ve celle), kendisine ve
Rasûlüne hainlik edenlere karşı hainlik etme sıfatının
olduğunu belirtmemiştir. 20 Zira hainlik/hiyanet, düşmanın
yaptığına karşılık olarak da yapılsa yerilen bir
sıfattır. Yine bu kaidenin bir gereği olarak, “şâyet sana
zulmedersem Allah da bana zulmeder” sözü yanlış bir
sözdür. Zira zulmetmek de hainlik gibi her yönüyle yerilmiş
bir vasıftır. Bunun yerine örneğin; “…Allah da
benden intikam alır” denilmelidir.
2. Kaide: Sıfatlar isimlerden daha geniştir: Zira
her bir isim bir sıfatı içerir. El-Basîr (gören) isminin
görme sıfatını içermesi gibi. Ancak Allah (azze ve celle)’nin,
Kur’ân ve Sünnet’ten öğrendiğimiz sıfatlarının
bütün isimleşmiş halleri Allah (azze ve celle)’nin bir ismi
değildir. Örneğin, Allah (azze ve celle)’nin inme 21 , konuşma
ve -kıyamet günü kulları arasında hükmetmesi
için- gelme sıfatları vardır. Ancak Allah (azze ve celle)’nin
, bu sıfatların isimleşmiş halleri olan; -arapçalarını dü-
20. Bkz: Enfâl 71.
21. Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
“Rabbimiz (azze ve celle) her gecenin son üçüncü bölümü kaldığı zaman
dünya semasına iner ve, “bana kim dua eder ki onun duasını
kabul edeyim. Benden kim bir şey ister ki ona vereyim. Benden
kim af diler ki onu affedeyim” buyurur.” (Buhârî, Müslim)
24

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
şünerek- “inen”, “konuşan” ve “gelen” diye isimleri yoktur.
3. Kaide: Sıfatlar, “Subûtî” ve “Selbî” sıfatlar olmak
üzere ikiye ayrılır:
Subûtî Sıfatlar: Allah (azze ve celle)’nin , kitabında ve
Rasûlü (sallallahu aleyhi ve sellem)’in diliyle kendisi için sabit
kıldığı sıfatlardır. Bu sıfatların hepsi, Allah (azze ve
celle) hakkında kemal sıfatlardır. Hayat, ilim, arşa istiva,
dünya semasına inme ve diğer sıfatlar.
Selbî Sıfatlar: Allah (azze ve celle)’nin , kitabında ve
Rasûlü (sallallahu aleyhi ve sellem)’nin dili üzere kendisinden
nefyettiği/olumsuz kıldığı sıfatlardır. Bu sıfatların hepsi,
Allah (azze ve celle) hakkında noksan sıfatlardır. Uyumak,
uyuklamak, zulmetmek, aciz olmak, unutmak,
ölmek ve diğer sıfatlar.
4. Kaide: Subûtî sıfatlar, “Zâtî” ve “Fiilî” sıfatlar
olmak üzere ikiye ayrılır:
Zâtî Sıfatlar: Dilemeyle alakalı olmayan, hiçbir
zaman Allah’tan (azze ve celle) ayrılmayan, her zaman
Allah’da (azze ve celle) olan sıfatlardır. İşitmek, görmek,
25

kudret, -hem zat, hem değer, hem de galip gelme bakımından-
en üstte olmak, 22 iki el, iki göz 23 , yüz, ayak 24
sıfatları gibi.
Fiilî Sıfatlar: Allah (azze ve celle)’nin dilemesine bağlı
olup dilediğinde yaptığı, dilediğinde de yapmadığı
sıfatlardır. Örneğin; Arşa istiva etmek 25 , her gecenin
22. Yani üç yönüyle Allah’ın “Uluvv” sıfatı. Birazdan bu sıfata tekrar
değinilecektir.
23. Abdullah b. Ömer (radiyallahu anhuma) şöyle demiştir: “Nebi (sallallahu
aleyhi ve sellem)’in yanında Deccal’den söz edildi. Bunun
üzerine Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem): “Şüpesiz Allah size gizli
değildir. (Siz O’nu bilirsiniz). Çünkü Allah tek gözlü değildir”
dedi ve eliyle kendi gözüne işaret etti. Devamla: “Deccal’in ise
sağ gözü kördür. Sanki onun gözü, dışarı çıkan bir üzüm tanesi
gibidir” buyurdu.” (Buhârî, Müslim, Tirmizî)
24. Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: “…
Sonra cehenneme, “doldun mu” denilecek, o da, “daha ziyade var
mı?” diyecektir. Bunun akabinde Allah ayağını cehennemin üzerine
koyacak, bu sefer cehennem, “yeter, yeter” diyecektir.” (Buhârî,
Müslim, Tirmizî, Ahmed)
25. A’raf sûresi 54. âyet gibi âyetlerden anlaşılmaktadır ki, Allah (azze
ve celle) önceden arşa istiva etmemiş, gökleri ve yeri altı günde yarattıktan
sonra şanına yaraşır bir şekilde (mahluklardan hiçbirinin
istivasına benzemeyen bir istiva ile) istiva etmiştir. Ancak
Allah (azze ve celle), isitva etmeden önce de her şeyin üstündeydi.
Zira uluvv (üç yönüyle en üstte olmak) sıfatı O’nun (azze ve celle)
zâtî sıfatlarındandır. (Detayı için bkz: Mecmûu’l Fetâvâ, İbn
Teymiyye, 5/522)
26

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
son üçte birinde dünya semasına inmek, konuşmak,
gelmek, sevinmek, gülmek, sevmek, sevmemek, razı
olmak, gazaplanmak v.s. Bu tür sıfatlar hakkında “nev’i
(türü, cinsi) kadîm, âhâdı (fertleri) hâdis” 26 denilir.
Zâtî sıfata örnek olarak verdiğimiz “-hem zat,
hem değer, hem de galip gelme bakımından en üstte
olmak” sıfatı ile fiilî sıfata örnek olarak verdiğimiz
“her gecenin son üçte birinde dünya semasına
inmek” ve “gelmek” sıfatlarından anlıyoruz ki, Allah
her gece dünya semasına indiği halde bile ve kıyamet
günü kulları arasında hükmetmesi için gelmesi halinde
bile yine de zatıyla her şeyin üstündedir. 27
26. Bunun ne anlama geldiğini bir örnek üzerinden açıklayacak
olursak; kelâm (konuşma) sıfatı, her zaman Allah’da (azze ve celle)
olan bir özellik olması itibariyle kadîmdir/başlangıcı yoktur,
yani “zâtî” bir sıfattır, ‘Allah -hâşâ- önceden dilsizdi de sonradan
konuşabildi’ şeklinde olmayıp, Allah (azze ve celle) konuşmaktan
hiçbir zaman aciz olmamıştır. Ancak dilediği kimselerle dilediği
şeyleri dilediği zaman konuşması itibariyle ise hâdistir/önceden
olmayıp sonradan meydana gelmiştir, yani “fiilî” bir sıfattır. Örneğin
Allah (azze ve celle) Musa (aleyhisselam) ile konuşmadan önce
konuşması yoktu, susmuştu, sonra konuştu.
27. Bu paragrafta söylediklerimiz, Allah’ın (azze ve celle) dünya semasına
inme sıfatını kabul etmeyen Eş’arî, Mâturîdî vb.’lerin öne
sürdükleri şu şüphelerine de cevaptır: “Eğer Allah (azze ve celle)
gecenin son üçte birinde iniyorsa, o zaman Allah’ın (azze ve celle)
sürekli inmesi, yani daima dünya semasında olması gerekir.
27

5. Kaide: Sıfatlar, temsîl/teşbîh ve tekyîf yapılmadan
ispat edilir/olumlu kılınır: Allah (azze ve celle) hakkında
sıfatları ispat ederken temsîl yapmanın batıl olduğunu
gösteren en meşhur âyet Şûrâ sûresinde geçen
şu âyettir:
“O’nun benzeri hiçbir şey yoktur.” (Şûrâ, 11)
Buna benzer başka bir âyette de şöyle buyurulmuştur:
Zira gecenin üçte birlik bölümü dünyada her daim yaşanmaktadır!
O halde Allah (azze ve celle)’nin her şeyin üstünde olduğunu
nasıl söyleyebiliriz?” Bunun cevabını biraz daha açalım; Şüphesiz
ki Allah’ın (azze ve celle) benzeri hiçbir şey yoktur. Kullarda olduğu
gibi bir işi yapması, aynı anda O’nu diğer bir işi yapmaktan
engelleyemez. Nasıl ki Allah (azze ve celle) kainattaki bütün sesleri
-çok ve karmakarışık olmasına rağmen- aynı anda işitebiliyor
ve dolayısıyla bir sesi işittiği zaman diğer bir sesi işitememesi
söz konusu olmuyorsa veya aynı anda mahlukatı rızıklandırabiliyorsa
veyahut kıyamet günü aynı anda insanları hesaba çekebilecek
ve birini hesaba çekerken diğerini hesaba çekememe
durumu olmayacaksa ve bütün her şeyi işittiği zaman aynı anda
her şeyi de görebiliyor ve kainatın -örneğin- yağmur yağdırma,
nebat bitirme, rızıklandırma gibi türlü işlerini de yapmaya güç
yetirebiliyorsa, işte aynı şekilde dünya semasına indiği halde
bile yine de O her şeyin üstünde olmaya kâdirdir. Subhânehû ve
Teâlâ.
28

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
أَفَمَنْ‏ يَخْلُقُ‏ كَمَنْ‏ الَ‏ يَخْلُقُ‏ أَفَلَ‏ تَذَكَّرُونَ‏
“Yaratan yaratmayan gibi olur mu hiç? Hala düşünmüyor
musunuz?” (Nahl, 17)
Temsîl inancına sahip olanlar -ki bu inancın kökü,
geçmiş Râfizîlere dayanır- bir dönem mevcut iken, günümüzde
ise -Allâhu A’lem- savunucusu kalmamıştır.
Şunu da belirtmek gerekir ki, tarihte hiçbir kimse;
“Allah’ın eli benim elim gibidir” ve buna benzer sözler
sarfetmemişlerdir. Yani temsîl itikadında olanlar
her yönüyle bir benzetme yapmamış, genel hatlarıyla
benzetme yapmışlardır. 28 Ancak âlimler, sakındırma
amacıyla onların batıl fikirlerinin lâzımını zikrederek
-misalen-; “onlar, Allah’ın yüzü insanın yüzü gibidir
derler” demişlerdir.
Allah (azze ve celle)’nin sıfatlarını Tekyîf yapmanın
batıl olmasının sebebi, bunun, Allah (azze ve celle) hakkında
ilimsizce konuşmak olmasından ileri gelmektedir.
Zira Allah’ın sıfatları, Allah (azze ve celle)’yi veya
-faraza- O’na benzer bir varlığı görmediğimiz için bize
28. Örneğin Râfizî Hişâm b. Sâlim şöyle demiştir: “Allah insan
sûretindedir. O’nun eli, ayağı, kulağı, burnu vs. vardır.” (Bkz:
Makâlâtu’l İslâmiyyîn, Ebu’l Hasen el-Eş’arî, 1/290)
29

ğayb olan şeylerdendir. Ğaybî şeylerde ise Allah (azze
ve celle)’nin, peygamberi aracılığıyla bildirdiğinin dışında
bir söz söylenemez. Allah (azze ve celle) ise bize sıfatlarından
haber vermiş, ancak bu sıfatların keyfiyetini
bildirmemiştir. Bu nedenle bizler, Allah (azze ve celle)’nin
işitmesinin, görmesinin nasıl olduğunu, inmesinin,
gelmesinin, arşa istiva etmesinin, gazaplanmasının, sevinmesinin
v.s nasıl olduğunu bilemeyiz.
6. Kaide: İsimdeki benzerlik hakikatteki/mahiyetteki
benzerliği gerektirmez: Bunun böyle olduğu,
mahluklar arasında dahi görülen bir durumdur. Örneğin;
insanın, filin ve karıncanın “el” isminde bir sıfatı
var. Burada bir isim benzerliği olsa da, birinin elinin
mahiyeti ile diğerlerinin elinin mahiyeti arasında bir
benzerliğin olmadığı çok aşikârdır. Aynı şekilde insanın
başı, dağın veya oda’nın başı gibi değildir. Nitekim
dağın ve odanın başının kaşı ve gözü yoktur veya odanın
başı diğer başlar gibi en üstte değildir. Yine devenin
kuvveti ile sineğin kuvveti bir değildir… İşte bütün
bu söylediklerimiz arasında benzerliğin olmayışı,
zatlarının farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Zira
sıfatlar zat’a tabi olup zat’a yaraşır bir haldedir. Zat’lar
farklı olunca sıfatlar da farklı olmaktadır. Yani; “zattaki
farklılık sıfattaki farklılığı da gerektirir.”
30

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Eğer bu, mahluklar arasında dahi mevcut bir durum
ise, hiçbir benzeri olmayan yaratanın sıfatlarının
mahiyeti/hakikati ile isim olarak aynı sıfatları bulunduran
mahlukların sıfatlarının mahiyeti/hakikati arasında
bir benzerliğin olmaması evleviyetle geçerlidir.
Nasıl ki Allah (azze ve celle)’nin işitmesiyle insanın işitmesi,
veya Allah (azze ve celle)’nin ilmiyle insanın ilmi veya
Allah (azze ve celle)’nin görmesi ya da rahmeti ile insanın
görmesi ya da rahmeti (bütün bunların mahiyeti) arasında
bir benzerlik olmayıp, Allah (azze ve celle)’nin bu
sıfatlarını kabul etmekten ötürü O’nu (azze ve celle), işitme,
bilme… sıfatı olan insana benzetmiş olmuyorsak,
aynı şekilde örneğin; insanın iki eli, iki gözü, istivası
ve inmesi ile Allah (azze ve celle)’nin bu sıfatları arasında
bir benzerlik olmayıp, Allah (azze ve celle)’nin bu sıfatlarının
olduğuna inandığımızda O’nu insana benzetmiş
olmayız. 29
Buradan anlaşılıyor ki, Allah (azze ve celle)’nin sıfatlarıyla
mahlukun sıfatları arasında mahiyet açısından bir
benzerlik bulunmamaktadır. Ancak benzerliğin olmamasından,
ortaklığın aslını nefyetmek lazım gelmez.
29. Yani Eş’arî ve Maturîdî’lerin yaptığı gibi işitme, görme gibi sıfatları
kabul edip de aynı işitme ve görme gibi zâtî sıfatlardan olan
iki el, iki göz, yüz gibi sıfatları kabul etmeyerek sıfatlar arasında
muteber bir gerekçe olmamasına rağmen ayırım yapmayız.
31

32
Şöyle ki ortaklık, sıfatların Allah (azze ve celle)’ye veya bir
mahluka izafe edilmeden önceki halinde (örneğin ilmin,
elin, gözün, yüzün, inmenin v.s. Allah’ın ilmi…
veya insanın ilmi… şeklinde değil de mutlak olduğu
halinde) söz konusudur. Ancak bu sıfatlar Allah (azze
ve celle)’ye ya da mahluka izafe edildiğinde artık ortaklık
kalmaz. Mesela Allah (azze ve celle)’nin ve insan gibi
var olan mahlukların “vucûd” (var olma) sıfatı vardır
ve bu sıfatın aslında (yani bu sıfatın, Allah’a ve mahluklara
izafesinden önceki anlamında) bir ortaklıkları
bulunmaktadır. Fakat her birinin kendisine has bir varlığı
olması itibariyle Allah (azze ve celle)’nin ve mahlukların
var olması arasında bir benzerlik yoktur. Başka bir
deyimle; herhangi iki farklı varlığın sıfatları arasında
mahiyet bakımından bir farklılık olsa dahi muhakkak
zihinde birleştikleri bir ortak nokta vardır. Buna, “Kadrun
Muşterak” veya “Mutlakun Kullî” (yani “zihindeki
ortak değer”) denmektedir. Yani sıfatların, Allah’a ve
mahluka izafe edilmeden önce herkesin zihninde bir
manası vardır. İşte ortaklık, zihnin tasavvur ettiği bu
manadadır. Ancak bu ortak değer zihnin dışına çıkarılıp
da herhangi bir varlığa izafe edildiğinde (yani
hâriç’te, zihnin dışında) artık ortak değer diye bir şey
kalmaz. Zira her sıfat, kendisinde olduğu varlığa göre
değer kazanır. Rahmet ve el gibi herhangi bir sıfat Al-

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
lah (azze ve celle)’ye izafe edildiğinde, bu sıfatında hiçbir
mahluk Allah (azze ve celle)’ye ortak değildir (benzemez).
Keza bir insana bu sıfatlar izafe edildiğinde, bu sıfatlarda
Allah (azze ve celle)’nin insana bir ortaklığı söz konusu
değildir. O halde ortaklığın sadece zihinde bir yeri vardır,
hâriç’te ise yoktur. Buna göre benzemeyi her yönüyle
olumsuz kılmak doğru değildir. 30
7. Kaide: Allah’ın sıfatları tevkîfîdir (durdurulmuştur):
“Allah’ın İsimleri Hakkında Kaideler” bölümünün
3. kaidesi altında söylediklerimiz burada da
geçerlidir.
30. Bu anlamda bir benzemenin var olduğunu söylemenin şeri
açıdan hiçbir sakıncası yoktur. Zira şimdi de belirttiğimiz gibi
mutlak haliyle bu sıfatlar Allah (azze ve celle)’nin veya bir mahluk’un
sıfatı değildirler.
33

3) Allah’ın İsimlerinin ve Sıfatlarının
Delilleri Hakkında Kaideler
1. Kaide: Allah’a izafe edilen isim ve sıfatlar sadece
Kur’ân ve Sünnet kaynaklıdır: Buna göre Kur’ân
ve Sünnet’te Allah (azze ve celle) hakkında sabit olduğu
belirtilen isim ve sıfatların ispat edilmesi, olumsuz kılınanların
da olumsuz kılınması gerekir. Ancak Kur’ân
ve Sünnet’te, Allah (azze ve celle) hakkında ne sabit olduğuna
ne de olumsuz kılındığına dair bir nas olmayan
isim ve sıfatlara gelince, burada yapılması gereken şudur:
Bu tür isim ve sıfatlar, bir “isim” olarak veya bir
“sıfat” olarak Allah (azze ve celle) hakkında ispat veya nefy
edilmez. Lâkin bu tür isim ve sıfatlar ile Allah (azze ve
celle)’nin şanına yakışan doğru bir anlam kastediliyorsa,
bu isim ve sıfatları Allah (azze ve celle)’nin bir ismi veya
bir sıfatı kastıyla kullanmak caiz olmamakla beraber,
Allah (azze ve celle)’den haber verme/bahsetme kastıyla
kullanmakta ise bir sakınca yoktur. Şâyet Allah (azze ve
celle)’ye layık olmayan bir anlam kastediliyorsa, o halde
ne isim, ne sıfat ve ne de haber verme babından bu tür
34

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
isim ve sıfatlar kullanılamaz. Örneğin, Allah’ın “el-Evvel”
(başlangıcı olmayan) isminin anlamında kullanılan
“kadîm” ismi Allah (azze ve celle)’nin isimlerinden
değildir. Ancak bu isim ile Allah (azze ve celle)’yi isimlendirmeyi
kastetmeksizin Allah’dan (azze ve celle) kadîm
diye haber vermek/bahsetmek caizdir. 31
Buna bir örnek de “cihet (yön)” kelimesidir. Yönde
olmayı ifade eden “cihet” kelimesi açık bir şekilde
Kur’ân ve Sünnet’te geçmediği için, bu kelimeyi Allah
(azze ve celle) hakkında bir “sıfat” olarak kullanamayız.
Fakat bu kelimeyle kastedilen mananın doğru veya batıl
olmasına göre bu kelime, Allah (azze ve celle) hakkında
haber verme babından ya kullanılır, ya da kullanılmaz.
Şöyle ki, Allah (azze ve celle) hakkında cihet kelimesiyle şu
üç manadan biri anlaşılabilir;
a) Alt yönde olması; Bu manasıyla Allah (azze ve celle)
hakkında bu kelimeyi kullanmak batıldır. Zira bu
mana, Allah (azze ve celle)’nin yukarı yönde olduğunu
gösteren delillere -ki birazdan bu deliller zikredilecektir-
aykırı düşmektedir.
31. Mesela, Allah’ın el-Evvel isminin anlamını izah ederken “Kadîm”
ifadesini kullanmak gibi.
35

) Kendisini mahluklardan bir şeyin (örneğin boşluğun)
kuşattığı, yani bir mekanda olduğu halde üst
yönde olması; Bu anlam da batıldır. Zira Allah (azze ve
celle), mahluklardan bir şeyin kendisini kuşatmasından
(yani mekandan) münezzehtir.
c) Kendisini mahluklardan bir şeyin kuşatmadığı
(yani bir mekanda olmadığı) halde üst yönde olması;
Bu mana doğrudur, Allah (azze ve celle)’nin bu anlamıyla
bir cihette olduğundan haber verilebilir. Şâyet denilirse
ki; “Herhangi bir şeyin her hangi bir yönde olduğunu
söylemek, aynı zamanda o şeyin kesinlikle bir mekanda
olduğunu söylemeyi gerektirir. Allah (azze ve celle) ise
mekandan münezzehtir” denilirse, bu itiraza şöyle cevap
verilir: Evet, bir yönde olan bir şeyi mutlaka bir
şeyler kuşatır. Ama bu, mahlûklar hakkında geçerli
olup Allah (azze ve celle) hakkında geçerli değildir. Zira
Allah (azze ve celle)’nin , üzerine istiva ettiğini söylediği
arş, mahlûkların en son noktasıdır, arştan sonra hiçbir
mahlûk yoktur, boşluk bile yoktur. Dolayısıyla Allah
(azze ve celle) yukarı cihettedir, ancak kendisini hiçbir şey
kuşatmamıştır. Yani Allah (azze ve celle) bütün mahlukatın
(âlemin) üstündedir, onlardan ayrıdır.
36

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Allah’ın üst yönde/arşının üzerinde olduğunu
gösteren bazı deliller;
- Kur’ân da Allah (azze ve celle)’nin arşa istiva ettiğini
belirten yedi âyet vardır. Bu âyetlerin zâhir (zihne ilk
gelen) anlamı; 32 “Allah (azze ve celle)’nin arşa yükseldiği
ve orada yerleştiği”dir. Şöyle ki; Bu yedi âyet’te istiva
kelimesi ‏”عىل“‏ ve ‏”إىل“‏ harf-i cerrleri ile kullanılmıştır.
Bu kelime ‏”عىل“‏ harf-i cerri ile kullanıldığında arap luğatında,
“yükselmek ve karar kılmak/yerleşmek” manasına
gelir. 33 ‏”إىل“‏ harf-i cerri ile kullanıldığında ise,
“yükselmek ve tam bir şekilde yönelmek” anlamına gelir.
Harf-i cerrsiz kullanıldığında ise -ki Kur’ân’da isitva
kelimesi bu şekilde kullanılmamıştır- birçok manaya
gelmektedir. Bu manalardan biri de, Eş’arî ve Mâturîdîler’in
istiva âyetlerine yüklediği “istîlâ” (-arşı- egemenliği
altına almak) anlamıdır. Dolayısıyla bu âyetlerdeki
“Allah’ın arşa istiva etmesi” ifadesi ile kastedilen, arşının
üzerinde olması’dır.
- Kur’an’da ve Sünnet’te geçen Allah (azze ve celle)’nin
“el-A’lâ” ve “el-Aliyy” isimleri de, O’nun (azze ve celle),
32. Ki Kur’ân ve Sünnet’te geçen bütün isim ve sıfatlar zâhir anlamları
üzere anlaşılmalıdır. Birazdan bunun izahı yapılacaktır.
33. Bu manaya geldiğine dair örnek olarak bkz: Mu’minûn 28.
37

mahlukların en son noktası olan arşın üstünde olduğunu
göstermektedir. Şöyle ki; el-Aliyy ve el-A’lâ isimlerinin
anlamı, “en üstte olan” demektir. Bu anlam ise, hem
zat (uluvvu’z zât), hem değer (uluvvu’l kadr), hem de
galip gelme (uluvvu’l kahr) bakımından en üstte olma
manalarını içermeye elverişlidir. Zira bu isimlerin geçtiği
naslarda bu isimlerin, sadece değer veya sadece galip
gelme veyahut her ikisi bakımından en üstte olan
anlamına has olduğuna dair bir karine yoktur. O halde
bu isimlerin her üç anlamı da kapsadığı, dolayısıyla bu
isimlerin manasının Allah (azze ve celle)’nin zatı da dahil
değer ve galip gelme bakımından en üstte olan” olduğu
ortaya çıkmaktadır.
يَخَافُونَ‏ رَبَّهُمْ‏ مِ‏ نْ‏ فَوْقِهِمْ‏ وَيَفْعَلُونَ‏ مَا يُؤْمَرُونَ‏
- “Onlar (melekler) “üstlerindeki” Rablerinden korkarlar…”
(Nahl, 50)
أَأَمِنْتُمْ‏ مَنْ‏ فِ‏ السَّ‏ مَ‏ ءِ‏ أَنْ‏ يَخْسِ‏ فَ‏ بِكُمُ‏ الْ‏ ‏َرْضَ‏ فَإِذَا هِيَ‏ تَ‏ ‏ُورُ‏
-“Semâ’da” 34 olanın (Allah’ın) sizi yere batırıvermeye-
34. “Sema’da” ifadesinden zahiren Allah (azze ve celle)’nin yedi kat semanın
içinde olduğu anlaşılmaktadır. Allah (azze ve celle) elbetteki
kendisini yarattığı şeylerden birinin kuşatmasından münezzehtir.
Dolayısıyla bu ifade şu iki şekilde tefisir edilmiştir ki her biri
38

ف
ف
İsim ve Sıfatlar Tevhidi
ceğinden emin mi oldunuz. O zaman yer sarsıldıkça sarsılır.”
(Mülk 16, ayrıca 17)
إِلَيْهِ‏ يَصْ‏ عَ‏ دُ‏ الْكَلِمُ‏ الطَّيِّبُ‏
- “…Güzel söz “ona (Allah’a) yükselir”…” (Fâtır, 10)
إِذْ‏ قَالَ‏ اللَّهُ‏ يَا عِيسَ‏ إِنِّ‏ مُتَوَفِّيكَ‏ وَرَافِعُكَ‏ إِلَ‏ َّ
- “Hani Allah şöyle demişti: “Ey İsa! Seni vefat ettireceğim
ve seni “kendime/nezdime yükselteceğim”…” (Âl-i
İmrân, 55)
- قلت يا رسول الله أفل أعتقها ؟ قال ائتني بها فأتيته بها
de sahih tefsirlerdir: 1) Sema’dan kasıt uluvv’dur (yani üst’tür).
Örneğin şu âyette sema kelimesi bu anlamda kullanılmıştır:
“O (Allah) sema’dan (yani üstten) su/yağmur indirdi…’’ (Ra’d, 17)
Çünkü yağmur buluttan yağar. Bulut ise sema ile yer arasındadır.
Bunun delili ise şu âyettir: “…sema ile yer arasında boyun
eğdirilmiş olan (emre hazır bekleyen) bulutlarda, aklını kullanan
bir topluluk için nice âyetler vardır.” (Bakara, 164) Şâyet yağmur
buluttan yağıyor ve bulut da sema ile gök arasında ise, o halde
sema buluttan daha üsttedir. Dolayısıyla Ra’d sûresi 17. âyette
sema ile kastedilen üst’tür. 2) Sema ile kastedilen yedi kat semadır,
fakat âyetteki ي ِ harf-i cerri عىل manasındadır. O halde mana,
“Sema’nın üstünde olanın…” şeklinde olur. Nitekim ي ِ harfi cerri’nin
عىل manasında da kullanıdığı, ehlince bilinen bir husutur.
Buna bir örnek olarak bkz: Tâhâ, 71.
39

فقال لها أين الله ؟ قالت يف السمء قال من أنا ؟ قالت
أنت رسول الله قال أعتقها فإنها مؤمنة
Muâviye b. el-Hakem (radiyallahu anhuma) anlatıyor:
“…Dedim ki: “Ey Allah’ın Rasûlü! Bu cariyeyi azad
edeyim mi?.” Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) dedi ki:
“O’nu bana getir.” Cariyeyi getirdim. Rasûlullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) o’na dedi ki; “Allah nerededir?.” Cariye; “Semada’dır”
dedi. Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem); “Ben kimim”
diye sordu. Cariye; “Sen Allah’ın Rasûlüsün” deyince
Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem); “Bu cariyeyi azad et. Zira o
mü’mindir.” dedi.” (Müslim)
- Allah (azze ve celle)’nin gecenin son üçte birinde
dünya semasına “inmesi” de onun yukarı cihette olduğunu
gösterir.
- Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in İsra ve Mi’râc
gecesinde yedinci kat semaya kadar çıkartılıp sonra
onunda ilerisine yükseltilip Allah (azze ve celle)’nin O’na
yakınlaşması ve vahyetmesi de, O’nun, arşının üzerinde
olduğunun ayrıca bir kanıtıdır. 35
- İnsan fıtratı dahi Allah (azze ve celle)’nin gökte oldu-
35. Bkz: Buhârî, hadis no: 7517.
40

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
ğunu kabul eder. Nitekim başımıza bir sıkıntı geldiği
zaman sağa sola dönmeyip ellerimizi ve gözlerimizi
yukarı kaldırarak Allah (azze ve celle)’ye dua ederiz.
Ve daha başka deliller… Öyle ki, İbnu’l Kayyim (rahimehullah)
ve daha başka ilim ehli, Allah (azze ve celle)’nin
, arşının üzerinde olduğuna dair 3.000’in üzerinde delil
olduğunu söylemişlerdir. 36
Hatta Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in kendilerine
gönderildiği Arap müşrikler dahi Allah (azze ve celle)’nin
semada olduğunu ikrar ediyorlardı. İşte bunun
kanıtları:
عن عمران بن حصني قال : « قال النبي صىل الله عليه
وسلم اليب : يا حصني كم تعبد اليوم إلها ؟ قال أىب سبعة،‏
ستة يف االرض ، وواحدا يف السمء ، قال فأيهم تعد لرغبتك
ورهبتك؟ قال الذى يف السمء
İmrân b. Husayn (radiyallahu anhuma) şöyle demiştir:
Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) babama dedi ki: “Ey Husayn!
36. Bkz: Şerhu Kitâbi Usûli’s Sünne, Abdulazîz b. Abdillah er-Râcihî,
sy: 105 (el-Mektebetu’ş Şâmile programındaki sayfa numarası
verilmiştir.)
41

Bugün kaç tane ilaha ibadet ediyorsun?” Babam da: “Yedi
(ilaha ibadet ediyorum). Bunlardan altısı yerde, biri
ise (ki bu da Allah’tır) semadadır.” dedi. Nebi (sallallahu
aleyhi ve sellem)’de dedi ki: “Arzu ettiğin ve başına gelmesinden
korktuğun şeyler hakkında (isteklerinin karşılanması
için) onlardan hangisini (ilah olarak) sayarsın (ona yönelir
ve ondan istersin).” Babam da şöyle dedi: “Semada olana…”
37 38
Cahiliyye dönemi şairlerinden Antera b. Şeddad
şöyle söylemiştir: “Ey Ablu! Şâyet Rabbim sema’da eceli
belirlemişse ecelden kaçış yerim neresidir ki!” 39
37. Tirmizî, Ahmed. Tirmizî bu hadis hakkında şöyle demiştir: “Bu
hadis, hasen ğarîb bir hadistir. Bu hadis, bunun dışındaki başka
varyantlarla da İmrân b. Husayn’den rivâyet edilmiştir.” İbnu’l
Kayyim (rahimehullah) “el-Vâbilu’s Sayyib” (sy: 411) adlı kitabında
bu rivâyetin “sahih” olduğunu söylemiştir.
38. Osman b. Saîd ed-Dârimî (rahimehullah) (Vefat; H: 280) şunları
söylemiştir: “Huzâili Husayn o gün küfür içinde iken, yüce olan
Allah’ı, (arşının üzerinde olmadığı görüşünü) İslam’a haksız olarak
mal eden Merîsî ve ashabından daha iyi biliyordu. Zira Husayn,
sema’da olan yaratıcı ilah ile mahluk olan yeryüzündeki
ilahların ve putların arasını ayırmıştı. Böylelikle Allah (azze ve celle)’nin
sema’da olduğuna dair Müslümanlarla kâfirler arasındaki
kelime/söz ittifak etmiştir.” (Raddu’d Dârimî ale’l Merîsî, sy: 24).
‏ي ُ عبل أ ي ن‏ من املنية همر ي ب ... إن اكن ر ي ب ي ف‏ الامسء قضاها aslı: .39 Şiirin
42

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Yine cahiliye dönemi şairlerinden Ümeyye b. Ebi’s
Salt ise şöyle demiştir: “Allah’ı övün/yüceltin. O, övülmeye
layıktır, sema’daki rabbimizdir, büyüktür.” 40
Başka bir şiirinde de şöyle demiştir: “Mahlukların
kendisini yüceltmeye güç yetiremedikleri (yani hakkıyla
yüceltemedikleri) kimseyi ve arşın üzerinde olanı
her türlü noksanlıktan tenzih ederim. O tektir, birlenmiş
olandır.” 41
Bir başka cahiliyye şairi Evs b. Hârise b. Sa’lebe şöyle
söylemiştir: “Bizim öyle bir Rabbimiz var ki, O, arşının
üzerine yükselmiş ve işleyeceğimiz hayır ve şerleri
bilendir.” 42
Ayriyeten, bu müşriklerin Rasûlullah (sallallahu aleyhi
ve sellem)’e, Allah (azze ve celle)’nin yukarı cihette olduğunu
bildiren âyetler hakkında karşı çıktıklarının sabit olmaması
da, onların, Allah (azze ve celle)’nin sema’da olduğuna
inandıklarını gösteren başka bir delildir.
Dolayısıyla Allah (azze ve celle) arşının üzerinde olup,
مج دوا ‏ف و لملجد أهل ربنا ي ف‏ الامسء أمىس ي كبا aslı: .40 Şiirin
فسبحان من ال يقدر خ اللق قدره...‏ ومن هو فوق العرش فردٌ‏ موحد aslı: .41 Şiirin
أ ت‏ من ال ي خ والش aslı: .42 Şiirin
ي
فإن لنا ر ً ب‏ عال فوق عرشه...‏ عل ً ي‏ ‏ب ا ‏ن
43

sapık Cehmiyye fırkasından bir grubun zannettiği gibi
zatıyla her yerde değildir. 43 Veya Cehmiyye’den kimilerinin
dediği gibi, “Allah ne âlemin içinde, ne dışında,
ne üstünde, ne altında, ne âleme bitişik, ne de âlem’den
ayrı”! denilemez.
Allah (azze ve celle)’nin , arş’ın üzerinde olması ile
alakalı son olarak İbn Rüşd’ün (Vefat; H: 595), büyük
bir felsefeci olmasına rağmen “el-Keşfu an Menâhici’l
Edille” isimli kitabındaki şu sözlerini aktaralım: “Cihet/yön
sıfatına gelince, şeriat ehli (Müslümanlar), işin
başından beri hep bu sıfatı Allah (azze ve celle) hakkında
ispat edegelmişlerdir. Tâ ki Mu’tezile bu sıfatı nefyetmiştir.
Bu konuda onlara Ebu’l Meâlî ve onun sözüne
tabi olanlar gibi Eş’arîler’in müteahhirleri tabi olmuştur.
Şeriatın (Kur’ân ve Sünnet naslarının) hepsinin zahir
anlamları, (Allah hakkında) cihet’i ispat etmeyi gerekli
kılmaktadır. (Daha sonra İbn Rüşd, Allah (azze ve
celle)’nin yukarı cihette olduğunu bildiren bazı âyetleri
zikrettikten sonra şöyle demiştir:) “…Ve bunun dışında
daha başka âyetler. Bu âyetler ki, şâyet (Eş’arî, Maturîdî
v.b.lerin yaptığı gibi) tevil bu âyetlere musallat edilirse
(yani bu âyetler zahir anlamlarından çıkartılıp tevil
43. Elbette ki Allah (azze ve celle) ilmiyle, işitmesiyle ve görmesiyle her
yerdedir.
44

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
edilirse), o zaman şeriatın hepsi de tevil edilmelidir. 44
Şâyet bu âyetler hakkında, “bunlar mütaşâbittandır
(anlamlarını sadece Allah bilir)” denilirse, o zaman şeriatın
hepsi müteşâbih olmalıdır. Zira şeriatların hepsi,
Allah (azze ve celle)’nin sema’da olduğunda ve meleklerin
vahiyle semadan peygamberlere indiğinde ittifak halindedirler…”
45
2. Kaide: Kur’ân ve Sünnet’te geçen isim ve sıfat
nasları, teşbîh ve tekyîf yapılmaksızın Allah’a layık
olan/yaraşan zâhir anlamları üzere anlaşılmalıdır:
Zâhir anlamdan maksad, arap dilini bilenlerden selim
(bozulmamış) bir akla (fehme, anlayışa) sahip olan
kimselerin, herhangi bir kelime veya cümleyi işittikle-
44. Yani bu durumda diğer nasların da tevile müsait olması gerekir.
Nitekim namaz, zekat, oruç, hac gibi Allah (azze ve celle)’nin emirlerini
farklı manalara tevil eden kâfir bâtiniyye fırkası, Allah’ın
(sallallahu aleyhi ve sellem) istiva, el, yüz gibi sıfatlarını tevil
edenlerin bu sıfatları tevil etmelerini ileri sürerek, yaptıkları tevillerin
de meşru olacağını savunmuşlardır. Keza ahiret, cennet
ve cehennem naslarını başka anlamlara tevil etmiş olan kâfir
felsefeciler de bu tevillerini aynı gerekçeyle meşrulaştırmaya
çalışmışlardır. (Bkz: Medâricu’s Sâlikîn, İbnu’l Kayyim, 3/353,
Îsâru’l Hakk ale’l Halk, İbnu’l Vezîr, sy:136)
45. Sy: 66. Ayrıca İbn Rüşd’ün bu sözlerini İbnu’l Kayyim (rahimehullah)
da “es-Savâiku’l Mursele” isimli eserinde nakletmiştir;
2/404.
45

inde veya okuduklarında zihinlerine gelen ilk anlamdır.
Malum olduğu üzere Ehl-i Sünnet âlimleri’nin ittifakıyla
sabittir ki; bir söz’de aslolan, o sözün zâhir
anlamının alınmasıdır. Şâyet bu anlamın alınmasını
engelleyen muteber bir karine/delil varsa, o zaman zâhir
anlamın dışına çıkılır ki, bu zâhir anlamın dışındaki
anlamı almaya “sahih te’vîl” denir. Ancak böyle
bir karine olmadan yapılan tevil’e ise “batıl tevîl” denir.
Örneğin Allah (azze ve celle): “Kur’ân okuduğun zaman kovulmuş
şeytandan Allah’a sığın” (Nahl, 98) buyurmaktadır.
Âyetin zahirine göre Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’den,
Kur’ân’ı okuyup bitirdikten sonra “Eûzü billâhi mine’ş
şeytâni’r-racîm” demesi isteniyor. Fakat âyetin zahirini
almamıza engel olan muteber bir delil var ki o da, Nebi
(sallallahu aleyhi ve sellem)’in Kur’ân okumaya başlamadan
önce besmele çektiğinin sabit olmasıdır. Dolayısıyla
âyet, “Kur’an okumayı irade ettiğin/istediğin zaman…”
anlamındadır ki, buna sahih tevîl denir. Ancak, isim ve
sıfat nasları -sıfatlar hakkındaki kaidelerin 5.’sinde söylenilenler
nedeniyle- teşbîh ve tekyîfe gidilmeksizin Allah’a
(azze ve celle) layık olan/yaraşan zâhir anlamları üzere
anlaşılmalıdır. 46 Zira Eş’arîler’den, Maturîdîler’den,
46. “teşbih ve tekyife gidilmeksizin” ifadesini söylememizin sebebi,
46

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Mu’tezile’den ve Cehmiyye’den her birinin, yaptığı
tevillere neden olarak ileri sürdükleri “zâhir anlamın
alınmasına engel olan deliller”in (gerekçelerin), önceki
maddeler izah edilirken muteber gerekçeler olmadığı
ispatlanmıştı. 47
Şimdi bu kaideyi, Allah (azze ve celle)’nin üç sıfatı üzerinde
tatbik edelim:
1) “El” Sıfatı: Allah (azze ve celle) şöyle buyurmaktadır:
قَالَ‏ يَا إِبْلِيسُ‏ مَا مَنَعَكَ‏ أَنْ‏ تَسْ‏ جُدَ‏ لِمَ‏ خَلَقْتُ‏ بِيَدَيَّ‏
“ (Allah): Ey iblis! Seni iki elimle yarattığıma secde etmenden
alıkoyan şey nedir?...” (Sâd, 75) 48
Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle demiştir:
aklın, bu nasların zahirinden teşbîh ve tekyîf ’e gitmesidir.
47. Özellikle sıfatlar hakkındaki kaidelerin 6.’sına bakınız. Orada
Eş’arîler, Mâturîdîler v.d. tarafından dillendirilen “şâyet bu âyetleri
ya da hadisleri zâhiri üzere anlarsak Allah’ı mahlukata benzetmemiz
gerekecek” gerekçesinin cevabı vardır.
48. Allah’ın (azze ve celle) iki eli olduğuna dair buna benzer bir âyet
için bkz: Maide 64.
47

يطوي الله السموات يوم القيامة ثم يأخذهن بيده اليمنى
ثم يقول أنا امللك أين الجبارون ؟ أين املتكربون ؟ ثم
يطوي الرضني ثم يأخذهن ‏-قال ابن العلء بيده الخرى-‏
ثم يقول أنا امللك أين الجبارون ؟ أين املتكربون ؟.‏
“Kıyamet günü Allah (azze ve celle) gökleri dürer, sonra
o gökleri sağ eliyle alır, sonra der ki: “Melik benim,
nerede Cebbarlar, nerede büyüklük taslayanlar.” Sonra
yerleri dürer, sonra o yerleri -Ebu’l Ulâ şöyle demiştir:
“diğer eliyle”- 49 alır, sonra der ki: “Melik benim, nerede
Cebbarlar, nerede büyüklük taslayanlar.” 50 Başka bir hadisinde
de şöyle demiştir:
كلتا يديه يني
“…Onun iki eli de sağ’dır...” 51
49. Müslim’de geçen riavâyette “diğer eliyle” ifadesinin yerine “bi
şimâlihî (soluyla)” ifadesi geçmektedir.
50. Ebu Davud, Müslim.
51. Müslim, Nesâi, Ahmed. Bu ve bir önceki rivâyetten, Allah (azze
ve celle)’nin iki eli olup bunlardan birisinin “sağ” diye nitelendirildiği
açıkça anlaşılmakla bereber, ilk rivâyette “diğer el” ve
“sol” ifadelerinin geçmesi, ikinci rivâyette ise her iki elinde “sağ”
olduğunun belirtilmesi, Ehl-i Sünnet arasında ikinci elin nasıl
nitelendirileceği konusunda ihtilafa neden olmuştur. İmam Ahmed,
İbn Huzeyme gibi ilim ehli, bu elin de sağ diye nitelendi-
48

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Bu âyet ve hadislerden ve daha başka nasların 52 zâhirinden
açıkça anlaşılıyor ki, Allah (azze ve celle)’nin ,
zatına yaraşır bir şekilde, yarattığı hiçbir varlığa benzemeyen
ve keyfiyetini bilmediğimiz “iki el”i vardır. Fakat
Eş’arîler, Maturîdîler v.d. ise, Allah (azze ve celle)’nin
bu sıfatını kabul etmeyip bu ve benzeri nasları nimet
veya kudret diye tevil ederler. Bu kesinlikle kabul edilemez
bir tevîl’dir. Arapça lugatta her ne kadar da nimet
ve kudret manaları “yed (el)” kelimesinin manalarından
olsa da, âyetteki “yedeyye (iki elim)” ifadesi bu manalara
yorulamaz. Zira bu te’vîle göre yukarıda zikettiğimiz
âyetin anlamı ya, “…seni iki nimetimle” veya “…
nimetimle” olur ki, bu anlamların saçma olduğu gâyet
açıktır. Veya mana, “…iki kudretimle” olur ki, kuvvetin
bir tane olup adetlenmemesi nedeniyle bu mananın
verilmesi de çok garip kaçmaktadır. Ya da mana; “…
seni kudretimle” şeklinde olur ki bu da, âyette vurgulanmak
istenen anlamı bozacağı için makbul bir tevîl
değildir. Zira burada Allah (azze ve celle) İblis’e, Adem’in
rileceği görüşündedirler. Ed-Dârimî, Ebu Ya’lâ, Muhammed b.
Abdilvehhab gibi âlimler ise ikinci elin “sol” diye nitelendirileceğine
kail olmuşlardır. Kimi ilim ehli de, bu elin ne sağ ne de
sol diye vasıflandırılmayıp “diğer el” diye nitelendirileceğini sr.
(Bkz: ez-Zinâd fî Şerhi Lum’ati’l İ’tikâd, Ali b. Hudayr el-Hudayr,
sy: 21,22)
52. Bkz: Muhtasaru’s Savâik, İbnu’l Kayyim, 2/171.
49

(aleyhisselam) kendisinden daha üstün olduğunu, zira sadece
Adem (aleyhisselam)’a has olarak onu iki eliyle yaratığını,
dolayısıyla Adem (aleyhisselam)’ın kendisine olan
üstünlüğü sebebiyle ona secde etmesi gerektiğini ifade
etmiştir. Şâyet anlam “…seni kudretimle” şeklinde
olursa, o zaman Adem (aleyhisselam)’ın İblis’e karşı bir
meziyeti kalmamaktadır. Çünkü Allah (azze ve celle) şeytanı
da, köpeği de, domuzu da v.s. kudretiyle yaratmıştır.
Dolayısıyla İblis’e; “Ey Rabbim! Sen beni de onu da
kudretinle yarattın. O halde onun bana olan üstünlüğü
nedir ki ben ona secde edeyim” deme fırsatı doğardı.
Bir İşkâl: Allah (azze ve celle) Feth 10. âyetinde kendisine
el sıfatını izafe ederken, yed kelimesini “yedullâhi
(Allah’ın eli)” şeklinde müfred (tekil) bir kalıpta, Yâsîn
71. âyetinde ise “mimmâ amilet eydînâ… (ellerimizin
yaptığı)” şeklinde cemî’ (çoğul) olarak kullanmıştır. Bu
ve yukarıdaki nasları nasıl cem edebiliriz?
İlk olarak müfred kalıbında kullanılması üzerinde
duracak olursak şunu söyleriz; Usul ilminde malum bir
kuraldır ki, marifeye mudaf olan müfred -ki bu âyette
Allah’a izafe edilen “yedu” kelimesi böyledir- umûmu
(genelliği) ifade eder. 53 Yani âyetteki “yedullâhi” ifadesi,
53. Marifeye mudaf olan müfred’in umumu ifade ettiğinin bir örne-
50

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Allah (azze ve celle) için ne kadar el sabitse o kadar eli kapsamı
altına almaya elverişlidir. Bu umûm ise, yukarıda
zikrettiğimiz ‘Allah’ın iki eli olduğunu gösteren deliller’
ile tahsîs edilmiştir/sınırlandırılmış, daraltılmıştır.
Cemî’ kalıpta kullanılmasına gelince, buna birkaç
yönden cevap verilebilir;
a) Bazı âlimler, cem’in en azının iki olduğunu söylerler.
54 Yani bu görüşe göre âyetteki “ellerimiz” ifadesi
en azından iki’ye delalet etmekte, iki’den daha fazlaya
delalet etmesi ise kesin olmayıp ihtimal dâhilindedir.
Yukarıda zikrettiğimiz deliller iki’den fazla olabileceği
ihitmalini ortadan kaldırmaktadır. Dolayısıyla bu
görüş esas alındığı takdirde âyette herhangi bir işkal
bulunmamaktadır. Ancak luğat âlimleri’nin geneli ise,
cem’in en azının üç olduğunu söylemişlerdir. Bu görüş
esas alınırsa o halde bu işkale şu şekillerde cevap verilebilir;
b) Burada “ellerimiz” ile kasdedilen, elin tazîmi’dir.
Yoksa Allah (azze ve celle)’nin iki’den daha fazla elinin olği
olarak bkz: İbrâhîm 34.
54. Tahrîm 4 ve Nisâ 11. âyetler, bu görüşü savunanların ileri sürdükleri
delillerdendir.
51

duğu anlamında değildir. Bu tıpkı, Allah (azze ve celle)’nin
kendisinden bahsederken “biz”, “dedik ki”, “muhakkak
ki biz” anlamında ifadeler kullanmasına benzer. Allah
(azze ve celle) tek olduğuna göre bu ifadelerle kastedilen
nasıl ki Allah (azze ve celle)’nin kendisini ta’zim etmesi ise,
burada da durum böyledir.
c) “ellerimiz”den kasıt, eli olan Allah (azze ve celle)’nin
zatıdır. Yani “mimmâ amilet eydînâ… (ellerimizin yaptığı)”
ifadesi “mimmâ amilnâ (yaptığımız)” anlamındadır.
Şu âyet de buna benzer bir misaldir:
ظَهَرَ‏ الْفَسَ‏ ادُ‏ يفِ‏ الْربَ‏ ِّ وَالْبَحْرِ‏ بِ‏ ‏َا كَسَ‏ بَتْ‏ أَيْدِ‏ ي النَّاسِ‏
“İnsanların “ellerinin” kazandıkları şeyler sebebiyle
karada ve denizde fesad zahir oldu…” (Rûm, 41)
Halbuki insanlar sadece elleriyle değil, ayakları,
dilleri ve başka azaları ile de fesad yapar. Dolayısıyla
“insanların ellerinin kazandıkları” ifadesi ile, eli olan
insanların zâtı kastedilir. Yani mana “insanların kazandıkları”
şeklindedir.
Bir Kural: Kur’ân ve Sünnet’te “Allah (azze ve celle)’ye
izafe edilen” sıfatlarda aslolan, o sıfatın Allah (azze ve cel-
52

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
le)’nin bir sıfatı olduğudur. Yani bu tür âyet ve hadisler
“sıfat âyetleri” ve “sıfat hadisleri” olarak da isimlendirilirler.
Ancak Allah (azze ve celle)’ye izafe edilmemiş olan
sıfatlar hakkında ise durum böyle değildir. Bu sebeple
şu âyet, Allah (azze ve celle)’nin sıfatını bildiren âyetlerden
biri değildir:
وَالسَّ‏ مَ‏ ءَ‏ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ‏
“Biz sema’yı “kuvvet” ile bina ettik…” (Zâriyât, 47)
Kuvvet olarak tercüme ettiğimiz “eydin” kelimesi
veya sıfatı, Yâsîn sûresi 71. âyetteki, “eydînâ” ifadesi
gibi Allah (azze ve celle)’ye izafe edilmiş olarak gelmediğinden
ötürü “eller” diye değil de, müfessirlerin de belirttiği
üzere -lugattaki başka bir manası olan- “kuvvet”
diye tefsir edilebilmesi mümkün olmuştur. Binaenaleyh
Allah (azze ve celle)’ye izafe edilmemiş bu kelimenin
kuvvet diye tefsir edilmesi, “sıfat âyetinin zâhirinden
çıkmak” anlamına gelmez. Çünkü âyet, zahiriyle zaten
Allah (azze ve celle)’nin bir sıfatına delalet etmediği için
bir sıfat âyeti değildir, dolayısıyla konumuzla alakalı bir
âyet değildir. 55 Aynı şekilde şu âyet’te bu kabildendir:
55. Elbette ki âyete verilen kuvvet manası, selim akıl sahibi bir
arab’ın âyetten ilk anlayacağı anlam olduğundan zâhir anlamdır.
Bu söylediğimiz, şimdi zikredilecek olan âyetteki “sâk” ke-
53

يَوْمَ‏ يُكْشَ‏ فُ‏ عَنْ‏ سَ‏ اقٍ‏ وَيُدْعَوْنَ‏ إِىلَ‏ السُّ‏ جُودِ‏ فَلَ‏ يَسْ‏ تَطِ‏ يعُونَ‏
“O gün (kıyamet günü) sâk’tan (incikten) açılır ve secdeye
davet edilirler, fakat güç yetiremezler.” (Kalem, 42)
Âyetteki “sâk” kelimesi Allah (azze ve celle)’ye izafe
edilmediği için seleften kimileri bu kelimeyi, arap lugatındaki
bir başka anlamı olan “şiddet” kelimesi ile
açıklamışlardır. Buna göre âyet, “O gün işler zorlaşır
ve…” diye manalandırılır. Aynı sebeple âyeti bu şekilde
anlamlandırmak da sıfat âyetinin zahirinden çıkmak
anlamına gelmez. Zira bu âyet zaten sıfat âyetlerinden
değildir. 56
2) “Yüz” Sıfatı: Bu sıfatın ispatına geçmeden evvel,
bu sıfatı kabul etmeyen Eş’arî, Mâturidî vb.’lerinin de
ikrar ettiği şu hakikate biraz değinmek gerekir; Bir laflimesine
verilen şiddet anlamı için de geçerlidir, aynı sebeple
“şiddet” anlamı da zâhir anlamdır.
56. Buna rağmen seleften kimileri de “sâk” kelimesini Allah’ın bir
sıfatı olarak yorumlamışlardır. Nitekim Buhârî’de Kitâbu’t Tevhîd
kısmında “Bâbu Kavlillâhi Teâlâ Vucûhun Yevmeizin Nâdira”
bölümünde Ebu Saîd el-Hudrî (radiyallahu anhuma)’nın rivâyet
ettiği bir hadiste (Hadis no: 7001) “sâk” kelimesi Allah’a izafe
edilerek gelmiştir. Bu hadiste de kıyamet gününde Allah’ın sâk’ını
açacağı bildirilmiştir. Buna göre âyet de hadisdeki bu anlamı
ifade etmektedir.
54

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
zın manaya delaletinin üç çeşidi vardır:
a) Mutâbakat delaleti (Delâletü’l Mutâbaka): Bir
lafzın, manasının tümüne delalet etmesidir.
b) Tadammun delaleti (Delâletü’t Tadammun): Bir
lafzın, manasının bazısına delalet etmesidir.
c) İltizâm delaleti (Delâletü’l İltizâm): Bir lafzın,
manasının lazımına/gereğine delalet etmesidir.
Örneğin “Zeyd” lafzının, Zeyd’in hem zâtına/kendisine
hem de sıfatlarına/özelliklerine delalet etmesi
mutâbakat delaleti, sadece Zeyd’in zâtına veya sadece
sıfatlarına delalet emesi tadammun delaleti, Zeyd’in,
annesinin ve babasının olduğuna delaleti de -Zeyd’in
var olmasının sebebi oldukları için- iltizâm delaletidir.
Veya “ev” lafzının, duvarlara, yere, çatıya, kısacası
kapsadığı her bir şeye delalet etmesi mutâbakat delaleti,
sadece duvarlara ya da sadece çatıya delalet etmesi
tadammun delaleti, evi yapan kişiye delalet etmesi ise
-evin illaki bir bina edeni olduğundan- iltizâm delaletidir.
Aynı şekilde isimler hakkındaki kaidelerin 2. sinde
ifade ettiğimiz; Allah (azze ve celle)’nin isimlerinin hem
zâtına hem de sıfatlarına delalet etmesi mutâbakat de-
55

laletidir. Allah (azze ve celle)’nin isimlerinin sadece zâtına
veya sadece sıfatlarına delaleti ise tadammun, başka bir
isme -örneğin “el-Hâlık (yaratıcı)” isminin “el-Hayy
(diri olan)” ismine delalet etmesi gibi, (zira ölü olan
yaratamaz) veya “el-Hakîm (hikmetli olan)” isminin
el-Alîm (bilen)” ismine delalet etmesi gibi (zira ilim olmadan
hikmetin olması düşünülemez)- delalet etmesi
de iltizâm delaletidir.
Bunu bildikten sonra; Allah (azze ve celle) şöyle buyurmaktadır:
كُلُّ‏ مَنْ‏ عَلَيْهَا فَانٍ‏ . وَيَبْقَى وَجْهُ‏ رَبِّكَ‏ ذُو الْجَلَ‏ لِ‏ وَالْ‏ ‏ِكْرَامِ‏
“Yeryüzünde bulunan her şey yok olacak. Ancak Rabbinin
celal ve ikram sahibi yüzü bâki kalacak.” (Rahmân 26-
27) 57 Âyette geçen “yüzü” kelimesiyle kastedilen, müfessirlerin
de belirttiği gibi hiç şüphesiz “Allah’ın zâtı”dır.
Zira kastedilenin sadece yüz olduğu söylenirse, o zaman
bu, yüzü haricinde Allah (azze ve celle)’nin da yok
olacağı anlamına gelir ki Allah (azze ve celle) böyle bir şeyden
münezzehtir. Ancak bununla beraber âyet, Allah
57. Buna benzer başka bir âyet için bkz: Kasas 88.
56

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
(azze ve celle)’nin celal (azamet, yücelik) ve ikram (mümin
kullarına ihsanda bulunma ve kulları tarafından
kendisine itaat edilmek sûretiyle saygınlık atfedilme)
sıfatları ile vasıflanmış bir “yüz” sıfatı olduğuna da delalet
etmektedir. Şöyle ki, âyet, mutabakat delaletiyle
hem Allah (azze ve celle)’nin celal ve ikram ile vasıflı yüz
sıfatına, hem bu yüz’ün baki kalacağına, hem de yeryüzündeki
her şeyin helak olacağına delalet eder. Tadammun
delaletiyle de bu üçünden birine delalet eder. İltizam
delaletiyle ise zâtının baki kalmasına delalet eder.
Zira yüz, zat’tan hiç ayrılmayan zâtî bir sıfattır. Eğer ki
yüz baki ise, bu demektir ki zat’ta bakidir. Buna belağat
ilminde, -ilimle iştiğal edenler arasında çok bilinen bir
tabir şekli olan- “zikru’l cuz’ irâdetu’l kull (yani cüzü/
parçayı zikredip bununla küllü/tümü kastetmek)” denilir.
58 Bu tıpkı; “…Artık yüzünü mescid-i haram’a (kabe-
58. Bu âyetinde Allah (azze ve celle)’nin böyle bir tabir şeklini kullanmasının
nedeni, yüzünün şerefine ve azametine vurgu yapmasıdır.
Ayriyeten şunu da belirtelim ki; bizim bu âyet hakkında
“cüz/parça zikredilip küll kastedilmiştir” dememizden, yüzün
ve ona benzer sıfatların Allah (azze ve celle)’den bir parça olduğuna,
yani Allah (azze ve celle)’nin tıpkı insan gibi bir takım azâlardan/uzuvlardan
mürekkep (oluşmuş) olduğuna inandığımız
anlamı çıkartılmamalıdır. Bu, önceden de belirtildiği gibi sapık
Mücessime grubunun düşüncesidir. Ancak burada anlatmak istediğimiz
daha kolay anlaşılsın diye, belağat ilmindeki bilinen
şekliyle bu ifadeyi kullandık.
57

ye) doğru çevir…” (Bakara, 144) âyetine ve, “Yüzler vardır ki
o gün korkulu ve zelildir, amel etmişler ve yorulmuşlardır.”
(Ğâşiye, 2-3) âyetine benzemektedir. Bu iki âyette de yüz
kelimesiyle, “yüzü olan insanın zâtı” kastedilmektedir.
Zira ilk âyette kabeye doğru çevrilmesi istenen elbette
ki sadece yüz olmayıp, yüzünde dahil olduğu zâtın çevrilmesidir.
İkinci âyette ise yüz, amel edip yorulamayacağına
göre, yüzler kelimesi ile “yüz sahibi insanların
zâtı” murad edilmiştir.
Dolayısıyla bizler, bu âyetteki yüzden kastın Allah
(azze ve celle)’nin zatı olduğunu söyleyerek, bir sıfat âyetini
zâhir anlamından çıkartmış ve bu kaideye aykırı davranmış
olmadık. Zira biz, âyetin zahirinden anlaşılan
“yüz” sıfatını ispat etmekle birlikte iltizam delaletiyle
zâtın murad edildiğini söyledik. Arapça lafızların bu
üç delalet şeklini bilen her bir kimse, bu âyeti okuduğu
zaman aklına gelecek ilk anlam (yani zâhir anlam)
yüz sıfatıyla beraber Allah (azze ve celle)’nin zatı olacaktır.
Yani zâhir anlamıyla âyet, sadece yüzün baki kalacağına
delalet etmemektedir. Şâyet yüz sıfatını ispat etmeksizin
zâtın kastedildiğini söyleseydik, o zaman muteber
bir delil olmaksızın âyetin zahirinden çıkmış olurduk.
Dolaysıyla âyetteki “yüz”ün anlamı, “yüz sıfatı ile vasıflanmış
olan Allah (azze ve celle)’nin zatı”dır. Yoksa mana,
58

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Eş’arî, Maturîdîler vb.’nin dediği gibi yüzü olmaksızın
Allah (azze ve celle)’nin zatı değildir. Ya da onlardan kimisinin
dediği gibi yüz ile kastedilen “sevap” değildir.
Yani mana, “Rabbinin celal ve ikram sahibi sevabı! bâki
kalacak” şeklinde değildir. Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)
şöyle buyurmuştur:
حجابه النور لو كشفه لحرقت سبحات وجهه ما انتهى
إليه برصه من خلقه
“…Onun hicabı/örtüsü nurdur. Şâyet onu açsaydı, yüzünün
59 azameti (veya nuru, parlaklığı, güzelliği) bakışının
ulaştığı (bütün) mahlukatını yakardı.” 60
Meşhur “Sahîhu İbn Huzeyme” eserinin sahibi
İmam İbn Huzeyme (rahimehullah) (Vefat; H: 311)
“et-Tevhîd” adlı kitabında “Bâbu İsbâti’l Vech” bölümünde
şunları kaydetmiştir: “Bizim ve Hicaz, Yemen,
Tehâme ve Şam ehlinden olan bütün âlimlerimizin
59. Ebu Ubeyd, ed-Dârimî ve İbn Huzeyme gibi kimi âlimler hadisteki
yüzü zat ile tefsir etmeyip sadece yüz olarak açıklamışlardır.
İbnu’l Kayyım gibi kimi ilim ehli ise yukarıda geçen âyette olduğu
gibi burada da kastedilenin yüzüyle birlikte zatı olduğunu
söylemişlerdir. Görüldüğü gibi her iki açıklamaya göre de Allah’ın
yüz sıfatı ispat edilmiş olmaktadır.
60. Müslim.
59

mezhebi/görüşü şudur ki, bizler, yaratıcımızın yüzünü
mahluklardan hiçbirine benzetmeksizin Allah (azze
ve celle) hakkında onun kendisi için ispat ettiğini ispat
ederiz.” Bundan bir sonraki bölümde de şunları söylemiştir:
“Biz ve bütün bölgelerde bulunan âlimlerimiz
şunu diyoruz ki, Ma’budumuz’un (Allah’ın), Kur’ân’ın
da bize bildirdiği gibi “yüzü” vardır. Ve onu celal ve ikram
ile vasıflamıştır. Onun baki olduğuna hükmetmiş
ve ondan helak’ı nefyetmiştir. Ve deriz ki, Rabbimizin
(azze ve celle) yüzünde öyle bir nur, aydınlık ve parlaklık
vardır ki, şâyet hicabını açsaydı yüzünün nuru, parlaklığı
ve güzelliği, bakışının ulaştığı her şeyi yakardı.”
Dolayısıyla Allah (azze ve celle)’nin zatına yaraşır bir
şekilde, yarattığı hiçbir varlığa benzemeyen ve keyfiyetini
bilmediğimiz “yüz”ü olduğuna iman ederiz.
Fâide: El sıfatı üzerinde dururken şöyle bir kural
zikretmiştik: “Allah (azze ve celle)’ye izafe edilen sıfatlarda
aslolan, o sıfatın Allah (azze ve celle)’nin bir sıfatı olduğudur.”
Ancak vech (yüz) kelimesinin veya sıfatının
geçtiği iki âyet’te bu kelime, Allah (azze ve celle)’ye izafe
edilmiş olarak gelmesine rağmen seleften kimileri tarafından
zâhirine aykırı bir şekilde yorumlanmıştır. Bu
âyetlerden birincisi şudur:
60

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
وَلِلَّهِ‏ الْمَشْ‏ ‏ِقُ‏ وَالْمَغْرِبُ‏ فَأَيْنَمَ‏ تُوَلُّوا فَثَمَّ‏ وَجْهُ‏ اللَّهِ‏
“Doğu da Allah’ındır batı da. Her nereye dönerseniz Allah’ın
yüzü oradadır...” (Bakara, 115)
Mücahid, İmam Şâfiî ve İbn Teymiyye (rahimehullah)
gibi âlimler, bu âyetin sıfat âyetlerinden olmadığını, yüz
ile kastedilenin, arap lugatındaki manalarından biri
olan cihet/kıble 61 olduğunu söylemişlerdir. Zira âyet
sefer hali hakkında inmiştir. Yani bir kimse sefer halinde
nafile namaz kılarken yüzü nereye doğru dönük
olursa olsun orası, Allah (azze ve celle)’nin müslümanlar
için razı olduğu kıbledir. Veya bir kimse kıblenin neresi
olduğunu bilmediği için araştırsa ve sonra kıble olduğunu
zannettiği yöne doğru namaz kılsa, bu kimsenin
yönelmiş olduğu kıble aslında yanlış da olsa işte orası,
Allah (azze ve celle)’nin müslümanlar için razı olduğu
kıbledir. Dolayısıyla âyetin sefer hali hakkında inmesi,
zâhirinden dönülebileceğine dair bir delil olduğu için,
âyetin bu şekilde te’vîl edilmesi sahih te’vîl kısmına
dahil olmaktadır.Ancak ed-Dârimî, İbn Huzeyme ve
İbnu’l Kayyim (rahimehullah) gibi kimi âlimler ise, zikri
geçen bu kuralı bu âyette de işleterek âyetin, Allah (azze
ve celle)’nin yüz sıfatını ispat eden bir sıfat âyeti olduğu-
61. Örneğin bkz: Bakara, 148.
61

nu söylemişlerdir. Yani namazda yüzünüzü hangi yöne
çevirirseniz çevirin, orada Allah (azze ve celle)’nin yüzü
vardır. Nitekim Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’den gelen şu
hadis de bu anlamı desteklemektedir: “Sizden biriniz
namazına başladığı zaman o kimse Rabbiyle gizlice konuşmaktadır.
Veya 62 Rabbi onunla kıble arasındadır. O
yüzden sizden biriniz kıblesine doğru tükürmesin…” 63
Bu âyetlerden ikincisinde ise şöyle buyrulmuştur:
وَالَ‏ تَدْعُ‏ مَعَ‏ اللَّهِ‏ إِلَهًا آخَرَ‏ الَ‏ إِلَهَ‏ إِالَّ‏ هُوَ‏ كُلُّ‏ شَ‏ ْ ءٍ‏ هَالِكٌ‏ إِالَّ‏
وَجْهَهُ‏
“Allah ile birlikte başka bir ilah’a dua etme! O’ndan başka
ilah yoktur. O’nun yüzü hariç her şey yok olacaktır…”
(Kasas, 88)
Seleften bazıları, Allah (azze ve celle)’ye izafe edilmiş
“vech (yüz)” kelimesini, lugattaki anlamlarından biri
62. Burada “veya” kelimesinin zikredilmesi, hadisi rivâyet edenin
tereddüdünden ötürüdür. Ancak bu hadisin diğer bir rivâyetinde
ise “veya” kelimesi geçmeyip “ve” kelimesi geçmektedir.
63. Buhârî, Kitâbu’s Salât, Bâbu Hakki’l Buzâki bi’l yedi mine’l Mescid.
İbnu’l Kayyim (rahimehullah) “Muhtasaru’s Savâiku’l Mursele”
(2/180) kitabında, âyetin bir sıfat âyeti olduğunu destekleyen
bunun dışında birçok hadis zikretmiştir.
62

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
olan 64 “niyet, kasıt” anlamını baz alarak yalnızca Allah
(azze ve celle)’nin rızasının kastedilerek yapıldığı ameller
olarak tevil etmiş ve böylece âyeti sıfat âyetlerinden
saymamışlardır. Zira âyetin ilk ve ikinci cümlesi, ibadetin
yalnızca Allah (azze ve celle)’ye sarfedilmesi ve ibadete
O’ndan başka hiçbir şeyin ortak kılınmaması gerektiğini
ifade etmektedir. İşte âyeti bu şekilde yorumlayanlar
bu iki cümlenin, âyetteki vech kelimesini zâhiri üzere
anlamayıp ona böyle bir anlam yüklemenin muteber
bir delili olacağını söylemişlerdir. Yani sadece Allah
için/ihlas üzere yapılan ameller -kişiyi ebedi cennete
ulaştıracağı için- baki kalacak, ancak bunun dışındaki
büyük ya da küçük şirk olan ameller ve müşrik olan kişinin
yaptığı ameller ise sahiplerinin yüzüne çarpılarak
boşa çıkartılacaktır. Buna karşın kimi âlimler ise, bu
âyeti Rahman sûresi 26 ve 27. âyetteki anlamıyla tefsir
ederek âyetin zâhirinden dönmeyip bu kuralı burada
da işletmişlerdir.
Ancak şunu bir daha belirtelim ki, bu iki âyeti zâhir
anlamı üzere yorumlamayan selef âlimleri, bununla bereber
başka deliller sebebiyle Allah (azze ve celle)’nin yüz
sıfatını kabul ediyorlardı. Nitekim İbn Huzeyme’nin
64. Örneğin bkz: İnsan, 9.
63

(rahimehullah) az evvel aktardığımız sözü de bunu açıkça
ortaya koymaktadır.
c) Gelme sıfatı: Allah (azze ve celle) şöyle buyurmaktadır:
هَلْ‏ يَنْ‏ ظُ‏ رُ‏ ونَ‏ إِالَّ‏ أَنْ‏ يَأْتِيَهُمُ‏ اللَّهُ‏ يفِ‏ ظُلَلٍ‏ مِنَ‏ الْغَمَ‏ مِ‏
وَالْمَلَ‏ ئِكَةُ‏ وَقُضِ‏ َ الْ‏ ‏َمْرُ‏ وَإِىلَ‏ اللَّهِ‏ تُرْجَعُ‏ الْ‏ ‏ُمُورُ‏
“Onlar (kâfirler) ancak buluttan gölgelerle beraber Allah’ın
ve meleklerinin gelmesini bekliyorlar. Ve (kulların)
iş (i) bitirilmiş (hesapları görülmüş) olacaktır (ve artık
asilerin tevbe etme imkanı olmayacaktır). 65 Bütün
işler yalnızca Allah’a döndürülür. (Ve sonunda herkes
yaptığının karşılığını görecektir).” (Bakara, 210)
Âyette bahsedilen Allah (azze ve celle)’nin ve meleklerinin
gelmesi, kıyamet gününde Rasûlullah (sallallahu
aleyhi ve sellem)’in, arşın altında Allah’a (azze ve celle) secde
edip Allah (azze ve celle)’nin kulları arasında hüküm vermesi
(onları hesaba çekmesi) için şefaatte bulunması
sonrasında olacak olan bir durumdur. Allah (azze ve
65. Kimi müfesirler de şöyle mana vermişlerdir: “…ve meleklerinin
gelmesini ve işin bitirilmesini bekliyorlar. Bütün işler yalnızca Allah’a
döndürülür”.
64

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
celle) kıyamet gününde kulları arasında hükmetmek
için kendisi ve melekleri inecek ve inerlerken gökyüzü
(dünya seması) beyaz bulutlar/büyük gölgeler ile
yarılacaktır. 66 Fecr sûresinin 22. âyetinde belirtildiği
gibi melekler saf halinde ineceklerdir. Ve meleklerden
ilk olarak, dünya semasında bulunan melekler inecek,
sonra ikinci, sonra üçüncü… Sonra yedinci semadaki
melekler inecek ve insanları kuşatacaklardır. 67
Başka bir âyetinde de şöyle buyurmuştur:
هَلْ‏ يَنْظُرُونَ‏ إِالَّ‏ أَنْ‏ تَأْتِيَهُمُ‏ الْمَلَ‏ ئِكَةُ‏ أَوْ‏ يَأْتِ‏ َ رَبُّكَ‏ أَوْ‏ يَأْتِ‏ َ
بَعْضُ‏ آيَاتِ‏ رَبِّكَ‏
Onlar ancak kendilerine meleklerin (ruhlarını kabzetmek
için) gelmesini veya (kıyamet günü kullarının arasında
hükmetmesi için) Rabbinin gelmesini yahut Rabbinin bazı
66. Bkz: Furkân 25. Furkân sûresinin bu âyetinde Allah’ın (azze ve
celle) gelmesi zikredilmemekle birlikte Bakara, 210 ve birazdan
gelecek olan âyet, burada da Allah’ın gelmesinden bahsedildiğini
göstermektedir.
67. Bkz: Tefsîru’l Kur’âni’l Azîm, İbn Kesîr. Meleklerin inişinin nasıl
olacağı ile ilgili bkz: el-Müstedrek, Hâkim, 4/614. İmam Zehebî
(rahimehullah) Müstedrek’te geçen bu rivâyetin senedinin kuvvetli
olduğunu söylemiştir.
65

âyetlerinin (kıyamet alametlerinin) gelmesini bekliyorlar
68 …” (En’âm, 158)
Her iki âyet de kâfirleri tehdid etmekte ve kıyamet
gününde Allah (azze ve celle)’nin kulları arasında hükmetmesi
için kendi şanına yaraşır bir şekilde, mahlukattan
hiçbirisinin gelmesine benzemeksizin ve keyfiyetini
bilmediğimiz bir halde geleceğini bildirmektedir. 69
Eş’arî ve Mâturîdîler gibi bu sıfatı kabul etmeyenler
ise, zikrettiğimiz bu âyetleri zâhir anlamlarından soyutlamakta
ve Allah (azze ve celle)’nin gelmesini, “Allah
(azze ve celle)’nin emrinin gelmesi” şeklinde tevil etmektedirler.
Buna delil olarak da şu âyeti ileri sürerler:
هَلْ‏ يَنْظُرُونَ‏ إِالَّ‏ أَنْ‏ تَأْتِيَهُمُ‏ الْمَلَ‏ ئِكَةُ‏ أَوْ‏ يَأْتِ‏ َ أَمْرُ‏ رَبِّكَ‏
“(Kafirler) ancak kendilerine meleklerin (ruhlarını
kabzetmek için) gelmesini veya Rabbinin emrinin gelmesini
bekliyorlar…” (Nahl, 33)
68. Yani o kâfirler bu hallerden birinin gelmesini mi bekliyorlar!
69. Allah (azze ve celle)’nin bu sıfatını bildiren başka bir âyet için bkz:
Fecr 21-22.
66

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Şöyle demektedirler: “Sizin zikrettiğiniz âyetlere
benzeyen bu âyette, “Rabbinin gelmesini” denmemiş,
“Rabbinin emrinin gelmesini” denilmiştir. İşte bu âyet,
sizin zikrettiğiniz âyetlerde geçen “Allah’ın gelmesi”
ve “Rabbinin gelmesi” ifadelerini tefsir etmekte ve bu
âyetlerde kastedilenin “Allah’ın (veya) Rabbinin emrinin”
gelmesi olduğuna delalet etmektedir!”
Buna cevap olarak şöyle deriz: “Rabbinin emrinin
gelmesi” ifadesi, “dünyadaki azap” ve içinde dehşet
verici hadiselerin yaşanacağı “kıyamet günü” olarak
müfessirlerce iki şeklide yorumlanmıştır. Gelme sıfatına
ilişkin ilk olarak zikrettiğimiz Bakara, 210. âyet ise,
kıyamet günü içersinde olacak olan hadiselerden bahsetmektedir.
Zira bu âyette geçen, “Ve iş bitirilmiş olacaktır.
Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülür.” cümleleri
de bunu göstermekte idi. O halde, şâyet Nahl sûresindeki
âyette Rabbinin emrinin gelmesinden kasıt, dünya
azabı veya kıyamet gününün gelmesi ise, bu iki anlamdan
hangisi Bakara, âyetinde belirtilmek istenen anlamı
karşılayacaktır! Ayrıca eğer ki Allah (azze ve celle)’nin
gelmesiyle kastedilen onun emri ise, neden Allah (azze
ve celle) Nahl sûresindeki âyette ifade ettiği gibi Bakara,
Fecr ve En’am sûrelerindeki âyetlerde de “Allah’ın
(veya) Rabbinin emri” ifadesini kullanmamıştır? Buna
67

engel olan, emrinin gelmesinden ayrı olarak kendisinin
de gelmesinin olacağı değil de nedir? Binaenaleyh
Allah (azze ve celle)’nin gelmesi ile bu iki tefsirden biri
olan Allah (azze ve celle)’nin emrinin gelmesi birbirinden
farklı olup sanıldığı gibi aynı şeyler değildir.
Bir İtiraz ve Cevabı: Bizler sıfat naslarının teşbîh
ve tekyîf ’ten uzak olarak zâhir anlamları üzere anlaşılması
gerektiğini ve bu anlamın dışına asla çıkılamayacağını
söylediğimizde, karşıt görüşteki kimseler kuvvetli
gibi gözüken şöyle bir itirazda bulunmaktadırlar:
“Sizler bu iddianızla çelişmektesiniz. Çünkü sizler bazı
sıfat naslarının zâhirini almıyorsunuz! İşte buna birkaç
örnek:
a) “Ehl-i Kitaptan küfredenleri ilk sürgünde yurtlarından
çıkaran O’dur. Siz onların çıkacaklarını sanmamıştınız.
Onlar da kalelerinin, kendilerini Allah’tan koruyacağını
sanmışlardı. Ama “Allah, onlara beklemedikleri yerden
geldi.” O, yüreklerine korku düşürdü; öyle ki evlerini hem
kendi elleriyle, hem de müminlerin elleriyle harap ediyorlardı.
Ey akıl sahipleri! İbret alın.” (Haşr, 2) Burada Allah
(azze ve celle)’nin gelmesinden kasıt, sizin de kabul ettiğiniz
gibi O’nun (azze ve celle) azabıdır.
68

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
b) “Onlardan öncekilere de (peygamberlere) hile yapmışlardı.
Sonunda “Allah da onların binalarına temellerinden
geldi” de böylece üstlerindeki tavan tepelerine çöktü.
Bu azap onlara, farkedemedikleri bir yerden gelmişti.”
(Nahl, 26) Bu âyette de Allah (azze ve celle)’nin gelmesiyle
kastedilen, tıpkı bir önceki âyet gibi azabının gelmesidir.
Yani mana: “Allah da onların binalarını temellerinden
tahrip etti.” şeklindedir.
c) “…Onlar Allah’ı unuttular. “Allah da onları unuttu!”
Doğrusu münafıklar fâsıkların ta kendileridir.” (Tevbe,
67) Yani onları terk etti, önemsemedi anlamındadır.
d) “Muhakkak ki sana bey’at edenler ancak Allah’a
bey’at etmektedirler. “Allah’ın eli onların ellerinin üzerindedir.”
Kim ahdini bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmuş
olur. Kim de Allah ile olan ahdine vefa gösterirse Allah
ona büyük bir mükâfat verecektir.” (Feth, 10) Burada Allah
(azze ve celle)’nin elinin Müslümanların ellerinin üzerinde
olması, müfessirlerin de belirttiği ve sizin de ikrar
ettiğiniz üzere zâhirinden anlaşılan anlam olmayıp,
bey’at işinin sağlama alınmasıdır. Yani kimsenin bey’atını
bozmaması istenmektedir.
69

e) “…Yere gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya
yükseleni bilir. “Nerede olsanız, O sizinle beraberdir.”
Allah yaptıklarınızı görür.” (Hadîd, 4) Buradaki beraberliğin
zat beraberliği olmadığı açıktır.
Ve daha bunun gibi başka örnekler… 70
Cevap: Bizler zâhir anlamla ne kastedildiğini açıklarken
şöyle demiştik: “Arap dilini bilenlerden selim
bir akla sahip olan kimselerin herhangi bir kelime veya
cümle işittiklerinde veya okuduklarında zihinlerine
gelen ilk anlamdır.” Buna göre zâhir’in iki kısmı vardır:
1) Lafzın/kelimenin zahiri إفرادي)‏ ‏:(ظاهر Yani cümle
içersindeki tek bir lafızdan/kelimeden anlaşılan zâhir.
Örneğin; “Rahman arşa istiva etti” (Tâhâ, 5) âyetindeki
“alâ” harf-i عىل “istevâ” lafzından/kelimesinden اسْ‏ تَوَى
cerri ile kullanıldığındaki malum anlamının anlaşılması
gibi. Veya “Allah’ın kendilerine gazap ettiği…” (Mücâdele,
14) âyetindeki غضب “ğadibe” lafzından Allah (azze ve
celle)’nin , zatına yaraşır bir şeklilde kendi dışındaki varlıklardan
hiçbirine benzemeyen ve keyfiyetini bilmediğimiz
“gazap” sıfatının olduğunun anlaşılması gibi.
70. Bkz: Mülk, 1; Kâf, 16; Hakka, 45; Zumer 56.
70

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
2) Cümlenin zahiri تركيبي)‏ ‏:(ظاهر Siyak, sibak ve karinelerden
(kısacası cümlenin tamamından) anlaşılan
zahir.
Zâhir’in bu şeklide ikiye ayrılması, arap dili de
dahil bütün dillerde çok maruf olan bir husustur. Örneğin;
“Arkadaşımın benden istediği şeyi unuttum”
cümlesindeki “unuttum” lafzı, yaygın anlamı olan “zihindeki
bilginin kaybolması” anlamına gelmektedir
ki, bu anlam cümle içersindeki “unuttum” lafzından
anlaşılmaktadır. Yine, kendisine “Abdullah ile görüşüyor
musun” diye bir soru yöneltilen kimse bu soruya
“Abdullah’ı unuttum gitti” diye cevap verse, soru soran
kişinin zihnine gelecek olan ilk anlam hiç şüphesiz ki,
Abdullah adındaki kişinin onun zihninden silindiği
değil, Abdullah’ı terk ettiği, onu umursamadığı olacaktır.
Ve daha bunun gibi nice örnek… Dolayısıyla bir
lafzı bütün hallerde aynı anlam üzere anlamak yanlış
olup o lafız, cümledeki yerine göre yaygın anlamının
dışında başka bir anlamı da ifade edebilir. İşte böyle bir
itirazda bulunulmasının nedeni, zâhir anlamı sadece
lafzın/kelimenin zâhiri ile sınırlandırmaktan kaynaklanmaktadır.
Halbuki bu zikredilen naslardan anlaşılan
zâhir anlama ters gibi gözüken manalar, aslında zâhir
anlamın ta kendisidir, ancak bu manalar zâhirin ikinci
71

kısmı olarak saydığımız “cümlenin zahiri”nden anlaşılan
anlamlardır.
Elbette ki bu nasların, Allah (azze ve celle)’nin gelme
ve el sıfatlarına delalet etmemesi, Allah (azze ve celle)’nin
bu sıfatlarının olmadığı anlamına gelmez. Çünkü başka
naslarda O’nun (azze ve celle) bu sıfatlarının olduğu belirtilmiştir.
Sıfatları Tefvîd Etmek Selefin Görüşü müdür?
Birçok ilim ehli, el, istiva, inmek, gelmek, ayak gibi
görünürde teşbih’i andıran Allah (azze ve celle)’nin sıfatlarını
tefvîd etmenin selefin düşüncesi olduğunu iddia
etmişlerdir. Bu iddiaya göre selef, Kur’ân ve Sünnet’te
geçen Allah (azze ve celle)’nin bu tür sıfatlarına hiçbir
şekilde (ne zâhir ne de başka) bir anlam yüklememiş,
nasıl ki sıfatların keyfiyeti bilinmiyor ve Allah’a (azze ve
celle) havale ediliyor ise, aynı şekilde selef manalarını
da Allah’a (azze ve celle) havale etmiştir. Dolayısıyla selefe
göre Allah (azze ve celle)’nin bu türden sıfatları, -bir görüşe
göre- “elif lâm mîm, gâf, hâ mîm” gibi Kur’ân da
geçen “mukattaa harfleri” gibi manaları sadece Allah
(azze ve celle) tarafından bilinir. Yani selefe göre bu tür sıfatların
hem keyfiyeti hem de anlamları müteşabihtir/
yalnızca Allah (azze ve celle) tarafından bilinir! 71
71. Yani bu tür sıfatlar mütaşabih’in iki kısmından biri olan “el-Mü-
72

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
Bu, Eş’arîler’in ve Mâturîdîler’in selefe nisbet ettikleri
batıl bir iddiadır. Ve onların; “selef ’in yolu eslemdir/daha
sağlıklı ve ihtiyatlıdır. Halef ’in (seleften
sonra gelenlerin) yolu ise daha ilimli ve daha hikmetlidir.”
sözlerindeki ‘selef ’in yolu’ ile kastettikleri de budur.
Bu iddiaya göre Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem),
Allah’ın sıfatlarından (yani dinin en büyük aslı olan;
“Allah’ı kemal sıfatları ile bilmek” aslından) bahseden
birçok âyeti ve hadislerini ashabına aktarırken, bu söylediklerinden
ne kendisi anlamış, ne de bunları işiten
ve rivâyet eden sahabesi anlamıştır! Başka bir tabirle
bu iddia, bize Kur’ân’ı indirip onun manalarını düşünmek
ile mükellef kılan 72 Allah (azze ve celle)’nin , dinin en
büyük aslını, hayvanların anlaşılamaz sesleri veyahut
yabancı bir dilde konuşan insanların anlayamadığımız
sözleri mesabesinde bizlere anlattığını söylemekle eş
değerdedir.
Doğrusu, selefin bu türden sıfatlara zahir anlamlarını
yüklediği, keyfiyetini ise Allah’a (azze ve celle) havale
teşâbihu’l Hakîkî” (manası yalnızca Allah tarafından bilinen
naslar) kısmındandır. Diğer bir kısım ise “el-Müteşâbihu’l İdâfî”
dir ki bu da, manasını ancak nassı sağlıklı bir şekilde tahlil etmiş
olan kimselerin anladığı, herkesin anlayamadığı naslardır. (Bkz:
el-Muvâfakât, eş-Şâtıbî, 3/315)
72. Örneğin bkz: Nisâ, 82; Muhammed, 24; Sâd, 29.
73

ettiğidir. Onlar, istiva, inme, yüz, el, ayak gibi Allah’a
(azze ve celle) izafe edilen sıfatların anlamlarını biliyor ve
bu sıfatların her birine aynı gözle bakmayıp bunların
birbirinden farklı anlamlar içerdiğine inanıyorlardı.
Yani selefe göre müteşabih olan, sıfatların anlamları olmayıp
keyfiyetleri idi. İşte bunun birkaç yönden ispatı:
‏-عن عبد الله قال : « جاء حرب من اليهود إىل رسول الله
صىل الله عليه وسلم فقال : أبلغك أن الله تعاىل يضع
السموات يوم القيامة عىل أصبع والرض عىل أصبع
والجبال عىل أصبع والشجر عىل أصبع واملاء والرثى
عىل أصبع وسائر الخلق عىل أصبع ثم يهزهن ويقول
أنا امللك قال : فضحك رسول الله صىل الله عليه وسلم
بدت نواجذه تصديقا لقول الحرب ثم قرأ : ‏)وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ‏
حَقَّ‏ قَدْرِهِ‏ وَالْ‏ ‏َرْضُ‏ جَمِيعًا قَبْضَ‏ تُهُ‏ يَوْمَ‏ الْقِيَامَةِ‏ وَالسَّ‏ مَ‏ وَاتُ‏
مَطْوِيَّاتٌ‏ بِيَمِينِهِ‏ سُ‏ بْحَانَهُ‏ وَتَعَاىلَ‏ عَمَّ‏ يُشْ‏ ‏ِكُونَ‏ (.
Abdullah İbn Mes’ûd (radiyallahu anhuma) şöyle anlatmıştır:
“Yahudilerden bir haham Rasûlullah (sallallahu
aleyhi ve sellem)’e geldi ve dedi ki: “Sana, Allah’ın kıyamet
gününde gökleri bir parmağı, 73 yeri bir parmağı, dağ-
73. Demek ki Allah’ın (azze ve celle) kendi zatına yaraşır “parmak” sıfatı
da vardır.
74

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
ları bir parmağı, ağaçları bir parmağı, suları ve ıslak
toprakları bir parmağı ve diğer mahlukları da bir parmağı
üzerine koyacağını (bunları parmakları üzerinde
tutacağını), sonra onları sarsıp: “Melik benim.” diyeceğini
sana bildiriyorum (ne dersin).” Bunun üzerine
Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hahamın söylediklerini
tasdik ederek (ve -bir rivâyete göre- hoşlanarak) azı
dişleri görünecek şekilde güldü. Sonra şu âyeti okudu;
“Onlar Allah’ı hakkıyla tanıyıp bilemediler. Kıyamet günü
bütün yeryüzü O’nun kabzasında (avucunda)dır. Gökler
onun sağ eliyle dürülmüş olacaktır. O, müşriklerin ortak
koşmalarından münezzehtir.” (Zumer, 67) 74
قال أيب رحمه الله جعل يحيى يشري بأصابعه وأران أيب
كيف جعل يشري بأصبعه يضع أصبعا اصبعا حتى أىت عىل
آخرها
74. Kitâbu’s Sünne, Ebu Bekr Amr b. Ebî Âsım eş-Şeybânî (rahimehullah)
(Vefat; H: 287) 1/289. Ebu Bekr eş-Şeybânî (rahimehullah) bu
rivâyeti aktardıktan sonra isnâdının Buhârî ve Müslim’in şartı
üzerine sahih olduğunu ve onların da bunu rivâyet ettiklerini
belirtmiştir. Ve daha sonra bu rivâyetin başka yollardan gelen
farklı lafızlarının hangi kaynaklarda geçtiğini söylemiş ve rivâyetin
başka lafızlarından bir kaçını zikretmiştir. Aynı şekilde bu
rivâyet, farklı lafızlarıyla İbn Batta’nın “el-İbâne”sinde (7/280)
geçmektedir.
75

Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah şöyle demiştir:
“Babam (rahimehullah) şöyle dedi: “Yahya (b. Saîd bu
hadisi rivâyet ederken) parmaklarıyla işaret etmeye
başladı.” Babam bana Yahya’nın parmaklarıyla nasıl
işaret ettiğini gösterdi, (şöyle ki) parmaklarını teker
teker son parmağına gelene kadar kadar yumdu.” 75
Görüldüğü gibi bu iki selef imamı’nın hadisi parmaklarıyla
somutlaştırarak anlatmaları, sıfatların manalarının
bilinen manalar olduğunu, müteşâbih olmadığını
göstermektedir. Zira manası bilinmeyen bir
şeyin somut bir şekilde anlatılması mümkün değildir.
- عن عبيد الله بن مقسم أنه سمع عبد الله بن عمر
يقول : رأيت رسول الله صىل الله عليه و سلم عىل املنرب
وهو يقول : ( يأخذ الجبار سمواته وأرضه بيديه ) وقبض
رسول الله صىل الله عليه و سلم يده وجعل يقبضها
ويبسطها ثم قال : ( فيقول : أنا الرحمن أنا امللك أين
الجبارون أين املتكربون ) وتايل رسول الله صىل الله عليه
75. es-Sünne, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, 1/264. Bu kitabın
tahkîkini yapan Doktor Muhammed Saîd Sâlim el-Kahtânî, bu
rivâyetin isnâdının “sahîh” olduğunu söylemiştir. Rivâyetin geçtiği
kaynak olarak ayrıca bkz: Fethu’l Bârî, İbn Hacer, 10/167.
76

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
و سلم عن يينه وعن شمله حتى نظرت إىل املنرب يتحرك
من أسفل شء منه حتى أقول أساقط هو برسول الله صىل
الله عليه و سلم
Abdullah b. Ömer (radiyallahu anhuma) şöyle demiştir:
“Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’i minberin üzerinde
şöyle derken gördüm: “Cebbar olan Allah (azze ve celle) (sahibi
olduğu) göklerini ve yerini iki eliyle alacak.” Bu sırada
Rasûlullah elini yumdu ve elini yumup açmaya başladı.
Sonra şöyle dedi: “Ve Allah der ki: Rahman benim,
Melik benim, nerede Cebbarlar! Nerede büyüklük taslayanlar!”
Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) sağına ve soluna
eğiliyordu. Öyle ki minbere baktım, en alt tarafından
hareket ediyordu/sallanıyordu, öyle ki ben (kendi kendime):
“Acaba minber Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
ile birlikte düşecek mi?” diyordum.” 76 Nebi (sallallahu
aleyhi ve sellem)’nin kıyamet günü olacak bu hadiseyi elini
yumup açarak canlandırması, sıfatların manalarının
malum olduğunu göstermektedir. 77
76. el-Mu’cemu’l Kebîr; Taberânî, Nesâi, Müslim.
77. Ayrıca bu rivâyetlerden anlaşılıyor ki, Allah (azze ve celle)’nin sıfatları
somut bir şekilde tefsir edilebilir. Ve bu hadislerin teşbîh’ten
uzak bir şekilde anlaşılması gerektiğini ayriyeten söylemeye gerek
yoktur.
77

- İmam Mâlik (rahimehullah)’ın yanına bir adam gelmiş
ve “Allah (azze ve celle); “Rahman arşa istiva etti” diyor.
Nasıl isitva etti?” diye sormuş. Bu soru karşısında
İmam dehşete düşmüş ve bir süre sonra şu meşhur sözünü
söylemiştir: “İstiva ma’lûm’dur. Keyfiyeti meçhuldür.
Buna iman etmek vaciptir. Bu konu hakkında soru
sormak bidattir.” 78 İmam Mâlik’in’ın verdiği bu cevabın
bir benzerini, onun hocası Rabîa’nın (rahimehullah) ve
ondan da önce mü’minlerin annesi Ümmü Seleme’nin
de (radiyallahu anha) söylediği rivâyet edilmiştir.
Burada İmam Mâlik’in “İstiva ma’lum’dur” sözünden
kasıt, “isitva’nın manası ma’lumdur” demektir ki
bu da, -önceden de açıkladığımız üzere- arşın üzerine
yükselmek ve orada yerleşmektir. Yoksa bu sözün manası,
selefin sıfatlar hakkındaki görüşünün tefvîd yapmak
olduğunu iddia edenlerin dediği gibi, “yani Allah
(azze ve celle)’nin kendisine izafe ettiği istiva sıfatı Kur’ân
da geçtiği için malum’dur!” şeklinde değildir. Nitekim
selefin bu konudaki düşüncesini en iyi bilenlerden Osman
b. Saîd ed-Dârimî (rahimehullah) ve İbn Abdi’l Berr
78. İmam’ın sözünün devamı şöyledir: “Seni ancak kötü biri olarak
görüyorum. Bu adamı yanımdan çıkarın!”.
78

İsim ve Sıfatlar Tevhidi
(rahimehullah)’ın şimdi gelecek olan sözleri de, İmam Mâlik’in
bu sözünü bu şeklide yorumlamanın mümkün
olamayacağını ortaya koymaktadır.
- Osman b. Saîd ed-Dârimî (rahimehullah) (Vefat; H:
2180 -yani selef âlimlerinden!-) şöyle demiştir: “Senin,
“bu sıfatları tekyif etmek, ve mahlukatta bulunan şeylere
benzetmek hatadır” sözüne gelince, biz buna hata
demiyoruz, (daha da ileri giderek) bizim indimizde bu
küfürdür (diyoruz)… Ancak biz, bu sıfatları teşbîh ve
tekyîf etmemekle beraber (sizin yaptığınız gibi) bu sıfatları
kabul etmemezlik yapmıyor, yalanlamıyor ve
sapık bir tevil ile (zâhir anlamlarını) iptal etmiyoruz.”
79 Selefe nispet edilen “manayı bilmeyip Allah’a
havale etme inancı” ise, bu sıfatları kabul etmeyip zâhir
anlamlarını iptal etmenin ta kendisidir.
Sonuç olarak selefe göre Kur’ân ve Sünnet’te geçen
Allah (azze ve celle)’nin sıfatlarının anlamları malum olup,
müteşâbih olan sıfatların keyfiyetleridir. İbn Abdi’l
Berr (rahimehullah) (Vefat; H: 463) şöyle demiştir: “Ehl-i
Sünnet, Kur’ân ve Sünnet’te gelen bütün sıfatların ka-
79. Raddu’d Dârimî ale’l Merîsî, sy: 22,23.
79

ul edilmesi, bu sıfatlara iman edilmesi ve bu sıfatları
mecaz anlamlarına (zâhir anlamlarının dışındaki anlamlara)
değil, hakîkî (zahir) anlamlarına yorulması
noktasında icma etmişlerdir.”80
80. Et-Temhîd, 7/145. Allah (azze ve celle)’nin bu tür sıfatlarını tefvîd
etmenin selefin düşüncesi olduğunu iddia edenler elbette ki bu
iddialarının doğruluğuna dair seleften nakledilen bir takım sözleri
ileri sürmektedirler. Ancak bu sözler iyi tahkik edildiğinde
bu sözlerin, selefin tefvîd görüşünü benimsediklerini kanıtlayan
sözler olamayacağı biiznillah görülecektir. Bu meseleyi tahkik
etmiş olan ilim ehlinin yazılı veya sözlü beyanlarına dileyen
müracaat edebilir.
80