Sir Frederick Smith, (2) veteriner tarihi bakımından çok önem taşıyan ...

Veteriner Falkültesi Velemner Taıııilii ve Deoır.toroji Kürsüsü (Prof. Do:'. NevzM Tiizdil)
------ _._----~-----_._----_ .._ .._-_.- ---------
sMİTH'İN «VETERİNER LİTERATÜR"ONÜN EN ESKİ TARİHİ VE
İNGİLTERE'DE GELİŞMESİ» ADLI KİTABI ÜZERİNDE
BİR İNCELEME
Doçent Dr. Nihai ERK
Sir Frederick Smith, (2) veteriner tarihi bakımından çok önem
taşıyan bir eser bırakmıştır. Bugün veteriner tarilhi konusunda çalışan
bütün garplılar onun kitabım klasik bir eser olarak kabul etmektedirler.
Hali hazırda bu kitabın mevcudu yoktur. Pek az adette lJasıldığı
bana Londra'da iken miktarı azalmışkıymetli eserler kitapçısı
tarafından söylenmişti. Bir sene devamılıolarak veteriner mecmualarında
ilan verildikten sonra büyük bir talih eseri olarak Londra'ya
yakın bir şehirde, kitaba sahip bit kimse Uana cevap verdi. Ben de
bu suretle, bugün dünyada çok az nüshası bulunan, bu kıymetli esere
sahip oldum. Aynı tarihlerde Delabere Blaine'in «Cutlines of the
Veterinary Art» isİ'İnlieseri için de ilan verdiğimiz halde onu elde etmek
müımkün olmadı.
Amerika'da veteriner tarihi ile meşgulolan J. F. Smithcors, geçen
yıl Blaine'in kitalbının özetini ve değerini bildiren bir çalışma neşret-
~tir. (3) Ben bu çalışmadan çok faydalandım. Ben de ibeIkiveteriner
tarihile meş,gulolan kimselere hizmeti dokunur düşüncesiyle Smith'in
espri üzerinde aym şekilde bir çalışma yapmağı, o zaman aklıma koy
muştum. 1200sayfaya yaklaşan dört ciltlik b:r kitabın özetini yapmak,
pek kolayolmaz, ancak kitaıbın yalnız 370sayfa ve çok küçük puntolarla
yazılmış olan birinci cildi genelolarak veteriner tarihine aittir. Diğer
üç cİlt ise İngiltere'de veteriner mesleğinin tarihinden bahsetmektedir
diyebiliriz. Bu bakımdan biz şimdilik birinci cilt üzerinde duracağız.
Frederick Smith 1876' da Londra Veteriner. Kolejinden mezun
olmuş, meısleğini çok severek ölünciye kadar. kendini mesleğine
vakfetmiştir. Askeri veteriner:di. 1903'te general olmuş,
1906'da şövalyelik unvanını almıştır. Smith, bu kitalbrnı yazmak için
boş zamanlarında senelerce vesika toplaırn~ veya notlar almıştır.
Emekliye ayrıldıktan sonra da 10 yıl devamlı bu kitap için çalışmıştır.
ömrü kiyafetetmediğincl.en eserin dördünoü cildi, kendisi öldükten
sonra bir arkadaşı tarafından bastınlmıştır.
243

ERK
Sir Frederick Smith'in «The Early History of Veterinary Literature
and Its British Development)) ismini taşıyan, dört cilt halindeki
eserinden birinci cilt «En erken devirlerden milattan sonra 1700yıllarına
kadar «başlığını taşır. Kitap, 1912- 1918yıllarında n~redilmiş olan
Journal of Comparative Pathologyand Therapeutics'den reprin't. suretile
1919'da basılJmıştır. Bu cilt iki bölüme ayrılmıştır. Birinci bölüm
milattan eveıki tarihlerden :başlar ve 15 inci yüzyılın sonuna
kadar devaımeder; ikinci bölüm 16 ve 17'nıci yüzyıllan ıhtiva eder.
Kitapta 16 ncı yüzyılın sonuna kadar bulalbildiği veya ha}tiGnda ma~
lümat ed'inebildiği veteriner tabaıbetine aU her dilde eserden ve yazarlarından,
bazan aynen satırlar almak suretile, bahsetmiştir. 17
nci yüzyılı ise, Solleysel hariç, sadece İngilizce eserler ve yazarlarına
hasretmiştir. Eser taımamile veteriner talbabetine ait yazıların ~-I
rihçesidir. ELbetteki eksikleri çoktur; Fakat yüzlerce kitap ve manus-ı
krip tetkikinden sonra yazılmış olan bu kitap büyük bir çalLŞmanın
mahsulüdür. Hata ve noksanlanna rağmen iLmi kıyımeti çok yüksektir.
Zaman zaman eski devirlerde İngiltere'de hayvan tcııbalbetinindurumunu
hazin bllimakta. bazı Avrupa merrilleketlerindeki gelişmelerden
hayraınlıiklabaıhsetmekted'ir. Sezarın hakkını SEzaravermek için
gayret sa~federken İslam mejeniyeti çaığında İslam milletlerinin veteriner
ta:baıbetteki ileri durumlarını nedense küçümsemektedir. Za-
~en bu mevzuja eline, doğru bir fikir verecek şekilde tam eserler geçmiş
değildir. Kitabın bu kısmı zayıırtır.
Ki/taıbaönce Asur ve Eski Mısır'a ait yazılarla ıbaşlanmıştır. Hamurabi
kanunlarındaki veteriner hekimUğini ilgilendiren 224 ve 225..
maddelerin metinleri verilmiştir. Mısır'da Beni Hasan harrabelerindeki
oymalardaki sahnelerin teda:vi veya besleme olduğuna karar verilememiştir.
Kahun'da 1889'da bulunmuş olan veteriner tababete ait papirusun
okunabilen muhteviyaıtından bahsedilmiştir. Eski İran, Hint ve
Arabistan'da veteriner tababeli hakkında elde vesika bulunmadığını
bildirmektedir.
Eski Yunan meden1yeti çağında veterinerliğe ait daha bol döküman
bulunabilmiştir. Democritus (Abderalı; M.O. 470-402)bıraktığı
yazılarla ilk anatomi yazarı sayılmaMadır. Asırlarca sonra yaşıyan
DemocritUlS'la.karıştırılmamalıdır . .Atinalı Simon M.Ö. 430 da hasta-,
lıklar değil, a,t hijyeni konusunda Çak değerli bir eser bırakmıştır. At
konusundaki yazarlar arasında en eski bilinen Xenophon'dur. M.O.
380'de ((Atyetiştirmesi, terıbiyesive seçimi)) isimU eseri bugün bile de'.
~er taşıyan kısımlar ihti'va eder. Aristü'nun M.O. 333'de yazdığı ((Hayvanlar
Alemi)) diye tercüme edebileceğimiz The History of Animalı;
Isimli eseri veteriner tahaıbatile ilgili mevzularla doludur. Bu kitap
244

Smith'In Veteriner Tarıhı
vahşi ve ehU-hayvanları sıhı'!landrrma:ktan başk~, hastalıklardan da
bahsetmektedir. Atlarda safra keSesi bulunmadığına dair not vardır.
KastraSyön, hernia in,guirüıle'de tedavi maksadile kullanılmıştır. -Te.
timos, gurm, zehirlehırile zannedilen aIitıhrax, domuz kıZIlı, pU~uropn-eum.onia(sığır),
malleus, kuduz anlaşılabilen çeşitli hayvan hastalıklarıdır.
Fillerin hastalıklarından da balhi3 vardır. Beşeri talbabetin
babası HipokTat (M.O. 460) komparati;y patolojinin insan tababetine
faydalanndan !bahsetmiştir fakaıt veteriner ~a/betle meşgul olma."
mıştır ve kendinden _birkaç yüzyıl sonra yaşıyacak olan veteriner Hi.
pokra't'la karı.ştırılmamalıdıf.
Kartaca imparatorluğunda general Mago (M.Ö.200) 28 kısımıihtiva
eden ziraate ait bit kitap yazmıştır. Çiftlik hayvanları tabaıbeti.
ne ait olan kısım tercüme edilerek meşhur Hippiatrika'da yer almıştir.
Eski Roma'da askerler; barış zamanlarında ziraatle meşgul oldu1tlarından
yazarların çoğu asker çiftçilerdir. Cato (Sensor, M.O. 233-148
en eski bir ziraat yazarı, asker), Eserinde sığır beslenmesi ve bazı h~.
talıklarından -bahseder. Marcus Tarentius Varro, M.O. 36'ıdaziraat konusunda
kitap yazmış diğer bir askerdir. Hastalıklar bahsi zayıftır.
Virgil, M.O. 31'de «Geargics» ismile yazdığı _nazım kitabında birçok
hayvan vebalarını karıştırmışbr. Celsus M.Ö. 40'da doğmuş, ;nsan
tababeti yazarı olup veteriner ta:baıbetinin de önemini bildirmiştir.
Columella M.S. 55'te yazdığı «Hayvan Yetiştiriciliği» isimli kitabın.
da hastalıklardan bahseder. İlk defa olarak saLgın hastalıklarda tecridin
önemini bildil1miştir. Uyuzu kükürtlü ilaçlarla tedavi etmektedir.
Koyun çiçeği vuzuıhlaanlatılmış, kuduz da zikredilmiştir. Pliny'nin
M.S. 50'de yazdığı «TaıbiatTarihi» eserinde veterinerliğe ait ehemmi.
yetsiz notlar vardır. Galen (M.S. 131-201)Hikoprat gibi hayvan hastalıklarının
müşaıhedesinin insan tabaıbetinde faydalı ol~ağını yazmıştır.
Puplius VegeJtiusRenatus (M.S.450-500),bazı yazarların bildirdiğinin
aksine veteriner ta:baıbet:nin babası olarak kaıbul edilemez;
fakat «Mtis V€lterinariae»isimli çok kıymetli bir kitap yazmı:şt~;Malleus
ismi altında sığır ve atların birçok saligınhastalıklarını tarif eder.
Hastalıkları kuru ve yaş olarak ayırır. Gaza;bı ilahinin hastalıkların
sebebi olduğuna inanmıaz. Tetanos, uyuz iyi anlatı1lmıştır. Hijyen Vegetius'ta
birinci' planda gelir ve moderndir.
Bizans't.a veteriner ıtaibalbetindurumu insan t.aibabetinden ileri
dir. 4 ve 5 inci yüzyıllarda yaşıyan Bizanslı veterinerlerin yazıları 10
uncu yüzyılda «Hippiatrika» ismi altında ibir araya toplanmıştır. Bu
veterinerler arasında en meşnul"u Apsyrtus'tur. Veteriner taıbabetin
hakiki baıbası sayılır. Müşahedeci olup batıl itikaıtlara inanımaz. Owp-
245

ERK
si muayeneleri ile karara varır. Chiron, HimerillS, Hippocrates, Pelagonius,
Hieracles, Theomnestus diğer tanınmış Bizanslı veterinerlerdir.
Chiron, mitolojik ehiron'la karıştırılımamalıdır. Kendisine ait has.
talıklar bahsi iyidir. Hippocrat da 8-9 yüzyıl evvel yaşamış olan Hippocrat'la
başka tarihçile! tarafından çok karıştırılmıştır. «Geoponica ıı
ziraate ait bir kitaptır. VeterinerEği ilgilendiren kıısım1anvardır fakat
ilmi değeri azdır.
.Arap Devri (7 nci yüZyıldan 12 nci yüzyıla kadar) : Bu devirde eski.
yunan ve Bizans veterinerlerinin yazıları Arapçaya tercüme eclildL
6 ncı asırda yazılmıŞ Arapça, çok az değerde veterinerlik bahsi olan
altı kadar ziraate ailt eser, 7 nci asırda yazıılmış dokuz kitap. tngilterenin
ımuhtelif kütüphanelerindedir. 9 uncu yüzyılda yazılmış ve
bütün Bizanslı yazarları zikreden bir kitap da Paristedir. 11 inci yüz.
Yıla ait İspanya'da yazılmış bir veteriner ve ziraat kitabının kopyes
İngilterededir. 12 nci yüzyılın en önemli eseri İbn-al-Awam'm yazdığı
ziraat ve hayvan taıbaıbetineait meşhur eSeridir. Kitapta kUş, tavuk,
sıgır ve kOyun.hatta. deve hastalıklarından bahis vardır. 13 üncü asırda
ise şayanı dikkat bir kitap yazılmıştır. Ebu Bekr'in Naceri (*) ismini
taşıyan bu eseri iki cilt halinde Fransızca.ya 1859'da tercüme edile
rniştr (**). Ebu Bekr'n bu kadargen:ş malumat sahibi ol~u şayanı
hayrettir. Her ne kadar M. MOule,bunların hepsinin orijinalolduğunu
iddia ediyorsa da çoğu Bizans veterinerlerinden alınmıştır. Arap Dev
rinde 500 sene içinde veteriner taıbabette göruıen gelişmeler, doğum
bilgisinde, dental operasyonlarda (Bizanslüar bu konudan hiç bahsetmemişlerdir),
bacak ve ayak hastalıklarında ve genelolarak tedavi
metotlarında husule gelmiştir (***).
Anglo-Sakson İngiUere'de veterinerlik sanatı; M.S. 5 inci yüzyıla
kadar İngiltere Romalıların istilasında kaldığı halde, veterinerlik kO
nusunda onların bilgisinden faydalanamamışlardır. Daha sonra Dani
markalıların istilası büsbütün kötü tesir etmiştir. Kilisenin baskısı
da Vegetius'un modern fikirlerinin 500 sene sonra bile İngiltere'ye girmesine
mani olmuştur ve tababet tam manasile batıl itikatlar çerçe-
(*) Nasen 13 değü 14 üncü yiizyılın yansında yazılmıştır. (1) Burada Smith hata
yapmıştır, yalnız kitabında 15 SQyfa ıonra bu hatayı di1zeltir.
(*.) Bu tercüme Bağdat'taki nüshatlan yaptımıştır. Halbuki bu nüsha en orijinal kısl1P
olan 10. makaleyi ihtiva etmez. Manıı.çkripler kısmen kaybolınu~ .durumdadır. Smith'in
mevcudiyetini hümediği tam flmha bizde, Bursa kütüphanesindedir (1). Bıı bakımdan
Smith';n Naseri hakkındaki hükmü tam olamaz.
(*H) Burada gene 10. makaleden haberdar olmadığından nalUır ve nalla kusurla"n te.
davisi gibi o zamana kadar hiçbir veteriner yazar tara/ınMn bu derece mükemmeliyetle
ele alınmamış olan kısımdan bahsedilmemiştir (l).
246

Smith' in Veteriner Tarihi
vesi içinde yapılmıştır. Onuncu yüzyılda yazılmış olan Leech Book
buna en iyi misaldir. Herbarium, The medicine ai Quadrupeds ehem.
m:iyetsizyazılardır.
12 nci yüzyıl: 6 ncı yüzyılda yaşıyan lppocras'ın Sanskritçe eseri
12 nci yüzyılda Moses O'fPaler.mo tarafından Arapça nüsıhasından
Latinceye çevrilmiştir. İppocras ismi veteriner tarihinde çok kanşıklığa
sebep olmuştur. Eserin değeri çok azdır. Muhtemel ki Hindistan
tab abetinin menşei eski eski Yunan tababetidir (*). .
13 üncü yüzyıl: Sicilya kralı II Frederick'in emrile Jordanus Ruf-.
fus «Hippiatria)) isimli veteriner tababete ait bir kitap yazmıştır. l{enmsi
Avrupa'da veteriner tabalbetinin rejeneratörüdür. Arapça eserle:,den
çok faydalanılarak yazılmış olan bu eser, iç hastalıklardan ziyade
dış hastalıkları konusunda iyidir. Veteriner yazılarda ilk nomenkü1a.
tür kaidesini kullanan RuHus'dur. Albert of Calange, Bartolarnew
Granville, Vincentus Bellovacensis, Boniface, Jacap Doria, Petrus de.
Crescentius, Walter de Henley 13 üncü yüzyılda yaşamış diğer tali ve.
teriner yazarlardır.
14 üncü yüzyıl: Marcus ve Maurus, kendileri hakkında çOk az
şey bilinen iki veteriner yazardır. Bu yüzyılın en mühim yazarı ıtalyan
Laurens Russius'dur. KitaJbın muhteviyatı RUıffus'tan kO'pyedirve
Bizans yazarlarından da istifade etmiştir. İlk defa deri ruamının insaan
bulaştığından bahseder (**). Russius da Ruffus gtbi Avrupa'da veteriner
tababetinin rejenerasyonuna yardım etmiştir. Hurbert of Curtenova,
Dino di Pietro Dini, Bartıhoıomew of Spadafora, Giovanni,
Martin of Balonya, Jehan de Bri, Andreas Alıbrecht, Juliana Barnes.
14 üncü yüzyılın tali veteriner yazarlarıdır.
15 inci yüzyıl: Bartiholomew Grisone, Viscanto Girolarno, Master
Facio, Manuel Diaz, William de Villiers ve Tardif ehemmiyetsiz eserler
bırukmışlardır. Bu yüzyılın bizi en çok alakadar eden şahsiyeti Leonarda
Da Vinci (1452 -1520) dir. Uzun seneler at ve insan anatomisi
çalışmıştır. Yapmış olduğu şekiller bugün İngiltere'dedir. Bu yüzyılda
bir tek İngiliz veteriner yazarı yoktur. Yalnız müellifleri belli olmıyan
bazı man'Üskripler bulunmuştur. İngiltere'de veteriner tababet diğer
Avrupa memleketlerine, bilhassa 'ttalya'ya nazaran çok geridir.
Bütün bu zikredilen isimlerle veteriner yazarların hepsi bildirilmiş
de:nek değildir. Unutulmamalıdır ki yazıların ,birçoklan kaybol-
(*) Burada Smith tekrar hatwya düşer, zira Hint'de insan ve hayvan tababeli M.Ö.
3000 yıUanndan daha evvel yapılmakta olup şayanı hayret derecede üeridir (4).
(*.) çağda, ve hattd bir müddet evvel y~amış olan İsldm veterineri Ebu Bekr, bunu
daha eooel zikretmi#ir (1).
247

ERK
'muştur (*). Sonradan !bulunmuş ve dağılmış materyal arasında eser
'bulunan Demetrius Pepaıgomenus, 13. yüzyılda yaşaımış ve kuş hasta
lıklan hakkında kitap yazmış olan bir Bizanslıdır.
10 uncu yüzyıldan 15 inci yüzyılın sonuna kadar geçen devri kı
.sa ,bir hatırlama yapılacak 'olursa; 10. yüzyıl bütün ilim kollannda
,yu bir cEfu'aletdevridir. ll. yüzyılda at sporları ve doğan avcılığı Av
rupa'da kralların iligisini çekmıiye başlamıştır. 11. yüzyılda İtalya'd
öğrenme arzusu başlıyor, ilk Haçlı ordusu kuruluyor, Veteriner taba.
.bet 10. asırdakiniden ileri değildir. 12. yüzyılda İtalya'da ziraate öneJ~
veriliyor, İngiltere'de koyunCUlUkgelişiyor. 13. yüzyıl büyük adamla~
devridir. Sicilya Kralı II. Frederick, veteriner taıbaibetinin Avrupa'd
uyanmasını teş'vik ediyor. Dante, Roger Bacon, Büyük A1bert bu devir
de yaşıyor. İngiltere'de müthiş bir koyun çiçeği salgını yirmi sekiz yı
devam ederek koyunculuğu mahvediyor. Haçlı seferleri tekrarlanıyor
Bu seferler Avruıpa'da veteriner tababetin gelişmesinde çok önemli ro
ynanuştır. 190 sene süren bu harpler esnasında orduların ıbir k1sn
İtalya üzerinden geçmişler ve bu arada İtalya birçok saLgın hastalık
lara sahne olmuşrtur.. Bundan başka İslaım dünyasının sanat, ilim v
fabrikasyanla bi'rlikte veteriner taıbabet bilgisi de ordularla İtalya'y
sokulduğundan, bu memleket veteriner rönesansının beşiğini teşkil e
miştir, Kral Frederick'in tesiri ve Ruffus'un kitabı ile bu daha da k
laylaşffiış.tır. 14 yüzyıl, şövalyelik çağı olup veteriner öğretimi teşvi'
görmüştür. İngiltere İspanya'dan koyun ithal etmek suretile koyun
culuğu isla.m başlamıştır. Petrarch /bu devirde yaşamış ve İtalyan di
linin safiyetini temine çalışmıştır. Eski Yunan eserlerine alAka baş
lamLŞtıT.En son restore edilen dil İngilizcedir. Franısızca daha 10. asır
da sadeleştirilmiş bulunuyordu.
15. yüzyılja bütün Avrupa memJeketlerinde, İtalya da dahil, ve
teriner sanatı ihmale uğramıştır, fakat cehalet devrinin sonu çok ya
kındır. Matbaa icad olunımuş ve çoğu ilahiyata ait olmak üzere onbi
kadar eser matlbaada basılmıştır bile.
İKİNCİ KISIM
16. yüzyılın başından 18. yüzyılın sonuna kadar:
16. asırdan sonra veteriner tarihi; 1500'den, İngiltere'de ilk veteri
ner mektelbinin açılışına kadar, yani 1800'e kadar ıbir, bu tarihten bu
güne kadar (Müellifin 'hayatta olduğu, daha doğrusu yazdığı ça
1912-1918) olan bir başka devre olmak üzere ikiye ayrıla:bilir. Kitabın
(*) Doğudaki, bilhassa bizdeki kütüphanelerde mevcut eserlerden hiç bahsedilmemek.
tedit.
248

Smith'in Veteriner Tarihi
u ikinci bölüımiÜnde,1700'e kadar yazılmış olan veteriner taıbabeteit
eserlerden ve yazarlarından baıhsedilecektir.
16. yüzyıl : Bu yüeyılda veteriner yazıların adedi çoktur. Batı Avpa
öğrenme hevesi içindedir. Eski yazarların eserleri önem kazanağa
başlamıştır. Bunlar zikredileceM.ir.Bundan başka ziraate ait
erlerde veterinerliği ilgilendiren kısımlar varsa onlardan ve beşeri
abahete ait yazılarda, seyahat ve diğer çeşit eserlerde veteriner tabati
ilgilend:ren kısımlardan bahsedilecektir, 16. asuda ---bir istisna
le -- orta seviyenin üstüne çıkmış veteriner yazarlar yok.tur. O istisa
da İtalya'da yaşaması pek taıbii olan ve ismi veteriner tarihinde,
ediyen parlıyacak olan Carlo Ruini'dir. Gene 'bu yüzyılda Hippiatria,
Geoponika ile Vegetius'un yazıları muhtelif dillere tercüme edU-
- ve matbaada ibasılmıştır.
De Lozenne, Agostino Magno'nun eheımmiyetsiz yazıları vardır.
gostino Columlbre; 1518'de ilk defa tab'edilen eseri oldukça önemliir.
Hastalıklar bahsinde orijinallik -gösteıımez,yalnız ilk deıfa olaraktlarda
kusmayı anlatmıştır (*). Post.Jmorteım:muayene yapmamıştır.
realani'ye göre atlarda diaibetten ilk defa bahseden Columibre'diT.
ektuımda OxYiuriscurvula'ya ilk dikkati çeken odur. Fizyoloji maluatı
ve doktrinleri tamamiyle galeniktir. AlfansD de Harrara, önemr
iz İspanyol yazarıdır. Francisco de la Reyna, İspanyoı veterinedir.

ERK
ıderick Grisone, İtalyan veteriner yazarlardır. O çağda ilk defa İtalya'.
da kurulan yüksek atçılık mektelbinde Grisone hocalık etmiştir. Kitabında
da yalnız binicilikten bahseder. AgosUno Gallo, İtalyan, Conra
Gesner, Zürihli, Cesare Fiaschi, İtalyan olup veteriner tailJabete ai
yazıları bulunan kimselerdir. Thomas Tussar, manzum halde önemsi
yazılar bırakmıştır. Giovanni BatUsta Ferraro, meşhur binicilik rnek
teıbi hocalarındandır, kitaJbı kly:metsizdir. Gladio Corte, İtalyan olu
İngiltere'de sarayda çalışmıştır. Kitaıbında hastalıklardan bahsetmez
John Phillip Ingrassa, insan hekiırni, veteriner tababetin de insan ta
babetile aynı derecede önemli olduğunu ya:zımı.eştır. Jean Masse, Hippi
artika'yı Fransızcaya tercüme etmiştir. Ippolite Bonacossa, veterine
hukuki meselelerine ait ilk eseri vermiş ve kitabı birçok defalar tek
rar tabedilmiştir. İngiliz Thomas Blundeville 1560 ile 1589 ar~sınd
bir çok eser vermiştir. Veteriner talbabetine ait yazılan birçok nokta
lardan Bizans çağından geridir. Önce teI1biyeve eşkal bahsi gelmekte
. dir. Burada atlarda molar dişlerin mevcudiyetini bilmediğini gösterir.
Hastalıklar ve tedavi bölümünde baJısettiği birçok hastalıkların bula
.şık olduğunu bilmemektedir ki bu da 16. asır bilgisinin Bizans devrin
den geri olduğunu 'gösterir. Gene ayni kitapta Blundeville atıarda b
.yin ya çok azdır veya hiç yoktur demiş, atıarda safra kesesi hastalık
larından bahsetmiştir. Nalbandi kısmında da birçOk hatalar. yapmak
tadır. Charles Estienne ve Pasqual Caraciolla önemısiz eserler bırak
mışlardır. George Tuııberville, köpek tababetine ait kitap yazmış bi
İngiliz sportmenidir. Kitabı, veteriner üteratüre önemli bir şey ilav
etmezse de 16. yüzyılda köpek pa'tolojisine alakanın mevcudiyetin'
göstermektedir. Nicholas Malbie 1, John Fayser 2 tane ol;mak üze:
veteriner taba:bete ait önemsiz kitaplar yazmışlardır. Conrad Heres
bach, kendisine Almanya'nın Columella'sı denmiştir, ziraate ait kita
. bında atların yem ve diyetinden bahsetmiştir. Hijyene önem vermiş
tir. Tapallıklar bahsi iyidir. Zamanında şirürjikal müdahale ile der'
malleusunun tedavi edildiğini yazmıştır. Sığır ve domuz hastalıklann
dan da bahseder. Marx Fugger, Fernando Calvo, John Astley, T. B
dingfield, John A. Emelianus, diğer tali veteriner yazarlardır. Cris
topher Clifford «Atçılık mektebi» ism'iylebir kitap yazmış ve ahır hij
yenine önem vermiştir. Zamanının birçok batıl ilikatlarına inanma
. mıştır. Leonard Maschall, burada zikredilmeğe layık olmıyan cesur bi
mÜlltahildir. Büyük bir it:Jbarkazanmış görünen eserinde kendine ai
bir tek orijinal fikir yoktur. Sığırlara ait yazdığı ilk kitap daha ziya
de Columella'dan alınmış olup intizamsızdır. İkinci kitap at hastalık
. larına aittir. Bu hayvanlann hastalık'larından bahsederken at ve ka
tırlarda beyin olmadığını tekrarlamıştır. üçüncü kita:bında ise koyun
keçi, domuz ve köpek hastalıklarına aİt değersiz bilgi vermektedir
.250

Smith'in Veteriner Tarihi
John Sadler 1572'de Veıgetius'u İngil~eye' çevirmiştir. Richard Sadler
İngiliz olup latince önemsiz bir kitap yazmı.ştır.
Carlo Ruini '16, yüzyılın en orijinal ve ilmi veteriner eserini veren
İtalyan senatördür, Hayatı hakkında birşey bilinmemektedir, «Atın
anatomisi, hastalıkları ve tedavisi» isimli kitabı ilk defa 1598'de kendi
ölümünden sonra yayınlanmıştır. 1316 da Bolonyalı Mundino (*),
1953'te Vesalius giibianatomistler Galen'in hatalarını düzletmişlerdir.
Galen'in anatomisi muhtelif hayvanların disekBiyonuile yazılmıştU".
Hiç insan kadavrası diseke etmediğine inanı~maktadır. Fakat 16. yüzyıla
kadar at anatomisi ciddiyetle etüd edilmiş değildir. Bilindiği gibi
Leonardo da Vinci sathi at anatomisini dikkatle teıtkik etmişti. 'işte
Ruini'nin elindedir ki kapkara cehalet içinde bulunan tek tırnaklllann
anatomisi, mubalağası imkansız bir mükemmeliyete erişmiştir. At
vücudunun bir tek noktası bile onun skalpelinden' kurtulmuş değildir.
Hatta gebe uterus ve fO€tusun sirkülasyon sistemi bile inceden inceye
gösterilmiştir. Bundan başka anatomiye yalnız i1mi biralltka ile bakılmamış
aynı zamanda doğru klinik bilgisi için esas !Sayılmıştır.Ruini
atın patolOjisine çalışacak bir kimsenin anatomisine 'ilgisiz kalamıyaca~ı
bildirmiştir ki bu noktadan Ruiniyi veteriner ilminin babası
olarak kabuı etmek yerinde olacaktır. Kitalbın anatomi kısmı beşe ayrılmıştır.
Birinci bölüm baş ve beyin sinirleri, damarları, adajeleri ve
glandIarı ile birlikte, ikinci kısım; ,boyunve göğüs, üçüncü kısım karın
boşluğu organlan, medulla spinalis, bel, sacruım ve pelvis, dördüncü
kısım; genital organlar, foetus ve zarlan, beşinci kısım; ön ve arka
ayaklarınkas, kemik ve sinirlerini ihtiva eder. Ruini her bölgede derinlikten
satha doğru çalışmıştır, kasIara isim değil numara vermiştir.
Kitabın hastalıklar ve tedavi kısmı anatami bölümüne nazaran zayıftır.
Fakat zaten Ruini kitabın anatOmi kısmiyle tanınmıştır. G.A. Cito,
Philip Scacco, John Colerus ve Gaspard Reuschlein bu asnn son
önemsiz yazarlarıdır. Gervase Markham (1568- 1637) eserlerinin çoğunu
17. yüzyılda verdiğinden daha sonra incelenecektir. 1595'te yazdığı
at tetbiyesi ve hastalıklan konusundaki kitabı yüzünden burada da
zikredilmiştir. Mesleki bilgi bakımından bu kitap önemsizdir.. Jean
Herard, Giovanni Battisa Pignatelli gibi önemsiz veteriner yazarlarla
bu yüzyılın sonu gelmiştir, Fakat unutulmamalıdır lci, 16. yüzyılın sonuna
doğru veteriner ilminde yenilikler başladığına dair birçok işaretler
vardır. Bu henüz klinik çalışma ve hastalıklar konusunda değilse
bile ileriye doğru bir adımdır. Ruini bu periojun en büyük şahsiyetidir.
(.) Daha ziyade Muııdino de Lu:ı;zi olarak tanınmıştır.
,
251

ERK
. 17 nci YüZYIL
Sir Frooerick Smlit1hbirinci cildin 62 tam sayfasını Gervase Mark.
bam'a ayıım:ş, onun hayatını ve yazılarıni kritik. etrİı.iştir.Markham,
edebi haya.tı boyunca yalan söylemiş ve yazmıştır. Katiyyen dürüst olmamıştır.Kendi
eserleri hep başkalarından satır satır kopye olduğu
halde kop~e ettiği kimselerden hiç baıh:setmemiştir. Kitaplarını deği..
şik isimaer altında defalarca neşretmiştir. Nadiren reıvizyon yapmıştır.
Yayın sistemi habis ve uoo'nmazbir adam olduğunu göstermiş.tir.
Umumiyetle dikkatsizdir. İki ayrı kitaıbında aynılronuyu tenakusla
anlatır. At seçimine dair yazdığı eserinde avcılıkta kullanılan atların
beslenmesinden, diyetlerinden .baıhsecier.Hijyen lmsmı çok geridir.
Ahır sıcak ve karanlık olmalıdır, (hay;vanaağır örtüler örtmelidir. Ki.
tapta, kendisinin ıhiç klinik tecrÜ'besi olmadığını anlatacak birçok
noktalar vardır. Mesela atların kusabildiklerine inanmıştır. Daha son.
ra «Cavelarice» ismiyle çıkar.dığı kitap yukardaıkinin genişletilmi,?
kıoıpyesidir.Hasta1ık1ar kısmı noktası noktasına geçen asrın İngiliz
veterineri Blundeville'den kopye edilmiştir. Kendisi haSltahklar hakkında
pratik olarak hiçbir şey bilmemektedir. Üç yıl sonra, 1610'da,
«Şaheser» isiJmlikitabını neşre1ımiştir.Bu da Cavelarice'in daha geniş.
letilmiş bir nüsnasıdır ve Blundeville'den kopye edilmiştir. Hala. mal.
leusu tedavi etmektedir. Yalnız enf£lksiyözoluşuna işaret etmiştir.
Anatomi kısmı Vegetius'tan alınmllŞtır.Atta safra kesesini karaciğeöı
altında ince, yeşilimsi bir kese olarak tarif eder. Bu sefil kitap, nalbantlara
Iaz.ım olan aletlerin lis'tesi ile nmayet ıbulur. 1613'te «İngi.
liz Çiftçiliği» ve 1614'te «Ucuz ve iyi ÇiftçiJiik»isimJi kitapların yayınlamıştır.
1623'te «İngiliz ev kadını», 1924'te «Çiıf1tçiliğeElveda», nihayet
at hastalııkları ve at yetiştirmesi hakkındaki eski eserlerinin yeni
bir kopyası olarak 1630'da «Markıham'ın sadıikveterineri» isimli kitabını
neşretmiştir. Seımıptomveya diagnoz hakkında hiçıbir not yoktur.
Sadece tedaviden bahseder. 1634'1Je«Okçuluk sanatı» ismile, diğer bir
yazardan koıpya ettJiği.eseri yayınlamıştır.MarkfrıaımIbuikötü metotları
ile .asrın diğer orijinal yazarlarını da enfek'te etmiştir (*). Buna rağmen
bu. tesirden azade kalmış kimseler degörüıür. Micholas Morgan
mevzuu bilmeden veteriner tabaibete ait !bir kitap yazmıştır. Thomas
Spackman, insan hekimi, kuduz hakkında bir kitap yazıııuştır. Isıran
hayvanın kuduz olup olmadığını anlamak için yaraya süı:ülmüş
ekmek diğer Ibir hayvana yedirilmektedir. Yerse ıs,'ran
hayvan kuduz değildir. Çok çeşitli ..tedaviler tavsiye etmiştir.
Emmek ve koterize etmek !bu meyandadır. Michael Barel;,
252
(*) Smith'in burada kendi vatandaşı için kullandığı ağı, ıoon f(lYanı dikkattir.

Smith'in'v,eteriner Tarihi
-nemsiz bir kitap yaz~tır. Willfam Browne, keza yalnız at terbiyesi
kısmı iyi olan bir kitap bırakmıştır. John Grawsley, hakiki bir pratisyendir.
Sığır ve koyunlarda Cenurus cerabralis vakalarında operasyon
yaparak beyinden keseyi çıkaıım.ışve !bu kesenin içinde küçük, beyaz,
kurtumsu şeyler bulunduğuna işareıt etmiştir. Obstetrik bahsi de çok
ilgi çekicidir. Sezariyen operasyonu tarif eder. Distomatosi.s'in mera
ile alakasına dikkat etmiştir. Sancılarda bazen ponksiyon kullanır.
Thomas Gpıımes, boş ibir kitap yazmıştır. Thomas de Gray, «'Mü.kemme
Atçı» ismiyle bir (kitap yazmaştır. YetiştiriciJ.ik.ıteherediter hastalıklara
önem verilmesiine işaret etmiştir. Bilhassa nöbetli göz ağrısı
bunların başında gelmektedir. Malleus ile deri ruamı arasında mÜlla.
sebet kUramamıştır ve hakikatten ayrılarak deri ruaınını tedavi etti.
ğinden ba.hse1mıiştir.zaıten De Gray'ın eseri geçmişin hatalarının tekranndan
ibaret, değersiz ibir kita.ptır. sir Thomas Browne, Markhamvari
bir kitap yazmıştır. William, Cavendish, Newcasle dfrkü, hayatını
atçı1ığa yakfetmiş ve,çok tantanalı resiımlerle süslü bir kitap bırakmıştır.
Aydııı bir inSandır. Ayın, r~gar1arın ve sağ veya sol testisin
yavrunun cinsiyeti üzerinde hiçbir tesiri (çağdaşı olan veterinerler
buna inanmışlardı) olmıyacağını yazmıştır. "Hastalıklara ait bir şey
yazmamıştır. RObert Barrett, esas itibariyle Markham'dan kopye ederek
bir kitap yazmıştır. Orijinı;ıl olarak ilk def,a mıall;eustaakciğerdeki
lokalizasyandan ve hernia .aJbdominalisdedikişle tedaviden bahs etmiştir.
Richard Lawer, insan hekimi, at tababetine yalbancı değildir. Burun
akıntısmın beyinden gEfunediğinisöylemiştir. Thomas Willis, di-'
ğer bir insan hekilmi, daha ziya;de anatomist olarak tanınmıştır. Hayvan1ard~
biri kanda !bulunmak, diğeri sensitif olara.k iki kısım ruh
bulunur demiŞtir. John Clarice ehemım:iyetsizdir.John Halfpenny, hiçbir
şey ilave etmerz.MiChael Harward, veteriner tababe1ıine ait, ırlan ..
dafda yazılmış ilk eseri veımiştir. Kendisi İngilizdir. Sa1gın hastaİıklardan
anthrax'ı iyi anlatmış, gömülmemiş kadaYralann tehlikesin.
den bahsetinliştir."Tedavilerde' tavsiye' ettiği ilaçlar, Markhaıpı'ınki gibi
iğrenç değildir. Kendisi cesur bir oper3.!tördür. Cenurus cerebralis
vakalannda, çok- etraflı olarak, yapılacak operasyonu anlatır. Başlt
hernia albdominaliste tatbik ettiği operati! tedavi çok moderndir. Harward,
asılorijinal tarafını barsak yaralannda barsak ve kann cidannın
dikişleri bahsinde göstremiştir. Kitabını okuyan kimse onun intestinal
şirurjinin öncüsü olduğundan şüphe etmiyecektir. Ha.rward'ın
eseri çığır açıcı olmasına rağmen, zamanınd a Markham'ın kara
gölgeleyicitesirinden dolayı lAyıkı ile takdir edilememiştir. Beşeri şirürj!den
bile. öndedir. Robert A1nrond ~nemsizdir. Richard Ruseam,
Mascall'in diğer ismidir ve kitabı daha önce incelenmiştir. Nehemiah
Grew, insan hekimi, komparativ anatami üzerinde çalışmıştır. Mide ve
253

ERK
barsak komparativ ana.tomisi kitabında sekum bahsinde Glisson'
(Francis Glisson, Capsulaglisoni'yi. bulan anatomist) atl.arda ve tav
şanlardasekum çifttir şeklinde yapt1ğı hatayı Grew düzeltir ve atlar
da sekwn ikinci bir mide haıt1Aondan daha üstün ve hakiki • midedi
.demiştir. Ruminasyon fizyolajisini bugünküne yakın izah eder. Tho
mas Tryon, veteriner .hijyen konusunda ahırların havalandırı1masını
önemi gibi çok iyi kısımları ihtiva eden bir ki1ıapyazmıştır. Alien Mill
len. «Fil Anatomisi» ismiyle Irlanda'da bir kitap neşretmiştir. İngiliz
ce dilinde bu konuda ilk kitaptır. «HaYvanların GözleriHakkında Mü
şahweler» ismiyle ikinci bir kitap' daha ya2Jmıştır.Andrew Snape, 168
~e İngiliz dilinde ilk at anatam1si kitabını yaıımıştır. Ruini'nin kita
bından istifade etmiştir. Hatta. ona ait bazı şekilleri kendisine maletmekle
itibarını lekelerniştir. Snape'in en önem verdiği bahisler sirkülasyon;
sinir sistemi ve gelişmedil!. Harvey, De Graaf, Neetham'
buluşIarından haberdardır. Modern fikirlidir ve kendi eserinin tam ol
madığının farkındadır. Ruini'den başka diğer yabancı anatomistleri
isimlerini zikretmiştir. Sirkülasyon bahsinde arter ve venaların nihayette
anastomoz yapmadıkları, arter kanının dokular tarafından emil.
diğini, sonra bu dokulardald kanın venalar tarafından emildiğini yaz..
mı:ştır. Ha]Jbukibu anastomozlar 1661'de MalpLghi tarafından keşfedilmisti.
Beyin anatomisiüzerinde uzun' bir bahis vardır. Atta beyin
olmadığını iddia eden çağdaşlarının bulunuşuna şaşmaktadır. Burun
akıntısının beyinden gelmediğini söylemiştir. Ayak anatomisi bahsi
iyi değildir. Zaten bu kısım, Ruini'nin meşhur eserinde de zayıf olarak
incelenmiştir. Snape, ilme aldka duyan orijinal bir m~ahJadecidir.
Samuel Collins, insan hekiim~,((İnsan ve hayvanlar anatomisi» ismiyle
bir kitap yazmıştır. Daha ziy;ade rumdnantıar maymun, kedi, kö-
.pek ve kuşlar üzerinde duımuştur. Ruminasyon fizyolojisinden de
bahsetmiştir. Bu mevzu o çağda fazla iLgi çelmnekteydi. 1685'te Ba.
sel'de J. C. Peyer, insan, dört ayaklılar ve kuşlard.a rumdnasyondan
bahseden kitabında sığırda ruminasyon organlarından, sinirler hariç.
ö derece iyi bahsetmiş ve doğru resim~er çizmiştir ki, daha sonra bu
konuyla çalışanlara fazla bir şey bırakmamış.tır. J Lamlbert'in ((Köylünün
Hazinesi» kitabını incelemek mümkün olmamıştır. G. Langbaine,
R. Blome'ın ve yazarı ıbelliolırnııyanveteriner tababete ait bir çok
yazılar arasında önemli kısıım1aryoktur. Sir William Hope, Solleysel'in
biraz sOnra incelenecek olan (Mükemmel Veteriner» (*) isimli
eserini 'İngilizceyeçevirmiştir. Her ne kadar tercüme mükemmel değil-
(.) Kitabın a

smith'in Veteriner Tarihi
se de Markhamiml"in İngiltere'de yerleştiği çağda Solleysel'in ileri fikirlerinin
memlekete sokulması bakımından Hope'un mesaisi teşek'
küre ıa,yıktır.
Jacques Labessie de Solleysel (1617-1680), son derece dürüst bir
insandır. Fransa'da itiıb'arıçok yüksekti. Fransa almdemisinden Perrault
Solleysaı için «17. yÜ2ly1ldaFransa'nın en ibÜlyük adamlarından
biridir)) demiştir. Kitabının birinci kısım atın bakımı, seçimi ve nallanması
konusunda olup ,çokiyidir. Aklı selirnine rağmen eskilere uyarak
nallama zamanlarının gökteki ayla ilgisinden bahsedecek kadar
batıl itikatlıdır. Hastalıklar bölümünde Komaj kroniği belirli bir şekilde
anfizemıden ayırır. Bu konudaki yazılan tarihi bakımdan önem.
lidir. Kan fi.zyolojisi ile çOk i1gilenım~tir. Duotus 1ıhoracieus'a bulanmdan
dolayı Eustachian ismi verilmesinin doğru olacağı kanaatindedir.
Fakat buna rağmen venalarda kanın istikametini anlıyamamış.
V. jUıgUlaris'dekanın başa doğru gittiğine inaIlıffil.Ştı.r.Halbuki
.Harvey'in keşfinden haberi vardır. «Hastalık konusunda en önemli
nokta hastalığın sebebini bulmaktır ve korunma tedaviden çok daha
iyidir)) demiştir. Gurm'un daha ziyade taylarda olduğuna dikkat etm~,
bulaşıcı karakterini göstermiş fakat bunun bazen malleus haline
geçeceğini de yazm~tır. Ne olursa olsun İngiltere'de daha 19. yüzyılın
son yıllarına kadar gurmun bulaşIk tabiatı bilinmemiştir. Solley-
.sel'de malleus bahsi çok iyidir. Deri maJleusu ayrıca ineelenm~tir.
Farcy ile malleusun «Alman Kuzenleri)) oldUğu fikri Solleysel'in ari.
jinal fikri değildir (*). Sa:neılardan uzun uzun bahse1mıiştir.Paraziter
sancılara dikkati çekmiştir. Yalnız sancının !bir arazı olan işe'Ine güçlüğünü,
Ikendindenevvelkilerde olduğu gibi hastalığın asıl kendisi olarak
almıştır. Bacaklardaki hastalıklar ve yaralar kısmında yenilik göstermez.
saleysel'in bu parlak eserinin en değersiz kılsmı olan tedavi
bahsi, zamanın zevkine uyularak, Hope tarafından İngilizceye tercü- .
me edilmiştir 1697'deA,S. Gent ismindeki yazar, kitabında dişi eşekle
aygır çiftleştiği zaman erkek katır, erkek eşekle kısrak çiftleşinee dişi
katır doğar şeklinde saçmalar yazmıştır. Sir Jdhn Floyer, astım üzerinde
bir eser yazmış olan insan hekimi, atlann enfizem hastalığını incelffi'.iş
ve çok doğru müşahedelerde bulunmuştur. Vücutta hÜffiorlardan
ziyade memlbranılardavukua gelen ibir hastalıktır, demiştir.
17. yüzyıl kapatılmadan asnn ikinci yarısında Royal Society'nin
«The Philosaphical Transaction)) de neşrolunan makalelerden bahsetmek
gerekir. Hayvanlarda anomaliler. hayvanlarda kan nakli, hay-
------------
(*) SoUeysel'den 300 yıldan daha fazla bir zaman evvel Ebu Bekr «Naseri» eserinde
'f1I(JUeusve Lymphangioitis maIleosa'yı bir isim altında aynı hastalık olarak mütalda et.
_;,tir (1).
255

i
ERK
.van organlarında çeşitli taşlar, köpekte sekuIll:.çıkanIması, an~rax'a
"karşı bazı na.çlar ve bazı muivaffak olmuş şirfuji ame1iyeleri veteriner
tababetini ilgilendirmektedir.
17. yüzyılda Fransız bUgini Solleysel, İngiliz FIoyer ve gene İngi.
!iz oıim unutul'muş Harward, en önemli şahsiyetIerdi.
ÖZET
Bu yazıda Sir Frederick Smith'in veteriner literatürü tarihine ait
eserinin 1700 yılına kadar olan birincicildi hula.sa edilmiş ve değeri i
bildirilmiştir.
İn this amcle the first volu:me of Sir Frederick Smith's «The
Early History of Veterinary Literatüre and its British Development»
condensed.
This volume deals witJı the vetermary literature from the earliest
time to 1700 A.D. .
LiTERATÜR
1 - Erk. N. İslam Medeniyeti çağında Veteriner Tabaıbettte Gelişmeler ve «Naserb
Hab. (Baskıda).
2 - Smith, F. 'l.1he Eadı1tY His~ o'f Veiterinoori, 15-22, 1957.
256