07.01.2013 Views

ı. bölüm - SETA

ı. bölüm - SETA

ı. bölüm - SETA

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Güvenlik, Demokrasi ve İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda<br />

Suriye ve Afganistan<br />

Bülent ARAS - Şule TOKTAŞ


Güvenlik, Demokrasi ve İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda<br />

Suriye ve Afganistan


Bülent Aras, Prof. Dr.: Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümünden 1994 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda mezun olduktan sonra<br />

ayn<strong>ı</strong> üniversitede 1996 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda yüksek lisans, 1999 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ise doktora derecelerini ald<strong>ı</strong>. Yurt d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda çeşitli üniversitelerde misafir araşt<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong><br />

olarak bulunan Aras, halen Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümünde öğretim üyesi olarak çal<strong>ı</strong>şmaktad<strong>ı</strong>r. Aras’<strong>ı</strong>n yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> ve yurtiçinde<br />

yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>ş kitaplar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda yazarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Palestinian- Israeli Peace Process and Turkey (Novascience,1998), New Geopolitics of Eurasia<br />

and Turkey’s Position (Frankcass, 2002), Turkey and the Greater Middle East ( TASAM, 2004) ve eş editörlüğünü yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Oil and Geopolitics<br />

in Caspian Sea Region (Praeger, 1999), and September 11 and World Politics (FUP: 2004) bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Alternatives: Turkish Journal of<br />

International Relations dergisinin editörlüğünü de yapmakta olan Aras’<strong>ı</strong>n Türk d<strong>ı</strong>ş politikas<strong>ı</strong>, güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>, Ortadoğu sorunlar<strong>ı</strong>, Orta Asya<br />

ve Kafkasya jeopolitiği, uluslararas<strong>ı</strong> ilişkilerde din ve milliyetçilik konular<strong>ı</strong>nda ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong> dergilerde yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>ş makaleleri bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Şule Toktaş, Doç. Dr.: Lisans eğitimini 1994 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Bilkent Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümünde tamamlad<strong>ı</strong>. “Vatandaşl<strong>ı</strong>k, Göçmenler<br />

ve Az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar: Türkiye’deki Yahudi Az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k ve İsrail’deki Türk-Yahudi Göçmenler Üzerine Bir Karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rma” tezi ile 2004 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Bilkent<br />

Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümünden doktor unvan<strong>ı</strong> ald<strong>ı</strong>. Eğitim ve araşt<strong>ı</strong>rma faaliyetlerine doktora sonras<strong>ı</strong> dönemde Floransa – İtalya’da<br />

bulunan Robert Schuman Yüksek Araşt<strong>ı</strong>rmalar Merkezinde devam eden Toktaş, yurda döndükten sonra Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler<br />

Bölümünde yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> doçent olarak görev ald<strong>ı</strong>. Halen ayn<strong>ı</strong> üniversitede siyaset bilimine giriş, siyasal kuram, siyasal ideolojiler ve Ortadoğu’da<br />

kad<strong>ı</strong>nlara yönelik politikalar konulu dersler vermektedir. Toktaş’<strong>ı</strong>n göç, kad<strong>ı</strong>n, Türk siyasal hayat<strong>ı</strong> ve kurumlar<strong>ı</strong>, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri,<br />

az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar, vatandaşl<strong>ı</strong>k ve d<strong>ı</strong>ş politika konular<strong>ı</strong>nda yapm<strong>ı</strong>ş olduğu çal<strong>ı</strong>şmalar ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong> dergilerde yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

<strong>SETA</strong> Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> II<br />

I. Bask<strong>ı</strong> : Nisan 2008<br />

ISBN : 978-605-4023-00-4<br />

Tasar<strong>ı</strong>m : Merdiven Sanat<br />

Bask<strong>ı</strong> : Pelin Ofset<br />

İletişim :<br />

2<br />

<strong>SETA</strong> Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Vakf<strong>ı</strong><br />

Reşit Galip Caddesi Hereke Sokak No:10 GOP Ankara<br />

Tel: (312) 405 61 51 Faks: (312) 405 69 03<br />

www.setav.org / info@setav.org


Güvenlik, Demokrasi ve İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda<br />

Suriye ve Afganistan<br />

Prof. Dr. Bülent ARAS<br />

Doç. Dr. Şule TOKTAŞ<br />

3


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

I. BÖLÜM<br />

İÇİNDEKİLER<br />

4


İÇİNDEKİLER<br />

İÇİNDEKİLER 5<br />

ÖNSÖZ 8<br />

I. BÖLÜM 12<br />

GİRİŞ 13<br />

II. BÖLÜM 16<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI 17<br />

1) Güvenliğin Alan<strong>ı</strong> 17<br />

2) Güvenliğin Açmazlar<strong>ı</strong> 23<br />

a) Güvenlik – Demokrasi İkilemi 24<br />

b) Güvenlik – İstikrar İkilemi 28<br />

III. BÖLÜM 32<br />

GÜVENLİK – DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ 33<br />

1) Suriye Modeli 33<br />

2) Suriye’de Güvenlik Devletinin İnşas<strong>ı</strong> 33<br />

3) Suriye’de Muhalefet 37<br />

4) Suriye’de Reform ve Demokratikleşme 42<br />

5


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

6<br />

IV. BÖLÜM 46<br />

GÜVENLİK – İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ 47<br />

1) Afganistan Modeli 47<br />

2) Tarihi Arka Plan 47<br />

3) Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>, Siyasal Süreç ve Meşruiyet Sorunu 50<br />

4) Anayasa, Seçim Sistemi ve Seçimler 54<br />

5) Afyon Problemi ve Güvenlik 59<br />

V. BÖLÜM 62<br />

TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME 63<br />

1) Suriye’de Güvenlik ve Demokrasi İkilemi 63<br />

2) Afganistan’da Güvenlik-İstikrar İkilemi 65<br />

SONUÇ 70<br />

KAYNAKÇA 78


İÇİNDEKİLER<br />

7


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

I. BÖLÜM<br />

ÖNSÖZ<br />

8


Önsöz<br />

Güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> son y<strong>ı</strong>llarda ülkemizde gelişme<br />

eğilimi gösteren bir aland<strong>ı</strong>r. Bu çal<strong>ı</strong>şmada güvenliğin ikilemleri<br />

üzerinde durulmakta ve bu ikilemler Afganistan<br />

ve Suriye bağlamlar<strong>ı</strong>nda örneklendirilmektedir. Güvenliğin<br />

alan<strong>ı</strong>, muhataplar<strong>ı</strong>, üretimi ve tüketimi ile ilgili yeni<br />

bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> devlet eksenli bir güvenlik anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan,<br />

insan ve toplum merkezli bir güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>na geçişin<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> zorlamaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik, Demokrasi ve<br />

İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda Suriye ve Afganistan kitab<strong>ı</strong>, mütevaz<strong>ı</strong><br />

da olsa, güvenlik literatürümüze bu yönde bir katk<strong>ı</strong><br />

sağlamay<strong>ı</strong> hedeflemektedir.<br />

Bu kitab<strong>ı</strong>n yaz<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> düşüncesi, yazarlar<strong>ı</strong>n güvenliğin<br />

ikilemleri üzerinde geleneksel güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bir bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tart<strong>ı</strong>şmalar sonucunda<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Daha sonra, güvenliğin açmazlar<strong>ı</strong> konusunda<br />

yap<strong>ı</strong>lacak teorik bir çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n ülke örnekleri<br />

üzerinden genişletilmesi gerektiği üzerinde uzlaş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Sonuçta Afganistan ve Suriye’de gerçekleştirilen alan<br />

araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>yla kitap mevcut şeklini alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu kitab<strong>ı</strong>n<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bir dizi kurumsal ve entelektüel desteğin<br />

büyük katk<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> olmuştur.<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n tamamlanmas<strong>ı</strong>na TÜBİTAK taraf<strong>ı</strong>n-<br />

ÖNSÖZ<br />

dan sağlanan araşt<strong>ı</strong>rma desteği büyük katk<strong>ı</strong> sağlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu nedenle, öncelikle TÜBİTAK’a sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> destek için<br />

teşekkür ederiz. Ayr<strong>ı</strong>ca, çal<strong>ı</strong>şmam<strong>ı</strong>z Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Bilimsel<br />

Araşt<strong>ı</strong>rma Projeleri Program<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan da desteklenmeye<br />

lay<strong>ı</strong>k görülmüştür. Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi’nin ilgili<br />

program<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yöneticilerine araşt<strong>ı</strong>rmaya verdikleri önem<br />

ve destekten dolay<strong>ı</strong> teşekkür ederiz. Afganistan alan<br />

araşt<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong>, D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar<br />

Merkezi’nin (SAM), Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bünyesinde<br />

düzenlenen bir eğitim program<strong>ı</strong> ile ilgili görevlendirmesi<br />

vesilesiyle gerçekleştirilmiştir. SAM Başkanvekili<br />

Bülent Karadeniz’e ve bu kuruma teşekkür ederiz.<br />

Suriye alan araşt<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong> ise Türk İşbirliği ve Kalk<strong>ı</strong>nma<br />

Ajans<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n (TİKA) desteği ile gerçekleşmiştir. Dönemin<br />

TİKA Başkan<strong>ı</strong> Dr. Hakan Fidan ve Başkan Yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />

Dr. Mustafa Şahin’e teşekkür ederiz.<br />

Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n çeşitli aşamalar<strong>ı</strong>nda ulaş<strong>ı</strong>lan sonuçlar,<br />

uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler alan<strong>ı</strong> ile ilgili çeşitli seminer ve toplant<strong>ı</strong>larda<br />

tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Türk-Asya Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar<br />

Merkezi (TASAM) ve ARI Hareketi düzenledikleri konferanslarda<br />

sonuçlar<strong>ı</strong>n değerlendirilmesi ve ilgili camiaya<br />

ulaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için imkân sağlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Bu katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan<br />

dolay<strong>ı</strong> Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümü, ARI<br />

Hareketi ve TASAM’daki meslektaşlar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>za ve uzmanlara<br />

teşekkür ederiz. Değerli görüşleriyle bize yön veren<br />

Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> SAM Başkan<strong>ı</strong> Büyükelçi<br />

9


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Aziz Arianfar, Afgan D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> uzmanlar<strong>ı</strong> Yasin<br />

Rasuli ve Wahidullah Furmuli, Afganistan Ticaret Odas<strong>ı</strong><br />

Başkan<strong>ı</strong> Prof.Dr. Hamidullah Faruki, Suriye’den İnsan<br />

Haklar<strong>ı</strong> Derneği Başkan<strong>ı</strong> Dr. Redwan Ziadeh, ekonomist<br />

Samir Seifan, değerli akademisyen Dr. Sami Moubayed,<br />

Şark Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Merkezi Başkan<strong>ı</strong> Samir Taqi, Şam<br />

Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Mehmet Yuva ve<br />

isimlerinin aç<strong>ı</strong>klanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> istemeyen diğer dostlar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>za<br />

teşekkürü borç biliriz. <strong>SETA</strong> Siyaset, Ekonomi ve Toplum<br />

Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Vakf<strong>ı</strong> Genel Koordinatörü Dr. İbrahim<br />

Kal<strong>ı</strong>n’a çal<strong>ı</strong>şma ile ilgili yap<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> yorumlar<strong>ı</strong> ve kitab<strong>ı</strong>n <strong>SETA</strong><br />

yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>ndan ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> için teşekkür ediyoruz.<br />

10<br />

Bu kitapta yer verilen düşünceler bize destek veren<br />

kurumlar<strong>ı</strong> ve görüşmeler gerçekleştirdiğimiz kişileri hiçbir<br />

şekilde bağlamamakta ve temsil etmemektedir. Tüm<br />

sorumluluk yazarlara aittir. Ayr<strong>ı</strong>ca bu destek ve katk<strong>ı</strong>lara<br />

karş<strong>ı</strong>n, varsa hatalar<strong>ı</strong>n ve konunun özelliği nedeniyle<br />

kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olarak var olduğuna inand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z eksikliklerin<br />

sorumluluğu sadece bize aittir.<br />

Bülent Aras & Şule Toktaş<br />

Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Öğretim Üyeleri<br />

Nisan 2008 / İstanbul


ÖNSÖZ<br />

11


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

I. BÖLÜM<br />

GİRİŞ<br />

12


Giriş<br />

Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong> dönemde güvenlik kavram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

uğrad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dönüşüm yeni kavramsallaşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> gerekli k<strong>ı</strong>l-<br />

maktad<strong>ı</strong>r. Bu kitapta eleştirel güvenlik okulu ve kültürel/<br />

yap<strong>ı</strong>salc<strong>ı</strong> uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>ndan yararlan<strong>ı</strong>-<br />

larak güvenliğin ikilemleri ele al<strong>ı</strong>nmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenliğin<br />

ikilemlerine dair geliştirilen teorik aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan<br />

tart<strong>ı</strong>şmaya iki örnek ülke ile devam edilmiştir. Uluslara-<br />

ras<strong>ı</strong> güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n üzerinde durduğu güvenliğin<br />

muhatab<strong>ı</strong> ve güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong> sorunlar<strong>ı</strong>, bu çal<strong>ı</strong>ş-<br />

mada da önemle üzerinde durulan konular olmuştur.<br />

Çal<strong>ı</strong>şmada, mevcut güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve uygulama-<br />

lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devletin güvenliğini sağlamak için kurguland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

ve ‘az gelişmiş’, ‘üçüncü dünya’ ve ‘güney’ ülkeleri göz<br />

önüne al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kendi güvenliğini re-<br />

jim güvenliği olarak ele al<strong>ı</strong>p, insan ve toplum güvenliğini<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> düşüncesiyle hareket edilmektedir.<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şma uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik ile ilgili literatürde<br />

s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>kla tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan ülkelerin kendi güvenliği ile bu ülkelerin<br />

bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong> boyutlarda güvenlik ya da gü-<br />

venliksizlik ihrac<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda ilişkiyi iki farkl<strong>ı</strong> ikilem üzerin-<br />

den incelemeyi amaçlamaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik - demokrasi<br />

ve güvenlik – istikrar ilişkileri, bu ikilemlerin oluşturduğu<br />

GİRİŞ<br />

gerilimler, her biri ayr<strong>ı</strong> hedefler olan istikrar ve demokrasinin<br />

güvenlik ile ilişkilerinde oluşan kritik eşikler ve var<br />

olan durum, çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n alt alanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Güvenlik-istikrar ve güvenlik-demokrasi ikilemleri Afganistan<br />

ve Suriye örnekleriyle tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>larak, hem devletin<br />

hem de insan ve toplum güvenliğinin beraberce nas<strong>ı</strong>l<br />

ele al<strong>ı</strong>nabileceği noktas<strong>ı</strong>na odaklan<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r. Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n<br />

teorik altyap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, güvenlik, istikrar ve demokrasi<br />

üzerinden kurulacak kritik eşiklerle daha fazla istikrar ve<br />

demokrasinin nas<strong>ı</strong>l tesis edilebileceğine ilişkin kavramsallaşt<strong>ı</strong>rma<br />

oluşturmaktad<strong>ı</strong>r. Bu ikilemlerin kritik eşikler<br />

üzerinden yönetilmesini temel alan yaklaş<strong>ı</strong>m sayesinde,<br />

insan, toplum ve devlet güvenliğinin bir arada sağlanabileceği<br />

iddia edilebilmektedir. Bu mant<strong>ı</strong>k çizgisi içerisinde<br />

devlet güvenliğinin insan güvenliği rağm<strong>ı</strong>na geliştirilmesinin<br />

kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> vurgulanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Afganistan örneğinde güvenlik-istikrar ikilemini yönetmenin,<br />

istikrar<strong>ı</strong> oluşturacak kurumlar<strong>ı</strong>n daha kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong><br />

bir süreç içerisinde inşas<strong>ı</strong>nda etkili olacağ<strong>ı</strong> üzerinde<br />

durulmaktad<strong>ı</strong>r. K<strong>ı</strong>smi güvenliksizlik olarak kabul edilebilecek<br />

durumlar, devlet ve siyasi kurumlar<strong>ı</strong>n kademeli<br />

olarak oluşturulmas<strong>ı</strong>na imkân tan<strong>ı</strong>yacak; böylece kurumsallaşma<br />

sonras<strong>ı</strong>na ötelenen güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong><br />

mümkün olacakt<strong>ı</strong>r. İstikrar<strong>ı</strong> sağlama ad<strong>ı</strong>na devletleşme<br />

girişimlerinin ve kurumsallaşma çabalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güvenliksizlik<br />

yaratabilecek aktörlerle işbirliğini zorunlu k<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

13


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

haller, her ne kadar geçici olarak görülse ve ancak k<strong>ı</strong>sa<br />

vadede tolerans s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong> dâhilinde ele al<strong>ı</strong>nsa da, nihai ve<br />

vazgeçilmez hedef olarak güvenliği tehdit eden durumlard<strong>ı</strong>r.<br />

Bu, güvenlik ile istikrar aras<strong>ı</strong>nda kimi zaman çeşitli<br />

yoğunluklarda gerilime, kimi zaman da uyumsuzluk ve<br />

uyuşmazl<strong>ı</strong>ğa yol açabilmektedir.<br />

Suriye örneğinde muhalefeti tehdit/düşman olarak<br />

alg<strong>ı</strong>layan, siyasal sistemin meşruiyet alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> dar tutan<br />

yönetim tarz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dönüşmesi ve güvenlik-demokrasi ikileminin<br />

aş<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, söz konusu ikilemin kritik eşikler üzerinden<br />

yönetilmesiyle mümkün olabilecektir. Siyasal sisteme<br />

meşru aktörler haline dönüşerek dâhil olma imkân<strong>ı</strong>,<br />

sistemin genişlemesine, meşru alan<strong>ı</strong>n aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>na, daha<br />

fazla demokrasiye ve sonuçta daha fazla güvenliğe yol<br />

açacakt<strong>ı</strong>r. Güvenliğin diğer bir ikilemi, ancak belirli bir<br />

kurumsallaşma ve devletleşmenin sağlayacağ<strong>ı</strong> istikrar<br />

sonras<strong>ı</strong>nda ele al<strong>ı</strong>nabilecek olan demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n<br />

yerleşmesi ve aç<strong>ı</strong>k uçlu bir demokratikleşme plan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n süreç<br />

içerisinde işlerlik kazanabilmesidir. Kald<strong>ı</strong> ki demokrasiye<br />

geçiş, demokrasinin pekişmesi veya demokrasinin<br />

derinleşmesi ister istemez statükoyu sarsabilmekte ve iç/<br />

d<strong>ı</strong>ş tehdit anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda yeni tan<strong>ı</strong>mlamalara yol açabilmektedir.<br />

Bu geçiş, demokrasinin özüyle uyuşmayabilecek<br />

ve bir anlamda liberal teorinin eksikliklerine işaret eden<br />

yeni kimlik yap<strong>ı</strong>lanmalar<strong>ı</strong>na, etnik çat<strong>ı</strong>şmalara, ayr<strong>ı</strong>lmac<strong>ı</strong>/bölünmeci<br />

eğilimlere veya köktenci çözümlemelere<br />

14<br />

neden olabilmektedir. Afganistan ve Suriye’de güvenliği<br />

tutsak alan ortam<strong>ı</strong>n ve yap<strong>ı</strong>sal sorunlar<strong>ı</strong>n, güvenliğin ikilemlerinin<br />

kritik eşikler üzerinden yönetimi ile nas<strong>ı</strong>l çözülebileceği<br />

konusu bu ülkeler ile ilgili tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n ana<br />

eksenini oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Güvenliğin bir yandan istikrar ile k<strong>ı</strong>sa ve uzun vadelerdeki<br />

hedefleri ve yöntemleri aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan yaşad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

açmaz, diğer yandan demokrasi ve demokratikleşme<br />

ile s<strong>ı</strong>rt s<strong>ı</strong>rtayken karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya kalabildiği açmaz, bu araşt<strong>ı</strong>rman<strong>ı</strong>n<br />

esas sorunsal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturmaktad<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong><br />

ilişkiler ve siyaset bilimi disiplinlerinin kavramlar<strong>ı</strong>ndan<br />

ve yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>ndan beslenen karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> politika bu<br />

sorunsal<strong>ı</strong> anlamaya, değerlendirmeye ve sistematik bir<br />

yaklaş<strong>ı</strong>mla analiz etmeye yönelik önemli ipuçlar<strong>ı</strong> verebilir.<br />

Nitekim ülkelerin özgül ve özel durumlar<strong>ı</strong> itibariyle<br />

geçirdiği ve geçirmekte olduğu deneyimler, güvenlik<br />

– demokrasi ve güvenlik – istikrar ikilemlerinin boyut,<br />

derinlik, yoğunluk ve s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k eksenlerinde ele al<strong>ı</strong>nabilmesine,<br />

somutlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na ve dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na<br />

olanak sağlamaktad<strong>ı</strong>r. Bu bağlamda, güvenlik - istikrar<br />

ikileminin 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> tezahürü olarak Afganistan<br />

örneği, güvenlik - demokrasi ikileminde ise bir Orta<br />

Doğu ülkesi olan Suriye’nin tecrübeleri ve geçirmekte<br />

olduğu değişim, çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n temel meselesi olan güvenlik<br />

ve güvenliğin kritik eşikleri konusuna ayd<strong>ı</strong>nlat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ampirik<br />

veriler sunabilir.


GİRİŞ<br />

15


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

II. BÖLÜM<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

16


Arka Plan: Güvenliğin Alan<strong>ı</strong> ve Açmazlar<strong>ı</strong><br />

Güvenlik gerek uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler gerekse siyaset<br />

bilimi literatüründe s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>kla ele al<strong>ı</strong>nan bir konudur. Özel-<br />

likle 20. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n kaydettiği tarihsel değişimler itibariyle,<br />

güvenlik konusu bir kavram olarak ve reel düzlemde<br />

hedeflenen, uygulanan ve modellenen bir yöntem ola-<br />

rak farkl<strong>ı</strong> yaklaş<strong>ı</strong>mlara konu olmuş, ilişkilendirildiği düz-<br />

lemler ve diğer kavramlar itibariyle çeşitli şekillerde ve<br />

aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlarda ele al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Keyman, 2000). Güvenliğin<br />

teorik bağlam olarak kurgulanmas<strong>ı</strong> ile pratik gereklilik<br />

olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> durumlar aras<strong>ı</strong>nda sürekli bir etkile-<br />

şimin olduğunu söylemek mümkündür. Örneğin, Birinci<br />

Dünya Savaş<strong>ı</strong> öncesi ve s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda imparatorluklar<strong>ı</strong>n da-<br />

ğ<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve ulus-devletlerin kendilerini yegâne siyasi düz-<br />

lem olarak ortaya koymas<strong>ı</strong>, güvenliğin devlet ekseninde<br />

ele al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlayan etmenler aras<strong>ı</strong>ndad<strong>ı</strong>r.<br />

İkinci Dünya Savaş<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n kitlesel facialar<strong>ı</strong>, güvenlik<br />

alan<strong>ı</strong>ndaki uluslararas<strong>ı</strong> aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong> ve ulus-aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> çözüm<br />

önerilerini zorunlu hale getirmiştir. Soğuk Savaş döne-<br />

minde ideolojinin, güvenlik/güvenliksizlik tan<strong>ı</strong>mlamala-<br />

r<strong>ı</strong>nda başl<strong>ı</strong>ca referans noktas<strong>ı</strong> ve tan<strong>ı</strong>mlama arac<strong>ı</strong> olarak<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görülmektedir. Nitekim 1990’larla birlikte<br />

“ideolojilerin sonu” sorgulamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> beraberinde getiren<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

Soğuk Savaş’<strong>ı</strong>n bitişi, yeni güvenlik ve güvenliksizlik ta-<br />

n<strong>ı</strong>mlamalar<strong>ı</strong>na, sabitlemelerine ve kavramsallaşt<strong>ı</strong>rmala-<br />

r<strong>ı</strong>na olan ihtiyac<strong>ı</strong> ve bu ihtiyaca yönelik aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong> da be-<br />

raberinde getirmiştir. 11 Eylül sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ile birlikte yük-<br />

selen ve klasik sağ-sol siyasi yelpazenin bilinen çizgilerini<br />

zorlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>, yeni dinsel odakl<strong>ı</strong> bir Bat<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> söylemle bes-<br />

lenen şiddet ve terör olaylar<strong>ı</strong>, güvenlik ve güvenliksizlik<br />

örgüsünde yeni ve ayn<strong>ı</strong> zamanda global bir duruma yol<br />

açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Held, McGrew vd., 1999). Schmittyen bir oku-<br />

mayla ‘dost/düşman’ anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda ve belirlemelerinde<br />

makro değişimler yaşanm<strong>ı</strong>ş ve yaşanmaktad<strong>ı</strong>r (Schmitt,<br />

1976; 1985).<br />

Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n takip eden <strong>bölüm</strong>ünde, güvenlik kav-<br />

ram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n özellikleri ve muhataplar<strong>ı</strong> dikkate al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />

değişikliğe uğrayan anlam ve içeriği, farkl<strong>ı</strong> güvenlik alg<strong>ı</strong>-<br />

lamalar<strong>ı</strong>, güvenliğin konusu ve alan<strong>ı</strong> ele al<strong>ı</strong>nacakt<strong>ı</strong>r. Bu<br />

k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mda ayr<strong>ı</strong>ca, çal<strong>ı</strong>şmada benimsenen teorik güvenlik<br />

yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, benimsenen çerçevenin mevcut literatür kar-<br />

ş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki konumu ve çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n ana ekseninde yer alan<br />

güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ikilemleri üzerin-<br />

de durulacakt<strong>ı</strong>r.<br />

1) Güvenliğin Alan<strong>ı</strong><br />

Uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler disiplini içerisinde güvenlik ko-<br />

nusu, tüm disiplini güvenliğin aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> olarak nitele-<br />

17


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

yen yaklaş<strong>ı</strong>mla, güvenliği disiplinin bir alt alan<strong>ı</strong> olarak<br />

tan<strong>ı</strong>mlayan aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m aras<strong>ı</strong>nda değişen bir yere sahiptir.<br />

Uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik, neo-realist yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n etkisiyle,<br />

ulus-devletlerin anarşik bir sistem içerisinde yürüttükleri<br />

uluslararas<strong>ı</strong> ilişkileri sonucunda karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> tehditler ile<br />

ilgilenme işlevine indirgenen bir alan olarak sunulmuştur<br />

(Waltz, 1979). Bir yandan tüm uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler disip-<br />

lininin temel konusunun güvenlik sorunsal<strong>ı</strong> olduğu şek-<br />

linde değerlendirmeler bulunurken, diğer yandan teh-<br />

ditlerin alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> ve tespiti kritik eşiğinde çat<strong>ı</strong>şma çö-<br />

zümleri gibi diğer alanlar<strong>ı</strong>n da alt-disiplin şeklinde ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görülmektedir (Terriff, Croft vd., 1999). Nitekim,<br />

mevcut literatürde güvenlik denilince çok büyük oranda<br />

anlaş<strong>ı</strong>lan, savaş ve s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r aşan çat<strong>ı</strong>şmalardan kaç<strong>ı</strong>nma ve<br />

mevcut çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n yönetilmesi ve çözümüdür.<br />

Soğuk Savaş dönemi uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik yaz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, iki<br />

hegemonik güç (A.B.D. ve S.S.C.B.) aras<strong>ı</strong>nda olas<strong>ı</strong> bir<br />

çat<strong>ı</strong>şmay<strong>ı</strong> önleme üzerine kurulmuştur. Akademik ça-<br />

l<strong>ı</strong>şmalar temel olarak üç alanda yoğunlaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Birinci<br />

alan, Sovyetler Birliği ve Amerika aras<strong>ı</strong>nda nükleer si-<br />

lahlanma, iktidar ve güç mücadelesi, karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> çevreleme<br />

gibi rekabet alanlar<strong>ı</strong> üzerinde oluşan güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>-<br />

d<strong>ı</strong>r (McGeorge, 1988). İkinci alan, hegemonik güçlerle<br />

irtibatl<strong>ı</strong> ve dolayl<strong>ı</strong> yollardan gerilimi besleyen sorunlar ve<br />

tehdit alanlar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Gaddis, 1998). Üçüncü alan ise ulus-<br />

lararas<strong>ı</strong> güvenliğin sağlanamayacağ<strong>ı</strong> durumlar<strong>ı</strong>n ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kabilmesi yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>na dayal<strong>ı</strong> cayd<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k ve silahlar<strong>ı</strong>n<br />

kontrolü gibi alanlar<strong>ı</strong> ortaya ç<strong>ı</strong>karan güvenlik çal<strong>ı</strong>şmala-<br />

r<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Zubok ve Pleshakov, 1996; Hughes, 2001). Özetle<br />

iki kutuplu sistemde uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik, statükonun ve<br />

bir anlamda ‘soğuk bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n’ sağlanmas<strong>ı</strong> olarak alg<strong>ı</strong>lan-<br />

m<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

18<br />

20. yüzy<strong>ı</strong>l boyunca güvenlik, devletle ilişkilendirilmiş<br />

ve özellikle devletin yükleneceği bir görev olarak nitelenmiştir.<br />

Birleşmiş Milletler (BM) sisteminin “s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>n<br />

dokunulmazl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>” ve “ulus-devlet egemenliği” üzerine<br />

yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> vurgu, bu anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n uluslararas<strong>ı</strong> sistem içerisinde<br />

yerleşikliğini göstermektedir. Ancak Mathews’<strong>ı</strong>n dikkat<br />

çektiği gibi, s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rötesi çevre sorunlar<strong>ı</strong> gibi yeni tehditler<br />

güvenliğin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> genişletmesine rağmen; güvenliğin<br />

ana aktörünün devlet olduğuna dair bir görüş de mevcudiyetini<br />

sürdürmüştür (Mathews, 1989). Ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong><br />

güvenliğin devletin temel sorumluluklar<strong>ı</strong>ndan<br />

birisi olduğu, toplumsal sözleşme temelinde birey-devlet<br />

aras<strong>ı</strong>ndaki karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> mutabakat<strong>ı</strong>n güvenlik-özgürlük pazarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />

yatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görüşü tekrar gündeme gelmiştir. Devletin<br />

varl<strong>ı</strong>k sebebinin ve devletleşme sürecinin güvenlikistikrar-özgürlük<br />

sarmal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tam odağ<strong>ı</strong>nda olduğuna dair<br />

bu yaklaş<strong>ı</strong>mlar, klasik anlamda Thomas Hobbes ve ‘Leviathan’<br />

kuram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeniden bir okumas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />

işaret etmektedir (Paris, 2006). 20. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n ikinci döneminde<br />

güvenlik, devlet eksenli ele al<strong>ı</strong>nmakla beraber<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da olsa toplum ve insan güvenliğine odaklanan<br />

yaklaş<strong>ı</strong>mlar gözlenmiştir (Bilgin, 2003). İnsan ve toplum<br />

güvenliği eksenli bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ancak Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong><br />

dönemde yayg<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong> dönemde uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler<br />

disiplini yap<strong>ı</strong>-aktör (structure-agent) sistematiğini yeniden<br />

şekillendirmiştir (Rice, 2000). Hâkim realist teoriler<br />

kültürel/inşac<strong>ı</strong> (cultural/contructivist) perspektiflerin eleştirilerine<br />

maruz kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Özellikle devletlerin uluslararas<strong>ı</strong><br />

sistem ile karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> etkileşimleri, uluslararas<strong>ı</strong> sistemin<br />

doğas<strong>ı</strong>, irrasyonel d<strong>ı</strong>ş politika kararlar<strong>ı</strong>, kimlik, dünya<br />

görüşü ve toplumsal taleplerin d<strong>ı</strong>ş politika kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

belirleme süreçleri üzerinde yeni aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar sağlamas<strong>ı</strong> ile


güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yeni bir safhaya geçmiştir. Güvenlik<br />

meselesinin, yap<strong>ı</strong>sal faktörlerden ziyade aktör düzeyinde<br />

gerçekleşen bağlamlara indirgenmesi neticesinde; uluslararas<strong>ı</strong><br />

sistemin dönüşümü ve yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda farkl<strong>ı</strong><br />

alanlarda güvenlik problemleri ortaya ç<strong>ı</strong>kmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu sorunlar<strong>ı</strong>n ilişkili olduğu alanlar<strong>ı</strong>n başl<strong>ı</strong>calar<strong>ı</strong>;<br />

Yugoslavya ve Sovyetler Birliğinin dağ<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong>nda<br />

devlet oluşumlar<strong>ı</strong> (state-formation), Soğuk Savaş dönemi<br />

statükosunun dondurduğu kriz alanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n <strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong><br />

ve hareket alan<strong>ı</strong> ve serbestisi kazanan devlet d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> (nonstate)<br />

uluslararas<strong>ı</strong> aktörlerin değişik bağlamlarda ürettikleri<br />

sorunlard<strong>ı</strong>r (Buzan ve Waver, 2003; Mearsheimer,<br />

1990).<br />

Kültürel/inşac<strong>ı</strong> eleştirilerin <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik<br />

kavram<strong>ı</strong> yeniden kurgulan<strong>ı</strong>rken iki farkl<strong>ı</strong> sonuç<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Birincisi, uluslararas<strong>ı</strong> ilişkilerin neredeyse<br />

güvenlik ile özdeşleştirilerek birbirinin yerine ikame<br />

edilen kavramlar gibi ele al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>yla, bütüncül ve<br />

bütünleyici bir dönüşüm sergilemesidir (Farrell, 1999).<br />

İkincisi ise uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik ile ilgili tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n bir<br />

noktada ulus-devletin iç güvenliğine bağland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>; dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla<br />

ulusal ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>, güvenliğin konular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve d<strong>ı</strong>ş politika<br />

tercihlerini devlet ve devlet d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> aktörlerin dikey ve yatay<br />

ilişkileri eksenlerinde belirleyerek dönüştürdüğüdür.<br />

Benzer normatif tart<strong>ı</strong>şmalar devletleraras<strong>ı</strong> çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> ve<br />

güç kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> anlamak için yap<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r (Jepperson,<br />

Wendt ve Katzenstein, 1996). Bu çal<strong>ı</strong>şma bir anlamda<br />

ikinci ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>ma/tart<strong>ı</strong>şmaya eklemlenmekte ve güvenliği<br />

insan eksenli ele alan yaklaş<strong>ı</strong>mla ülkelerin iç/d<strong>ı</strong>ş politika<br />

düzlemlerini birbirlerinin ard<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>, takipçisi veya tetikçisi<br />

olma hallerinden yola ç<strong>ı</strong>karak mutlak ve muğlâk görüntülerini<br />

ayn<strong>ı</strong> bağlamda ve süreğen bir çerçevede değerlendirmektedir.<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

Bugün güvenlik önceki dönemlere k<strong>ı</strong>yasla hiç olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

kadar ‘üretilmesi’ gereken bir olgu olarak ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenliksizlik günün kural<strong>ı</strong> olurken, güvenliğin<br />

üretilmesi, kurgulanmas<strong>ı</strong>, planlanmas<strong>ı</strong>, modellemesi<br />

ve alternatif varsay<strong>ı</strong>mlarla ve hipotetik önermelerle<br />

sağlamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> bir gerçeklik ve gereklilik olarak<br />

gösterilmektedir. Bu gerçeklik iddias<strong>ı</strong>ndaki uluslararas<strong>ı</strong><br />

ilişkiler anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>, Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong> iki kutuplu dünya<br />

sisteminin ideolojik gündeminin ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> iç politika<br />

ve d<strong>ı</strong>ş politika düzlemlerini yeniden birleştirmiş ve iç<br />

politikan<strong>ı</strong>n belirleyiciliğine yeniden itibar kazand<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Devlet oluşum süreçleri, parçalanm<strong>ı</strong>ş ya da savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong><br />

yaşayan devletler, devlet-toplum gerilimi ve yönetişim<br />

krizlerinden ç<strong>ı</strong>kamayan ülkelerin karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> güvenlik<br />

sorunlar<strong>ı</strong>, uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iç politika/<br />

d<strong>ı</strong>ş politika ilintisini kurarak genişletmiştir (Bigo, 2006;<br />

Booth, 1991). Bat<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> coğrafyalarda yaşanan güvenlik<br />

sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n büyük oranda ülkelerin iç sorunlar<strong>ı</strong>ndan<br />

kaynaklanmas<strong>ı</strong>ndan hareketle güvenlik bir iç sorun olarak<br />

alg<strong>ı</strong>lan<strong>ı</strong>r hale gelmiştir. Daha önce ‘Üçüncü Dünya’<br />

olarak tan<strong>ı</strong>mlanan ülkeler grubunun bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong><br />

bağlamlarda ürettikleri ve ihraç ettikleri güvenliksizlik<br />

sorununun asl<strong>ı</strong>nda “kendi evlerine çeki düzen<br />

verme” sorunuyla doğrudan ve yak<strong>ı</strong>ndan ilişkili olduğu<br />

kabul görmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Ayoob, 1995).<br />

Booth, farkl<strong>ı</strong> güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kimin güvenliğini<br />

sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ölçütüyle sorgulanmas<strong>ı</strong> gereğinin alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizmiştir.<br />

Booth’a göre güvenlik, tehditlerin ve bu tehditleri<br />

yeniden üreten bağlamlar<strong>ı</strong>n ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ile sağlanabilir.<br />

Bu durum insanlar<strong>ı</strong>n devletin sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> güvenlik<br />

boyunduruğundan özgürleştirilmeleri (emancipation)<br />

ve kendi güvenliklerini tan<strong>ı</strong>mlama dâhil ne yapacaklar<strong>ı</strong>na<br />

serbestçe karar vermelerine imkân tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> ile<br />

19


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

sağlanabilir (Booth, 1991). Demokrasiye sonsuz güveni<br />

ve inanc<strong>ı</strong> sergileyen bu noktadan hareketle Booth, devletlerin<br />

güvenliğin yegane sağlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> olma konumunu<br />

sorgulam<strong>ı</strong>ş ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güvenliği sağlama amac<strong>ı</strong>yla<br />

toplumun önemli bir <strong>bölüm</strong>ünü sürekli ya da k<strong>ı</strong>smi<br />

güvenliksizlik alt<strong>ı</strong>nda tutma refleksi ile hareket ettiğini<br />

belirtmiştir. Ayn<strong>ı</strong> zamanda devletlerin güvenliği nihai bir<br />

hedef olarak değil, varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmek için bir vas<strong>ı</strong>ta<br />

olarak kulland<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iddia etmiştir. Güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong><br />

s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda hedeflenen kitlenin çeşitliliği ve değişen<br />

güvenlik ihtiyaçlar<strong>ı</strong>, devletlerin kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir güvenlik üretme<br />

yeteneğini k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da vurgulamaktad<strong>ı</strong>r (Booth,<br />

1991). Bunun aksi bir pozisyon olarak Ayoob (1995) ise<br />

gelişmekte olan ülkeler için bu özgürleştirmenin doğru<br />

sonucu sağlamayacağ<strong>ı</strong>, bu yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n devlet-toplum ilişkileri<br />

ve güvenlik talepleri Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> toplumlardan farkl<strong>ı</strong> olan<br />

Üçüncü Dünya bağlam<strong>ı</strong>na yabanc<strong>ı</strong> olduğu eleştirisini<br />

getirmiştir. Ayoob’un önerisi, gelişmekte olan dünyada<br />

güvenliğin devletlerin ve rejimlerin ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> ve ihtiyaçlar<strong>ı</strong><br />

öne al<strong>ı</strong>narak sağlanabileceği yönündedir. Ayoob’un<br />

düşünceleri ve savlar<strong>ı</strong>na benzer bir şekilde Roland Paris<br />

de güçlü, muktedir ve merkezi bir siyasal otoritenin inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

– Hobbes terminolojisi ile ‘Leviathan’vari devletleşme<br />

sürecinin – istikrar<strong>ı</strong>n ve güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

öncülü olduğunu savunmaktad<strong>ı</strong>r (Paris, 2006).<br />

Job’un (1992) Üçüncü Dünya güvenliği ile ilgili düşünceleri<br />

farkl<strong>ı</strong> bir perspektif sunmaktad<strong>ı</strong>r. Zay<strong>ı</strong>f devletler,<br />

uluslararas<strong>ı</strong> sistemin anarşik yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> içerisinde varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sürdürmelerini sağlayan, egemenlik ve toprak bütünlüklerini<br />

garanti alt<strong>ı</strong>na alan mekanizmalara sahiptir. Üçüncü<br />

Dünyada devletlerin içeride elini güçlü k<strong>ı</strong>lan sistemin bu<br />

özellikleri, insan ve toplum güvenliği alanlar<strong>ı</strong>nda sorunlu<br />

durumlar<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong>na sebep olmaktad<strong>ı</strong>r. Bu mant<strong>ı</strong>k çiz-<br />

20<br />

gisi ile bak<strong>ı</strong>nca uluslararas<strong>ı</strong> sistem içerisinde bir Üçüncü<br />

Dünya Devletinin güvenli varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmesini sağlayacak<br />

şekilde güçlenmesi asli öncelik olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kmamaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Job, Üçüncü Dünyada güvenliğin rejimlerin<br />

varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmekte kulland<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> bir araç olduğunu<br />

söylemektedir. Bu perspektiften hareketle yüzleşilmesi<br />

gereken gerçek, güvenliğin kullan<strong>ı</strong>m alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n vatandaşlar<strong>ı</strong>n<br />

güvenliği değil, statükonun korunmas<strong>ı</strong> olduğudur<br />

(Job, 1992).<br />

Üçüncü Dünya Ülkelerinde güvenlik tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>,<br />

a) uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler ve uluslararas<strong>ı</strong> güvenliği devletle<br />

ilişkilendiren yaklaş<strong>ı</strong>m, b) güvenliği insan ve toplum güvenliği<br />

ekseninde ele alan yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n oluşturduğu sarkaç<br />

içerisinde şekillenmektedir. Güvenliği devlet ekseninde<br />

alan anlay<strong>ı</strong>ş, uluslararas<strong>ı</strong> sistem içerisinde mevcudiyeti<br />

sürdürmenin garantisi olarak devletin ve rejimin güçlendirilmesi<br />

gereğini öne sürmektedir. Bu anlay<strong>ı</strong>ş ayn<strong>ı</strong><br />

zamanda uluslararas<strong>ı</strong> sistemin yap<strong>ı</strong>sal olarak bu durumu<br />

desteklediğini iddia etmektedir. Merkezinde devletin yer<br />

ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve Birleşmiş Milletler sistemi ile güçlendirilen bir<br />

uluslararas<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n muhafazas<strong>ı</strong> için çeşitli mekanizmalar<br />

tesis edilmiştir. Zamanla direnç kazanan sistemin dayand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

ilkeler laik işleyiş, içişlerine müdahale etmeme,<br />

toprak bütünlüğüne sayg<strong>ı</strong> ve ulus-devlet egemenliğine<br />

verilen önceliktir.<br />

Bu ilkeler ile tesis edilen devlet ne kadar zay<strong>ı</strong>f olursa<br />

olsun sistem içerisinde güvenli varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürebilme<br />

imtiyaz<strong>ı</strong>na sahiptir. Bu imtiyaz ve sistemin devlete öncelik<br />

veren direnci uluslararas<strong>ı</strong> sistemde tektonik etkiye<br />

sahip, sistem düzeyinde etkiye yol açan gelişmeler yaşand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />

gözlenmektedir. Örneğin, 11 Eylül sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong><br />

sonras<strong>ı</strong>nda Amerikan yönetimi “küresel teröre karş<strong>ı</strong> sa-


vaş girişimi” çerçevesinde Orta Asya ülkeleri ile işbirliği<br />

anlaşmalar<strong>ı</strong> imzalam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Özbekistan ile yap<strong>ı</strong>lan ve çok<br />

uzun sürmeyen işbirliği, asl<strong>ı</strong>nda bu ülkenin toprak bütünlüğünü<br />

ve rejiminin hayatta kalmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> garanti alt<strong>ı</strong>na<br />

almaktayd<strong>ı</strong> (Jervis, 2002). Üçüncü Dünya Ülkelerindeki<br />

etki ise rejimlerin reel ya da potansiyel muhaliflere karş<strong>ı</strong><br />

güç kazanmalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devletleri muhafaza<br />

mekanizmalar<strong>ı</strong> ve sistemsel direncinin Üçüncü<br />

Dünyada ulusal güvenlik devletinin güçlendirilmesi yönündeki<br />

tezahürü devlet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>na duyulan güvenliksizlik,<br />

aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> hassasiyet ya da sistemin hegemonik güçlerinin<br />

kolayc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğa kaçmas<strong>ı</strong> şeklinde de izah edilebilir. Üçüncü<br />

Dünyay<strong>ı</strong> karmaşa, istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k ve potansiyel güvenliksizlik<br />

ihrac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kaynağ<strong>ı</strong> olarak gören bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>, çözümü<br />

güvenlik devletini güçlendirmede bulmuştur.<br />

Globalleşmenin beraberinde getirdiği s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r aşan<br />

tehditler ve küresel ölçekte terör tehdidi gibi gelişmeler<br />

uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğin devlet eksenli anlay<strong>ı</strong>şla ve Üçüncü<br />

Dünyada yayg<strong>ı</strong>n olan güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>yla<br />

art<strong>ı</strong>k sağlanamayacağ<strong>ı</strong> yönündeki görüşleri güçlendirmiştir.<br />

Aktör (agency) düzeyinde bir zamanlar Üçüncü<br />

Dünya olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan fakat ekonomik globalleşme<br />

ile Güney Ülkeleri olarak isimlendirilen coğrafyalarda<br />

güvenlik sorunsal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> üzerine yeni bir literatür<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Soğuk Savaş dönemi için örgütlenmiş<br />

ulusal güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>, değişen uluslararas<strong>ı</strong><br />

ekonomi-politik ve uluslararas<strong>ı</strong> sistemin norm ve<br />

değerleri ile örtüşen siyasal sistemler üretememekte ve iç<br />

ve d<strong>ı</strong>ş politikada bocalamalar yaşamaktad<strong>ı</strong>r (Krause ve<br />

Williams, 1997).<br />

Özellikle 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönem yeni siyasetin öznelerini<br />

çeşitlendirmekte, devlet ve devlet-d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> aktörlere be-<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

raberce güvenliği sağlama görevi yüklemektedir. Bu yeni<br />

uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik literatürü, daha çok 11 Eylül sonras<strong>ı</strong><br />

dönemin meydan okumalar<strong>ı</strong> ile ilgilenmekte, benzer<br />

bir şekilde bilimsel bilgi üretimi de kuramsal, analitik<br />

ve ampirik çal<strong>ı</strong>şmalar arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla bu farkl<strong>ı</strong>laşan sorunlar<br />

üzerine yoğunlaşmaktad<strong>ı</strong>r (Williams, 2006). Öte yandan<br />

globalleşmenin güçlü siyasi, ekonomik ve kültürel etkileri<br />

alt<strong>ı</strong>ndaki Üçüncü Dünyan<strong>ı</strong>n ulusal güvenlik devleti<br />

yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güçlendirilmesi talebi pratik olarak daha az<br />

anlam ifade etmektedir (Ripsman ve Paul, 2005).<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n mevcut literatüre katk<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>, güvenliğin<br />

sağlanmas<strong>ı</strong>nda Bilgin, Booth ve Jones’un (1998) alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

çizdiği devletin güçlenirken bu durumun toplum ve<br />

insan güvenliğine rağmen olmamas<strong>ı</strong> gerektiği önermesinden<br />

hareketle, hem devletin hem de insanlar<strong>ı</strong>n güvenliğinin<br />

beraber sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önündeki daha önce<br />

bahsedilen açmazlar<strong>ı</strong> (güvenlik – demokrasi – istikrar)<br />

tart<strong>ı</strong>şmaya açmas<strong>ı</strong> olacakt<strong>ı</strong>r. Güvenlikten en fazla menfaati<br />

elde eden devletin bir anlamda bu fayday<strong>ı</strong> rejimin<br />

güvenliği amac<strong>ı</strong>yla kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, eleştirel güvenlik okulunun<br />

dikkat çektiği bir olgudur. Eleştirel güvenlik okulu<br />

misyoner bir tav<strong>ı</strong>rla devlet eksenli güvenliğin mağduru<br />

kitleleri özgürleştirmeyi hedeflerken, bu hedefe nas<strong>ı</strong>l ulaş<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong><br />

yönünde bir rol haritas<strong>ı</strong> ortaya koyamamakta,<br />

bu okulun takipçileri ve öğrencilerinin özgürleştirici rolü<br />

üzerinde durmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

İnsan ve toplum eksenli güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n en<br />

önemli eksikliği, insani güvenlik (human security) denilen<br />

alan<strong>ı</strong> tan<strong>ı</strong>mlanabilen bir kavram üzerine inşa edememesidir.<br />

İnsani güvenlik çok geniş ve kapsay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir kavramd<strong>ı</strong>r;<br />

dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla insani güvenliği tan<strong>ı</strong>mlama çabalar<strong>ı</strong>,<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong> esnek ve çok geniş bir alan<strong>ı</strong> belirleme güçlüğü<br />

21


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

ile karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>yad<strong>ı</strong>r. Ayn<strong>ı</strong> durum geçmişte ulusal güvenlik<br />

kavram<strong>ı</strong> ile ilgili olarak yaşanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Örneğin, Arnold<br />

Wolfers 1952 tarihli makalesinde ulusal güvenliğin belirsiz<br />

bir sembol olduğunu ve alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n net bir şekilde belirlenmeden<br />

kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n hem siyasi hem de akademik<br />

alanda ak<strong>ı</strong>l kar<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rmadan öte bir sonuç üretemeyeceğini<br />

savunmuştur (Wolfers, 1952). Ulusal güvenliğin tan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndaki<br />

belirsizlik sürmesine rağmen çok fazla tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan ve<br />

kullan<strong>ı</strong>lan bir sözcük olmas<strong>ı</strong>, uzun soluklu bir araşt<strong>ı</strong>rma<br />

gündemine sahip olabilmesinden kaynaklanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Ayn<strong>ı</strong> şekilde insani güvenlik kavram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tan<strong>ı</strong>mlanmas<strong>ı</strong><br />

çabalar<strong>ı</strong>ndan ziyade bu olguyu bir araşt<strong>ı</strong>rma gündemi<br />

içinde geniş bir bilimsel kategoride güvenliğin çal<strong>ı</strong>şma<br />

alanlar<strong>ı</strong> içerisinde tutmak, insan ve toplum eksenli güvenlik<br />

çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tutarl<strong>ı</strong> bir araşt<strong>ı</strong>rma alan<strong>ı</strong> olarak ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlayacakt<strong>ı</strong>r (Paris, 2001).<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şmada eleştirel güvenlik okulunun önemini<br />

ortaya koyduğu insan ve toplum güvenliğinin sağlanmas<strong>ı</strong><br />

ile insanlar<strong>ı</strong>n gerçek potansiyellerini kullanma ve<br />

tercihlerini belirleyebilmeleri aras<strong>ı</strong>nda bir belirleyicilik<br />

ilişkisi olduğunu öne süren Booth (1991)’un yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

paylaş<strong>ı</strong>yoruz. Ayr<strong>ı</strong>ca güvenliğin muhataplar<strong>ı</strong> ve değişen<br />

ilgi ve ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> göz önüne al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda insani güvenliğin<br />

devlet/birey ya da askeri/sivil gibi ikilemler üzerinden değil<br />

bu farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar aras<strong>ı</strong>ndaki esnek geçişleri dikkate alan<br />

bir yaklaş<strong>ı</strong>mla ele al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerektiği düşüncesindeyiz.<br />

Ancak bahsedilen özgürleşmede insanlar<strong>ı</strong>n başarabildikleri<br />

ölçüde bir tarafta demokrasi ve istikrar<strong>ı</strong>, diğer tarafta<br />

ise güvenliği beraber tesis edebilmelerinin belirleyici<br />

olacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> düşünüyoruz. Bu iddiam<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong> her bedene uyacak<br />

tek bir elbise misali genelleme eğiliminde değiliz. İnsan<br />

ve toplum, siyasal yap<strong>ı</strong> ve devlet aras<strong>ı</strong>nda kritik eşikler<br />

üzerinden inşa edilecek, değişik seviyelerde oluşacak<br />

22<br />

ve her bir seviyede güvenliğin farkl<strong>ı</strong> muhataplar<strong>ı</strong> ve bu<br />

muhataplar<strong>ı</strong>n değişen güvenlik ilgi ve ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ele alan<br />

bağlamlar üzerinden insan ve toplum güvenliğine katk<strong>ı</strong><br />

yapman<strong>ı</strong>n mümkün olduğunu düşünüyoruz.<br />

Güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ilişkilerine<br />

dair bu çal<strong>ı</strong>şmam<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>n, insan ve toplum güvenliğini insan,<br />

toplum, siyasal yap<strong>ı</strong>, rejim ve devlet bağlamlar<strong>ı</strong> üzerinden<br />

ele alarak insani güvenlik alan<strong>ı</strong>nda bilimsel sürekliliğin<br />

sağlanmas<strong>ı</strong> ve araşt<strong>ı</strong>rma gündeminin oluşturulmas<strong>ı</strong>na<br />

mütevaz<strong>ı</strong> bir katk<strong>ı</strong> yapacağ<strong>ı</strong>na inan<strong>ı</strong>yoruz. Geniş bir<br />

bilimsel kategori olan insani güvenliğin bir akademik<br />

alan olarak şekillenmesi, araşt<strong>ı</strong>rmam<strong>ı</strong>z özelinde güvenliğin<br />

alan<strong>ı</strong> ve muhataplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n belirlenmesi ile olacakt<strong>ı</strong>r.<br />

İnsani güvenlik belirsiz ve tan<strong>ı</strong>mlanamayan bir kavram<br />

olarak kalmaya devam ederken, geniş bilimsel kategori<br />

içerisindeki farkl<strong>ı</strong> araşt<strong>ı</strong>rma gündemleri içinde anlam<br />

kazanacakt<strong>ı</strong>r. Demokrasi, istikrar ve güvenlik aras<strong>ı</strong>nda<br />

kurduğumuz ilişkiye bak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda, bir yandan demokrasiye<br />

geçişin ancak güvenli bir ortamda vücut bulabileceği<br />

ve diğer taraftan demokratikleşmenin daha fazla<br />

güvenliğe zemin haz<strong>ı</strong>rlayacağ<strong>ı</strong> dikkati çeker. Güvenlik ile<br />

istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki ilişki güvenliğin bir anlamda istikrar<strong>ı</strong>n<br />

oluşmas<strong>ı</strong> için geniş yorumlanmas<strong>ı</strong> ve esnek alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong><br />

ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> gündeme getirir. Güvenliğin kat<strong>ı</strong> ve tavizsiz<br />

bir şekilde uygulanmas<strong>ı</strong> değişik seviyelerde etkilere yol<br />

açabilir. Örneğin, güvenliğin öncelenmesi istikrar ortam<strong>ı</strong>nda<br />

inşa edilmesi gerekli olan toplumsal uzlaşma, işlevsel<br />

siyasal yap<strong>ı</strong> ve siyasal sistem ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

güçlendirilmesi gibi süreçleri erteleyebilir veya bazen tamamen<br />

engelleyebilir. Buna mukabil istikrar ve güvenlik<br />

aras<strong>ı</strong>nda kurulacak eşikler hem devlet hem de insan ve<br />

toplum aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan daha fazla güvenliğin üretilmesini sağlayabilir.


Bir yandan demokratikleşmenin istikrarl<strong>ı</strong> bir şekilde<br />

gelişebilmesi için devlet ayg<strong>ı</strong>tlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n işlerliği,<br />

yetkinliği ve verimliliği önem arz ederken; diğer<br />

yandan güvenlik ve istikrar<strong>ı</strong> sağlama girişimi demokrasinin<br />

gelişmesini engelleyebilecek durumlara, var olan sorunlu<br />

rejimin pekişmesine veya çeşitli otoriter eğilimlerin<br />

güçlenmesine sebebiyet verebilir. İşte tam da bu noktada<br />

güvenlik – demokrasi ve güvenlik - istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />

bazen olumlu, bazen hoşnutsuz ama mecburi ilişkiyi anlamaya<br />

yönelik bilimsel araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>n sunabileceği verilerin<br />

değeri öne ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bu çal<strong>ı</strong>şmada hedeflenen,<br />

güvenlik ile demokrasi/istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki bu mesafenin<br />

eşiklerini, aral<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, uyumsuzluk ve uyuşmazl<strong>ı</strong>k noktalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

Afganistan ve Suriye örnekleri üzerinden biraz daha<br />

ayd<strong>ı</strong>nlatmakt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şma ile amaçlanan yeni güvenlik literatürüne<br />

eklemlenmek, vaka çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ile teorik düzleme<br />

yeni veriler sunabilmek ve siyasal aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlara pratik<br />

bağlamda katk<strong>ı</strong>da bulunabilmektir. Nitekim iki ülke üzerinden<br />

güvenliğin ikilemlerine <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>k tutulmas<strong>ı</strong>, hem teorik<br />

bağlamda hem de politika yap<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>nda etkide bulunabilir,<br />

bilimsel birikime ve güvenlik bürokrasisinin deneyimlerine<br />

katk<strong>ı</strong> sağlayabilir. Uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler ve güvenliğin<br />

alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> küçük boyutta da olsa genişletecek bu tart<strong>ı</strong>şma,<br />

politika yap<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar için pratik anlamda baz<strong>ı</strong> ipuçlar<strong>ı</strong> sunabilir.<br />

Afganistan ve Suriye örnekleri, güvenlik ile ilgili<br />

alan çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> bir perspektif sağlayarak,<br />

mevcut teorik ve pratik bilginin farkl<strong>ı</strong> uygulamalar<br />

üzerinden ne ölçüde anlaml<strong>ı</strong> olduğunun ortaya konmas<strong>ı</strong>na<br />

yarayacakt<strong>ı</strong>r. Araşt<strong>ı</strong>rma kapsam<strong>ı</strong>nda irdelenen<br />

Afganistan ve Suriye örneklerinin karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong>na dair<br />

alanda çok s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> veriler ve çal<strong>ı</strong>şmalar bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Bu ülkelerin yaşad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> güvenlik bunal<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temel bir<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

noktadan karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve geliştirilen politikalar<strong>ı</strong>n hangi<br />

düzlemlerde ve bağlamlarda temellendirilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

sorgulanmas<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> politika sorunsallar<strong>ı</strong><br />

aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan da önem arz etmektedir.<br />

2) Güvenliğin Açmazlar<strong>ı</strong><br />

1995-2002 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda yaşanan 130 siyasal krizi<br />

inceleyen ve dünyadaki demokrasilerin ve diktatörlüklerin<br />

geleceğini araşt<strong>ı</strong>ran karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> bir çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n bulgular<strong>ı</strong>na<br />

göre ülkelerdeki siyasi istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k ekonomik,<br />

etnik veya bölgesel etkenlerden ziyade ülke içindeki<br />

siyasi rekabet ve siyasal otorite meselesinden kaynaklanmaktad<strong>ı</strong>r<br />

(Goldstone ve Ulfelder, 2004-2005). İstikrar<br />

oluşturman<strong>ı</strong>n temel anahtar<strong>ı</strong> olarak da demokratik<br />

kurumlar<strong>ı</strong>n kutuplaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve klikleşmeyi önleyen adil<br />

ve özgür seçimler öne sürülmüştür. Yine ayn<strong>ı</strong> çal<strong>ı</strong>şmada,<br />

toplumun sosyo-ekonomik göstergeleri önem arz etse de<br />

ülke zenginliğinin veya toplum yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kültürel, dinsel<br />

veya etnik türdeşliğinin demokratik istikrar<strong>ı</strong>n olmazsa<br />

olmaz koşulu olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ortaya konulmuştur (Goldstone<br />

ve Ulfelder, 2004-2005). Bununla birlikte, en fazla siyasi<br />

kriz riski taş<strong>ı</strong>yan ülkelerin otoriterlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>ndaki<br />

bir rejim türü ile yönetilenler olduğu vurgulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu rejimlerde s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>kla karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lan durum, toplum içinde<br />

birbirleriyle uzlaşmaz hizipçi gruplar<strong>ı</strong>n varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Yine<br />

ayn<strong>ı</strong> çal<strong>ı</strong>şmada, çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> iyileştirme çabalar<strong>ı</strong>nda<br />

demokratikleşme ve demokrasinin inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devlet inşas<strong>ı</strong><br />

ile eş zamanl<strong>ı</strong> bir şekilde yürütülmesi gerektiği iddia<br />

edilmektedir. Bu iddia, Kantç<strong>ı</strong> bir yaklaş<strong>ı</strong>mla, demokrasilerin<br />

siyasal istikrar<strong>ı</strong> ve ülke içi ve uluslararas<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong><br />

sağlayacağ<strong>ı</strong> tezinin bir anlamda yinelenmesidir. Demokrasinin<br />

“bir vatandaş: bir oy” ile çoğunluğun yönetmesi<br />

olduğu anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n farkl<strong>ı</strong> gruplar aras<strong>ı</strong> yeni çat<strong>ı</strong>şmalara<br />

23


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

yol açacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> öne süren bu görüşe göre, demokratikleşmenin<br />

çoğulculuğu ve çok kültürlülüğü benimsemesi<br />

farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n eşit bir düzlemde tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na yol açacakt<strong>ı</strong>r.<br />

Baz<strong>ı</strong> toplumlar<strong>ı</strong>n demokrasiye haz<strong>ı</strong>r olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla<br />

siyasal istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğa mahkum olduğu görüşünün aksine<br />

bu yeni pozisyon, demokrasinin kurulmas<strong>ı</strong> kadar siyasal<br />

istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n şiddetinin azalt<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için nas<strong>ı</strong>l bir kurumsallaşma<br />

izlenmesi gerektiğine dair sorgulamalar<strong>ı</strong> önemsemektedir<br />

(Goldstone ve Ulfelder, 2004-2005).<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şma, güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar<br />

ikilemleri üzerinde durmaktad<strong>ı</strong>r. Ülkelerin güvenlik meselesine<br />

nas<strong>ı</strong>l yaklaşt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na ve hangi tercihlerle tav<strong>ı</strong>r ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />

dair önemli ipuçlar<strong>ı</strong> sunan bu ikilemler ayn<strong>ı</strong> zamanda<br />

bu ülkelerin bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki<br />

konumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve hareket alanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da belirlemektedir.<br />

İçeride bu gerilimlerle başa ç<strong>ı</strong>kamayan yönetimler otoriter<br />

eğilimlere yönelmekte, güvenliksizlik üretmekte ve<br />

hatta ihraç etmektedirler. 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemde güvenliğin<br />

hem iç politikada hem de uluslararas<strong>ı</strong> ilişkilerde<br />

üretilmesi gereken bir olguya dönüşmesine ve güvenlik<br />

art<strong>ı</strong> değeri yarat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gibi global beklentiler bulunmas<strong>ı</strong>na<br />

rağmen, baz<strong>ı</strong> ülkeler bu ak<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n tersine düşmekte ve bir<br />

süre sonra uluslararas<strong>ı</strong> sistemle sorunlu hale gelmektedir.<br />

Bu tarz yap<strong>ı</strong>sal sorunu bulunmayan ülkeler bile böylesine<br />

güvenlik öncelikli bir uluslararas<strong>ı</strong> sistemin benzer<br />

etkilerinden kaç<strong>ı</strong>namamakta; siyasal süreçlerin, devlet<br />

mekanizmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve siyasal yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n tesisinde benzer sorunlarla<br />

karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya kalabilmektedir.<br />

Hem devlet hem de toplum ve insan güvenliğini<br />

beraber sağlayacak iç güvenlik yap<strong>ı</strong>lanmalar<strong>ı</strong>, doğrudan<br />

uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğin konusu olmuştur (Wagner,<br />

2003). Bu bağlamda ikilemleri ele alan çal<strong>ı</strong>şmam<strong>ı</strong>z, dev-<br />

24<br />

let eksenli ve insan eksenli güvenlik alg<strong>ı</strong>lamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ötesinde<br />

güvenliğe daha bütüncül bir yaklaş<strong>ı</strong>m sunmakta;<br />

güvenliğin tesisinde Afganistan ve Suriye örneklerinde<br />

göstermeye çal<strong>ı</strong>şacağ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z gibi, bar<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> zor olmakla<br />

birlikte devlet ve insan güvenliğinin kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz bir karş<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong>k<br />

olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> üzerinde durmaktad<strong>ı</strong>r. Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n bu k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>nda<br />

bir sonraki <strong>bölüm</strong>de tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lacak ülke örneklerine<br />

altyap<strong>ı</strong> oluşturulmak üzere teorik bağlamda güvenlikdemokrasi<br />

ve güvenlik-istikrar ikilemleri mercek alt<strong>ı</strong>na<br />

al<strong>ı</strong>nacakt<strong>ı</strong>r.<br />

a) Güvenlik – Demokrasi İkilemi<br />

Soğuk Savaş<strong>ı</strong>n sona ermesiyle birlikte liberal demokrasinin<br />

zaferinin yol açt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tarihin sonu tezi (Fukuyama,<br />

1992) veya demokrasinin ciddi jeopolitik veya ideolojik<br />

rakiplerinin kalmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> (Diamond, 1996) önermeleri ve<br />

bu önermeler etraf<strong>ı</strong>nda şekillenen demokrasi tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong><br />

gündeme gelmiştir. Bununla birlikte, son y<strong>ı</strong>llarda yaşanan<br />

bir çok demokrasiye geçiş örneğinden hareketle demokrasinin<br />

kar topu etkisinden ve hatta global demokratik<br />

devrimden de söz edilmektedir (Huntington, 1996).<br />

Sovyet Bloğunun çöküşü, 1990’larda Afrika k<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong>nda ve<br />

Orta Doğu’da gelişen demokratikleşme, genç demokrasilerde<br />

demokrasinin pekişmesi ve Avrupa Birliği’nin<br />

ulus-ötesi bir örgüt olarak derinleşmesi gibi demokrasiye<br />

dair çok düzlemli ve boyutlu gelişmeler yaşanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Nitekim sadece 1992 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> itibariyle bile demokratik olarak<br />

adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilecek ülkelerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> 75’e yükselmiş ve<br />

demokrasi tarihinde ciddi rakamsal bir göstergeye ulaş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

(Diamond ve Plattner, 1996). Hiç kuşkusuz 20.<br />

yüzy<strong>ı</strong>l, demokrasinin izlediği tarihsel süreç ve yay<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan ‘demokrasi yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>’ olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilir<br />

(Merkel, 2004).


Demokrasinin yay<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir sonucu olarak kabul<br />

edilen demokrasi ile yönetilen ülkelerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki art<strong>ı</strong>ş<br />

ayn<strong>ı</strong> zamanda demokrasinin globalleşmesine de işaret<br />

etmektedir (Huntington, 1996). Her ne kadar demokrasinin<br />

evrenselleşmesi sav<strong>ı</strong> dünyada artan say<strong>ı</strong>daki demokrasilerle<br />

verilendirilebilse bile – örneğin UNESCO<br />

verilerine göre 1999 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> itibariyle tüm ülkelerin %62’si<br />

demokratikleşmektedir – demokratik çekim merkezi ve<br />

demokratikleşen çevre teorisi elbette çeşitli aç<strong>ı</strong>lardan<br />

eleştirilmektedir. Bu eleştiriler, demokrasinin bir rejim<br />

olarak başar<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan ve hatta küresel başar<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan ziyade<br />

başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> üzerine yoğunlaşmaktad<strong>ı</strong>r (Pecency,<br />

1999). Bir yanda demokrasinin globalleşmesi ve demokratikleşen<br />

ülkelerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda art<strong>ı</strong>ş söz konusu iken, diğer<br />

yanda demokrasinin yeterince demokratik olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gibi<br />

tart<strong>ı</strong>şmalar gündeme gelmektedir. Daha çok radikal demokrasi<br />

ve farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k politikas<strong>ı</strong> olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilecek bu<br />

alternatif yaklaş<strong>ı</strong>mlar sayesinde demokrasinin kurum ve<br />

kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n demokrasinin temsiliyet ve meşruiyet sorunsallar<strong>ı</strong><br />

karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki kifayetsizliği veya s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r (Held, 1995). Başka bir aç<strong>ı</strong>dan, demokrasilerde<br />

yaşanan krizlerin demokrasiye özgü ve içkin olduğu<br />

konusu da dile getirilmektedir. Diğer bir ifade ile<br />

‘demokrasinin sürekli krizleri’nin kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olduğundan<br />

yola ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>larak demokrasinin eşyan<strong>ı</strong>n tabiat<strong>ı</strong> misali<br />

hiçbir zaman kapal<strong>ı</strong> uçlu olamayacağ<strong>ı</strong>; farkl<strong>ı</strong> önermeler,<br />

sorunlar ve çözüm önerileri sarmal<strong>ı</strong>nda her zaman<br />

aç<strong>ı</strong>k uçlu bir durumsall<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ifade edeceği belirtilmektedir<br />

(O’Donnell, 2007).<br />

Bütün bu demokrasinin derinleşmesine dair kimlik,<br />

farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k ve çoğulculuk ile ilgili, bir anlamda ‘demokrasinin<br />

demokratikleştirilmesi’ ile alakal<strong>ı</strong> meseleler, demokrasinin<br />

formal yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlamlaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n, kurum ve<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulup istikrarl<strong>ı</strong> bir işlevsellik kazand<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

önemini azaltmamaktad<strong>ı</strong>r. Kald<strong>ı</strong> ki demokrasinin<br />

demokratikleşmesi ancak demokrasiye geçişten sonra<br />

ele al<strong>ı</strong>nabilecek bir süreçtir. Demokrasiye geçiş özellikle<br />

devletleşme ve devletin en üst siyasal otorite olarak<br />

kurumsallaşmas<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>nda zorluklarla karş<strong>ı</strong>laşan kimi<br />

Üçüncü Dünya ülkelerinin gerçekliğidir. Bu gerçeklik demokrasinin<br />

demokratikleşmesinden ziyade şekil olarak<br />

bile olsa demokrasiye geçişin başl<strong>ı</strong> baş<strong>ı</strong>na as<strong>ı</strong>l mesele<br />

olduğu bir duruma işaret etmektedir (Diamond, Linz<br />

ve Lipset, 1988; 1989). Ayn<strong>ı</strong> ülkelerin güvenlik ve güvenliksizlik<br />

k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r döngülerini daha dar bir alanda teneffüs<br />

etmesi ve hatta güvenlik ve güvenliksizlik döngüsünün<br />

s<strong>ı</strong>ğ bir alana s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong> bu gerçekliğin yak<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> başka bir yönüne<br />

de işaret etmektedir.<br />

Demokrasiye geçiş literatürü, demokratik olan ve<br />

olmayan devletler aras<strong>ı</strong>ndaki en temel belirleyici fark<strong>ı</strong>,<br />

baz<strong>ı</strong> kurallar<strong>ı</strong>n ve ilkelerin varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> veya yokluğu şeklinde<br />

ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rmakta ve tespit etmektedir. Örneğin, Philippe C.<br />

Schmitter ve Terry Lynn Karl (1996) demokrasinin kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

modellerken demokrasinin değillemesini yapm<strong>ı</strong>ş ve<br />

demokrasiyi otoriter, totaliter, despotik, diktatörlük, mutlakiyetçi,<br />

oligarşik ve aristokratik ‘olmayan’ bir yönetim<br />

tarz<strong>ı</strong> olarak tan<strong>ı</strong>mlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Demokratik yönetim anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda<br />

as<strong>ı</strong>l olan halk<strong>ı</strong>n kendi kendini yönetmesidir. Bu değillemenin<br />

ötesinde demokrasinin ne olduğuna aç<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k getirmek<br />

için demokrasinin olmazsa olmaz kurallar<strong>ı</strong>ndan biri<br />

olarak meşruiyet ve sorumluluk çerçevesinde, s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlanm<strong>ı</strong>ş<br />

otorite konumunda siyasal elitlerin varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na değinilmektedir.<br />

Demokrasinin diğer bir temel kural<strong>ı</strong> seçme ve seçilme<br />

gibi siyasi haklar<strong>ı</strong>n yaş, din, <strong>ı</strong>rk, din, etnisite, cinsiyet<br />

ve s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f gibi farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar gözetmeden evrensel olarak kullan<strong>ı</strong>labilmesinin<br />

hukuki güvence alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

25


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Buna ek olarak, siyasal partilerin düzenli ve adilce<br />

düzenlenen aç<strong>ı</strong>k ve özgür seçimlerde eşit şartlar alt<strong>ı</strong>nda<br />

rekabet edebilmesi ve oylar<strong>ı</strong>n dürüstçe say<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> da<br />

önemlidir. Temsiliyet farkl<strong>ı</strong> seçim sistemleriyle ve çoğunluğa<br />

veya oy oranlar<strong>ı</strong>na göre belirlense de temel hak ve<br />

özgürlükler ve seçimlerdeki seçmen az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n haklar<strong>ı</strong><br />

anayasal hükümlerle garanti alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Robert<br />

Dahl’<strong>ı</strong>n ‘çoklu-dayanak’ olarak tan<strong>ı</strong>mlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> liberal demokrasinin<br />

ölçütlerine göre bir yönetim modelinin demokrasi<br />

olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilmesi için yedi adet olmazsa<br />

olmaz kural vard<strong>ı</strong>r (Dahl, 1971). Bunlar: anayasal olarak<br />

hükümet kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n seçimle gelen yöneticiler taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, eşit ve adil kurallarla belirli aral<strong>ı</strong>klarda<br />

düzenlenen serbest seçimler, tüm reşitlerin seçme hakk<strong>ı</strong>,<br />

tüm reşitlerin seçilme hakk<strong>ı</strong>, ifade özgürlüğü, alternatif<br />

bilgi kaynaklar<strong>ı</strong>na ulaşabilme hakk<strong>ı</strong> ve dernek, örgüt, siyasal<br />

parti ve ç<strong>ı</strong>kar grubu kurabilme hakk<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Bu demokrasi ölçütlerine Schmitter ve Karl (1996)<br />

iki ölçüt daha eklemektedir. Bunlar: 1) seçimle iş baş<strong>ı</strong>na<br />

gelmiş yöneticilerin anayasal yetkilerini ve güçlerini<br />

atanma neticesinde iş baş<strong>ı</strong>na gelen idarecilerin, bürokratik<br />

ve askeri elitlerin muhalefetinden bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z bir şekilde<br />

kullanabilmeleri; 2) siyasetin kendi kendini idame edebilmesi<br />

ve başka bir sistemin veya önceliğin k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tlamalar<strong>ı</strong>ndan<br />

bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z bir şekilde hareket edebilmesidir. Birinci<br />

ölçüt, ‘seçilmişler – atanm<strong>ı</strong>şlar’ aras<strong>ı</strong>nda olas<strong>ı</strong> bir çat<strong>ı</strong>şma<br />

ve uyuşmazl<strong>ı</strong>k durumunda ibrenin her zaman ve her<br />

koşulda seçilmişler lehine olmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n gerekliliğine işaret<br />

etmektedir. Bu nokta, elbette, seçilmişlerin kişisel güçlerini<br />

genişletmek için görevlerini kullanmalar<strong>ı</strong> olas<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />

karş<strong>ı</strong> hesap verilebilirlik zemininin de önemini göz ard<strong>ı</strong><br />

etmez (Pecency, 1999). İkinci ölçüt ise demokrasinin her<br />

zaman için tek seçenek olmas<strong>ı</strong> durumu ile yak<strong>ı</strong>ndan ala-<br />

26<br />

kal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bu durum İngilizcede adeta bir deyime dönüşen<br />

‘democracy as the only game in town’ (‘kasabadaki tek<br />

oyun’) ile ifade edilmektedir (Linz ve Stepan, 1997).<br />

Demokrasinin özellikleri çerçevesinde şu üç temel<br />

nokta ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r: hukukun üstünlüğü, güçler<br />

ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve çok partili seçimler. Hukukun üstünlüğü ile<br />

sivil ve siyasi haklar<strong>ı</strong>n anayasal güvence alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong><br />

kastedilmektedir. Bu nokta ayr<strong>ı</strong>ca devletin otoritesinin<br />

bireysel hak ve özgürlükler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda konuşlan<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve<br />

hatta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da içermektedir. Vatandaşl<strong>ı</strong>k temelinde<br />

örgütlenen temel hak ve özgürlüklerin yasal çerçevesini<br />

çizmektedir. Güçler ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yarg<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yürütme ve yasama<br />

güçlerinden bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ifade etmektedir. Bu özellik seçimle<br />

iş baş<strong>ı</strong>na gelmiş elitin güçlerini kullan<strong>ı</strong>rken otoriter,<br />

kay<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong> ve görevi suiistimal eden bir çizgi izleme ihtimaline<br />

karş<strong>ı</strong> güçler aras<strong>ı</strong> kontrol ve dengeyi sağlamaya<br />

yöneliktir. Çok partili sistem ve seçimler ise fikirlerin ve<br />

ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n farkl<strong>ı</strong> ve birbirine muhalefet eden siyasal partiler<br />

arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla belirli aral<strong>ı</strong>klarla düzenlenen serbest ve aç<strong>ı</strong>k<br />

seçimlerde eşit şartlarda yar<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kapsamaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Yukar<strong>ı</strong>da bahsedilen demokrasiyi demokrasi yapan<br />

ilke ve normlar<strong>ı</strong>n yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra demokrasinin zeminini ulusdevletin<br />

oluşturduğunu da göz önünde bulundurmak<br />

gerekir. Bu noktaya işaret eden David Held (1995),<br />

demokrasinin geleceğinin ulus-devletin geleceği ile yak<strong>ı</strong>ndan<br />

ilişkili olduğunu savunmaktad<strong>ı</strong>r. Küreselleşmenin<br />

beraberinde getirdiği ulus aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> sorunlar karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda ulusdevletin<br />

becerisinin ve yeterliliğinin k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong> kald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iddia<br />

eden Held, modern devletin klasik yönetim anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan<br />

kozmopolitan yönetişime doğru evirilmesi gerekliliğine<br />

dikkat çeker. Held’in bu önermesi devletlerin küreselleşen<br />

terör ve güvenlik tehditleri bağlam<strong>ı</strong>nda da aç<strong>ı</strong>klay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>


özelliğini korumaktad<strong>ı</strong>r. Nitekim zaman<strong>ı</strong>n ruhuna uygun<br />

güvenlik, devletler nezrinde art<strong>ı</strong>k uluslararas<strong>ı</strong> politikada<br />

doğru ideolojik tav<strong>ı</strong>r almak, güçlü bir ittifak grubuna eklemlenmek<br />

ya da hegemonik aktörlerle yak<strong>ı</strong>n ilişki sürdürmekle<br />

sağlanamayacak hale gelmiştir.<br />

Her bir aktör güvenliğe doğrudan katk<strong>ı</strong> yapacak ve<br />

hem iç işleri bağlam<strong>ı</strong>nda hem de bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong><br />

bağlamlarda güvenlik üretimine art<strong>ı</strong> değer yaratacak<br />

şekilde kendini konumlama bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> hissetmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Özellikle Güney Ülkeleri globalleşmenin etkisiyle<br />

bu bask<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> daha yoğun hissetmektedir. Demokrasi ve<br />

demokratikleşme sorunlar<strong>ı</strong> da yaşayan bu ülkelerde güvenliğin<br />

ikilemleri daha çok belirginleşmektedir. Güney<br />

Ülkelerinin güvenlik ile demokrasi ve güvenlik ile istikrar<br />

aras<strong>ı</strong>ndaki gerilimi nas<strong>ı</strong>l taş<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, hangi durumlarda hangi<br />

tercihlerde bulunduklar<strong>ı</strong>, etkisel ve tepkisel tav<strong>ı</strong>r al<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>nda<br />

hangi noktalarda k<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lma yaşad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> bu ülkelerin<br />

güvenlik art<strong>ı</strong> değeri yaratma kapasitelerinde belirleyici<br />

rol oynamaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Güvenlik - demokrasi ikilemi özellikle otoriter ya da<br />

az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n bask<strong>ı</strong> ile yönetimi elinde tuttuğu ülkelerde ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bu ülkelerdeki yönetimler, ellerinde<br />

tuttuklar<strong>ı</strong> şiddet tekeli (Weberyan devlet) ve toplumdaki<br />

farkl<strong>ı</strong> gruplarla giriştikleri pazarl<strong>ı</strong>k mekanizmalar<strong>ı</strong> ile meşruiyetlerini<br />

muhafaza etmektedir. Demokratikleşme yönünde<br />

at<strong>ı</strong>lan ad<strong>ı</strong>mlara muhalefeti güçlendirdiği, rejimlerin<br />

kontrolünü zay<strong>ı</strong>flatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve alternatif bak<strong>ı</strong>şlar ya da yönelimler<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> için şüphe ile bak<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Demokratikleşme ve siyasal sistemde aç<strong>ı</strong>lman<strong>ı</strong>n güvenliğe<br />

zarar vereceğinden hareket eden rejimler, kontrol ve<br />

güvenlik eksenli kamu politikalar<strong>ı</strong> sürdürmektedirler.<br />

Bu politikalar, geniş bir iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman yelpaze-<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

sinden beslenen, insan haklar<strong>ı</strong> ve özgürlüklerini ikinci<br />

plana atan bir anlay<strong>ı</strong>şla, toplumun geri kalan<strong>ı</strong>na kabul<br />

ettirilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r. Demokratikleşme, siyasal aç<strong>ı</strong>lma,<br />

haklar ve özgürlük etraf<strong>ı</strong>nda şekillenebilecek söylemler<br />

ve hareketler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda doğrudan güvenlik kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

tetiklediği güvenlik öncelikli mekanizmalar ve kurumlar<br />

oluşturulur. Oldukça geniş iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman tan<strong>ı</strong>mlamalar<strong>ı</strong>,<br />

sorunlar<strong>ı</strong>n kökenlerinin d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan olduğu iddias<strong>ı</strong>na<br />

olanak tan<strong>ı</strong>r ve muhalif unsurlar<strong>ı</strong> çabucak öteki kategorisine<br />

atar (Jepperson, Wendt ve Katzenstein, 1996).<br />

Otoriter rejimlerin suiistimal ettiği bu güvenlik ve demokrasi<br />

aras<strong>ı</strong>ndaki sorunlu ilişki, asl<strong>ı</strong>nda, son tahlilde<br />

güvenliksizliği art<strong>ı</strong>ran ve demokratikleşme ile daha güvenli<br />

bir ortama geçmenin imkân<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ortadan kald<strong>ı</strong>ran bir<br />

duruma yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Meşruiyet zemini dar olan siyasal<br />

rejimler yönetme kolayl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na kaçmakta ya da iktidar<strong>ı</strong><br />

elde tutma yönünde hareket etmektedirler. Ancak özellikle<br />

11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemde ülke içindeki toplumsal<br />

gruplar<strong>ı</strong> meşruiyet zemininin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda tutan, yabanc<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>ran<br />

ve güvenlik sorunu olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kartan devletler,<br />

kat<strong>ı</strong> güvenlik devleti kategorilerinden h<strong>ı</strong>zla zay<strong>ı</strong>f ya da<br />

başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z (müflis) devletler s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>na düşmektedirler. Buna<br />

karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k, siyasal sistemin meşruiyet zeminini genişletip,<br />

daha önce güvenlik sorunu olarak alg<strong>ı</strong>lanan grup ya da<br />

oluşumlar<strong>ı</strong> siyasal yap<strong>ı</strong> içerisine dâhil etme potansiyellerini<br />

hayata geçirebilen devletler hem devlet güvenliği<br />

hem de insani güvenlik aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan zaman<strong>ı</strong>n ruhuna uygun<br />

hareket etmektedirler. Siyasal sistemin meşruiyet zemini<br />

içerisine çekilebilen oluşumlar meşruluğun getirdiği<br />

avantajlar<strong>ı</strong> kullanabilme, siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir parças<strong>ı</strong> haline<br />

gelme ve güce ortak olabilme imkânlar<strong>ı</strong> ile aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

törpüleyecek ve güvenliksizliğe yol açan farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

giderecek tedbirler al<strong>ı</strong>rlar.<br />

27


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şmada demokrasi - güvenlik aras<strong>ı</strong>nda önceden<br />

bahsedilen olumsuz ilişki sarmal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>,<br />

devlet, siyasal yap<strong>ı</strong> ve toplumsal aktörler aras<strong>ı</strong>nda<br />

bu gerilimi aşma yönünde kurulacak kritik eşikler<br />

arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ile daha fazla demokrasi ve daha fazla güvenliğin<br />

üretilebileceği iddia edilmektedir. Her ne kadar 11<br />

Eylül sonras<strong>ı</strong> ortam küresel ölçekte güvenlik – demokrasi<br />

ikilemini teröre karş<strong>ı</strong> savaş bağlam<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong><br />

politikan<strong>ı</strong>n bir gereği olarak dayatm<strong>ı</strong>ş olsa da, gerçek<br />

anlamda bu dönemde güvenliksizliğin giderilmesinin<br />

ülkelerin ve özellikle az gelişmiş Güney Ülkelerinin iç<br />

bağlamlar<strong>ı</strong>nda demokrasi lehine tav<strong>ı</strong>r al<strong>ı</strong>narak çözülebileceği<br />

düşüncesindeyiz. Ülke içinde üretilen güvenlik<br />

ve güvenli ortamda gelişen demokrasi birbirlerine geri<br />

besleme sağlayacakt<strong>ı</strong>r. Böylelikle evine çeki düzen veren<br />

yönetimlerin bölge ve uluslararas<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>ş ve istikrara daha<br />

fazla önem vermelerine ve katk<strong>ı</strong>da bulunmalar<strong>ı</strong>na da zemin<br />

haz<strong>ı</strong>rlayacakt<strong>ı</strong>r.<br />

b) Güvenlik – İstikrar İkilemi<br />

Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> toplumlarda demokrasiye uluslararas<strong>ı</strong><br />

destekler seçimler, insan haklar<strong>ı</strong> ve bas<strong>ı</strong>n özgürlüğü<br />

konusunda yoğunlaşmaktad<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong> girişimler<br />

arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ile yeni kuruluşlar oluşturulmakta fakat bu çabalara<br />

rağmen etkili demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n pekişmesi konusunda<br />

başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k yaşanmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik açmaz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

aşmak için bir araç olarak d<strong>ı</strong>ş yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> kullanan unsurlar<br />

ve uluslararas<strong>ı</strong> güçler, güvenlik sarmal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yaşayan toplumdaki<br />

sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ön plana ç<strong>ı</strong>kartmaya<br />

çal<strong>ı</strong>şmaktad<strong>ı</strong>rlar. Hâlbuki toplumdan kopuk ve çoğunlukla<br />

zay<strong>ı</strong>f olan bu kuruluşlar güvenlik açmaz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> hukukun<br />

üstünlüğü çerçevesinde devlet inşas<strong>ı</strong> ile aşma çabas<strong>ı</strong><br />

karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda etken bir faktör olarak gelişmez. Diğer bir ifa-<br />

28<br />

deyle, güvenlik açmaz<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda gerekli etkiyi yaratmaz<br />

(Carrey, 2005). Örneğin, sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>na veya<br />

eğitim programlar<strong>ı</strong>na verilen destek sayesinde bu tür<br />

faaliyetlerde k<strong>ı</strong>sa vadede say<strong>ı</strong>sal art<strong>ı</strong>ş görülmekte fakat<br />

uzun vadede demokratikleşmenin daha geniş süreçlerine<br />

dair sürdürülemezlik söz konusu olabilmektedir (De<br />

Zeeuw, 2005). Yine başka bir örnekle, k<strong>ı</strong>sa vadedeki<br />

siyasal istikrar için seçimle işbaş<strong>ı</strong>na gelen siyasal iktidar<br />

desteklenmekte fakat siyasal kontrol ve siyasi düzenlemeler<br />

gibi anahtar meseleler göz ard<strong>ı</strong> edilebilmektedir.<br />

Bu sebeplerden dolay<strong>ı</strong> demokratikleşme ve değişimin<br />

demokratik yönetimini destekleyen uluslararas<strong>ı</strong> girişimler<br />

çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> toplumlarda yetersiz kalabilmektedir<br />

(De Zeeuw, 2005).<br />

Güvenlik - istikrar ikilemi savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yaşayan, iç<br />

savaş ya da ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kç<strong>ı</strong> terör ile uğraşan ve en sorunlu şekilde<br />

başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z/çökmüş (failed) devletlerde yaşan<strong>ı</strong>r. Zay<strong>ı</strong>f<br />

devlet durumlar<strong>ı</strong>nda (anarşik ortamlarda), yöneticiler ve<br />

muhalifler birbirlerine güvenmezler ve güvenlik önlemlerini<br />

sald<strong>ı</strong>rganl<strong>ı</strong>k; hukuki yönetim çabalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da aldatmaca<br />

olarak değerlendirerek işbirliğinden kaç<strong>ı</strong>nabilirler<br />

(Carey, 2005). Yasal kurumlar güçlendirilmediği ve paramiliter<br />

güçler etkisizleştirilmediği sürece yönetici elitler<br />

güvenliği daha fazla şiddet kullanarak sağlamaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>r.<br />

Bu da devletleşme veya devletin güçlendirilmesi çabalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

önünü keserek güvenlik açmaz<strong>ı</strong> oluşturur (Carey,<br />

2005).<br />

İstikrar ve güvenliğin bir arada bulunmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>,<br />

normalleşme süreçleri s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda ya da siyasal sistem<br />

meşruiyet alan<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki aktörler ile uğraş<strong>ı</strong>rken gözlemlenebilir<br />

hale gelmektedir. Anayasan<strong>ı</strong>n onaylanmas<strong>ı</strong>,<br />

meclisin oluşturulmas<strong>ı</strong>, hükümetin kurulmas<strong>ı</strong>, toplumsal


uzlaşman<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> ve rejimin pekişmesi değişik derecelerde<br />

istikrarl<strong>ı</strong> süreçler gerektirmektedir. 1 Normalleşme<br />

ve pekişme süreçleri genellikle tam güvenlik ortamlar<strong>ı</strong>nda<br />

gerçekleşmemektedir. Örneğin bir ülkede genel<br />

seçimler yapmak için bazen direnişçi gruplar<strong>ı</strong>n k<strong>ı</strong>smi<br />

ateşkes ilan etmesi yeterli olabilir. Güvenlik paradigmas<strong>ı</strong><br />

aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan kabul edilemez olsa da ihtiyaç duyulan istikrar<br />

için k<strong>ı</strong>smi güvenliksizlik durumlar<strong>ı</strong>na fiili olarak izin verilebilir.<br />

Teorik olarak güvenliksizliğe göz yumma olarak<br />

değerlendirilebilecek bu durum, asl<strong>ı</strong>nda, fiili olarak zor<br />

durumlar ile karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda ancak k<strong>ı</strong>sa vadede tolere<br />

edilebilecek bir çözüm olarak da görülebilir. Daha fazla<br />

güvenlik daha fazla istikrar ilişkisi ancak siyasal süreçlerin<br />

kademeli olarak kat edilmesi ile sağlanabilir. Siyasal<br />

süreçlerin gelişiminde istikrar ve güvenlik aras<strong>ı</strong>ndaki gerilimin<br />

kritik eşiğini zorlayacak girişimler, hem güvenlik<br />

ve istikrar<strong>ı</strong> zedeleyebilir, hem de arzu edilen siyasal süreçlerin<br />

tamamen yok olmasa bile tersine dönmesine yol<br />

açabilir.<br />

İstikrar<strong>ı</strong> tesis etme eğilimindeki - çoğunlukla hem yap<strong>ı</strong>sal<br />

anlamda hem de otorite ve güç bağlam<strong>ı</strong>nda sorunlu<br />

- devlet ya da yönetim ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> güvenliği bozan unsurlarla<br />

güvenliğin tesisi için ilişkiye girer. Bu ilişki genel olarak<br />

devletin meşru şiddet tekelini çeşitli seviyelerde ihtiyaca<br />

göre güvenlik güçleri arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla kullanmas<strong>ı</strong> şeklinde<br />

olur. Ancak ülkedeki güvenliksizliğin seviyesi al<strong>ı</strong>nacak<br />

tedbirleri belirleyecek en önemli etkendir. Özellikle siyasal<br />

yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n, kurumlar<strong>ı</strong>n ve sistemin yeniden tesis edildiği<br />

ortamlarda sürecin önceki aşamalar<strong>ı</strong>nda güvenliksizlik<br />

1 Ekonomik istikrar güvenlik ile doğrudan ilişkili bir alan olmakla<br />

birlikte, bu çal<strong>ı</strong>şmada siyasal istikrar üzerinde durulacak ve istikrar<strong>ı</strong>n<br />

siyasal öncüllerine, önceliklerine ve koşullar<strong>ı</strong>na odaklan<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>r.<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

unsuru olan aktörlerin sonradan kurucu, yap<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ya da<br />

en az<strong>ı</strong>ndan y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> olmayacak şekilde yeniden yap<strong>ı</strong>lanma<br />

süreçlerine dâhil olmalar<strong>ı</strong> mümkün olabilir.<br />

Parçalanma sonras<strong>ı</strong> ya da savaş sonras<strong>ı</strong> durumlarda<br />

yenilenen siyasal otorite, güvenliksizliği oluşturan unsurlarla<br />

doğrudan ya da dolayl<strong>ı</strong> ilişkiye girebilir. Bu ilişkinin<br />

farkl<strong>ı</strong> şekillerde yanl<strong>ı</strong>ş alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> ve olumsuz sonuçlanmas<strong>ı</strong><br />

mümkündür. Güvenliksizlik kaynağ<strong>ı</strong> gruplar ile irtibata<br />

geçme talebi bu gruplar taraf<strong>ı</strong>ndan idareyi elinde<br />

tutan taraf<strong>ı</strong>n zaaf<strong>ı</strong> olarak alg<strong>ı</strong>lanabileceği gibi, diğer direnişçi<br />

ya da muhalif gruplar otoritenin bu tutumundan<br />

cesaret al<strong>ı</strong>p kendileri için de ayn<strong>ı</strong> sonucun doğmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sağlayacak şekilde güvenliksizliği art<strong>ı</strong>racak faaliyetlerini<br />

yoğunlaşt<strong>ı</strong>rabilirler. Bir diğer olas<strong>ı</strong> sonuç ise siyasal süreçlerin<br />

ve yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n inşa sürecine siyasal yollarla kat<strong>ı</strong>lan<br />

gruplar<strong>ı</strong>n diğer güvenliksizlik yaratan gruplarla kurulan<br />

irtibat ve/veya tan<strong>ı</strong>nma karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda hayal k<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na uğrayabilmesidir<br />

(Reinares, 1998).<br />

Bu istenmeyen etkilere yol açmadan, güvenlikten<br />

k<strong>ı</strong>smi taviz ile güvenliksizliğe yol açan unsurlar<strong>ı</strong> sistemik<br />

bir şekilde siyasal sistem içerisine çekmenin yollar<strong>ı</strong> bulunmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

İrtibat için üçüncü taraflar ya da arabuluculuğun<br />

çeşitli metotlar<strong>ı</strong> kullan<strong>ı</strong>labilir. Güvenliksizliğe konu<br />

olan gruplar<strong>ı</strong>n özelliğine göre gizli diplomasi yürütülebilir.<br />

Ülke özelinde siyasal yap<strong>ı</strong> ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

çeşitli aşamalar<strong>ı</strong>nda yasal süreçlerin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki hangi unsurlar<strong>ı</strong>n<br />

bu inşa sürecine dahil edilmesi gerektiği özenli<br />

bir tercihle belirlenmelidir. Örneğin anayasan<strong>ı</strong>n kabulü,<br />

parlamento seçimleri, cumhurbaşkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> seçimleri, yerel<br />

yönetimler ile ilgili süreçler değişen seviyelerde ve yoğunlukta<br />

bu süreçlerin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda kalan yasal olmayan ya<br />

da bu süreçleri tesis etmeye çal<strong>ı</strong>şan otorite ile düşmanca<br />

29


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

bir ilişki içerisinde olan unsurlar<strong>ı</strong> sistem içerisine çekme<br />

zorunluluğu doğurmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

İstikrar lehine kat edilecek aşamalar<strong>ı</strong> sağlaman<strong>ı</strong>n doğrudan<br />

veya dolayl<strong>ı</strong> temas d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki en yayg<strong>ı</strong>n ve en etkin<br />

yolu medya ve iletişim imkânlar<strong>ı</strong> ile siyasi propagandad<strong>ı</strong>r.<br />

İstikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n anlam<strong>ı</strong> ve getirisi savaş<br />

veya parçalanma sonras<strong>ı</strong> devlet inşas<strong>ı</strong> sürecini yaşayan<br />

ülkelerde anlat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gereken konulard<strong>ı</strong>r (Crelinstein,<br />

1994). İstikrar ad<strong>ı</strong>na devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> ve siyasal süreçlerin<br />

kurulmas<strong>ı</strong>nda geniş kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> amaçlayan ve bunu yaparken<br />

uzun vadede daha fazla istikrar ve güvenlik ad<strong>ı</strong>na<br />

k<strong>ı</strong>sa vadeli güvenlikten tavizler verebilen bir yaklaş<strong>ı</strong>m<br />

ayn<strong>ı</strong> zamanda çat<strong>ı</strong>şma/savaş sonras<strong>ı</strong> iyileştirme anlam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

taş<strong>ı</strong>yacakt<strong>ı</strong>r. Başkanl<strong>ı</strong>k seçimi, parlamento seçimi ve<br />

daha sonra bakanlar kurulunun oluşturulmas<strong>ı</strong> ve anayasan<strong>ı</strong>n<br />

kabulü, bakanl<strong>ı</strong>klar arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla bürokrasi ve devlet<br />

ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesis edilmesi s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda kademeli olarak artan<br />

say<strong>ı</strong>da tehdit unsuru, direnişçi grup ve aktör ulusal ya da<br />

bölgesel uzlaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong>nda rol oynayacakt<strong>ı</strong>r. Bu<br />

sürecin baş<strong>ı</strong>nda, içerisinde ve sonunda getirilerin neler<br />

olacağ<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>kça ilgili tüm taraflara anlat<strong>ı</strong>lmal<strong>ı</strong> ve her kat<br />

edilen aşaman<strong>ı</strong>n hem devlet hem de insan ve toplum<br />

güvenliği aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan olumlu sonuçlar doğuracağ<strong>ı</strong> belirtilmelidir.<br />

Siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesisi ve inşa edilen devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong><br />

istikrar<strong>ı</strong> sağlama yönünde güveni art<strong>ı</strong>racakt<strong>ı</strong>r. İstikrar ve<br />

güvenlik aras<strong>ı</strong>nda kurulacak kritik eşikler zorlu fakat gerçekleştirilmesi<br />

imkans<strong>ı</strong>z olmayan bir yönetişime imkan<br />

tan<strong>ı</strong>yacakt<strong>ı</strong>r (Hartzell, Hoddie ve Rothchild, 2001).<br />

Samuel Huntington (1968)’a göre istikrar için gerekli<br />

olan siyasal kurumlar<strong>ı</strong>n eksikliği hem devletin içinden<br />

hem de toplumsal düzeyde kişisel ve dar grup ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sağlama hedefli girişimleri cesaretlendirir. Siyasal yap<strong>ı</strong><br />

30<br />

ve kurumlar<strong>ı</strong>n eksikliği devletin güvenliksizliğine yol açmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra işsizlik, fakirlik, sağl<strong>ı</strong>k, eğitim sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

uzun vadede katlanarak çoğalmas<strong>ı</strong>na, dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla insan<br />

ve toplum güvenliksizliğine yol açacakt<strong>ı</strong>r. Güvenliğin<br />

devlet ve toplum taraf<strong>ı</strong>ndan beraberce inşas<strong>ı</strong>, istikrara<br />

olumlu anlam yükleyerek hiçbirinin bir diğerinin güvenlik<br />

ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>na zarar vermeyecek şekilde birlikte yürütebilecekleri<br />

bir projenin yap<strong>ı</strong>labilirliğini ortaya koymaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Arendt Lijphart (1985)’<strong>ı</strong>n az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar için söylediği d<strong>ı</strong>şlanmalar<strong>ı</strong><br />

durumunda siyasal sisteme yabanc<strong>ı</strong>laşacaklar<strong>ı</strong> ve<br />

düşmanca tav<strong>ı</strong>rlar tak<strong>ı</strong>nacaklar<strong>ı</strong> tespiti asl<strong>ı</strong>nda d<strong>ı</strong>şlanan<br />

tüm gruplar için söylenebilir. İstikrar<strong>ı</strong>n devleti yap<strong>ı</strong>sal<br />

olarak güçlendirmesi, devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dar grup ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong><br />

için çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> engelleyecek mekanizmalar<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

da sağlayabilir. İstikrar ile güçlenen devletin tam tersine<br />

toplum ve insan güvenliğini dikkate almayacağ<strong>ı</strong> ve<br />

zay<strong>ı</strong>f devlet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>nda gözlendiği gibi kendi tan<strong>ı</strong>mlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

meşruiyet dairesi içinde keyfi bir yönetim süreceği karş<strong>ı</strong><br />

tezi öne sürülebilir. Ancak bu iddiaya iki farkl<strong>ı</strong> itiraz getirilebilir.<br />

Birincisi devlet ve toplum taraf<strong>ı</strong>ndan güvenlik<br />

– istikrar kritik eşikleri üzerinden inşa edilecek istikrarl<strong>ı</strong><br />

devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ister istemez kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ve süreçlere müdahil<br />

toplumsal gruplar<strong>ı</strong>n etki ve denetim haklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> doğuracakt<strong>ı</strong>r.<br />

İkincisi ise istikrars<strong>ı</strong>z bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n üzerinde<br />

uzlaş<strong>ı</strong>lsa bile ortak güvenliğin tesisi için gerekli liderliği ve<br />

etkinliği gösteremeyeceği ortadad<strong>ı</strong>r.<br />

Devlet güvenliği ile insan/toplum güvenliğinin birlikte<br />

sağlanmas<strong>ı</strong> yönünde yürütülecek girişimler çat<strong>ı</strong>şma bölgelerinde<br />

görülen güvenliksizliğin kaynağ<strong>ı</strong> olan unsurlar<strong>ı</strong>n<br />

bölgesel suç şebekelerine ya da yasal olmayan ekonomik<br />

aktivitelere yönelmelerini engelleyecektir. Ülke<br />

içindeki muhalif gruplardan ulus ötesi suç şebekelerinin<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n en önemli sebebi otoriter liderlerin


çevre ülkeler ve uluslararas<strong>ı</strong> güçlerle kendi muhaliflerine<br />

karş<strong>ı</strong> işbirliğine girmeleri ve kat<strong>ı</strong> yöntemlerle güvenliği<br />

sağlama girişimleridir (Söderbaum, 2003). Güvenliğin<br />

sağlanmas<strong>ı</strong>nda devlet güvenliği yan<strong>ı</strong>nda toplum ve insan<br />

güvenliğini gözeten güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, hem suç<br />

şebekelerinin hem de devlet otoritesinin ülke içindeki<br />

çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> t<strong>ı</strong>rmand<strong>ı</strong>racak tarzda d<strong>ı</strong>ş unsurlarla ilişki kurmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

önünü t<strong>ı</strong>kayacakt<strong>ı</strong>r. Nihai hedef güvenliksizliği<br />

ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />

oluşturan ortamda güvenlik - istikrar aras<strong>ı</strong>nda kurulacak<br />

çeşitli kritik eşikler arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla istikrarl<strong>ı</strong> bir devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong><br />

ve siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Ülkeden ülkeye<br />

değişebilecek istikrar hedefine ulaşt<strong>ı</strong>ktan sonra k<strong>ı</strong>smi güvenliksizlik<br />

ortam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devam<strong>ı</strong> da mümkündür. Ancak bu<br />

hedefe ulaş<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra insan ve toplum güvenliği ile<br />

devlet güvenliğini beraber ele alan yaklaş<strong>ı</strong>m daha fazla<br />

güvenlik için yeni aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar yapabilir.<br />

31


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

III. BÖLÜM<br />

GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

32


Güvenlik – Demokrasi İkileminde<br />

Suriye Örneği<br />

1) Suriye Modeli<br />

Suriye bu çal<strong>ı</strong>şmada ele ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z çerçevede güvenlikdemokrasi<br />

ikilemine örnek teşkil etmektedir. Suriye’de<br />

Lisa Anderson’un (2001) başkanl<strong>ı</strong>k monarşisi olarak<br />

tan<strong>ı</strong>mlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ulusal güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Güvenliği sağlamak için demokrasi ile aras<strong>ı</strong>na<br />

mesafe koyan bu Soğuk Savaş tarz<strong>ı</strong> yönetim modelini<br />

Haf<strong>ı</strong>z Esad yönetimi yerleştirmiştir. Bu modelde insan<br />

ve toplum güvenliği ikinci plandad<strong>ı</strong>r ve ülke içinde geniş<br />

toplum kesimleri güvenliksizliği çeşitli seviyelerde yaşamaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Ancak tüm bunlara karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k rejim ve devlet<br />

güvenliğini sağlaman<strong>ı</strong>n hukuk d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>, girift ve entrikalarla<br />

dolu yollar<strong>ı</strong> çoğu zaman bu modelce üretilir.<br />

Suriye’de siyasi ve ekonomik reformlar, bu reformlar<strong>ı</strong><br />

takiben güvenlik tedbirlerinde kat<strong>ı</strong>laşma ve yeniden<br />

reformlara ihtiyaç duyulmas<strong>ı</strong> şeklinde bir k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r döngü<br />

yaşanmaktad<strong>ı</strong>r. Siyasal ve ekonomik her türlü liberalleşme<br />

girişimine karş<strong>ı</strong> manevra üreten bu devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>, güvenliğin<br />

demokrasi ile ikilemini sürekli üreten bir sarmal<br />

yaratm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Demokrasiyi öteleyen ve tehdit olarak alg<strong>ı</strong>layan,<br />

demokratikleşme girişimleri karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda daha fazla<br />

GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

güvenlik üreten yap<strong>ı</strong>sal unsurlar<strong>ı</strong> anlamak için öncelikle<br />

Suriye’de ulusal güvenlik devletinin nas<strong>ı</strong>l oluşturulduğu<br />

ve hangi dinamikler üzerine inşa edildiğine bakmak ge-<br />

rekir. Bu tart<strong>ı</strong>şmadan sonra güvenlik - demokrasi ikilemi<br />

üzerinde durulabilir.<br />

2) Suriye’de Güvenlik Devletinin İnşas<strong>ı</strong><br />

Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n Suriye’de inşa ettiği yönetim tarz<strong>ı</strong>, bir<br />

anlamda kendisinden önce etkin olan Baas ideolojisinin<br />

şahsi egemenliğini tesis edecek şekilde yeniden yorum-<br />

lanmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Nitekim Kas<strong>ı</strong>m 1973’te askeri darbe ile ik-<br />

tidar<strong>ı</strong> ele geçirince öncülük ettiği “Düzeltme Hareketi”<br />

(Hareket-ul Tashih) Baas ideolojisinin sosyalist-milliyetçi<br />

karakteri ile uğraşmam<strong>ı</strong>ş; devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, güvenlik yap<strong>ı</strong>-<br />

lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve siyasal sistemi iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> pekiştirecek şekil-<br />

de dönüştürmüştür (Seale, 1988). Düzeltme Hareketi<br />

ile Baas ideolojisi etkisizleştirilmiş, Esad’<strong>ı</strong>n lider kültü<br />

ve mutlak iktidar<strong>ı</strong> perçinlenmiştir. Esad, askeri darbe-<br />

den sonra yap<strong>ı</strong>lan seçimlerde geçerli oylar<strong>ı</strong>n tamam<strong>ı</strong>na<br />

yak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> alarak Mart 1971’de Nusayri kökenli ilk devlet<br />

başkan<strong>ı</strong> olmuştur. 2 Esad devlet başkan<strong>ı</strong> olduktan sonra<br />

iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kurumsallaşt<strong>ı</strong>rmak üzere haz<strong>ı</strong>rlanan anayasa<br />

1973 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.<br />

2 Nusayriler Suriye’deki dini az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k gruplar<strong>ı</strong>ndan bir tanesidir. Nusayrilik<br />

İslam’<strong>ı</strong>n heterodoks yorumuna mensup bir mezheptir.<br />

33


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Anayasa’n<strong>ı</strong>n en temel özelliği Esad’<strong>ı</strong>n 30 y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k iktidar<strong>ı</strong>na<br />

olanak sağlayan devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> konumunu<br />

sağlama almas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Yasama, yürütme, yarg<strong>ı</strong> ve güvenlik<br />

alanlar<strong>ı</strong>nda tüm yetki devlet başkan<strong>ı</strong>nda toplanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Anayasa incelendiğinde lider despotizmine dayal<strong>ı</strong><br />

iktidar<strong>ı</strong>n üç temel özelliği ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. 3 Birincisi,<br />

Esad yönetimi iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yasal bir zemine oturtmuştur.<br />

Anayasa’n<strong>ı</strong>n 83.-114. maddeleri devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

yetkilerini ve görevlerini düzenlemektedir. Anayasan<strong>ı</strong>n<br />

devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> konumunu bu kadar uzun ve net ortaya<br />

koymas<strong>ı</strong> iktidar<strong>ı</strong>n kanunlarla hem tan<strong>ı</strong>mland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

hem de s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> göstermektedir. Benzer bir şekilde<br />

devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n liderlik edeceği kurumlar<strong>ı</strong>n anayasal<br />

tan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> da iktidar<strong>ı</strong>n kanunlarla şekillenmiş yasal ve meşru<br />

zeminini güçlendirmeye yöneliktir.<br />

İkinci özellik, iktidar<strong>ı</strong>n büyük halk çoğunluğuna dayanarak<br />

sürdürülmesidir. Anayasa’n<strong>ı</strong>n 85. maddesine<br />

göre devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yedi y<strong>ı</strong>lda bir halk taraf<strong>ı</strong>ndan seçilen<br />

Suriyeli bir Arap olmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. Halk desteği<br />

bir anlamda yasal zemine ek olarak meşruiyet zemini<br />

sağlamaktad<strong>ı</strong>r. Üçüncü özellik ise devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

demokratik denetim mekanizmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Ordu ve güvenlik tamamen tek lider sultas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

muhafazas<strong>ı</strong> ve sürekliliğini sağlayacak şekilde düzenlenmiştir.<br />

Anayasada bu gibi düzenlemeler mevcut olduğu<br />

halde görüntüde sadece halk desteğine bağl<strong>ı</strong>, Suriye’de<br />

birlik ve istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> için mücadele eden vatansever<br />

Esad rejimi imaj<strong>ı</strong> yarat<strong>ı</strong>lmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Hâlbuki<br />

Esad yönetimi Suriye’de birlik ve istikrar<strong>ı</strong> totaliter bir<br />

yöntemle sağlamaktad<strong>ı</strong>r.<br />

3 Suriye Anayasas<strong>ı</strong> ile ilgili olarak bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z Federal Research Division<br />

Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html.<br />

34<br />

Anlat<strong>ı</strong>lan üç temel özelliğin ortaya ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>,<br />

Esad’<strong>ı</strong>n kişiliği ve liderliği üzerine inşa edilmiş bir ulusal<br />

güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> ve bu yap<strong>ı</strong>lanman<strong>ı</strong>n üzerine<br />

oturan bir başkanl<strong>ı</strong>k monarşisidir. Esad, devletin,<br />

partinin ve ordunun baş<strong>ı</strong>nda yer almay<strong>ı</strong> tercih etmiştir.<br />

Devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, parti genel sekreterliği ve silahl<strong>ı</strong> kuvvetler<br />

başkomutanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görevleri devlet ve siyaset içerisinde<br />

nerdeyse tüm alanlar<strong>ı</strong> kapsayan bir himaye ilişkisinin<br />

doğmas<strong>ı</strong>na sebep olmuştur. Bu himaye modelinde siyaset<br />

ve devlet seçkinleri doğrudan Esad’a bağl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>rlar. Konumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sürdürmeleri doğrudan Esad ile sürdürdükleri<br />

himaye ilişkisiyle belirlenmektedir.<br />

Esad yönetiminde Suriye’de Baas ideolojisi ya da<br />

hukuk devleti gibi unsurlar zay<strong>ı</strong>flat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş, tepede Esad’<strong>ı</strong>n<br />

alt katmanlarda ise devlet başkan<strong>ı</strong>na bağl<strong>ı</strong> kişilerin yer<br />

ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir devlet ve yönetim modeli şekillenmiştir. Bu<br />

model bir taraftan akraba-mezhep bağlar<strong>ı</strong> ile daha fazla<br />

güvenilen seçkinler üretme, diğer taraftan halk desteğini<br />

sağlama üzerine inşa edilmiştir. Fakat vurgulanmas<strong>ı</strong> gereken<br />

nokta, bahsi geçen desteğin Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k olduğudur.<br />

Yasin Atl<strong>ı</strong>oğlu’nun (2007) özetlediği gibi:<br />

“Suriye nüfusunun %90’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturan bask<strong>ı</strong>n etnik<br />

kimlik Araplard<strong>ı</strong>r. Araplar<strong>ı</strong>n %70’i Sünni mezhebine,<br />

diğerleri Alevi, İsmaili ve Şii mezheplerine mensuptur.<br />

H<strong>ı</strong>ristiyan Araplar<strong>ı</strong>n çoğu ise Ortodoks Grek Kilisesi, Suriye<br />

Ortodoks Kilisesi ve Katolik Grek Kilisesi’ne bağl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Ülkenin resmi dili Arapçad<strong>ı</strong>r; eğitimde sadece Arapça<br />

kullan<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r ve nüfusun % 82.5’i Arapça konuşur. Ülkede<br />

Arapça d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda kendi dillerini konuşan farkl<strong>ı</strong> etnik gruplar<br />

vard<strong>ı</strong>r. Sünni Müslümanlar<strong>ı</strong>n dili Türkçe, Kafkas dilleri<br />

veya Kürtçe; H<strong>ı</strong>ristiyanlar<strong>ı</strong>n Ermenice, Aramice veya<br />

Süryanice ve Yahudilerin de İbranicedir. Kullan<strong>ı</strong>lan dil-


lere göre Suriye’deki başl<strong>ı</strong>ca etnik az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar Kürtler, Ermeniler,<br />

Çerkezler ve Türkmenler olarak ele al<strong>ı</strong>nabilir.<br />

Yine dini boyut taş<strong>ı</strong>yan Süryaniler, Dürzîler ve Yahudiler<br />

de etnik az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k say<strong>ı</strong>labilir.”<br />

Esad rejimi her ne kadar Baas ideolojisinin etkisindeki<br />

tüm halk kesimlerini kuşatmay<strong>ı</strong> hedeflese de yönetimini<br />

Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k desteğinin üzerine oturtmuş ve<br />

diğer halk kitlelerini d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>da b<strong>ı</strong>rakm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k,<br />

Esad iktidar<strong>ı</strong> ele geçirmeden önce yönetimi elinde tutan<br />

Sunni çoğunluk taraf<strong>ı</strong>ndan aşağ<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>ş ve yönetimden<br />

uzak tutulmuş Suriyeli Araplard<strong>ı</strong>r. Esad iktidara geçince<br />

ayr<strong>ı</strong>cal<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> bir konuma gelmişler ve Esad yönetiminin kat<strong>ı</strong><br />

taraftarlar<strong>ı</strong> olmuşlard<strong>ı</strong>r (Zisser, 2000). Akraba-mezhep<br />

kay<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> zemininde yürüyen bu destek Esad taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

ustal<strong>ı</strong>kla yönetilmiş ve yönlendirilmiştir.<br />

Esad’<strong>ı</strong>n Baas Partisi üzerinden yürüttüğü iktidar, devlet<br />

yönetimi - parti ilişkisi aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan tezatl<strong>ı</strong>k taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r.<br />

1973 Anayasas<strong>ı</strong>na bak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda Baas partisinin yeri aç<strong>ı</strong>k<br />

ve net olarak belirlenmiştir. Parti Suriye Cumhuriyeti ve<br />

halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önder partisi olma s<strong>ı</strong>fat<strong>ı</strong>na sahiptir. Her ne kadar<br />

bu durum belirgin bir üstünlüğün alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çiziyor gibi<br />

görünse de gerçekte Baas Partisi Esad’<strong>ı</strong>n parti genel sekreteri<br />

olmas<strong>ı</strong>ndan sonra etkisizleşmiştir. Partinin yegane<br />

işlevi Esad yönetiminin liderliğini pekiştirmek olmuştur.<br />

Esad genel sekreteri olduğu partinin kendi iktidar<strong>ı</strong>na<br />

tehdit oluşturma ihtimalini göz önünde bulundurarak bu<br />

kurumu etkisizleştirmiş, gündemi devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve politikalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

övmekten öteye geçmeyen toplant<strong>ı</strong>lar yapan<br />

bir örgüt konumuna indirgemiştir. Suriye siyasetinde<br />

zaten isminden öte anlam taş<strong>ı</strong>mayan Baas ideolojisine,<br />

genel kongreleri bile yapamayan bir Baas Partisi eklenmiştir.<br />

GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

Esad’<strong>ı</strong>n ordu ile ilişkisi daha farkl<strong>ı</strong> bir bağlamda gelişmiştir.<br />

Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k, Esad iktidar<strong>ı</strong>na kitle desteği sağlama<br />

görevinin yan<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ra asl<strong>ı</strong>nda kökeni Frans<strong>ı</strong>z manda<br />

yönetimine kadar uzanan az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klardan ordu oluşturma<br />

uygulamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da üstlenmiştir (Bronson, 2000). Suriye<br />

ordusunun ana çat<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ve güçlü birimleri Nusayrilerden<br />

oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Esad güçlü bir orduyu doğrudan himaye<br />

ağ<strong>ı</strong> arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla iktidara taş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Sivil-asker ilişkileri aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan<br />

bu durum gücü ve otoritesi sivil liderde toplanan<br />

fakat yönetim kadrolar<strong>ı</strong> yoğunlukla ordudan beslenen<br />

bir modele tekabül etmektedir. Soğuk Savaş döneminde<br />

Orta Doğu’da iktidar değişimleri askeri müdahaleler ile<br />

gerçekleşmiştir. Esad’<strong>ı</strong>n askeri darbe ile Suriye yönetimini<br />

ele geçirmesi Orta Doğu’daki darbe geleneğine<br />

örnek teşkil etmektedir. Esad’<strong>ı</strong>n başkanl<strong>ı</strong>k monarşisinde<br />

yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, orduyu doğrudan devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n mutlak idaresine<br />

vermek, silahl<strong>ı</strong> kuvvetleri silahs<strong>ı</strong>z halk karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda<br />

rejimi koruyacak bir muhaf<strong>ı</strong>za dönüştürmektir. Sonuçta<br />

güçlü ama Esad’<strong>ı</strong>n kontrolünde, tüm anahtar konumlar<strong>ı</strong><br />

Esad’a sadakati ile bilinen isimlerin elinde tuttuğu bir<br />

iktidar ordusu ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Talhami, 2001). Silahl<strong>ı</strong><br />

kuvvetler bu bağlam<strong>ı</strong>yla Esad iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli araçlar<strong>ı</strong>ndan<br />

biri olmuştur.<br />

Esad rejimi bir nevi lider sultas<strong>ı</strong> olduğu için hiçbir kurum<br />

veya kuruluşa liderden bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z yetki veya otorite<br />

verilmemiştir. Suriye ordusu her ne kadar Esad rejiminin<br />

mihenk taş<strong>ı</strong> olsa da zaman içerisinde Esad karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> yuvalanmalar<strong>ı</strong><br />

veya güç odaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>rma ihtimalini de<br />

taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r. Bu ihtimalden hareketle silahl<strong>ı</strong> kuvvetlerle<br />

birbirini tamamlayan ancak baz<strong>ı</strong> durumlarda ordunun<br />

doğrudan denetlenmesi için de kullan<strong>ı</strong>lan istihbarat<br />

örgütleri kontrol ve güvenliği sağlamada önemli yer<br />

tutmuştur. Başl<strong>ı</strong>ca istihbarat örgütleri Politik Güvenlik<br />

35


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Müdürlüğü (Idarat al-Amn al-Siyasi), Genel Güvenlik<br />

Müdürlüğü (Idarat al-Amn al-’Amm), Ordu İstihbarat<strong>ı</strong><br />

(Shu’bat al-Mukhabarat al-’Askariyya) ve Hava Kuvvetleri<br />

İstihbarat<strong>ı</strong> (Idarat al-Mukhabarat al-Jawiyya)’d<strong>ı</strong>r<br />

(Middle East Intelligence Bulletin, 2000). Bu dört istihbarat<br />

örgütü devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n doğrudan yönetimindedir.<br />

İstihbarat örgütleri gerek kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> kaynaklar gerekse de<br />

yol açt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> etki aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan ciddi büyüklükte kurumlara<br />

dönüşmüşlerdir. Örneğin, Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n bir kalp krizi ile<br />

hayat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kaybederek devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dönemde<br />

istihbarat örgütlerinde yer alan kişi say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> beş yüz<br />

bin idi. Devasa istihbarat kurumlar<strong>ı</strong> Esad rejiminin varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sürdürmesi için ülke genelinde yürüttükleri takip ve<br />

bask<strong>ı</strong> politikalar<strong>ı</strong> ile devlet güvenliğini insan ve toplum<br />

güvenliksizliğine dönüştürmüşlerdir.<br />

Haf<strong>ı</strong>z Esad döneminde Suriye’de devlet başkan<strong>ı</strong><br />

ekseninde otoriter bir siyasal rejim yerleştirilirken kontrollü<br />

ekonomik liberalleşme de sürdürülmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Asl<strong>ı</strong>nda Orta Doğu genelinde gözlemlenen infitah<br />

(aç<strong>ı</strong>lma) denilen ekonomik liberalleşme politikas<strong>ı</strong><br />

1970’li ve 1990’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llarda olmak üzere iki kere Suriye<br />

rejiminin gündemine gelmiştir. Esad rejiminin infitah<br />

ad<strong>ı</strong>na yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, siyasi liberalleşme ile herhangi bir ilişiği<br />

olmayan, kontrollü ve yavaş bir ekonomik liberalleşme<br />

girişiminin hayata geçirilmesidir. Moshe Mo’az’<strong>ı</strong>n (1991)<br />

alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizdiği gibi Esad, Suriye’de kamu sektörünün güçlendirilmesi<br />

ve halk<strong>ı</strong>n genel refah seviyesinin art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

düşüncelerini sürekli gündemde tutmuştur. Esad’<strong>ı</strong>n bu<br />

yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> Baas ideolojisinin halkç<strong>ı</strong> yan<strong>ı</strong>ndan beslenmektedir.<br />

Devletçilik ve halkç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k gibi ilkelerin benimsenmesi<br />

rejime verilen halk desteğinin güvence alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>,<br />

dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> amac<strong>ı</strong>na yöneliktir. Silahl<strong>ı</strong><br />

kuvvetler ve istihbarat örgütlerinin bask<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda<br />

36<br />

rejim muhalifleri sindirilirken Esad’<strong>ı</strong>n halk<strong>ı</strong>n refah<strong>ı</strong> ile ilgilenmesi<br />

hiç olmazsa ekonomide başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olma niyetine<br />

işaret etmektedir.<br />

Ülkedeki sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>na veya meslek örgütlerine,<br />

Esad’<strong>ı</strong>n yukar<strong>ı</strong>da bahsettiğimiz himaye ağ<strong>ı</strong><br />

içinde rejime bağl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> sağlama al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ktan sonra izin<br />

verilmiştir. Kald<strong>ı</strong> ki bu örgütler himaye ağ<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nca<br />

sert bir şekilde cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Örneğin Mart 1980’de<br />

genel grev çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> yapan doktor, mühendis, eczac<strong>ı</strong> ve<br />

avukatlardan oluşan dört meslek örgütü feshedilmiş ya<br />

da bu meslek örgütlerinin yönetimine rejimin tayin ettiği<br />

yeni başkanlar getirilmiştir (Lobmeyer, 1997). İşlevsel<br />

meslek örgütleri sindirilirken, rejime direnç oluşturamayacak<br />

köylü ya da kad<strong>ı</strong>n örgütlerinin kurulmas<strong>ı</strong>na devletin<br />

kendisi önayak olmuştur. Suriye’de ayr<strong>ı</strong>ca geniş bir<br />

hay<strong>ı</strong>r kurumu ve vak<strong>ı</strong>f geleneği süregelmiştir. Modern<br />

anlam<strong>ı</strong>yla olmasa bile sivil toplumun çekirdeğini oluşturabilecek<br />

esnaf örgütleri, vak<strong>ı</strong>f ve tarikatlar gibi faaliyetler<br />

tarihsel olarak oldukça eskiye dayanmaktad<strong>ı</strong>r. Etkin<br />

ve çağdaş bir sivil toplumun taş<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapacak sermaye<br />

sahibi orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n yokluğu temel problemdir. Gunter<br />

Lobmeyer’in belirttiği gibi 1990’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>ndaki infitah<br />

girişiminde statükonun korunmas<strong>ı</strong> ve iktidar tekelinin<br />

devam<strong>ı</strong> hedeflenmiştir (Lobmeyer, 1997). Raymond A.<br />

Hinnebusch’a (2001) göre bu durumun bir diğer sebebi<br />

sermayeyi ele geçirmeye aday kesimlerin bunu devleti<br />

zorlayarak yapacak güce sahip olmamalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Orta Doğu’da ‘Şam’<strong>ı</strong>n Aslan<strong>ı</strong>’ olarak bilinen Haf<strong>ı</strong>z<br />

Esad, Soğuk Savaş döneminde ulusal güvenlik devletini<br />

ve başkanl<strong>ı</strong>k monarşisini devam ettirmiş ve Haziran<br />

2000’de geçirdiği kalp krizi neticesinde hayata gözlerini<br />

yummuştur. Esad’<strong>ı</strong>n hayattayken iktidar<strong>ı</strong> devretmek


istediği oğlu Basil, çok genç yaşlardan itibaren devlet<br />

kadrolar<strong>ı</strong>nda ve silahl<strong>ı</strong> kuvvetlerde önemli pozisyonlarda<br />

bulunmuştur. Ancak Basil’in Ocak 1994’te henüz 32<br />

yaş<strong>ı</strong>nda ölmesinden sonra diğer oğlu Beşar’<strong>ı</strong>n liderliği<br />

gündeme gelmiştir. 1992 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda göz doktorluğu ihtisas<strong>ı</strong><br />

için İngiltere’ye giden Beşar, ağabeyinin ölümünden<br />

sonra ülkeye dönmüştür. Haf<strong>ı</strong>z Esad, Beşar’<strong>ı</strong>n kendisinden<br />

sonra devlet, parti ve ordu içinde meşru bir lider<br />

olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na önayak olmuştur. Klasik monarşilerde,<br />

bilindiği üzere, iktidar soydan gelmektedir.<br />

Buna karş<strong>ı</strong>n başkanl<strong>ı</strong>k monarşisi, iktidar<strong>ı</strong>n çocuklara<br />

geçmesini ne kadar sorunlu olursa olsun bir meşruiyete<br />

dayand<strong>ı</strong>rmak istemektedir. Baba Esad, yolsuzluk gibi<br />

Suriye’de kronikleşmiş bir sorunla mücadeleyi Beşar’a<br />

havale ederek yeni, temiz ve dürüst bir politikac<strong>ı</strong> olarak<br />

tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlamaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca Beşar<br />

Bilgisayar Derneği’nin başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na getirilerek Suriye’yi<br />

geleceğe haz<strong>ı</strong>rlayacak lider olduğu, ülkeyi teknoloji ve<br />

internet çağ<strong>ı</strong>na taş<strong>ı</strong>yacağ<strong>ı</strong> mesaj<strong>ı</strong> verilmiştir (Ghadbian,<br />

2001).<br />

3) Suriye’de Muhalefet<br />

Suriye’de muhalefetin iki etkili unsuru İslami gruplar<br />

ve Kürtlerdir. Sivil toplum, siyasi partiler ve medya<br />

üzerinden ortaya ç<strong>ı</strong>kan muhalefet kitab<strong>ı</strong>n bir sonraki reform<br />

ve demokratikleşme <strong>bölüm</strong>ünde ele al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong> için<br />

bu <strong>bölüm</strong>de İslami ve Kürt gruplara değinilecektir. Bu iki<br />

etkili muhalefet unsuru, rejimin onlara karş<strong>ı</strong> uygulad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

politikalar ve Suriye’de muhalefetin artan sekteryan karakteri<br />

üzerinde durulacakt<strong>ı</strong>r.<br />

1963 ve 1966 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>ndaki müdahaleler ile Baas rejiminin<br />

yerleşmesinden bugüne kadarki süreçte Suriye,<br />

Arap dünyas<strong>ı</strong> içinde seküler yönetim tercihinde en ka-<br />

GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

rarl<strong>ı</strong> ülke olmuştur. Suriye’de Baas rejiminin bir anlamda<br />

teorik temellerini atan Mişel Eflak, İslamiyet’i Arap<br />

tarihi ve kültüründe önemli bir unsur olarak görmekle<br />

birlikte, hukukun ve kamu düzeninin belirleyicisi olarak<br />

tan<strong>ı</strong>mlamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. İslam’<strong>ı</strong> kamusal hayat<strong>ı</strong>n belirleyicisi<br />

konumundan ç<strong>ı</strong>kararak özel alanla s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamak düşüncesi<br />

özellikle 23 Şubat 1966 tarihinde yönetimi ele geçiren<br />

radikal Baas yönetimi taraf<strong>ı</strong>ndan benimsenmiştir. Yeni<br />

Baasç<strong>ı</strong>lar olarak bilinen bu grubun ülkede milliyetçiseküler<br />

bir rejim yerleştirmek için yapt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>, Arap dünyas<strong>ı</strong>nda<br />

dine karş<strong>ı</strong> oldukça cesur girişimler olarak tan<strong>ı</strong>mlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu tedbirlerden baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> vak<strong>ı</strong>flar<strong>ı</strong>n denetim<br />

alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, ibadet ve dini eğitimin sadece camilerde<br />

verilecek şekilde düzenlenmesi ve din adam<strong>ı</strong> atamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

kontrol alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Zisser, 2005a: 45). Baas<br />

yönetimi bu uygulamalara karş<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>kan din adamlar<strong>ı</strong> ve<br />

toplum kesimlerine sert yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>mlarda bulunmaktan çekinmemiştir.<br />

Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n 1970 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda iktidara gelmesi ile radikal<br />

Baas tavr<strong>ı</strong> bir miktar değişmiştir. Esad daha geniş<br />

bir halk desteği oluşturmak amac<strong>ı</strong>yla kendinden önceki<br />

İslam karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> görüntüyü değiştirmek için daha <strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> bir<br />

tav<strong>ı</strong>r tak<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu tavr<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Hacca giderek, din adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

maaşlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yükselterek ve Sünni camilerinde namaz<br />

k<strong>ı</strong>larak pekiştirmiştir. Esad, ayn<strong>ı</strong> zamanda, Lübnan Şii<br />

toplumu lideri Musa Sadr’dan kendi Alevi topluluğunun<br />

Şii mezhebinden olduğuna ve diğer Müslümanlar kadar<br />

İslam’<strong>ı</strong>n içinde yer ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na dair fetva almay<strong>ı</strong> başarm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

(Kramer, 1996: 198-203). Esad’<strong>ı</strong>n tüm girişimleri 1976<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Suriye Müslüman Kardeşler örgütünden kopan<br />

küçük bir grubun rejimi yok etmek için şiddete başvurmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

engelleyememiştir. Çok geçmeden Müslüman<br />

Kardeşler örgütü de bu ayaklanmaya kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Eyal<br />

37


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Zisser’in (2005a: 46) ifade ettiği gibi bu silahl<strong>ı</strong> ayaklanma<br />

Müslüman Kardeşlerin önceki politikalar<strong>ı</strong>ndan bir<br />

sapmad<strong>ı</strong>r.<br />

Müslüman Kardeşler grubu Suriye’de diğer Arap ülkelerindeki<br />

gibi destek bulmamaktad<strong>ı</strong>r. Suriye nüfusunun<br />

%40’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturan az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar – Dürzîler, H<strong>ı</strong>ristiyanlar,<br />

Aleviler- taraf<strong>ı</strong>ndan desteklenmemekte; hatta Sünni<br />

kitleler aras<strong>ı</strong>ndaki milliyetçi topluluklar taraf<strong>ı</strong>ndan bile<br />

alternatif olarak görülmemektedirler. Müslüman Kardeşlere<br />

en büyük destek ülkenin kuzeyinde bulunan büyük<br />

şehirlerdeki orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f Sünni topluluklardan gelmektedir.<br />

Bu toplum kesimi, k<strong>ı</strong>rsal bölgelerdeki kitleleri ve az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong><br />

yönetim merkezine taş<strong>ı</strong>yan Baas rejiminin yükselmesi<br />

karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda siyasal ve ekonomik güçlerini kaybeden<br />

gruplardan oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Bu kitleye M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r ve diğer ülkelerde<br />

gelişen Seyyid Kutup gibi siyasal İslam teorisyenlerinin<br />

öncülük ettiği İslami dünya görüşünün etkisi alt<strong>ı</strong>nda<br />

kal<strong>ı</strong>p şiddet kullanmay<strong>ı</strong> meşru kabul eden küçük gruplar<br />

da eklemlenmiştir.<br />

Müslüman Kardeşler 1970’lerin ortalar<strong>ı</strong>na kadar aç<strong>ı</strong>k<br />

ve doğrudan çat<strong>ı</strong>şmadan kaç<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1976–82 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong><br />

aras<strong>ı</strong>nda Müslüman Kardeşlerin rejime karş<strong>ı</strong> yürüttükleri<br />

silahl<strong>ı</strong> mücadele İslami ayaklanma olarak bilinmektedir.<br />

Ayaklanmaya 1980 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar çeşitli seviyelerde destek<br />

kazanmay<strong>ı</strong> başaran grup, kuzeyde baz<strong>ı</strong> bölgelerin<br />

kontrolünü eline geçirmiştir. Ancak rejim bu ayaklanmay<strong>ı</strong><br />

1982 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Hama’da binlerce kişiyi öldürerek kanl<strong>ı</strong><br />

bir şekilde bast<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Faaliyetlerine Londra’da devam<br />

eden Müslüman Kardeşlerin genel sekreteri Ali Bayanuni<br />

Hama’daki olaylara dair rejimin kendi halk<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong><br />

eşi benzeri görülmemiş bir şekilde şiddet uygulad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>,<br />

konvansiyonel silah kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, Hama’n<strong>ı</strong>n dörtte üçü-<br />

38<br />

nü yok ettiğini ve 60 binden fazla insan<strong>ı</strong> tutuklad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

söylemiştir (Terrorism Monitor, 2005). Bayanuni’ye<br />

göre İslami ayaklanma olarak bilinen durum asl<strong>ı</strong>nda<br />

bask<strong>ı</strong>ya karş<strong>ı</strong> halkç<strong>ı</strong> bir karş<strong>ı</strong> koyuş sergileyen birbirinden<br />

bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z direniş girişimlerinin toplam<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Terrorism Monitor,<br />

2005). Bayanuni, ayaklanman<strong>ı</strong>n doğas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> doğru<br />

yorumluyor gözükse bile, Suriye halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

İslami bir oluşuma mesafesini koruduğu gerçeğini<br />

göz ard<strong>ı</strong> etmektedir. Aksi takdirde ayaklanman<strong>ı</strong>n sadece<br />

şiddetle bast<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> mümkün olamayabilirdi. Suriye’de<br />

geniş toplum kesimleri Müslüman Kardeşlerin rejime alternatif<br />

olduklar<strong>ı</strong> iddias<strong>ı</strong>na s<strong>ı</strong>cak bakmam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

Hama ayaklanmas<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong> Müslüman Kardeşlerin<br />

rejimle ilişkisi karmaş<strong>ı</strong>k bir hal alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Müslüman Kardeşler<br />

rejimle diyalog yollar<strong>ı</strong> aram<strong>ı</strong>şsa da rejimin tavr<strong>ı</strong><br />

kat<strong>ı</strong> ve tavizsiz olmuştur. 1980 tarihli Ceza Hukukunun<br />

49 Say<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> Kanunu Müslüman Kardeşler ile herhangi bir<br />

irtibatta ölüm cezas<strong>ı</strong> öngörmektedir. Bu Kanun Müslüman<br />

Kardeşlerin Suriye’deki tüm faaliyetlerini durdurmas<strong>ı</strong>na<br />

ve Suriye’deki irtibatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> asgariye indirmelerine<br />

yol açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Suriye yönetimi, İslami çevreler ve Müslüman<br />

Kardeşlere karş<strong>ı</strong> sert tavr<strong>ı</strong>nda 1990’lar<strong>ı</strong>n ortas<strong>ı</strong>na<br />

kadar herhangi bir değişikliğe gitmemiştir.<br />

1990’lar<strong>ı</strong>n ortas<strong>ı</strong>ndan itibaren rejimin İslam karş<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

imaj<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> düzeltme girişimleri ve İslami çevrelerle bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>k<br />

politikalar takip etme tavr<strong>ı</strong> dolayl<strong>ı</strong> olarak Müslüman Kardeşlerle<br />

olan ilişkilerine de yans<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Eyal Zisser (2005a:<br />

49-50) rejimin tav<strong>ı</strong>r değişikliğine gösterge say<strong>ı</strong>labilecek<br />

dört önemli aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mdan söz etmektedir. Birincisi, rejimin<br />

İslami yaşam tarz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kamusal alanda görünürlülüğüne<br />

(örneğin say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> giderek artan örtülü kad<strong>ı</strong>nlar ve Cuma<br />

ve bayram namazlar<strong>ı</strong> gibi birlikte yap<strong>ı</strong>lan ibadet) müsa-


maha göstermesidir. Suriye’de daha önce kat<strong>ı</strong> şekilde<br />

yasaklanan Seyyid Kutup gibi yazarlar<strong>ı</strong>n kitaplar<strong>ı</strong> serbest<br />

b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve dini okullar<strong>ı</strong>n artt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na izin verilmiştir.<br />

2004 rakamlar<strong>ı</strong>yla 120 dini eğitim kurumunun yedisi<br />

akademik diploma vermektedir. İkinci aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m, 1980’li<br />

y<strong>ı</strong>llarda hapsedilen Müslüman Kardeşler mensuplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

birçoğunun serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. 1991’de başlayan ve<br />

2000 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar devam eden aflarla 5550 civar<strong>ı</strong>nda<br />

hükümlü serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Zisser’in üzerinde durduğu<br />

üçüncü konu rejimin Alevi topluluğu İslamileştirme<br />

çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Yüzlerce Alevinin İran’a Şiilik eğitimi almak<br />

üzere gidebilmesi bu politikan<strong>ı</strong>n bir yans<strong>ı</strong>mas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Rejimin din karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki tav<strong>ı</strong>r değişikliğine dair dördüncü<br />

gösterge ise 1990’lar<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>ndan bu yana <strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> din<br />

adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Halk Meclisi’nde bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z üye olmalar<strong>ı</strong>na<br />

izin verilmesi ve hatta bu yönde cesaretlendirilmesidir<br />

(Zisser, 2005a: 49-50).<br />

Suriye’de rejimin İslami çevrelerle ilişki kurma aray<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong><br />

reform ve değişim yönündeki talepleri frenleme, yönetimi<br />

güçlendirme ve izlenen politikalara destek sağlama<br />

amac<strong>ı</strong> taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r. Il<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> İslami çevrelerle girilen diyalog<br />

meyvelerini vermiş ve Mervan Şeyhu ve Muhammed<br />

Said Al-Buti gibi halk<strong>ı</strong>n değer verdiği din âlimleri ile uzlaşma<br />

sağlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şeyhu meclise seçilirken, Al-Buti<br />

başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>kla sonuçlanan rejim yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> bir parti kurma<br />

girişiminde bulunmuştur. Al-Buti’nin din eksenli siyasi<br />

parti kurulamayacağ<strong>ı</strong>na dair görüşleri rejimi Müslüman<br />

Kardeşlere karş<strong>ı</strong> güçlendirmektedir. 4 Diğer bir örnek Su-<br />

4 Al-Buti 1929 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Irak’<strong>ı</strong>n kuzeyinde doğmuştur. Kürt as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> olan Al-<br />

Buti kendisi gibi bir din âlimi olan babas<strong>ı</strong> Molla Ramazan ile beraber<br />

dört yaş<strong>ı</strong>nda Şam’a göç etmiştir. Al-Buti, Şam Üniversitesinde yazd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

‘İslam Hukukunun Kaynaklar<strong>ı</strong>’ isimli doktora tezi ile tan<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r ve ayn<strong>ı</strong><br />

üniversitenin Şeriat Fakültesinde ders vermektedir.<br />

GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

riye müftülüğü de yapan Ahmad Kaftaru’dur. 5 Kaftaru,<br />

İslam ve rejimin birbirini tamamlayan unsurlar olduğu<br />

ve biri olmadan diğerinin de olamayacağ<strong>ı</strong> sav<strong>ı</strong>yla Suriye<br />

rejiminin yan<strong>ı</strong>nda yer alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Botthcer, 1998). 49 Say<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />

Kanunun hala geçerli olduğu ülkede örgütle rejimin ilişkiye<br />

girmesi söz konusu olmamaktad<strong>ı</strong>r. Bununla birlikte,<br />

geçmişini bir tarafa b<strong>ı</strong>rakarak örgüt bağl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan vazgeçen<br />

ve bireysel olarak Suriye’ye dönmek isteyenlere izin<br />

verilmiştir. Örneğin geçmişte Müslüman Kardeşler saflar<strong>ı</strong>nda<br />

yer alan, hatta örgütün genel sekreteri konumunda<br />

bulunmuş kişilerin Suriye’ye dönüşüne imkân tan<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Ancak, Uluslararas<strong>ı</strong> Af Örgütü, Müslüman Kardeşler<br />

ile irtibatl<strong>ı</strong> isimler için Suriye’ye dönüşün her halükarda<br />

ciddi riskler içerdiğini belirtmektedir. 6<br />

Suriye rejiminin dini kontrol alt<strong>ı</strong>nda tutma girişimleri<br />

oğul Esad döneminde de devam etmiştir. Beşar Esad<br />

yönetimi İslami çevrelerle yak<strong>ı</strong>nlaşmaya koşut olarak<br />

Müslüman Kardeşlerin hem d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>da hem içeride taban<br />

kaybetmesi için uğraşm<strong>ı</strong>ş ve rejimin nüfuz etmede<br />

zorland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> şehirli orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n desteğini kazanmaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Beşar Esad’<strong>ı</strong>n eğitim kurumlar<strong>ı</strong>nda başörtüsünü<br />

yasaklayan kanunu değiştirmesi, askeri lojmanlarda namaz<br />

k<strong>ı</strong>lmay<strong>ı</strong> serbest b<strong>ı</strong>rakmas<strong>ı</strong> ve iki kere Umre ziyareti<br />

gerçekleştirmesi İslam’a bağl<strong>ı</strong> bir cumhurbaşkan<strong>ı</strong> imaj<strong>ı</strong><br />

ile geniş halk kitlelerinin sempatisini kazanma girişimleri<br />

olarak kabul edilebilir. Beşar Esad babas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ölümünü<br />

takip eden süreçte Müslüman Kardeşlerin aktif bir şekilde<br />

rejimi köşeye s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rma ve taviz koparma girişimle-<br />

5 2004 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ölen Kaftaru yaklaş<strong>ı</strong>k 60 ülkede 5000 civar<strong>ı</strong>nda öğrencisi<br />

olan Ebu Nur dini eğitim merkezlerinin kurucusudur.<br />

6 Uluslar aras<strong>ı</strong> Af Örgütü Raporu için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z http://www.amnesty.ca/<br />

Refugee/Concerns_Syria_04.pdf.<br />

39


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

rini, yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar ve komşu ülkelerdeki Müslüman<br />

Kardeşler faaliyetlerinin s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gibi karş<strong>ı</strong> hamlelerle<br />

savuşturmaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Suriye rejiminin bir diğer ilginç özelliği de kendi ülkesinde<br />

İslami örgütlenmeye karş<strong>ı</strong> hassas bir tav<strong>ı</strong>r sergilerken,<br />

Orta Doğu’daki İslami oluşumlar<strong>ı</strong>n liderlerinin<br />

Suriye’yi ziyaret etmesine izin vermesidir. Sudan İslami<br />

Hareketi lideri Hasan Turabi, Lübnan Hizbullah lideri<br />

Hasan Nasrallah ve bu oluşumun ruhani lideri Hüseyin<br />

Fadlallah, Hamas lideri Şeyh Ahmet Yasin ve Ürdün İslami<br />

Hareket Cephesi lideri İkbal Farhan geçtiğimiz y<strong>ı</strong>llarda<br />

Şam’a gelen isimlerden baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Zisser, 2005a:<br />

58). Bunlar<strong>ı</strong>n yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra başta Tunus ve Cezayir’den olmak<br />

üzere birçok Sünni ve Şii dini lider ülkeyi ziyaret<br />

etmektedir. Suriye rejiminin ülkede Müslüman gruplar<strong>ı</strong><br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamas<strong>ı</strong> ve Müslüman Kardeşler’le irtibat kurmay<strong>ı</strong><br />

ölümle cezaland<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong>n, özellikle Orta Doğu’daki<br />

İslami gruplarda Suriye’nin İsrail ile savaşa devam ettiği<br />

ve İsrail’in Lübnan’<strong>ı</strong> ele geçirmesinin önündeki en büyük<br />

engelin Suriye olduğuna dair yayg<strong>ı</strong>n bir kan<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>r. 7<br />

Orta Doğu’da Suriye ile ilgili bu alg<strong>ı</strong>lama, Suriye rejimini<br />

uygulad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> güvenlik devleti uygulamalar<strong>ı</strong>nda k<strong>ı</strong>smen<br />

temize ç<strong>ı</strong>karmaktad<strong>ı</strong>r. Öte yandan diğer Müslüman<br />

ülkelerden Suriye’deki çok say<strong>ı</strong>da İslami okulda öğrenciler<br />

bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Suriye, 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemin<br />

hassasiyetlerini de göz önüne alarak bu öğrenciler aras<strong>ı</strong>nda<br />

kendi ülkelerinde terör eylemleri ile ilgisi olduğu<br />

iddia edilen ya da saptananlar<strong>ı</strong> ülkelerine geri iade etmektedir.<br />

Örneğin 2003 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda İstanbul’da gerçekleştiri-<br />

7 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n isminin sakl<strong>ı</strong> kalmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> isteyen Suriyeli<br />

muhalif entelektüel ile 24 Şubat 2007 tarihinde yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görüşme, Kahire,<br />

M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r.<br />

40<br />

len El-Kaide sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong>nda, Suriye’de yakalanan<br />

22 civar<strong>ı</strong>nda Türk vatandaş<strong>ı</strong> tutuklanarak Türkiye’ye<br />

iade edilmiştir (Hürriyet, 2003). 8 Bu kişiler aras<strong>ı</strong>nda baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

bombalamalarla ilişkisi olduğu tespit edilmekle<br />

birlikte diğerlerinin eylemlerle herhangi bir bağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Suriye rejiminin İslami muhalefetle ilişkisi geçmişteki<br />

başkald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> girişimleri unutulmayarak ölüm cezas<strong>ı</strong>yla sindirme<br />

veya rejimle birlikte hareket eden oluşumlar kurdurma<br />

sarkac<strong>ı</strong>nda gidip gelmektedir. Rejim İslami gruplar<strong>ı</strong><br />

değişik derecelerde tehdit olarak alg<strong>ı</strong>lamakla birlikte<br />

bu gruplar<strong>ı</strong> kitlesel destek kazanman<strong>ı</strong>n bir arac<strong>ı</strong> olarak<br />

da görmektedir. Ayr<strong>ı</strong>ca Suriye rejiminin 1960’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llardan<br />

beri aşamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> temel sorunlardan bir tanesi kentli<br />

orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n desteğini almay<strong>ı</strong> başaramamas<strong>ı</strong> ve bu kesime<br />

tek ulaşma yolu olarak İslam’<strong>ı</strong> kullanmaya çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Sorunun temel sebebi ise çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n ana eksenini oluşturan<br />

ve hemen takip eden <strong>bölüm</strong>lerde tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lacak olan<br />

güvenlik-demokrasi ikileminde, Suriye rejiminin tercihini<br />

demokrasi yerine devlet ve rejim güvenliğinden yana<br />

koymas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bu tercih son tahlilde rejimin güvenliğini<br />

sağlayacak seçenekleri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamakta, as<strong>ı</strong>l amac<strong>ı</strong>na hizmet<br />

edemez bir şekilde güvenlik ile kuşat<strong>ı</strong>lmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan muhalefetin<br />

daha büyük bir güvenlik sorununa dönüşmesine<br />

yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Suriye’de İslami muhalefetin ve daha sonraki <strong>bölüm</strong>lerde<br />

tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan sivil toplumun, siyasi partiler ve ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n<br />

eleştirilerinin yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra yükselen bir Kürt muhalefeti<br />

8 15 Kas<strong>ı</strong>m 2003’te İstanbul’da iki ayr<strong>ı</strong> sinagogda terörist sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> düzenlenmiş<br />

beş gün sonra 20 Kas<strong>ı</strong>m 2003’te yine İstanbul’da HSBC<br />

Bankas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Genel Müdürlüğü ve İngiltere Başkonsolosluğu bombalanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>.


de söz konusudur. Amerika’n<strong>ı</strong>n Irak’<strong>ı</strong> işgali tüm Orta<br />

Doğu’da etkisini gösteren çeşitli süreçleri başlatm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bunlardan birisi y<strong>ı</strong>llarca Kürtleri kontrol alt<strong>ı</strong>nda tuttuğuna<br />

inan<strong>ı</strong>lan Saddam rejiminin ortadan kalkmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan<br />

Orta Doğu’nun kuzeyinde uygun ortam<strong>ı</strong> bulan<br />

Kürt hareketinin güçlenmesidir. Mart 1988’de Saddam<br />

Hüseyin’in ordular<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan gerçekleştirilen Halepçe<br />

kitlesel katliam<strong>ı</strong> haf<strong>ı</strong>zalarda yerini korurken, bu dönemde<br />

Orta Doğu’da Kürtler ile ilgili genel alg<strong>ı</strong>lama az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k<br />

olarak çeşitli devletlere dağ<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve zaman zaman haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klara<br />

uğrayan bir etnik grup olduklar<strong>ı</strong> yönündeydi. Bu<br />

alg<strong>ı</strong>lama Irak Savaş<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong> değişmiştir. Kuzey Irak’ta<br />

federal bir Irak yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> içerisinde Kürt bölgesinin ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>, gerek Kürtlerin kendi alg<strong>ı</strong>lay<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>nda gerekse de<br />

diğer gruplar<strong>ı</strong>n Kürtleri alg<strong>ı</strong>lay<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>nda değişikliklere yol<br />

açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Suriye, bu son duruma kadar, Kürt milliyetçiliğinden<br />

etkilenmemek için içeride kendi Kürtlerini bask<strong>ı</strong><br />

alt<strong>ı</strong>nda tutmakta, bölgesel düzeyde de Türkiye ve İran<br />

ile zaman zaman güvenlik işbirliği çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yürüten bir<br />

politika izlemekteydi. Bununla birlikte, Haf<strong>ı</strong>z Esad kapal<strong>ı</strong><br />

Soğuk Savaş tarz<strong>ı</strong> güvenlik devleti politikalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir<br />

parças<strong>ı</strong> olarak bölgedeki diğer ülkelerin Kürt sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

kaş<strong>ı</strong>maktan geri durmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Nitekim 1998 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda PKK<br />

lideri Abdullah Öcalan’<strong>ı</strong>n Türkiye’nin ağ<strong>ı</strong>r tehditleri alt<strong>ı</strong>nda<br />

Suriye’den ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ile sonuçlanan uzun bir Türkiye<br />

- Suriye gerginliği olmuştur (Aras ve Köni, 2002).<br />

Saddam rejiminin ortadan kalkmas<strong>ı</strong> ve Kuzey Irak’taki<br />

yeni oluşumlar sebebiyle Kürt milliyetçiliği gerek bölgede<br />

gerekse de Suriye’de yükselişe geçmiş, Kürt devleti<br />

kurma yolundaki talepleri bölgesel bağlamda kontrol<br />

etme imkân<strong>ı</strong> ortadan kalkm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Kürt muhalefet gruplar<strong>ı</strong> kuzeydoğuda ellerinden al<strong>ı</strong>nan<br />

topraklar<strong>ı</strong>n geri verilmesi, Kürtçe eğitim hakk<strong>ı</strong>, ka-<br />

GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

muda Kürtlere karş<strong>ı</strong> uygulanan sistematik ayr<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğa<br />

son verilmesi ve 1962’de vatandaşl<strong>ı</strong>ktan ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lan Kürt-<br />

lerin yeniden Suriye vatandaşl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na kabul edilmesi gibi<br />

talepleri yüksek sesle dile getirmektedirler (Landis ve<br />

Pace, 2006-2007). Henüz küçük ölçekte olan baz<strong>ı</strong> siya-<br />

si partiler Kürtler için siyasi otonomi ve federal yönetim<br />

tarz<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tart<strong>ı</strong>şmaya başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n<br />

ölümünü takip eden süreçte Irak’ta yer alan Kürdistan<br />

Demokrat Partisi (KDP) çizgisindeki Yakiti Hareketi ve<br />

küçük gruplardan oluşan Kürdistan Demokratik İttifak<strong>ı</strong><br />

çeşitli gösterilerde reform taleplerini dile getirmişlerdir.<br />

Ancak Irak Savaş<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong> <strong>ı</strong>srarc<strong>ı</strong> sesler çoğald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> için Su-<br />

riye rejimi taraf<strong>ı</strong>ndan Kürtlerin faaliyetleri devlet şiddeti<br />

kullan<strong>ı</strong>larak ciddi şekilde bast<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gereken bir hareket<br />

olarak alg<strong>ı</strong>lanmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Gambill, 2004).<br />

Mart 2004’te ülkenin kuzeyindeki Kam<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>’da bir fut-<br />

bol maç<strong>ı</strong> Kürtlerle Araplar aras<strong>ı</strong>nda çat<strong>ı</strong>şmaya yol açm<strong>ı</strong>ş-<br />

t<strong>ı</strong>r. Maç s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda Saddam lehine at<strong>ı</strong>lan sloganlara Kürt-<br />

ler Amerika lehine sloganlar atarak cevap vermişlerdir.<br />

ABD Başkan<strong>ı</strong> Bush ‘Ebu Azadi’ yani özgürlüklerin baba-<br />

s<strong>ı</strong> olarak hayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Güvenlik güçlerinin Kürt kalaba-<br />

l<strong>ı</strong>ğa ateş açmas<strong>ı</strong> sonucu ölümler olmuştur. Tepki olarak<br />

Kam<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Kürt halk<strong>ı</strong> tah<strong>ı</strong>l ambarlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, devlet araçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

ve baz<strong>ı</strong> özel araçlar<strong>ı</strong> ateşe vermişlerdir. Bir futbol maç<strong>ı</strong> ile<br />

başlayan şiddet Hasaka, Amuda, Halep ve Şam’<strong>ı</strong>n Kürt<br />

sokaklar<strong>ı</strong>na kadar yay<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Olaylar<strong>ı</strong>n durulmas<strong>ı</strong> ancak<br />

ordunun tanklar ve ağ<strong>ı</strong>r silahlarla müdahalesi ile sağla-<br />

nabilmiştir. Sekiz gün süren çat<strong>ı</strong>şma sonucu 33’ü Kürt<br />

40 kişi ölmüş, 400 kişi yaralanm<strong>ı</strong>ş ve 2.000 civar<strong>ı</strong>nda<br />

Kürt tutuklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Radikal, 2004). Kam<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong> olay<strong>ı</strong> Kürt<br />

sorununun Suriye için nas<strong>ı</strong>l saatli bir bomba olduğunu<br />

göstermektedir.<br />

41


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Suriye’de Kürtlerin kendilerine yönelik şiddete tepkileri<br />

ve demokratik taleplerindeki kararl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> diğer gruplar<br />

üzerinde de etkili olmaktad<strong>ı</strong>r. Arap muhalefeti gösteri<br />

alanlar<strong>ı</strong>na sadece 300 kişiyi getirmeyi başar<strong>ı</strong>rken Kürt<br />

muhalefeti alanlara kitleleri taş<strong>ı</strong>yabilmektedir (Landis ve<br />

Pace, 2006-2007). Suriye’deki Arap muhalefet bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z<br />

bir Kürdistan düşüncesine destek vermemektedir. Ayr<strong>ı</strong>ca<br />

Irak Savaş<strong>ı</strong>nda Kürtlerin Amerikan yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> tav<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>ndan<br />

ötürü Kürt muhalefete mesafelidir. Ancak 2005 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

gerçekleşen çeşitli muhalif gruplar<strong>ı</strong>n işbirliği çağr<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> küçük<br />

çapl<strong>ı</strong> da olsa bir Arap - Kürt muhalefeti yak<strong>ı</strong>nlaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

doğurmuştur. Önümüzdeki dönemde Kürtlerin<br />

meydanlardaki başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ve rejime direnebilme basiretleri<br />

ile muhalefetin en kilit aktörlerinden biri olacağ<strong>ı</strong> düşünülmektedir<br />

(Biedermann, 2005).<br />

Suriye’de muhalefete izin vermeyen bask<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> politikalar<br />

sebebiyle sivil toplum, siyasi partiler ya da entelektüel<br />

oluşumlar<strong>ı</strong>n muhalefeti sürdürülememekte, muhalif<br />

sesin ve tavr<strong>ı</strong>n kendisini ifade bulduğu zemin dinsel ve<br />

etnik kimliklere kaymaktad<strong>ı</strong>r. Dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla Suriye’de muhalefet<br />

yoğunlukla İslami gruplar ve Kürtler etraf<strong>ı</strong>nda şekillenmektedir.<br />

Bu durum Suriye’nin yaşamakta olduğu<br />

güvenlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>ndaki gerginliği hararetlendirmektedir.<br />

4) Suriye’de Reform ve Demokratikleşme<br />

Beşar Esad’<strong>ı</strong>n devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na gelmesinden sonra<br />

reform ve demokrasinin gerekliliğine yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> vurgu<br />

reform beklentisindeki ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> ümitlendirmiştir. Beşar<br />

Esad’<strong>ı</strong>n başa geçmesi ve ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n reform talepleri ile<br />

birlikte ortaya ç<strong>ı</strong>kan reform ve demokratikleşme ortam<strong>ı</strong>na<br />

“Şam Bahar<strong>ı</strong>” denmiştir. Eylül 2000’de 99 reform<br />

yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ayd<strong>ı</strong>n, haklar ve özgürlüklerin genişletilmesi, si-<br />

42<br />

yasi tutuklulara af ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, sürgündeki muhaliflerin<br />

geri dönmesi gibi istekleri içeren bir bildiri yay<strong>ı</strong>nlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Reform bildirisine de imza atan Mişel Kilo, Nebil Süleyman<br />

ve Enver Bunni gibi ayd<strong>ı</strong>nlar Şam Bahar<strong>ı</strong>’nda öne<br />

ç<strong>ı</strong>kan isimlerdir. Suriye yönetimine diğer bir reform çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />

Ocak 2001’de yaklaş<strong>ı</strong>k bin kişinin imzalad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> daha<br />

geniş hak ve özgürlük talebi içeren bir belge ile yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

(Ghadbian, 2001: 633-640). Bu belgede daha cesur<br />

bir yaklaş<strong>ı</strong>mla uluslararas<strong>ı</strong> gözetim alt<strong>ı</strong>nda seçim yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

ve yönetimin yeniden yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> talep edilmiştir.<br />

Ancak bu gibi belgeler Suriye medyas<strong>ı</strong>nda kendilerine<br />

yer bulamam<strong>ı</strong>ş; yabanc<strong>ı</strong> gazetelerde yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>ş ya da<br />

gizlice elden ele dolaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Reform ile ilgili beklentileri art<strong>ı</strong>ran bir diğer unsur<br />

Esad’<strong>ı</strong>n babas<strong>ı</strong>ndan kalan iktidar yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve yönetim<br />

seçkinlerini dönüştürme girişimidir. Beşar Esad önceki<br />

döneme göre daha kolektif bir yönetim tarz<strong>ı</strong> ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>karmay<strong>ı</strong> başarm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Beşar Esad yönetimi, Volker<br />

Perthes’in (2004) analizine göre, üç halkal<strong>ı</strong> bir elit gruplaşmas<strong>ı</strong>ndan<br />

oluşmaktad<strong>ı</strong>r. İlki, en üstteki karar al<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<br />

yani üst düzey resmi görevliler, ordu ve güvenlik eliti ile<br />

Beşar’<strong>ı</strong>n akrabalar<strong>ı</strong>ndan oluşan gruptur. Şam İnsan Haklar<strong>ı</strong><br />

Merkezi yöneticisi Redwan Ziadeh, Beşar ile beraber<br />

Esad ailesinin belirleyiciliğinin artt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, Beşar’<strong>ı</strong>n babas<strong>ı</strong><br />

ile karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda aile üyelerine yetki dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>nda<br />

daha cesur davrand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> söylemektedir. 9 Perthes’in<br />

(2004) tespit ettiği ikinci elit oluşumu orta düzey güvenlik<br />

- istihbarat yetkilileri ve güvenlik ile doğrudan<br />

uğraşmayan bakan ve bürokratlard<strong>ı</strong>r. Üçüncü grup ise<br />

ikinci grubu oluşturan orta düzey bürokrat ve güvenlik<br />

9 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Redwan Ziadeh ile Atina’da 26 Ocak<br />

2007’te gerçekleştirdiği görüşmede temin edilen bilgidir.


seçkininin yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>, Baas Partisi yetkilileri ve daha az<br />

yetkiye sahip yerel devlet temsilcileridir (Perthes, 2004:<br />

99). Bu üç yönetici seçkin grubu içerisinde yeni isimlerin<br />

yer almas<strong>ı</strong> ve Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n yerleştirdiği sistemden farkl<strong>ı</strong>,<br />

en az<strong>ı</strong>ndan yetki delege edebilen bir yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong> Suriye’de kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> reform olabileceği beklentilerini<br />

güçlendirmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca eski yönetim muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong> denilen,<br />

Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n etraf<strong>ı</strong>ndaki himaye ağlar<strong>ı</strong>ndaki etkili isimlerin<br />

yönetimden uzaklaşmaya başlamas<strong>ı</strong>, Suriye halk<strong>ı</strong><br />

taraf<strong>ı</strong>ndan uzun süredir mevcut bütün sorunlardan sorumlu<br />

tutulan bir ekibin ortadan kalkmaya başlamas<strong>ı</strong><br />

olarak alg<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Mart 2002’de 60 yaş üzeri devlet<br />

memurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n emekliye ayr<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> yönünde al<strong>ı</strong>nan karar,<br />

eski muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong> yönetimden uzaklaşt<strong>ı</strong>rma girişimi olarak<br />

değerlendirilmiştir.<br />

Reform ve demokratikleşme doğrultusunda gelişen<br />

toplumsal hareket, Kas<strong>ı</strong>m 2000’de 600 siyasi tutuklunun<br />

serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, daha önce üniversitelerden uzaklaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan<br />

entelektüellerin geri dönebilmesi, devletin yat<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>m<br />

ve iş oluşturmak için girişimcilere izin vermesi gibi gelişmeleri<br />

olumlu karş<strong>ı</strong>lam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Asl<strong>ı</strong>nda bu hareketlenmeye<br />

öncülük edenler ya da erken sivil toplum tepkileri olarak<br />

adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilecek bu girişimler, dar bir ayd<strong>ı</strong>n grubunun<br />

siyasallaşmas<strong>ı</strong> sonucu ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. S<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong> bir istihbarat<br />

takibi ve siyasi bask<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda tutulan bu grup ilk f<strong>ı</strong>rsatta<br />

taleplerini ifade etmiştir. Daha az etkili yeni bir grup ise<br />

ikinci infitah dalgas<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda zenginleşen girişimciler, genç<br />

yazarlar, entellektüeller ve sanatç<strong>ı</strong>lard<strong>ı</strong>r. Bu ikinci grubun<br />

Haf<strong>ı</strong>z Esad dönemi haf<strong>ı</strong>zas<strong>ı</strong> olmakla beraber, medya ve<br />

teknoloji ile daha fazla ilgilenen ve dünyaya daha aç<strong>ı</strong>k<br />

bir nesilden gelmeleri itibar<strong>ı</strong>yla oğul Esad döneminin<br />

kendilerini geleceğe taş<strong>ı</strong>yacağ<strong>ı</strong> beklentisi bulunmaktad<strong>ı</strong>r<br />

(Salhani, 2003). İkinci grubu tetikleyen gelişme 1998’de<br />

GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

15,000 olan bilgisayar say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n 2002 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda 330,000’e<br />

ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bilgisayar say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki art<strong>ı</strong>şa internet kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

artmas<strong>ı</strong> eşlik etmiştir. Sabit telefonlar ayn<strong>ı</strong> şekilde<br />

artm<strong>ı</strong>ş, cep telefonu kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yayg<strong>ı</strong>nlaşmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

(Zisser, 2005b: 121). Bu iki gruba mensup Suriye toplumunun<br />

değişik kesimlerinden insanlar Şam Bahar<strong>ı</strong> denen<br />

erken Beşar Esad döneminde bazen evlerde bazen<br />

kahvehanelerde küçük grup toplant<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>nda demokrasi,<br />

özgürlükler ve değişime dair tart<strong>ı</strong>şma platformlar<strong>ı</strong> ve forumlar<strong>ı</strong><br />

oluşturabilmişlerdir.<br />

Suriye’de Şam Bahar<strong>ı</strong> ile oluşan reform atmosferinden<br />

medyan<strong>ı</strong>n da etkilendiğini söylemek mümkündür.<br />

Devlet tekelindeki resmi ideolojinin sözcüsü bir medyadan<br />

daha özgür bir medyan<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> girişimleri<br />

bu döneme damgas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> vurmuştur. Al-Thawra, Al-<br />

Baath ve Teshreen isimli üç gazetenin resmi ideolojinin<br />

d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda fikirlere yer vermesi için düzenlemeler yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Ayr<strong>ı</strong>ca yeni gazeteler ve mizah dergilerinin yay<strong>ı</strong>nlanmas<strong>ı</strong>na<br />

izin verilmiştir. Suriye Meclisini Baas Partisi ile<br />

beraber oluşturan Ulusal İlerici Cephe’de (Al-Jabha al-<br />

Wataniyyah at-Wahdwamiyyah) yer alan siyasi partilere<br />

gazete ç<strong>ı</strong>karma izni verilmiştir (BBC News, 2001). 10<br />

Siyasi Partiler Kanunu ve seçimler üzerinde yap<strong>ı</strong>lacak<br />

değişiklikler reform taleplerinin merkezinde yer almaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Reform isteyen toplumsal s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>flar aras<strong>ı</strong>nda kad<strong>ı</strong>nlar<br />

özel bir yer tutmaktad<strong>ı</strong>r. Suriyeli kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n eğitim hakk<strong>ı</strong><br />

ve siyasal-toplumsal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> anayasa ile güvenceye<br />

al<strong>ı</strong>nmakla birlikte kad<strong>ı</strong>n sorunu sadece sosyo-ekonomik<br />

göstergelerde bile ciddi boyuttad<strong>ı</strong>r. Örneğin 2000’li y<strong>ı</strong>l-<br />

10 Ancak bu partilerin gücü s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r; Baas partisinin egemenliğini kabul<br />

etmekte ve sadece cephenin üyesi olarak temsilci olabilmektedirler.<br />

43


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

larda kad<strong>ı</strong>n okuryazar oran<strong>ı</strong> hala %60’lardad<strong>ı</strong>r. Şam<br />

Bahar<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n esintisi kad<strong>ı</strong>nlar için de bir umut <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> olmuştur.<br />

Suriyeli kad<strong>ı</strong>nlar Beşar’<strong>ı</strong>n eşi Esma Esad’<strong>ı</strong>n liderliğinde<br />

bazen Suriye d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na taşan girişimlerle reform taleplerini<br />

gündeme taş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. 1976–2000 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda Kültür<br />

Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yapan kad<strong>ı</strong>n siyasetçi Neccah el-Attar’<strong>ı</strong>n<br />

devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na getirilmesi sembolik bile<br />

olsa anlam taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r.<br />

Suriye’de gelişkin bir orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f yoktur. Devletin ekonomik<br />

alandaki mutlak hâkimiyeti reform ve demokratikleşmenin<br />

motoru olabilecek girişimci s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n güçlenmesine<br />

izin vermemektedir. Suriye’de bir grup girişimci<br />

reform yanl<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>nda yer almakta ve değişim talep<br />

etmektedir. S<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da olsa özel teşebbüse imkân tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>,<br />

döviz kuru rejimini düzenleyen ve finans alan<strong>ı</strong>nda<br />

yat<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>lara olanak tan<strong>ı</strong>yan değişimler girişimci s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n<br />

oluşmas<strong>ı</strong>na yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> olabilecek gelişmeler olarak<br />

görülmektedir. 11 Ancak Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n himaye ağ<strong>ı</strong> içeri-<br />

11 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Suriyeli ekonomist Samir Seifan ile<br />

Atina’da 26 Ocak 2007’te gerçekleştirdiği görüşmeden elde edilen bilgidir.<br />

44<br />

sinde zenginleştirmeye çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> eski muhaf<strong>ı</strong>zlara yak<strong>ı</strong>n<br />

zengin s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n önemli bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong> reform taleplerine temkinli<br />

yaklaşmaktad<strong>ı</strong>r. Ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> önceki statükonun devam<strong>ı</strong>nda<br />

gören kesimlerle daha liberal ve girişimci işadam<strong>ı</strong><br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>ndaki çekişme, reformlar<strong>ı</strong>n başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na bağl<strong>ı</strong><br />

olarak ortadan kalkabilecek ya da derinleşebilecektir.<br />

Şam Bahar<strong>ı</strong> ile başlayan reformlar devam ederken<br />

Lübnan eski Başbakan<strong>ı</strong> Refik Hariri’nin öldürülmesi<br />

Suriye üzerinde uluslararas<strong>ı</strong> bask<strong>ı</strong>lara yol açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Hariri’nin Lübnan’da Suriye karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> en güçlü siyasi lider<br />

aday<strong>ı</strong> olmas<strong>ı</strong> bir anda gözleri yeniden Suriye’ye çevirmiştir.<br />

Hariri suikast<strong>ı</strong>, Suriye’nin Haf<strong>ı</strong>z Esad döneminde<br />

olduğu gibi Orta Doğu’da entrikalarla dolu girişimlere<br />

devam edeceği yönünde kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong>na sebep<br />

olmuştur (Byman, 2005). Öte yandan Mehlis isimli savc<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

suikast<strong>ı</strong> soruşturmas<strong>ı</strong> esnas<strong>ı</strong>nda Beşar iyi bir performans<br />

göstererek hem uluslararas<strong>ı</strong> toplumun takdirini<br />

toplam<strong>ı</strong>ş hem de Suriye’de başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bir lider izlenimi çizmiştir.<br />

Ancak ülkenin gündemini d<strong>ı</strong>ş bask<strong>ı</strong>lar sebebiyle<br />

güvenliğin almas<strong>ı</strong>, reform ve demokratikleşme yönündeki<br />

ivmeyi azaltm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.


GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />

45


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

IV. BÖLÜM<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

46


Güvenlik – İstikrar İkileminde<br />

Afganistan Örneği<br />

1) Afganistan Modeli<br />

Soğuk Savaş döneminde Afganistan üzerinde yürütülen<br />

ideolojik rekabet, bölge ülkelerinin müdahil olduğu<br />

etnik gruplaşmalar<strong>ı</strong> ve bu gruplar<strong>ı</strong>n k<strong>ı</strong>yas<strong>ı</strong>ya çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

beraberinde getirmiştir. Böylelikle Afganistan, Amerika<br />

önderliğinde Bat<strong>ı</strong> ülkelerinin bu ülkede kök salan terör<br />

şebekesine karş<strong>ı</strong> yürüttüğü fakat gerçekte daha geniş bir<br />

bağlamda sürdürülen savaş<strong>ı</strong>n merkezi haline gelmiştir.<br />

Afganistan’da süregelen çat<strong>ı</strong>şma yayg<strong>ı</strong>n şekliyle bilinenin<br />

aksine 1979 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Sovyet işgali ile başlayan son 30<br />

y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k dönemin oldukça gerisine gitmektedir. Baz<strong>ı</strong> araşt<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<br />

dikkati çektiği üzere Afganistan’da güvenlik ve<br />

iyi yönetimin sağlanmas<strong>ı</strong> için adem-i merkeziyetçi bir idarenin<br />

gerekli olduğu, buna karş<strong>ı</strong>n tarihsel olarak kat<strong>ı</strong> merkeziyetçi<br />

devlet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ile yönetildiği konusu üzerinde<br />

düşünülmesi gereken bir durumdur (Rubin, 2007: 61).<br />

2) Tarihi Arka Plan<br />

18. yüzy<strong>ı</strong>l başlar<strong>ı</strong>ndan itibaren Afganistan coğrafyas<strong>ı</strong>nda<br />

kurulan bütün yönetimler, emirlikler ya da devletler,<br />

üzerinde kurulu olduklar<strong>ı</strong> topraklardan yeterli geliri<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

elde edememiş, güvenliği sağlayamam<strong>ı</strong>ş ve sonuçta başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z<br />

olmuştur. Yönetim gücünü elinde tutan unsurlar<br />

bir şekilde d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan destek aray<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bulunmuşlar ve<br />

kendi ülkelerinin ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve güvenliğini sağlamadan<br />

ziyade destek ve yard<strong>ı</strong>m kaynağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> koruma<br />

eksenli politikalar gütmüşlerdir. D<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan sübvanse edilen<br />

bir yönetici seçkin zümresi Afganistan siyasi tarihi<br />

içinde yerleşik bir olguya dönüşmüştür.<br />

Ayn<strong>ı</strong> bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla Afgan tarihine bak<strong>ı</strong>lacak olursa,<br />

günümüz Afganistan’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n İngiliz yönetimindeki<br />

Hindistan’<strong>ı</strong>n etki alan<strong>ı</strong>nda bir tampon ülke olarak ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görülmektedir. Ayakta kalabilmek için d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>ya<br />

yaslanan ve mevcudiyetini kendi iç dengeleri ve kaynaklar<strong>ı</strong><br />

ile sağlayamayan bir yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n neden uluslararas<strong>ı</strong> terör<br />

şebekesine ev sahipliği yapan bir ülke haline dönüştüğü<br />

sorusuna cevap bulmak bu çerçevede kolaylaşmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Yabanc<strong>ı</strong>/d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan unsurlar, tebaas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n en temel ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

bile sağlayamayan yönetici seçkinler üzerinde<br />

kolayca etki oluşturabilmişler ve sonuçta Afganistan bu<br />

güçlerin mücadele alan<strong>ı</strong> haline dönüşmüştür. Yabanc<strong>ı</strong><br />

güçlerin etkisinde ve onlar<strong>ı</strong>n mücadele alan<strong>ı</strong> haline gelmiş<br />

ülkede güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong> zor bir durum olarak<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bu çelişkili yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir diğer ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>,<br />

d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan gelen sübvansiyonlar<strong>ı</strong>n koşullar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlamak<br />

amac<strong>ı</strong>yla siyasal seçkinlerin güçlü ve merkezi bir yönetim<br />

inşa etme ad<strong>ı</strong>na insan ve toplum güvenliğini uzak<br />

47


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

bir plana atarak devlet güvenliği üzerinde yoğunlaşmalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Öyle ki bu ülkede insan ve toplum güvenliği iç<br />

içe geçmiş sorunlar silsilesi içerisinde problemli hale gelmektedir.<br />

Yabanc<strong>ı</strong> unsurlara endeksli siyasal seçkinlerin<br />

gündeminde zaten alt s<strong>ı</strong>ralarda yer bulabilen insan ve<br />

toplum güvenliği bir de içerideki bölünmelerle ve çat<strong>ı</strong>şmalarla<br />

sars<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r hale gelmiştir.<br />

Bu karmaş<strong>ı</strong>k durum, Afganistan coğrafyas<strong>ı</strong>nda 18.<br />

yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>nda bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na<br />

izin veren bölgedeki komşu imparatorluklar<strong>ı</strong>n çöküşü<br />

ile koşut gelişmiştir. 1715 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Kandahar Peştunlar<strong>ı</strong>ndan<br />

olan Mirveys Han Hotak, Kandahar’da Safavi<br />

İmparatorluğu’nun uydusu olan Şii yönetimine son vermiştir.<br />

Takip eden 10 y<strong>ı</strong>l içinde dönemin İran başkenti<br />

olan İsfahan, Afgan güçleri taraf<strong>ı</strong>ndan ele geçirilmiştir.<br />

Daha sonra Türkmen lider Nadir Şah, 1747 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Kabil<br />

ve Delhi’yi alarak Afgan topraklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> genişletmiştir. Nadir<br />

Şah’tan sonra Peştun as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> Ahmet Han, Kandahar’da<br />

aşiret meclisi (jirga) taraf<strong>ı</strong>ndan Afganistan kral<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Afgan güçlerinin genişlemesi Keşmir ve Pencap ile<br />

devam etmiştir.<br />

18. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>nda Afgan aşiretlerinin genişlemesine<br />

imkân veren ortam, bölgede Rus ve İngiliz güçlerinin yay<strong>ı</strong>lmac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

ile sona ermiştir. Bu iki güçlü imparatorluğun<br />

bölgede kök salmas<strong>ı</strong> ve genişlemesi Afgan aşiretlerinin<br />

işgal ve fetih yoluyla elde ettikleri gelire ket vurmuştur.<br />

Sonuçta Afganistan 19. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n büyük k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kargaşa<br />

ve belirsizlik içinde geçirmiştir. İngilizler Hindistan üzerinden<br />

kuzeybat<strong>ı</strong>ya yay<strong>ı</strong>lmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>rken Afganistan’<strong>ı</strong> işgal<br />

etmeye çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>ş, ancak iki İngiliz-Afgan savaş<strong>ı</strong>ndan<br />

sonra ülkeyi Rusya ile aras<strong>ı</strong>nda bir tampon bölge olarak<br />

b<strong>ı</strong>rakmaya karar vermiştir. Kabil ve Moskova’n<strong>ı</strong>n imza-<br />

48<br />

lad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir seri anlaşmalar zincirinin sonunda İngilizler Afganistan<br />

için üç farkl<strong>ı</strong> uygulamadan oluşan karmaş<strong>ı</strong>k bir<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> belirlemiştir.<br />

Bunlardan ilki, İngiltere kontrolündeki Hint alt k<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong><br />

ile Peştun aşiretlerinin kontrolü alt<strong>ı</strong>ndaki bölgeyi<br />

ay<strong>ı</strong>ran s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>r. Günümüzde bu s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r Pakistan ile aşiret<br />

gruplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n federal yönetimi alt<strong>ı</strong>nda bulunan bölgeyi<br />

ay<strong>ı</strong>rmaktad<strong>ı</strong>r. İkincisi, Durand çizgisi olarak bilinen Peştun<br />

aşiretleri ile Afganistan emirliği aras<strong>ı</strong>nda belirlenen<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>r. Her ne kadar Pakistan ve uluslararas<strong>ı</strong> toplum<br />

Durand çizgisini Pakistan-Afganistan s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> olarak lanse<br />

etmeye çal<strong>ı</strong>şsa da Afganistan bu dayatmay<strong>ı</strong> hala kabul<br />

etmemektedir. Sonuncusu ise İngiliz nüfuz alan<strong>ı</strong> dikkate<br />

al<strong>ı</strong>narak çizilen Afganistan’<strong>ı</strong>n Çin, İran ve Rusya ile olan<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Afganistan’<strong>ı</strong> bölgesel güvenlik içerisine bu<br />

şekilde yerleştiren İngiliz yönetimi ayn<strong>ı</strong> zamanda Afgan<br />

emirine kontrolü elinde tutmas<strong>ı</strong> için gerekli silah ve para<br />

yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> sağlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

20. yüzy<strong>ı</strong>lda bu imparatorluklar<strong>ı</strong>n ortadan kalkmas<strong>ı</strong>,<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n içerisinde yer ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bölgesel güvenlik yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sona erdirmiştir. Üçüncü Afgan-İngiliz Savaş<strong>ı</strong><br />

1919 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Afganistan’<strong>ı</strong>n tam bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong><br />

ile sonuçlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Yönetime gelen Emanullah Han güçlü<br />

milliyetçi bir devlet yaratmak için çabalam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ancak<br />

Emanullah Han k<strong>ı</strong>t kaynaklar<strong>ı</strong> ekonomik gelişme için<br />

kullanmay<strong>ı</strong> tercih ettiğinden dolay<strong>ı</strong> ordu zay<strong>ı</strong>f kalm<strong>ı</strong>ş,<br />

isyanlar engellenememiş ve yönetiminin sonu gelmiştir.<br />

İngiltere daha iddias<strong>ı</strong>z bir yönetim tarz<strong>ı</strong> öngören Nadir<br />

Şah<strong>ı</strong> destekleyerek ülkenin baş<strong>ı</strong>na getirmiştir. Bölgesel<br />

güvenliğin uğrad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> erozyon, 1940’larda Hindistan’<strong>ı</strong>n<br />

bölünmesi ve Pakistan’<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong> ile ciddi sorunlar<br />

oluşturacak boyuta ulaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.


Afganistan’<strong>ı</strong>n hemen yan<strong>ı</strong> baş<strong>ı</strong>nda ortaya ç<strong>ı</strong>kan<br />

Pakistan’a karş<strong>ı</strong> tavr<strong>ı</strong>, bu ülkenin Hindistan’<strong>ı</strong>n mirasç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />

ve devam<strong>ı</strong> olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, yeni bir ülke olduğu ve önceki<br />

dönemlerde yap<strong>ı</strong>lan anlaşmalar<strong>ı</strong>n art<strong>ı</strong>k bağlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> hükmü<br />

bulunmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yönündedir. Örneğin Loya Jirga Durand<br />

çizgisinin uluslararas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r olduğunu kabul etmemiş ve<br />

aşiretlere Peştunistan ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda kendi kaderlerini belirleme<br />

(self-determinasyon) haklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kullanma çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda<br />

bulunmuştur. Pakistan bir taraftan bölgede Hindistan’<strong>ı</strong><br />

dengelemek için Amerika ile yak<strong>ı</strong>n ilişkiler kurarken diğer<br />

taraftan Keşmir ve Afganistan’da örtülü faaliyetler<br />

gerçekleştirebilecek İslami direniş güçlerini desteklemiştir.<br />

Bu durumda Afganistan’a ordusunu güçlendirmek<br />

için Sovyetler Birliği’ne yaslanmaktan başka çare kalmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Afganistan, Soğuk Savaş döneminin en az<strong>ı</strong>ndan ilk<br />

10 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda tarafs<strong>ı</strong>z kalmay<strong>ı</strong> başarabilmiştir. Ancak bu tarafs<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k<br />

bir Afgan liderin söylediği gibi “Amerikan mal<strong>ı</strong><br />

sigaram<strong>ı</strong> Sovyet kibritleri ile yak<strong>ı</strong>yorum” sözüyle özetlenebilecek<br />

bir durumdur (Rubin, 2007: 62). Amerika,<br />

Nisan 1978 askeri devrimi ile işbaş<strong>ı</strong>na gelen radikal sosyalist<br />

yönetimi başka bir yönetimle değiştirmek amac<strong>ı</strong>yla<br />

Aral<strong>ı</strong>k 1979’da Afganistan’a askeri yard<strong>ı</strong>m göndermiştir.<br />

Ortaya ç<strong>ı</strong>kan manzara Sovyet işgali ve işgale direnen<br />

anti-komünist cihat olmuştur. Amerika, Suudi Arabistan<br />

ve Pakistan’<strong>ı</strong>n öncülüğünü yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> blok, Afganistan’da<br />

Sovyet işgaline karş<strong>ı</strong> savaşan mücahitlere yüklüce silah<br />

ve para yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yapmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1988 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Cenevre<br />

Anlaşmas<strong>ı</strong> ile Sovyet işgali sona ermesine rağmen,<br />

hem Sovyetlerin sosyalist yönetime yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> hem de<br />

Afganistan’dan Sovyet etkisini silmeye çal<strong>ı</strong>şan Amerika-<br />

Pakistan eksenli bölgesel ve küresel bloğun mücahitlere<br />

yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> devam etmiştir.<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

Sovyetlerin 1990’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llarda ortadan kalkmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan<br />

Amerika’n<strong>ı</strong>n bölgeye ilgisinin azalmas<strong>ı</strong> ile durum<br />

daha da kötüleşmiştir. Sonuç, iç savaş ortam<strong>ı</strong> ve Afgan<br />

devletinin çöküşüdür. Bu süreç Afganistan’da Afgan olmayan<br />

(özellikle Arap) unsurlar<strong>ı</strong>n güç kazand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir dönem<br />

olmuştur. Gruplara bölünen ülkede sürekli bir çat<strong>ı</strong>şma<br />

mevcut olmakla birlikte her grubun bir diğeriyle işbirliği<br />

yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve bir şekilde karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya geldiği bir ortam<br />

da söz konusudur. Bu süreçte de Pakistan, Afganistan’a<br />

olan ilgisini ve iç işlerine müdahalesini sürdürmüştür.<br />

İdeolojik eğitimini Pakistan medreselerinde alan ve<br />

ezici çoğunluğu Peştun olan Taliban grubu Afganistan’da<br />

güç kazanmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1998 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda bu grup ülkenin<br />

hemen hemen tamam<strong>ı</strong>nda kontrolü ele geçirmiştir.<br />

Ülkenin sadece kuzeyinde küçük bir bölge, Peştun olmayan<br />

küçük gruplar<strong>ı</strong>n koalisyonu olan ‘Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />

kontrolünde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1994 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Kandahar’da ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kan bu oluşum eski mücahitlerin çocuklar<strong>ı</strong> ve İslami<br />

okullarda okuyan öğrenciler üzerinden yayg<strong>ı</strong>nlaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Pakistan s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>na yak<strong>ı</strong>n Peştun kabileleri üzerinde h<strong>ı</strong>zla<br />

etkili hale gelen bu hareket, Mezar-<strong>ı</strong> Şerif, Herat, Celalabad<br />

ve sonunda Kabil’in kontrolünü ele geçirmiştir<br />

(Khalizad, 2000: 67). Taliban ülkenin tamam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kuşatan<br />

bir yönetimle İslam’<strong>ı</strong>n radikal yorumuna dayal<strong>ı</strong> bir devlet<br />

ve yönetim yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> tesis etmiştir. Taliban’<strong>ı</strong>n lideri Molla<br />

Ömer ülkeyi Kabil’den çok Kandahar’dan yönetmiştir.<br />

Sistemsizlik ve anarşiye karş<strong>ı</strong> Taliban aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tercih<br />

edilmiştir. Ülkede iç savaş<strong>ı</strong>n sona ermesi ve yönetimin<br />

sağlanmas<strong>ı</strong> nedeniyle yap<strong>ı</strong>lan erken olumlu yorumlar bir<br />

süre sonra Taliban radikalliği yüzünden yerini ümitsizliğe<br />

b<strong>ı</strong>rakm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Afganistan küresel uyuşturucu trafiğinde<br />

merkezi bir yer işgal eder hale gelmiştir. Bütün bunlar<br />

yetmezmiş gibi Sudan’dan kovulan El-Kaide lideri Usa-<br />

49


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

me bin Ladin’in bu ülkeye gelip yerleşmiş ve Afrika’daki<br />

Amerika karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> bombalamalar ile başlayan ve 11 Eylül<br />

sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ile t<strong>ı</strong>rmanan süreçte Afganistan dünya siyasetinin<br />

yeniden ciddi bir şekilde gündemine gelmiştir.<br />

Afganistan’da önceki dönemde Amerika - Suudi Arabistan<br />

- Pakistan eksenine oturan oluşum zaman içerisinde<br />

en fazla bu ülkeleri ve onlar<strong>ı</strong>n müttefiklerini tehdit eder<br />

hale gelmiştir.<br />

3) Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>, Siyasal Süreç ve Meşruiyet<br />

Sorunu<br />

Taliban’<strong>ı</strong>n 2001 sonlar<strong>ı</strong>nda yönetimden uzaklaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

takip eden süreçte Afganistan’<strong>ı</strong>n nas<strong>ı</strong>l bir siyasi<br />

yol haritas<strong>ı</strong> izleyeceğini Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> belirlemiştir. Bu<br />

girişim sürekli yönetim kurumlar<strong>ı</strong> kurulana kadar geçici<br />

düzenlemeler üzerinde uzlaşma sağlamay<strong>ı</strong> amaçlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Tora Bora Mağaralar<strong>ı</strong>’na bombalar düşmeye devam<br />

ederken Almanya’n<strong>ı</strong>n Bonn şehrinde çeşitli Afgan gruplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

kat<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve yoğun pazarl<strong>ı</strong>klar ve görüşmelerin<br />

yaşand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dokuz günlük bir toplant<strong>ı</strong> gerçekleştirilmiştir<br />

(Frank, 2006: 103). Birleşmiş Milletler’in arabuluculuğunda<br />

gerçekleşen bu toplant<strong>ı</strong> ve var<strong>ı</strong>lan anlaşma büyük<br />

oranda Amerikan isteklerinin tesirinde şekillenmiştir.<br />

Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> öncelikle geçiş dönemi yönetimini<br />

belirleyecek öncül bir otorite tesis etmiştir. Geçiş dönemi<br />

otoritesine biçilen görev iki buçuk y<strong>ı</strong>l içerisinde yürütme<br />

ve yasama organlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecek seçimleri gerçekleştirmektir.<br />

Daha aç<strong>ı</strong>k bir ifade ile Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile hedeflenen,<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n gelecekteki siyasi süreçlerini ve<br />

kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecek çerçeveyi ve altyap<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlamakt<strong>ı</strong>r.<br />

Bu haz<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n dayanağ<strong>ı</strong> ise “Afganistan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

kendi siyasi geleceğini İslam, demokrasi, çoğulculuk ve<br />

sosyal adalet ilkeleri uyar<strong>ı</strong>nca özgürce belirleme hakk<strong>ı</strong>”<br />

50<br />

olarak ortaya konmuştur (United Nations Security Council,<br />

2001).<br />

Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> Afgan iç savaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n taraflar<strong>ı</strong>, Taliban<br />

ya da Amerika’n<strong>ı</strong>n desteklediği Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n imzalad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

bir bar<strong>ı</strong>ş anlaşmas<strong>ı</strong> değildir. Amerika’n<strong>ı</strong>n öncülük<br />

ettiği Kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> Özgürlük Operasyonu (Operation Enduring<br />

Freedom - OEF) ile beraber Taliban’a karş<strong>ı</strong> savaş<strong>ı</strong> kazanan<br />

taraflar<strong>ı</strong>n bir araya geldiği bir toplant<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Toplant<strong>ı</strong>ya<br />

kat<strong>ı</strong>lan galipler, asl<strong>ı</strong>nda, 1989’dan beri süren iç savaşta<br />

birbirleriyle k<strong>ı</strong>yas<strong>ı</strong>ya savaşan taraflard<strong>ı</strong>r. Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong><br />

mağlup Taliban yönetimini muhatap almad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gibi, bu<br />

unsurun içerisinde muhtemelen sürece müdahil olabilecek<br />

<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> oluşumlar<strong>ı</strong> davet etme çabas<strong>ı</strong> içerisinde de olmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Bir araya gelen gruplar aras<strong>ı</strong>ndaki farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<br />

giderilmesi ve anlaşmazl<strong>ı</strong>klara çözüm aranmas<strong>ı</strong> gibi bir<br />

gündeme de yer verilmemiştir.<br />

Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong> bir süreç olarak ele almak doğru<br />

olacakt<strong>ı</strong>r. Afgan devletinin inşa süreci bu anlaşma ile<br />

ifade bulmuştur. Temel olarak dört Afgan grubu bu toplant<strong>ı</strong>ya<br />

kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunlardan birincisi, ad<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />

Kurtuluşu için İslami Birleşik Cephe olan ve k<strong>ı</strong>saca Kuzey<br />

İttifak<strong>ı</strong> olarak bilinen gruptur. Kuzey İttifak<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />

7 Ekim’de başlayan işgalinden sonra Amerikan askeri<br />

yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndan faydalanan grup olmuştur. Sünni ve Şii<br />

kaynakl<strong>ı</strong> siyasal İslam ideolojileri ile etnik gruplaşmalar<strong>ı</strong>n<br />

kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> bir oluşumdur. On y<strong>ı</strong>llard<strong>ı</strong>r süren çat<strong>ı</strong>şmalarda<br />

sürekli silahl<strong>ı</strong> mücadelenin içinde bulunan Özbekler, Tacikler<br />

ve Hazaralar bu ittifak içinde öne ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>rlar.<br />

İttifak içindeki gruplar Sovyetlere karş<strong>ı</strong> savaşan mücahitler<br />

içinde yer alm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Özbek grup diğerlerinden farkl<strong>ı</strong><br />

olarak komünist yönetim alt<strong>ı</strong>nda ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>ş ve zaman<br />

içerisinde silahl<strong>ı</strong> aşiret milisi olarak güç kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Ru-


in, 2004: 7). Bonn toplant<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na kat<strong>ı</strong>lan ikinci grup 1973<br />

y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kendisine karş<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lan askeri darbeden bu yana<br />

İtalya’da yaşayan Kral Zahir Şah’<strong>ı</strong>n temsil ettiği Roma<br />

Grubudur. Zahir Şah’<strong>ı</strong>n 40 y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k yönetim dönemi Afgan<br />

tarihinde yaşan<strong>ı</strong>lan son istikrarl<strong>ı</strong> dönem olarak haf<strong>ı</strong>zalarda<br />

kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Roma Grubunu Zahir Şah ile beraber çoğunlukla<br />

yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda yaşayan sürgünler oluşturmuştur.<br />

Ancak Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sempatisi d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda eski kral<strong>ı</strong>n ne<br />

Afganistan’da örgütlü bir gücü ne de Afganistan ile ilgili<br />

bir gelecek gösterimi vard<strong>ı</strong>r. Zahir Şah, Birleşmiş Milletler<br />

ve Amerika için daha çok bir süreklilik ifadesi olarak yeni<br />

yönetime meşruiyet sağlamada yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> olmas<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan<br />

önemlidir. Pakistan ve K<strong>ı</strong>br<strong>ı</strong>s isimli son iki grup yine<br />

ülke d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda örgütlü, ağ<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> olarak Pakistan ve İran’da<br />

yerleşik gruplard<strong>ı</strong>r.<br />

Bu dört grup içerisinde Peştunlar sadece Zahir Şah<br />

ve Kuzey İttifak<strong>ı</strong> içinde yer alan Rasul Sayyaf liderliğindeki<br />

grup alt<strong>ı</strong>nda temsil imkân<strong>ı</strong> bulmuşlard<strong>ı</strong>r. Ancak<br />

her ikisinin de Peştunlar<strong>ı</strong>n hayat alan<strong>ı</strong> olan Güney<br />

Afganistan’daki halk ile etnik ya da kabile bağlar<strong>ı</strong> yoktur.<br />

Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Afganistan içindeki ve d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki Afganlar<strong>ı</strong><br />

geniş bir yelpazede kuşatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görünümü olsa da<br />

Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> doğrudan ya da dolayl<strong>ı</strong> temsil ettiğini söylemek<br />

mümkün değildir. Anlaşmada belirlenen zaman<br />

dilimleri içerisinde kurumsal gelişmeler öngörülmekle<br />

beraber bu planlanan işlerin nas<strong>ı</strong>l yap<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> konusu belirsiz<br />

b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Afgan gruplar<strong>ı</strong>n ve d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan müdahil<br />

ilgili güçlerin yeni bir Afganistan inşa etme yönünde bir<br />

siyasi istek sergilemeleri olumlu bir girişim olmakla beraber<br />

iki önemli sorun Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile ortaya ç<strong>ı</strong>kan<br />

sürecin her aşamas<strong>ı</strong>nda güçlükler ç<strong>ı</strong>karabilmektedir. Birincisi,<br />

Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n öngörülen kurumlar<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

epey s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> bir gruba ihale etmesidir. İkincisi<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

ise tesisi arzulanan kurumlar<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na engel<br />

olan Afgan toplumuna özgü ve özgün s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n görmezden<br />

gelinerek, toplant<strong>ı</strong>da haz<strong>ı</strong>r bulunanlar<strong>ı</strong>n ortaya<br />

koyduğu siyasi iradenin yeterli olacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n düşünülmesidir.<br />

Birleşmiş Milletler eski Genel Sekreteri Kofi Annan’<strong>ı</strong>n<br />

temsilcisi olarak toplant<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> yöneten Cezayir D<strong>ı</strong>şişleri<br />

eski Bakan<strong>ı</strong> Lakhdar Brahimi, temsiliyet ile bu toplant<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

üreteceği sonuç aras<strong>ı</strong>ndaki kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz bağlant<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n,<br />

yani meşruiyetin, alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizmiştir. Brahimi bu toplant<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

Afganistan’da meşru bir hükümet üretmesi durumunda<br />

kimsenin Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> gerçekten<br />

temsil edip etmeyeceğini sorgulamayacağ<strong>ı</strong> ve hatta hat<strong>ı</strong>rlamayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

söylemiştir (Rubin, 2004). Ütopik say<strong>ı</strong>lan<br />

bir beklenti ile 23 y<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>r süregelen iç savaş<strong>ı</strong> yukar<strong>ı</strong>da<br />

bahsedilen temsil özelliklere sahip gruplar<strong>ı</strong>n 9 günde çözebileceği<br />

öngörülmüştür.<br />

Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş noktas<strong>ı</strong> Afganistan’da güvenliğin<br />

devlet merkezli bir yol haritas<strong>ı</strong> ile tesis edilebileceğidir<br />

(Goodhand, 2004: 170). Burada güvenlikten<br />

kas<strong>ı</strong>t siyasi, ekonomik ve güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devlet<br />

merkezli bir yaklaş<strong>ı</strong>m ile çözülmesi ve sonuçta bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<br />

sağlanmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Güvenliği sağlaman<strong>ı</strong>n yolu, güvenliksizliği<br />

üreten farkl<strong>ı</strong> grup ve oluşumlar<strong>ı</strong>n aras<strong>ı</strong>ndaki farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong><br />

giderme olarak alg<strong>ı</strong>lanmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Güvenlik devlet kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

tesisi sonras<strong>ı</strong>na ertelenmiştir. İhmal edilen bir<br />

diğer durum ise, Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile 2.5 y<strong>ı</strong>l gibi k<strong>ı</strong>sa sürede<br />

gerçekleştirilmesi düşünülen seçimler ve sonras<strong>ı</strong>nda<br />

yürütme ve yasama kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ön<br />

şart<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güvenliğin önceden tesisi olduğudur. Bu durum<br />

bir anlamda güvenlik ve istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki ikileme örnek<br />

teşkil etmiştir.<br />

51


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Bonn sürecinin amac<strong>ı</strong> temsili mümkün olduğunca<br />

genişletmektir. Bu amaçla kurulan Acil Halk Meclisi,<br />

Karzai’yi 2 y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na Geçici Afgan İslam Devletinin yöneticiliğine<br />

getirmiştir. Ara dönemin yönetimi Kral Zahir<br />

Şah’<strong>ı</strong>n Hükümetinde yer alan bir senatörün oğlu olan<br />

Karzai liderliğinde yürütülmüştür. Karzai her ne kadar<br />

yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda yaşasa da Kandahar as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> bir Peştun’dur.<br />

Babas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Pakistan’da Taliban taraf<strong>ı</strong>ndan suikastla öldürülmesinden<br />

sonra Polpolzai-Durrani Peştunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

lideri olmuştur (Rubin, Ghani vd., 2001: 178). Bu konumu<br />

itibar<strong>ı</strong>yla Amerika’n<strong>ı</strong>n yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>yla Taliban rejimine<br />

karş<strong>ı</strong> ülkeyi birleştirecek bir lider olarak Afganistan’a geri<br />

dönmüştür. Yeni kurulacak olan Afgan devletinin kadrolar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

seçiminde profesyonel yeterlilik ölçütlerinin yan<strong>ı</strong><br />

s<strong>ı</strong>ra Afganistan gerçeklerinde iç güç dengesini gözetme<br />

kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> da etkili olmuştur.<br />

Uzun görüşmelerden sonra Karzai 19 Haziran<br />

2002’de bir kabine oluşturabilmiştir. Karzai’nin şekillendirdiği<br />

ara dönemde üç etkili bakanl<strong>ı</strong>k - Savunma (Yunus<br />

Kanuni), İçişleri (General Muhammed Fehim) ve D<strong>ı</strong>şişleri<br />

(Dr. Abdalla Abdalla) - Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’na ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

30 üyeli geçici kabine 11 Peştun, 8 Tacik, 5 Şii Hazara,<br />

3 Özbek ve diğer etnik gruplardan tesis edilmiştir. Bonn<br />

süreci ile ortaya ç<strong>ı</strong>kan geçici yönetim yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Şura-y<strong>ı</strong><br />

Nazar (Kuzey’in Denetim Konseyi) isimli grup etkisinde<br />

kurulduğu iddialar<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>kça tekrarlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 12 Birçok delege,<br />

Meclisin yeni yönetimin kilit konumlar<strong>ı</strong>ndaki kişile-<br />

12 Şura-y<strong>ı</strong> Nazar Sovyetler döneminde KGB benzeri güçlü bir istihbarat<br />

örgütünü kontrol eden ve Tacik bölgelerinden olan Penşir vadisi<br />

bölgesinde örgütlü bir gruptur. Bu bölge Kabil’in hemen kuzeyindedir.<br />

Şura-y<strong>ı</strong> Nazar’<strong>ı</strong>n kurucu lideri büyük bir kahraman olarak görülen Ahmet<br />

Şah Mesud’dur. Mesud 9 Eylül 2001 tarihinde gazeteci k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />

bürünen bir El-Kaide intihar bombac<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan öldürülmüştür.<br />

52<br />

rin seçiminde etkili olamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> veya oluşturulan yönetim<br />

ekibinin ülkenin tüm unsurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yönetime taş<strong>ı</strong>yamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

doğrultusunda itirazlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> dile getirmişlerdir. 13<br />

Afganistan bir yandan Amerika taraf<strong>ı</strong>ndan bombalan<strong>ı</strong>rken<br />

diğer yandan Afganistan’da anayasa ve yönetim<br />

oluşturmaya çal<strong>ı</strong>şmak büyük bir siyasi boşluktur. Bu<br />

boşluğu, tarihsel olarak 1923’ten 1987’ye kadar tüm<br />

anayasalarda rol alm<strong>ı</strong>ş olan etkili bir halk konseyi doldurabilirdi.<br />

Geçmişteki halk meclisleri belirlenmiş anayasalar<strong>ı</strong>n<br />

meşru bir şekilde yürürlüğe girmesinden sorumlu<br />

çoğunlukla uysal müttefiklerden oluşmuştur (Rubin,<br />

2004: 7). Son anayasan<strong>ı</strong>n haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda Zahir<br />

Şah’<strong>ı</strong>n grubunun önerisiyle kurulan Halk Meclisi daha<br />

fazla temsile dayal<strong>ı</strong> bir hükümet kurman<strong>ı</strong>n meşru arac<strong>ı</strong><br />

olarak lanse edilmiştir. Bununla birlikte, planlanan siyasal<br />

süreçlerin h<strong>ı</strong>zla hayata geçirilmesi için kurulan yeni<br />

Halk Meclisinde al<strong>ı</strong>nan kararlar ve oluşturulan kurumlar<br />

ile ilgili itirazlar<strong>ı</strong>n devam etmesi bütün sürecin meşruiyetini<br />

tehlikeye atabilme riskini ortaya ç<strong>ı</strong>karm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Siyasal sürecin yönetimi Halk Meclislerinden daha<br />

dar çerçeveli komisyonlara geçildiği zaman zorlaşmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Örneğin Karzai Nisan ve Kas<strong>ı</strong>m 2003 aylar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda<br />

ön haz<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş anayasa metninin olgunlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

için 35 kişilik dar bir komisyon oluşturmuştur. Ayn<strong>ı</strong> zamanda<br />

birçok uluslararas<strong>ı</strong> kuruluş ve uzman bazen atama<br />

esasl<strong>ı</strong> görevlendirilerek bazen de gönüllülük baz<strong>ı</strong>nda<br />

dan<strong>ı</strong>şmanl<strong>ı</strong>k faaliyetlerine başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Komisyonlar<br />

ve bahsedilen dan<strong>ı</strong>şmanl<strong>ı</strong>k hizmetlerine rağmen Halk<br />

Meclisine Aral<strong>ı</strong>k 2003’te sunulan anayasa, daha sonra<br />

13 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 21 Nisan 2006 tarihinde Afganistan<br />

D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Avrupa Bölümü Direktörü Wahidullah Furmuli ile<br />

yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat, Kabil, Afganistan.


sorunlar siyasi irade ile aş<strong>ı</strong>lsa da ilk başlarda büyük bir<br />

hoşnutsuzluk yaratm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Anayasaya dair bu meşruiyet<br />

sorununa İngiltere Uluslararas<strong>ı</strong> Kalk<strong>ı</strong>nma Ajans<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z<br />

anayasa uzmanlar<strong>ı</strong>na haz<strong>ı</strong>rlatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> “Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />

Siyasal ve Anayasal Gelişimi” isimli raporda da değinilmektedir<br />

(Johnson, Maley vd., 2003). Uzmanlar raporda<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n yeniden inşas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda ülkenin etnik ve<br />

dilsel çoğulluğuna sayg<strong>ı</strong> duyulmas<strong>ı</strong>, demokratik siyasetin<br />

içinde kalma koşulu ile tüm unsurlar<strong>ı</strong>n iktidar aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

meşru kabul edilmesi ve Afgan siyasetinin parçal<strong>ı</strong><br />

yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dikkate al<strong>ı</strong>narak herkese temsil hakk<strong>ı</strong> verilmesi<br />

gerekliliğini ifade etmiştir (Johnson, Maley vd., 2003).<br />

Süreç içerisinde yaşanan meşruiyet problemlerinin<br />

zamanla aş<strong>ı</strong>labileceği öngörüsünden hareketle aşamal<strong>ı</strong><br />

bir plan<strong>ı</strong>n yürürlüğe konmas<strong>ı</strong>, asl<strong>ı</strong>nda alternatiflerin<br />

bertaraf edilmesi ve başar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tek bir seçeneğe kilitlenmesi<br />

anlam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r. Bonn Görüşmelerinde dile<br />

getirildiği gibi sürecin başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> süreç içerisinde yaşanan<br />

olumsuzluklar<strong>ı</strong> unutturabilecek ileri hedef olarak gösterilmektedir.<br />

Bir ülkenin yeniden inşas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kabilecek olumsuzluk, başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k veya karmaşa gibi<br />

olas<strong>ı</strong> neticeler olanak dâhiline al<strong>ı</strong>nmam<strong>ı</strong>ş ve tek sonucun<br />

başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> sonuç olacağ<strong>ı</strong> beklentisi bir mutlakl<strong>ı</strong>k olarak<br />

kurgulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Adil ve eşit temsil imkân<strong>ı</strong> iki meclisli bir<br />

siyasal sistemle, iktidar mücadelelerinin çözümlenmesi<br />

ise geniş tabanl<strong>ı</strong> bir hükümet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla sağlanmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> durumlarda bar<strong>ı</strong>ş ortam<strong>ı</strong>na geçiş sürecinde<br />

de güvenlik sorunlar<strong>ı</strong> devam edebilmektedir. Bu<br />

durum genellikle bar<strong>ı</strong>ş sürecindeki silahs<strong>ı</strong>zlanmada yaşanan<br />

sorunlar (örneğin hafif silahlar<strong>ı</strong>n dolaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n artarak<br />

tüm toplum katmanlar<strong>ı</strong>na yay<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>) ve savaş ortam<strong>ı</strong>n-<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

daki askerlerin yeni ortama uyumsuzluklar<strong>ı</strong> ile alakal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Gündelik hayatta şiddet tekrar artabilir ve geceleri sokağa<br />

ç<strong>ı</strong>kamama gibi özgürlükleri k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tlayan durumlara yol<br />

açabilir. Netice itibariyle, yeni kurulan devlete vatandaşlar<strong>ı</strong>n<br />

can güvenliği koruyamamas<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> yeniden<br />

güvenliksizlik duyulmas<strong>ı</strong> sarmal<strong>ı</strong> oluşur. Her aşamas<strong>ı</strong>nda<br />

sorun yaşan<strong>ı</strong>lan ve o an yaşan<strong>ı</strong>lan sorunlara ilerideki<br />

bir zamanda çözüm vaatleri sunan bir yap<strong>ı</strong>sal gelişme<br />

güven ve güvenliksizlik, umut ve umutsuzluk, inanç ve<br />

inkâr gibi z<strong>ı</strong>t duygular<strong>ı</strong>n birlikte yaşanmas<strong>ı</strong>na yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Parçal<strong>ı</strong> Afgan siyasetinde hemen hemen her<br />

grubun ilginç bir şekilde geleceğe yönelik tedirginlikleri<br />

ve beklentileri, belirleyicilerinin kendilerinin olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir<br />

yap<strong>ı</strong>sal oluşum sürecinde giderek farkl<strong>ı</strong>laşmaktad<strong>ı</strong>r. Bu<br />

sebeple hiçbir grup sürece ne tamam<strong>ı</strong>yla destek vermekte<br />

ne de tamam<strong>ı</strong>yla karş<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Meşruiyet sorunsal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli bir ekseni de kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n<br />

siyasal süreçlere kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> meselesidir. Afganistan<br />

siyasal süreci içerisinde kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n durumu önemle alt<strong>ı</strong><br />

çizilen bir konudur. İhmali her ne kadar şiddetli meşruiyet<br />

krizine yol açmayacak bir durum olarak görülse<br />

dahi BM güdümündeki geçiş sürecinde siyasal otoritenin<br />

oluşturulmas<strong>ı</strong>nda cinsiyet ayr<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lmamas<strong>ı</strong> ve eşit<br />

hak ve f<strong>ı</strong>rsatlar<strong>ı</strong>n tüm cinslere tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerektiği önemle<br />

vurgulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Taliban rejimi alt<strong>ı</strong>nda en fazla s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong><br />

yaşayan toplum kesiminin kad<strong>ı</strong>nlar olduğunu söylemek<br />

abart<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olmayacakt<strong>ı</strong>r. Taliban yönetimine kadar Afgan<br />

kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> kamusal hayat<strong>ı</strong>n önemli bir parças<strong>ı</strong> olagelmiştir.<br />

Taliban yönetimi ile birlikte eve kapanmak ve akrabalar<strong>ı</strong><br />

olmayan erkeklerle iletişime girmemek gibi s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamalarla<br />

karş<strong>ı</strong>laşan Afgan kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n eğitim haklar<strong>ı</strong> ellerinden<br />

al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş; hatta evlerde sürdürülen kapal<strong>ı</strong> eğitim bile fazla<br />

bulunarak engellenmiştir. Taliban yönetimi, aile reisinin<br />

53


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

kad<strong>ı</strong>n olduğu hanelerden (örneğin dul ve çocuklu kad<strong>ı</strong>nlar)<br />

diğer hanelere verilen yard<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> esirgemiş, ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kan besinsizlik, açl<strong>ı</strong>k ve hastal<strong>ı</strong>k gibi problemleri göz<br />

ard<strong>ı</strong> etmiştir. Kad<strong>ı</strong>nlara yönelik bu kas<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong> politika neticesinde<br />

sadece kad<strong>ı</strong>n değil bebek ölüm oranlar<strong>ı</strong>nda da<br />

art<strong>ı</strong>ş olmuştur.<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n muhafazakâr toplum yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong><br />

siyasal sürece sokma çabalar<strong>ı</strong>na direnç gösterse de her<br />

şeye rağmen kad<strong>ı</strong>nlar Afganistan’<strong>ı</strong>n yeniden inşas<strong>ı</strong> sürecinde<br />

rol almakta ve siyasal temsil taleplerinde <strong>ı</strong>srar<br />

etmektedirler. Kad<strong>ı</strong>nlardan gelen bu taleplere rağmen<br />

parçal<strong>ı</strong> Afgan siyaseti kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na yeterince yan<strong>ı</strong>t<br />

vermemekte, arzu edilen temsiliyet, meşruiyet ve iktidar<br />

paylaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir oranda kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n siyasal sürece<br />

dâhil edilmesinden geçtiği gerçeğini göz ard<strong>ı</strong> etmektedir.<br />

Siyasi ve askeri gücü bölüşen büyük gruplar, kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n<br />

siyasal haklar<strong>ı</strong> ve kamusal görünürlülüğü meselesine<br />

yeterince sahip ç<strong>ı</strong>kmamaktad<strong>ı</strong>r. Buna karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k Taliban<br />

sonras<strong>ı</strong> Afganistan’a d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan gelen gönüllü kad<strong>ı</strong>n kuruluşlar<strong>ı</strong><br />

ve BM kad<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n statüsü konusunu ciddiyetle ele<br />

almaktad<strong>ı</strong>r.<br />

4) Anayasa, Seçim Sistemi ve Seçimler<br />

1964 Anayasas<strong>ı</strong> önceki anayasalar gibi Afganistan’<strong>ı</strong><br />

resmi olarak Sünni bir İslam devleti ilan etmiştir. Anayasan<strong>ı</strong>n<br />

2. maddesine göre Sünni İslam’<strong>ı</strong>n dört mezhebinden<br />

Hanefi mezhebi devletin resmi dini olmuştur.<br />

Böylelikle, Hanefi f<strong>ı</strong>kh<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ülkede adaleti en iyi sağlayacak<br />

mekanizma ve kurallar bütünü olduğu Anayasa ile<br />

tespit edilmiştir. Hiçbir kanun 64. maddenin öngördüğü<br />

gibi “Kutsal İslam dininin temel ilkelerine karş<strong>ı</strong> olamaz”<br />

(Afganistan Anayasas<strong>ı</strong>, 1964). Hakimler, Anayasa ve<br />

kanunlarda ilgilendikleri dava ile ilgili bir düzenleme bu-<br />

54<br />

lamad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> durumlarda Hanefi f<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>h<strong>ı</strong>na yönelmektedir.<br />

Hâkimlerin İslam’a dayal<strong>ı</strong> yorumlar<strong>ı</strong> Anayasa’n<strong>ı</strong>n üzerindedir<br />

ve sadece kral bu konuda hakemlik yapabilir.<br />

Halihaz<strong>ı</strong>rda yürürlükte olan son anayasa -ki 1923’te<br />

Emanullah Han’<strong>ı</strong>n haz<strong>ı</strong>rlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ilk anayasadan günümüze<br />

uzanan süreçte Afganistan tarihinin alt<strong>ı</strong>nc<strong>ı</strong> anayasas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r-<br />

ilk önce Halk Konseyinin, ard<strong>ı</strong>ndan Başkan Karzai’nin<br />

onay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> alm<strong>ı</strong>ş ve 26 Ocak 2004’te yürürlülüğe girmiştir.<br />

Bu son anayasa iki meclisli bir başkanl<strong>ı</strong>k sistemi, İslami bir<br />

hukuk sistemi, kanunlar<strong>ı</strong>n Yüksek Mahkeme taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

denetlenmesi, güçlü bir merkezi yönetim ve az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klara<br />

geniş dil özgürlüğü gibi konularda düzenlemeler getirmiştir.<br />

Bonn sürecinin nihai hedefi daimi hükümet kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

tesisi olduğu için toplumsal sözleşme metni olarak<br />

kabul edilen bu yeni anayasan<strong>ı</strong>n ülkede ihtiyaç duyulan<br />

istikrara büyük katk<strong>ı</strong>da bulunacağ<strong>ı</strong> düşünülmektedir.<br />

Anayasa’da başkanl<strong>ı</strong>k sisteminin benimsenmesi uzun<br />

tart<strong>ı</strong>şmalardan sonra gerçekleşmiştir. Peştun delegelerin<br />

hemen hemen tamam<strong>ı</strong> başkanl<strong>ı</strong>k sistemi lehine tav<strong>ı</strong>r alm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

Peştun olmayan delegelerin önemli bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong><br />

ise parlamenter sistemi savunmuşlard<strong>ı</strong>r. Bu tercihlerden<br />

etnik alg<strong>ı</strong>lamalar<strong>ı</strong>n belirleyici olduğu aç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>r. Peştunlar,<br />

silahl<strong>ı</strong> gruplar arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla Afganistan’<strong>ı</strong>n kontrolünü elinde<br />

tutan Karzai’nin Amerika ve diğer uluslararas<strong>ı</strong> toplumun<br />

desteğini sağlayarak başkan olacağ<strong>ı</strong>na inan<strong>ı</strong>yorlard<strong>ı</strong>.<br />

Peştun olmayan delegeler ise başkanl<strong>ı</strong>k sisteminin etnik<br />

diktatörlük yaratabileceği endişesini taş<strong>ı</strong>maktayd<strong>ı</strong>lar.<br />

Bu yüzden, parlamenter sistemin koalisyonlu yönetimi<br />

mecbur k<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>; böylelikle siyasal gücün tek bir etnisite,<br />

grup veya unsur taraf<strong>ı</strong>ndan kötüye kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> engelleyeceği<br />

iddialar<strong>ı</strong>ndan yola ç<strong>ı</strong>karak parlamenter sistemin<br />

daha uygun olacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> öne sürmekteydiler.


Anayasa taslağ<strong>ı</strong>nda bir cumhurbaşkan<strong>ı</strong> ve bir başbakan<br />

önerilmişti. Fakat, Peştun bir cumhurbaşkan<strong>ı</strong> ile<br />

Tacik bir başbakan ç<strong>ı</strong>kartacağ<strong>ı</strong> kuvvetle muhtemel bu<br />

sistem iki taraf<strong>ı</strong> da memnun edememiştir. Kuzey İttifak<strong>ı</strong><br />

ve Şura-y<strong>ı</strong> Nazar Grubu içinde bölünmeler yaşanmaya<br />

başlay<strong>ı</strong>nca Karzai yönetimi duruma müdahale etmiştir.<br />

Anayasadan başbakanl<strong>ı</strong>k kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve iki başkan yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />

bir başkanl<strong>ı</strong>k sistemi kabul edilmiştir. Başkana<br />

yasama organ<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan kabine atama yetkisi verilmiştir<br />

(Rubin, 2004: 12).<br />

Başkanl<strong>ı</strong>k sistemi ile temsil sorunu yaşayacaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

düşünen Peştun olmayan Afganlar<strong>ı</strong>n endişeleri iki kamaral<strong>ı</strong><br />

yasama yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile giderilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Atanm<strong>ı</strong>şlardan<br />

oluşan Yüksek Meclis ile genel oy nispi sistem<br />

yöntemiyle seçilen Halk Meclisi yasama sistemini oluşturmuştur.<br />

Halk Meclisinin nüfus oranlar<strong>ı</strong>na göre çeşitli etnik<br />

gruplardan seçilecek olmas<strong>ı</strong> 1964 Anayasas<strong>ı</strong>’ndaki Peştun<br />

nüfuslu bölgelere ağ<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> oy hakk<strong>ı</strong> tan<strong>ı</strong>yan durumdan<br />

vazgeçildiğinin de göstergesidir (Rubin, 2004: 12).<br />

Bu meclise girecek Peştun olmayan temsilcilerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

artacağ<strong>ı</strong> beklentisi k<strong>ı</strong>smen de olsa Peştun olmayan kitleleri<br />

rahatlatm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca her seçim bölgesinden en az iki<br />

kad<strong>ı</strong>n temsilci şart<strong>ı</strong> getirilmiştir. Anayasa’da Halk Meclisinin<br />

%25’inin, Yüksek Meclisin ise %16’s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kad<strong>ı</strong>nlardan<br />

oluşturulmas<strong>ı</strong> öngörülmüştür. İslamc<strong>ı</strong> Blok, kad<strong>ı</strong>n temsil<br />

oran<strong>ı</strong>na itiraz etmemiş; başkan<strong>ı</strong>n erkek olmas<strong>ı</strong> yönündeki<br />

önerileri ise kabul görmemiştir (Rubin, 2004: 15).<br />

Yukar<strong>ı</strong>da belirtildiği üzere yeni anayasada hiç bir kanunun<br />

İslam’<strong>ı</strong>n temel ilkelerine karş<strong>ı</strong> olamayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n alt<strong>ı</strong><br />

çizilmiştir. Anayasa bir Yüksek Mahkeme kurulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve<br />

bu mahkemenin kanunlar<strong>ı</strong>n, başkanl<strong>ı</strong>k kararnamelerinin<br />

ve uluslararas<strong>ı</strong> anlaşmalar<strong>ı</strong>n anayasaya uygunluğunu<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

denetlemesini öngörmüştür (Rubin, 2004: 15). İran’daki<br />

Koruyucular Meclisi benzeri bu mahkemenin, yasamay<strong>ı</strong><br />

İslami kurallara uygunluk denetimi s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda t<strong>ı</strong>kayacağ<strong>ı</strong><br />

tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bununla birlikte, insan haklar<strong>ı</strong><br />

gibi konularda İslami kurallar ile uluslararas<strong>ı</strong> normlar<strong>ı</strong>n<br />

çelişebileceği düşünülmektedir.<br />

Afganistan’da siyasal kurumlar<strong>ı</strong>n ve sistemin kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

ve istikrar<strong>ı</strong> ile ilgili tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n önemli bir <strong>bölüm</strong>ünü<br />

ulusal bir Afgan üst kimliğinin inşas<strong>ı</strong> meselesi oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Her ne kadar Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ve takip eden<br />

süreçlerde ortaya ç<strong>ı</strong>kan kurumlar Afgan kimliğinin nüvelerine<br />

işaret etse de henüz net bir ulusal kimlikten söz<br />

etmek mümkün değildir. Afganistan’daki her bir etnik<br />

grup, üst kimliği belirleyen grup olmak için birbirleriyle<br />

rekabet etmektedir. Etnik kimliklerin bu mücadeleleri<br />

devletin kontrolü üzerinde de devam etmektedir. Peştunlar<br />

kendilerinin ön planda olacağ<strong>ı</strong> güçlü bir merkezi<br />

devlet, Tajikler merkezi yönetimde söz sahibi olma ve<br />

Hazaralar ve Özbekler ise kimliklerinin tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve<br />

bölgesel yönetim taleplerini dillendirmişlerdir.<br />

Afganistan Anayasas<strong>ı</strong> her ne kadar Hazaralar ve Özbekler<br />

taraf<strong>ı</strong>ndan talep edilen bölgesel yönetime ket vurmuş<br />

olsa da Afganistan’<strong>ı</strong>n kültürel ve dilsel çeşitliliğini<br />

tan<strong>ı</strong>ma yönünde maddeler içermiştir. Bir önceki 1964<br />

Anayasas<strong>ı</strong> Afganistan’da konuşulan Peştun ve Dari (Afgan<br />

Farsças<strong>ı</strong>) dillerinin ikisini birden resmi dil olarak kabul<br />

etmiştir. Bununla birlikte Peştun dilinin geliştirilmesi<br />

ve yayg<strong>ı</strong>nlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için etkili bir program<strong>ı</strong>n yürütülmesi<br />

gerektiğine dair bir madde de yer alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Afganistan<br />

Anayasas<strong>ı</strong>, 1964). Yeni Afgan Anayasas<strong>ı</strong> ise daha önceki<br />

duruma tezat bir şekilde dil konusunda çoğulculuğu benimsemiştir.<br />

Anayasay<strong>ı</strong> oluşturmak için toplanan Meclis<br />

55


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

(Jirga) Peştun ve Dari resmi dillerinin yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra beş ayr<strong>ı</strong><br />

dilin yay<strong>ı</strong>n ve bas<strong>ı</strong>n özgürlüğü kapsam<strong>ı</strong>nda 2004 Anayasas<strong>ı</strong>na<br />

dâhil edilmesini istemiştir. Dil konusunda en fazla<br />

gerilim Dari dili aleyhine Peştun dilinin öne ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

konusunda yaşanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Dari konuşan Tacikler kendi<br />

gruplar<strong>ı</strong>ndan olan devlet memurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dil bahanesi ile<br />

görevden uzaklaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong>ndan endişe duymuştur. 14<br />

Her ikisi de resmi dil olmalar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k devlet kurumlar<strong>ı</strong><br />

ve resmi dairelerde Peştun dili Dari diline karş<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>smen<br />

üstünlük kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’nda yer alan<br />

üyeler Türkçe grubundaki Türkmen ve Özbek dillerinin<br />

resmen tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> istemişlerdir. Bu gruplar Afgan tan<strong>ı</strong>mlamas<strong>ı</strong>na<br />

Peştun kimliğini öne ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gerekçesi<br />

ile karş<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>ş ve onun yerine Afganistanl<strong>ı</strong> kelimesinin<br />

kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> önermişlerdir. Para birimi olan Afgani’nin<br />

de değiştirilmesini istemişlerdir. Sonuçta Türkmence,<br />

Özbekçe, Pasayi, Beluci, Nuristani ve Pamir dilleri bu<br />

dillerin yoğun konuşulduğu yerlerde ek resmi diller olarak<br />

tan<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Dil konusundaki bu gelişme ile 2004 Anayasas<strong>ı</strong><br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n etnik çoğulculuğunu ve siyasal birliğini<br />

birlikte tan<strong>ı</strong>mlayan bir belge olarak ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Anayasan<strong>ı</strong>n 4. maddesine göre (Afganistan Anayasas<strong>ı</strong>,<br />

2004): “Afganistan halk<strong>ı</strong> Peştun, Tacik, Hazara, Özbek,<br />

Türkmen, Beluc, Pasayi, Nuristani, Arap, K<strong>ı</strong>rg<strong>ı</strong>z, K<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>lbaş,<br />

Gucar, Brahi ve diğer etnik gruplardan oluşmuştur.<br />

Afgan kelimesi Afganistan’da yaşayan tüm vatandaşlar<strong>ı</strong><br />

tan<strong>ı</strong>mlamak için kullan<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r.”<br />

Bir ülkenin çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> yeniden yap<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>,<br />

14 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 22 Nisan 2006 tarihinde Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri<br />

Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar Merkezi K<strong>ı</strong>demli Uzman<strong>ı</strong> Yasin<br />

Rasuli ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat, Kabil, Afganistan.<br />

56<br />

demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n inşas<strong>ı</strong> veya güçlendirilmesi son<br />

y<strong>ı</strong>llarda çokça başvurulan bir yöntemdir. Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong><br />

demokrasinin kuruluş aşamas<strong>ı</strong> asl<strong>ı</strong>nda Kant’<strong>ı</strong>n sürekli<br />

demokrasi teorisine dayanmaktad<strong>ı</strong>r. Çok k<strong>ı</strong>saca özetlenecek<br />

olursa; demokratik toplumlarda halk bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> nedeniyle<br />

savaştan kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>, böylelikle demokrasilerin<br />

birbirleriyle çat<strong>ı</strong>şmayacağ<strong>ı</strong>, demokrasinin küreselleşeceği,<br />

daha fazla say<strong>ı</strong>da ülkenin demokrasi ile yönetileceği<br />

ve dünya bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlanacağ<strong>ı</strong> bu teorinin temel sav<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r<br />

(Pouligny, 2000). Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> durumda demokrasinin<br />

kurulmas<strong>ı</strong> için ilk ad<strong>ı</strong>m seçimlerin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Seçimlerin serbest ve adil bir şekilde gerçekleştirilmesi<br />

seçimle işbaş<strong>ı</strong>na gelen hükümete ve alacağ<strong>ı</strong> kararlara<br />

ve demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n şekillendireceği bar<strong>ı</strong>ş ortam<strong>ı</strong>na<br />

meşruiyet sağlamas<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan önem arz etmektedir<br />

(Pouligny, 2000). Ayr<strong>ı</strong>ca, her ne kadar demokratik seçimlerin<br />

yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> her zaman istenilen sonuçlar<strong>ı</strong> vermese<br />

de oy kullananlar<strong>ı</strong>n kay<strong>ı</strong>t edilmesi amac<strong>ı</strong>yla vatandaşl<strong>ı</strong>k<br />

belgelerinin haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong>, kimlik kartlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong><br />

ve seçim kampanyalar<strong>ı</strong> ile vatandaşl<strong>ı</strong>ğa dair<br />

siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> güçlendirici söylemlerin yayg<strong>ı</strong>nlaşmas<strong>ı</strong><br />

devlet-toplum ilişkilerinin odağ<strong>ı</strong>nda bulunan vatandaşl<strong>ı</strong>k<br />

bağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturucu etkide bulunabilmektedir (Pouligny,<br />

2000). Bu sebepten dolay<strong>ı</strong> Afganistan’da büyük<br />

önem arz eden seçimlerin nas<strong>ı</strong>l düzenleneceği ve hangi<br />

seçim sisteminin uygulanacağ<strong>ı</strong> uzun tart<strong>ı</strong>şmalar neticesinde<br />

şekillenmiştir.<br />

Seçimlerin düzenlenme sürecinin başlar<strong>ı</strong>nda Afganistan<br />

için en iyi seçim sisteminin nispi temsil olduğuna<br />

dair görüş yayg<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Bu görüşün arkas<strong>ı</strong>nda<br />

istikrarl<strong>ı</strong> bir siyasal parti yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesis edileceği, oy<br />

kullanman<strong>ı</strong>n kolaylaşacağ<strong>ı</strong>, kullan<strong>ı</strong>lan oylar<strong>ı</strong>n anlaml<strong>ı</strong><br />

şekilde temsile dönüşeceği ve yasama ve yürütme ara-


s<strong>ı</strong>nda eşgüdümün daha iyi sağlanacağ<strong>ı</strong> gibi beklentiler<br />

yatmaktayd<strong>ı</strong> (Reynolds, 2006: 116). 2004 başlar<strong>ı</strong>nda<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n 34 tarihsel seçim bölgesinde uygulanan<br />

aç<strong>ı</strong>k liste sistemine k<strong>ı</strong>yasla daha basitleştirilmiş bir sistem<br />

olan kapal<strong>ı</strong> listeye dayal<strong>ı</strong> nispi seçim sistemi fikri<br />

gündemdeydi. Bu planlamada partilerin ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> oylarla<br />

adaylar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecekleri bir seçim modeli öngörülmekteydi.<br />

Ancak Karzai’nin hukuk dan<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong> Enayet<br />

Kas<strong>ı</strong>mi’nin mecliste seçim sistemini aç<strong>ı</strong>klamak üzere<br />

yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> sunumda sistemin karmaşa yaratacağ<strong>ı</strong> düşüncesinin<br />

hâkim olmas<strong>ı</strong> alternatif seçim sistemi aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

başlatm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Önerilerden birisi İngilizlerden miras kalan basit çoğunluk<br />

sisteminin kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>yd<strong>ı</strong>. Taş<strong>ı</strong>namaz tek oy çerçevesinde<br />

adaylardan sadece birine oy verilmesine izin<br />

veren bu sistem kötünün iyisi olarak değerlendirilmekle<br />

birlikte Afganistan’<strong>ı</strong>n tarihi gerçekliği ve mevcut durumuyla<br />

örtüşüp örtüşmediği konusunda tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> da<br />

beraberinde getirdi. 15 Afgan sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>, birçok<br />

uluslararas<strong>ı</strong> kuruluş ve BM’nin Afganistan misyonu<br />

UNAMA bu sistemin muhtemel olumsuz sonuçlar<strong>ı</strong> üzerine<br />

düşüncelerini dile getirdiler. Örneğin Uluslararas<strong>ı</strong> Kriz<br />

Grubu (International Crisis Group) yeni ortaya ç<strong>ı</strong>kmakta<br />

olan bir demokrasi için bu seçim sisteminin zararlar<strong>ı</strong><br />

ile ilgili bir rapor yay<strong>ı</strong>nlad<strong>ı</strong> (International Crisis Group,<br />

2004). 17 Ocak 2005’te Afganistan’da resmen onaylanm<strong>ı</strong>ş<br />

40 partiden 35’i listeli bir nispi seçim sistemini<br />

desteklediklerini aç<strong>ı</strong>klad<strong>ı</strong>. Ayn<strong>ı</strong> ay içerisinde Karzai’nin<br />

başkanl<strong>ı</strong>k seçimlerindeki üç güçlü rakibi –Raşit Dostum,<br />

15 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 19 Nisan 2006 tarihinde Afganistan Ticaret<br />

Odas<strong>ı</strong> Başkan<strong>ı</strong> Prof. Dr. Hamidullah Faruki ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat,<br />

Kabil, Afganistan.<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

Yunus Kanuni, Muhammed Muhakik—taş<strong>ı</strong>namaz tek oy<br />

sistemine karş<strong>ı</strong> olduklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve listeli bir nispi temsil seçimi<br />

istediklerini aç<strong>ı</strong>klad<strong>ı</strong> (Reynolds, 2006: 110). Ancak bir<br />

yandan istikrarl<strong>ı</strong> parti sistemi oluşturma önceliği, diğer<br />

yandan partilere duyulan güvenliksizlik partilerden ziyade<br />

adaylara oy verilmesini ön plana ç<strong>ı</strong>kartm<strong>ı</strong>ş ve taş<strong>ı</strong>namaz<br />

tek oy sisteminin tercih edilmesinde bask<strong>ı</strong>n rol<br />

oynam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Seçimlerin gerçekleştirilmesinde en büyük engel seçmenlerin<br />

güvenliğini sağlamak olmuştur. Seçimlerden<br />

önce geçiş sürecini düzenleyecek Acil Halk Meclisinin<br />

seçimlerinde ciddi s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar yaşanm<strong>ı</strong>ş ve silahl<strong>ı</strong> gruplar<br />

baz<strong>ı</strong> yerlerde seçim merkezlerini işgal etmiştir. Benzer<br />

sorunlar<strong>ı</strong>n Bonn sürecinin son aşamas<strong>ı</strong>ndaki genel seçimlerde<br />

de karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>labileceği tahmin edilmiştir. Bonn<br />

Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n son aşamas<strong>ı</strong> asl<strong>ı</strong>nda Barnett Rubin’in<br />

ifade ettiği gibi savaş ağalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n demokratikleşmesini<br />

öngörmektedir (Johnson, 2006: 13). Demokratikleşme<br />

ile kastedilen ülkede yaşanan güvenlik ve istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />

ikilemin silahl<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n silahlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> b<strong>ı</strong>rakarak şiddetten<br />

vazgeçmeleri ve farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> siyasal süreç içerisinde<br />

azaltarak seçimlere girmeleri ile çözümlenmesidir.<br />

Seçimlere dair baz<strong>ı</strong> riskler teorik olarak baştan beri<br />

bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Demokrasiye işlerlik kazand<strong>ı</strong>ran serbest,<br />

özgür ve adil seçimlerin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> bölgelerde<br />

her zaman istenilen sonuçlar<strong>ı</strong> doğurmayabilir;<br />

örneğin baz<strong>ı</strong> durumlarda çat<strong>ı</strong>şmaya ve savaşa sebebiyet<br />

vermiş düşmanl<strong>ı</strong>klar ve şiddetli anlaşmazl<strong>ı</strong>klar seçim<br />

kampanyalar<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda hararetlenebilir. Bir anlamda<br />

seçim sand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yeniden üretebilir (Pouligny,<br />

2000). Seçimlerin diğer bir riski, muhalif gruplardan birisinin<br />

veya birkaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n - dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla seçmenlerin bir k<strong>ı</strong>s-<br />

57


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n - seçimleri boykot etmesi neticesinde ortaya ç<strong>ı</strong>kan<br />

seçim sonuçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temsiliyeti sağlamamas<strong>ı</strong> ve akabinde<br />

gelişen meşruiyet krizidir (Pouligny, 2000). Bütün bu<br />

risklere rağmen, 18 Eylül 2005’te yedi milyona yak<strong>ı</strong>n<br />

Afgan, tarihlerinde yaşad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> en serbest ve adil genel<br />

seçimde oy kullanmak üzere sand<strong>ı</strong>k baş<strong>ı</strong>na gitmiştir. Oy<br />

kullananlar<strong>ı</strong>n yar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kad<strong>ı</strong>nlar oluşturmuştur. Tek aşamal<strong>ı</strong><br />

doğrudan seçimle 249 üyeli Halk Meclisi (Wolesi<br />

Jirga) ve dolayl<strong>ı</strong> seçimle Yaşl<strong>ı</strong>lar Meclisi (Meshrano Jirga)<br />

belirlenmiştir. Afganistan genel seçimleri, güvenlik ve<br />

siyasal koşullar<strong>ı</strong>n oldukça kötü olduğu ortamlarda bile<br />

seçimlerin başar<strong>ı</strong> ile gerçekleştirilebileceğini göstermiştir.<br />

Halk Meclisinde 33 tespit edilebilir parti, grup ve ittifak<br />

vard<strong>ı</strong>r. Meclisteki baz<strong>ı</strong> oluşumlar ise oldukça dağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>k bir<br />

görüntü arz etmektedir. Karzai 2004 başkanl<strong>ı</strong>k seçimlerinde<br />

%55 oy al<strong>ı</strong>rken, 2005 genel seçimlerinde Karzai<br />

yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> heterojen grup koltuklar<strong>ı</strong>n ancak üçte birini alabilmiştir<br />

(Reynolds, 2006: 114).<br />

Seçilen meclisin yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n günümüz resmini<br />

çok iyi vermektedir. İslamc<strong>ı</strong> Blok denilen grup 65<br />

civar<strong>ı</strong>nda milletvekili ç<strong>ı</strong>karm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu Blok her ne kadar<br />

İslam’<strong>ı</strong>n muhafazakâr bir yorumu üzerinden yasama ile<br />

yürütmenin tek elde toplanmas<strong>ı</strong> gerekliliğinde birleşse<br />

de Afganistan siyasetinin etnik parçal<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda değişik<br />

gruplar alt<strong>ı</strong>nda toplanm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Abdullah Sayyaf ve<br />

Burhaneddin Rabbani’nin liderliğindeki gruplar Karzai<br />

yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yken, Kanuni’nin destekçileri muhalefette yer alm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />

Bu bloğa daha <strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> İslami çizgide olan Şii<br />

Hazaralar da zaman zaman destek vermektedir. Mecliste<br />

kendini ilerici diye tan<strong>ı</strong>mlayan 43 milletvekili, 13 liberal<br />

demokrat ve Raşit Dostum’un laik eğilimli ama ismi Ulusal<br />

İslami Hareket olan partisinin 20 milletvekili vard<strong>ı</strong>r.<br />

Andrew Reynolds’<strong>ı</strong>n ifade ettiği üzere mecliste 24’ü suç<br />

58<br />

çeteleri ve milislerle irtibatl<strong>ı</strong> 40 komutan, 17 uyuşturucu<br />

taciri ve hakk<strong>ı</strong>nda ciddi savaş suçu iddias<strong>ı</strong> bulunan 19<br />

temsilci bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca temsilcilerin yar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Sov-<br />

yet işgali s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda savaşan mücahitlerden oluşmaktad<strong>ı</strong>r<br />

(Reynolds, 2006: 112).<br />

2005 Afganistan genel seçimleri her ne kadar başa-<br />

r<strong>ı</strong> ile gerçekleşmiş olsa da, çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> durum arz<br />

etmesi itibariyle birçok eksiklikleri de bünyesinde bar<strong>ı</strong>n-<br />

d<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Okuma yazma bilmeme oran<strong>ı</strong> kad<strong>ı</strong>nlarda %79<br />

ve erkeklerde %49 olduğu için taş<strong>ı</strong>namaz tek oy sistemi<br />

ve poster büyüklüğündeki oy pusulalar<strong>ı</strong> kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>ğa yol<br />

açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 16 Ancak seçimler düşük okuryazar oranlar<strong>ı</strong>na<br />

rağmen kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n temsili aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan olumlu sonuçlar ver-<br />

miştir. Kad<strong>ı</strong>n adaylar<strong>ı</strong> seçilmelerini garanti alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nan<br />

liste s<strong>ı</strong>ralar<strong>ı</strong>na yerleştirmenin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda, 18 kad<strong>ı</strong>n temsilci<br />

daha seçmen desteği ile meclise girebilmiştir. Örneğin,<br />

Fauzia Gailani Herat’<strong>ı</strong>n bat<strong>ı</strong> seçim bölgesinde bütün er-<br />

kek adaylar<strong>ı</strong> geride b<strong>ı</strong>rakarak en fazla oyu alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Fa-<br />

rah seçim bölgesinde ise savaş ağalar<strong>ı</strong>na cesurca mey-<br />

dan okuyan Malali Joya ikinci gelmiştir. Joya’ya giden<br />

oylar savaş taraftar<strong>ı</strong>, yolsuzluğa bulaşm<strong>ı</strong>ş ve geleneksel<br />

erkek adaylara duyulan tepkinin sonucudur (Reynolds,<br />

2006: 114). Kad<strong>ı</strong>n temsilcilerin siyasi etkisinin ne ola-<br />

cağ<strong>ı</strong> belirsiz olmakla beraber Taliban döneminde bask<strong>ı</strong><br />

alt<strong>ı</strong>nda tutulmuş bir kitlenin yasama organ<strong>ı</strong>nda ön plana<br />

ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong> demokrasi ve siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n genişlemesi ad<strong>ı</strong>na<br />

önemli bir aşamad<strong>ı</strong>r.<br />

16 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 22 Nisan 2006 tarihinde Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri<br />

Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar Merkezi Direktörü Büyükelçi Aziz<br />

Arianfar ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat, Kabil, Afganistan.


BLOK 2004 BAŞKANLIK<br />

SEÇİMİ<br />

(al<strong>ı</strong>nan oy yüzdesi)<br />

Karzai Yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> %55 %32<br />

Karzai Karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> %45 %34<br />

Yunus Kanuni %16 %10<br />

Raşit Dostum %10 %8<br />

Muhammed<br />

Muhakkik<br />

%12 %7<br />

Diğerleri %7 %9<br />

Bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z - %34<br />

Etnik Gruplar Kazan<strong>ı</strong>lan<br />

Koltuk Say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />

2005 MECLİS SEÇİMİ<br />

(kazan<strong>ı</strong>lan koltuk yüzdesi)<br />

Tablo 1. Afganistan Seçim Sonuçlar<strong>ı</strong><br />

Kaynak: JEMB (2005)<br />

Kazan<strong>ı</strong>lan<br />

Koltuklar<strong>ı</strong>n Oran<strong>ı</strong><br />

Tahmini Nüfus<br />

Oran<strong>ı</strong><br />

Peştun 118 %47 %40-45<br />

Tacik 53 %21 %20-25<br />

Hazara 30 %12 %10-13<br />

Özbek 20 %8 %8-10<br />

Diğerleri 28 %12 n/a<br />

Toplam 249 %100 -<br />

Tablo 2. Etnisiteye Göre Afganistan Seçim Sonuçlar<strong>ı</strong><br />

Kaynak: Wilder (2005)<br />

5) Güvenlik ve Afyon Problemi<br />

Hamit Karzai afyon ticaretinin, terörizmden ve hatta<br />

1979 Sovyet işgalinden beter bir kanser olduğunu vurgulam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

(Lancaster, 2004). Mart 2005’te Afganistan’da<br />

yerleşik Amerikan askeri güçlerine narkotik karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> operasyonlarda<br />

daha aktif yer almas<strong>ı</strong> için takviye yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n yak<strong>ı</strong>n geçmişinden de takip edilebileceği<br />

üzere hem Taliban hem de Kuzey İttifak<strong>ı</strong> uyuşturucu<br />

üretiminden ciddi kazançlar elde etmişlerdir.<br />

Taliban yönetimi, 1994–1995 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>ndaki mücade-<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

lesi bir tarafa b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rsa, kökten dinci rejimini kurmaya<br />

çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>rken kademeli bir şekilde uyuşturucu ticaretinin<br />

içine girmiştir. Taliban uyuşturucu ticaretini ortadan<br />

kald<strong>ı</strong>rman<strong>ı</strong>n mümkün olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve üstelik ekonomik olarak<br />

da ak<strong>ı</strong>lc<strong>ı</strong> bir girişim olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> sonucuna ulaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Taliban, önceleri afyon yetiştiriciliğine müsamaha göstermiştir.<br />

Arkas<strong>ı</strong>ndan da afyon yetiştiriciliği ile uğraşanlardan<br />

%10–20 oran<strong>ı</strong>nda vergi ya da zekât ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda<br />

pay almaya başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Bu kademeli iştirak sürecinin<br />

son aşamas<strong>ı</strong> ise afyon yetiştiriciliğinin teşvik edilmesidir.<br />

Taliban bu yolla milli gelirin önemli bir <strong>bölüm</strong>ünü bu<br />

kalemden elde etmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Taliban uluslararas<strong>ı</strong><br />

toplumun bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile 2000–2001 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>nda afyon yetiştiriciliğini<br />

yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> ilan ettiği zaman bile milli gelirdeki pay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

uzun süre koruyacak miktarda uyuşturucu ürünleri<br />

stoğu bulunmaktayd<strong>ı</strong> (Felbab-Brown, 2005: 56).<br />

Afganistan, uluslararas<strong>ı</strong> pazara sunulan eroinin<br />

%75’ini, Avrupa pazar<strong>ı</strong>na giden eroinin ise %95’ini<br />

karş<strong>ı</strong>lamaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan’dan gelen istatistikler her<br />

y<strong>ı</strong>l afyon yetiştiriciliğinin artt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> göstermektedir. Herat<br />

bölgesinden al<strong>ı</strong>nan bilgiye göre, art<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n önünde sadece<br />

olumsuz hava şartlar<strong>ı</strong> durmakta, buna karş<strong>ı</strong>n narkotik<br />

karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> uygulamalar etkili olamamaktad<strong>ı</strong>r. 17 Afganistan’da<br />

2006 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndaki afyon üretiminin 2005’tekine k<strong>ı</strong>yasla %49<br />

oran<strong>ı</strong>nda art<strong>ı</strong>ş gösterdiği BM istatistiklerinde de yer almaktad<strong>ı</strong>r<br />

(Rubin, 2007: 65). Afgan yetkililer uyuşturucu<br />

ticaretinden elde edilen gelirin son y<strong>ı</strong>llardaki milli gelirin<br />

%50–60’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturduğunu ifade etmektedir. 18<br />

17 Bu bilgi yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n, 23 Nisan 2006 tarihinde<br />

UNAMA’da çal<strong>ı</strong>şan ve isminin gizli tutulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> isteyen Afgan güvenlik<br />

uzman<strong>ı</strong> ile Kabil’de yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakattan edinilmiştir.<br />

18 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 19 Nisan 2006 tarihinde Afganistan Ticaret<br />

Odas<strong>ı</strong> Başkan<strong>ı</strong> Prof. Dr. Hamidullah Faruki ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat,<br />

59


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Afganistan’da afyon yetiştiriciliğinin yayg<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve<br />

yasal tar<strong>ı</strong>m ürünlerine geçişin sağlanamamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n nedenleri<br />

üzerine araşt<strong>ı</strong>rma yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve politika üretilmesi gereken<br />

ciddi bir sorundur. Taliban sonras<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />

yeniden inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli bir ayağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kalk<strong>ı</strong>nma ve yoksullukla<br />

mücadele oluşturmaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

%70’inden fazlas<strong>ı</strong> yoksulluk s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n alt<strong>ı</strong>nda yaşamaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Yasal tar<strong>ı</strong>m ürünlerinden safran, meyve ve tah<strong>ı</strong>l<br />

yetiştiriciliği afyon yetiştiriciliğinden daha cazip bir<br />

hale getirilebilir, fakat tek baş<strong>ı</strong>na yeterli olamaz. Çünkü<br />

Afganistan’da yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> tar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n arkas<strong>ı</strong>nda<br />

bu ülkeye özgü yap<strong>ı</strong>sal faktörler bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Afganistan’da afyon yetiştiriciliğinin önlememesinin<br />

nedenlerini Vanda Felbap-Brown iki kategoride değerlendirmektedir<br />

(Felbab-Brown, 2005: 57). Birincisi,<br />

Afganistan’da yegâne çal<strong>ı</strong>şan ve küçük çapl<strong>ı</strong> olan kredi<br />

sistemi Afyon yetiştiriciliği üzerinden gerçekleşmektedir.<br />

Afyon üretimi kötü hava şartlar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong> dayan<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> olduğu<br />

kadar uluslararas<strong>ı</strong> pazarlarda fiyat istikrar<strong>ı</strong>na da sahiptir.<br />

Uluslararas<strong>ı</strong> uyuşturucu şebekeleri ile irtibatl<strong>ı</strong> yerel<br />

uyuşturucu tacirleri köylülere sonraki y<strong>ı</strong>l belli miktar ürün<br />

yetiştirme şart<strong>ı</strong>yla afyon tar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> için gerekli tohum ve tar<strong>ı</strong>m<br />

ilac<strong>ı</strong> gibi ihtiyaçlar<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamakta, ayr<strong>ı</strong>ca köylülerin<br />

o sene yaşamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> devam etmelerini sağlayacak k<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>k<br />

yiyecek ve giyecek benzeri malzemeleri temin etmektedirler.<br />

Ayn<strong>ı</strong> miktarda krediyi ve ön finansman<strong>ı</strong> başka<br />

ekonomik faaliyetler için elde etmek mümkün değildir.<br />

İkinci olarak, yasal ürünlerin tar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> daha maliyetlidir.<br />

Sulama ve gübreleme, Afganistan’<strong>ı</strong>n zor coğrafi ve iklim<br />

koşullar<strong>ı</strong>nda önemli maliyet kalemleridir. Meyve gibi<br />

yasal tar<strong>ı</strong>m ürünleri, zaman<strong>ı</strong>nda toplanma, depolanma<br />

Kabil, Afganistan.<br />

60<br />

ve pazara fiyat dalgalanmas<strong>ı</strong> yaşanmadan ulaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lma<br />

gibi koşullara ihtiyaç duymaktad<strong>ı</strong>r. Buna karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k afyon,<br />

üretimi kolay nakliyesi ise hafif bir üründür. Ayr<strong>ı</strong>ca tüccarlar<br />

afyonu tarlalardan çoğunlukla hammadde olarak<br />

almaktad<strong>ı</strong>rlar (Felbab-Brown, 2005: 57).<br />

Afganistan’da kaç kişinin uyuşturucu sektöründe<br />

yer ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tam olarak bilinmemektedir. Birleşmiş Milletler<br />

Suç ve Uyuşturucu Bürosu, Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n %7’sinin<br />

uyuşturucu ticaretinden doğrudan faydaland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tahmin<br />

etmektedir (UN Office on Drugs and Crime, 2004: 206).<br />

Ancak bu tahmin uyuşturucu ticareti ile uğraşanlar<strong>ı</strong>n kiralad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

mevsimlik işçileri ve ailelerini veya üretime ve<br />

ticarete doğrudan olmasa da bir şekilde katk<strong>ı</strong>da bulunan<br />

(örneğin tacirlerin kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> araçlar<strong>ı</strong>n ithalatç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>,<br />

taş<strong>ı</strong>nmazlar<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>m-sat<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapan arac<strong>ı</strong>lar, uyuşturucu<br />

tacirlerinin kald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> pansiyon, kahvehane ve konukevi sahipleri<br />

gibi) kesimleri kapsamamaktad<strong>ı</strong>r. Afyon üretimi<br />

yap<strong>ı</strong>lan bölgelerde gayrimenkullere yönelik talep ve fiyat<br />

art<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yaratt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ekonomik canl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k aç<strong>ı</strong>kça gözlenebilmektedir.<br />

Afyon üretimi ekonomi üzerinde enflasyonist<br />

bask<strong>ı</strong> oluşturmakta ve kambiyo düzenini bozmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Ayr<strong>ı</strong>ca uyuşturucudan elde edilen para, siyasi güce dönüşebilecek<br />

zenginleşmeye yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Afganistan’da uyuşturucu sorununun diğer bir boyutu,<br />

bu yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> faaliyeti kimlerin yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ya da daha doğru<br />

bir ifade ile bu faaliyetin hangi aşamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kimler<br />

taraf<strong>ı</strong>ndan yürütüldüğüdür. Bu konu özellikle El- Kaide<br />

ve Taliban’dan arta kalan unsurlar ile mücadelede önem<br />

kazanmaktad<strong>ı</strong>r. Suç çeteleri afyon üretimini güvence alt<strong>ı</strong>na<br />

almak ve güvenli bir şekilde taş<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlamak<br />

gibi hizmetler karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda komisyon almaktad<strong>ı</strong>r. Bir k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m<br />

çeteler ise doğrudan afyonun işlenmesi ve uyuştu-


ucu haline getirilmesi ile uğraşmaktad<strong>ı</strong>r. Başka bir grup<br />

ise uyuşturucudan elden edilen paray<strong>ı</strong> aklama işi ile ilgilenmektedir.<br />

Taliban sonras<strong>ı</strong> dönemde El-Kaide ile ilişkili<br />

gruplar<strong>ı</strong> uyuşturucu işinde kullanmak oldukça riskli hale<br />

gelmiştir. Uyuşturucu patronlar<strong>ı</strong> El-Kaide ile beraber<br />

gözüküp Amerika ve işgal güçlerinin tepkisini almaktan<br />

çekinmektedirler. Bu sebeple El-Kaide d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> gruplardan<br />

bahsedilen hizmetleri alma yönünde yeni örgütlenmeler<br />

ve çeteleşmelere gidilmektedir. Ancak El-Kaide ile irtibatl<strong>ı</strong><br />

baz<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n uyuşturucu işinde hala aktif olduğu<br />

düşünülmektedir. Örneğin, Belucistan’da faaliyet gösteren<br />

El-Kaide’nin finansörlerinden Cuma Han’<strong>ı</strong>n Afgan<br />

eroinini Karaçi Liman<strong>ı</strong>’ndan dünya pazarlar<strong>ı</strong>na ulaşt<strong>ı</strong>ran<br />

bir gemi filosu olduğuna dair kan<strong>ı</strong>tlar vard<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca Nisan<br />

2005’te New York’ta tutuklanan Afganistan’<strong>ı</strong>n bir<br />

numaral<strong>ı</strong> uyuşturucu baronu Beşir Nurzai, El-Kaide elemanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

uyuşturucu işlerinde kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>klam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

(Felbab-Brown, 2005: 60). El-Kaide’nin Afganistan’da<br />

araziyi bilme, para aklayabilme ve şebeke olanaklar<strong>ı</strong><br />

dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla baz<strong>ı</strong> avantajlar<strong>ı</strong> olmakla birlikte, bölgedeki<br />

El-Kaide ve Taliban soruşturmas<strong>ı</strong> ve takibi örgütü diğer<br />

gruplar karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda dezavantajl<strong>ı</strong> duruma düşürmektedir.<br />

Afganistan’daki afyon yetiştiriciliği ve uyuşturucu<br />

problemi çeşitli yöntemlerle çözülmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Taliban döneminde uluslararas<strong>ı</strong> bask<strong>ı</strong> yaratma stratejisi<br />

yerini Taliban sonras<strong>ı</strong> dönemde işgal güçleri ve yerel<br />

Afgan güçleri mücadelesine b<strong>ı</strong>rakm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Uzmanlar üç<br />

GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />

bağlaml<strong>ı</strong> bir stratejinin yürütüldüğünü öne sürmektedir<br />

(Felbab-Brown, 2005: 68). Birinci bağlam Amerikan<br />

güçleri, yerli savaş ağalar<strong>ı</strong> ve El-Kaide karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n<br />

işbirliği sonucu ortaya ç<strong>ı</strong>kan ilişkinin uyuşturucu baron-<br />

lar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong> kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Fakat Amerika’n<strong>ı</strong>n yerli müt-<br />

tefikleri aras<strong>ı</strong>nda uyuşturucu ticaretine bulaşm<strong>ı</strong>ş olanlar<br />

da vard<strong>ı</strong>r. İkinci bağlam ise uyuşturucu ile mücadelede<br />

kesin hamlelerin ve baronlara karş<strong>ı</strong> tedbirlerin Afganis-<br />

tan narkotikle mücadele birimleri taraf<strong>ı</strong>ndan gerçekleş-<br />

tirilmesidir. Üçüncüsü ise narkotik sorununda kesin çö-<br />

zümü devlet inşas<strong>ı</strong> sürecinin sonunda gerçekleştirmektir<br />

(Felbab-Brown, 2005: 68).<br />

Bu üçlü strateji Afgan devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve güvenlik<br />

yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güçlendirilmesi hedefleri ile yak<strong>ı</strong>ndan<br />

ilişkilidir. Bu stratejilere ek olarak başka baz<strong>ı</strong> tedbirler de<br />

al<strong>ı</strong>nabilir. Barnett Rubin (2007: 68) taraf<strong>ı</strong>ndan önerildi-<br />

ği üzere afyon sorununun k<strong>ı</strong>sa sürede ve ani bir şekilde<br />

çözülemeyeceğinden hareketle narkotik sorununu gü-<br />

venlik ve kalk<strong>ı</strong>nma sorunu olarak ele almak söz konusu<br />

olabilir. Bu çerçevede afyon yetiştiriciliği yap<strong>ı</strong>lan veya<br />

yap<strong>ı</strong>lmayan tüm k<strong>ı</strong>rsal bölgelerin kalk<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, yayg<strong>ı</strong>n<br />

yol inşaatlar<strong>ı</strong>, diğer tar<strong>ı</strong>m ürünleri için depolar ve soğuk<br />

hava depolar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong>, İçişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> refor-<br />

mu ve yönetim içerisinde uyuşturucu şebekesi ile ilişkili<br />

olanlar<strong>ı</strong>n siyasi ve etnik bağlar<strong>ı</strong>na bak<strong>ı</strong>lmaks<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>n cezalan-<br />

d<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gibi yöntemler kullan<strong>ı</strong>labilir (Rubin, 2007: 68).<br />

61


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

V. BÖLÜM<br />

TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />

62


Tart<strong>ı</strong>şma ve Genel Değerlendirme<br />

1) Suriye’de Güvenlik ve Demokrasi İkilemi<br />

Suriye’de reform ve demokratikleşme rüzgârlar<strong>ı</strong> estiren<br />

Şam Bahar<strong>ı</strong> uzun süre kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> olamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 2001 sonlar<strong>ı</strong>na<br />

doğru oluşan reform dalgas<strong>ı</strong> büyük oranda tersine<br />

dönmüş ve demokratikleşme yönünde geri ad<strong>ı</strong>mlar<br />

at<strong>ı</strong>lmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Zisser, 2005b). Beşar Esad’<strong>ı</strong>n bir<br />

zamanlar öncülüğünü yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve teknoloji ile d<strong>ı</strong>şa aç<strong>ı</strong>lma<br />

anlam<strong>ı</strong>nda Suriye’yi dönüştürebilecek internet kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong><br />

s<strong>ı</strong>k s<strong>ı</strong>k s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r. İnterneti ulusal güvenliğe ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong><br />

kullanma gerekçesiyle tutuklamalara ve cezaland<strong>ı</strong>rmalara<br />

gidilmiştir. 19 Suriye yönetimi birçok web sitesini<br />

yasakl<strong>ı</strong> ilan etmiş ve erişimi engellemiştir. Suriye’yi geleceğe<br />

taş<strong>ı</strong>yacağ<strong>ı</strong> düşünülen bu teknoloji bir anda devlete<br />

tehdit oluşturan ve kullan<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir<br />

tehdide dönüşmüştür. Ülkede internet serbest olmakla<br />

birlikte çok say<strong>ı</strong>da yerel ve ulusal web sitesine erişim s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />

ve bir çeşit oto sansür de uygulanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Ancak say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> h<strong>ı</strong>zla artan internet kullan<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> internet<br />

19 Suriye’de yasakl<strong>ı</strong> bir siteden ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bilgiyi e-posta ile gönderdiği<br />

için tutuklanan bir Suriye vatandaş<strong>ı</strong> hakk<strong>ı</strong>nda bilgi için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z,<br />

Uluslar aras<strong>ı</strong> Af Örgütü, “Syria: Abdel Rahman Shaghouri”,<br />

24 Haziran 2003, http://web.amnesty.org/library/Index/<br />

ENGMDE240202003?open&of=ENG-SYR.<br />

TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />

arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla yoğun şekilde d<strong>ı</strong>ş dünya ile irtibat kurmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Reform taleplerini dile getiren ayd<strong>ı</strong>nlar hapsedilmiş<br />

ve demokratikleşmenin bir ürünü olarak ülke genelinde<br />

yeni ortaya ç<strong>ı</strong>kan platformlar ve forumlar s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>yla kapat<strong>ı</strong>lmaya<br />

başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şam Bahar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir diğer sembolü<br />

say<strong>ı</strong>lan siyasi tutuklular<strong>ı</strong>n serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve hapishanelerin<br />

boşalt<strong>ı</strong>larak kapat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>nda da benzer bir süreç<br />

yaşanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Kapat<strong>ı</strong>lan hapishaneler yeniden aç<strong>ı</strong>lmaya<br />

başlanm<strong>ı</strong>ş ve boşalt<strong>ı</strong>lan hapishaneler kalabal<strong>ı</strong>klaşmaya<br />

başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Muhalif ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na konulan<br />

s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamalar bir anlamda rejim karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> görüşlerin ülke<br />

d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na engel olmay<strong>ı</strong> amaçlamaktad<strong>ı</strong>r. Yurt d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na<br />

ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş izni ancak yüksek askeri ve istihbarat otoriteleri<br />

ile yap<strong>ı</strong>lan görüşmeler ile gerçekleşebilmektedir. Ülke d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda<br />

yay<strong>ı</strong>n yapan ayd<strong>ı</strong>nlar, zaman zaman ayn<strong>ı</strong> otoriteler<br />

taraf<strong>ı</strong>ndan davet edilmekte ve bu davetin son dostça<br />

görüşme olabileceği konusunda uyar<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>rlar. 20<br />

Suriye’de güvenliğin öncelendiği ortamdan reform<br />

taleplerinin gündemi işgal ettiği bir döneme geçiş ve<br />

hemen arkas<strong>ı</strong>ndan güvenliğin yine öncelikli hale geldiği<br />

döngüsel bir süreç oluşmuştur. Suriye’de 1963’ten bu<br />

yana olağanüstü hal ve savaş şartlar<strong>ı</strong> yasalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ağ<strong>ı</strong>r<br />

koşullarla siyasetin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> daraltt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve güvenliğin ülke<br />

20 Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Haziran-Eylül 2007 tarihleri aras<strong>ı</strong>nda Suriye’de görüştüğü<br />

birçok ayd<strong>ı</strong>n bu muameleye maruz kald<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> söylediler.<br />

63


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

gündemini işgal ettiği bir ortam vard<strong>ı</strong>r. Öyle ki güvenlik<br />

kayg<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> sürekli canl<strong>ı</strong> tutulmaktad<strong>ı</strong>r. Haf<strong>ı</strong>z Esad, başkanl<strong>ı</strong>k<br />

monarşisi ile ülkenin tüm kaynaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n rejimin ve iktidar<strong>ı</strong>n<br />

sürekliliğinin sağlanmas<strong>ı</strong> için seferber edildiği bir<br />

siyasal sistem üretmiştir. Şam Bahar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n getirdiği reform<br />

ve demokratikleşme girişimleri siyasetin güvenlik taraf<strong>ı</strong>ndan<br />

işgal edilen alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> genişletmeye çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ancak<br />

bugün hala Suriye’deki reform Haf<strong>ı</strong>z Esad döneminde<br />

kurulan himaye ağlar<strong>ı</strong> ile örülmüş ulusal güvenlik devleti<br />

altyap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> üzerine inşa edilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r. Bu altyap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

temelini teşkil eden himaye ağlar<strong>ı</strong> varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> devlet<br />

başkan<strong>ı</strong>na borçlu olmakla beraber, mevcudiyetlerini<br />

sürdürmelerinin gereği olarak statükoyu istemektedirler.<br />

Himaye ağlar<strong>ı</strong> ile bezenmiş bir yönetici elit ve yönetim<br />

sistemi reforma karş<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>sal ve güçlü bir direnç oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Demokratikleşme yönündeki talepler ve girişimler<br />

bu direnci zorlasa da olağanüstü hal şartlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

tan<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> imkânlar kolayl<strong>ı</strong>kla kat<strong>ı</strong> güvenlik refleksleri ile<br />

tepki verilmesine imkân tan<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r.<br />

Örneğin eski muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong>n önemli isimleri bir mizah<br />

dergisine müsamaha göstermemiş, önce eleştiri dozunun<br />

azalt<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> talep edilmiş ve sonunda kapat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

öngörülmüştür. Ağustos 2003’te ise Dumari isimli bu<br />

mizah dergisinin yay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>na, yönetime yönelttiği bürokrasideki<br />

yolsuzluklarla ilgili eleştiriler sebebiyle son verilmiştir<br />

(RFS, 2003). Yine bu grubun önemli bir ismi olan<br />

dönemin başkan yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Abdülhalim Haddam demokratikleşme<br />

yönündeki girişimleri şiddetle eleştirmiş<br />

ve bu yolda devam edilirse Suriye’nin Yugoslavya ya da<br />

Cezayir’e dönüşeceği uyar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Arabic News,<br />

2001). Eski muhaf<strong>ı</strong>zlar, Beşar Esad’<strong>ı</strong>n önderlik ettiği reformlar<br />

karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda önce tepkisiz kalm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Ancak bir<br />

süre sonra reformlar<strong>ı</strong>n eski yönetim düzeni ve himaye<br />

64<br />

ağlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tehdit ettiği anlaş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nca devletin ve rejimin tehlikede<br />

olduğu söylemi tekrar nüksetmiştir. Demokratikleşmeye<br />

karş<strong>ı</strong> güvenliği dayatan askeri elit ve onlarla ayn<strong>ı</strong><br />

himaye ağ<strong>ı</strong> içerisindeki sivil elit, Suriye siyasetine son<br />

onbeş y<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>r rengini veren demokrasi-güvenlik ikilemini<br />

yeniden pompalamaktan çekinmemişlerdir. Etkili entelektüeller,<br />

milletvekilleri ve sivil toplum kuruluşu yöneticileri<br />

hapse at<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş, değişimden yana bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z bireylerin<br />

ve gruplar<strong>ı</strong>n önü korku yarat<strong>ı</strong>larak kesilmiştir. Bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z<br />

milletvekili ve öncü reformcu Riyad Seyif, tart<strong>ı</strong>şma forumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

en etkililerinden Atasi Forumu sözcüsü Habib<br />

İsa tutuklananlar aras<strong>ı</strong>ndad<strong>ı</strong>r (SHRC, 2001). Tüccar,<br />

akademisyen, doktor ve öğretmen gibi değişik meslek<br />

gruplar<strong>ı</strong>ndan çok say<strong>ı</strong>da insan, Şam Bahar<strong>ı</strong> ile boşalan<br />

hapishaneleri yeniden doldurmuştur.<br />

Suriye’de muhalefetin c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> nedeniyle eski muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong>n<br />

güvenlik dayatmas<strong>ı</strong> etkin olabilmektedir. Suriye’de<br />

uzun süredir muhalefet yapan Müslüman Kardeşler grubu<br />

Şam Bahar<strong>ı</strong> ile eski kat<strong>ı</strong> söylemlerinde değişiklikler<br />

yaparak yeniden ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Liderleri Ali Sadreddin<br />

El Bayanuni Londra’da yaşamaktad<strong>ı</strong>r ve örgüt<br />

İngiltere merkezli olarak faaliyetlerine devam etmektedir.<br />

1982 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Hama’da bu grubun üyelerine karş<strong>ı</strong><br />

gerçekleştirilen şiddetli müdahaleden sonra Müslüman<br />

Kardeşler grubu güçten düşmüş, bu grupla uzaktan yak<strong>ı</strong>nda<br />

irtibatl<strong>ı</strong> herkes tutuklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 11 Eylül sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

ard<strong>ı</strong>ndan Amerika’n<strong>ı</strong>n teröre karş<strong>ı</strong> yürüttüğü küresel<br />

savaş ortam<strong>ı</strong>nda, Beşar yönetimi Müslüman Kardeşler’i<br />

oldukça iddial<strong>ı</strong> bir şekilde El-Kaide ile ayn<strong>ı</strong> şemsiye alt<strong>ı</strong>nda<br />

göstermeye çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 21 Amerika’n<strong>ı</strong>n Irak’<strong>ı</strong> işgali son-<br />

21 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Redwan Ziadeh ile Atina’da 26 Ocak<br />

2007’te gerçekleştirdiği görüşmede elde edilen bilgidir.


as<strong>ı</strong>nda ise Suriye hakk<strong>ı</strong>ndaki Mehlis Raporu ve Büyük<br />

Orta Doğu Projesi şeklinde ortaya at<strong>ı</strong>lan Orta Doğu’da<br />

demokratikleşme çerçevesinde Müslüman Kardeşler’in<br />

Amerikal<strong>ı</strong> yetkililerle görüştüğü ve işbirliği yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> iddia<br />

edilmiştir. Suriye üzerinde artan uluslararas<strong>ı</strong> reform bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>,<br />

içerideki muhalefeti k<strong>ı</strong>smen hareketlendirmiş, Suriye<br />

rejimine karş<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan müttefikler bulunabileceğine dair<br />

bir ümit doğmuştur. Bu bağlamda en fazla an<strong>ı</strong>lan isim<br />

Ferid Gadiri olmuştur. Gadiri Şubat 2005’te Amerikan<br />

D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yetkilileri ve diğer Suriyeli muhaliflerle<br />

beraber bir toplant<strong>ı</strong>ya kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve Amerikan yönetimine<br />

Suriye’ye yönelik reform çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> yapmas<strong>ı</strong> yönünde telkinde<br />

bulunmuştur (Gadiri, 2005). Ancak Alman savc<strong>ı</strong><br />

Mehlis’in Hariri cinayeti sonras<strong>ı</strong>nda haz<strong>ı</strong>rlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> raporla<br />

başlayan ortam, Suriye yönetimini sadece Lübnan’dan<br />

çekilmeye ikna edebilmiş, reform yönünde köklü yap<strong>ı</strong>sal<br />

dönüşümlere giden yolun önü kesilmiştir. Başlang<strong>ı</strong>çta<br />

reform sürecini kendi iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> pekiştirmenin bir parças<strong>ı</strong><br />

olarak gören Beşar Esad yönetimi, kendi iktidar halkalar<strong>ı</strong><br />

ile gücü tamamen devrald<strong>ı</strong>ktan sonra reform sürecine<br />

eskisi kadar önem vermemeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Hapisten ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p<br />

yeniden hapsedilen baz<strong>ı</strong> ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n sürpriz bir şekilde<br />

yeniden serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong> gibi girişimler zaman<br />

zaman olsa da, Suriye’de Şam Bahar<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>sa sürmüştür.<br />

2) Afganistan’da Güvenlik-İstikrar İkilemi<br />

UNAMA’n<strong>ı</strong>n önceki direktörü Larry Sampler’<strong>ı</strong>n ifade<br />

ettiği gibi bardağ<strong>ı</strong>n yar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n boş olduğunu söylemek<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n güvenlik sorununu tan<strong>ı</strong>mlamak için yeterli<br />

değildir (Robichand, 2006: 17). Sampler’<strong>ı</strong>n deyimiyle<br />

bardak yar<strong>ı</strong> dolu ya da yar<strong>ı</strong> boş olabilir; ancak kesinlikle<br />

Titanik’te bir masada servise sunulmuş durumdad<strong>ı</strong>r.<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n güvenliğine ilgi daha çok bu ülkenin<br />

TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />

istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bölgesel çat<strong>ı</strong>şma fay hatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> harekete<br />

geçireceği ve Keşmir’den Çeçenistan’a şok dalgalar<strong>ı</strong><br />

yaratabileceği korkusuyla şekillenmektedir. Güvenliği<br />

sağlaman<strong>ı</strong>n temel yolunun Amerika önderliğindeki koalisyon<br />

güçleri askerlerinin ve Afgan güvenlik personelinin<br />

artt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> olduğu iddia edilmektedir. Bunun için<br />

ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong> olmak üzere toplam 200–250 bin<br />

civar<strong>ı</strong>nda güvenlik personeline ihtiyaç duyulduğu öngörülmektedir.<br />

Afganistan’da güvenlik konusu ele al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rken öncelikle<br />

devletin güvenliğinin sağlanmas<strong>ı</strong> gerekliliği uluslararas<strong>ı</strong><br />

toplumun temel ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş noktas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Ancak mevcut durum<br />

Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile tespit edilen devlet inşa sürecinin her<br />

aşamas<strong>ı</strong>nda, önce istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong>, daha sonra güvenliğin<br />

tesis edilmesi şeklinde bir zorunluluğu gündeme<br />

getirmektedir. Bu durum önceki <strong>bölüm</strong>lerde alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizdiğimiz<br />

güvenlik - istikrar ikilemine işaret etmektedir. İstikrar<br />

hem siyasal süreçlerin gelişimi hem de güvenlik için ön<br />

koşul olmakla birlikte istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> için güvenlikten<br />

taviz verilmesi anlam<strong>ı</strong>na gelebilecek süreçlere güvenliğe<br />

tehdit oluşturduğu düşünülen gruplar<strong>ı</strong>n ve unsurlar<strong>ı</strong>n<br />

dâhil olmas<strong>ı</strong>na izin vermek gerekmektedir. Bu anlam<strong>ı</strong>yla<br />

güvenlik-istikrar ikilemini çözmek Afganistan’da çat<strong>ı</strong>şma<br />

ortam<strong>ı</strong>nda uzak hedef olarak gözüken insan ve toplum<br />

güvenliğinin sağlanmas<strong>ı</strong> ve nihayetinde devlet güvenliğinin<br />

sağlanmas<strong>ı</strong> ile mümkündür.<br />

Amerika’n<strong>ı</strong>n yürüttüğü Kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> Özgürlük Operasyonu<br />

(Operation Enduring Freedom) s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda Kuzey<br />

İttifak<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Amerikan güçleri ile irtibat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlayan Emrullah<br />

Salih ülkedeki güvenlik - istikrar ikilemi ile inşa edilmeye<br />

çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan devletin ve siyasal süreçlerin aras<strong>ı</strong>ndaki<br />

ilişkiye önemle vurgu yapmaktad<strong>ı</strong>r. Ayn<strong>ı</strong> zamanda istih-<br />

65


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

barat örgütünün baş<strong>ı</strong> olan Salih, Afganistan Hükümetinin<br />

meşruiyetinin ülkede devam eden güvenliği sağlama<br />

çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> ile doğru orant<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olarak pekişeceği ya da<br />

erozyona uğrayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> söylemiştir (Robichand, 2006:<br />

19). Hâlihaz<strong>ı</strong>rda devlet inşa süreci her y<strong>ı</strong>l artan güvenlik<br />

sorunlar<strong>ı</strong> ile zarar görmektedir. Örneğin sadece 2005 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />

sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar %20 artm<strong>ı</strong>ş; koalisyon güçlerinin kay<strong>ı</strong>plar<strong>ı</strong><br />

58’den 129’a yükselmiş; toplam kay<strong>ı</strong>plar 1500’e yükselmiş;<br />

ayr<strong>ı</strong>ca intihar bombalar<strong>ı</strong> ve yol kenar<strong>ı</strong> kumandal<strong>ı</strong><br />

patlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> gibi daha önce görülmeyen sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> taktikleri<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Operation Enduring Freedom, 2007).<br />

2006 ve 2007’de durum daha da kötüleşmiştir. 8 Eylül<br />

2006 günü Kabil’in en s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong> korunan k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong> olan Amerikan<br />

Büyükelçiliğine yak<strong>ı</strong>n bir bölgede koalisyon güçlerine<br />

yap<strong>ı</strong>lan sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>da ikisi Amerikan askeri olmak üzere toplam<br />

16 kişi ölmüştür (Rubin, 2007: 76).<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n güvenlik problemi sadece ülkede süregelen<br />

direniş ile s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> değildir. Güvenlik problemi, var<br />

olan iç çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n ötesinde, daha geniş bir bağlamda<br />

uluslararas<strong>ı</strong> afyon ticareti ve bölgedeki ülkelerin müdahalesi<br />

dikkate al<strong>ı</strong>narak geniş bir çerçevede anlaş<strong>ı</strong>lmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Bu iç içe geçmiş ve çoklu sarmall<strong>ı</strong> güvenlik problemi<br />

alt<strong>ı</strong>nda yaşayan Afgan halk<strong>ı</strong> tercihlerini çeşitli eşikler<br />

üzerinden belirlemektedir. Birinci kritik eşik ve güvenlik<br />

aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan en sorunlu durum Taliban’<strong>ı</strong>n Amerikan müdahalesinin<br />

yedinci y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda bile hala varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmesidir.<br />

Halk<strong>ı</strong>n sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çözmek için Kandahar’da Taliban<br />

mensuplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n idaresindeki mahkemelere başvurduklar<strong>ı</strong>na<br />

dair söylentiler vard<strong>ı</strong>r. Ülkenin özellikle güneyinde ve<br />

güneybat<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>nda Taliban’<strong>ı</strong>n hükümet ‘işbirlikçilerine’<br />

karş<strong>ı</strong> ac<strong>ı</strong>mas<strong>ı</strong>z uygulamalar<strong>ı</strong> devam etmektedir. NATO ve<br />

koalisyon güçleri, hükümete destek verme yönünde halk<strong>ı</strong><br />

cesaretlendirmenin ötesinde herhangi bir başar<strong>ı</strong> sağ-<br />

66<br />

layamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Goodhand, 2004: 164). İkinci kritik eşik<br />

ise Taliban’<strong>ı</strong> istememekle birlikte mevcut hükümeti başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z<br />

bulan ve durumun kötüleşeceğine dair ümitsizlik<br />

besleyen kitlelerin tercihleridir. Bu kitle hükümete karş<strong>ı</strong><br />

güvenini yitirmiştir; üstelik hükümetin bekleyen sorunlar<strong>ı</strong>n<br />

çözümünde etkili olamayacağ<strong>ı</strong> düşüncesindedir. Bu<br />

kitle ayn<strong>ı</strong> zamanda koalisyon güçleri ve NATO’nun ülkenin<br />

inşas<strong>ı</strong>na katk<strong>ı</strong>da bulunmad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> yönünde olumsuz<br />

düşüncelere sahiptir ve yabanc<strong>ı</strong>lara güvenmemektedir.<br />

Ülke nüfusunun çoğunluğunu bu grup oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Üçüncü kritik eşik ise Afgan hükümetine inanç ve<br />

Afganistan’<strong>ı</strong>n yeniden inşas<strong>ı</strong>na katk<strong>ı</strong>da bulunma düşüncesi<br />

üzerine oluşmuştur. Bu grup mevcut hükümet<br />

üyeleri, siyasal süreçlere kat<strong>ı</strong>lanlar ve yeniden inşa projelerini<br />

yürütenlerdir. Bu gruplar aras<strong>ı</strong>nda geçişler mümkün<br />

olmakla birlikte mevcut güvenlik sorununun şiddeti<br />

düşünüldüğünde homojen bir grup oluşturamayacaklar<strong>ı</strong><br />

ortadad<strong>ı</strong>r. Ancak halk<strong>ı</strong>n genel eğilimlerinin anlaş<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

için bu çeşit s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fland<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekli olmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Taban<strong>ı</strong>n çoğunluğunun içinde bulunduğu ümitsiz<br />

grubu (ikinci kritik eşikteki) azaltman<strong>ı</strong>n yolu Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong><br />

ile çizilen çerçevede devlet ve siyasetin kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong><br />

kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesisidir. Beklentilere ve umuda dair her<br />

başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k tüm süreci tehlike alt<strong>ı</strong>na sokacakt<strong>ı</strong>r.<br />

Güvenlik-istikrar ikileminde karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lan sorunun çözümü<br />

ülkenin büyük çoğunluğunun Taliban rejimini istememesinde<br />

yatmaktad<strong>ı</strong>r. Anayasa ve seçim süreçlerine<br />

halk<strong>ı</strong>n kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> bir şekilde dâhil olmas<strong>ı</strong> bunu göstermektedir.<br />

Bu durumdan yararlan<strong>ı</strong>larak iki önemli ön koşulun<br />

istenilen gelişmelerin sekteye uğramamas<strong>ı</strong> için sağlanmas<strong>ı</strong><br />

gerekmektedir. Bu koşullar yerine getirilmezse<br />

güvenlik-istikrar ikileminin yönetilmesi imkâns<strong>ı</strong>zlaşabilir


ve daha da önemlisi tüm süreç tersine dönebilir. Birinci<br />

koşul güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Afgan halk<strong>ı</strong> Taliban dönemini<br />

özleyecek kadar kötüleşmeden önleyebilmektir. İkincisi<br />

ise yeni Afganistan’<strong>ı</strong>n inşa sürecine halk<strong>ı</strong> katmak ve halk<br />

ile istikrar süreçleri aras<strong>ı</strong>ndaki ilişkiyi zaman zaman zay<strong>ı</strong>flasa<br />

da koruyabilmektir. Bu ilişki, geleceğe yönelik ümitler<br />

ile beslenmeli ve mevcut durumdan geniş halk kitlelerine<br />

olumlu yans<strong>ı</strong>yacak faydalar aç<strong>ı</strong>kça sergilenmelidir.<br />

Bu iki koşulun sağlanmas<strong>ı</strong> ile Afganistan’da güvenlikistikrar<br />

ikileminin yönetilebilmesi mümkün olabilir.<br />

Afganistan’da etkili bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşumu<br />

çat<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n sona ermesi, ekonomik kalk<strong>ı</strong>nma ve afyon<br />

üretiminin yerini diğer ekonomik faaliyetlere b<strong>ı</strong>rakmas<strong>ı</strong><br />

ile mümkün olacakt<strong>ı</strong>r. Bu uzun dönemli hedefi halk<strong>ı</strong>n<br />

güvenini sağlayarak gündemde tutabilmek Afgan Hükümetinin<br />

başl<strong>ı</strong>ca görevidir. Afganistan’daki zay<strong>ı</strong>f kurumsal<br />

yap<strong>ı</strong>lar için böylesine uzun dönemli bir strateji, güvenlik<br />

- istikrar ikilemini k<strong>ı</strong>sa dönemli yönetmeyi hedefleyen<br />

siyasi manevralarla gerçekleşebilir. Bu anlamda Afgan<br />

Hükümetinin bu ikilemi yürütebilecek şekilde kendini<br />

yeniden yap<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. Afgan Hükümetinin<br />

en zay<strong>ı</strong>f iki halkas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> İç İşleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve yarg<strong>ı</strong> oluşturmaktad<strong>ı</strong>r<br />

(Rubin, 2007: 76). Bu kurumlara duyulan<br />

güvenliksizlik aşiret yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve yerel hukuk sisteminin<br />

devreye girmesine yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca Afgan Hükümetinin<br />

doğrudan afyon ticareti ve diğer yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> işlere<br />

bulaşt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve yarg<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n rüşvetle sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nabildiği söylentileri<br />

Afgan Hükümetinin iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve meşruiyetini sorunlu<br />

hale getirmektedir. Dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla şebekeleşmenin ve çeteleşmenin<br />

önüne geçilmelidir.<br />

Afgan hükümetinin ülkede kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> devlet kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

tesis veya belki de en az<strong>ı</strong>ndan bu kurumlar<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş<br />

TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />

sürecinde istikrar<strong>ı</strong> sağlayabilmesinin çok kolay olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

aşikard<strong>ı</strong>r. Kald<strong>ı</strong> ki yönetilmek istenen alan üniter devlet<br />

biçimine yabanc<strong>ı</strong> bir coğrafyad<strong>ı</strong>r. Halen devlet otoritesinin<br />

ulaşmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> veya devlet oluşumunun d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda kalmak<br />

isteyen göçebe veya yerleşik aşiretler vard<strong>ı</strong>r. Daha önce<br />

belirttiğimiz gibi Afganistan coğrafyas<strong>ı</strong>nda tarihsel olarak<br />

birden fazla hükümran, küçük ölçekli yerel liderler, aşiret<br />

konfederasyonlar<strong>ı</strong>, savaş ağalar<strong>ı</strong> ve eşk<strong>ı</strong>yalar birlikte var<br />

olmuşlard<strong>ı</strong>r. Bu tarihi arka plan dikkate al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda devletin<br />

Weberyan anlamda şiddet tekelini elinde toplamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

zorluğu ortaya ç<strong>ı</strong>kar. Bu zorluğun ötesinde şiddet<br />

tekelini toplamadan önce, Hobbes devlet kuram<strong>ı</strong> (örneğin<br />

bireyin öldürülme korkusuyla özgürlüklerini güvenlik<br />

ile takas etmesi, erk devletin istikrar, bar<strong>ı</strong>ş ve güvenliği<br />

sağlamas<strong>ı</strong>, toplumun yapay bir şekilde fayda etraf<strong>ı</strong>nda<br />

oluşmas<strong>ı</strong> gibi) çerçevesinde bak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda devletin temel<br />

oluşumuna dair ciddi s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Afgan Hükümetinin güvenlik - istikrar ikilemini yönetecek<br />

şekilde yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> kademeli olarak üniter<br />

devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çözmeye yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> olacakt<strong>ı</strong>r.<br />

Kabil’de bakanl<strong>ı</strong>klarda yayg<strong>ı</strong>n görüş kademeli bir yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<br />

devlet inşa sürecinde anahtar role sahip olduğudur.<br />

Ancak bu yeniden yap<strong>ı</strong>lanmada en önemli sorun<br />

kalifiye personel bulmak ve istihdam edilen personelin<br />

sürekliliğini sağlamakt<strong>ı</strong>r. Afganistan’da faaliyet gösteren<br />

uluslararas<strong>ı</strong> kuruluşlar uzman personeli cazip koşullarla<br />

bünyesine çekebilmektedir. Fakat devlet kurumlar<strong>ı</strong>ndaki<br />

personel belirsiz bir gelecek ile karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>yad<strong>ı</strong>r. 22<br />

Tekrar edecek olursak Afganistan’da devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

22 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 14 Haziran 2007 tarihinde Hikmet Çetin<br />

ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görüşme, İstanbul, Türkiye.<br />

67


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

güçlenmesine ihtiyaç vard<strong>ı</strong>r. Afganistan’<strong>ı</strong>n acilen ihtiyaç<br />

duyduğu kalk<strong>ı</strong>nman<strong>ı</strong>n h<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, refah<strong>ı</strong>n art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>,<br />

fakirliğin önlenmesi, şiddetin engellenmesi, bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<br />

güçlendirilmesi ve bölgesel aktörlerin müdahalelerine<br />

karş<strong>ı</strong> bağ<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k kazan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ancak güçlü bir devlet eliyle<br />

sağlanabilir. Elbette ki Afganistan şartlar<strong>ı</strong>nda güçlü bir<br />

devletin oluşmas<strong>ı</strong> zaman alacakt<strong>ı</strong>r. Bu durumda güçlü<br />

bir devlete sahip olmadan güçlü devletin kabiliyetlerini<br />

ortaya koyacak şekilde sürecin yönetimi gerekmektedir.<br />

Diğer bir ifadeyle, Afgan Hükümetinin mevcut kabiliyet<br />

ve imkânlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> toplumsal aktörleri kalk<strong>ı</strong>nma ve istikrar<br />

hedefine kanalize edecek şekilde kullanabilmesi gerekmektedir.<br />

Güvenlik - istikrar geriliminde sürecin doğru işletilememesi<br />

acilen çözüm bekleyen sorunlar<strong>ı</strong>n ertelenmesine<br />

ve tüm sürecin meşruiyet problemi ile karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya kalmas<strong>ı</strong>na<br />

yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik ve iyi yönetişim ülke<br />

ekonomisi ile doğrudan ilgilidir. Hâlihaz<strong>ı</strong>rda uluslararas<strong>ı</strong><br />

yard<strong>ı</strong>mlarla şekillenen Afgan ekonomisi s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> bir grup<br />

etraf<strong>ı</strong>nda yap<strong>ı</strong>lanmakta, siyasal süreç kapsay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ve kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong><br />

olma hedefini hayata geçirmede zorlanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Taliban sonras<strong>ı</strong> dönemde ortaya ç<strong>ı</strong>kan durumdan Afgan<br />

halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n faydaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve faydan<strong>ı</strong>n zamanla artacağ<strong>ı</strong><br />

telkiniyle bir anlamda tünelin ucundaki <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n geniş halk<br />

kitleleri taraf<strong>ı</strong>ndan görülmesi yönünde çaba harcanmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Bu sorunla uğraşman<strong>ı</strong>n en pratik yolu ekonomik<br />

kalk<strong>ı</strong>nman<strong>ı</strong>n h<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong> yard<strong>ı</strong>mlarla<br />

ayakta duran ekonominin bir şekilde ulusal dinamikler<br />

ile sürdürülebilir kalk<strong>ı</strong>nmay<strong>ı</strong> sağlayacak şekilde düzenlenmesi<br />

gerekmektedir. Bu da koalisyon güçlerinin ülkeden<br />

ayr<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> isteyen ulusal taleplerle Afganistan’da<br />

istikrar ve kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>ş isteyen uluslararas<strong>ı</strong> toplumun istek-<br />

68<br />

lerinin bar<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> gerektirmektedir.<br />

Ekonomik gelişme ve kalk<strong>ı</strong>nma, kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> güvenlik kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

oluşmas<strong>ı</strong> için de gereklidir. Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri<br />

Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Sözcüsü Mahmud Saikal’<strong>ı</strong>n tahmini<br />

ile Afganistan’da 50,000 civar<strong>ı</strong>nda olmas<strong>ı</strong> öngörülen<br />

ordunun ve polis gücünün oluşturulmas<strong>ı</strong> için vergilerin<br />

üç - dört kat art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. 23 Mevcut durumda<br />

Afgan ulusal ordusu ve polis gücü d<strong>ı</strong>ş yard<strong>ı</strong>mlar ile<br />

finanse edilmektedir. Ağ<strong>ı</strong>r silahlar<strong>ı</strong>n toplanmas<strong>ı</strong>, Afgan<br />

milislerinin silahs<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, seferberliklerinin kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />

ve yeniden topluma entegrasyonu gibi hedeflerle<br />

Silahs<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>rma, Demobilizasyon ve Entegrasyon Projesi<br />

(Disarmament, Demobilization and Reintegration<br />

Program) ve Güvenlik Sektörü Reformu (GSR) (Security<br />

Sector Reform) başlat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu projeler koalisyon güçleri<br />

ve NATO Uluslararas<strong>ı</strong> Güvenlik Destek Gücü (ISAF<br />

- International Security Assistance Force) denetimi alt<strong>ı</strong>nda<br />

yürütülmektedir. Afganistan örneğinde güvenlik<br />

ve istikrar ikileminin yönetimi insan, toplum ve devlet<br />

güvenliği üzerinden gerçekleştirilecekse istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong><br />

için güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n k<strong>ı</strong>sa süreliğine ötelenmesi<br />

gerekebilir. Bu sebeple bahsi geçen projelerin milis güçlerin<br />

ve savaş ağalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeni ordu içinde yer alabilmelerine<br />

imkân tan<strong>ı</strong>mas<strong>ı</strong> olumlu bir ad<strong>ı</strong>md<strong>ı</strong>r. Önce istikrar<strong>ı</strong>n<br />

sağlanmas<strong>ı</strong> ve güvenlik yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong> daha<br />

sonra ise güvenlik kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n asli vazifelerine uygun<br />

hareket etmelerinin sağlanmas<strong>ı</strong>, güvenliğin tesisi için birbirini<br />

izleyecek süreçlerdir.<br />

23 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n, 19 Nisan 2006 tarihinde Afganistan<br />

D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Sözcüsü Büyükelçi Mahmud Saikal ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat,<br />

Kabil, Afganistan.


TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />

69


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

VI. BÖLÜM<br />

SONUÇ<br />

70


Sonuç<br />

Güvenlik tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> ulus-devletin iç güvenliği ile ilgili<br />

ulusal ç<strong>ı</strong>kar, güvenliğin alan<strong>ı</strong> ve d<strong>ı</strong>ş politika tercihlerini<br />

devlet ve devlet d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> aktörlerin dikey ve yatay ilişkileri<br />

eksenlerinde nas<strong>ı</strong>l belirlediğini konu edinmektedir.<br />

Güvenlik, daha önceki dönemlerden farkl<strong>ı</strong> bir bağlamla,<br />

üzerinde bu ya da şu şekilde uğraş<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeterli<br />

olmay<strong>ı</strong>p, daha ötesinde ‘üretilmesi’ zorunlu bir olgu<br />

olarak sunulmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik üretimini bir zorunluluk<br />

olarak sunan ve besleyen ortam güvenliksizliğin ve<br />

risklerin moderniteye ve globalleşmeye içkin olduğu<br />

önermeleri (Beck, 1992; Giddens, 1990; 1991) ile bağlant<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />

olarak güvenliğin aktör ve yap<strong>ı</strong> düzeylerinde bir<br />

mühendislik projesi gibi projelendirilmesi, planlanmas<strong>ı</strong><br />

ve modellemesinin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerektiği kurgular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da<br />

beraberinde getirmiştir. Burada dikkat çekilmesi gereken<br />

nokta, güvenliğin üretilmesi s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda alternatif<br />

varsay<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n neler olduğu veya olabileceğinin de en<br />

az alg<strong>ı</strong>lanan gerçeklik kadar önemli olduğudur. Bütün<br />

bu süreçlerin şekillendiği ortam<strong>ı</strong>n Soğuk Savaş s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>ndaki<br />

iki kutuplu dünya sistemi ve ideolojik gündeminin<br />

ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> iç politika ve d<strong>ı</strong>ş politika düzlemlerinin yeniden<br />

birleştiği bir ortam olduğu da unutulmamal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Diğer bir ifadeyle, iç politikan<strong>ı</strong>n uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik<br />

SONUÇ<br />

modellemelerinde belirleyiciliği yeniden itibar kazanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Bu araşt<strong>ı</strong>rmada uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler ile güvenliği özdeş<br />

kavramlarm<strong>ı</strong>şcas<strong>ı</strong>na ele alan yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> arka planda<br />

tutup iç politika/d<strong>ı</strong>ş politika aras<strong>ı</strong>ndaki irtibat<strong>ı</strong> ve<br />

geçişkenliği daha fazla dikkate alarak iki örnek ülkeyi<br />

– Afganistan ve Suriye’yi - ele ald<strong>ı</strong>k. Kültürel/yap<strong>ı</strong>salc<strong>ı</strong><br />

eleştirilerin <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik kavram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

istikrar ve güvenlik pencerelerinden sorgulayarak ve<br />

insan eksenli bir bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong> gerçekleştirdik.<br />

Afganistan ve Suriye örnekleri üzerinden yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z<br />

tart<strong>ı</strong>şmada devlet-toplum gerilimi ve yönetişim<br />

krizlerinden ç<strong>ı</strong>kamayan ülkelerin karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> güvenlik<br />

sorunlar<strong>ı</strong>na, parçalanm<strong>ı</strong>ş ya da savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yaşayan<br />

devletlerin devlet inşa süreçleri s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda yüzleştiği gerilimlere<br />

ve etnik ve sekteryan şiddet karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

tutumlara değindik. Yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z çal<strong>ı</strong>şmada uluslararas<strong>ı</strong><br />

güvenliğin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iç politika/d<strong>ı</strong>ş politika ilintisini kurarak<br />

genişlettiğini gözlemlemekteyiz. Ayn<strong>ı</strong> gözlem içerisinde<br />

Ayoob’un (1995) geliştirdiği teorik aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> doğrular<br />

nitelikte Bat<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> coğrafyalarda yaşanan güvenlik<br />

sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n büyük oranda ülkelerin iç sorunlar<strong>ı</strong>ndan<br />

kaynakland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong> bağlamlarda<br />

ürettikleri ve ihraç ettikleri güvenliksizlik sorununun<br />

asl<strong>ı</strong>nda “kendi evlerine çeki düzen” verme sorunuyla<br />

doğrudan ilişkili olduğu sonucunu ç<strong>ı</strong>kartt<strong>ı</strong>k.<br />

71


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şma hem devletin hem de insanlar<strong>ı</strong>n güvenliğinin<br />

beraber sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önündeki iki açmaz<strong>ı</strong>, yani<br />

güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ikilemlerini<br />

tart<strong>ı</strong>şmaya açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Çal<strong>ı</strong>şma, güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong>nda<br />

Ayoob (1995; 2005) ve Bilgin, Booth ve Jones’un<br />

(1998) Üçüncü Dünya Ülkeleri güvenlik sorunsal<strong>ı</strong> çerçevesinde<br />

alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizdikleri devletin güçlenirken, bu durumun<br />

toplum ve insan güvenliğine rağmen olmamas<strong>ı</strong> gerektiği<br />

önermesine eklemlenmektedir. Güvenlikten en fazla kimin<br />

fayda elde ettiği üzerinde duran eleştirel güvenlik<br />

okulundan yola ç<strong>ı</strong>karak devletin güvenliği ile insan ve<br />

toplum güvenliğinin birbirlerini d<strong>ı</strong>şlamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n nas<strong>ı</strong>l engelleneceği<br />

ve hangi kritik eşikler üzerinden şekillenmesi<br />

gerektiği meselesinin önemli olduğu düşüncesindeyiz.<br />

İnsan ve toplum güvenliği ile beraber sağlanacak<br />

devlet güvenliği, istikrar ve demokrasinin gelişmesini engelleyebilecek<br />

durumlara, var olan sorunlu rejimin pekişmesine<br />

veya çeşitli otoriter eğilimlerin güçlenmesine sebebiyet<br />

verebileceği noktas<strong>ı</strong>nda eleştirilebilir. Doğal kabul<br />

edilebilecek bu eleştiri, yine de güvenlik–demokrasi<br />

ve güvenlik-istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki bazen olumlu bazen hoşnutsuz<br />

ama mecburi ilişkiyi anlamaya yönelik bilimsel<br />

araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>n sunabileceği verilerin değerini azaltmaz.<br />

Nitekim yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z çal<strong>ı</strong>şma güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n cevab<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

arad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> birçok soruyla ilintili tart<strong>ı</strong>şmalar için s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da<br />

olsa yeni veriler sunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ikilemleri ve<br />

kritik eşikleri üzerinden geliştirilecek güvenliğin muhataplar<strong>ı</strong><br />

ve değişen güvenlik ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> göz önüne al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />

insani güvenliğin dost/düşman gibi Schmittyen ikilemeler<br />

üzerinden değil, z<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong>klar olarak alg<strong>ı</strong>lanan farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<br />

aras<strong>ı</strong>ndaki esnek geçişleri dikkate alan bir yaklaş<strong>ı</strong>mla ele<br />

72<br />

al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerektiği düşüncesindeyiz. Suriye ve Afganistan<br />

örnekleri bir yanda demokrasi ve istikrar<strong>ı</strong> diğer tarafta<br />

ise güvenliği beraber tesis edebilmenin başar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ölçütü<br />

olduğunu ortaya koymaktad<strong>ı</strong>r. Daha önce ifade ettiğimiz<br />

gibi bu iddian<strong>ı</strong>n her bedene uyacak tek bir elbise misali<br />

bir genellemeye veya evrensel ç<strong>ı</strong>karsamalara imkân<br />

vermeyebileceğini düşünüyoruz. Ancak aktörleri insan,<br />

toplum ve devlet olan bir yap<strong>ı</strong>da kritik eşikler üzerinde<br />

inşa edilecek, değişik seviyelerde oluşacak ve her bir seviyede<br />

güvenliğin farkl<strong>ı</strong> muhataplar<strong>ı</strong> ve bu muhataplar<strong>ı</strong>n<br />

değişen güvenlik ilgi ve ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ele alan bağlamlar<br />

üzerinden insan ve toplum güvenliğine katk<strong>ı</strong> yapman<strong>ı</strong>n<br />

mümkün olduğunu düşünüyoruz.<br />

Suriye’de gözlemlediğimiz otoriter bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

güvenlik - demokrasi ikilemini sürekli olarak yeniden<br />

ürettiğidir. Bu ülkenin yönetimi Weberyan devlet<br />

(devletin meşru şiddet kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tekelinde tutmas<strong>ı</strong>) nimetlerinden<br />

yararlanarak ve toplumdaki farkl<strong>ı</strong> gruplarla<br />

pazarl<strong>ı</strong>ğa girerek sürekliliğini muhafaza etmektedir. Dönemsel<br />

olarak gözlenen demokratikleşme ad<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> muhalefeti<br />

güçlendirdiği, rejimin kontrol mekanizmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

zay<strong>ı</strong>flatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve eleştirel yönelimlere sebebiyet verdiği için<br />

kesintiye uğramaktad<strong>ı</strong>r. Eski muhaf<strong>ı</strong>zlar, himaye halkalar<strong>ı</strong><br />

ve otoriter yönetimin kendisi, demokratik ve aç<strong>ı</strong>k bir<br />

siyasal sistemin güvenliğe zarar vereceği fikri ile kontrol<br />

ve güvenlik eksenli politikalar sürdürmektedirler.<br />

Suriye’de karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lan bir diğer durum yönetimin, geniş<br />

bir iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman yelpazesi sayesinde insan haklar<strong>ı</strong><br />

ve özgürlükleri ikinci plana atan bir anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> doktriner bir<br />

tav<strong>ı</strong>rla topluma kabul ettirmeye çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Demokratikleşme,<br />

siyasal aç<strong>ı</strong>lma, haklar ve özgürlük etraf<strong>ı</strong>nda<br />

şekillenebilecek söylem ve hareketler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda önce


mesafeli bir duruş sergileme, daha sonra k<strong>ı</strong>smen hayata<br />

geçmesine izin verme ve hemen arkas<strong>ı</strong>ndan doğrudan<br />

güvenlik kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tetiklendiği güvenlik öncelikli mekanizmalar<br />

oluşturularak durumun eski haline dönmesi<br />

yaşanan döngüsel bir durumdur. Hapishanelerin k<strong>ı</strong>sa<br />

süreler içinde boşal<strong>ı</strong>p tekrar dolmas<strong>ı</strong> bu döngünün en<br />

belirgin göstergelerindendir.<br />

Suriye’deki otoriter rejimin kendi devaml<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> için suiistimal<br />

ettiği güvenlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>ndaki sorunlu<br />

bağlam, son tahlilde güvenliksizliği art<strong>ı</strong>ran ve demokratikleşme<br />

ile daha güvenli bir ortama geçme imkân<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

ortadan kald<strong>ı</strong>ran paradoksal bir duruma yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Suriye siyasal rejiminin zaten dar olan meşruiyet zemini<br />

kolaya kaçma yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> ile daha da daralmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Ancak rejimin göz ard<strong>ı</strong> ettiği durum, 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemde<br />

manevra tercihini ülke içinde toplumsal gruplar<strong>ı</strong><br />

meşruiyet zemini d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda tutma, yabanc<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rma ve sonuçta<br />

güvenlik sorunu olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kartma yönünde<br />

yapan devletler, güvenlik devleti kategorisinden zay<strong>ı</strong>f ya<br />

da başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z (müflis) devlet s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>na h<strong>ı</strong>zla düşeceklerdir.<br />

Yeni dönemin başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olarak gördüğü siyaset tarz<strong>ı</strong>, siyasal<br />

sistemin meşruiyet zeminini genişleten, daha önce<br />

güvenlik sorunu olarak alg<strong>ı</strong>lanan grup ya da oluşumlar<strong>ı</strong><br />

siyasal yap<strong>ı</strong> içerisine dâhil etme potansiyellerini zenginleştiren<br />

yöntemlerdir. Zaman<strong>ı</strong>n ruhuna uygun siyaset<br />

tarz<strong>ı</strong> toplumsal kapsay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> geniş yelpazede seyreden,<br />

araçsal ve yöntemsel çeşitlilikleri bar<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ran ve kullanan<br />

bir siyaset anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Suriye özelinde söylenebilecek bu çeşitliliklerden bir<br />

tanesi siyasal sistemin meşruiyet zemini içerisine çekilebilen<br />

oluşumlar<strong>ı</strong>n ve gruplar<strong>ı</strong>n meşruluğun getirdiği avantajlardan<br />

yararland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir parças<strong>ı</strong><br />

SONUÇ<br />

haline getirilmesi ve iktidardan nemalanma imkânlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

artt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Ayn<strong>ı</strong> zamanda ayn<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n güvenliksizliğe<br />

yol açan aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n törpülenmesine yönelik tedbirler<br />

al<strong>ı</strong>nmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Suriye için önerimiz demokrasi - güvenlik<br />

aras<strong>ı</strong>ndaki birbirini aş<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ran ilişki direncinin ancak devlet,<br />

siyasal yap<strong>ı</strong> ve toplumsal aktörler aras<strong>ı</strong>ndaki geriliminin<br />

azalt<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>yla gevşeyeceğidir. Başlang<strong>ı</strong>ç olarak daha<br />

fazla demokrasi ve daha fazla güvenliğin üretilebilmesinin<br />

mümkün olduğu düşüncesi siyasi bir iradenin tercihi<br />

olarak sahiplenilmeli ve bu tercihin arkas<strong>ı</strong>nda sağlam<br />

durulmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Güvenlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>nda koşutluk<br />

topyekûn bir şekilde veya tümden gelen bir yaklaş<strong>ı</strong>mla<br />

değil örnek olaylar, gruplar ve durumlar karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda farkl<strong>ı</strong><br />

tav<strong>ı</strong>rlar geliştirerek ufak örgülerin daha sonra birikimci<br />

bir şekilde motif ve deseni ortaya ç<strong>ı</strong>kartmas<strong>ı</strong> misali tümevar<strong>ı</strong>msal<br />

bir yaklaş<strong>ı</strong>mla sağlanabilir. Her ne kadar 11<br />

Eylül sonras<strong>ı</strong> ortam küresel ölçekte güvenlik – demokrasi<br />

ikilemini teröre karş<strong>ı</strong> savaş bağlam<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong><br />

politikan<strong>ı</strong>n bir gereği olarak dayatm<strong>ı</strong>ş olsa dahi, Suriye<br />

özelinde gerçek anlamda bu dönemde güvenliksizliğin<br />

giderilmesi bu açmaz<strong>ı</strong>n demokrasi lehine tav<strong>ı</strong>r al<strong>ı</strong>narak<br />

çözülebilmesinden geçmektedir. Suriye’de üretilecek güvenlik<br />

ve güvenli ortamda gelişen demokrasi birbirlerine<br />

sağlayacaklar<strong>ı</strong> geri besleme ile evine çeki düzen vermiş,<br />

özgüveni yüksek bir Suriye yönetiminin bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong><br />

bar<strong>ı</strong>ş ve istikrara daha fazla katk<strong>ı</strong>da bulunmas<strong>ı</strong>na<br />

zemin haz<strong>ı</strong>rlayacakt<strong>ı</strong>r. Diğer bir ifadeyle Suriye, güvenliksizlik<br />

ihraç eden ülke kategorisinden uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğe<br />

katk<strong>ı</strong>da bulunan ve hatta güvenlik ihraç edebilen<br />

ülke konumuna geçebilecektir.<br />

Daha önce ifade ettiğimiz gibi güvenlik-istikrar ikilemini<br />

genellikle savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yaşayan, iç savaş ya da ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kç<strong>ı</strong><br />

terör ile uğraşan ve en sorunlu şekilde parçalanm<strong>ı</strong>ş<br />

73


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

devletler yaşamaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan’da derinlemesine yaşand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

gözlemlediğimiz güvenlik ve istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />

çelişki özellikle meşruiyet alan<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki aktörler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda<br />

ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan örneğinin anayasan<strong>ı</strong>n<br />

onaylanmas<strong>ı</strong>, meclisin oluşturulmas<strong>ı</strong>, hükümetin<br />

kurulmas<strong>ı</strong>, toplumsal uzlaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> ve siyasal sistemin<br />

pekişmesinin değişik derecelerde istikrarl<strong>ı</strong> süreçler<br />

gerektirdiğini ortaya koymaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Afganistan deneyimi sadece başkentin dar bir alan<strong>ı</strong>nda<br />

güvenliğin sağlanarak ülke genelini ilgilendiren bir referandum<br />

ya da anayasa halk oylamas<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lamayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

da göstermiştir. Oy kullanacak tüm grup, etnisite ve<br />

kesimlere oy kullanma imkân<strong>ı</strong> tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerekmektedir.<br />

Afganistan’da güvenlik-istikrar ikileminin kritik eşiklerle,<br />

k<strong>ı</strong>smi başar<strong>ı</strong>yla sürdürülmesinin örneği; seçim gibi bir siyasal<br />

kurumun hayatiyet kazanmas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda güvenliği<br />

tehdit eden unsurlara oy kullanma hakk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n verilmesi ya<br />

da güvenlik aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan güvenliksizlik yaratan unsurlara<br />

k<strong>ı</strong>smi taviz verilmesidir.<br />

Afganistan’da güvenlik-istikrar ikileminin yönetilmesi<br />

devlet ve hükümet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeniden yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra geniş halk kitlelerini-güvenliksizlik yaratan gruplar<br />

dahil-mümkün olduğunca siyasal sisteme eklemleyebilecek<br />

politikalar<strong>ı</strong>n geliştirilmesi ile mümkün olacakt<strong>ı</strong>r.<br />

El-Kaide ve Hikmetyar gruplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n içinde yer alan baz<strong>ı</strong><br />

uzlaş<strong>ı</strong>lmaz gruplar<strong>ı</strong>n ay<strong>ı</strong>klanarak d<strong>ı</strong>şlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n akabinde<br />

geriye kalan gruplar ya da kişiler siyasal sistem içerisine<br />

çekilerek uyumlulaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilir. Böylelikle siyasal sistemin<br />

meşruiyet zemini kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> sayesinde genişletilerek<br />

daha dinamik ve kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir yap<strong>ı</strong> ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>labilir.<br />

Bu bağlamda bir k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m problemli gruplar, örneğin<br />

savaş ağalar<strong>ı</strong>, bunlarla bağlant<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> iktisadi müteşebbisler<br />

74<br />

ve baz<strong>ı</strong> milis unsurlar<strong>ı</strong>, siyasal aktör olarak kabul edilerek<br />

ordu içinde yer alabilir. Afganistan’da nihai hedef kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong><br />

yönetim kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong>, güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong><br />

ve afyon ticaretinin yerini yasal ekonomik faaliyetlere<br />

b<strong>ı</strong>rakmas<strong>ı</strong> olduğuna göre, bu hedefe ulaşman<strong>ı</strong>n yolu<br />

güvenlik-istikrar geriliminin iyi yönetilmesidir. En fazla<br />

ihtiyaç duyulan ise siyasal otoritenin halk kitleleri içerisinde<br />

derinlik kazanmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bu derinliği oluşturacak en<br />

iyi strateji güvenlikten bir miktar taviz verilerek uzlaş<strong>ı</strong>lamaz<br />

görünen fakat uzlaş<strong>ı</strong>lmaya dair ufak da olsa bir k<strong>ı</strong>v<strong>ı</strong>lc<strong>ı</strong>m<br />

taş<strong>ı</strong>yan gruplar<strong>ı</strong>n siyasal ve ekonomik sisteme meşru<br />

birer aktör olarak dâhil edilip zamanla dönüştürülmesi<br />

ve ehlileştirilmesidir.<br />

Güvenlik - istikrar geriliminin yönetimine dair önerilen<br />

farkl<strong>ı</strong> gruplara hitap edebilecek bu yaklaş<strong>ı</strong>m çeşitli<br />

aşamalardan oluşmakla birlikte, bu aşamalar<strong>ı</strong>n kaydedilmesi<br />

için üç önemli husus belirmektedir. Birincisi, süreçlere<br />

kendi iradesi ile kat<strong>ı</strong>lan bar<strong>ı</strong>şç<strong>ı</strong>, y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> olmayan<br />

veya en az<strong>ı</strong>ndan tarafs<strong>ı</strong>z/ortada kalm<strong>ı</strong>ş taraflarla, diğer<br />

y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> taraflar aras<strong>ı</strong>nda ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir çizgi çekmek gereklidir.<br />

Bu çizgiyi takiben sert güvenlik tedbirleri kullan<strong>ı</strong>larak<br />

uzlaş<strong>ı</strong>lamayan unsurlar<strong>ı</strong>n cayd<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> veya tamamen<br />

ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. Bu mücadele ile eş<br />

zamanl<strong>ı</strong> olarak mümkün olan en etkili yöntemlerle daha<br />

<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> veya uzlaş<strong>ı</strong>labilir taraflar<strong>ı</strong> siyasal otorite yan<strong>ı</strong>na çekmek<br />

gerekmektedir. Ayn<strong>ı</strong> bağlamda yolsuzluğa bulaşm<strong>ı</strong>ş<br />

baz<strong>ı</strong> kişilerin veya suç çetelerinin yönetimin ve siyasal<br />

süreçlerin parças<strong>ı</strong> olduğu izlenimi yarat<strong>ı</strong>lmamal<strong>ı</strong> ve Afgan<br />

yönetiminin meşruiyet sorunu taş<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na dair bir<br />

kan<strong>ı</strong> oluşturulmamal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Burada sorun sadece izlenim<br />

problemi değildir; doğrudan suç ve yolsuzluğun yönetim<br />

ve siyasal süreçlerden uzak tutulabilmesi, halk<strong>ı</strong>n yönetime<br />

ve oluşturulan devlete güven duymas<strong>ı</strong> meselesidir ki


güven siyasal istikrar<strong>ı</strong>n kilididir.<br />

İkincisi ise önceki muhalif, direnişçi ya da tehdit unsuru<br />

gruplar süreçlere kat<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra muhalif itirazlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

sistem içerisinde sergileyebilecekleri genişlikte bir<br />

yap<strong>ı</strong>sal tolerans oluşturulmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Siyasal sistemin içine<br />

çekilen gruplar<strong>ı</strong>n anayasa ve yasal sistemin öngördüğü<br />

şekilde dönüştürülmeleri ve muhalefette olsalar bile siyasal<br />

sistem ve yönetimle y<strong>ı</strong>kma, yok etme, isyan etme<br />

veya devlet oluşum, istikrar ve güvenlik süreçlerini tersine<br />

çevirme ilişkisine girmemeleri sağlanmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />

Üçüncüsü ise k<strong>ı</strong>smi siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n bile istikrar<strong>ı</strong> sağlayacak<br />

kurumlar<strong>ı</strong>n tesisinde önemli olduğundan yola<br />

ç<strong>ı</strong>karak çekinceli veya koşullara bağl<strong>ı</strong> kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n normal<br />

kabul edilmesi ve desteklenmesidir. Örneğin, anayasan<strong>ı</strong>n<br />

oylanmas<strong>ı</strong>nda etkisiz kalmama isteğiyle referanduma<br />

kat<strong>ı</strong>lan baz<strong>ı</strong> gruplar daha sonra direnişlerini sürdürebilirler.<br />

Bu durum direnişçi unsurlar için her ne kadar<br />

bir taşla iki kuş vurma anlam<strong>ı</strong>nda yorumlansa da son<br />

tahlilde, istikrar<strong>ı</strong> sağlayacak süreçlere kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />

için yararl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Nitekim geçici ve k<strong>ı</strong>smi siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<br />

Afganistan’da hem farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n zaman içinde örtüşmesi<br />

için bir imkân, hem de süreçlerin oluşumu ve sürdürülmesi<br />

s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda dinamizm sağlayabilecek bir durum olarak<br />

alg<strong>ı</strong>lanmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />

Yukar<strong>ı</strong>da belirtilen koşullar ve hususlar, Afganistan’daki<br />

koalisyon güçleri ve yerel Afgan güvenlik güçlerinin<br />

gündemindedir. Bu gündemin başar<strong>ı</strong>ya ulaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />

stratejik aç<strong>ı</strong>dan destekleyebilecek üç yan husus bulunmaktad<strong>ı</strong>r<br />

(Goodson, 2005: 27). Birincisi güvenliği art<strong>ı</strong>rma<br />

bir dizi güvenliği sağlama girişiminin sonucunda ortaya<br />

ç<strong>ı</strong>kan birikimsel bir durumdur. Dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla güvenliği<br />

sağlama girişimlerinin birbirini tamamlayacak nitelikte<br />

SONUÇ<br />

kurgulanmas<strong>ı</strong>, al<strong>ı</strong>nan baz<strong>ı</strong> tedbirlerin diğerlerinin önü-<br />

nü t<strong>ı</strong>kamamas<strong>ı</strong> gerekmektedir. İkincisi savaş ağalar<strong>ı</strong> ile<br />

girilen ilişkide hangilerinin güçlendirileceği, hangilerinin<br />

dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> önceden iyi hesap edilmelidir. Plans<strong>ı</strong>z ve<br />

programs<strong>ı</strong>z bir şekilde savaş ağalar<strong>ı</strong> ile kurulan her irti-<br />

bat onlar<strong>ı</strong>n güçlenmelerine yol açacakt<strong>ı</strong>r. Savaş ağalar<strong>ı</strong><br />

ile geçici ittifaklar uzun dönemli yans<strong>ı</strong>malar<strong>ı</strong> ve etkileri<br />

düşünülerek kurgulanmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Üçüncü olarak ise sert gü-<br />

venlik önlemlerine ihtiyaç duyulan bir ortamda güven-<br />

lik personeli ve mühimmat<strong>ı</strong> tedarik etmeden güvenliğin<br />

aşamalar<strong>ı</strong>na girişmek ciddi bir risk alma anlam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> taş<strong>ı</strong>-<br />

maktad<strong>ı</strong>r (Goodson, 2005: 27).<br />

Yukar<strong>ı</strong>da özetlenen güvenlik ve istikrar<strong>ı</strong>n teminine<br />

yönelik tüm yöntem ve stratejiler aras<strong>ı</strong>nda kurgulanmas<strong>ı</strong><br />

ve gerçekleştirilmesi en zor olan yasall<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tart<strong>ı</strong>şmal<strong>ı</strong> grup<br />

ve kişileri meşruiyet zeminine çekmenin yollar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bu-<br />

lunmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Tam da bu noktada siyasi af etkili olabilecek<br />

bir araç olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bununla birlikte be-<br />

lirtilmesi gerekir ki af, ancak dikkatle ve özenle uygu-<br />

lanmas<strong>ı</strong> gereken bir araçt<strong>ı</strong>r. Bir yandan af ilan ederek<br />

bir yandan cezaland<strong>ı</strong>rma uygulamalar<strong>ı</strong>na devam etmek,<br />

tutars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğa ve dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla oluşturulmaya çal<strong>ı</strong>şan sisteme<br />

dair halka verilen mesajlarda karmaşaya yol açabilir<br />

(Felbab-Brown, 2005: 66). Baz<strong>ı</strong> örneklerde görüldüğü<br />

üzere ayn<strong>ı</strong> grubun bir eleman<strong>ı</strong> ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rken diğe-<br />

ri affedilebilmekte veya uyuşturucu patronu affedilirken<br />

afyon yetiştiren çiftçi ceza alabilmektedir. Bu adil olma-<br />

yan muameleye engel olmak için belirlenen kitlelerin ya<br />

tamamen cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> ya da tamamen af ile temize<br />

ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> bir yarg<strong>ı</strong>lama yap<strong>ı</strong>lmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Hukukun tutarl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>-<br />

ğ<strong>ı</strong> ve evrenselliğinin gerisine düşecek uygulamalar sorun<br />

üretmeye devam edecektir.<br />

75


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

Vurgulanmas<strong>ı</strong> gereken diğer bir nokta ise güvenlik<br />

tedbirlerinin büyük bütçelere ihtiyaç duyduğu hususudur.<br />

Mevcut açl<strong>ı</strong>k, yoksulluk, salg<strong>ı</strong>n hastal<strong>ı</strong>k ve düşük<br />

sosyo-ekonomik göstergeler <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda Afganistan’da ekonomik<br />

kalk<strong>ı</strong>nman<strong>ı</strong>n ikinci plana at<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, güvenliğin tercih<br />

edilmesi, tüm kaynaklar<strong>ı</strong>n güvenliğe harcanmas<strong>ı</strong> gibi<br />

bir seçenek söz konusu bile değildir. Bu koşullarda af<br />

benzeri uygulamalar, arzu edilen sonucu sağlayabilirse,<br />

güvenliğe ayr<strong>ı</strong>lan bütçenin azalt<strong>ı</strong>labilmesinde etkili rol<br />

oynayabilir.<br />

Afganistan için uzun dönemli hedef, istikrar<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>sal<br />

olarak devleti güçlendirmesi ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dar grup<br />

ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> için çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> engelleyecek mekanizmalar<strong>ı</strong>n<br />

kurulmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. İstikrar ile güçlenen devletin toplum ve insan<br />

güvenliğini dikkate almayacağ<strong>ı</strong> ve keyfi bir yönetim<br />

sürebileceği karş<strong>ı</strong> tez olarak öne sürülebilir. Ancak çal<strong>ı</strong>şmada<br />

önerdiğimiz devlet güvenliği yan<strong>ı</strong>nda toplum ve<br />

insan güvenliğini gözeten güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, böylesine<br />

bir ihtimali azaltacakt<strong>ı</strong>r. Bu güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, suç şebekelerinin<br />

veya devlet otoritesinin ülke içindeki çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong><br />

t<strong>ı</strong>rmand<strong>ı</strong>racak tarzda d<strong>ı</strong>ş unsurlarla ilişki kurmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />

önünü t<strong>ı</strong>kayacakt<strong>ı</strong>r. Afganistan’<strong>ı</strong>n belki de son ikiyüz<br />

y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k tarihinde eksik olan güvenlik anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> budur. Güvenliksizliği<br />

oluşturan ortamda güvenlik-istikrar aras<strong>ı</strong>nda<br />

kurulacak kritik eşikler arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla istikrarl<strong>ı</strong> bir devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong><br />

ve siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekmektedir.<br />

Afganistan’da istikrar hedefine ulaşt<strong>ı</strong>ktan sonra k<strong>ı</strong>smi<br />

güvenliksizlik ortam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devam<strong>ı</strong> da mümkündür. Böyle<br />

bir ihtimalde bile insan ve toplum güvenliği ile devlet<br />

güvenliğini bir arada tutma kararl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yeni aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar yapabilmenin<br />

önünü açabilir.<br />

76<br />

Sonuç olarak; Suriye örneğinde demokrasiye geçişin<br />

ancak güvenli bir ortamda vücut bulabileceği ve demokratikleşmenin<br />

ise daha fazla güvenliğe zemin haz<strong>ı</strong>rlayacağ<strong>ı</strong>na<br />

dikkat çekiyoruz. Rejimin elinde tuttuğu oldukça<br />

geniş iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman tan<strong>ı</strong>mlamalar<strong>ı</strong>, sorunlar<strong>ı</strong>n kökenlerinin<br />

d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan olduğu iddias<strong>ı</strong> ve muhalif unsurlar<strong>ı</strong><br />

çabucak öteki kategorisine koymas<strong>ı</strong> güvenlik-demokrasi<br />

ikilemini derinleştirmektedir. Sad<strong>ı</strong>k muhalefet oluşturma<br />

çabas<strong>ı</strong> ontolojik olarak zaten mümkün olmayan boşuna<br />

bir çabad<strong>ı</strong>r. Kitlesel şiddetle muhalefeti bast<strong>ı</strong>rma ve<br />

yüzeysel reformlar sadece k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r döngüler yaratmaktad<strong>ı</strong>r.<br />

Ayr<strong>ı</strong>ca mevcut siyasi tav<strong>ı</strong>r, siyasal sistem içerisinde<br />

meşru aktörler olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kabilecek gruplar<strong>ı</strong>n uzun<br />

dönemli sorun yaratabilecek oluşumlar haline gelmelerine<br />

yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Suriye rejimi için ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş yolu siyasal<br />

sistemin meşruiyet zeminini genişletmek, muhalefeti tehdit/düşman<br />

tan<strong>ı</strong>mlamas<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda görmek ve muhalefeti<br />

meşru aktörler olarak sisteme entegre etmektir. Netice<br />

itibariyle, kat<strong>ı</strong> güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>ndan demokratik<br />

devlete geçiş daha fazla demokrasinin, daha fazla<br />

güvenlik üreteceği kabulüyle mümkün olabilir.<br />

Afganistan örneğinde, güvenliğin kat<strong>ı</strong> ve tavizsiz bir<br />

şekilde uygulanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devlet ve siyasi otorite inşas<strong>ı</strong><br />

süreçlerinin gerektirdiği istikrar<strong>ı</strong> erteleyebileceğini veya<br />

bazen tamamen engelleyebileceğini gözlemledik. Bu<br />

tespitten yola ç<strong>ı</strong>karak istikrar<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong> için güvenliğin<br />

geniş yorumlanmas<strong>ı</strong> ve esnek alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> gerektiğini<br />

vurgulad<strong>ı</strong>k. Ayn<strong>ı</strong> düşünceden hareketle, istikrar ad<strong>ı</strong>na<br />

k<strong>ı</strong>sa süreli ve göreli olarak güvenliksizliğe tolerans gösterilebileceğine<br />

işaret ettik. Afganistan’da devlet ve siyasal<br />

kurumlar<strong>ı</strong>n geniş halk kitlelerinin gözünde güvenirliliğini<br />

sağlayacak mekanizmalar<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong> gereklidir. Şu<br />

anki durum iyimser olmak için fazla olanak sağlamasa<br />

da vard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z sonuç Afganistan’da güvenlik–istikrar,


Suriye’de güvenlik - demokrasi ikilemlerinin kritik eşikler<br />

üzerinden başar<strong>ı</strong>yla yönetilmesi gerekliliğidir. Bu da<br />

temelde devlet ve insan/toplum güvenliğinin eşgüdümünün<br />

sağlanmas<strong>ı</strong> ile mümkündür.<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şmada, güvenlik ile demokrasi/istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />

mesafeyi, eşiği, aral<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, uyumsuzluk ve uyuşmazl<strong>ı</strong>k<br />

noktalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Afganistan ve Suriye ülke analizleri ile<br />

SONUÇ<br />

ayd<strong>ı</strong>nlatmaya ve güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na katk<strong>ı</strong> yapmay<strong>ı</strong><br />

amaçlad<strong>ı</strong>k. Vard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z sonuçlar ve tavsiyeler ile politika<br />

yap<strong>ı</strong>m süreçlerine s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da olsa faydal<strong>ı</strong> olmaya çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>k.<br />

Bu çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n baz<strong>ı</strong> verilerinin Afganistan ve Suriye gibi<br />

uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>nda ‘sorunlu’ kategoride<br />

değerlendirilen diğer ülkelere de <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>k tutabileceğini dü-<br />

şünüyoruz.<br />

77


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

VII. BÖLÜM<br />

KAYNAKÇA<br />

78


Kaynakça<br />

AFGANİSTAN ANAYASASI, http://www.afghan-web.com/history/const/const1964.html ve<br />

http://www.nationalassembly.af/index.php?id=5, (1964).<br />

AFGANİSTAN ANAYASASI,<br />

http://www.afghanan.net/afg hanistan/constitutions/constitution2004.htm, (2004).<br />

AMNESTY INTERNATIONAL, Syria: Abdel Rahman Shaghouri, 24 Haziran 2003,<br />

http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE240202003?open&of=ENG-SYR.<br />

ANDERSON, L., “Arab Democracy: Dismal Prospects”, World Policy Journal, 18, 3, Fall, 53-61, (2001).<br />

ARABIC NEWS, “Khaddam warns the intellectuals: we will not allow to convert Syria in Algeria or<br />

Yugoslavia,” 19 Şubat 2001, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/010219/2001021916.html.<br />

ARAS, B., Köni, H., “Turkish-Syrian Relations Revisited”, Arab Studies Quarterly, 24, 4, 47-61, (2002).<br />

ATLIOĞLU,Y., Beşar Esad Suriye’sinde Reform, Tasam, İstanbul, (2007).<br />

AYOOB, M., The Third World Security Predicament: State Making, Regional Conflict, and the International<br />

System, Lynne Rienner Publishers, Boulder, Colorado, (1995).<br />

AYOOB, M., “Third World Perspectives on Humanitarian Intervention and International Administration”,<br />

Global Governance, 10, 99-118, (2004).<br />

BBC NEWS, “Syria gets first non-party newspaper”, 04 Ocak 2001,<br />

http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/1101299.stm.<br />

KAYNAKÇA<br />

79


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

80<br />

BECK, U., Risk Society: Towards a New Modernity, Sage, New Delhi, (1992).<br />

BIEDERMANN, F., “Syrian Opposition Groups Unite to Demand Reform”, Financial Times, (17 Ekim 2005).<br />

BIGO, D., Policing Insecurity Today: Defense and Internal Security, Palgrave Macmillan, London, (2006).<br />

BILGIN, P., “Individual and Societal Dimensions of Security”, International Studies Review, 5, 203-222,<br />

(2003).<br />

BILGIN, P., Booth, K., Jones, R. W., “Security Studies: The Next Stage?”, Naçao e Defensa, 84, 137-157,<br />

(1998).<br />

BOOTH, K., “Security and Emancipation”, Review of International Studies, 17, 3, 313-326, (1991).<br />

BOTTHCER, A., Syrische Religionspolitik unter Asad , ABI, Freiburg, (1998).<br />

BRONSON, R., “Syria: Hanging Together or Hanging Separately”, Washington Quarterly, 23, 2, 91-105,<br />

Spring (2000).<br />

BUZAN, B., Waever, O., Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge University<br />

Press, New York, (2003).<br />

BYMAN, D., “Confronting Syrian-Backed Terrorism”, The Washington Quarterly, 28, 3, 99-113, (2005).<br />

CAREY, H. F., “Militarization without Civil War: The Security Dilemma and Regime Consolidation in Haiti”,<br />

Civil Wars, 7, 4, 330 – 356, ( 2005).<br />

CRELINSTEIN, R. D., “The Impact of Television on Terrorism and Crisis Situations: Implications for Public<br />

Policy”, Journal of Contingencies and Crisis Management, 2, 61-72, (1994).<br />

DAHL, R. A., Polyarchy, Yale University Press, New Haven, (1971).<br />

DE ZEEUW, J. “Projects Do Not Create Institutions: The Record of Democracy Assistance in Post-Conflict<br />

Societies”, Democratization, 12, 4, 481-504, (2005).


DIAMOND, L., Three Paradoxes of Democracy, içinde, The Global Resurgence of Democracy, ed:<br />

Diamond, L., Plattner, M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: 111-123.<br />

KAYNAKÇA<br />

DIAMOND, L., Linz, J. J., Lipset, S. M., Democracy in Developing Countries: Vol. 2 Africa, Vol. 3 Asia, Vol. 4<br />

Latin America, Lynne Rienner Publishers, Boulder, Colorado, (1988,1989).<br />

DIAMOND, L., Plattner, M. F., Introduction, The Global Resurgence of Democracy, ed: Diamond, L., Plattner,<br />

M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: ix-xxvi.<br />

FARRELL, T., “Counting the Costs of the Nuclear Age”, International Affairs, 75, 1, 121–128, (1999).<br />

FEDERAL RESEARCH DIVISION LIBRARY OF CONGRESS, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html.<br />

FELBAB-BROWN, V., “Afghanistan: When Counternarcotics Undermines Counterterrorism”, Washington<br />

Quarterly, 28, 4, 55-72, (2005).<br />

FRANK, K. K., “Democracy and Economics in Afghanistan: Is the Cart Before the Horse”, Mediterranean<br />

Quarterly, 17, 1, 102-115, (2006).<br />

FUKUYAMA, F., The End of History and the Last Man, Hamish Hamilton, London, (1992).<br />

GADDIS, J. L., We Now Know: Rethinking Cold War History, Clarendon Press, Oxford, (1998).<br />

GADIRI, F., Bölgede Demokrasiyi Kurmak, Genişletilmiş Ortadoğu’da Demokratikleşme ve Güvenlik<br />

Konferans<strong>ı</strong>, Ar<strong>ı</strong> Hareketi, İstanbul, 23–24 Haziran 2005.<br />

GAMBILL, G. C., “The Kurdish Reawakening in Syria”, Middle East Intelligence Bulletin, 6, 4, (2004).<br />

GHADBIAN, N., “The New Asad: Dynamics of Continuity and Change in Syria”, Middle East Journal, 55, 4,<br />

624-641, (2001).<br />

GIDDENS, A., Consequences of Modernity, Polity Press, Cambridge, (1990).<br />

GIDDENS, A., Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age, Polity Press, Cambridge,<br />

(1991).<br />

GOLSTONE, J. A., Ulfelder, J., “How to Construct Stable Democracies”, The Washington Quarterly, 28, 1,<br />

9-20, (2004-2005).<br />

81


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

82<br />

GOODHAND, J., “From War Ecconomy to Peace Economy:<br />

Reconstruction and State Building in Afghanistan”, Journal of International Affairs, 58, 1, 155-174, (2004).<br />

GOODSON, L., “Bullets, Ballots, and Poppies in Afghanistan”, Journal of Democracy, 16, 1, 24-38, (2005).<br />

HARTZELL, C., Hoddie, M., Rothchild, D., “Stabilizing the Peace after Civil War: An Investigation of Some<br />

Key Variables”, International Organization, 55, 1, 183-208, (2001).<br />

HELD, D., Democracy and the Global Order: From the Modern State to Cosmopolitan Governance,<br />

Polity Press, Cambridge, (1995).<br />

HELD, D., McGrew, A., Goldblatt, D., Perraton, J., Global Transformations: Politics, Economics and Culture,<br />

Polity Pres, Cambridge, Oxford, (1999).<br />

HINNEBUSCH, R., Syria: Revolution From Above, Routledge, Londra, (2001).<br />

HUGHES, J. H., “The Ballistic Missile Threat: Defense and Technology”, Journal of Social, Political and<br />

Economic Studies, 26, 1 Spring, 259-268, (2001).<br />

HUNTINGTON, S. P., Political Order in Changing Societies, Yale University Press, New Haven, Conn.,<br />

(1968).<br />

HUNTINGTON, Samuel P., Democracy’s Third Wave, The Global Resurgence of Democracy, ed:<br />

Diamond, L., Plattner, M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: 3-25.<br />

HÜRRİYET, (3 Aral<strong>ı</strong>k 2003).<br />

INTERNATIONAL CRISIS GROUP, Afghanistan: From Presidential to Parliamentary Elections,<br />

Asia Report 88, (23 Kas<strong>ı</strong>m 2004).<br />

JEMB (Joint Electoral Management Board), National Assembly and Provincial Council Elections 2005 Final<br />

Report, http://www.jemb.org/index.html,<br />

http://www.jemb.org/pdf/JEMBS%20MGT%20Final%20Report%202005-12-12.pdf, (2005).<br />

JEPPERSON, R. L., Wendt, A., Katzenstein, P. J., Norms, Identity and Culture in National Security,<br />

The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics, ed: Katzenstein,<br />

P. J., Columbia University Press, New York, (1996).


JERVIS, Robert. “An Interim Assessment of September 11: What Has Changed and What Has Not?”,<br />

Political Science Quarterly, 117, 1, 37-54, (2002).<br />

KAYNAKÇA<br />

JOB, B., “The Insecurity Dilemma: National, Regime, and State Securities in the Third World”, The Insecurity<br />

Dilemma: National Security of Third World States, ed: Job, B., Lynne Rienner, Boulder, (1992).<br />

JOHNSON, T. H., “Afghanistan’s Post-Taliban Transition: The State of State-Building after War”, Central<br />

Asian Survey, 25, 1-2, 1-26 (2006).<br />

JOHNSON, C., Maley, W., Thier, A., Wardak, A., Afghanistan’s Political and Constitutional Development,<br />

www.odi.org.uk/hpg/papers/evaluations/afghanfid.pdf, Araşt<strong>ı</strong>rma Raporu,<br />

Overseas Development Institute and United Nations Development Fund, London, (2003).<br />

KEYMAN, E. F., Küreselleşme, Devlet, Kimlik/Farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k: Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Kuram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Yeniden Düşünmek,<br />

Alfa Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul, (2000).<br />

KHALIZAD Z., “Afghanistan: The Consolidation of a Rogue State”, Washington Quarterly, 23, 1, (2000).<br />

KRAMER, M., Arab Awakening and Islamic Revival, Transaction Publishers, New Brunswick,<br />

New Jersey, (1996).<br />

KRAUSE, K., Williams, M. C., Critical Security Studies: Concepts and Cases, (der.), University of Minnesota<br />

Press, Minneapolis, (1997).<br />

LANCASTER, J., “Karzai Vows to Combat Flourishing Afghan Opium Trade”, Boston Globe,<br />

(10 Aral<strong>ı</strong>k 2004).<br />

LANDIS, J., Pace, J., “The Syrian Opposition”, Washington Quarterly, 30, 1, 45-68, (2006-07).<br />

LIJPHART, A., Power-Sharing in South Africa, University of California, Institute of International Studies,<br />

Berkeley, (1985), Pp.18-19.<br />

LINZ, J. J., Stepan, A., Toward Consolidated Demoracies, Consolidating theThird Wave Democracies:<br />

Themes and Perspectives, ed: Diamond, L., Plattner, M. F., Chu, Y., Tien, H., The John Hopkins University<br />

Press, Baltimore, London, (1997), Pp: 14-33.<br />

LOBMEYER, H. G., Suriye: Leviathan’<strong>ı</strong>n Diyar<strong>ı</strong>, Orta Doğu’da Sivil Toplum Sorunlar<strong>ı</strong>, ed: İbrahim,<br />

F., Wedel, H. , çev: Erol Özbek, İletişim Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul, (1997), Pp: 100-127.<br />

83


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

84<br />

MA’OZ, M., Esad: Şam’<strong>ı</strong>n Sfenksi, Çev: Hakan Gündüz, Akademi Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul, (1991).<br />

MATHEWS, J. T., “Redefining Security”, Foreign Affairs, 68, 2, 162–177, (1989).<br />

MCGEORGE, B., Danger and Survival: Choices About the Bomb in the First Fifty Years, Random House,<br />

New York, (1988).<br />

MEARSHEIMER, J. J., “Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War”, International Security,<br />

15, 1 Summer, 5-56, (1990).<br />

MERKEL, W., “Embedded and Defective Democracies”, Democratization, 11, 5, 33-58, (2004).<br />

MIDDLE EAST INTELLIGENCE BULLETIN, Syria’s Intelligence Services: A Primer, 2, 6, 1 Temmuz 2000,<br />

http://www.meib.org/articles/0007_s3.htm.<br />

O’DONNELL, G., “The Perpetual Crises of Democracy”, Journal of Democracy, 18, 1, 5-11, (2007).<br />

OPERATION ENDURING FREEDOM, Coalition Military Fatalities by Year: Operation Enduring Freedom,<br />

http:icasualties.org/oef, (2007).<br />

PARIS, R., “Human Security: Paradigm Shift or Hot Air”, International Security, 26, 2, 87-102, (2001).<br />

PARIS, R., “Bringing the Leviathan Back In: Classical vs. Contemporary Studies of the Liberal Peace”,<br />

International Studies Review, 8, 3, 425-440, (2006).<br />

PECENCY, M., “The Social Construction of Democracy”, International Studies Review, 1, 1, 95 – 102,<br />

(1999).<br />

PERTHES, V., Syria: Difficult Inheritence, Arab Elites: Negotiating the Politics of Change, ed: Perthes, V.,<br />

Lynne Rienner, Londra, 2004.<br />

POULIGNY, B., “Promoting Democratic Institutions in Post-Conflict Societies: Giving Diversity a Chance”,<br />

International Peacekeeping, 7, 3, 17 - 35, (2000).<br />

RADİKAL, 13 Mart 2004<br />

REINARES, F., “Democratic Regimes, Internal Security Policy and the Threat of Terrorism”,<br />

Australian Journal of Politics and History, 44, 3, 355, (1998).


REYNOLDS, A., “The Curious Case of Afghanistan”, Journal of Democracy, 17, 2, 104-117, (2006).<br />

RFS, Government closes country’s sole satirical newspaper”, 4 Ağustos 2003,<br />

http://www.rsf.org/article.php3?id_article=7693.<br />

RICE, C., “Life after the Cold War”, Foreign Affairs, 79, 1, 45-62, (2000).<br />

RIPSMAN, N. M., Paul, T. V., “Globalization and National Security State”, International Studies Review,<br />

7, 199–227, (2005).<br />

ROBICHAND, C., “Remember Afghanistan: A Glass Half Full, On the Titanic”, World Policy Journal,<br />

23, 1, 17-24, (2006).<br />

RUBIN, B. R., “Crafting a Consitution for Afghanistan”, Journal of Democracy, 15, 3, 5-19, (2004).<br />

RUBIN, B. R., “Saving Afganistan”, Foreign Affairs, 86, 1, (2007).<br />

RUBIN, B. R., Ghani, A., Maley, W., Rashid, A., Roy, O., Afghanistan: Reconstruction and Peace Building<br />

in a Regional Framework, KOFF Peacebuilding Reports, 1, Center for Peacebuilding of the Swiss Peace<br />

Foundation, Bern, (2001).<br />

SALHANI, C., “Syria at the Crosroads”, Middle East Policy, 10, 3, 136-143, (2003).<br />

SCHMITT, C., The Concept of the Political, Rutgers University Pres, New Brunswick, (1976).<br />

SCHMITT, C., Political Theology: Four Chapters on the Concept of Sovereignty, MIT Pres, Cambridge,<br />

Massachusetts, (1985).<br />

KAYNAKÇA<br />

SCHMITTER, P. C., Karl, T. L., What Democracy Is…and Is Not?, The Global Resurgence of Democracy, ed:<br />

Diamond, L., Plattner, M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: 49-62.<br />

SEALE, P., Asad: the Struggle for the Middle East, I.B.Tauris, Londra, (1988).<br />

SHRC - Syrian Human Rights Committee, Syrian authorities arrest tens of Syrian citizens, 20 Eylül 2001,<br />

http://www.shrc.org.uk/data/aspx/d7/1147.aspx.<br />

SÖDERBAUM, F., Whose Security? Comparing Security Regionalism in West and Southern Africa, New and<br />

Critical Security and Regionalism: Beyond the Nation-State, ed: Hentz, J. J., Bøås, M.. Ashgate, Aldershot,<br />

(2003), Pp. 167-182.<br />

85


GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />

86<br />

TALHAMI, G. H., “Syria: Islam, Arab Nationalism and the Military”, Middle East Policy, 8, 2, 110-127,<br />

December, (2001).<br />

TERRIFF, T., Croft, S., James, L., Morgan, P. M., Security Studies Today, (der.), Cambridge University Press,<br />

New York, Cambridge, (1999).<br />

TERRORISM MONITOR, The Battle within Syria: An Interview with Muslim Brotherhood Leader Ali<br />

Bayanouni, 3, 16, (11 Ağustos 2005).<br />

UN OFFICE ON DRUGS AND CRIME, 2004 World Drug Report Vol 2: Statistics, (2004).<br />

UNITED NATIONS SECURITY COUNCIL, Agreement on the Provincial Arrangements in Afghanistan<br />

Pending the Re- establishment of Permanent Government Insititutions, S/2001/1154, (5 December 2001).<br />

WAGNER, W., “Building and Internal Security Community: The Democratic Peace and the Politics of<br />

Extradition in Western Europe”, Journal of Peace Research, 40, 6, 695-712 , (2003).<br />

WALTZ, K. N., Theory of International Politics, McGraw Hill, New York, (1979).<br />

WILDER, A., A House Divided? Analysing the 2005 Afgan Election, Afghanistan Research and Evaluation<br />

Unit, (2005).<br />

WILLIAMS, M. C., Culture and Security: The Reconstruction of Security in the Post-Cold War Era,<br />

Routledge, London, (2006).<br />

WOLFERS, A., “’National Security’ as an Ambigious Symbol”, Political Science Quarterly, 67, 483, (1952).<br />

ZISSER, E., “Syria, the Ba’th Regime and the Islamic Movement: Stepping on a New Path?”, Muslim World,<br />

95, 1, 43-65, (2005a).<br />

ZISSER, E., “Bashar Al-Assad:In or Out of the New World Order?”, The Washington Quarterly,<br />

28, 3, 115-131, (2005b).<br />

ZISSER, E., “Clues to the Syrian Puzzle”, Washington Quarterly, 23, 2, Spring, 79-90, (2000).<br />

ZUBOK, V., Pleshakov, C., Inside the Kremlin’s Cold War: from Stalin to Khrushchev,<br />

Harvard University Press, Boston, (1996).


Bu çal<strong>ı</strong>şma, geleneksel güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bir bak<strong>ı</strong>ş<br />

aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile hem devletin hem de insanlar<strong>ı</strong>n güvenliğinin beraber<br />

sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önündeki iki açmaz<strong>ı</strong>, güvenlik-demokrasi ve güvenlikistikrar<br />

ikilemlerini tart<strong>ı</strong>şmaya aç<strong>ı</strong>yor. Sadece teorik bir analiz sunmuyor,<br />

ayn<strong>ı</strong> zamanda Afganistan ve Suriye örneklerinde meseleyi inceliyor.<br />

Bu coğrafyalarda yaşanan güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n uluslararas<strong>ı</strong> dengelerin<br />

yan<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ra ülkelerin iç sorunlar<strong>ı</strong>ndan kaynakland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ileri süren çal<strong>ı</strong>şma,<br />

bölgedeki sorunlara bak<strong>ı</strong>şta okuyucuya yeni bir perspektif sunuyor.<br />

“Güvenliksizlik” ihraç etmekle itham edilen bu ülkelerdeki sorunun<br />

“kendi evlerine çeki düzen” verme sorunuyla ilintili olduğu alanda yap<strong>ı</strong>lan<br />

çal<strong>ı</strong>şmalarla desteklenerek aç<strong>ı</strong>klan<strong>ı</strong>yor.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!