ı. bölüm - SETA
ı. bölüm - SETA
ı. bölüm - SETA
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Güvenlik, Demokrasi ve İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda<br />
Suriye ve Afganistan<br />
Bülent ARAS - Şule TOKTAŞ
Güvenlik, Demokrasi ve İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda<br />
Suriye ve Afganistan
Bülent Aras, Prof. Dr.: Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümünden 1994 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda mezun olduktan sonra<br />
ayn<strong>ı</strong> üniversitede 1996 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda yüksek lisans, 1999 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ise doktora derecelerini ald<strong>ı</strong>. Yurt d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda çeşitli üniversitelerde misafir araşt<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong><br />
olarak bulunan Aras, halen Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümünde öğretim üyesi olarak çal<strong>ı</strong>şmaktad<strong>ı</strong>r. Aras’<strong>ı</strong>n yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> ve yurtiçinde<br />
yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>ş kitaplar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda yazarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Palestinian- Israeli Peace Process and Turkey (Novascience,1998), New Geopolitics of Eurasia<br />
and Turkey’s Position (Frankcass, 2002), Turkey and the Greater Middle East ( TASAM, 2004) ve eş editörlüğünü yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Oil and Geopolitics<br />
in Caspian Sea Region (Praeger, 1999), and September 11 and World Politics (FUP: 2004) bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Alternatives: Turkish Journal of<br />
International Relations dergisinin editörlüğünü de yapmakta olan Aras’<strong>ı</strong>n Türk d<strong>ı</strong>ş politikas<strong>ı</strong>, güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>, Ortadoğu sorunlar<strong>ı</strong>, Orta Asya<br />
ve Kafkasya jeopolitiği, uluslararas<strong>ı</strong> ilişkilerde din ve milliyetçilik konular<strong>ı</strong>nda ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong> dergilerde yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>ş makaleleri bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Şule Toktaş, Doç. Dr.: Lisans eğitimini 1994 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Bilkent Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümünde tamamlad<strong>ı</strong>. “Vatandaşl<strong>ı</strong>k, Göçmenler<br />
ve Az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar: Türkiye’deki Yahudi Az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k ve İsrail’deki Türk-Yahudi Göçmenler Üzerine Bir Karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rma” tezi ile 2004 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Bilkent<br />
Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümünden doktor unvan<strong>ı</strong> ald<strong>ı</strong>. Eğitim ve araşt<strong>ı</strong>rma faaliyetlerine doktora sonras<strong>ı</strong> dönemde Floransa – İtalya’da<br />
bulunan Robert Schuman Yüksek Araşt<strong>ı</strong>rmalar Merkezinde devam eden Toktaş, yurda döndükten sonra Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler<br />
Bölümünde yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> doçent olarak görev ald<strong>ı</strong>. Halen ayn<strong>ı</strong> üniversitede siyaset bilimine giriş, siyasal kuram, siyasal ideolojiler ve Ortadoğu’da<br />
kad<strong>ı</strong>nlara yönelik politikalar konulu dersler vermektedir. Toktaş’<strong>ı</strong>n göç, kad<strong>ı</strong>n, Türk siyasal hayat<strong>ı</strong> ve kurumlar<strong>ı</strong>, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri,<br />
az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar, vatandaşl<strong>ı</strong>k ve d<strong>ı</strong>ş politika konular<strong>ı</strong>nda yapm<strong>ı</strong>ş olduğu çal<strong>ı</strong>şmalar ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong> dergilerde yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
<strong>SETA</strong> Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> II<br />
I. Bask<strong>ı</strong> : Nisan 2008<br />
ISBN : 978-605-4023-00-4<br />
Tasar<strong>ı</strong>m : Merdiven Sanat<br />
Bask<strong>ı</strong> : Pelin Ofset<br />
İletişim :<br />
2<br />
<strong>SETA</strong> Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Vakf<strong>ı</strong><br />
Reşit Galip Caddesi Hereke Sokak No:10 GOP Ankara<br />
Tel: (312) 405 61 51 Faks: (312) 405 69 03<br />
www.setav.org / info@setav.org
Güvenlik, Demokrasi ve İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda<br />
Suriye ve Afganistan<br />
Prof. Dr. Bülent ARAS<br />
Doç. Dr. Şule TOKTAŞ<br />
3
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
I. BÖLÜM<br />
İÇİNDEKİLER<br />
4
İÇİNDEKİLER<br />
İÇİNDEKİLER 5<br />
ÖNSÖZ 8<br />
I. BÖLÜM 12<br />
GİRİŞ 13<br />
II. BÖLÜM 16<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI 17<br />
1) Güvenliğin Alan<strong>ı</strong> 17<br />
2) Güvenliğin Açmazlar<strong>ı</strong> 23<br />
a) Güvenlik – Demokrasi İkilemi 24<br />
b) Güvenlik – İstikrar İkilemi 28<br />
III. BÖLÜM 32<br />
GÜVENLİK – DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ 33<br />
1) Suriye Modeli 33<br />
2) Suriye’de Güvenlik Devletinin İnşas<strong>ı</strong> 33<br />
3) Suriye’de Muhalefet 37<br />
4) Suriye’de Reform ve Demokratikleşme 42<br />
5
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
6<br />
IV. BÖLÜM 46<br />
GÜVENLİK – İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ 47<br />
1) Afganistan Modeli 47<br />
2) Tarihi Arka Plan 47<br />
3) Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>, Siyasal Süreç ve Meşruiyet Sorunu 50<br />
4) Anayasa, Seçim Sistemi ve Seçimler 54<br />
5) Afyon Problemi ve Güvenlik 59<br />
V. BÖLÜM 62<br />
TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME 63<br />
1) Suriye’de Güvenlik ve Demokrasi İkilemi 63<br />
2) Afganistan’da Güvenlik-İstikrar İkilemi 65<br />
SONUÇ 70<br />
KAYNAKÇA 78
İÇİNDEKİLER<br />
7
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
I. BÖLÜM<br />
ÖNSÖZ<br />
8
Önsöz<br />
Güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> son y<strong>ı</strong>llarda ülkemizde gelişme<br />
eğilimi gösteren bir aland<strong>ı</strong>r. Bu çal<strong>ı</strong>şmada güvenliğin ikilemleri<br />
üzerinde durulmakta ve bu ikilemler Afganistan<br />
ve Suriye bağlamlar<strong>ı</strong>nda örneklendirilmektedir. Güvenliğin<br />
alan<strong>ı</strong>, muhataplar<strong>ı</strong>, üretimi ve tüketimi ile ilgili yeni<br />
bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> devlet eksenli bir güvenlik anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan,<br />
insan ve toplum merkezli bir güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>na geçişin<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> zorlamaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik, Demokrasi ve<br />
İstikrar Sarmal<strong>ı</strong>nda Suriye ve Afganistan kitab<strong>ı</strong>, mütevaz<strong>ı</strong><br />
da olsa, güvenlik literatürümüze bu yönde bir katk<strong>ı</strong><br />
sağlamay<strong>ı</strong> hedeflemektedir.<br />
Bu kitab<strong>ı</strong>n yaz<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> düşüncesi, yazarlar<strong>ı</strong>n güvenliğin<br />
ikilemleri üzerinde geleneksel güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bir bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tart<strong>ı</strong>şmalar sonucunda<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Daha sonra, güvenliğin açmazlar<strong>ı</strong> konusunda<br />
yap<strong>ı</strong>lacak teorik bir çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n ülke örnekleri<br />
üzerinden genişletilmesi gerektiği üzerinde uzlaş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Sonuçta Afganistan ve Suriye’de gerçekleştirilen alan<br />
araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>yla kitap mevcut şeklini alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu kitab<strong>ı</strong>n<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bir dizi kurumsal ve entelektüel desteğin<br />
büyük katk<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> olmuştur.<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n tamamlanmas<strong>ı</strong>na TÜBİTAK taraf<strong>ı</strong>n-<br />
ÖNSÖZ<br />
dan sağlanan araşt<strong>ı</strong>rma desteği büyük katk<strong>ı</strong> sağlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Bu nedenle, öncelikle TÜBİTAK’a sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> destek için<br />
teşekkür ederiz. Ayr<strong>ı</strong>ca, çal<strong>ı</strong>şmam<strong>ı</strong>z Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Bilimsel<br />
Araşt<strong>ı</strong>rma Projeleri Program<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan da desteklenmeye<br />
lay<strong>ı</strong>k görülmüştür. Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi’nin ilgili<br />
program<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yöneticilerine araşt<strong>ı</strong>rmaya verdikleri önem<br />
ve destekten dolay<strong>ı</strong> teşekkür ederiz. Afganistan alan<br />
araşt<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong>, D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar<br />
Merkezi’nin (SAM), Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bünyesinde<br />
düzenlenen bir eğitim program<strong>ı</strong> ile ilgili görevlendirmesi<br />
vesilesiyle gerçekleştirilmiştir. SAM Başkanvekili<br />
Bülent Karadeniz’e ve bu kuruma teşekkür ederiz.<br />
Suriye alan araşt<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong> ise Türk İşbirliği ve Kalk<strong>ı</strong>nma<br />
Ajans<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n (TİKA) desteği ile gerçekleşmiştir. Dönemin<br />
TİKA Başkan<strong>ı</strong> Dr. Hakan Fidan ve Başkan Yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />
Dr. Mustafa Şahin’e teşekkür ederiz.<br />
Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n çeşitli aşamalar<strong>ı</strong>nda ulaş<strong>ı</strong>lan sonuçlar,<br />
uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler alan<strong>ı</strong> ile ilgili çeşitli seminer ve toplant<strong>ı</strong>larda<br />
tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Türk-Asya Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar<br />
Merkezi (TASAM) ve ARI Hareketi düzenledikleri konferanslarda<br />
sonuçlar<strong>ı</strong>n değerlendirilmesi ve ilgili camiaya<br />
ulaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için imkân sağlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Bu katk<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan<br />
dolay<strong>ı</strong> Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Bölümü, ARI<br />
Hareketi ve TASAM’daki meslektaşlar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>za ve uzmanlara<br />
teşekkür ederiz. Değerli görüşleriyle bize yön veren<br />
Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> SAM Başkan<strong>ı</strong> Büyükelçi<br />
9
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Aziz Arianfar, Afgan D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> uzmanlar<strong>ı</strong> Yasin<br />
Rasuli ve Wahidullah Furmuli, Afganistan Ticaret Odas<strong>ı</strong><br />
Başkan<strong>ı</strong> Prof.Dr. Hamidullah Faruki, Suriye’den İnsan<br />
Haklar<strong>ı</strong> Derneği Başkan<strong>ı</strong> Dr. Redwan Ziadeh, ekonomist<br />
Samir Seifan, değerli akademisyen Dr. Sami Moubayed,<br />
Şark Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Merkezi Başkan<strong>ı</strong> Samir Taqi, Şam<br />
Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Mehmet Yuva ve<br />
isimlerinin aç<strong>ı</strong>klanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> istemeyen diğer dostlar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>za<br />
teşekkürü borç biliriz. <strong>SETA</strong> Siyaset, Ekonomi ve Toplum<br />
Araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> Vakf<strong>ı</strong> Genel Koordinatörü Dr. İbrahim<br />
Kal<strong>ı</strong>n’a çal<strong>ı</strong>şma ile ilgili yap<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> yorumlar<strong>ı</strong> ve kitab<strong>ı</strong>n <strong>SETA</strong><br />
yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>ndan ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> için teşekkür ediyoruz.<br />
10<br />
Bu kitapta yer verilen düşünceler bize destek veren<br />
kurumlar<strong>ı</strong> ve görüşmeler gerçekleştirdiğimiz kişileri hiçbir<br />
şekilde bağlamamakta ve temsil etmemektedir. Tüm<br />
sorumluluk yazarlara aittir. Ayr<strong>ı</strong>ca bu destek ve katk<strong>ı</strong>lara<br />
karş<strong>ı</strong>n, varsa hatalar<strong>ı</strong>n ve konunun özelliği nedeniyle<br />
kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olarak var olduğuna inand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z eksikliklerin<br />
sorumluluğu sadece bize aittir.<br />
Bülent Aras & Şule Toktaş<br />
Iş<strong>ı</strong>k Üniversitesi Öğretim Üyeleri<br />
Nisan 2008 / İstanbul
ÖNSÖZ<br />
11
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
I. BÖLÜM<br />
GİRİŞ<br />
12
Giriş<br />
Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong> dönemde güvenlik kavram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
uğrad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dönüşüm yeni kavramsallaşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong> gerekli k<strong>ı</strong>l-<br />
maktad<strong>ı</strong>r. Bu kitapta eleştirel güvenlik okulu ve kültürel/<br />
yap<strong>ı</strong>salc<strong>ı</strong> uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>ndan yararlan<strong>ı</strong>-<br />
larak güvenliğin ikilemleri ele al<strong>ı</strong>nmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenliğin<br />
ikilemlerine dair geliştirilen teorik aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan<br />
tart<strong>ı</strong>şmaya iki örnek ülke ile devam edilmiştir. Uluslara-<br />
ras<strong>ı</strong> güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n üzerinde durduğu güvenliğin<br />
muhatab<strong>ı</strong> ve güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong> sorunlar<strong>ı</strong>, bu çal<strong>ı</strong>ş-<br />
mada da önemle üzerinde durulan konular olmuştur.<br />
Çal<strong>ı</strong>şmada, mevcut güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> ve uygulama-<br />
lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devletin güvenliğini sağlamak için kurguland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
ve ‘az gelişmiş’, ‘üçüncü dünya’ ve ‘güney’ ülkeleri göz<br />
önüne al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kendi güvenliğini re-<br />
jim güvenliği olarak ele al<strong>ı</strong>p, insan ve toplum güvenliğini<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> düşüncesiyle hareket edilmektedir.<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şma uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik ile ilgili literatürde<br />
s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>kla tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan ülkelerin kendi güvenliği ile bu ülkelerin<br />
bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong> boyutlarda güvenlik ya da gü-<br />
venliksizlik ihrac<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda ilişkiyi iki farkl<strong>ı</strong> ikilem üzerin-<br />
den incelemeyi amaçlamaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik - demokrasi<br />
ve güvenlik – istikrar ilişkileri, bu ikilemlerin oluşturduğu<br />
GİRİŞ<br />
gerilimler, her biri ayr<strong>ı</strong> hedefler olan istikrar ve demokrasinin<br />
güvenlik ile ilişkilerinde oluşan kritik eşikler ve var<br />
olan durum, çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n alt alanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Güvenlik-istikrar ve güvenlik-demokrasi ikilemleri Afganistan<br />
ve Suriye örnekleriyle tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>larak, hem devletin<br />
hem de insan ve toplum güvenliğinin beraberce nas<strong>ı</strong>l<br />
ele al<strong>ı</strong>nabileceği noktas<strong>ı</strong>na odaklan<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r. Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n<br />
teorik altyap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, güvenlik, istikrar ve demokrasi<br />
üzerinden kurulacak kritik eşiklerle daha fazla istikrar ve<br />
demokrasinin nas<strong>ı</strong>l tesis edilebileceğine ilişkin kavramsallaşt<strong>ı</strong>rma<br />
oluşturmaktad<strong>ı</strong>r. Bu ikilemlerin kritik eşikler<br />
üzerinden yönetilmesini temel alan yaklaş<strong>ı</strong>m sayesinde,<br />
insan, toplum ve devlet güvenliğinin bir arada sağlanabileceği<br />
iddia edilebilmektedir. Bu mant<strong>ı</strong>k çizgisi içerisinde<br />
devlet güvenliğinin insan güvenliği rağm<strong>ı</strong>na geliştirilmesinin<br />
kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> vurgulanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Afganistan örneğinde güvenlik-istikrar ikilemini yönetmenin,<br />
istikrar<strong>ı</strong> oluşturacak kurumlar<strong>ı</strong>n daha kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong><br />
bir süreç içerisinde inşas<strong>ı</strong>nda etkili olacağ<strong>ı</strong> üzerinde<br />
durulmaktad<strong>ı</strong>r. K<strong>ı</strong>smi güvenliksizlik olarak kabul edilebilecek<br />
durumlar, devlet ve siyasi kurumlar<strong>ı</strong>n kademeli<br />
olarak oluşturulmas<strong>ı</strong>na imkân tan<strong>ı</strong>yacak; böylece kurumsallaşma<br />
sonras<strong>ı</strong>na ötelenen güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong><br />
mümkün olacakt<strong>ı</strong>r. İstikrar<strong>ı</strong> sağlama ad<strong>ı</strong>na devletleşme<br />
girişimlerinin ve kurumsallaşma çabalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güvenliksizlik<br />
yaratabilecek aktörlerle işbirliğini zorunlu k<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
13
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
haller, her ne kadar geçici olarak görülse ve ancak k<strong>ı</strong>sa<br />
vadede tolerans s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong> dâhilinde ele al<strong>ı</strong>nsa da, nihai ve<br />
vazgeçilmez hedef olarak güvenliği tehdit eden durumlard<strong>ı</strong>r.<br />
Bu, güvenlik ile istikrar aras<strong>ı</strong>nda kimi zaman çeşitli<br />
yoğunluklarda gerilime, kimi zaman da uyumsuzluk ve<br />
uyuşmazl<strong>ı</strong>ğa yol açabilmektedir.<br />
Suriye örneğinde muhalefeti tehdit/düşman olarak<br />
alg<strong>ı</strong>layan, siyasal sistemin meşruiyet alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> dar tutan<br />
yönetim tarz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dönüşmesi ve güvenlik-demokrasi ikileminin<br />
aş<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, söz konusu ikilemin kritik eşikler üzerinden<br />
yönetilmesiyle mümkün olabilecektir. Siyasal sisteme<br />
meşru aktörler haline dönüşerek dâhil olma imkân<strong>ı</strong>,<br />
sistemin genişlemesine, meşru alan<strong>ı</strong>n aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>na, daha<br />
fazla demokrasiye ve sonuçta daha fazla güvenliğe yol<br />
açacakt<strong>ı</strong>r. Güvenliğin diğer bir ikilemi, ancak belirli bir<br />
kurumsallaşma ve devletleşmenin sağlayacağ<strong>ı</strong> istikrar<br />
sonras<strong>ı</strong>nda ele al<strong>ı</strong>nabilecek olan demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n<br />
yerleşmesi ve aç<strong>ı</strong>k uçlu bir demokratikleşme plan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n süreç<br />
içerisinde işlerlik kazanabilmesidir. Kald<strong>ı</strong> ki demokrasiye<br />
geçiş, demokrasinin pekişmesi veya demokrasinin<br />
derinleşmesi ister istemez statükoyu sarsabilmekte ve iç/<br />
d<strong>ı</strong>ş tehdit anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda yeni tan<strong>ı</strong>mlamalara yol açabilmektedir.<br />
Bu geçiş, demokrasinin özüyle uyuşmayabilecek<br />
ve bir anlamda liberal teorinin eksikliklerine işaret eden<br />
yeni kimlik yap<strong>ı</strong>lanmalar<strong>ı</strong>na, etnik çat<strong>ı</strong>şmalara, ayr<strong>ı</strong>lmac<strong>ı</strong>/bölünmeci<br />
eğilimlere veya köktenci çözümlemelere<br />
14<br />
neden olabilmektedir. Afganistan ve Suriye’de güvenliği<br />
tutsak alan ortam<strong>ı</strong>n ve yap<strong>ı</strong>sal sorunlar<strong>ı</strong>n, güvenliğin ikilemlerinin<br />
kritik eşikler üzerinden yönetimi ile nas<strong>ı</strong>l çözülebileceği<br />
konusu bu ülkeler ile ilgili tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n ana<br />
eksenini oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Güvenliğin bir yandan istikrar ile k<strong>ı</strong>sa ve uzun vadelerdeki<br />
hedefleri ve yöntemleri aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan yaşad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
açmaz, diğer yandan demokrasi ve demokratikleşme<br />
ile s<strong>ı</strong>rt s<strong>ı</strong>rtayken karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya kalabildiği açmaz, bu araşt<strong>ı</strong>rman<strong>ı</strong>n<br />
esas sorunsal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturmaktad<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong><br />
ilişkiler ve siyaset bilimi disiplinlerinin kavramlar<strong>ı</strong>ndan<br />
ve yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>ndan beslenen karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> politika bu<br />
sorunsal<strong>ı</strong> anlamaya, değerlendirmeye ve sistematik bir<br />
yaklaş<strong>ı</strong>mla analiz etmeye yönelik önemli ipuçlar<strong>ı</strong> verebilir.<br />
Nitekim ülkelerin özgül ve özel durumlar<strong>ı</strong> itibariyle<br />
geçirdiği ve geçirmekte olduğu deneyimler, güvenlik<br />
– demokrasi ve güvenlik – istikrar ikilemlerinin boyut,<br />
derinlik, yoğunluk ve s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k eksenlerinde ele al<strong>ı</strong>nabilmesine,<br />
somutlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na ve dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na<br />
olanak sağlamaktad<strong>ı</strong>r. Bu bağlamda, güvenlik - istikrar<br />
ikileminin 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> tezahürü olarak Afganistan<br />
örneği, güvenlik - demokrasi ikileminde ise bir Orta<br />
Doğu ülkesi olan Suriye’nin tecrübeleri ve geçirmekte<br />
olduğu değişim, çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n temel meselesi olan güvenlik<br />
ve güvenliğin kritik eşikleri konusuna ayd<strong>ı</strong>nlat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ampirik<br />
veriler sunabilir.
GİRİŞ<br />
15
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
II. BÖLÜM<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
16
Arka Plan: Güvenliğin Alan<strong>ı</strong> ve Açmazlar<strong>ı</strong><br />
Güvenlik gerek uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler gerekse siyaset<br />
bilimi literatüründe s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>kla ele al<strong>ı</strong>nan bir konudur. Özel-<br />
likle 20. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n kaydettiği tarihsel değişimler itibariyle,<br />
güvenlik konusu bir kavram olarak ve reel düzlemde<br />
hedeflenen, uygulanan ve modellenen bir yöntem ola-<br />
rak farkl<strong>ı</strong> yaklaş<strong>ı</strong>mlara konu olmuş, ilişkilendirildiği düz-<br />
lemler ve diğer kavramlar itibariyle çeşitli şekillerde ve<br />
aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlarda ele al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Keyman, 2000). Güvenliğin<br />
teorik bağlam olarak kurgulanmas<strong>ı</strong> ile pratik gereklilik<br />
olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> durumlar aras<strong>ı</strong>nda sürekli bir etkile-<br />
şimin olduğunu söylemek mümkündür. Örneğin, Birinci<br />
Dünya Savaş<strong>ı</strong> öncesi ve s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda imparatorluklar<strong>ı</strong>n da-<br />
ğ<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve ulus-devletlerin kendilerini yegâne siyasi düz-<br />
lem olarak ortaya koymas<strong>ı</strong>, güvenliğin devlet ekseninde<br />
ele al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlayan etmenler aras<strong>ı</strong>ndad<strong>ı</strong>r.<br />
İkinci Dünya Savaş<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n kitlesel facialar<strong>ı</strong>, güvenlik<br />
alan<strong>ı</strong>ndaki uluslararas<strong>ı</strong> aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong> ve ulus-aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> çözüm<br />
önerilerini zorunlu hale getirmiştir. Soğuk Savaş döne-<br />
minde ideolojinin, güvenlik/güvenliksizlik tan<strong>ı</strong>mlamala-<br />
r<strong>ı</strong>nda başl<strong>ı</strong>ca referans noktas<strong>ı</strong> ve tan<strong>ı</strong>mlama arac<strong>ı</strong> olarak<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görülmektedir. Nitekim 1990’larla birlikte<br />
“ideolojilerin sonu” sorgulamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> beraberinde getiren<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
Soğuk Savaş’<strong>ı</strong>n bitişi, yeni güvenlik ve güvenliksizlik ta-<br />
n<strong>ı</strong>mlamalar<strong>ı</strong>na, sabitlemelerine ve kavramsallaşt<strong>ı</strong>rmala-<br />
r<strong>ı</strong>na olan ihtiyac<strong>ı</strong> ve bu ihtiyaca yönelik aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong> da be-<br />
raberinde getirmiştir. 11 Eylül sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ile birlikte yük-<br />
selen ve klasik sağ-sol siyasi yelpazenin bilinen çizgilerini<br />
zorlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>, yeni dinsel odakl<strong>ı</strong> bir Bat<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> söylemle bes-<br />
lenen şiddet ve terör olaylar<strong>ı</strong>, güvenlik ve güvenliksizlik<br />
örgüsünde yeni ve ayn<strong>ı</strong> zamanda global bir duruma yol<br />
açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Held, McGrew vd., 1999). Schmittyen bir oku-<br />
mayla ‘dost/düşman’ anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda ve belirlemelerinde<br />
makro değişimler yaşanm<strong>ı</strong>ş ve yaşanmaktad<strong>ı</strong>r (Schmitt,<br />
1976; 1985).<br />
Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n takip eden <strong>bölüm</strong>ünde, güvenlik kav-<br />
ram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n özellikleri ve muhataplar<strong>ı</strong> dikkate al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />
değişikliğe uğrayan anlam ve içeriği, farkl<strong>ı</strong> güvenlik alg<strong>ı</strong>-<br />
lamalar<strong>ı</strong>, güvenliğin konusu ve alan<strong>ı</strong> ele al<strong>ı</strong>nacakt<strong>ı</strong>r. Bu<br />
k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>mda ayr<strong>ı</strong>ca, çal<strong>ı</strong>şmada benimsenen teorik güvenlik<br />
yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, benimsenen çerçevenin mevcut literatür kar-<br />
ş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki konumu ve çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n ana ekseninde yer alan<br />
güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ikilemleri üzerin-<br />
de durulacakt<strong>ı</strong>r.<br />
1) Güvenliğin Alan<strong>ı</strong><br />
Uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler disiplini içerisinde güvenlik ko-<br />
nusu, tüm disiplini güvenliğin aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> olarak nitele-<br />
17
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
yen yaklaş<strong>ı</strong>mla, güvenliği disiplinin bir alt alan<strong>ı</strong> olarak<br />
tan<strong>ı</strong>mlayan aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m aras<strong>ı</strong>nda değişen bir yere sahiptir.<br />
Uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik, neo-realist yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n etkisiyle,<br />
ulus-devletlerin anarşik bir sistem içerisinde yürüttükleri<br />
uluslararas<strong>ı</strong> ilişkileri sonucunda karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> tehditler ile<br />
ilgilenme işlevine indirgenen bir alan olarak sunulmuştur<br />
(Waltz, 1979). Bir yandan tüm uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler disip-<br />
lininin temel konusunun güvenlik sorunsal<strong>ı</strong> olduğu şek-<br />
linde değerlendirmeler bulunurken, diğer yandan teh-<br />
ditlerin alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> ve tespiti kritik eşiğinde çat<strong>ı</strong>şma çö-<br />
zümleri gibi diğer alanlar<strong>ı</strong>n da alt-disiplin şeklinde ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görülmektedir (Terriff, Croft vd., 1999). Nitekim,<br />
mevcut literatürde güvenlik denilince çok büyük oranda<br />
anlaş<strong>ı</strong>lan, savaş ve s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r aşan çat<strong>ı</strong>şmalardan kaç<strong>ı</strong>nma ve<br />
mevcut çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n yönetilmesi ve çözümüdür.<br />
Soğuk Savaş dönemi uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik yaz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, iki<br />
hegemonik güç (A.B.D. ve S.S.C.B.) aras<strong>ı</strong>nda olas<strong>ı</strong> bir<br />
çat<strong>ı</strong>şmay<strong>ı</strong> önleme üzerine kurulmuştur. Akademik ça-<br />
l<strong>ı</strong>şmalar temel olarak üç alanda yoğunlaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Birinci<br />
alan, Sovyetler Birliği ve Amerika aras<strong>ı</strong>nda nükleer si-<br />
lahlanma, iktidar ve güç mücadelesi, karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> çevreleme<br />
gibi rekabet alanlar<strong>ı</strong> üzerinde oluşan güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>-<br />
d<strong>ı</strong>r (McGeorge, 1988). İkinci alan, hegemonik güçlerle<br />
irtibatl<strong>ı</strong> ve dolayl<strong>ı</strong> yollardan gerilimi besleyen sorunlar ve<br />
tehdit alanlar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Gaddis, 1998). Üçüncü alan ise ulus-<br />
lararas<strong>ı</strong> güvenliğin sağlanamayacağ<strong>ı</strong> durumlar<strong>ı</strong>n ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kabilmesi yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>na dayal<strong>ı</strong> cayd<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k ve silahlar<strong>ı</strong>n<br />
kontrolü gibi alanlar<strong>ı</strong> ortaya ç<strong>ı</strong>karan güvenlik çal<strong>ı</strong>şmala-<br />
r<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Zubok ve Pleshakov, 1996; Hughes, 2001). Özetle<br />
iki kutuplu sistemde uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik, statükonun ve<br />
bir anlamda ‘soğuk bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n’ sağlanmas<strong>ı</strong> olarak alg<strong>ı</strong>lan-<br />
m<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
18<br />
20. yüzy<strong>ı</strong>l boyunca güvenlik, devletle ilişkilendirilmiş<br />
ve özellikle devletin yükleneceği bir görev olarak nitelenmiştir.<br />
Birleşmiş Milletler (BM) sisteminin “s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>n<br />
dokunulmazl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>” ve “ulus-devlet egemenliği” üzerine<br />
yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> vurgu, bu anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n uluslararas<strong>ı</strong> sistem içerisinde<br />
yerleşikliğini göstermektedir. Ancak Mathews’<strong>ı</strong>n dikkat<br />
çektiği gibi, s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rötesi çevre sorunlar<strong>ı</strong> gibi yeni tehditler<br />
güvenliğin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> genişletmesine rağmen; güvenliğin<br />
ana aktörünün devlet olduğuna dair bir görüş de mevcudiyetini<br />
sürdürmüştür (Mathews, 1989). Ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong><br />
güvenliğin devletin temel sorumluluklar<strong>ı</strong>ndan<br />
birisi olduğu, toplumsal sözleşme temelinde birey-devlet<br />
aras<strong>ı</strong>ndaki karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> mutabakat<strong>ı</strong>n güvenlik-özgürlük pazarl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />
yatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görüşü tekrar gündeme gelmiştir. Devletin<br />
varl<strong>ı</strong>k sebebinin ve devletleşme sürecinin güvenlikistikrar-özgürlük<br />
sarmal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tam odağ<strong>ı</strong>nda olduğuna dair<br />
bu yaklaş<strong>ı</strong>mlar, klasik anlamda Thomas Hobbes ve ‘Leviathan’<br />
kuram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeniden bir okumas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />
işaret etmektedir (Paris, 2006). 20. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n ikinci döneminde<br />
güvenlik, devlet eksenli ele al<strong>ı</strong>nmakla beraber<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da olsa toplum ve insan güvenliğine odaklanan<br />
yaklaş<strong>ı</strong>mlar gözlenmiştir (Bilgin, 2003). İnsan ve toplum<br />
güvenliği eksenli bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ancak Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong><br />
dönemde yayg<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong> dönemde uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler<br />
disiplini yap<strong>ı</strong>-aktör (structure-agent) sistematiğini yeniden<br />
şekillendirmiştir (Rice, 2000). Hâkim realist teoriler<br />
kültürel/inşac<strong>ı</strong> (cultural/contructivist) perspektiflerin eleştirilerine<br />
maruz kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Özellikle devletlerin uluslararas<strong>ı</strong><br />
sistem ile karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> etkileşimleri, uluslararas<strong>ı</strong> sistemin<br />
doğas<strong>ı</strong>, irrasyonel d<strong>ı</strong>ş politika kararlar<strong>ı</strong>, kimlik, dünya<br />
görüşü ve toplumsal taleplerin d<strong>ı</strong>ş politika kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
belirleme süreçleri üzerinde yeni aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar sağlamas<strong>ı</strong> ile
güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yeni bir safhaya geçmiştir. Güvenlik<br />
meselesinin, yap<strong>ı</strong>sal faktörlerden ziyade aktör düzeyinde<br />
gerçekleşen bağlamlara indirgenmesi neticesinde; uluslararas<strong>ı</strong><br />
sistemin dönüşümü ve yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda farkl<strong>ı</strong><br />
alanlarda güvenlik problemleri ortaya ç<strong>ı</strong>kmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Bu sorunlar<strong>ı</strong>n ilişkili olduğu alanlar<strong>ı</strong>n başl<strong>ı</strong>calar<strong>ı</strong>;<br />
Yugoslavya ve Sovyetler Birliğinin dağ<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong>nda<br />
devlet oluşumlar<strong>ı</strong> (state-formation), Soğuk Savaş dönemi<br />
statükosunun dondurduğu kriz alanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n <strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong><br />
ve hareket alan<strong>ı</strong> ve serbestisi kazanan devlet d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> (nonstate)<br />
uluslararas<strong>ı</strong> aktörlerin değişik bağlamlarda ürettikleri<br />
sorunlard<strong>ı</strong>r (Buzan ve Waver, 2003; Mearsheimer,<br />
1990).<br />
Kültürel/inşac<strong>ı</strong> eleştirilerin <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik<br />
kavram<strong>ı</strong> yeniden kurgulan<strong>ı</strong>rken iki farkl<strong>ı</strong> sonuç<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Birincisi, uluslararas<strong>ı</strong> ilişkilerin neredeyse<br />
güvenlik ile özdeşleştirilerek birbirinin yerine ikame<br />
edilen kavramlar gibi ele al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>yla, bütüncül ve<br />
bütünleyici bir dönüşüm sergilemesidir (Farrell, 1999).<br />
İkincisi ise uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik ile ilgili tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n bir<br />
noktada ulus-devletin iç güvenliğine bağland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>; dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla<br />
ulusal ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>, güvenliğin konular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve d<strong>ı</strong>ş politika<br />
tercihlerini devlet ve devlet d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> aktörlerin dikey ve yatay<br />
ilişkileri eksenlerinde belirleyerek dönüştürdüğüdür.<br />
Benzer normatif tart<strong>ı</strong>şmalar devletleraras<strong>ı</strong> çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> ve<br />
güç kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> anlamak için yap<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r (Jepperson,<br />
Wendt ve Katzenstein, 1996). Bu çal<strong>ı</strong>şma bir anlamda<br />
ikinci ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>ma/tart<strong>ı</strong>şmaya eklemlenmekte ve güvenliği<br />
insan eksenli ele alan yaklaş<strong>ı</strong>mla ülkelerin iç/d<strong>ı</strong>ş politika<br />
düzlemlerini birbirlerinin ard<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>, takipçisi veya tetikçisi<br />
olma hallerinden yola ç<strong>ı</strong>karak mutlak ve muğlâk görüntülerini<br />
ayn<strong>ı</strong> bağlamda ve süreğen bir çerçevede değerlendirmektedir.<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
Bugün güvenlik önceki dönemlere k<strong>ı</strong>yasla hiç olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
kadar ‘üretilmesi’ gereken bir olgu olarak ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenliksizlik günün kural<strong>ı</strong> olurken, güvenliğin<br />
üretilmesi, kurgulanmas<strong>ı</strong>, planlanmas<strong>ı</strong>, modellemesi<br />
ve alternatif varsay<strong>ı</strong>mlarla ve hipotetik önermelerle<br />
sağlamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> bir gerçeklik ve gereklilik olarak<br />
gösterilmektedir. Bu gerçeklik iddias<strong>ı</strong>ndaki uluslararas<strong>ı</strong><br />
ilişkiler anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>, Soğuk Savaş sonras<strong>ı</strong> iki kutuplu dünya<br />
sisteminin ideolojik gündeminin ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> iç politika<br />
ve d<strong>ı</strong>ş politika düzlemlerini yeniden birleştirmiş ve iç<br />
politikan<strong>ı</strong>n belirleyiciliğine yeniden itibar kazand<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Devlet oluşum süreçleri, parçalanm<strong>ı</strong>ş ya da savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong><br />
yaşayan devletler, devlet-toplum gerilimi ve yönetişim<br />
krizlerinden ç<strong>ı</strong>kamayan ülkelerin karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> güvenlik<br />
sorunlar<strong>ı</strong>, uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iç politika/<br />
d<strong>ı</strong>ş politika ilintisini kurarak genişletmiştir (Bigo, 2006;<br />
Booth, 1991). Bat<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> coğrafyalarda yaşanan güvenlik<br />
sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n büyük oranda ülkelerin iç sorunlar<strong>ı</strong>ndan<br />
kaynaklanmas<strong>ı</strong>ndan hareketle güvenlik bir iç sorun olarak<br />
alg<strong>ı</strong>lan<strong>ı</strong>r hale gelmiştir. Daha önce ‘Üçüncü Dünya’<br />
olarak tan<strong>ı</strong>mlanan ülkeler grubunun bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong><br />
bağlamlarda ürettikleri ve ihraç ettikleri güvenliksizlik<br />
sorununun asl<strong>ı</strong>nda “kendi evlerine çeki düzen<br />
verme” sorunuyla doğrudan ve yak<strong>ı</strong>ndan ilişkili olduğu<br />
kabul görmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Ayoob, 1995).<br />
Booth, farkl<strong>ı</strong> güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kimin güvenliğini<br />
sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ölçütüyle sorgulanmas<strong>ı</strong> gereğinin alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizmiştir.<br />
Booth’a göre güvenlik, tehditlerin ve bu tehditleri<br />
yeniden üreten bağlamlar<strong>ı</strong>n ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ile sağlanabilir.<br />
Bu durum insanlar<strong>ı</strong>n devletin sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> güvenlik<br />
boyunduruğundan özgürleştirilmeleri (emancipation)<br />
ve kendi güvenliklerini tan<strong>ı</strong>mlama dâhil ne yapacaklar<strong>ı</strong>na<br />
serbestçe karar vermelerine imkân tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> ile<br />
19
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
sağlanabilir (Booth, 1991). Demokrasiye sonsuz güveni<br />
ve inanc<strong>ı</strong> sergileyen bu noktadan hareketle Booth, devletlerin<br />
güvenliğin yegane sağlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> olma konumunu<br />
sorgulam<strong>ı</strong>ş ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güvenliği sağlama amac<strong>ı</strong>yla<br />
toplumun önemli bir <strong>bölüm</strong>ünü sürekli ya da k<strong>ı</strong>smi<br />
güvenliksizlik alt<strong>ı</strong>nda tutma refleksi ile hareket ettiğini<br />
belirtmiştir. Ayn<strong>ı</strong> zamanda devletlerin güvenliği nihai bir<br />
hedef olarak değil, varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmek için bir vas<strong>ı</strong>ta<br />
olarak kulland<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iddia etmiştir. Güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong><br />
s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda hedeflenen kitlenin çeşitliliği ve değişen<br />
güvenlik ihtiyaçlar<strong>ı</strong>, devletlerin kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir güvenlik üretme<br />
yeteneğini k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da vurgulamaktad<strong>ı</strong>r (Booth,<br />
1991). Bunun aksi bir pozisyon olarak Ayoob (1995) ise<br />
gelişmekte olan ülkeler için bu özgürleştirmenin doğru<br />
sonucu sağlamayacağ<strong>ı</strong>, bu yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n devlet-toplum ilişkileri<br />
ve güvenlik talepleri Bat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> toplumlardan farkl<strong>ı</strong> olan<br />
Üçüncü Dünya bağlam<strong>ı</strong>na yabanc<strong>ı</strong> olduğu eleştirisini<br />
getirmiştir. Ayoob’un önerisi, gelişmekte olan dünyada<br />
güvenliğin devletlerin ve rejimlerin ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> ve ihtiyaçlar<strong>ı</strong><br />
öne al<strong>ı</strong>narak sağlanabileceği yönündedir. Ayoob’un<br />
düşünceleri ve savlar<strong>ı</strong>na benzer bir şekilde Roland Paris<br />
de güçlü, muktedir ve merkezi bir siyasal otoritenin inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
– Hobbes terminolojisi ile ‘Leviathan’vari devletleşme<br />
sürecinin – istikrar<strong>ı</strong>n ve güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
öncülü olduğunu savunmaktad<strong>ı</strong>r (Paris, 2006).<br />
Job’un (1992) Üçüncü Dünya güvenliği ile ilgili düşünceleri<br />
farkl<strong>ı</strong> bir perspektif sunmaktad<strong>ı</strong>r. Zay<strong>ı</strong>f devletler,<br />
uluslararas<strong>ı</strong> sistemin anarşik yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> içerisinde varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
sürdürmelerini sağlayan, egemenlik ve toprak bütünlüklerini<br />
garanti alt<strong>ı</strong>na alan mekanizmalara sahiptir. Üçüncü<br />
Dünyada devletlerin içeride elini güçlü k<strong>ı</strong>lan sistemin bu<br />
özellikleri, insan ve toplum güvenliği alanlar<strong>ı</strong>nda sorunlu<br />
durumlar<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong>na sebep olmaktad<strong>ı</strong>r. Bu mant<strong>ı</strong>k çiz-<br />
20<br />
gisi ile bak<strong>ı</strong>nca uluslararas<strong>ı</strong> sistem içerisinde bir Üçüncü<br />
Dünya Devletinin güvenli varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmesini sağlayacak<br />
şekilde güçlenmesi asli öncelik olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kmamaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Job, Üçüncü Dünyada güvenliğin rejimlerin<br />
varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmekte kulland<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> bir araç olduğunu<br />
söylemektedir. Bu perspektiften hareketle yüzleşilmesi<br />
gereken gerçek, güvenliğin kullan<strong>ı</strong>m alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n vatandaşlar<strong>ı</strong>n<br />
güvenliği değil, statükonun korunmas<strong>ı</strong> olduğudur<br />
(Job, 1992).<br />
Üçüncü Dünya Ülkelerinde güvenlik tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>,<br />
a) uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler ve uluslararas<strong>ı</strong> güvenliği devletle<br />
ilişkilendiren yaklaş<strong>ı</strong>m, b) güvenliği insan ve toplum güvenliği<br />
ekseninde ele alan yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n oluşturduğu sarkaç<br />
içerisinde şekillenmektedir. Güvenliği devlet ekseninde<br />
alan anlay<strong>ı</strong>ş, uluslararas<strong>ı</strong> sistem içerisinde mevcudiyeti<br />
sürdürmenin garantisi olarak devletin ve rejimin güçlendirilmesi<br />
gereğini öne sürmektedir. Bu anlay<strong>ı</strong>ş ayn<strong>ı</strong><br />
zamanda uluslararas<strong>ı</strong> sistemin yap<strong>ı</strong>sal olarak bu durumu<br />
desteklediğini iddia etmektedir. Merkezinde devletin yer<br />
ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve Birleşmiş Milletler sistemi ile güçlendirilen bir<br />
uluslararas<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n muhafazas<strong>ı</strong> için çeşitli mekanizmalar<br />
tesis edilmiştir. Zamanla direnç kazanan sistemin dayand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
ilkeler laik işleyiş, içişlerine müdahale etmeme,<br />
toprak bütünlüğüne sayg<strong>ı</strong> ve ulus-devlet egemenliğine<br />
verilen önceliktir.<br />
Bu ilkeler ile tesis edilen devlet ne kadar zay<strong>ı</strong>f olursa<br />
olsun sistem içerisinde güvenli varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürebilme<br />
imtiyaz<strong>ı</strong>na sahiptir. Bu imtiyaz ve sistemin devlete öncelik<br />
veren direnci uluslararas<strong>ı</strong> sistemde tektonik etkiye<br />
sahip, sistem düzeyinde etkiye yol açan gelişmeler yaşand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />
gözlenmektedir. Örneğin, 11 Eylül sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong><br />
sonras<strong>ı</strong>nda Amerikan yönetimi “küresel teröre karş<strong>ı</strong> sa-
vaş girişimi” çerçevesinde Orta Asya ülkeleri ile işbirliği<br />
anlaşmalar<strong>ı</strong> imzalam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Özbekistan ile yap<strong>ı</strong>lan ve çok<br />
uzun sürmeyen işbirliği, asl<strong>ı</strong>nda bu ülkenin toprak bütünlüğünü<br />
ve rejiminin hayatta kalmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> garanti alt<strong>ı</strong>na<br />
almaktayd<strong>ı</strong> (Jervis, 2002). Üçüncü Dünya Ülkelerindeki<br />
etki ise rejimlerin reel ya da potansiyel muhaliflere karş<strong>ı</strong><br />
güç kazanmalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devletleri muhafaza<br />
mekanizmalar<strong>ı</strong> ve sistemsel direncinin Üçüncü<br />
Dünyada ulusal güvenlik devletinin güçlendirilmesi yönündeki<br />
tezahürü devlet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>na duyulan güvenliksizlik,<br />
aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> hassasiyet ya da sistemin hegemonik güçlerinin<br />
kolayc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğa kaçmas<strong>ı</strong> şeklinde de izah edilebilir. Üçüncü<br />
Dünyay<strong>ı</strong> karmaşa, istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k ve potansiyel güvenliksizlik<br />
ihrac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kaynağ<strong>ı</strong> olarak gören bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>, çözümü<br />
güvenlik devletini güçlendirmede bulmuştur.<br />
Globalleşmenin beraberinde getirdiği s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r aşan<br />
tehditler ve küresel ölçekte terör tehdidi gibi gelişmeler<br />
uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğin devlet eksenli anlay<strong>ı</strong>şla ve Üçüncü<br />
Dünyada yayg<strong>ı</strong>n olan güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>yla<br />
art<strong>ı</strong>k sağlanamayacağ<strong>ı</strong> yönündeki görüşleri güçlendirmiştir.<br />
Aktör (agency) düzeyinde bir zamanlar Üçüncü<br />
Dünya olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan fakat ekonomik globalleşme<br />
ile Güney Ülkeleri olarak isimlendirilen coğrafyalarda<br />
güvenlik sorunsal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> üzerine yeni bir literatür<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Soğuk Savaş dönemi için örgütlenmiş<br />
ulusal güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>, değişen uluslararas<strong>ı</strong><br />
ekonomi-politik ve uluslararas<strong>ı</strong> sistemin norm ve<br />
değerleri ile örtüşen siyasal sistemler üretememekte ve iç<br />
ve d<strong>ı</strong>ş politikada bocalamalar yaşamaktad<strong>ı</strong>r (Krause ve<br />
Williams, 1997).<br />
Özellikle 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönem yeni siyasetin öznelerini<br />
çeşitlendirmekte, devlet ve devlet-d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> aktörlere be-<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
raberce güvenliği sağlama görevi yüklemektedir. Bu yeni<br />
uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik literatürü, daha çok 11 Eylül sonras<strong>ı</strong><br />
dönemin meydan okumalar<strong>ı</strong> ile ilgilenmekte, benzer<br />
bir şekilde bilimsel bilgi üretimi de kuramsal, analitik<br />
ve ampirik çal<strong>ı</strong>şmalar arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla bu farkl<strong>ı</strong>laşan sorunlar<br />
üzerine yoğunlaşmaktad<strong>ı</strong>r (Williams, 2006). Öte yandan<br />
globalleşmenin güçlü siyasi, ekonomik ve kültürel etkileri<br />
alt<strong>ı</strong>ndaki Üçüncü Dünyan<strong>ı</strong>n ulusal güvenlik devleti<br />
yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güçlendirilmesi talebi pratik olarak daha az<br />
anlam ifade etmektedir (Ripsman ve Paul, 2005).<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n mevcut literatüre katk<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>, güvenliğin<br />
sağlanmas<strong>ı</strong>nda Bilgin, Booth ve Jones’un (1998) alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
çizdiği devletin güçlenirken bu durumun toplum ve<br />
insan güvenliğine rağmen olmamas<strong>ı</strong> gerektiği önermesinden<br />
hareketle, hem devletin hem de insanlar<strong>ı</strong>n güvenliğinin<br />
beraber sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önündeki daha önce<br />
bahsedilen açmazlar<strong>ı</strong> (güvenlik – demokrasi – istikrar)<br />
tart<strong>ı</strong>şmaya açmas<strong>ı</strong> olacakt<strong>ı</strong>r. Güvenlikten en fazla menfaati<br />
elde eden devletin bir anlamda bu fayday<strong>ı</strong> rejimin<br />
güvenliği amac<strong>ı</strong>yla kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, eleştirel güvenlik okulunun<br />
dikkat çektiği bir olgudur. Eleştirel güvenlik okulu<br />
misyoner bir tav<strong>ı</strong>rla devlet eksenli güvenliğin mağduru<br />
kitleleri özgürleştirmeyi hedeflerken, bu hedefe nas<strong>ı</strong>l ulaş<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong><br />
yönünde bir rol haritas<strong>ı</strong> ortaya koyamamakta,<br />
bu okulun takipçileri ve öğrencilerinin özgürleştirici rolü<br />
üzerinde durmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
İnsan ve toplum eksenli güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n en<br />
önemli eksikliği, insani güvenlik (human security) denilen<br />
alan<strong>ı</strong> tan<strong>ı</strong>mlanabilen bir kavram üzerine inşa edememesidir.<br />
İnsani güvenlik çok geniş ve kapsay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir kavramd<strong>ı</strong>r;<br />
dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla insani güvenliği tan<strong>ı</strong>mlama çabalar<strong>ı</strong>,<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong> esnek ve çok geniş bir alan<strong>ı</strong> belirleme güçlüğü<br />
21
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
ile karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>yad<strong>ı</strong>r. Ayn<strong>ı</strong> durum geçmişte ulusal güvenlik<br />
kavram<strong>ı</strong> ile ilgili olarak yaşanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Örneğin, Arnold<br />
Wolfers 1952 tarihli makalesinde ulusal güvenliğin belirsiz<br />
bir sembol olduğunu ve alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n net bir şekilde belirlenmeden<br />
kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n hem siyasi hem de akademik<br />
alanda ak<strong>ı</strong>l kar<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rmadan öte bir sonuç üretemeyeceğini<br />
savunmuştur (Wolfers, 1952). Ulusal güvenliğin tan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndaki<br />
belirsizlik sürmesine rağmen çok fazla tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan ve<br />
kullan<strong>ı</strong>lan bir sözcük olmas<strong>ı</strong>, uzun soluklu bir araşt<strong>ı</strong>rma<br />
gündemine sahip olabilmesinden kaynaklanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Ayn<strong>ı</strong> şekilde insani güvenlik kavram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tan<strong>ı</strong>mlanmas<strong>ı</strong><br />
çabalar<strong>ı</strong>ndan ziyade bu olguyu bir araşt<strong>ı</strong>rma gündemi<br />
içinde geniş bir bilimsel kategoride güvenliğin çal<strong>ı</strong>şma<br />
alanlar<strong>ı</strong> içerisinde tutmak, insan ve toplum eksenli güvenlik<br />
çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tutarl<strong>ı</strong> bir araşt<strong>ı</strong>rma alan<strong>ı</strong> olarak ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlayacakt<strong>ı</strong>r (Paris, 2001).<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şmada eleştirel güvenlik okulunun önemini<br />
ortaya koyduğu insan ve toplum güvenliğinin sağlanmas<strong>ı</strong><br />
ile insanlar<strong>ı</strong>n gerçek potansiyellerini kullanma ve<br />
tercihlerini belirleyebilmeleri aras<strong>ı</strong>nda bir belirleyicilik<br />
ilişkisi olduğunu öne süren Booth (1991)’un yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
paylaş<strong>ı</strong>yoruz. Ayr<strong>ı</strong>ca güvenliğin muhataplar<strong>ı</strong> ve değişen<br />
ilgi ve ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> göz önüne al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda insani güvenliğin<br />
devlet/birey ya da askeri/sivil gibi ikilemler üzerinden değil<br />
bu farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar aras<strong>ı</strong>ndaki esnek geçişleri dikkate alan<br />
bir yaklaş<strong>ı</strong>mla ele al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerektiği düşüncesindeyiz.<br />
Ancak bahsedilen özgürleşmede insanlar<strong>ı</strong>n başarabildikleri<br />
ölçüde bir tarafta demokrasi ve istikrar<strong>ı</strong>, diğer tarafta<br />
ise güvenliği beraber tesis edebilmelerinin belirleyici<br />
olacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> düşünüyoruz. Bu iddiam<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong> her bedene uyacak<br />
tek bir elbise misali genelleme eğiliminde değiliz. İnsan<br />
ve toplum, siyasal yap<strong>ı</strong> ve devlet aras<strong>ı</strong>nda kritik eşikler<br />
üzerinden inşa edilecek, değişik seviyelerde oluşacak<br />
22<br />
ve her bir seviyede güvenliğin farkl<strong>ı</strong> muhataplar<strong>ı</strong> ve bu<br />
muhataplar<strong>ı</strong>n değişen güvenlik ilgi ve ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ele alan<br />
bağlamlar üzerinden insan ve toplum güvenliğine katk<strong>ı</strong><br />
yapman<strong>ı</strong>n mümkün olduğunu düşünüyoruz.<br />
Güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ilişkilerine<br />
dair bu çal<strong>ı</strong>şmam<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>n, insan ve toplum güvenliğini insan,<br />
toplum, siyasal yap<strong>ı</strong>, rejim ve devlet bağlamlar<strong>ı</strong> üzerinden<br />
ele alarak insani güvenlik alan<strong>ı</strong>nda bilimsel sürekliliğin<br />
sağlanmas<strong>ı</strong> ve araşt<strong>ı</strong>rma gündeminin oluşturulmas<strong>ı</strong>na<br />
mütevaz<strong>ı</strong> bir katk<strong>ı</strong> yapacağ<strong>ı</strong>na inan<strong>ı</strong>yoruz. Geniş bir<br />
bilimsel kategori olan insani güvenliğin bir akademik<br />
alan olarak şekillenmesi, araşt<strong>ı</strong>rmam<strong>ı</strong>z özelinde güvenliğin<br />
alan<strong>ı</strong> ve muhataplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n belirlenmesi ile olacakt<strong>ı</strong>r.<br />
İnsani güvenlik belirsiz ve tan<strong>ı</strong>mlanamayan bir kavram<br />
olarak kalmaya devam ederken, geniş bilimsel kategori<br />
içerisindeki farkl<strong>ı</strong> araşt<strong>ı</strong>rma gündemleri içinde anlam<br />
kazanacakt<strong>ı</strong>r. Demokrasi, istikrar ve güvenlik aras<strong>ı</strong>nda<br />
kurduğumuz ilişkiye bak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda, bir yandan demokrasiye<br />
geçişin ancak güvenli bir ortamda vücut bulabileceği<br />
ve diğer taraftan demokratikleşmenin daha fazla<br />
güvenliğe zemin haz<strong>ı</strong>rlayacağ<strong>ı</strong> dikkati çeker. Güvenlik ile<br />
istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki ilişki güvenliğin bir anlamda istikrar<strong>ı</strong>n<br />
oluşmas<strong>ı</strong> için geniş yorumlanmas<strong>ı</strong> ve esnek alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong><br />
ihtiyac<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> gündeme getirir. Güvenliğin kat<strong>ı</strong> ve tavizsiz<br />
bir şekilde uygulanmas<strong>ı</strong> değişik seviyelerde etkilere yol<br />
açabilir. Örneğin, güvenliğin öncelenmesi istikrar ortam<strong>ı</strong>nda<br />
inşa edilmesi gerekli olan toplumsal uzlaşma, işlevsel<br />
siyasal yap<strong>ı</strong> ve siyasal sistem ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
güçlendirilmesi gibi süreçleri erteleyebilir veya bazen tamamen<br />
engelleyebilir. Buna mukabil istikrar ve güvenlik<br />
aras<strong>ı</strong>nda kurulacak eşikler hem devlet hem de insan ve<br />
toplum aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan daha fazla güvenliğin üretilmesini sağlayabilir.
Bir yandan demokratikleşmenin istikrarl<strong>ı</strong> bir şekilde<br />
gelişebilmesi için devlet ayg<strong>ı</strong>tlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n işlerliği,<br />
yetkinliği ve verimliliği önem arz ederken; diğer<br />
yandan güvenlik ve istikrar<strong>ı</strong> sağlama girişimi demokrasinin<br />
gelişmesini engelleyebilecek durumlara, var olan sorunlu<br />
rejimin pekişmesine veya çeşitli otoriter eğilimlerin<br />
güçlenmesine sebebiyet verebilir. İşte tam da bu noktada<br />
güvenlik – demokrasi ve güvenlik - istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />
bazen olumlu, bazen hoşnutsuz ama mecburi ilişkiyi anlamaya<br />
yönelik bilimsel araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>n sunabileceği verilerin<br />
değeri öne ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bu çal<strong>ı</strong>şmada hedeflenen,<br />
güvenlik ile demokrasi/istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki bu mesafenin<br />
eşiklerini, aral<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, uyumsuzluk ve uyuşmazl<strong>ı</strong>k noktalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
Afganistan ve Suriye örnekleri üzerinden biraz daha<br />
ayd<strong>ı</strong>nlatmakt<strong>ı</strong>r.<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şma ile amaçlanan yeni güvenlik literatürüne<br />
eklemlenmek, vaka çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ile teorik düzleme<br />
yeni veriler sunabilmek ve siyasal aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlara pratik<br />
bağlamda katk<strong>ı</strong>da bulunabilmektir. Nitekim iki ülke üzerinden<br />
güvenliğin ikilemlerine <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>k tutulmas<strong>ı</strong>, hem teorik<br />
bağlamda hem de politika yap<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>nda etkide bulunabilir,<br />
bilimsel birikime ve güvenlik bürokrasisinin deneyimlerine<br />
katk<strong>ı</strong> sağlayabilir. Uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler ve güvenliğin<br />
alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> küçük boyutta da olsa genişletecek bu tart<strong>ı</strong>şma,<br />
politika yap<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar için pratik anlamda baz<strong>ı</strong> ipuçlar<strong>ı</strong> sunabilir.<br />
Afganistan ve Suriye örnekleri, güvenlik ile ilgili<br />
alan çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> bir perspektif sağlayarak,<br />
mevcut teorik ve pratik bilginin farkl<strong>ı</strong> uygulamalar<br />
üzerinden ne ölçüde anlaml<strong>ı</strong> olduğunun ortaya konmas<strong>ı</strong>na<br />
yarayacakt<strong>ı</strong>r. Araşt<strong>ı</strong>rma kapsam<strong>ı</strong>nda irdelenen<br />
Afganistan ve Suriye örneklerinin karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong>na dair<br />
alanda çok s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> veriler ve çal<strong>ı</strong>şmalar bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Bu ülkelerin yaşad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> güvenlik bunal<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temel bir<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
noktadan karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve geliştirilen politikalar<strong>ı</strong>n hangi<br />
düzlemlerde ve bağlamlarda temellendirilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
sorgulanmas<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> politika sorunsallar<strong>ı</strong><br />
aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan da önem arz etmektedir.<br />
2) Güvenliğin Açmazlar<strong>ı</strong><br />
1995-2002 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda yaşanan 130 siyasal krizi<br />
inceleyen ve dünyadaki demokrasilerin ve diktatörlüklerin<br />
geleceğini araşt<strong>ı</strong>ran karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rmal<strong>ı</strong> bir çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n bulgular<strong>ı</strong>na<br />
göre ülkelerdeki siyasi istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k ekonomik,<br />
etnik veya bölgesel etkenlerden ziyade ülke içindeki<br />
siyasi rekabet ve siyasal otorite meselesinden kaynaklanmaktad<strong>ı</strong>r<br />
(Goldstone ve Ulfelder, 2004-2005). İstikrar<br />
oluşturman<strong>ı</strong>n temel anahtar<strong>ı</strong> olarak da demokratik<br />
kurumlar<strong>ı</strong>n kutuplaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve klikleşmeyi önleyen adil<br />
ve özgür seçimler öne sürülmüştür. Yine ayn<strong>ı</strong> çal<strong>ı</strong>şmada,<br />
toplumun sosyo-ekonomik göstergeleri önem arz etse de<br />
ülke zenginliğinin veya toplum yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kültürel, dinsel<br />
veya etnik türdeşliğinin demokratik istikrar<strong>ı</strong>n olmazsa<br />
olmaz koşulu olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ortaya konulmuştur (Goldstone<br />
ve Ulfelder, 2004-2005). Bununla birlikte, en fazla siyasi<br />
kriz riski taş<strong>ı</strong>yan ülkelerin otoriterlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>ndaki<br />
bir rejim türü ile yönetilenler olduğu vurgulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Bu rejimlerde s<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>kla karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lan durum, toplum içinde<br />
birbirleriyle uzlaşmaz hizipçi gruplar<strong>ı</strong>n varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Yine<br />
ayn<strong>ı</strong> çal<strong>ı</strong>şmada, çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> iyileştirme çabalar<strong>ı</strong>nda<br />
demokratikleşme ve demokrasinin inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devlet inşas<strong>ı</strong><br />
ile eş zamanl<strong>ı</strong> bir şekilde yürütülmesi gerektiği iddia<br />
edilmektedir. Bu iddia, Kantç<strong>ı</strong> bir yaklaş<strong>ı</strong>mla, demokrasilerin<br />
siyasal istikrar<strong>ı</strong> ve ülke içi ve uluslararas<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong><br />
sağlayacağ<strong>ı</strong> tezinin bir anlamda yinelenmesidir. Demokrasinin<br />
“bir vatandaş: bir oy” ile çoğunluğun yönetmesi<br />
olduğu anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n farkl<strong>ı</strong> gruplar aras<strong>ı</strong> yeni çat<strong>ı</strong>şmalara<br />
23
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
yol açacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> öne süren bu görüşe göre, demokratikleşmenin<br />
çoğulculuğu ve çok kültürlülüğü benimsemesi<br />
farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n eşit bir düzlemde tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>na yol açacakt<strong>ı</strong>r.<br />
Baz<strong>ı</strong> toplumlar<strong>ı</strong>n demokrasiye haz<strong>ı</strong>r olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla<br />
siyasal istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğa mahkum olduğu görüşünün aksine<br />
bu yeni pozisyon, demokrasinin kurulmas<strong>ı</strong> kadar siyasal<br />
istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n şiddetinin azalt<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için nas<strong>ı</strong>l bir kurumsallaşma<br />
izlenmesi gerektiğine dair sorgulamalar<strong>ı</strong> önemsemektedir<br />
(Goldstone ve Ulfelder, 2004-2005).<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şma, güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar<br />
ikilemleri üzerinde durmaktad<strong>ı</strong>r. Ülkelerin güvenlik meselesine<br />
nas<strong>ı</strong>l yaklaşt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na ve hangi tercihlerle tav<strong>ı</strong>r ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />
dair önemli ipuçlar<strong>ı</strong> sunan bu ikilemler ayn<strong>ı</strong> zamanda<br />
bu ülkelerin bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki<br />
konumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve hareket alanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da belirlemektedir.<br />
İçeride bu gerilimlerle başa ç<strong>ı</strong>kamayan yönetimler otoriter<br />
eğilimlere yönelmekte, güvenliksizlik üretmekte ve<br />
hatta ihraç etmektedirler. 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemde güvenliğin<br />
hem iç politikada hem de uluslararas<strong>ı</strong> ilişkilerde<br />
üretilmesi gereken bir olguya dönüşmesine ve güvenlik<br />
art<strong>ı</strong> değeri yarat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gibi global beklentiler bulunmas<strong>ı</strong>na<br />
rağmen, baz<strong>ı</strong> ülkeler bu ak<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n tersine düşmekte ve bir<br />
süre sonra uluslararas<strong>ı</strong> sistemle sorunlu hale gelmektedir.<br />
Bu tarz yap<strong>ı</strong>sal sorunu bulunmayan ülkeler bile böylesine<br />
güvenlik öncelikli bir uluslararas<strong>ı</strong> sistemin benzer<br />
etkilerinden kaç<strong>ı</strong>namamakta; siyasal süreçlerin, devlet<br />
mekanizmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve siyasal yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n tesisinde benzer sorunlarla<br />
karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya kalabilmektedir.<br />
Hem devlet hem de toplum ve insan güvenliğini<br />
beraber sağlayacak iç güvenlik yap<strong>ı</strong>lanmalar<strong>ı</strong>, doğrudan<br />
uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğin konusu olmuştur (Wagner,<br />
2003). Bu bağlamda ikilemleri ele alan çal<strong>ı</strong>şmam<strong>ı</strong>z, dev-<br />
24<br />
let eksenli ve insan eksenli güvenlik alg<strong>ı</strong>lamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ötesinde<br />
güvenliğe daha bütüncül bir yaklaş<strong>ı</strong>m sunmakta;<br />
güvenliğin tesisinde Afganistan ve Suriye örneklerinde<br />
göstermeye çal<strong>ı</strong>şacağ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z gibi, bar<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> zor olmakla<br />
birlikte devlet ve insan güvenliğinin kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz bir karş<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong>k<br />
olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> üzerinde durmaktad<strong>ı</strong>r. Çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n bu k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>nda<br />
bir sonraki <strong>bölüm</strong>de tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lacak ülke örneklerine<br />
altyap<strong>ı</strong> oluşturulmak üzere teorik bağlamda güvenlikdemokrasi<br />
ve güvenlik-istikrar ikilemleri mercek alt<strong>ı</strong>na<br />
al<strong>ı</strong>nacakt<strong>ı</strong>r.<br />
a) Güvenlik – Demokrasi İkilemi<br />
Soğuk Savaş<strong>ı</strong>n sona ermesiyle birlikte liberal demokrasinin<br />
zaferinin yol açt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tarihin sonu tezi (Fukuyama,<br />
1992) veya demokrasinin ciddi jeopolitik veya ideolojik<br />
rakiplerinin kalmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> (Diamond, 1996) önermeleri ve<br />
bu önermeler etraf<strong>ı</strong>nda şekillenen demokrasi tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong><br />
gündeme gelmiştir. Bununla birlikte, son y<strong>ı</strong>llarda yaşanan<br />
bir çok demokrasiye geçiş örneğinden hareketle demokrasinin<br />
kar topu etkisinden ve hatta global demokratik<br />
devrimden de söz edilmektedir (Huntington, 1996).<br />
Sovyet Bloğunun çöküşü, 1990’larda Afrika k<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong>nda ve<br />
Orta Doğu’da gelişen demokratikleşme, genç demokrasilerde<br />
demokrasinin pekişmesi ve Avrupa Birliği’nin<br />
ulus-ötesi bir örgüt olarak derinleşmesi gibi demokrasiye<br />
dair çok düzlemli ve boyutlu gelişmeler yaşanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Nitekim sadece 1992 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> itibariyle bile demokratik olarak<br />
adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilecek ülkelerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> 75’e yükselmiş ve<br />
demokrasi tarihinde ciddi rakamsal bir göstergeye ulaş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />
(Diamond ve Plattner, 1996). Hiç kuşkusuz 20.<br />
yüzy<strong>ı</strong>l, demokrasinin izlediği tarihsel süreç ve yay<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan ‘demokrasi yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>’ olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilir<br />
(Merkel, 2004).
Demokrasinin yay<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir sonucu olarak kabul<br />
edilen demokrasi ile yönetilen ülkelerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki art<strong>ı</strong>ş<br />
ayn<strong>ı</strong> zamanda demokrasinin globalleşmesine de işaret<br />
etmektedir (Huntington, 1996). Her ne kadar demokrasinin<br />
evrenselleşmesi sav<strong>ı</strong> dünyada artan say<strong>ı</strong>daki demokrasilerle<br />
verilendirilebilse bile – örneğin UNESCO<br />
verilerine göre 1999 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> itibariyle tüm ülkelerin %62’si<br />
demokratikleşmektedir – demokratik çekim merkezi ve<br />
demokratikleşen çevre teorisi elbette çeşitli aç<strong>ı</strong>lardan<br />
eleştirilmektedir. Bu eleştiriler, demokrasinin bir rejim<br />
olarak başar<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan ve hatta küresel başar<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>ndan ziyade<br />
başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> üzerine yoğunlaşmaktad<strong>ı</strong>r (Pecency,<br />
1999). Bir yanda demokrasinin globalleşmesi ve demokratikleşen<br />
ülkelerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda art<strong>ı</strong>ş söz konusu iken, diğer<br />
yanda demokrasinin yeterince demokratik olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gibi<br />
tart<strong>ı</strong>şmalar gündeme gelmektedir. Daha çok radikal demokrasi<br />
ve farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k politikas<strong>ı</strong> olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilecek bu<br />
alternatif yaklaş<strong>ı</strong>mlar sayesinde demokrasinin kurum ve<br />
kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n demokrasinin temsiliyet ve meşruiyet sorunsallar<strong>ı</strong><br />
karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki kifayetsizliği veya s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r (Held, 1995). Başka bir aç<strong>ı</strong>dan, demokrasilerde<br />
yaşanan krizlerin demokrasiye özgü ve içkin olduğu<br />
konusu da dile getirilmektedir. Diğer bir ifade ile<br />
‘demokrasinin sürekli krizleri’nin kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olduğundan<br />
yola ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>larak demokrasinin eşyan<strong>ı</strong>n tabiat<strong>ı</strong> misali<br />
hiçbir zaman kapal<strong>ı</strong> uçlu olamayacağ<strong>ı</strong>; farkl<strong>ı</strong> önermeler,<br />
sorunlar ve çözüm önerileri sarmal<strong>ı</strong>nda her zaman<br />
aç<strong>ı</strong>k uçlu bir durumsall<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ifade edeceği belirtilmektedir<br />
(O’Donnell, 2007).<br />
Bütün bu demokrasinin derinleşmesine dair kimlik,<br />
farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k ve çoğulculuk ile ilgili, bir anlamda ‘demokrasinin<br />
demokratikleştirilmesi’ ile alakal<strong>ı</strong> meseleler, demokrasinin<br />
formal yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlamlaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n, kurum ve<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulup istikrarl<strong>ı</strong> bir işlevsellik kazand<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
önemini azaltmamaktad<strong>ı</strong>r. Kald<strong>ı</strong> ki demokrasinin<br />
demokratikleşmesi ancak demokrasiye geçişten sonra<br />
ele al<strong>ı</strong>nabilecek bir süreçtir. Demokrasiye geçiş özellikle<br />
devletleşme ve devletin en üst siyasal otorite olarak<br />
kurumsallaşmas<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>nda zorluklarla karş<strong>ı</strong>laşan kimi<br />
Üçüncü Dünya ülkelerinin gerçekliğidir. Bu gerçeklik demokrasinin<br />
demokratikleşmesinden ziyade şekil olarak<br />
bile olsa demokrasiye geçişin başl<strong>ı</strong> baş<strong>ı</strong>na as<strong>ı</strong>l mesele<br />
olduğu bir duruma işaret etmektedir (Diamond, Linz<br />
ve Lipset, 1988; 1989). Ayn<strong>ı</strong> ülkelerin güvenlik ve güvenliksizlik<br />
k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r döngülerini daha dar bir alanda teneffüs<br />
etmesi ve hatta güvenlik ve güvenliksizlik döngüsünün<br />
s<strong>ı</strong>ğ bir alana s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong> bu gerçekliğin yak<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> başka bir yönüne<br />
de işaret etmektedir.<br />
Demokrasiye geçiş literatürü, demokratik olan ve<br />
olmayan devletler aras<strong>ı</strong>ndaki en temel belirleyici fark<strong>ı</strong>,<br />
baz<strong>ı</strong> kurallar<strong>ı</strong>n ve ilkelerin varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> veya yokluğu şeklinde<br />
ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rmakta ve tespit etmektedir. Örneğin, Philippe C.<br />
Schmitter ve Terry Lynn Karl (1996) demokrasinin kurallar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
modellerken demokrasinin değillemesini yapm<strong>ı</strong>ş ve<br />
demokrasiyi otoriter, totaliter, despotik, diktatörlük, mutlakiyetçi,<br />
oligarşik ve aristokratik ‘olmayan’ bir yönetim<br />
tarz<strong>ı</strong> olarak tan<strong>ı</strong>mlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Demokratik yönetim anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda<br />
as<strong>ı</strong>l olan halk<strong>ı</strong>n kendi kendini yönetmesidir. Bu değillemenin<br />
ötesinde demokrasinin ne olduğuna aç<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k getirmek<br />
için demokrasinin olmazsa olmaz kurallar<strong>ı</strong>ndan biri<br />
olarak meşruiyet ve sorumluluk çerçevesinde, s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlanm<strong>ı</strong>ş<br />
otorite konumunda siyasal elitlerin varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na değinilmektedir.<br />
Demokrasinin diğer bir temel kural<strong>ı</strong> seçme ve seçilme<br />
gibi siyasi haklar<strong>ı</strong>n yaş, din, <strong>ı</strong>rk, din, etnisite, cinsiyet<br />
ve s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f gibi farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar gözetmeden evrensel olarak kullan<strong>ı</strong>labilmesinin<br />
hukuki güvence alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
25
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Buna ek olarak, siyasal partilerin düzenli ve adilce<br />
düzenlenen aç<strong>ı</strong>k ve özgür seçimlerde eşit şartlar alt<strong>ı</strong>nda<br />
rekabet edebilmesi ve oylar<strong>ı</strong>n dürüstçe say<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> da<br />
önemlidir. Temsiliyet farkl<strong>ı</strong> seçim sistemleriyle ve çoğunluğa<br />
veya oy oranlar<strong>ı</strong>na göre belirlense de temel hak ve<br />
özgürlükler ve seçimlerdeki seçmen az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n haklar<strong>ı</strong><br />
anayasal hükümlerle garanti alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Robert<br />
Dahl’<strong>ı</strong>n ‘çoklu-dayanak’ olarak tan<strong>ı</strong>mlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> liberal demokrasinin<br />
ölçütlerine göre bir yönetim modelinin demokrasi<br />
olarak adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilmesi için yedi adet olmazsa<br />
olmaz kural vard<strong>ı</strong>r (Dahl, 1971). Bunlar: anayasal olarak<br />
hükümet kararlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n seçimle gelen yöneticiler taraf<strong>ı</strong>ndan<br />
al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, eşit ve adil kurallarla belirli aral<strong>ı</strong>klarda<br />
düzenlenen serbest seçimler, tüm reşitlerin seçme hakk<strong>ı</strong>,<br />
tüm reşitlerin seçilme hakk<strong>ı</strong>, ifade özgürlüğü, alternatif<br />
bilgi kaynaklar<strong>ı</strong>na ulaşabilme hakk<strong>ı</strong> ve dernek, örgüt, siyasal<br />
parti ve ç<strong>ı</strong>kar grubu kurabilme hakk<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Bu demokrasi ölçütlerine Schmitter ve Karl (1996)<br />
iki ölçüt daha eklemektedir. Bunlar: 1) seçimle iş baş<strong>ı</strong>na<br />
gelmiş yöneticilerin anayasal yetkilerini ve güçlerini<br />
atanma neticesinde iş baş<strong>ı</strong>na gelen idarecilerin, bürokratik<br />
ve askeri elitlerin muhalefetinden bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z bir şekilde<br />
kullanabilmeleri; 2) siyasetin kendi kendini idame edebilmesi<br />
ve başka bir sistemin veya önceliğin k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tlamalar<strong>ı</strong>ndan<br />
bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z bir şekilde hareket edebilmesidir. Birinci<br />
ölçüt, ‘seçilmişler – atanm<strong>ı</strong>şlar’ aras<strong>ı</strong>nda olas<strong>ı</strong> bir çat<strong>ı</strong>şma<br />
ve uyuşmazl<strong>ı</strong>k durumunda ibrenin her zaman ve her<br />
koşulda seçilmişler lehine olmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n gerekliliğine işaret<br />
etmektedir. Bu nokta, elbette, seçilmişlerin kişisel güçlerini<br />
genişletmek için görevlerini kullanmalar<strong>ı</strong> olas<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />
karş<strong>ı</strong> hesap verilebilirlik zemininin de önemini göz ard<strong>ı</strong><br />
etmez (Pecency, 1999). İkinci ölçüt ise demokrasinin her<br />
zaman için tek seçenek olmas<strong>ı</strong> durumu ile yak<strong>ı</strong>ndan ala-<br />
26<br />
kal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bu durum İngilizcede adeta bir deyime dönüşen<br />
‘democracy as the only game in town’ (‘kasabadaki tek<br />
oyun’) ile ifade edilmektedir (Linz ve Stepan, 1997).<br />
Demokrasinin özellikleri çerçevesinde şu üç temel<br />
nokta ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r: hukukun üstünlüğü, güçler<br />
ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve çok partili seçimler. Hukukun üstünlüğü ile<br />
sivil ve siyasi haklar<strong>ı</strong>n anayasal güvence alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong><br />
kastedilmektedir. Bu nokta ayr<strong>ı</strong>ca devletin otoritesinin<br />
bireysel hak ve özgürlükler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda konuşlan<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve<br />
hatta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da içermektedir. Vatandaşl<strong>ı</strong>k temelinde<br />
örgütlenen temel hak ve özgürlüklerin yasal çerçevesini<br />
çizmektedir. Güçler ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yarg<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yürütme ve yasama<br />
güçlerinden bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ifade etmektedir. Bu özellik seçimle<br />
iş baş<strong>ı</strong>na gelmiş elitin güçlerini kullan<strong>ı</strong>rken otoriter,<br />
kay<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong> ve görevi suiistimal eden bir çizgi izleme ihtimaline<br />
karş<strong>ı</strong> güçler aras<strong>ı</strong> kontrol ve dengeyi sağlamaya<br />
yöneliktir. Çok partili sistem ve seçimler ise fikirlerin ve<br />
ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n farkl<strong>ı</strong> ve birbirine muhalefet eden siyasal partiler<br />
arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla belirli aral<strong>ı</strong>klarla düzenlenen serbest ve aç<strong>ı</strong>k<br />
seçimlerde eşit şartlarda yar<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kapsamaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Yukar<strong>ı</strong>da bahsedilen demokrasiyi demokrasi yapan<br />
ilke ve normlar<strong>ı</strong>n yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra demokrasinin zeminini ulusdevletin<br />
oluşturduğunu da göz önünde bulundurmak<br />
gerekir. Bu noktaya işaret eden David Held (1995),<br />
demokrasinin geleceğinin ulus-devletin geleceği ile yak<strong>ı</strong>ndan<br />
ilişkili olduğunu savunmaktad<strong>ı</strong>r. Küreselleşmenin<br />
beraberinde getirdiği ulus aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> sorunlar karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda ulusdevletin<br />
becerisinin ve yeterliliğinin k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong> kald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iddia<br />
eden Held, modern devletin klasik yönetim anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan<br />
kozmopolitan yönetişime doğru evirilmesi gerekliliğine<br />
dikkat çeker. Held’in bu önermesi devletlerin küreselleşen<br />
terör ve güvenlik tehditleri bağlam<strong>ı</strong>nda da aç<strong>ı</strong>klay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>
özelliğini korumaktad<strong>ı</strong>r. Nitekim zaman<strong>ı</strong>n ruhuna uygun<br />
güvenlik, devletler nezrinde art<strong>ı</strong>k uluslararas<strong>ı</strong> politikada<br />
doğru ideolojik tav<strong>ı</strong>r almak, güçlü bir ittifak grubuna eklemlenmek<br />
ya da hegemonik aktörlerle yak<strong>ı</strong>n ilişki sürdürmekle<br />
sağlanamayacak hale gelmiştir.<br />
Her bir aktör güvenliğe doğrudan katk<strong>ı</strong> yapacak ve<br />
hem iç işleri bağlam<strong>ı</strong>nda hem de bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong><br />
bağlamlarda güvenlik üretimine art<strong>ı</strong> değer yaratacak<br />
şekilde kendini konumlama bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> hissetmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Özellikle Güney Ülkeleri globalleşmenin etkisiyle<br />
bu bask<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> daha yoğun hissetmektedir. Demokrasi ve<br />
demokratikleşme sorunlar<strong>ı</strong> da yaşayan bu ülkelerde güvenliğin<br />
ikilemleri daha çok belirginleşmektedir. Güney<br />
Ülkelerinin güvenlik ile demokrasi ve güvenlik ile istikrar<br />
aras<strong>ı</strong>ndaki gerilimi nas<strong>ı</strong>l taş<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, hangi durumlarda hangi<br />
tercihlerde bulunduklar<strong>ı</strong>, etkisel ve tepkisel tav<strong>ı</strong>r al<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>nda<br />
hangi noktalarda k<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lma yaşad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> bu ülkelerin<br />
güvenlik art<strong>ı</strong> değeri yaratma kapasitelerinde belirleyici<br />
rol oynamaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Güvenlik - demokrasi ikilemi özellikle otoriter ya da<br />
az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n bask<strong>ı</strong> ile yönetimi elinde tuttuğu ülkelerde ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bu ülkelerdeki yönetimler, ellerinde<br />
tuttuklar<strong>ı</strong> şiddet tekeli (Weberyan devlet) ve toplumdaki<br />
farkl<strong>ı</strong> gruplarla giriştikleri pazarl<strong>ı</strong>k mekanizmalar<strong>ı</strong> ile meşruiyetlerini<br />
muhafaza etmektedir. Demokratikleşme yönünde<br />
at<strong>ı</strong>lan ad<strong>ı</strong>mlara muhalefeti güçlendirdiği, rejimlerin<br />
kontrolünü zay<strong>ı</strong>flatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve alternatif bak<strong>ı</strong>şlar ya da yönelimler<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> için şüphe ile bak<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Demokratikleşme ve siyasal sistemde aç<strong>ı</strong>lman<strong>ı</strong>n güvenliğe<br />
zarar vereceğinden hareket eden rejimler, kontrol ve<br />
güvenlik eksenli kamu politikalar<strong>ı</strong> sürdürmektedirler.<br />
Bu politikalar, geniş bir iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman yelpaze-<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
sinden beslenen, insan haklar<strong>ı</strong> ve özgürlüklerini ikinci<br />
plana atan bir anlay<strong>ı</strong>şla, toplumun geri kalan<strong>ı</strong>na kabul<br />
ettirilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r. Demokratikleşme, siyasal aç<strong>ı</strong>lma,<br />
haklar ve özgürlük etraf<strong>ı</strong>nda şekillenebilecek söylemler<br />
ve hareketler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda doğrudan güvenlik kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
tetiklediği güvenlik öncelikli mekanizmalar ve kurumlar<br />
oluşturulur. Oldukça geniş iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman tan<strong>ı</strong>mlamalar<strong>ı</strong>,<br />
sorunlar<strong>ı</strong>n kökenlerinin d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan olduğu iddias<strong>ı</strong>na<br />
olanak tan<strong>ı</strong>r ve muhalif unsurlar<strong>ı</strong> çabucak öteki kategorisine<br />
atar (Jepperson, Wendt ve Katzenstein, 1996).<br />
Otoriter rejimlerin suiistimal ettiği bu güvenlik ve demokrasi<br />
aras<strong>ı</strong>ndaki sorunlu ilişki, asl<strong>ı</strong>nda, son tahlilde<br />
güvenliksizliği art<strong>ı</strong>ran ve demokratikleşme ile daha güvenli<br />
bir ortama geçmenin imkân<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ortadan kald<strong>ı</strong>ran bir<br />
duruma yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Meşruiyet zemini dar olan siyasal<br />
rejimler yönetme kolayl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na kaçmakta ya da iktidar<strong>ı</strong><br />
elde tutma yönünde hareket etmektedirler. Ancak özellikle<br />
11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemde ülke içindeki toplumsal<br />
gruplar<strong>ı</strong> meşruiyet zemininin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda tutan, yabanc<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>ran<br />
ve güvenlik sorunu olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kartan devletler,<br />
kat<strong>ı</strong> güvenlik devleti kategorilerinden h<strong>ı</strong>zla zay<strong>ı</strong>f ya da<br />
başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z (müflis) devletler s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>na düşmektedirler. Buna<br />
karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k, siyasal sistemin meşruiyet zeminini genişletip,<br />
daha önce güvenlik sorunu olarak alg<strong>ı</strong>lanan grup ya da<br />
oluşumlar<strong>ı</strong> siyasal yap<strong>ı</strong> içerisine dâhil etme potansiyellerini<br />
hayata geçirebilen devletler hem devlet güvenliği<br />
hem de insani güvenlik aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan zaman<strong>ı</strong>n ruhuna uygun<br />
hareket etmektedirler. Siyasal sistemin meşruiyet zemini<br />
içerisine çekilebilen oluşumlar meşruluğun getirdiği<br />
avantajlar<strong>ı</strong> kullanabilme, siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir parças<strong>ı</strong> haline<br />
gelme ve güce ortak olabilme imkânlar<strong>ı</strong> ile aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
törpüleyecek ve güvenliksizliğe yol açan farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
giderecek tedbirler al<strong>ı</strong>rlar.<br />
27
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şmada demokrasi - güvenlik aras<strong>ı</strong>nda önceden<br />
bahsedilen olumsuz ilişki sarmal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>,<br />
devlet, siyasal yap<strong>ı</strong> ve toplumsal aktörler aras<strong>ı</strong>nda<br />
bu gerilimi aşma yönünde kurulacak kritik eşikler<br />
arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ile daha fazla demokrasi ve daha fazla güvenliğin<br />
üretilebileceği iddia edilmektedir. Her ne kadar 11<br />
Eylül sonras<strong>ı</strong> ortam küresel ölçekte güvenlik – demokrasi<br />
ikilemini teröre karş<strong>ı</strong> savaş bağlam<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong><br />
politikan<strong>ı</strong>n bir gereği olarak dayatm<strong>ı</strong>ş olsa da, gerçek<br />
anlamda bu dönemde güvenliksizliğin giderilmesinin<br />
ülkelerin ve özellikle az gelişmiş Güney Ülkelerinin iç<br />
bağlamlar<strong>ı</strong>nda demokrasi lehine tav<strong>ı</strong>r al<strong>ı</strong>narak çözülebileceği<br />
düşüncesindeyiz. Ülke içinde üretilen güvenlik<br />
ve güvenli ortamda gelişen demokrasi birbirlerine geri<br />
besleme sağlayacakt<strong>ı</strong>r. Böylelikle evine çeki düzen veren<br />
yönetimlerin bölge ve uluslararas<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>ş ve istikrara daha<br />
fazla önem vermelerine ve katk<strong>ı</strong>da bulunmalar<strong>ı</strong>na da zemin<br />
haz<strong>ı</strong>rlayacakt<strong>ı</strong>r.<br />
b) Güvenlik – İstikrar İkilemi<br />
Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> toplumlarda demokrasiye uluslararas<strong>ı</strong><br />
destekler seçimler, insan haklar<strong>ı</strong> ve bas<strong>ı</strong>n özgürlüğü<br />
konusunda yoğunlaşmaktad<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong> girişimler<br />
arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ile yeni kuruluşlar oluşturulmakta fakat bu çabalara<br />
rağmen etkili demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n pekişmesi konusunda<br />
başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k yaşanmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik açmaz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
aşmak için bir araç olarak d<strong>ı</strong>ş yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> kullanan unsurlar<br />
ve uluslararas<strong>ı</strong> güçler, güvenlik sarmal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yaşayan toplumdaki<br />
sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ön plana ç<strong>ı</strong>kartmaya<br />
çal<strong>ı</strong>şmaktad<strong>ı</strong>rlar. Hâlbuki toplumdan kopuk ve çoğunlukla<br />
zay<strong>ı</strong>f olan bu kuruluşlar güvenlik açmaz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> hukukun<br />
üstünlüğü çerçevesinde devlet inşas<strong>ı</strong> ile aşma çabas<strong>ı</strong><br />
karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda etken bir faktör olarak gelişmez. Diğer bir ifa-<br />
28<br />
deyle, güvenlik açmaz<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda gerekli etkiyi yaratmaz<br />
(Carrey, 2005). Örneğin, sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>na veya<br />
eğitim programlar<strong>ı</strong>na verilen destek sayesinde bu tür<br />
faaliyetlerde k<strong>ı</strong>sa vadede say<strong>ı</strong>sal art<strong>ı</strong>ş görülmekte fakat<br />
uzun vadede demokratikleşmenin daha geniş süreçlerine<br />
dair sürdürülemezlik söz konusu olabilmektedir (De<br />
Zeeuw, 2005). Yine başka bir örnekle, k<strong>ı</strong>sa vadedeki<br />
siyasal istikrar için seçimle işbaş<strong>ı</strong>na gelen siyasal iktidar<br />
desteklenmekte fakat siyasal kontrol ve siyasi düzenlemeler<br />
gibi anahtar meseleler göz ard<strong>ı</strong> edilebilmektedir.<br />
Bu sebeplerden dolay<strong>ı</strong> demokratikleşme ve değişimin<br />
demokratik yönetimini destekleyen uluslararas<strong>ı</strong> girişimler<br />
çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> toplumlarda yetersiz kalabilmektedir<br />
(De Zeeuw, 2005).<br />
Güvenlik - istikrar ikilemi savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yaşayan, iç<br />
savaş ya da ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kç<strong>ı</strong> terör ile uğraşan ve en sorunlu şekilde<br />
başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z/çökmüş (failed) devletlerde yaşan<strong>ı</strong>r. Zay<strong>ı</strong>f<br />
devlet durumlar<strong>ı</strong>nda (anarşik ortamlarda), yöneticiler ve<br />
muhalifler birbirlerine güvenmezler ve güvenlik önlemlerini<br />
sald<strong>ı</strong>rganl<strong>ı</strong>k; hukuki yönetim çabalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da aldatmaca<br />
olarak değerlendirerek işbirliğinden kaç<strong>ı</strong>nabilirler<br />
(Carey, 2005). Yasal kurumlar güçlendirilmediği ve paramiliter<br />
güçler etkisizleştirilmediği sürece yönetici elitler<br />
güvenliği daha fazla şiddet kullanarak sağlamaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>r.<br />
Bu da devletleşme veya devletin güçlendirilmesi çabalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
önünü keserek güvenlik açmaz<strong>ı</strong> oluşturur (Carey,<br />
2005).<br />
İstikrar ve güvenliğin bir arada bulunmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>,<br />
normalleşme süreçleri s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda ya da siyasal sistem<br />
meşruiyet alan<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki aktörler ile uğraş<strong>ı</strong>rken gözlemlenebilir<br />
hale gelmektedir. Anayasan<strong>ı</strong>n onaylanmas<strong>ı</strong>,<br />
meclisin oluşturulmas<strong>ı</strong>, hükümetin kurulmas<strong>ı</strong>, toplumsal
uzlaşman<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> ve rejimin pekişmesi değişik derecelerde<br />
istikrarl<strong>ı</strong> süreçler gerektirmektedir. 1 Normalleşme<br />
ve pekişme süreçleri genellikle tam güvenlik ortamlar<strong>ı</strong>nda<br />
gerçekleşmemektedir. Örneğin bir ülkede genel<br />
seçimler yapmak için bazen direnişçi gruplar<strong>ı</strong>n k<strong>ı</strong>smi<br />
ateşkes ilan etmesi yeterli olabilir. Güvenlik paradigmas<strong>ı</strong><br />
aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan kabul edilemez olsa da ihtiyaç duyulan istikrar<br />
için k<strong>ı</strong>smi güvenliksizlik durumlar<strong>ı</strong>na fiili olarak izin verilebilir.<br />
Teorik olarak güvenliksizliğe göz yumma olarak<br />
değerlendirilebilecek bu durum, asl<strong>ı</strong>nda, fiili olarak zor<br />
durumlar ile karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda ancak k<strong>ı</strong>sa vadede tolere<br />
edilebilecek bir çözüm olarak da görülebilir. Daha fazla<br />
güvenlik daha fazla istikrar ilişkisi ancak siyasal süreçlerin<br />
kademeli olarak kat edilmesi ile sağlanabilir. Siyasal<br />
süreçlerin gelişiminde istikrar ve güvenlik aras<strong>ı</strong>ndaki gerilimin<br />
kritik eşiğini zorlayacak girişimler, hem güvenlik<br />
ve istikrar<strong>ı</strong> zedeleyebilir, hem de arzu edilen siyasal süreçlerin<br />
tamamen yok olmasa bile tersine dönmesine yol<br />
açabilir.<br />
İstikrar<strong>ı</strong> tesis etme eğilimindeki - çoğunlukla hem yap<strong>ı</strong>sal<br />
anlamda hem de otorite ve güç bağlam<strong>ı</strong>nda sorunlu<br />
- devlet ya da yönetim ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> güvenliği bozan unsurlarla<br />
güvenliğin tesisi için ilişkiye girer. Bu ilişki genel olarak<br />
devletin meşru şiddet tekelini çeşitli seviyelerde ihtiyaca<br />
göre güvenlik güçleri arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla kullanmas<strong>ı</strong> şeklinde<br />
olur. Ancak ülkedeki güvenliksizliğin seviyesi al<strong>ı</strong>nacak<br />
tedbirleri belirleyecek en önemli etkendir. Özellikle siyasal<br />
yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n, kurumlar<strong>ı</strong>n ve sistemin yeniden tesis edildiği<br />
ortamlarda sürecin önceki aşamalar<strong>ı</strong>nda güvenliksizlik<br />
1 Ekonomik istikrar güvenlik ile doğrudan ilişkili bir alan olmakla<br />
birlikte, bu çal<strong>ı</strong>şmada siyasal istikrar üzerinde durulacak ve istikrar<strong>ı</strong>n<br />
siyasal öncüllerine, önceliklerine ve koşullar<strong>ı</strong>na odaklan<strong>ı</strong>lacakt<strong>ı</strong>r.<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
unsuru olan aktörlerin sonradan kurucu, yap<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ya da<br />
en az<strong>ı</strong>ndan y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> olmayacak şekilde yeniden yap<strong>ı</strong>lanma<br />
süreçlerine dâhil olmalar<strong>ı</strong> mümkün olabilir.<br />
Parçalanma sonras<strong>ı</strong> ya da savaş sonras<strong>ı</strong> durumlarda<br />
yenilenen siyasal otorite, güvenliksizliği oluşturan unsurlarla<br />
doğrudan ya da dolayl<strong>ı</strong> ilişkiye girebilir. Bu ilişkinin<br />
farkl<strong>ı</strong> şekillerde yanl<strong>ı</strong>ş alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> ve olumsuz sonuçlanmas<strong>ı</strong><br />
mümkündür. Güvenliksizlik kaynağ<strong>ı</strong> gruplar ile irtibata<br />
geçme talebi bu gruplar taraf<strong>ı</strong>ndan idareyi elinde<br />
tutan taraf<strong>ı</strong>n zaaf<strong>ı</strong> olarak alg<strong>ı</strong>lanabileceği gibi, diğer direnişçi<br />
ya da muhalif gruplar otoritenin bu tutumundan<br />
cesaret al<strong>ı</strong>p kendileri için de ayn<strong>ı</strong> sonucun doğmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
sağlayacak şekilde güvenliksizliği art<strong>ı</strong>racak faaliyetlerini<br />
yoğunlaşt<strong>ı</strong>rabilirler. Bir diğer olas<strong>ı</strong> sonuç ise siyasal süreçlerin<br />
ve yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n inşa sürecine siyasal yollarla kat<strong>ı</strong>lan<br />
gruplar<strong>ı</strong>n diğer güvenliksizlik yaratan gruplarla kurulan<br />
irtibat ve/veya tan<strong>ı</strong>nma karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda hayal k<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na uğrayabilmesidir<br />
(Reinares, 1998).<br />
Bu istenmeyen etkilere yol açmadan, güvenlikten<br />
k<strong>ı</strong>smi taviz ile güvenliksizliğe yol açan unsurlar<strong>ı</strong> sistemik<br />
bir şekilde siyasal sistem içerisine çekmenin yollar<strong>ı</strong> bulunmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
İrtibat için üçüncü taraflar ya da arabuluculuğun<br />
çeşitli metotlar<strong>ı</strong> kullan<strong>ı</strong>labilir. Güvenliksizliğe konu<br />
olan gruplar<strong>ı</strong>n özelliğine göre gizli diplomasi yürütülebilir.<br />
Ülke özelinde siyasal yap<strong>ı</strong> ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
çeşitli aşamalar<strong>ı</strong>nda yasal süreçlerin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki hangi unsurlar<strong>ı</strong>n<br />
bu inşa sürecine dahil edilmesi gerektiği özenli<br />
bir tercihle belirlenmelidir. Örneğin anayasan<strong>ı</strong>n kabulü,<br />
parlamento seçimleri, cumhurbaşkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> seçimleri, yerel<br />
yönetimler ile ilgili süreçler değişen seviyelerde ve yoğunlukta<br />
bu süreçlerin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda kalan yasal olmayan ya<br />
da bu süreçleri tesis etmeye çal<strong>ı</strong>şan otorite ile düşmanca<br />
29
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
bir ilişki içerisinde olan unsurlar<strong>ı</strong> sistem içerisine çekme<br />
zorunluluğu doğurmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
İstikrar lehine kat edilecek aşamalar<strong>ı</strong> sağlaman<strong>ı</strong>n doğrudan<br />
veya dolayl<strong>ı</strong> temas d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki en yayg<strong>ı</strong>n ve en etkin<br />
yolu medya ve iletişim imkânlar<strong>ı</strong> ile siyasi propagandad<strong>ı</strong>r.<br />
İstikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n anlam<strong>ı</strong> ve getirisi savaş<br />
veya parçalanma sonras<strong>ı</strong> devlet inşas<strong>ı</strong> sürecini yaşayan<br />
ülkelerde anlat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gereken konulard<strong>ı</strong>r (Crelinstein,<br />
1994). İstikrar ad<strong>ı</strong>na devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> ve siyasal süreçlerin<br />
kurulmas<strong>ı</strong>nda geniş kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> amaçlayan ve bunu yaparken<br />
uzun vadede daha fazla istikrar ve güvenlik ad<strong>ı</strong>na<br />
k<strong>ı</strong>sa vadeli güvenlikten tavizler verebilen bir yaklaş<strong>ı</strong>m<br />
ayn<strong>ı</strong> zamanda çat<strong>ı</strong>şma/savaş sonras<strong>ı</strong> iyileştirme anlam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
taş<strong>ı</strong>yacakt<strong>ı</strong>r. Başkanl<strong>ı</strong>k seçimi, parlamento seçimi ve<br />
daha sonra bakanlar kurulunun oluşturulmas<strong>ı</strong> ve anayasan<strong>ı</strong>n<br />
kabulü, bakanl<strong>ı</strong>klar arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla bürokrasi ve devlet<br />
ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesis edilmesi s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda kademeli olarak artan<br />
say<strong>ı</strong>da tehdit unsuru, direnişçi grup ve aktör ulusal ya da<br />
bölgesel uzlaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong>nda rol oynayacakt<strong>ı</strong>r. Bu<br />
sürecin baş<strong>ı</strong>nda, içerisinde ve sonunda getirilerin neler<br />
olacağ<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>kça ilgili tüm taraflara anlat<strong>ı</strong>lmal<strong>ı</strong> ve her kat<br />
edilen aşaman<strong>ı</strong>n hem devlet hem de insan ve toplum<br />
güvenliği aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan olumlu sonuçlar doğuracağ<strong>ı</strong> belirtilmelidir.<br />
Siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesisi ve inşa edilen devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong><br />
istikrar<strong>ı</strong> sağlama yönünde güveni art<strong>ı</strong>racakt<strong>ı</strong>r. İstikrar ve<br />
güvenlik aras<strong>ı</strong>nda kurulacak kritik eşikler zorlu fakat gerçekleştirilmesi<br />
imkans<strong>ı</strong>z olmayan bir yönetişime imkan<br />
tan<strong>ı</strong>yacakt<strong>ı</strong>r (Hartzell, Hoddie ve Rothchild, 2001).<br />
Samuel Huntington (1968)’a göre istikrar için gerekli<br />
olan siyasal kurumlar<strong>ı</strong>n eksikliği hem devletin içinden<br />
hem de toplumsal düzeyde kişisel ve dar grup ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
sağlama hedefli girişimleri cesaretlendirir. Siyasal yap<strong>ı</strong><br />
30<br />
ve kurumlar<strong>ı</strong>n eksikliği devletin güvenliksizliğine yol açmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra işsizlik, fakirlik, sağl<strong>ı</strong>k, eğitim sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
uzun vadede katlanarak çoğalmas<strong>ı</strong>na, dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla insan<br />
ve toplum güvenliksizliğine yol açacakt<strong>ı</strong>r. Güvenliğin<br />
devlet ve toplum taraf<strong>ı</strong>ndan beraberce inşas<strong>ı</strong>, istikrara<br />
olumlu anlam yükleyerek hiçbirinin bir diğerinin güvenlik<br />
ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>na zarar vermeyecek şekilde birlikte yürütebilecekleri<br />
bir projenin yap<strong>ı</strong>labilirliğini ortaya koymaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Arendt Lijphart (1985)’<strong>ı</strong>n az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar için söylediği d<strong>ı</strong>şlanmalar<strong>ı</strong><br />
durumunda siyasal sisteme yabanc<strong>ı</strong>laşacaklar<strong>ı</strong> ve<br />
düşmanca tav<strong>ı</strong>rlar tak<strong>ı</strong>nacaklar<strong>ı</strong> tespiti asl<strong>ı</strong>nda d<strong>ı</strong>şlanan<br />
tüm gruplar için söylenebilir. İstikrar<strong>ı</strong>n devleti yap<strong>ı</strong>sal<br />
olarak güçlendirmesi, devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dar grup ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong><br />
için çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> engelleyecek mekanizmalar<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
da sağlayabilir. İstikrar ile güçlenen devletin tam tersine<br />
toplum ve insan güvenliğini dikkate almayacağ<strong>ı</strong> ve<br />
zay<strong>ı</strong>f devlet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>nda gözlendiği gibi kendi tan<strong>ı</strong>mlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
meşruiyet dairesi içinde keyfi bir yönetim süreceği karş<strong>ı</strong><br />
tezi öne sürülebilir. Ancak bu iddiaya iki farkl<strong>ı</strong> itiraz getirilebilir.<br />
Birincisi devlet ve toplum taraf<strong>ı</strong>ndan güvenlik<br />
– istikrar kritik eşikleri üzerinden inşa edilecek istikrarl<strong>ı</strong><br />
devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ister istemez kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ve süreçlere müdahil<br />
toplumsal gruplar<strong>ı</strong>n etki ve denetim haklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> doğuracakt<strong>ı</strong>r.<br />
İkincisi ise istikrars<strong>ı</strong>z bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n üzerinde<br />
uzlaş<strong>ı</strong>lsa bile ortak güvenliğin tesisi için gerekli liderliği ve<br />
etkinliği gösteremeyeceği ortadad<strong>ı</strong>r.<br />
Devlet güvenliği ile insan/toplum güvenliğinin birlikte<br />
sağlanmas<strong>ı</strong> yönünde yürütülecek girişimler çat<strong>ı</strong>şma bölgelerinde<br />
görülen güvenliksizliğin kaynağ<strong>ı</strong> olan unsurlar<strong>ı</strong>n<br />
bölgesel suç şebekelerine ya da yasal olmayan ekonomik<br />
aktivitelere yönelmelerini engelleyecektir. Ülke<br />
içindeki muhalif gruplardan ulus ötesi suç şebekelerinin<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n en önemli sebebi otoriter liderlerin
çevre ülkeler ve uluslararas<strong>ı</strong> güçlerle kendi muhaliflerine<br />
karş<strong>ı</strong> işbirliğine girmeleri ve kat<strong>ı</strong> yöntemlerle güvenliği<br />
sağlama girişimleridir (Söderbaum, 2003). Güvenliğin<br />
sağlanmas<strong>ı</strong>nda devlet güvenliği yan<strong>ı</strong>nda toplum ve insan<br />
güvenliğini gözeten güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, hem suç<br />
şebekelerinin hem de devlet otoritesinin ülke içindeki<br />
çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> t<strong>ı</strong>rmand<strong>ı</strong>racak tarzda d<strong>ı</strong>ş unsurlarla ilişki kurmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
önünü t<strong>ı</strong>kayacakt<strong>ı</strong>r. Nihai hedef güvenliksizliği<br />
ARKA PLAN: GÜVENLİĞİN ALANI VE AÇMAZLARI<br />
oluşturan ortamda güvenlik - istikrar aras<strong>ı</strong>nda kurulacak<br />
çeşitli kritik eşikler arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla istikrarl<strong>ı</strong> bir devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong><br />
ve siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Ülkeden ülkeye<br />
değişebilecek istikrar hedefine ulaşt<strong>ı</strong>ktan sonra k<strong>ı</strong>smi güvenliksizlik<br />
ortam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devam<strong>ı</strong> da mümkündür. Ancak bu<br />
hedefe ulaş<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra insan ve toplum güvenliği ile<br />
devlet güvenliğini beraber ele alan yaklaş<strong>ı</strong>m daha fazla<br />
güvenlik için yeni aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar yapabilir.<br />
31
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
III. BÖLÜM<br />
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
32
Güvenlik – Demokrasi İkileminde<br />
Suriye Örneği<br />
1) Suriye Modeli<br />
Suriye bu çal<strong>ı</strong>şmada ele ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z çerçevede güvenlikdemokrasi<br />
ikilemine örnek teşkil etmektedir. Suriye’de<br />
Lisa Anderson’un (2001) başkanl<strong>ı</strong>k monarşisi olarak<br />
tan<strong>ı</strong>mlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ulusal güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Güvenliği sağlamak için demokrasi ile aras<strong>ı</strong>na<br />
mesafe koyan bu Soğuk Savaş tarz<strong>ı</strong> yönetim modelini<br />
Haf<strong>ı</strong>z Esad yönetimi yerleştirmiştir. Bu modelde insan<br />
ve toplum güvenliği ikinci plandad<strong>ı</strong>r ve ülke içinde geniş<br />
toplum kesimleri güvenliksizliği çeşitli seviyelerde yaşamaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Ancak tüm bunlara karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k rejim ve devlet<br />
güvenliğini sağlaman<strong>ı</strong>n hukuk d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>, girift ve entrikalarla<br />
dolu yollar<strong>ı</strong> çoğu zaman bu modelce üretilir.<br />
Suriye’de siyasi ve ekonomik reformlar, bu reformlar<strong>ı</strong><br />
takiben güvenlik tedbirlerinde kat<strong>ı</strong>laşma ve yeniden<br />
reformlara ihtiyaç duyulmas<strong>ı</strong> şeklinde bir k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r döngü<br />
yaşanmaktad<strong>ı</strong>r. Siyasal ve ekonomik her türlü liberalleşme<br />
girişimine karş<strong>ı</strong> manevra üreten bu devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>, güvenliğin<br />
demokrasi ile ikilemini sürekli üreten bir sarmal<br />
yaratm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Demokrasiyi öteleyen ve tehdit olarak alg<strong>ı</strong>layan,<br />
demokratikleşme girişimleri karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda daha fazla<br />
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
güvenlik üreten yap<strong>ı</strong>sal unsurlar<strong>ı</strong> anlamak için öncelikle<br />
Suriye’de ulusal güvenlik devletinin nas<strong>ı</strong>l oluşturulduğu<br />
ve hangi dinamikler üzerine inşa edildiğine bakmak ge-<br />
rekir. Bu tart<strong>ı</strong>şmadan sonra güvenlik - demokrasi ikilemi<br />
üzerinde durulabilir.<br />
2) Suriye’de Güvenlik Devletinin İnşas<strong>ı</strong><br />
Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n Suriye’de inşa ettiği yönetim tarz<strong>ı</strong>, bir<br />
anlamda kendisinden önce etkin olan Baas ideolojisinin<br />
şahsi egemenliğini tesis edecek şekilde yeniden yorum-<br />
lanmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Nitekim Kas<strong>ı</strong>m 1973’te askeri darbe ile ik-<br />
tidar<strong>ı</strong> ele geçirince öncülük ettiği “Düzeltme Hareketi”<br />
(Hareket-ul Tashih) Baas ideolojisinin sosyalist-milliyetçi<br />
karakteri ile uğraşmam<strong>ı</strong>ş; devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, güvenlik yap<strong>ı</strong>-<br />
lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve siyasal sistemi iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> pekiştirecek şekil-<br />
de dönüştürmüştür (Seale, 1988). Düzeltme Hareketi<br />
ile Baas ideolojisi etkisizleştirilmiş, Esad’<strong>ı</strong>n lider kültü<br />
ve mutlak iktidar<strong>ı</strong> perçinlenmiştir. Esad, askeri darbe-<br />
den sonra yap<strong>ı</strong>lan seçimlerde geçerli oylar<strong>ı</strong>n tamam<strong>ı</strong>na<br />
yak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> alarak Mart 1971’de Nusayri kökenli ilk devlet<br />
başkan<strong>ı</strong> olmuştur. 2 Esad devlet başkan<strong>ı</strong> olduktan sonra<br />
iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kurumsallaşt<strong>ı</strong>rmak üzere haz<strong>ı</strong>rlanan anayasa<br />
1973 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.<br />
2 Nusayriler Suriye’deki dini az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k gruplar<strong>ı</strong>ndan bir tanesidir. Nusayrilik<br />
İslam’<strong>ı</strong>n heterodoks yorumuna mensup bir mezheptir.<br />
33
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Anayasa’n<strong>ı</strong>n en temel özelliği Esad’<strong>ı</strong>n 30 y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k iktidar<strong>ı</strong>na<br />
olanak sağlayan devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> konumunu<br />
sağlama almas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Yasama, yürütme, yarg<strong>ı</strong> ve güvenlik<br />
alanlar<strong>ı</strong>nda tüm yetki devlet başkan<strong>ı</strong>nda toplanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Anayasa incelendiğinde lider despotizmine dayal<strong>ı</strong><br />
iktidar<strong>ı</strong>n üç temel özelliği ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. 3 Birincisi,<br />
Esad yönetimi iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yasal bir zemine oturtmuştur.<br />
Anayasa’n<strong>ı</strong>n 83.-114. maddeleri devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
yetkilerini ve görevlerini düzenlemektedir. Anayasan<strong>ı</strong>n<br />
devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> konumunu bu kadar uzun ve net ortaya<br />
koymas<strong>ı</strong> iktidar<strong>ı</strong>n kanunlarla hem tan<strong>ı</strong>mland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
hem de s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> göstermektedir. Benzer bir şekilde<br />
devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n liderlik edeceği kurumlar<strong>ı</strong>n anayasal<br />
tan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> da iktidar<strong>ı</strong>n kanunlarla şekillenmiş yasal ve meşru<br />
zeminini güçlendirmeye yöneliktir.<br />
İkinci özellik, iktidar<strong>ı</strong>n büyük halk çoğunluğuna dayanarak<br />
sürdürülmesidir. Anayasa’n<strong>ı</strong>n 85. maddesine<br />
göre devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yedi y<strong>ı</strong>lda bir halk taraf<strong>ı</strong>ndan seçilen<br />
Suriyeli bir Arap olmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. Halk desteği<br />
bir anlamda yasal zemine ek olarak meşruiyet zemini<br />
sağlamaktad<strong>ı</strong>r. Üçüncü özellik ise devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
demokratik denetim mekanizmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Ordu ve güvenlik tamamen tek lider sultas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
muhafazas<strong>ı</strong> ve sürekliliğini sağlayacak şekilde düzenlenmiştir.<br />
Anayasada bu gibi düzenlemeler mevcut olduğu<br />
halde görüntüde sadece halk desteğine bağl<strong>ı</strong>, Suriye’de<br />
birlik ve istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> için mücadele eden vatansever<br />
Esad rejimi imaj<strong>ı</strong> yarat<strong>ı</strong>lmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Hâlbuki<br />
Esad yönetimi Suriye’de birlik ve istikrar<strong>ı</strong> totaliter bir<br />
yöntemle sağlamaktad<strong>ı</strong>r.<br />
3 Suriye Anayasas<strong>ı</strong> ile ilgili olarak bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z Federal Research Division<br />
Library of Congress, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html.<br />
34<br />
Anlat<strong>ı</strong>lan üç temel özelliğin ortaya ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>,<br />
Esad’<strong>ı</strong>n kişiliği ve liderliği üzerine inşa edilmiş bir ulusal<br />
güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> ve bu yap<strong>ı</strong>lanman<strong>ı</strong>n üzerine<br />
oturan bir başkanl<strong>ı</strong>k monarşisidir. Esad, devletin,<br />
partinin ve ordunun baş<strong>ı</strong>nda yer almay<strong>ı</strong> tercih etmiştir.<br />
Devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, parti genel sekreterliği ve silahl<strong>ı</strong> kuvvetler<br />
başkomutanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görevleri devlet ve siyaset içerisinde<br />
nerdeyse tüm alanlar<strong>ı</strong> kapsayan bir himaye ilişkisinin<br />
doğmas<strong>ı</strong>na sebep olmuştur. Bu himaye modelinde siyaset<br />
ve devlet seçkinleri doğrudan Esad’a bağl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>rlar. Konumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
sürdürmeleri doğrudan Esad ile sürdürdükleri<br />
himaye ilişkisiyle belirlenmektedir.<br />
Esad yönetiminde Suriye’de Baas ideolojisi ya da<br />
hukuk devleti gibi unsurlar zay<strong>ı</strong>flat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş, tepede Esad’<strong>ı</strong>n<br />
alt katmanlarda ise devlet başkan<strong>ı</strong>na bağl<strong>ı</strong> kişilerin yer<br />
ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir devlet ve yönetim modeli şekillenmiştir. Bu<br />
model bir taraftan akraba-mezhep bağlar<strong>ı</strong> ile daha fazla<br />
güvenilen seçkinler üretme, diğer taraftan halk desteğini<br />
sağlama üzerine inşa edilmiştir. Fakat vurgulanmas<strong>ı</strong> gereken<br />
nokta, bahsi geçen desteğin Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k olduğudur.<br />
Yasin Atl<strong>ı</strong>oğlu’nun (2007) özetlediği gibi:<br />
“Suriye nüfusunun %90’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturan bask<strong>ı</strong>n etnik<br />
kimlik Araplard<strong>ı</strong>r. Araplar<strong>ı</strong>n %70’i Sünni mezhebine,<br />
diğerleri Alevi, İsmaili ve Şii mezheplerine mensuptur.<br />
H<strong>ı</strong>ristiyan Araplar<strong>ı</strong>n çoğu ise Ortodoks Grek Kilisesi, Suriye<br />
Ortodoks Kilisesi ve Katolik Grek Kilisesi’ne bağl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Ülkenin resmi dili Arapçad<strong>ı</strong>r; eğitimde sadece Arapça<br />
kullan<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r ve nüfusun % 82.5’i Arapça konuşur. Ülkede<br />
Arapça d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda kendi dillerini konuşan farkl<strong>ı</strong> etnik gruplar<br />
vard<strong>ı</strong>r. Sünni Müslümanlar<strong>ı</strong>n dili Türkçe, Kafkas dilleri<br />
veya Kürtçe; H<strong>ı</strong>ristiyanlar<strong>ı</strong>n Ermenice, Aramice veya<br />
Süryanice ve Yahudilerin de İbranicedir. Kullan<strong>ı</strong>lan dil-
lere göre Suriye’deki başl<strong>ı</strong>ca etnik az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar Kürtler, Ermeniler,<br />
Çerkezler ve Türkmenler olarak ele al<strong>ı</strong>nabilir.<br />
Yine dini boyut taş<strong>ı</strong>yan Süryaniler, Dürzîler ve Yahudiler<br />
de etnik az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k say<strong>ı</strong>labilir.”<br />
Esad rejimi her ne kadar Baas ideolojisinin etkisindeki<br />
tüm halk kesimlerini kuşatmay<strong>ı</strong> hedeflese de yönetimini<br />
Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k desteğinin üzerine oturtmuş ve<br />
diğer halk kitlelerini d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>da b<strong>ı</strong>rakm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k,<br />
Esad iktidar<strong>ı</strong> ele geçirmeden önce yönetimi elinde tutan<br />
Sunni çoğunluk taraf<strong>ı</strong>ndan aşağ<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>ş ve yönetimden<br />
uzak tutulmuş Suriyeli Araplard<strong>ı</strong>r. Esad iktidara geçince<br />
ayr<strong>ı</strong>cal<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> bir konuma gelmişler ve Esad yönetiminin kat<strong>ı</strong><br />
taraftarlar<strong>ı</strong> olmuşlard<strong>ı</strong>r (Zisser, 2000). Akraba-mezhep<br />
kay<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> zemininde yürüyen bu destek Esad taraf<strong>ı</strong>ndan<br />
ustal<strong>ı</strong>kla yönetilmiş ve yönlendirilmiştir.<br />
Esad’<strong>ı</strong>n Baas Partisi üzerinden yürüttüğü iktidar, devlet<br />
yönetimi - parti ilişkisi aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan tezatl<strong>ı</strong>k taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r.<br />
1973 Anayasas<strong>ı</strong>na bak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda Baas partisinin yeri aç<strong>ı</strong>k<br />
ve net olarak belirlenmiştir. Parti Suriye Cumhuriyeti ve<br />
halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önder partisi olma s<strong>ı</strong>fat<strong>ı</strong>na sahiptir. Her ne kadar<br />
bu durum belirgin bir üstünlüğün alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çiziyor gibi<br />
görünse de gerçekte Baas Partisi Esad’<strong>ı</strong>n parti genel sekreteri<br />
olmas<strong>ı</strong>ndan sonra etkisizleşmiştir. Partinin yegane<br />
işlevi Esad yönetiminin liderliğini pekiştirmek olmuştur.<br />
Esad genel sekreteri olduğu partinin kendi iktidar<strong>ı</strong>na<br />
tehdit oluşturma ihtimalini göz önünde bulundurarak bu<br />
kurumu etkisizleştirmiş, gündemi devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve politikalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
övmekten öteye geçmeyen toplant<strong>ı</strong>lar yapan<br />
bir örgüt konumuna indirgemiştir. Suriye siyasetinde<br />
zaten isminden öte anlam taş<strong>ı</strong>mayan Baas ideolojisine,<br />
genel kongreleri bile yapamayan bir Baas Partisi eklenmiştir.<br />
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
Esad’<strong>ı</strong>n ordu ile ilişkisi daha farkl<strong>ı</strong> bir bağlamda gelişmiştir.<br />
Nusayri az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k, Esad iktidar<strong>ı</strong>na kitle desteği sağlama<br />
görevinin yan<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ra asl<strong>ı</strong>nda kökeni Frans<strong>ı</strong>z manda<br />
yönetimine kadar uzanan az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klardan ordu oluşturma<br />
uygulamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da üstlenmiştir (Bronson, 2000). Suriye<br />
ordusunun ana çat<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ve güçlü birimleri Nusayrilerden<br />
oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Esad güçlü bir orduyu doğrudan himaye<br />
ağ<strong>ı</strong> arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla iktidara taş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Sivil-asker ilişkileri aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan<br />
bu durum gücü ve otoritesi sivil liderde toplanan<br />
fakat yönetim kadrolar<strong>ı</strong> yoğunlukla ordudan beslenen<br />
bir modele tekabül etmektedir. Soğuk Savaş döneminde<br />
Orta Doğu’da iktidar değişimleri askeri müdahaleler ile<br />
gerçekleşmiştir. Esad’<strong>ı</strong>n askeri darbe ile Suriye yönetimini<br />
ele geçirmesi Orta Doğu’daki darbe geleneğine<br />
örnek teşkil etmektedir. Esad’<strong>ı</strong>n başkanl<strong>ı</strong>k monarşisinde<br />
yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, orduyu doğrudan devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n mutlak idaresine<br />
vermek, silahl<strong>ı</strong> kuvvetleri silahs<strong>ı</strong>z halk karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda<br />
rejimi koruyacak bir muhaf<strong>ı</strong>za dönüştürmektir. Sonuçta<br />
güçlü ama Esad’<strong>ı</strong>n kontrolünde, tüm anahtar konumlar<strong>ı</strong><br />
Esad’a sadakati ile bilinen isimlerin elinde tuttuğu bir<br />
iktidar ordusu ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Talhami, 2001). Silahl<strong>ı</strong><br />
kuvvetler bu bağlam<strong>ı</strong>yla Esad iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli araçlar<strong>ı</strong>ndan<br />
biri olmuştur.<br />
Esad rejimi bir nevi lider sultas<strong>ı</strong> olduğu için hiçbir kurum<br />
veya kuruluşa liderden bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z yetki veya otorite<br />
verilmemiştir. Suriye ordusu her ne kadar Esad rejiminin<br />
mihenk taş<strong>ı</strong> olsa da zaman içerisinde Esad karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> yuvalanmalar<strong>ı</strong><br />
veya güç odaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>rma ihtimalini de<br />
taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r. Bu ihtimalden hareketle silahl<strong>ı</strong> kuvvetlerle<br />
birbirini tamamlayan ancak baz<strong>ı</strong> durumlarda ordunun<br />
doğrudan denetlenmesi için de kullan<strong>ı</strong>lan istihbarat<br />
örgütleri kontrol ve güvenliği sağlamada önemli yer<br />
tutmuştur. Başl<strong>ı</strong>ca istihbarat örgütleri Politik Güvenlik<br />
35
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Müdürlüğü (Idarat al-Amn al-Siyasi), Genel Güvenlik<br />
Müdürlüğü (Idarat al-Amn al-’Amm), Ordu İstihbarat<strong>ı</strong><br />
(Shu’bat al-Mukhabarat al-’Askariyya) ve Hava Kuvvetleri<br />
İstihbarat<strong>ı</strong> (Idarat al-Mukhabarat al-Jawiyya)’d<strong>ı</strong>r<br />
(Middle East Intelligence Bulletin, 2000). Bu dört istihbarat<br />
örgütü devlet başkan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n doğrudan yönetimindedir.<br />
İstihbarat örgütleri gerek kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> kaynaklar gerekse de<br />
yol açt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> etki aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan ciddi büyüklükte kurumlara<br />
dönüşmüşlerdir. Örneğin, Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n bir kalp krizi ile<br />
hayat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kaybederek devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan ayr<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dönemde<br />
istihbarat örgütlerinde yer alan kişi say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> beş yüz<br />
bin idi. Devasa istihbarat kurumlar<strong>ı</strong> Esad rejiminin varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
sürdürmesi için ülke genelinde yürüttükleri takip ve<br />
bask<strong>ı</strong> politikalar<strong>ı</strong> ile devlet güvenliğini insan ve toplum<br />
güvenliksizliğine dönüştürmüşlerdir.<br />
Haf<strong>ı</strong>z Esad döneminde Suriye’de devlet başkan<strong>ı</strong><br />
ekseninde otoriter bir siyasal rejim yerleştirilirken kontrollü<br />
ekonomik liberalleşme de sürdürülmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Asl<strong>ı</strong>nda Orta Doğu genelinde gözlemlenen infitah<br />
(aç<strong>ı</strong>lma) denilen ekonomik liberalleşme politikas<strong>ı</strong><br />
1970’li ve 1990’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llarda olmak üzere iki kere Suriye<br />
rejiminin gündemine gelmiştir. Esad rejiminin infitah<br />
ad<strong>ı</strong>na yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, siyasi liberalleşme ile herhangi bir ilişiği<br />
olmayan, kontrollü ve yavaş bir ekonomik liberalleşme<br />
girişiminin hayata geçirilmesidir. Moshe Mo’az’<strong>ı</strong>n (1991)<br />
alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizdiği gibi Esad, Suriye’de kamu sektörünün güçlendirilmesi<br />
ve halk<strong>ı</strong>n genel refah seviyesinin art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
düşüncelerini sürekli gündemde tutmuştur. Esad’<strong>ı</strong>n bu<br />
yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> Baas ideolojisinin halkç<strong>ı</strong> yan<strong>ı</strong>ndan beslenmektedir.<br />
Devletçilik ve halkç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k gibi ilkelerin benimsenmesi<br />
rejime verilen halk desteğinin güvence alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>,<br />
dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> amac<strong>ı</strong>na yöneliktir. Silahl<strong>ı</strong><br />
kuvvetler ve istihbarat örgütlerinin bask<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda<br />
36<br />
rejim muhalifleri sindirilirken Esad’<strong>ı</strong>n halk<strong>ı</strong>n refah<strong>ı</strong> ile ilgilenmesi<br />
hiç olmazsa ekonomide başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olma niyetine<br />
işaret etmektedir.<br />
Ülkedeki sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>na veya meslek örgütlerine,<br />
Esad’<strong>ı</strong>n yukar<strong>ı</strong>da bahsettiğimiz himaye ağ<strong>ı</strong><br />
içinde rejime bağl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> sağlama al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ktan sonra izin<br />
verilmiştir. Kald<strong>ı</strong> ki bu örgütler himaye ağ<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nca<br />
sert bir şekilde cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Örneğin Mart 1980’de<br />
genel grev çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> yapan doktor, mühendis, eczac<strong>ı</strong> ve<br />
avukatlardan oluşan dört meslek örgütü feshedilmiş ya<br />
da bu meslek örgütlerinin yönetimine rejimin tayin ettiği<br />
yeni başkanlar getirilmiştir (Lobmeyer, 1997). İşlevsel<br />
meslek örgütleri sindirilirken, rejime direnç oluşturamayacak<br />
köylü ya da kad<strong>ı</strong>n örgütlerinin kurulmas<strong>ı</strong>na devletin<br />
kendisi önayak olmuştur. Suriye’de ayr<strong>ı</strong>ca geniş bir<br />
hay<strong>ı</strong>r kurumu ve vak<strong>ı</strong>f geleneği süregelmiştir. Modern<br />
anlam<strong>ı</strong>yla olmasa bile sivil toplumun çekirdeğini oluşturabilecek<br />
esnaf örgütleri, vak<strong>ı</strong>f ve tarikatlar gibi faaliyetler<br />
tarihsel olarak oldukça eskiye dayanmaktad<strong>ı</strong>r. Etkin<br />
ve çağdaş bir sivil toplumun taş<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapacak sermaye<br />
sahibi orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n yokluğu temel problemdir. Gunter<br />
Lobmeyer’in belirttiği gibi 1990’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>ndaki infitah<br />
girişiminde statükonun korunmas<strong>ı</strong> ve iktidar tekelinin<br />
devam<strong>ı</strong> hedeflenmiştir (Lobmeyer, 1997). Raymond A.<br />
Hinnebusch’a (2001) göre bu durumun bir diğer sebebi<br />
sermayeyi ele geçirmeye aday kesimlerin bunu devleti<br />
zorlayarak yapacak güce sahip olmamalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Orta Doğu’da ‘Şam’<strong>ı</strong>n Aslan<strong>ı</strong>’ olarak bilinen Haf<strong>ı</strong>z<br />
Esad, Soğuk Savaş döneminde ulusal güvenlik devletini<br />
ve başkanl<strong>ı</strong>k monarşisini devam ettirmiş ve Haziran<br />
2000’de geçirdiği kalp krizi neticesinde hayata gözlerini<br />
yummuştur. Esad’<strong>ı</strong>n hayattayken iktidar<strong>ı</strong> devretmek
istediği oğlu Basil, çok genç yaşlardan itibaren devlet<br />
kadrolar<strong>ı</strong>nda ve silahl<strong>ı</strong> kuvvetlerde önemli pozisyonlarda<br />
bulunmuştur. Ancak Basil’in Ocak 1994’te henüz 32<br />
yaş<strong>ı</strong>nda ölmesinden sonra diğer oğlu Beşar’<strong>ı</strong>n liderliği<br />
gündeme gelmiştir. 1992 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda göz doktorluğu ihtisas<strong>ı</strong><br />
için İngiltere’ye giden Beşar, ağabeyinin ölümünden<br />
sonra ülkeye dönmüştür. Haf<strong>ı</strong>z Esad, Beşar’<strong>ı</strong>n kendisinden<br />
sonra devlet, parti ve ordu içinde meşru bir lider<br />
olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na önayak olmuştur. Klasik monarşilerde,<br />
bilindiği üzere, iktidar soydan gelmektedir.<br />
Buna karş<strong>ı</strong>n başkanl<strong>ı</strong>k monarşisi, iktidar<strong>ı</strong>n çocuklara<br />
geçmesini ne kadar sorunlu olursa olsun bir meşruiyete<br />
dayand<strong>ı</strong>rmak istemektedir. Baba Esad, yolsuzluk gibi<br />
Suriye’de kronikleşmiş bir sorunla mücadeleyi Beşar’a<br />
havale ederek yeni, temiz ve dürüst bir politikac<strong>ı</strong> olarak<br />
tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlamaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca Beşar<br />
Bilgisayar Derneği’nin başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na getirilerek Suriye’yi<br />
geleceğe haz<strong>ı</strong>rlayacak lider olduğu, ülkeyi teknoloji ve<br />
internet çağ<strong>ı</strong>na taş<strong>ı</strong>yacağ<strong>ı</strong> mesaj<strong>ı</strong> verilmiştir (Ghadbian,<br />
2001).<br />
3) Suriye’de Muhalefet<br />
Suriye’de muhalefetin iki etkili unsuru İslami gruplar<br />
ve Kürtlerdir. Sivil toplum, siyasi partiler ve medya<br />
üzerinden ortaya ç<strong>ı</strong>kan muhalefet kitab<strong>ı</strong>n bir sonraki reform<br />
ve demokratikleşme <strong>bölüm</strong>ünde ele al<strong>ı</strong>nacağ<strong>ı</strong> için<br />
bu <strong>bölüm</strong>de İslami ve Kürt gruplara değinilecektir. Bu iki<br />
etkili muhalefet unsuru, rejimin onlara karş<strong>ı</strong> uygulad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
politikalar ve Suriye’de muhalefetin artan sekteryan karakteri<br />
üzerinde durulacakt<strong>ı</strong>r.<br />
1963 ve 1966 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>ndaki müdahaleler ile Baas rejiminin<br />
yerleşmesinden bugüne kadarki süreçte Suriye,<br />
Arap dünyas<strong>ı</strong> içinde seküler yönetim tercihinde en ka-<br />
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
rarl<strong>ı</strong> ülke olmuştur. Suriye’de Baas rejiminin bir anlamda<br />
teorik temellerini atan Mişel Eflak, İslamiyet’i Arap<br />
tarihi ve kültüründe önemli bir unsur olarak görmekle<br />
birlikte, hukukun ve kamu düzeninin belirleyicisi olarak<br />
tan<strong>ı</strong>mlamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. İslam’<strong>ı</strong> kamusal hayat<strong>ı</strong>n belirleyicisi<br />
konumundan ç<strong>ı</strong>kararak özel alanla s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamak düşüncesi<br />
özellikle 23 Şubat 1966 tarihinde yönetimi ele geçiren<br />
radikal Baas yönetimi taraf<strong>ı</strong>ndan benimsenmiştir. Yeni<br />
Baasç<strong>ı</strong>lar olarak bilinen bu grubun ülkede milliyetçiseküler<br />
bir rejim yerleştirmek için yapt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>, Arap dünyas<strong>ı</strong>nda<br />
dine karş<strong>ı</strong> oldukça cesur girişimler olarak tan<strong>ı</strong>mlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Bu tedbirlerden baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> vak<strong>ı</strong>flar<strong>ı</strong>n denetim<br />
alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>, ibadet ve dini eğitimin sadece camilerde<br />
verilecek şekilde düzenlenmesi ve din adam<strong>ı</strong> atamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
kontrol alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Zisser, 2005a: 45). Baas<br />
yönetimi bu uygulamalara karş<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>kan din adamlar<strong>ı</strong> ve<br />
toplum kesimlerine sert yapt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>mlarda bulunmaktan çekinmemiştir.<br />
Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n 1970 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda iktidara gelmesi ile radikal<br />
Baas tavr<strong>ı</strong> bir miktar değişmiştir. Esad daha geniş<br />
bir halk desteği oluşturmak amac<strong>ı</strong>yla kendinden önceki<br />
İslam karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> görüntüyü değiştirmek için daha <strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> bir<br />
tav<strong>ı</strong>r tak<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu tavr<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Hacca giderek, din adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
maaşlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yükselterek ve Sünni camilerinde namaz<br />
k<strong>ı</strong>larak pekiştirmiştir. Esad, ayn<strong>ı</strong> zamanda, Lübnan Şii<br />
toplumu lideri Musa Sadr’dan kendi Alevi topluluğunun<br />
Şii mezhebinden olduğuna ve diğer Müslümanlar kadar<br />
İslam’<strong>ı</strong>n içinde yer ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na dair fetva almay<strong>ı</strong> başarm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />
(Kramer, 1996: 198-203). Esad’<strong>ı</strong>n tüm girişimleri 1976<br />
y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Suriye Müslüman Kardeşler örgütünden kopan<br />
küçük bir grubun rejimi yok etmek için şiddete başvurmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
engelleyememiştir. Çok geçmeden Müslüman<br />
Kardeşler örgütü de bu ayaklanmaya kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Eyal<br />
37
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Zisser’in (2005a: 46) ifade ettiği gibi bu silahl<strong>ı</strong> ayaklanma<br />
Müslüman Kardeşlerin önceki politikalar<strong>ı</strong>ndan bir<br />
sapmad<strong>ı</strong>r.<br />
Müslüman Kardeşler grubu Suriye’de diğer Arap ülkelerindeki<br />
gibi destek bulmamaktad<strong>ı</strong>r. Suriye nüfusunun<br />
%40’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturan az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar – Dürzîler, H<strong>ı</strong>ristiyanlar,<br />
Aleviler- taraf<strong>ı</strong>ndan desteklenmemekte; hatta Sünni<br />
kitleler aras<strong>ı</strong>ndaki milliyetçi topluluklar taraf<strong>ı</strong>ndan bile<br />
alternatif olarak görülmemektedirler. Müslüman Kardeşlere<br />
en büyük destek ülkenin kuzeyinde bulunan büyük<br />
şehirlerdeki orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f Sünni topluluklardan gelmektedir.<br />
Bu toplum kesimi, k<strong>ı</strong>rsal bölgelerdeki kitleleri ve az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong><br />
yönetim merkezine taş<strong>ı</strong>yan Baas rejiminin yükselmesi<br />
karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda siyasal ve ekonomik güçlerini kaybeden<br />
gruplardan oluşmaktad<strong>ı</strong>r. Bu kitleye M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r ve diğer ülkelerde<br />
gelişen Seyyid Kutup gibi siyasal İslam teorisyenlerinin<br />
öncülük ettiği İslami dünya görüşünün etkisi alt<strong>ı</strong>nda<br />
kal<strong>ı</strong>p şiddet kullanmay<strong>ı</strong> meşru kabul eden küçük gruplar<br />
da eklemlenmiştir.<br />
Müslüman Kardeşler 1970’lerin ortalar<strong>ı</strong>na kadar aç<strong>ı</strong>k<br />
ve doğrudan çat<strong>ı</strong>şmadan kaç<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1976–82 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong><br />
aras<strong>ı</strong>nda Müslüman Kardeşlerin rejime karş<strong>ı</strong> yürüttükleri<br />
silahl<strong>ı</strong> mücadele İslami ayaklanma olarak bilinmektedir.<br />
Ayaklanmaya 1980 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar çeşitli seviyelerde destek<br />
kazanmay<strong>ı</strong> başaran grup, kuzeyde baz<strong>ı</strong> bölgelerin<br />
kontrolünü eline geçirmiştir. Ancak rejim bu ayaklanmay<strong>ı</strong><br />
1982 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Hama’da binlerce kişiyi öldürerek kanl<strong>ı</strong><br />
bir şekilde bast<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Faaliyetlerine Londra’da devam<br />
eden Müslüman Kardeşlerin genel sekreteri Ali Bayanuni<br />
Hama’daki olaylara dair rejimin kendi halk<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong><br />
eşi benzeri görülmemiş bir şekilde şiddet uygulad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>,<br />
konvansiyonel silah kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, Hama’n<strong>ı</strong>n dörtte üçü-<br />
38<br />
nü yok ettiğini ve 60 binden fazla insan<strong>ı</strong> tutuklad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
söylemiştir (Terrorism Monitor, 2005). Bayanuni’ye<br />
göre İslami ayaklanma olarak bilinen durum asl<strong>ı</strong>nda<br />
bask<strong>ı</strong>ya karş<strong>ı</strong> halkç<strong>ı</strong> bir karş<strong>ı</strong> koyuş sergileyen birbirinden<br />
bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z direniş girişimlerinin toplam<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Terrorism Monitor,<br />
2005). Bayanuni, ayaklanman<strong>ı</strong>n doğas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> doğru<br />
yorumluyor gözükse bile, Suriye halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
İslami bir oluşuma mesafesini koruduğu gerçeğini<br />
göz ard<strong>ı</strong> etmektedir. Aksi takdirde ayaklanman<strong>ı</strong>n sadece<br />
şiddetle bast<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> mümkün olamayabilirdi. Suriye’de<br />
geniş toplum kesimleri Müslüman Kardeşlerin rejime alternatif<br />
olduklar<strong>ı</strong> iddias<strong>ı</strong>na s<strong>ı</strong>cak bakmam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />
Hama ayaklanmas<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong> Müslüman Kardeşlerin<br />
rejimle ilişkisi karmaş<strong>ı</strong>k bir hal alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Müslüman Kardeşler<br />
rejimle diyalog yollar<strong>ı</strong> aram<strong>ı</strong>şsa da rejimin tavr<strong>ı</strong><br />
kat<strong>ı</strong> ve tavizsiz olmuştur. 1980 tarihli Ceza Hukukunun<br />
49 Say<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> Kanunu Müslüman Kardeşler ile herhangi bir<br />
irtibatta ölüm cezas<strong>ı</strong> öngörmektedir. Bu Kanun Müslüman<br />
Kardeşlerin Suriye’deki tüm faaliyetlerini durdurmas<strong>ı</strong>na<br />
ve Suriye’deki irtibatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> asgariye indirmelerine<br />
yol açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Suriye yönetimi, İslami çevreler ve Müslüman<br />
Kardeşlere karş<strong>ı</strong> sert tavr<strong>ı</strong>nda 1990’lar<strong>ı</strong>n ortas<strong>ı</strong>na<br />
kadar herhangi bir değişikliğe gitmemiştir.<br />
1990’lar<strong>ı</strong>n ortas<strong>ı</strong>ndan itibaren rejimin İslam karş<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
imaj<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> düzeltme girişimleri ve İslami çevrelerle bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>k<br />
politikalar takip etme tavr<strong>ı</strong> dolayl<strong>ı</strong> olarak Müslüman Kardeşlerle<br />
olan ilişkilerine de yans<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Eyal Zisser (2005a:<br />
49-50) rejimin tav<strong>ı</strong>r değişikliğine gösterge say<strong>ı</strong>labilecek<br />
dört önemli aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mdan söz etmektedir. Birincisi, rejimin<br />
İslami yaşam tarz<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kamusal alanda görünürlülüğüne<br />
(örneğin say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> giderek artan örtülü kad<strong>ı</strong>nlar ve Cuma<br />
ve bayram namazlar<strong>ı</strong> gibi birlikte yap<strong>ı</strong>lan ibadet) müsa-
maha göstermesidir. Suriye’de daha önce kat<strong>ı</strong> şekilde<br />
yasaklanan Seyyid Kutup gibi yazarlar<strong>ı</strong>n kitaplar<strong>ı</strong> serbest<br />
b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve dini okullar<strong>ı</strong>n artt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>na izin verilmiştir.<br />
2004 rakamlar<strong>ı</strong>yla 120 dini eğitim kurumunun yedisi<br />
akademik diploma vermektedir. İkinci aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m, 1980’li<br />
y<strong>ı</strong>llarda hapsedilen Müslüman Kardeşler mensuplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
birçoğunun serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. 1991’de başlayan ve<br />
2000 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>na kadar devam eden aflarla 5550 civar<strong>ı</strong>nda<br />
hükümlü serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Zisser’in üzerinde durduğu<br />
üçüncü konu rejimin Alevi topluluğu İslamileştirme<br />
çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Yüzlerce Alevinin İran’a Şiilik eğitimi almak<br />
üzere gidebilmesi bu politikan<strong>ı</strong>n bir yans<strong>ı</strong>mas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Rejimin din karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki tav<strong>ı</strong>r değişikliğine dair dördüncü<br />
gösterge ise 1990’lar<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>ndan bu yana <strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> din<br />
adamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Halk Meclisi’nde bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z üye olmalar<strong>ı</strong>na<br />
izin verilmesi ve hatta bu yönde cesaretlendirilmesidir<br />
(Zisser, 2005a: 49-50).<br />
Suriye’de rejimin İslami çevrelerle ilişki kurma aray<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong><br />
reform ve değişim yönündeki talepleri frenleme, yönetimi<br />
güçlendirme ve izlenen politikalara destek sağlama<br />
amac<strong>ı</strong> taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r. Il<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> İslami çevrelerle girilen diyalog<br />
meyvelerini vermiş ve Mervan Şeyhu ve Muhammed<br />
Said Al-Buti gibi halk<strong>ı</strong>n değer verdiği din âlimleri ile uzlaşma<br />
sağlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şeyhu meclise seçilirken, Al-Buti<br />
başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>kla sonuçlanan rejim yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> bir parti kurma<br />
girişiminde bulunmuştur. Al-Buti’nin din eksenli siyasi<br />
parti kurulamayacağ<strong>ı</strong>na dair görüşleri rejimi Müslüman<br />
Kardeşlere karş<strong>ı</strong> güçlendirmektedir. 4 Diğer bir örnek Su-<br />
4 Al-Buti 1929 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Irak’<strong>ı</strong>n kuzeyinde doğmuştur. Kürt as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> olan Al-<br />
Buti kendisi gibi bir din âlimi olan babas<strong>ı</strong> Molla Ramazan ile beraber<br />
dört yaş<strong>ı</strong>nda Şam’a göç etmiştir. Al-Buti, Şam Üniversitesinde yazd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
‘İslam Hukukunun Kaynaklar<strong>ı</strong>’ isimli doktora tezi ile tan<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r ve ayn<strong>ı</strong><br />
üniversitenin Şeriat Fakültesinde ders vermektedir.<br />
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
riye müftülüğü de yapan Ahmad Kaftaru’dur. 5 Kaftaru,<br />
İslam ve rejimin birbirini tamamlayan unsurlar olduğu<br />
ve biri olmadan diğerinin de olamayacağ<strong>ı</strong> sav<strong>ı</strong>yla Suriye<br />
rejiminin yan<strong>ı</strong>nda yer alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Botthcer, 1998). 49 Say<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />
Kanunun hala geçerli olduğu ülkede örgütle rejimin ilişkiye<br />
girmesi söz konusu olmamaktad<strong>ı</strong>r. Bununla birlikte,<br />
geçmişini bir tarafa b<strong>ı</strong>rakarak örgüt bağl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>ndan vazgeçen<br />
ve bireysel olarak Suriye’ye dönmek isteyenlere izin<br />
verilmiştir. Örneğin geçmişte Müslüman Kardeşler saflar<strong>ı</strong>nda<br />
yer alan, hatta örgütün genel sekreteri konumunda<br />
bulunmuş kişilerin Suriye’ye dönüşüne imkân tan<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Ancak, Uluslararas<strong>ı</strong> Af Örgütü, Müslüman Kardeşler<br />
ile irtibatl<strong>ı</strong> isimler için Suriye’ye dönüşün her halükarda<br />
ciddi riskler içerdiğini belirtmektedir. 6<br />
Suriye rejiminin dini kontrol alt<strong>ı</strong>nda tutma girişimleri<br />
oğul Esad döneminde de devam etmiştir. Beşar Esad<br />
yönetimi İslami çevrelerle yak<strong>ı</strong>nlaşmaya koşut olarak<br />
Müslüman Kardeşlerin hem d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>da hem içeride taban<br />
kaybetmesi için uğraşm<strong>ı</strong>ş ve rejimin nüfuz etmede<br />
zorland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> şehirli orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n desteğini kazanmaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Beşar Esad’<strong>ı</strong>n eğitim kurumlar<strong>ı</strong>nda başörtüsünü<br />
yasaklayan kanunu değiştirmesi, askeri lojmanlarda namaz<br />
k<strong>ı</strong>lmay<strong>ı</strong> serbest b<strong>ı</strong>rakmas<strong>ı</strong> ve iki kere Umre ziyareti<br />
gerçekleştirmesi İslam’a bağl<strong>ı</strong> bir cumhurbaşkan<strong>ı</strong> imaj<strong>ı</strong><br />
ile geniş halk kitlelerinin sempatisini kazanma girişimleri<br />
olarak kabul edilebilir. Beşar Esad babas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ölümünü<br />
takip eden süreçte Müslüman Kardeşlerin aktif bir şekilde<br />
rejimi köşeye s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rma ve taviz koparma girişimle-<br />
5 2004 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda ölen Kaftaru yaklaş<strong>ı</strong>k 60 ülkede 5000 civar<strong>ı</strong>nda öğrencisi<br />
olan Ebu Nur dini eğitim merkezlerinin kurucusudur.<br />
6 Uluslar aras<strong>ı</strong> Af Örgütü Raporu için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z http://www.amnesty.ca/<br />
Refugee/Concerns_Syria_04.pdf.<br />
39
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
rini, yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar ve komşu ülkelerdeki Müslüman<br />
Kardeşler faaliyetlerinin s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gibi karş<strong>ı</strong> hamlelerle<br />
savuşturmaya çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Suriye rejiminin bir diğer ilginç özelliği de kendi ülkesinde<br />
İslami örgütlenmeye karş<strong>ı</strong> hassas bir tav<strong>ı</strong>r sergilerken,<br />
Orta Doğu’daki İslami oluşumlar<strong>ı</strong>n liderlerinin<br />
Suriye’yi ziyaret etmesine izin vermesidir. Sudan İslami<br />
Hareketi lideri Hasan Turabi, Lübnan Hizbullah lideri<br />
Hasan Nasrallah ve bu oluşumun ruhani lideri Hüseyin<br />
Fadlallah, Hamas lideri Şeyh Ahmet Yasin ve Ürdün İslami<br />
Hareket Cephesi lideri İkbal Farhan geçtiğimiz y<strong>ı</strong>llarda<br />
Şam’a gelen isimlerden baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r (Zisser, 2005a:<br />
58). Bunlar<strong>ı</strong>n yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra başta Tunus ve Cezayir’den olmak<br />
üzere birçok Sünni ve Şii dini lider ülkeyi ziyaret<br />
etmektedir. Suriye rejiminin ülkede Müslüman gruplar<strong>ı</strong><br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamas<strong>ı</strong> ve Müslüman Kardeşler’le irtibat kurmay<strong>ı</strong><br />
ölümle cezaland<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong>n, özellikle Orta Doğu’daki<br />
İslami gruplarda Suriye’nin İsrail ile savaşa devam ettiği<br />
ve İsrail’in Lübnan’<strong>ı</strong> ele geçirmesinin önündeki en büyük<br />
engelin Suriye olduğuna dair yayg<strong>ı</strong>n bir kan<strong>ı</strong> vard<strong>ı</strong>r. 7<br />
Orta Doğu’da Suriye ile ilgili bu alg<strong>ı</strong>lama, Suriye rejimini<br />
uygulad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> güvenlik devleti uygulamalar<strong>ı</strong>nda k<strong>ı</strong>smen<br />
temize ç<strong>ı</strong>karmaktad<strong>ı</strong>r. Öte yandan diğer Müslüman<br />
ülkelerden Suriye’deki çok say<strong>ı</strong>da İslami okulda öğrenciler<br />
bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Suriye, 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemin<br />
hassasiyetlerini de göz önüne alarak bu öğrenciler aras<strong>ı</strong>nda<br />
kendi ülkelerinde terör eylemleri ile ilgisi olduğu<br />
iddia edilen ya da saptananlar<strong>ı</strong> ülkelerine geri iade etmektedir.<br />
Örneğin 2003 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda İstanbul’da gerçekleştiri-<br />
7 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n isminin sakl<strong>ı</strong> kalmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> isteyen Suriyeli<br />
muhalif entelektüel ile 24 Şubat 2007 tarihinde yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görüşme, Kahire,<br />
M<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r.<br />
40<br />
len El-Kaide sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong>nda, Suriye’de yakalanan<br />
22 civar<strong>ı</strong>nda Türk vatandaş<strong>ı</strong> tutuklanarak Türkiye’ye<br />
iade edilmiştir (Hürriyet, 2003). 8 Bu kişiler aras<strong>ı</strong>nda baz<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
bombalamalarla ilişkisi olduğu tespit edilmekle<br />
birlikte diğerlerinin eylemlerle herhangi bir bağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Suriye rejiminin İslami muhalefetle ilişkisi geçmişteki<br />
başkald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> girişimleri unutulmayarak ölüm cezas<strong>ı</strong>yla sindirme<br />
veya rejimle birlikte hareket eden oluşumlar kurdurma<br />
sarkac<strong>ı</strong>nda gidip gelmektedir. Rejim İslami gruplar<strong>ı</strong><br />
değişik derecelerde tehdit olarak alg<strong>ı</strong>lamakla birlikte<br />
bu gruplar<strong>ı</strong> kitlesel destek kazanman<strong>ı</strong>n bir arac<strong>ı</strong> olarak<br />
da görmektedir. Ayr<strong>ı</strong>ca Suriye rejiminin 1960’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llardan<br />
beri aşamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> temel sorunlardan bir tanesi kentli<br />
orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n desteğini almay<strong>ı</strong> başaramamas<strong>ı</strong> ve bu kesime<br />
tek ulaşma yolu olarak İslam’<strong>ı</strong> kullanmaya çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Sorunun temel sebebi ise çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n ana eksenini oluşturan<br />
ve hemen takip eden <strong>bölüm</strong>lerde tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lacak olan<br />
güvenlik-demokrasi ikileminde, Suriye rejiminin tercihini<br />
demokrasi yerine devlet ve rejim güvenliğinden yana<br />
koymas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bu tercih son tahlilde rejimin güvenliğini<br />
sağlayacak seçenekleri s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamakta, as<strong>ı</strong>l amac<strong>ı</strong>na hizmet<br />
edemez bir şekilde güvenlik ile kuşat<strong>ı</strong>lmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan muhalefetin<br />
daha büyük bir güvenlik sorununa dönüşmesine<br />
yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Suriye’de İslami muhalefetin ve daha sonraki <strong>bölüm</strong>lerde<br />
tart<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan sivil toplumun, siyasi partiler ve ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n<br />
eleştirilerinin yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra yükselen bir Kürt muhalefeti<br />
8 15 Kas<strong>ı</strong>m 2003’te İstanbul’da iki ayr<strong>ı</strong> sinagogda terörist sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> düzenlenmiş<br />
beş gün sonra 20 Kas<strong>ı</strong>m 2003’te yine İstanbul’da HSBC<br />
Bankas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Genel Müdürlüğü ve İngiltere Başkonsolosluğu bombalanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>.
de söz konusudur. Amerika’n<strong>ı</strong>n Irak’<strong>ı</strong> işgali tüm Orta<br />
Doğu’da etkisini gösteren çeşitli süreçleri başlatm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Bunlardan birisi y<strong>ı</strong>llarca Kürtleri kontrol alt<strong>ı</strong>nda tuttuğuna<br />
inan<strong>ı</strong>lan Saddam rejiminin ortadan kalkmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan<br />
Orta Doğu’nun kuzeyinde uygun ortam<strong>ı</strong> bulan<br />
Kürt hareketinin güçlenmesidir. Mart 1988’de Saddam<br />
Hüseyin’in ordular<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan gerçekleştirilen Halepçe<br />
kitlesel katliam<strong>ı</strong> haf<strong>ı</strong>zalarda yerini korurken, bu dönemde<br />
Orta Doğu’da Kürtler ile ilgili genel alg<strong>ı</strong>lama az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k<br />
olarak çeşitli devletlere dağ<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve zaman zaman haks<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>klara<br />
uğrayan bir etnik grup olduklar<strong>ı</strong> yönündeydi. Bu<br />
alg<strong>ı</strong>lama Irak Savaş<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong> değişmiştir. Kuzey Irak’ta<br />
federal bir Irak yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> içerisinde Kürt bölgesinin ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>, gerek Kürtlerin kendi alg<strong>ı</strong>lay<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>nda gerekse de<br />
diğer gruplar<strong>ı</strong>n Kürtleri alg<strong>ı</strong>lay<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>nda değişikliklere yol<br />
açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Suriye, bu son duruma kadar, Kürt milliyetçiliğinden<br />
etkilenmemek için içeride kendi Kürtlerini bask<strong>ı</strong><br />
alt<strong>ı</strong>nda tutmakta, bölgesel düzeyde de Türkiye ve İran<br />
ile zaman zaman güvenlik işbirliği çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yürüten bir<br />
politika izlemekteydi. Bununla birlikte, Haf<strong>ı</strong>z Esad kapal<strong>ı</strong><br />
Soğuk Savaş tarz<strong>ı</strong> güvenlik devleti politikalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir<br />
parças<strong>ı</strong> olarak bölgedeki diğer ülkelerin Kürt sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
kaş<strong>ı</strong>maktan geri durmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Nitekim 1998 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda PKK<br />
lideri Abdullah Öcalan’<strong>ı</strong>n Türkiye’nin ağ<strong>ı</strong>r tehditleri alt<strong>ı</strong>nda<br />
Suriye’den ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ile sonuçlanan uzun bir Türkiye<br />
- Suriye gerginliği olmuştur (Aras ve Köni, 2002).<br />
Saddam rejiminin ortadan kalkmas<strong>ı</strong> ve Kuzey Irak’taki<br />
yeni oluşumlar sebebiyle Kürt milliyetçiliği gerek bölgede<br />
gerekse de Suriye’de yükselişe geçmiş, Kürt devleti<br />
kurma yolundaki talepleri bölgesel bağlamda kontrol<br />
etme imkân<strong>ı</strong> ortadan kalkm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Kürt muhalefet gruplar<strong>ı</strong> kuzeydoğuda ellerinden al<strong>ı</strong>nan<br />
topraklar<strong>ı</strong>n geri verilmesi, Kürtçe eğitim hakk<strong>ı</strong>, ka-<br />
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
muda Kürtlere karş<strong>ı</strong> uygulanan sistematik ayr<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğa<br />
son verilmesi ve 1962’de vatandaşl<strong>ı</strong>ktan ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lan Kürt-<br />
lerin yeniden Suriye vatandaşl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na kabul edilmesi gibi<br />
talepleri yüksek sesle dile getirmektedirler (Landis ve<br />
Pace, 2006-2007). Henüz küçük ölçekte olan baz<strong>ı</strong> siya-<br />
si partiler Kürtler için siyasi otonomi ve federal yönetim<br />
tarz<strong>ı</strong> konular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tart<strong>ı</strong>şmaya başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n<br />
ölümünü takip eden süreçte Irak’ta yer alan Kürdistan<br />
Demokrat Partisi (KDP) çizgisindeki Yakiti Hareketi ve<br />
küçük gruplardan oluşan Kürdistan Demokratik İttifak<strong>ı</strong><br />
çeşitli gösterilerde reform taleplerini dile getirmişlerdir.<br />
Ancak Irak Savaş<strong>ı</strong> sonras<strong>ı</strong> <strong>ı</strong>srarc<strong>ı</strong> sesler çoğald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> için Su-<br />
riye rejimi taraf<strong>ı</strong>ndan Kürtlerin faaliyetleri devlet şiddeti<br />
kullan<strong>ı</strong>larak ciddi şekilde bast<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gereken bir hareket<br />
olarak alg<strong>ı</strong>lanmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Gambill, 2004).<br />
Mart 2004’te ülkenin kuzeyindeki Kam<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>’da bir fut-<br />
bol maç<strong>ı</strong> Kürtlerle Araplar aras<strong>ı</strong>nda çat<strong>ı</strong>şmaya yol açm<strong>ı</strong>ş-<br />
t<strong>ı</strong>r. Maç s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda Saddam lehine at<strong>ı</strong>lan sloganlara Kürt-<br />
ler Amerika lehine sloganlar atarak cevap vermişlerdir.<br />
ABD Başkan<strong>ı</strong> Bush ‘Ebu Azadi’ yani özgürlüklerin baba-<br />
s<strong>ı</strong> olarak hayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Güvenlik güçlerinin Kürt kalaba-<br />
l<strong>ı</strong>ğa ateş açmas<strong>ı</strong> sonucu ölümler olmuştur. Tepki olarak<br />
Kam<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Kürt halk<strong>ı</strong> tah<strong>ı</strong>l ambarlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, devlet araçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
ve baz<strong>ı</strong> özel araçlar<strong>ı</strong> ateşe vermişlerdir. Bir futbol maç<strong>ı</strong> ile<br />
başlayan şiddet Hasaka, Amuda, Halep ve Şam’<strong>ı</strong>n Kürt<br />
sokaklar<strong>ı</strong>na kadar yay<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Olaylar<strong>ı</strong>n durulmas<strong>ı</strong> ancak<br />
ordunun tanklar ve ağ<strong>ı</strong>r silahlarla müdahalesi ile sağla-<br />
nabilmiştir. Sekiz gün süren çat<strong>ı</strong>şma sonucu 33’ü Kürt<br />
40 kişi ölmüş, 400 kişi yaralanm<strong>ı</strong>ş ve 2.000 civar<strong>ı</strong>nda<br />
Kürt tutuklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Radikal, 2004). Kam<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong> olay<strong>ı</strong> Kürt<br />
sorununun Suriye için nas<strong>ı</strong>l saatli bir bomba olduğunu<br />
göstermektedir.<br />
41
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Suriye’de Kürtlerin kendilerine yönelik şiddete tepkileri<br />
ve demokratik taleplerindeki kararl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> diğer gruplar<br />
üzerinde de etkili olmaktad<strong>ı</strong>r. Arap muhalefeti gösteri<br />
alanlar<strong>ı</strong>na sadece 300 kişiyi getirmeyi başar<strong>ı</strong>rken Kürt<br />
muhalefeti alanlara kitleleri taş<strong>ı</strong>yabilmektedir (Landis ve<br />
Pace, 2006-2007). Suriye’deki Arap muhalefet bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z<br />
bir Kürdistan düşüncesine destek vermemektedir. Ayr<strong>ı</strong>ca<br />
Irak Savaş<strong>ı</strong>nda Kürtlerin Amerikan yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> tav<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>ndan<br />
ötürü Kürt muhalefete mesafelidir. Ancak 2005 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />
gerçekleşen çeşitli muhalif gruplar<strong>ı</strong>n işbirliği çağr<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> küçük<br />
çapl<strong>ı</strong> da olsa bir Arap - Kürt muhalefeti yak<strong>ı</strong>nlaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
doğurmuştur. Önümüzdeki dönemde Kürtlerin<br />
meydanlardaki başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ve rejime direnebilme basiretleri<br />
ile muhalefetin en kilit aktörlerinden biri olacağ<strong>ı</strong> düşünülmektedir<br />
(Biedermann, 2005).<br />
Suriye’de muhalefete izin vermeyen bask<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> politikalar<br />
sebebiyle sivil toplum, siyasi partiler ya da entelektüel<br />
oluşumlar<strong>ı</strong>n muhalefeti sürdürülememekte, muhalif<br />
sesin ve tavr<strong>ı</strong>n kendisini ifade bulduğu zemin dinsel ve<br />
etnik kimliklere kaymaktad<strong>ı</strong>r. Dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla Suriye’de muhalefet<br />
yoğunlukla İslami gruplar ve Kürtler etraf<strong>ı</strong>nda şekillenmektedir.<br />
Bu durum Suriye’nin yaşamakta olduğu<br />
güvenlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>ndaki gerginliği hararetlendirmektedir.<br />
4) Suriye’de Reform ve Demokratikleşme<br />
Beşar Esad’<strong>ı</strong>n devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na gelmesinden sonra<br />
reform ve demokrasinin gerekliliğine yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> vurgu<br />
reform beklentisindeki ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> ümitlendirmiştir. Beşar<br />
Esad’<strong>ı</strong>n başa geçmesi ve ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n reform talepleri ile<br />
birlikte ortaya ç<strong>ı</strong>kan reform ve demokratikleşme ortam<strong>ı</strong>na<br />
“Şam Bahar<strong>ı</strong>” denmiştir. Eylül 2000’de 99 reform<br />
yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ayd<strong>ı</strong>n, haklar ve özgürlüklerin genişletilmesi, si-<br />
42<br />
yasi tutuklulara af ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, sürgündeki muhaliflerin<br />
geri dönmesi gibi istekleri içeren bir bildiri yay<strong>ı</strong>nlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Reform bildirisine de imza atan Mişel Kilo, Nebil Süleyman<br />
ve Enver Bunni gibi ayd<strong>ı</strong>nlar Şam Bahar<strong>ı</strong>’nda öne<br />
ç<strong>ı</strong>kan isimlerdir. Suriye yönetimine diğer bir reform çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />
Ocak 2001’de yaklaş<strong>ı</strong>k bin kişinin imzalad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> daha<br />
geniş hak ve özgürlük talebi içeren bir belge ile yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />
(Ghadbian, 2001: 633-640). Bu belgede daha cesur<br />
bir yaklaş<strong>ı</strong>mla uluslararas<strong>ı</strong> gözetim alt<strong>ı</strong>nda seçim yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
ve yönetimin yeniden yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> talep edilmiştir.<br />
Ancak bu gibi belgeler Suriye medyas<strong>ı</strong>nda kendilerine<br />
yer bulamam<strong>ı</strong>ş; yabanc<strong>ı</strong> gazetelerde yay<strong>ı</strong>nlanm<strong>ı</strong>ş ya da<br />
gizlice elden ele dolaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Reform ile ilgili beklentileri art<strong>ı</strong>ran bir diğer unsur<br />
Esad’<strong>ı</strong>n babas<strong>ı</strong>ndan kalan iktidar yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve yönetim<br />
seçkinlerini dönüştürme girişimidir. Beşar Esad önceki<br />
döneme göre daha kolektif bir yönetim tarz<strong>ı</strong> ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>karmay<strong>ı</strong> başarm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Beşar Esad yönetimi, Volker<br />
Perthes’in (2004) analizine göre, üç halkal<strong>ı</strong> bir elit gruplaşmas<strong>ı</strong>ndan<br />
oluşmaktad<strong>ı</strong>r. İlki, en üstteki karar al<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<br />
yani üst düzey resmi görevliler, ordu ve güvenlik eliti ile<br />
Beşar’<strong>ı</strong>n akrabalar<strong>ı</strong>ndan oluşan gruptur. Şam İnsan Haklar<strong>ı</strong><br />
Merkezi yöneticisi Redwan Ziadeh, Beşar ile beraber<br />
Esad ailesinin belirleyiciliğinin artt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>, Beşar’<strong>ı</strong>n babas<strong>ı</strong><br />
ile karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda aile üyelerine yetki dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>nda<br />
daha cesur davrand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> söylemektedir. 9 Perthes’in<br />
(2004) tespit ettiği ikinci elit oluşumu orta düzey güvenlik<br />
- istihbarat yetkilileri ve güvenlik ile doğrudan<br />
uğraşmayan bakan ve bürokratlard<strong>ı</strong>r. Üçüncü grup ise<br />
ikinci grubu oluşturan orta düzey bürokrat ve güvenlik<br />
9 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Redwan Ziadeh ile Atina’da 26 Ocak<br />
2007’te gerçekleştirdiği görüşmede temin edilen bilgidir.
seçkininin yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>, Baas Partisi yetkilileri ve daha az<br />
yetkiye sahip yerel devlet temsilcileridir (Perthes, 2004:<br />
99). Bu üç yönetici seçkin grubu içerisinde yeni isimlerin<br />
yer almas<strong>ı</strong> ve Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n yerleştirdiği sistemden farkl<strong>ı</strong>,<br />
en az<strong>ı</strong>ndan yetki delege edebilen bir yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong> Suriye’de kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> reform olabileceği beklentilerini<br />
güçlendirmiştir. Ayr<strong>ı</strong>ca eski yönetim muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong> denilen,<br />
Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n etraf<strong>ı</strong>ndaki himaye ağlar<strong>ı</strong>ndaki etkili isimlerin<br />
yönetimden uzaklaşmaya başlamas<strong>ı</strong>, Suriye halk<strong>ı</strong><br />
taraf<strong>ı</strong>ndan uzun süredir mevcut bütün sorunlardan sorumlu<br />
tutulan bir ekibin ortadan kalkmaya başlamas<strong>ı</strong><br />
olarak alg<strong>ı</strong>lanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Mart 2002’de 60 yaş üzeri devlet<br />
memurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n emekliye ayr<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> yönünde al<strong>ı</strong>nan karar,<br />
eski muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong> yönetimden uzaklaşt<strong>ı</strong>rma girişimi olarak<br />
değerlendirilmiştir.<br />
Reform ve demokratikleşme doğrultusunda gelişen<br />
toplumsal hareket, Kas<strong>ı</strong>m 2000’de 600 siyasi tutuklunun<br />
serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, daha önce üniversitelerden uzaklaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lan<br />
entelektüellerin geri dönebilmesi, devletin yat<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>m<br />
ve iş oluşturmak için girişimcilere izin vermesi gibi gelişmeleri<br />
olumlu karş<strong>ı</strong>lam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Asl<strong>ı</strong>nda bu hareketlenmeye<br />
öncülük edenler ya da erken sivil toplum tepkileri olarak<br />
adland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilecek bu girişimler, dar bir ayd<strong>ı</strong>n grubunun<br />
siyasallaşmas<strong>ı</strong> sonucu ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. S<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong> bir istihbarat<br />
takibi ve siyasi bask<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda tutulan bu grup ilk f<strong>ı</strong>rsatta<br />
taleplerini ifade etmiştir. Daha az etkili yeni bir grup ise<br />
ikinci infitah dalgas<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda zenginleşen girişimciler, genç<br />
yazarlar, entellektüeller ve sanatç<strong>ı</strong>lard<strong>ı</strong>r. Bu ikinci grubun<br />
Haf<strong>ı</strong>z Esad dönemi haf<strong>ı</strong>zas<strong>ı</strong> olmakla beraber, medya ve<br />
teknoloji ile daha fazla ilgilenen ve dünyaya daha aç<strong>ı</strong>k<br />
bir nesilden gelmeleri itibar<strong>ı</strong>yla oğul Esad döneminin<br />
kendilerini geleceğe taş<strong>ı</strong>yacağ<strong>ı</strong> beklentisi bulunmaktad<strong>ı</strong>r<br />
(Salhani, 2003). İkinci grubu tetikleyen gelişme 1998’de<br />
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
15,000 olan bilgisayar say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n 2002 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda 330,000’e<br />
ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bilgisayar say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndaki art<strong>ı</strong>şa internet kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
artmas<strong>ı</strong> eşlik etmiştir. Sabit telefonlar ayn<strong>ı</strong> şekilde<br />
artm<strong>ı</strong>ş, cep telefonu kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yayg<strong>ı</strong>nlaşmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />
(Zisser, 2005b: 121). Bu iki gruba mensup Suriye toplumunun<br />
değişik kesimlerinden insanlar Şam Bahar<strong>ı</strong> denen<br />
erken Beşar Esad döneminde bazen evlerde bazen<br />
kahvehanelerde küçük grup toplant<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>nda demokrasi,<br />
özgürlükler ve değişime dair tart<strong>ı</strong>şma platformlar<strong>ı</strong> ve forumlar<strong>ı</strong><br />
oluşturabilmişlerdir.<br />
Suriye’de Şam Bahar<strong>ı</strong> ile oluşan reform atmosferinden<br />
medyan<strong>ı</strong>n da etkilendiğini söylemek mümkündür.<br />
Devlet tekelindeki resmi ideolojinin sözcüsü bir medyadan<br />
daha özgür bir medyan<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> girişimleri<br />
bu döneme damgas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> vurmuştur. Al-Thawra, Al-<br />
Baath ve Teshreen isimli üç gazetenin resmi ideolojinin<br />
d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda fikirlere yer vermesi için düzenlemeler yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Ayr<strong>ı</strong>ca yeni gazeteler ve mizah dergilerinin yay<strong>ı</strong>nlanmas<strong>ı</strong>na<br />
izin verilmiştir. Suriye Meclisini Baas Partisi ile<br />
beraber oluşturan Ulusal İlerici Cephe’de (Al-Jabha al-<br />
Wataniyyah at-Wahdwamiyyah) yer alan siyasi partilere<br />
gazete ç<strong>ı</strong>karma izni verilmiştir (BBC News, 2001). 10<br />
Siyasi Partiler Kanunu ve seçimler üzerinde yap<strong>ı</strong>lacak<br />
değişiklikler reform taleplerinin merkezinde yer almaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Reform isteyen toplumsal s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>flar aras<strong>ı</strong>nda kad<strong>ı</strong>nlar<br />
özel bir yer tutmaktad<strong>ı</strong>r. Suriyeli kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n eğitim hakk<strong>ı</strong><br />
ve siyasal-toplumsal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> anayasa ile güvenceye<br />
al<strong>ı</strong>nmakla birlikte kad<strong>ı</strong>n sorunu sadece sosyo-ekonomik<br />
göstergelerde bile ciddi boyuttad<strong>ı</strong>r. Örneğin 2000’li y<strong>ı</strong>l-<br />
10 Ancak bu partilerin gücü s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r; Baas partisinin egemenliğini kabul<br />
etmekte ve sadece cephenin üyesi olarak temsilci olabilmektedirler.<br />
43
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
larda kad<strong>ı</strong>n okuryazar oran<strong>ı</strong> hala %60’lardad<strong>ı</strong>r. Şam<br />
Bahar<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n esintisi kad<strong>ı</strong>nlar için de bir umut <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> olmuştur.<br />
Suriyeli kad<strong>ı</strong>nlar Beşar’<strong>ı</strong>n eşi Esma Esad’<strong>ı</strong>n liderliğinde<br />
bazen Suriye d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na taşan girişimlerle reform taleplerini<br />
gündeme taş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. 1976–2000 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda Kültür<br />
Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yapan kad<strong>ı</strong>n siyasetçi Neccah el-Attar’<strong>ı</strong>n<br />
devlet başkanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na getirilmesi sembolik bile<br />
olsa anlam taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r.<br />
Suriye’de gelişkin bir orta s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f yoktur. Devletin ekonomik<br />
alandaki mutlak hâkimiyeti reform ve demokratikleşmenin<br />
motoru olabilecek girişimci s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n güçlenmesine<br />
izin vermemektedir. Suriye’de bir grup girişimci<br />
reform yanl<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>nda yer almakta ve değişim talep<br />
etmektedir. S<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da olsa özel teşebbüse imkân tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>,<br />
döviz kuru rejimini düzenleyen ve finans alan<strong>ı</strong>nda<br />
yat<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>lara olanak tan<strong>ı</strong>yan değişimler girişimci s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n<br />
oluşmas<strong>ı</strong>na yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> olabilecek gelişmeler olarak<br />
görülmektedir. 11 Ancak Haf<strong>ı</strong>z Esad’<strong>ı</strong>n himaye ağ<strong>ı</strong> içeri-<br />
11 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Suriyeli ekonomist Samir Seifan ile<br />
Atina’da 26 Ocak 2007’te gerçekleştirdiği görüşmeden elde edilen bilgidir.<br />
44<br />
sinde zenginleştirmeye çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> eski muhaf<strong>ı</strong>zlara yak<strong>ı</strong>n<br />
zengin s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>n önemli bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong> reform taleplerine temkinli<br />
yaklaşmaktad<strong>ı</strong>r. Ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> önceki statükonun devam<strong>ı</strong>nda<br />
gören kesimlerle daha liberal ve girişimci işadam<strong>ı</strong><br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>ndaki çekişme, reformlar<strong>ı</strong>n başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na bağl<strong>ı</strong><br />
olarak ortadan kalkabilecek ya da derinleşebilecektir.<br />
Şam Bahar<strong>ı</strong> ile başlayan reformlar devam ederken<br />
Lübnan eski Başbakan<strong>ı</strong> Refik Hariri’nin öldürülmesi<br />
Suriye üzerinde uluslararas<strong>ı</strong> bask<strong>ı</strong>lara yol açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Hariri’nin Lübnan’da Suriye karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> en güçlü siyasi lider<br />
aday<strong>ı</strong> olmas<strong>ı</strong> bir anda gözleri yeniden Suriye’ye çevirmiştir.<br />
Hariri suikast<strong>ı</strong>, Suriye’nin Haf<strong>ı</strong>z Esad döneminde<br />
olduğu gibi Orta Doğu’da entrikalarla dolu girişimlere<br />
devam edeceği yönünde kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong>na sebep<br />
olmuştur (Byman, 2005). Öte yandan Mehlis isimli savc<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
suikast<strong>ı</strong> soruşturmas<strong>ı</strong> esnas<strong>ı</strong>nda Beşar iyi bir performans<br />
göstererek hem uluslararas<strong>ı</strong> toplumun takdirini<br />
toplam<strong>ı</strong>ş hem de Suriye’de başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> bir lider izlenimi çizmiştir.<br />
Ancak ülkenin gündemini d<strong>ı</strong>ş bask<strong>ı</strong>lar sebebiyle<br />
güvenliğin almas<strong>ı</strong>, reform ve demokratikleşme yönündeki<br />
ivmeyi azaltm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.
GÜVENLİK - DEMOKRASİ İKİLEMİNDE SURİYE ÖRNEĞİ<br />
45
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
IV. BÖLÜM<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
46
Güvenlik – İstikrar İkileminde<br />
Afganistan Örneği<br />
1) Afganistan Modeli<br />
Soğuk Savaş döneminde Afganistan üzerinde yürütülen<br />
ideolojik rekabet, bölge ülkelerinin müdahil olduğu<br />
etnik gruplaşmalar<strong>ı</strong> ve bu gruplar<strong>ı</strong>n k<strong>ı</strong>yas<strong>ı</strong>ya çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
beraberinde getirmiştir. Böylelikle Afganistan, Amerika<br />
önderliğinde Bat<strong>ı</strong> ülkelerinin bu ülkede kök salan terör<br />
şebekesine karş<strong>ı</strong> yürüttüğü fakat gerçekte daha geniş bir<br />
bağlamda sürdürülen savaş<strong>ı</strong>n merkezi haline gelmiştir.<br />
Afganistan’da süregelen çat<strong>ı</strong>şma yayg<strong>ı</strong>n şekliyle bilinenin<br />
aksine 1979 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Sovyet işgali ile başlayan son 30<br />
y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k dönemin oldukça gerisine gitmektedir. Baz<strong>ı</strong> araşt<strong>ı</strong>rmac<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<br />
dikkati çektiği üzere Afganistan’da güvenlik ve<br />
iyi yönetimin sağlanmas<strong>ı</strong> için adem-i merkeziyetçi bir idarenin<br />
gerekli olduğu, buna karş<strong>ı</strong>n tarihsel olarak kat<strong>ı</strong> merkeziyetçi<br />
devlet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ile yönetildiği konusu üzerinde<br />
düşünülmesi gereken bir durumdur (Rubin, 2007: 61).<br />
2) Tarihi Arka Plan<br />
18. yüzy<strong>ı</strong>l başlar<strong>ı</strong>ndan itibaren Afganistan coğrafyas<strong>ı</strong>nda<br />
kurulan bütün yönetimler, emirlikler ya da devletler,<br />
üzerinde kurulu olduklar<strong>ı</strong> topraklardan yeterli geliri<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
elde edememiş, güvenliği sağlayamam<strong>ı</strong>ş ve sonuçta başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z<br />
olmuştur. Yönetim gücünü elinde tutan unsurlar<br />
bir şekilde d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan destek aray<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bulunmuşlar ve<br />
kendi ülkelerinin ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve güvenliğini sağlamadan<br />
ziyade destek ve yard<strong>ı</strong>m kaynağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> koruma<br />
eksenli politikalar gütmüşlerdir. D<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan sübvanse edilen<br />
bir yönetici seçkin zümresi Afganistan siyasi tarihi<br />
içinde yerleşik bir olguya dönüşmüştür.<br />
Ayn<strong>ı</strong> bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla Afgan tarihine bak<strong>ı</strong>lacak olursa,<br />
günümüz Afganistan’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n İngiliz yönetimindeki<br />
Hindistan’<strong>ı</strong>n etki alan<strong>ı</strong>nda bir tampon ülke olarak ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görülmektedir. Ayakta kalabilmek için d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>ya<br />
yaslanan ve mevcudiyetini kendi iç dengeleri ve kaynaklar<strong>ı</strong><br />
ile sağlayamayan bir yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n neden uluslararas<strong>ı</strong> terör<br />
şebekesine ev sahipliği yapan bir ülke haline dönüştüğü<br />
sorusuna cevap bulmak bu çerçevede kolaylaşmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Yabanc<strong>ı</strong>/d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan unsurlar, tebaas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n en temel ihtiyaçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
bile sağlayamayan yönetici seçkinler üzerinde<br />
kolayca etki oluşturabilmişler ve sonuçta Afganistan bu<br />
güçlerin mücadele alan<strong>ı</strong> haline dönüşmüştür. Yabanc<strong>ı</strong><br />
güçlerin etkisinde ve onlar<strong>ı</strong>n mücadele alan<strong>ı</strong> haline gelmiş<br />
ülkede güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong> zor bir durum olarak<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bu çelişkili yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir diğer ç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>,<br />
d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan gelen sübvansiyonlar<strong>ı</strong>n koşullar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlamak<br />
amac<strong>ı</strong>yla siyasal seçkinlerin güçlü ve merkezi bir yönetim<br />
inşa etme ad<strong>ı</strong>na insan ve toplum güvenliğini uzak<br />
47
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
bir plana atarak devlet güvenliği üzerinde yoğunlaşmalar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Öyle ki bu ülkede insan ve toplum güvenliği iç<br />
içe geçmiş sorunlar silsilesi içerisinde problemli hale gelmektedir.<br />
Yabanc<strong>ı</strong> unsurlara endeksli siyasal seçkinlerin<br />
gündeminde zaten alt s<strong>ı</strong>ralarda yer bulabilen insan ve<br />
toplum güvenliği bir de içerideki bölünmelerle ve çat<strong>ı</strong>şmalarla<br />
sars<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r hale gelmiştir.<br />
Bu karmaş<strong>ı</strong>k durum, Afganistan coğrafyas<strong>ı</strong>nda 18.<br />
yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>nda bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na<br />
izin veren bölgedeki komşu imparatorluklar<strong>ı</strong>n çöküşü<br />
ile koşut gelişmiştir. 1715 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Kandahar Peştunlar<strong>ı</strong>ndan<br />
olan Mirveys Han Hotak, Kandahar’da Safavi<br />
İmparatorluğu’nun uydusu olan Şii yönetimine son vermiştir.<br />
Takip eden 10 y<strong>ı</strong>l içinde dönemin İran başkenti<br />
olan İsfahan, Afgan güçleri taraf<strong>ı</strong>ndan ele geçirilmiştir.<br />
Daha sonra Türkmen lider Nadir Şah, 1747 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Kabil<br />
ve Delhi’yi alarak Afgan topraklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> genişletmiştir. Nadir<br />
Şah’tan sonra Peştun as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> Ahmet Han, Kandahar’da<br />
aşiret meclisi (jirga) taraf<strong>ı</strong>ndan Afganistan kral<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Afgan güçlerinin genişlemesi Keşmir ve Pencap ile<br />
devam etmiştir.<br />
18. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n baş<strong>ı</strong>nda Afgan aşiretlerinin genişlemesine<br />
imkân veren ortam, bölgede Rus ve İngiliz güçlerinin yay<strong>ı</strong>lmac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
ile sona ermiştir. Bu iki güçlü imparatorluğun<br />
bölgede kök salmas<strong>ı</strong> ve genişlemesi Afgan aşiretlerinin<br />
işgal ve fetih yoluyla elde ettikleri gelire ket vurmuştur.<br />
Sonuçta Afganistan 19. yüzy<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>n büyük k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kargaşa<br />
ve belirsizlik içinde geçirmiştir. İngilizler Hindistan üzerinden<br />
kuzeybat<strong>ı</strong>ya yay<strong>ı</strong>lmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>rken Afganistan’<strong>ı</strong> işgal<br />
etmeye çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>ş, ancak iki İngiliz-Afgan savaş<strong>ı</strong>ndan<br />
sonra ülkeyi Rusya ile aras<strong>ı</strong>nda bir tampon bölge olarak<br />
b<strong>ı</strong>rakmaya karar vermiştir. Kabil ve Moskova’n<strong>ı</strong>n imza-<br />
48<br />
lad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir seri anlaşmalar zincirinin sonunda İngilizler Afganistan<br />
için üç farkl<strong>ı</strong> uygulamadan oluşan karmaş<strong>ı</strong>k bir<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> belirlemiştir.<br />
Bunlardan ilki, İngiltere kontrolündeki Hint alt k<strong>ı</strong>tas<strong>ı</strong><br />
ile Peştun aşiretlerinin kontrolü alt<strong>ı</strong>ndaki bölgeyi<br />
ay<strong>ı</strong>ran s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>r. Günümüzde bu s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r Pakistan ile aşiret<br />
gruplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n federal yönetimi alt<strong>ı</strong>nda bulunan bölgeyi<br />
ay<strong>ı</strong>rmaktad<strong>ı</strong>r. İkincisi, Durand çizgisi olarak bilinen Peştun<br />
aşiretleri ile Afganistan emirliği aras<strong>ı</strong>nda belirlenen<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>r. Her ne kadar Pakistan ve uluslararas<strong>ı</strong> toplum<br />
Durand çizgisini Pakistan-Afganistan s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> olarak lanse<br />
etmeye çal<strong>ı</strong>şsa da Afganistan bu dayatmay<strong>ı</strong> hala kabul<br />
etmemektedir. Sonuncusu ise İngiliz nüfuz alan<strong>ı</strong> dikkate<br />
al<strong>ı</strong>narak çizilen Afganistan’<strong>ı</strong>n Çin, İran ve Rusya ile olan<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlar<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Afganistan’<strong>ı</strong> bölgesel güvenlik içerisine bu<br />
şekilde yerleştiren İngiliz yönetimi ayn<strong>ı</strong> zamanda Afgan<br />
emirine kontrolü elinde tutmas<strong>ı</strong> için gerekli silah ve para<br />
yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> sağlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
20. yüzy<strong>ı</strong>lda bu imparatorluklar<strong>ı</strong>n ortadan kalkmas<strong>ı</strong>,<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n içerisinde yer ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bölgesel güvenlik yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
sona erdirmiştir. Üçüncü Afgan-İngiliz Savaş<strong>ı</strong><br />
1919 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Afganistan’<strong>ı</strong>n tam bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong><br />
ile sonuçlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Yönetime gelen Emanullah Han güçlü<br />
milliyetçi bir devlet yaratmak için çabalam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ancak<br />
Emanullah Han k<strong>ı</strong>t kaynaklar<strong>ı</strong> ekonomik gelişme için<br />
kullanmay<strong>ı</strong> tercih ettiğinden dolay<strong>ı</strong> ordu zay<strong>ı</strong>f kalm<strong>ı</strong>ş,<br />
isyanlar engellenememiş ve yönetiminin sonu gelmiştir.<br />
İngiltere daha iddias<strong>ı</strong>z bir yönetim tarz<strong>ı</strong> öngören Nadir<br />
Şah<strong>ı</strong> destekleyerek ülkenin baş<strong>ı</strong>na getirmiştir. Bölgesel<br />
güvenliğin uğrad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> erozyon, 1940’larda Hindistan’<strong>ı</strong>n<br />
bölünmesi ve Pakistan’<strong>ı</strong>n kurulmas<strong>ı</strong> ile ciddi sorunlar<br />
oluşturacak boyuta ulaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.
Afganistan’<strong>ı</strong>n hemen yan<strong>ı</strong> baş<strong>ı</strong>nda ortaya ç<strong>ı</strong>kan<br />
Pakistan’a karş<strong>ı</strong> tavr<strong>ı</strong>, bu ülkenin Hindistan’<strong>ı</strong>n mirasç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />
ve devam<strong>ı</strong> olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, yeni bir ülke olduğu ve önceki<br />
dönemlerde yap<strong>ı</strong>lan anlaşmalar<strong>ı</strong>n art<strong>ı</strong>k bağlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> hükmü<br />
bulunmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yönündedir. Örneğin Loya Jirga Durand<br />
çizgisinin uluslararas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r olduğunu kabul etmemiş ve<br />
aşiretlere Peştunistan ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda kendi kaderlerini belirleme<br />
(self-determinasyon) haklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kullanma çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda<br />
bulunmuştur. Pakistan bir taraftan bölgede Hindistan’<strong>ı</strong><br />
dengelemek için Amerika ile yak<strong>ı</strong>n ilişkiler kurarken diğer<br />
taraftan Keşmir ve Afganistan’da örtülü faaliyetler<br />
gerçekleştirebilecek İslami direniş güçlerini desteklemiştir.<br />
Bu durumda Afganistan’a ordusunu güçlendirmek<br />
için Sovyetler Birliği’ne yaslanmaktan başka çare kalmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Afganistan, Soğuk Savaş döneminin en az<strong>ı</strong>ndan ilk<br />
10 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda tarafs<strong>ı</strong>z kalmay<strong>ı</strong> başarabilmiştir. Ancak bu tarafs<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k<br />
bir Afgan liderin söylediği gibi “Amerikan mal<strong>ı</strong><br />
sigaram<strong>ı</strong> Sovyet kibritleri ile yak<strong>ı</strong>yorum” sözüyle özetlenebilecek<br />
bir durumdur (Rubin, 2007: 62). Amerika,<br />
Nisan 1978 askeri devrimi ile işbaş<strong>ı</strong>na gelen radikal sosyalist<br />
yönetimi başka bir yönetimle değiştirmek amac<strong>ı</strong>yla<br />
Aral<strong>ı</strong>k 1979’da Afganistan’a askeri yard<strong>ı</strong>m göndermiştir.<br />
Ortaya ç<strong>ı</strong>kan manzara Sovyet işgali ve işgale direnen<br />
anti-komünist cihat olmuştur. Amerika, Suudi Arabistan<br />
ve Pakistan’<strong>ı</strong>n öncülüğünü yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> blok, Afganistan’da<br />
Sovyet işgaline karş<strong>ı</strong> savaşan mücahitlere yüklüce silah<br />
ve para yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yapmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1988 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Cenevre<br />
Anlaşmas<strong>ı</strong> ile Sovyet işgali sona ermesine rağmen,<br />
hem Sovyetlerin sosyalist yönetime yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> hem de<br />
Afganistan’dan Sovyet etkisini silmeye çal<strong>ı</strong>şan Amerika-<br />
Pakistan eksenli bölgesel ve küresel bloğun mücahitlere<br />
yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> devam etmiştir.<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
Sovyetlerin 1990’l<strong>ı</strong> y<strong>ı</strong>llarda ortadan kalkmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ard<strong>ı</strong>ndan<br />
Amerika’n<strong>ı</strong>n bölgeye ilgisinin azalmas<strong>ı</strong> ile durum<br />
daha da kötüleşmiştir. Sonuç, iç savaş ortam<strong>ı</strong> ve Afgan<br />
devletinin çöküşüdür. Bu süreç Afganistan’da Afgan olmayan<br />
(özellikle Arap) unsurlar<strong>ı</strong>n güç kazand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir dönem<br />
olmuştur. Gruplara bölünen ülkede sürekli bir çat<strong>ı</strong>şma<br />
mevcut olmakla birlikte her grubun bir diğeriyle işbirliği<br />
yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve bir şekilde karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya geldiği bir ortam<br />
da söz konusudur. Bu süreçte de Pakistan, Afganistan’a<br />
olan ilgisini ve iç işlerine müdahalesini sürdürmüştür.<br />
İdeolojik eğitimini Pakistan medreselerinde alan ve<br />
ezici çoğunluğu Peştun olan Taliban grubu Afganistan’da<br />
güç kazanmaya başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1998 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda bu grup ülkenin<br />
hemen hemen tamam<strong>ı</strong>nda kontrolü ele geçirmiştir.<br />
Ülkenin sadece kuzeyinde küçük bir bölge, Peştun olmayan<br />
küçük gruplar<strong>ı</strong>n koalisyonu olan ‘Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n<br />
kontrolünde kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 1994 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Kandahar’da ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kan bu oluşum eski mücahitlerin çocuklar<strong>ı</strong> ve İslami<br />
okullarda okuyan öğrenciler üzerinden yayg<strong>ı</strong>nlaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Pakistan s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>na yak<strong>ı</strong>n Peştun kabileleri üzerinde h<strong>ı</strong>zla<br />
etkili hale gelen bu hareket, Mezar-<strong>ı</strong> Şerif, Herat, Celalabad<br />
ve sonunda Kabil’in kontrolünü ele geçirmiştir<br />
(Khalizad, 2000: 67). Taliban ülkenin tamam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kuşatan<br />
bir yönetimle İslam’<strong>ı</strong>n radikal yorumuna dayal<strong>ı</strong> bir devlet<br />
ve yönetim yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> tesis etmiştir. Taliban’<strong>ı</strong>n lideri Molla<br />
Ömer ülkeyi Kabil’den çok Kandahar’dan yönetmiştir.<br />
Sistemsizlik ve anarşiye karş<strong>ı</strong> Taliban aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tercih<br />
edilmiştir. Ülkede iç savaş<strong>ı</strong>n sona ermesi ve yönetimin<br />
sağlanmas<strong>ı</strong> nedeniyle yap<strong>ı</strong>lan erken olumlu yorumlar bir<br />
süre sonra Taliban radikalliği yüzünden yerini ümitsizliğe<br />
b<strong>ı</strong>rakm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Afganistan küresel uyuşturucu trafiğinde<br />
merkezi bir yer işgal eder hale gelmiştir. Bütün bunlar<br />
yetmezmiş gibi Sudan’dan kovulan El-Kaide lideri Usa-<br />
49
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
me bin Ladin’in bu ülkeye gelip yerleşmiş ve Afrika’daki<br />
Amerika karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> bombalamalar ile başlayan ve 11 Eylül<br />
sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> ile t<strong>ı</strong>rmanan süreçte Afganistan dünya siyasetinin<br />
yeniden ciddi bir şekilde gündemine gelmiştir.<br />
Afganistan’da önceki dönemde Amerika - Suudi Arabistan<br />
- Pakistan eksenine oturan oluşum zaman içerisinde<br />
en fazla bu ülkeleri ve onlar<strong>ı</strong>n müttefiklerini tehdit eder<br />
hale gelmiştir.<br />
3) Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>, Siyasal Süreç ve Meşruiyet<br />
Sorunu<br />
Taliban’<strong>ı</strong>n 2001 sonlar<strong>ı</strong>nda yönetimden uzaklaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
takip eden süreçte Afganistan’<strong>ı</strong>n nas<strong>ı</strong>l bir siyasi<br />
yol haritas<strong>ı</strong> izleyeceğini Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> belirlemiştir. Bu<br />
girişim sürekli yönetim kurumlar<strong>ı</strong> kurulana kadar geçici<br />
düzenlemeler üzerinde uzlaşma sağlamay<strong>ı</strong> amaçlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Tora Bora Mağaralar<strong>ı</strong>’na bombalar düşmeye devam<br />
ederken Almanya’n<strong>ı</strong>n Bonn şehrinde çeşitli Afgan gruplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
kat<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve yoğun pazarl<strong>ı</strong>klar ve görüşmelerin<br />
yaşand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> dokuz günlük bir toplant<strong>ı</strong> gerçekleştirilmiştir<br />
(Frank, 2006: 103). Birleşmiş Milletler’in arabuluculuğunda<br />
gerçekleşen bu toplant<strong>ı</strong> ve var<strong>ı</strong>lan anlaşma büyük<br />
oranda Amerikan isteklerinin tesirinde şekillenmiştir.<br />
Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> öncelikle geçiş dönemi yönetimini<br />
belirleyecek öncül bir otorite tesis etmiştir. Geçiş dönemi<br />
otoritesine biçilen görev iki buçuk y<strong>ı</strong>l içerisinde yürütme<br />
ve yasama organlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecek seçimleri gerçekleştirmektir.<br />
Daha aç<strong>ı</strong>k bir ifade ile Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile hedeflenen,<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n gelecekteki siyasi süreçlerini ve<br />
kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecek çerçeveyi ve altyap<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> haz<strong>ı</strong>rlamakt<strong>ı</strong>r.<br />
Bu haz<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n dayanağ<strong>ı</strong> ise “Afganistan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
kendi siyasi geleceğini İslam, demokrasi, çoğulculuk ve<br />
sosyal adalet ilkeleri uyar<strong>ı</strong>nca özgürce belirleme hakk<strong>ı</strong>”<br />
50<br />
olarak ortaya konmuştur (United Nations Security Council,<br />
2001).<br />
Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> Afgan iç savaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n taraflar<strong>ı</strong>, Taliban<br />
ya da Amerika’n<strong>ı</strong>n desteklediği Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n imzalad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
bir bar<strong>ı</strong>ş anlaşmas<strong>ı</strong> değildir. Amerika’n<strong>ı</strong>n öncülük<br />
ettiği Kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> Özgürlük Operasyonu (Operation Enduring<br />
Freedom - OEF) ile beraber Taliban’a karş<strong>ı</strong> savaş<strong>ı</strong> kazanan<br />
taraflar<strong>ı</strong>n bir araya geldiği bir toplant<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Toplant<strong>ı</strong>ya<br />
kat<strong>ı</strong>lan galipler, asl<strong>ı</strong>nda, 1989’dan beri süren iç savaşta<br />
birbirleriyle k<strong>ı</strong>yas<strong>ı</strong>ya savaşan taraflard<strong>ı</strong>r. Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong><br />
mağlup Taliban yönetimini muhatap almad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gibi, bu<br />
unsurun içerisinde muhtemelen sürece müdahil olabilecek<br />
<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> oluşumlar<strong>ı</strong> davet etme çabas<strong>ı</strong> içerisinde de olmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Bir araya gelen gruplar aras<strong>ı</strong>ndaki farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<br />
giderilmesi ve anlaşmazl<strong>ı</strong>klara çözüm aranmas<strong>ı</strong> gibi bir<br />
gündeme de yer verilmemiştir.<br />
Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong> bir süreç olarak ele almak doğru<br />
olacakt<strong>ı</strong>r. Afgan devletinin inşa süreci bu anlaşma ile<br />
ifade bulmuştur. Temel olarak dört Afgan grubu bu toplant<strong>ı</strong>ya<br />
kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bunlardan birincisi, ad<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />
Kurtuluşu için İslami Birleşik Cephe olan ve k<strong>ı</strong>saca Kuzey<br />
İttifak<strong>ı</strong> olarak bilinen gruptur. Kuzey İttifak<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />
7 Ekim’de başlayan işgalinden sonra Amerikan askeri<br />
yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>ndan faydalanan grup olmuştur. Sünni ve Şii<br />
kaynakl<strong>ı</strong> siyasal İslam ideolojileri ile etnik gruplaşmalar<strong>ı</strong>n<br />
kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> bir oluşumdur. On y<strong>ı</strong>llard<strong>ı</strong>r süren çat<strong>ı</strong>şmalarda<br />
sürekli silahl<strong>ı</strong> mücadelenin içinde bulunan Özbekler, Tacikler<br />
ve Hazaralar bu ittifak içinde öne ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>rlar.<br />
İttifak içindeki gruplar Sovyetlere karş<strong>ı</strong> savaşan mücahitler<br />
içinde yer alm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Özbek grup diğerlerinden farkl<strong>ı</strong><br />
olarak komünist yönetim alt<strong>ı</strong>nda ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>ş ve zaman<br />
içerisinde silahl<strong>ı</strong> aşiret milisi olarak güç kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Ru-
in, 2004: 7). Bonn toplant<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na kat<strong>ı</strong>lan ikinci grup 1973<br />
y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda kendisine karş<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lan askeri darbeden bu yana<br />
İtalya’da yaşayan Kral Zahir Şah’<strong>ı</strong>n temsil ettiği Roma<br />
Grubudur. Zahir Şah’<strong>ı</strong>n 40 y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k yönetim dönemi Afgan<br />
tarihinde yaşan<strong>ı</strong>lan son istikrarl<strong>ı</strong> dönem olarak haf<strong>ı</strong>zalarda<br />
kalm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Roma Grubunu Zahir Şah ile beraber çoğunlukla<br />
yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda yaşayan sürgünler oluşturmuştur.<br />
Ancak Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sempatisi d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda eski kral<strong>ı</strong>n ne<br />
Afganistan’da örgütlü bir gücü ne de Afganistan ile ilgili<br />
bir gelecek gösterimi vard<strong>ı</strong>r. Zahir Şah, Birleşmiş Milletler<br />
ve Amerika için daha çok bir süreklilik ifadesi olarak yeni<br />
yönetime meşruiyet sağlamada yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> olmas<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan<br />
önemlidir. Pakistan ve K<strong>ı</strong>br<strong>ı</strong>s isimli son iki grup yine<br />
ülke d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda örgütlü, ağ<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> olarak Pakistan ve İran’da<br />
yerleşik gruplard<strong>ı</strong>r.<br />
Bu dört grup içerisinde Peştunlar sadece Zahir Şah<br />
ve Kuzey İttifak<strong>ı</strong> içinde yer alan Rasul Sayyaf liderliğindeki<br />
grup alt<strong>ı</strong>nda temsil imkân<strong>ı</strong> bulmuşlard<strong>ı</strong>r. Ancak<br />
her ikisinin de Peştunlar<strong>ı</strong>n hayat alan<strong>ı</strong> olan Güney<br />
Afganistan’daki halk ile etnik ya da kabile bağlar<strong>ı</strong> yoktur.<br />
Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Afganistan içindeki ve d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki Afganlar<strong>ı</strong><br />
geniş bir yelpazede kuşatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görünümü olsa da<br />
Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> doğrudan ya da dolayl<strong>ı</strong> temsil ettiğini söylemek<br />
mümkün değildir. Anlaşmada belirlenen zaman<br />
dilimleri içerisinde kurumsal gelişmeler öngörülmekle<br />
beraber bu planlanan işlerin nas<strong>ı</strong>l yap<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> konusu belirsiz<br />
b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Afgan gruplar<strong>ı</strong>n ve d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan müdahil<br />
ilgili güçlerin yeni bir Afganistan inşa etme yönünde bir<br />
siyasi istek sergilemeleri olumlu bir girişim olmakla beraber<br />
iki önemli sorun Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile ortaya ç<strong>ı</strong>kan<br />
sürecin her aşamas<strong>ı</strong>nda güçlükler ç<strong>ı</strong>karabilmektedir. Birincisi,<br />
Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n öngörülen kurumlar<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
epey s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> bir gruba ihale etmesidir. İkincisi<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
ise tesisi arzulanan kurumlar<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na engel<br />
olan Afgan toplumuna özgü ve özgün s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n görmezden<br />
gelinerek, toplant<strong>ı</strong>da haz<strong>ı</strong>r bulunanlar<strong>ı</strong>n ortaya<br />
koyduğu siyasi iradenin yeterli olacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n düşünülmesidir.<br />
Birleşmiş Milletler eski Genel Sekreteri Kofi Annan’<strong>ı</strong>n<br />
temsilcisi olarak toplant<strong>ı</strong>y<strong>ı</strong> yöneten Cezayir D<strong>ı</strong>şişleri<br />
eski Bakan<strong>ı</strong> Lakhdar Brahimi, temsiliyet ile bu toplant<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
üreteceği sonuç aras<strong>ı</strong>ndaki kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lmaz bağlant<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n,<br />
yani meşruiyetin, alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizmiştir. Brahimi bu toplant<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
Afganistan’da meşru bir hükümet üretmesi durumunda<br />
kimsenin Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> gerçekten<br />
temsil edip etmeyeceğini sorgulamayacağ<strong>ı</strong> ve hatta hat<strong>ı</strong>rlamayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
söylemiştir (Rubin, 2004). Ütopik say<strong>ı</strong>lan<br />
bir beklenti ile 23 y<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>r süregelen iç savaş<strong>ı</strong> yukar<strong>ı</strong>da<br />
bahsedilen temsil özelliklere sahip gruplar<strong>ı</strong>n 9 günde çözebileceği<br />
öngörülmüştür.<br />
Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş noktas<strong>ı</strong> Afganistan’da güvenliğin<br />
devlet merkezli bir yol haritas<strong>ı</strong> ile tesis edilebileceğidir<br />
(Goodhand, 2004: 170). Burada güvenlikten<br />
kas<strong>ı</strong>t siyasi, ekonomik ve güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devlet<br />
merkezli bir yaklaş<strong>ı</strong>m ile çözülmesi ve sonuçta bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<br />
sağlanmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Güvenliği sağlaman<strong>ı</strong>n yolu, güvenliksizliği<br />
üreten farkl<strong>ı</strong> grup ve oluşumlar<strong>ı</strong>n aras<strong>ı</strong>ndaki farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong><br />
giderme olarak alg<strong>ı</strong>lanmam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Güvenlik devlet kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
tesisi sonras<strong>ı</strong>na ertelenmiştir. İhmal edilen bir<br />
diğer durum ise, Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile 2.5 y<strong>ı</strong>l gibi k<strong>ı</strong>sa sürede<br />
gerçekleştirilmesi düşünülen seçimler ve sonras<strong>ı</strong>nda<br />
yürütme ve yasama kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ön<br />
şart<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güvenliğin önceden tesisi olduğudur. Bu durum<br />
bir anlamda güvenlik ve istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki ikileme örnek<br />
teşkil etmiştir.<br />
51
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Bonn sürecinin amac<strong>ı</strong> temsili mümkün olduğunca<br />
genişletmektir. Bu amaçla kurulan Acil Halk Meclisi,<br />
Karzai’yi 2 y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na Geçici Afgan İslam Devletinin yöneticiliğine<br />
getirmiştir. Ara dönemin yönetimi Kral Zahir<br />
Şah’<strong>ı</strong>n Hükümetinde yer alan bir senatörün oğlu olan<br />
Karzai liderliğinde yürütülmüştür. Karzai her ne kadar<br />
yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda yaşasa da Kandahar as<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong> bir Peştun’dur.<br />
Babas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Pakistan’da Taliban taraf<strong>ı</strong>ndan suikastla öldürülmesinden<br />
sonra Polpolzai-Durrani Peştunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
lideri olmuştur (Rubin, Ghani vd., 2001: 178). Bu konumu<br />
itibar<strong>ı</strong>yla Amerika’n<strong>ı</strong>n yard<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>yla Taliban rejimine<br />
karş<strong>ı</strong> ülkeyi birleştirecek bir lider olarak Afganistan’a geri<br />
dönmüştür. Yeni kurulacak olan Afgan devletinin kadrolar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
seçiminde profesyonel yeterlilik ölçütlerinin yan<strong>ı</strong><br />
s<strong>ı</strong>ra Afganistan gerçeklerinde iç güç dengesini gözetme<br />
kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> da etkili olmuştur.<br />
Uzun görüşmelerden sonra Karzai 19 Haziran<br />
2002’de bir kabine oluşturabilmiştir. Karzai’nin şekillendirdiği<br />
ara dönemde üç etkili bakanl<strong>ı</strong>k - Savunma (Yunus<br />
Kanuni), İçişleri (General Muhammed Fehim) ve D<strong>ı</strong>şişleri<br />
(Dr. Abdalla Abdalla) - Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’na ayr<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
30 üyeli geçici kabine 11 Peştun, 8 Tacik, 5 Şii Hazara,<br />
3 Özbek ve diğer etnik gruplardan tesis edilmiştir. Bonn<br />
süreci ile ortaya ç<strong>ı</strong>kan geçici yönetim yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n Şura-y<strong>ı</strong><br />
Nazar (Kuzey’in Denetim Konseyi) isimli grup etkisinde<br />
kurulduğu iddialar<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>kça tekrarlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 12 Birçok delege,<br />
Meclisin yeni yönetimin kilit konumlar<strong>ı</strong>ndaki kişile-<br />
12 Şura-y<strong>ı</strong> Nazar Sovyetler döneminde KGB benzeri güçlü bir istihbarat<br />
örgütünü kontrol eden ve Tacik bölgelerinden olan Penşir vadisi<br />
bölgesinde örgütlü bir gruptur. Bu bölge Kabil’in hemen kuzeyindedir.<br />
Şura-y<strong>ı</strong> Nazar’<strong>ı</strong>n kurucu lideri büyük bir kahraman olarak görülen Ahmet<br />
Şah Mesud’dur. Mesud 9 Eylül 2001 tarihinde gazeteci k<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na<br />
bürünen bir El-Kaide intihar bombac<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> taraf<strong>ı</strong>ndan öldürülmüştür.<br />
52<br />
rin seçiminde etkili olamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> veya oluşturulan yönetim<br />
ekibinin ülkenin tüm unsurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yönetime taş<strong>ı</strong>yamad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
doğrultusunda itirazlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> dile getirmişlerdir. 13<br />
Afganistan bir yandan Amerika taraf<strong>ı</strong>ndan bombalan<strong>ı</strong>rken<br />
diğer yandan Afganistan’da anayasa ve yönetim<br />
oluşturmaya çal<strong>ı</strong>şmak büyük bir siyasi boşluktur. Bu<br />
boşluğu, tarihsel olarak 1923’ten 1987’ye kadar tüm<br />
anayasalarda rol alm<strong>ı</strong>ş olan etkili bir halk konseyi doldurabilirdi.<br />
Geçmişteki halk meclisleri belirlenmiş anayasalar<strong>ı</strong>n<br />
meşru bir şekilde yürürlüğe girmesinden sorumlu<br />
çoğunlukla uysal müttefiklerden oluşmuştur (Rubin,<br />
2004: 7). Son anayasan<strong>ı</strong>n haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda Zahir<br />
Şah’<strong>ı</strong>n grubunun önerisiyle kurulan Halk Meclisi daha<br />
fazla temsile dayal<strong>ı</strong> bir hükümet kurman<strong>ı</strong>n meşru arac<strong>ı</strong><br />
olarak lanse edilmiştir. Bununla birlikte, planlanan siyasal<br />
süreçlerin h<strong>ı</strong>zla hayata geçirilmesi için kurulan yeni<br />
Halk Meclisinde al<strong>ı</strong>nan kararlar ve oluşturulan kurumlar<br />
ile ilgili itirazlar<strong>ı</strong>n devam etmesi bütün sürecin meşruiyetini<br />
tehlikeye atabilme riskini ortaya ç<strong>ı</strong>karm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Siyasal sürecin yönetimi Halk Meclislerinden daha<br />
dar çerçeveli komisyonlara geçildiği zaman zorlaşmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Örneğin Karzai Nisan ve Kas<strong>ı</strong>m 2003 aylar<strong>ı</strong> aras<strong>ı</strong>nda<br />
ön haz<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş anayasa metninin olgunlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
için 35 kişilik dar bir komisyon oluşturmuştur. Ayn<strong>ı</strong> zamanda<br />
birçok uluslararas<strong>ı</strong> kuruluş ve uzman bazen atama<br />
esasl<strong>ı</strong> görevlendirilerek bazen de gönüllülük baz<strong>ı</strong>nda<br />
dan<strong>ı</strong>şmanl<strong>ı</strong>k faaliyetlerine başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Komisyonlar<br />
ve bahsedilen dan<strong>ı</strong>şmanl<strong>ı</strong>k hizmetlerine rağmen Halk<br />
Meclisine Aral<strong>ı</strong>k 2003’te sunulan anayasa, daha sonra<br />
13 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 21 Nisan 2006 tarihinde Afganistan<br />
D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Avrupa Bölümü Direktörü Wahidullah Furmuli ile<br />
yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat, Kabil, Afganistan.
sorunlar siyasi irade ile aş<strong>ı</strong>lsa da ilk başlarda büyük bir<br />
hoşnutsuzluk yaratm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Anayasaya dair bu meşruiyet<br />
sorununa İngiltere Uluslararas<strong>ı</strong> Kalk<strong>ı</strong>nma Ajans<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z<br />
anayasa uzmanlar<strong>ı</strong>na haz<strong>ı</strong>rlatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> “Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />
Siyasal ve Anayasal Gelişimi” isimli raporda da değinilmektedir<br />
(Johnson, Maley vd., 2003). Uzmanlar raporda<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n yeniden inşas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda ülkenin etnik ve<br />
dilsel çoğulluğuna sayg<strong>ı</strong> duyulmas<strong>ı</strong>, demokratik siyasetin<br />
içinde kalma koşulu ile tüm unsurlar<strong>ı</strong>n iktidar aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
meşru kabul edilmesi ve Afgan siyasetinin parçal<strong>ı</strong><br />
yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dikkate al<strong>ı</strong>narak herkese temsil hakk<strong>ı</strong> verilmesi<br />
gerekliliğini ifade etmiştir (Johnson, Maley vd., 2003).<br />
Süreç içerisinde yaşanan meşruiyet problemlerinin<br />
zamanla aş<strong>ı</strong>labileceği öngörüsünden hareketle aşamal<strong>ı</strong><br />
bir plan<strong>ı</strong>n yürürlüğe konmas<strong>ı</strong>, asl<strong>ı</strong>nda alternatiflerin<br />
bertaraf edilmesi ve başar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tek bir seçeneğe kilitlenmesi<br />
anlam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> taş<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r. Bonn Görüşmelerinde dile<br />
getirildiği gibi sürecin başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> süreç içerisinde yaşanan<br />
olumsuzluklar<strong>ı</strong> unutturabilecek ileri hedef olarak gösterilmektedir.<br />
Bir ülkenin yeniden inşas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kabilecek olumsuzluk, başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k veya karmaşa gibi<br />
olas<strong>ı</strong> neticeler olanak dâhiline al<strong>ı</strong>nmam<strong>ı</strong>ş ve tek sonucun<br />
başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> sonuç olacağ<strong>ı</strong> beklentisi bir mutlakl<strong>ı</strong>k olarak<br />
kurgulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Adil ve eşit temsil imkân<strong>ı</strong> iki meclisli bir<br />
siyasal sistemle, iktidar mücadelelerinin çözümlenmesi<br />
ise geniş tabanl<strong>ı</strong> bir hükümet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla sağlanmaya çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> durumlarda bar<strong>ı</strong>ş ortam<strong>ı</strong>na geçiş sürecinde<br />
de güvenlik sorunlar<strong>ı</strong> devam edebilmektedir. Bu<br />
durum genellikle bar<strong>ı</strong>ş sürecindeki silahs<strong>ı</strong>zlanmada yaşanan<br />
sorunlar (örneğin hafif silahlar<strong>ı</strong>n dolaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n artarak<br />
tüm toplum katmanlar<strong>ı</strong>na yay<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>) ve savaş ortam<strong>ı</strong>n-<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
daki askerlerin yeni ortama uyumsuzluklar<strong>ı</strong> ile alakal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Gündelik hayatta şiddet tekrar artabilir ve geceleri sokağa<br />
ç<strong>ı</strong>kamama gibi özgürlükleri k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>tlayan durumlara yol<br />
açabilir. Netice itibariyle, yeni kurulan devlete vatandaşlar<strong>ı</strong>n<br />
can güvenliği koruyamamas<strong>ı</strong>ndan dolay<strong>ı</strong> yeniden<br />
güvenliksizlik duyulmas<strong>ı</strong> sarmal<strong>ı</strong> oluşur. Her aşamas<strong>ı</strong>nda<br />
sorun yaşan<strong>ı</strong>lan ve o an yaşan<strong>ı</strong>lan sorunlara ilerideki<br />
bir zamanda çözüm vaatleri sunan bir yap<strong>ı</strong>sal gelişme<br />
güven ve güvenliksizlik, umut ve umutsuzluk, inanç ve<br />
inkâr gibi z<strong>ı</strong>t duygular<strong>ı</strong>n birlikte yaşanmas<strong>ı</strong>na yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Parçal<strong>ı</strong> Afgan siyasetinde hemen hemen her<br />
grubun ilginç bir şekilde geleceğe yönelik tedirginlikleri<br />
ve beklentileri, belirleyicilerinin kendilerinin olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir<br />
yap<strong>ı</strong>sal oluşum sürecinde giderek farkl<strong>ı</strong>laşmaktad<strong>ı</strong>r. Bu<br />
sebeple hiçbir grup sürece ne tamam<strong>ı</strong>yla destek vermekte<br />
ne de tamam<strong>ı</strong>yla karş<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Meşruiyet sorunsal<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli bir ekseni de kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n<br />
siyasal süreçlere kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> meselesidir. Afganistan<br />
siyasal süreci içerisinde kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n durumu önemle alt<strong>ı</strong><br />
çizilen bir konudur. İhmali her ne kadar şiddetli meşruiyet<br />
krizine yol açmayacak bir durum olarak görülse<br />
dahi BM güdümündeki geçiş sürecinde siyasal otoritenin<br />
oluşturulmas<strong>ı</strong>nda cinsiyet ayr<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lmamas<strong>ı</strong> ve eşit<br />
hak ve f<strong>ı</strong>rsatlar<strong>ı</strong>n tüm cinslere tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerektiği önemle<br />
vurgulanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Taliban rejimi alt<strong>ı</strong>nda en fazla s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong><br />
yaşayan toplum kesiminin kad<strong>ı</strong>nlar olduğunu söylemek<br />
abart<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olmayacakt<strong>ı</strong>r. Taliban yönetimine kadar Afgan<br />
kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong> kamusal hayat<strong>ı</strong>n önemli bir parças<strong>ı</strong> olagelmiştir.<br />
Taliban yönetimi ile birlikte eve kapanmak ve akrabalar<strong>ı</strong><br />
olmayan erkeklerle iletişime girmemek gibi s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamalarla<br />
karş<strong>ı</strong>laşan Afgan kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n eğitim haklar<strong>ı</strong> ellerinden<br />
al<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>ş; hatta evlerde sürdürülen kapal<strong>ı</strong> eğitim bile fazla<br />
bulunarak engellenmiştir. Taliban yönetimi, aile reisinin<br />
53
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
kad<strong>ı</strong>n olduğu hanelerden (örneğin dul ve çocuklu kad<strong>ı</strong>nlar)<br />
diğer hanelere verilen yard<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> esirgemiş, ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kan besinsizlik, açl<strong>ı</strong>k ve hastal<strong>ı</strong>k gibi problemleri göz<br />
ard<strong>ı</strong> etmiştir. Kad<strong>ı</strong>nlara yönelik bu kas<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong> politika neticesinde<br />
sadece kad<strong>ı</strong>n değil bebek ölüm oranlar<strong>ı</strong>nda da<br />
art<strong>ı</strong>ş olmuştur.<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n muhafazakâr toplum yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong><br />
siyasal sürece sokma çabalar<strong>ı</strong>na direnç gösterse de her<br />
şeye rağmen kad<strong>ı</strong>nlar Afganistan’<strong>ı</strong>n yeniden inşas<strong>ı</strong> sürecinde<br />
rol almakta ve siyasal temsil taleplerinde <strong>ı</strong>srar<br />
etmektedirler. Kad<strong>ı</strong>nlardan gelen bu taleplere rağmen<br />
parçal<strong>ı</strong> Afgan siyaseti kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>na yeterince yan<strong>ı</strong>t<br />
vermemekte, arzu edilen temsiliyet, meşruiyet ve iktidar<br />
paylaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir oranda kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n siyasal sürece<br />
dâhil edilmesinden geçtiği gerçeğini göz ard<strong>ı</strong> etmektedir.<br />
Siyasi ve askeri gücü bölüşen büyük gruplar, kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n<br />
siyasal haklar<strong>ı</strong> ve kamusal görünürlülüğü meselesine<br />
yeterince sahip ç<strong>ı</strong>kmamaktad<strong>ı</strong>r. Buna karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k Taliban<br />
sonras<strong>ı</strong> Afganistan’a d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan gelen gönüllü kad<strong>ı</strong>n kuruluşlar<strong>ı</strong><br />
ve BM kad<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n statüsü konusunu ciddiyetle ele<br />
almaktad<strong>ı</strong>r.<br />
4) Anayasa, Seçim Sistemi ve Seçimler<br />
1964 Anayasas<strong>ı</strong> önceki anayasalar gibi Afganistan’<strong>ı</strong><br />
resmi olarak Sünni bir İslam devleti ilan etmiştir. Anayasan<strong>ı</strong>n<br />
2. maddesine göre Sünni İslam’<strong>ı</strong>n dört mezhebinden<br />
Hanefi mezhebi devletin resmi dini olmuştur.<br />
Böylelikle, Hanefi f<strong>ı</strong>kh<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ülkede adaleti en iyi sağlayacak<br />
mekanizma ve kurallar bütünü olduğu Anayasa ile<br />
tespit edilmiştir. Hiçbir kanun 64. maddenin öngördüğü<br />
gibi “Kutsal İslam dininin temel ilkelerine karş<strong>ı</strong> olamaz”<br />
(Afganistan Anayasas<strong>ı</strong>, 1964). Hakimler, Anayasa ve<br />
kanunlarda ilgilendikleri dava ile ilgili bir düzenleme bu-<br />
54<br />
lamad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> durumlarda Hanefi f<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>h<strong>ı</strong>na yönelmektedir.<br />
Hâkimlerin İslam’a dayal<strong>ı</strong> yorumlar<strong>ı</strong> Anayasa’n<strong>ı</strong>n üzerindedir<br />
ve sadece kral bu konuda hakemlik yapabilir.<br />
Halihaz<strong>ı</strong>rda yürürlükte olan son anayasa -ki 1923’te<br />
Emanullah Han’<strong>ı</strong>n haz<strong>ı</strong>rlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ilk anayasadan günümüze<br />
uzanan süreçte Afganistan tarihinin alt<strong>ı</strong>nc<strong>ı</strong> anayasas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r-<br />
ilk önce Halk Konseyinin, ard<strong>ı</strong>ndan Başkan Karzai’nin<br />
onay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> alm<strong>ı</strong>ş ve 26 Ocak 2004’te yürürlülüğe girmiştir.<br />
Bu son anayasa iki meclisli bir başkanl<strong>ı</strong>k sistemi, İslami bir<br />
hukuk sistemi, kanunlar<strong>ı</strong>n Yüksek Mahkeme taraf<strong>ı</strong>ndan<br />
denetlenmesi, güçlü bir merkezi yönetim ve az<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>klara<br />
geniş dil özgürlüğü gibi konularda düzenlemeler getirmiştir.<br />
Bonn sürecinin nihai hedefi daimi hükümet kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
tesisi olduğu için toplumsal sözleşme metni olarak<br />
kabul edilen bu yeni anayasan<strong>ı</strong>n ülkede ihtiyaç duyulan<br />
istikrara büyük katk<strong>ı</strong>da bulunacağ<strong>ı</strong> düşünülmektedir.<br />
Anayasa’da başkanl<strong>ı</strong>k sisteminin benimsenmesi uzun<br />
tart<strong>ı</strong>şmalardan sonra gerçekleşmiştir. Peştun delegelerin<br />
hemen hemen tamam<strong>ı</strong> başkanl<strong>ı</strong>k sistemi lehine tav<strong>ı</strong>r alm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />
Peştun olmayan delegelerin önemli bir k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong><br />
ise parlamenter sistemi savunmuşlard<strong>ı</strong>r. Bu tercihlerden<br />
etnik alg<strong>ı</strong>lamalar<strong>ı</strong>n belirleyici olduğu aç<strong>ı</strong>kt<strong>ı</strong>r. Peştunlar,<br />
silahl<strong>ı</strong> gruplar arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla Afganistan’<strong>ı</strong>n kontrolünü elinde<br />
tutan Karzai’nin Amerika ve diğer uluslararas<strong>ı</strong> toplumun<br />
desteğini sağlayarak başkan olacağ<strong>ı</strong>na inan<strong>ı</strong>yorlard<strong>ı</strong>.<br />
Peştun olmayan delegeler ise başkanl<strong>ı</strong>k sisteminin etnik<br />
diktatörlük yaratabileceği endişesini taş<strong>ı</strong>maktayd<strong>ı</strong>lar.<br />
Bu yüzden, parlamenter sistemin koalisyonlu yönetimi<br />
mecbur k<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>; böylelikle siyasal gücün tek bir etnisite,<br />
grup veya unsur taraf<strong>ı</strong>ndan kötüye kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> engelleyeceği<br />
iddialar<strong>ı</strong>ndan yola ç<strong>ı</strong>karak parlamenter sistemin<br />
daha uygun olacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> öne sürmekteydiler.
Anayasa taslağ<strong>ı</strong>nda bir cumhurbaşkan<strong>ı</strong> ve bir başbakan<br />
önerilmişti. Fakat, Peştun bir cumhurbaşkan<strong>ı</strong> ile<br />
Tacik bir başbakan ç<strong>ı</strong>kartacağ<strong>ı</strong> kuvvetle muhtemel bu<br />
sistem iki taraf<strong>ı</strong> da memnun edememiştir. Kuzey İttifak<strong>ı</strong><br />
ve Şura-y<strong>ı</strong> Nazar Grubu içinde bölünmeler yaşanmaya<br />
başlay<strong>ı</strong>nca Karzai yönetimi duruma müdahale etmiştir.<br />
Anayasadan başbakanl<strong>ı</strong>k kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve iki başkan yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />
bir başkanl<strong>ı</strong>k sistemi kabul edilmiştir. Başkana<br />
yasama organ<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndan kabine atama yetkisi verilmiştir<br />
(Rubin, 2004: 12).<br />
Başkanl<strong>ı</strong>k sistemi ile temsil sorunu yaşayacaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
düşünen Peştun olmayan Afganlar<strong>ı</strong>n endişeleri iki kamaral<strong>ı</strong><br />
yasama yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile giderilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Atanm<strong>ı</strong>şlardan<br />
oluşan Yüksek Meclis ile genel oy nispi sistem<br />
yöntemiyle seçilen Halk Meclisi yasama sistemini oluşturmuştur.<br />
Halk Meclisinin nüfus oranlar<strong>ı</strong>na göre çeşitli etnik<br />
gruplardan seçilecek olmas<strong>ı</strong> 1964 Anayasas<strong>ı</strong>’ndaki Peştun<br />
nüfuslu bölgelere ağ<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> oy hakk<strong>ı</strong> tan<strong>ı</strong>yan durumdan<br />
vazgeçildiğinin de göstergesidir (Rubin, 2004: 12).<br />
Bu meclise girecek Peştun olmayan temsilcilerin say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
artacağ<strong>ı</strong> beklentisi k<strong>ı</strong>smen de olsa Peştun olmayan kitleleri<br />
rahatlatm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca her seçim bölgesinden en az iki<br />
kad<strong>ı</strong>n temsilci şart<strong>ı</strong> getirilmiştir. Anayasa’da Halk Meclisinin<br />
%25’inin, Yüksek Meclisin ise %16’s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kad<strong>ı</strong>nlardan<br />
oluşturulmas<strong>ı</strong> öngörülmüştür. İslamc<strong>ı</strong> Blok, kad<strong>ı</strong>n temsil<br />
oran<strong>ı</strong>na itiraz etmemiş; başkan<strong>ı</strong>n erkek olmas<strong>ı</strong> yönündeki<br />
önerileri ise kabul görmemiştir (Rubin, 2004: 15).<br />
Yukar<strong>ı</strong>da belirtildiği üzere yeni anayasada hiç bir kanunun<br />
İslam’<strong>ı</strong>n temel ilkelerine karş<strong>ı</strong> olamayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n alt<strong>ı</strong><br />
çizilmiştir. Anayasa bir Yüksek Mahkeme kurulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve<br />
bu mahkemenin kanunlar<strong>ı</strong>n, başkanl<strong>ı</strong>k kararnamelerinin<br />
ve uluslararas<strong>ı</strong> anlaşmalar<strong>ı</strong>n anayasaya uygunluğunu<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
denetlemesini öngörmüştür (Rubin, 2004: 15). İran’daki<br />
Koruyucular Meclisi benzeri bu mahkemenin, yasamay<strong>ı</strong><br />
İslami kurallara uygunluk denetimi s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda t<strong>ı</strong>kayacağ<strong>ı</strong><br />
tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bununla birlikte, insan haklar<strong>ı</strong><br />
gibi konularda İslami kurallar ile uluslararas<strong>ı</strong> normlar<strong>ı</strong>n<br />
çelişebileceği düşünülmektedir.<br />
Afganistan’da siyasal kurumlar<strong>ı</strong>n ve sistemin kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
ve istikrar<strong>ı</strong> ile ilgili tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n önemli bir <strong>bölüm</strong>ünü<br />
ulusal bir Afgan üst kimliğinin inşas<strong>ı</strong> meselesi oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Her ne kadar Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ve takip eden<br />
süreçlerde ortaya ç<strong>ı</strong>kan kurumlar Afgan kimliğinin nüvelerine<br />
işaret etse de henüz net bir ulusal kimlikten söz<br />
etmek mümkün değildir. Afganistan’daki her bir etnik<br />
grup, üst kimliği belirleyen grup olmak için birbirleriyle<br />
rekabet etmektedir. Etnik kimliklerin bu mücadeleleri<br />
devletin kontrolü üzerinde de devam etmektedir. Peştunlar<br />
kendilerinin ön planda olacağ<strong>ı</strong> güçlü bir merkezi<br />
devlet, Tajikler merkezi yönetimde söz sahibi olma ve<br />
Hazaralar ve Özbekler ise kimliklerinin tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve<br />
bölgesel yönetim taleplerini dillendirmişlerdir.<br />
Afganistan Anayasas<strong>ı</strong> her ne kadar Hazaralar ve Özbekler<br />
taraf<strong>ı</strong>ndan talep edilen bölgesel yönetime ket vurmuş<br />
olsa da Afganistan’<strong>ı</strong>n kültürel ve dilsel çeşitliliğini<br />
tan<strong>ı</strong>ma yönünde maddeler içermiştir. Bir önceki 1964<br />
Anayasas<strong>ı</strong> Afganistan’da konuşulan Peştun ve Dari (Afgan<br />
Farsças<strong>ı</strong>) dillerinin ikisini birden resmi dil olarak kabul<br />
etmiştir. Bununla birlikte Peştun dilinin geliştirilmesi<br />
ve yayg<strong>ı</strong>nlaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> için etkili bir program<strong>ı</strong>n yürütülmesi<br />
gerektiğine dair bir madde de yer alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Afganistan<br />
Anayasas<strong>ı</strong>, 1964). Yeni Afgan Anayasas<strong>ı</strong> ise daha önceki<br />
duruma tezat bir şekilde dil konusunda çoğulculuğu benimsemiştir.<br />
Anayasay<strong>ı</strong> oluşturmak için toplanan Meclis<br />
55
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
(Jirga) Peştun ve Dari resmi dillerinin yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra beş ayr<strong>ı</strong><br />
dilin yay<strong>ı</strong>n ve bas<strong>ı</strong>n özgürlüğü kapsam<strong>ı</strong>nda 2004 Anayasas<strong>ı</strong>na<br />
dâhil edilmesini istemiştir. Dil konusunda en fazla<br />
gerilim Dari dili aleyhine Peştun dilinin öne ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
konusunda yaşanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Dari konuşan Tacikler kendi<br />
gruplar<strong>ı</strong>ndan olan devlet memurlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dil bahanesi ile<br />
görevden uzaklaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong>ndan endişe duymuştur. 14<br />
Her ikisi de resmi dil olmalar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k devlet kurumlar<strong>ı</strong><br />
ve resmi dairelerde Peştun dili Dari diline karş<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>smen<br />
üstünlük kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Kuzey İttifak<strong>ı</strong>’nda yer alan<br />
üyeler Türkçe grubundaki Türkmen ve Özbek dillerinin<br />
resmen tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> istemişlerdir. Bu gruplar Afgan tan<strong>ı</strong>mlamas<strong>ı</strong>na<br />
Peştun kimliğini öne ç<strong>ı</strong>kard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> gerekçesi<br />
ile karş<strong>ı</strong> ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>ş ve onun yerine Afganistanl<strong>ı</strong> kelimesinin<br />
kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> önermişlerdir. Para birimi olan Afgani’nin<br />
de değiştirilmesini istemişlerdir. Sonuçta Türkmence,<br />
Özbekçe, Pasayi, Beluci, Nuristani ve Pamir dilleri bu<br />
dillerin yoğun konuşulduğu yerlerde ek resmi diller olarak<br />
tan<strong>ı</strong>nm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Dil konusundaki bu gelişme ile 2004 Anayasas<strong>ı</strong><br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n etnik çoğulculuğunu ve siyasal birliğini<br />
birlikte tan<strong>ı</strong>mlayan bir belge olarak ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Anayasan<strong>ı</strong>n 4. maddesine göre (Afganistan Anayasas<strong>ı</strong>,<br />
2004): “Afganistan halk<strong>ı</strong> Peştun, Tacik, Hazara, Özbek,<br />
Türkmen, Beluc, Pasayi, Nuristani, Arap, K<strong>ı</strong>rg<strong>ı</strong>z, K<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>lbaş,<br />
Gucar, Brahi ve diğer etnik gruplardan oluşmuştur.<br />
Afgan kelimesi Afganistan’da yaşayan tüm vatandaşlar<strong>ı</strong><br />
tan<strong>ı</strong>mlamak için kullan<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>r.”<br />
Bir ülkenin çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> yeniden yap<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>,<br />
14 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 22 Nisan 2006 tarihinde Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri<br />
Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar Merkezi K<strong>ı</strong>demli Uzman<strong>ı</strong> Yasin<br />
Rasuli ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat, Kabil, Afganistan.<br />
56<br />
demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n inşas<strong>ı</strong> veya güçlendirilmesi son<br />
y<strong>ı</strong>llarda çokça başvurulan bir yöntemdir. Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong><br />
demokrasinin kuruluş aşamas<strong>ı</strong> asl<strong>ı</strong>nda Kant’<strong>ı</strong>n sürekli<br />
demokrasi teorisine dayanmaktad<strong>ı</strong>r. Çok k<strong>ı</strong>saca özetlenecek<br />
olursa; demokratik toplumlarda halk bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> nedeniyle<br />
savaştan kaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong>, böylelikle demokrasilerin<br />
birbirleriyle çat<strong>ı</strong>şmayacağ<strong>ı</strong>, demokrasinin küreselleşeceği,<br />
daha fazla say<strong>ı</strong>da ülkenin demokrasi ile yönetileceği<br />
ve dünya bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlanacağ<strong>ı</strong> bu teorinin temel sav<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r<br />
(Pouligny, 2000). Çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> durumda demokrasinin<br />
kurulmas<strong>ı</strong> için ilk ad<strong>ı</strong>m seçimlerin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Seçimlerin serbest ve adil bir şekilde gerçekleştirilmesi<br />
seçimle işbaş<strong>ı</strong>na gelen hükümete ve alacağ<strong>ı</strong> kararlara<br />
ve demokratik kurumlar<strong>ı</strong>n şekillendireceği bar<strong>ı</strong>ş ortam<strong>ı</strong>na<br />
meşruiyet sağlamas<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan önem arz etmektedir<br />
(Pouligny, 2000). Ayr<strong>ı</strong>ca, her ne kadar demokratik seçimlerin<br />
yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> her zaman istenilen sonuçlar<strong>ı</strong> vermese<br />
de oy kullananlar<strong>ı</strong>n kay<strong>ı</strong>t edilmesi amac<strong>ı</strong>yla vatandaşl<strong>ı</strong>k<br />
belgelerinin haz<strong>ı</strong>rlanmas<strong>ı</strong>, kimlik kartlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong><br />
ve seçim kampanyalar<strong>ı</strong> ile vatandaşl<strong>ı</strong>ğa dair<br />
siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> güçlendirici söylemlerin yayg<strong>ı</strong>nlaşmas<strong>ı</strong><br />
devlet-toplum ilişkilerinin odağ<strong>ı</strong>nda bulunan vatandaşl<strong>ı</strong>k<br />
bağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturucu etkide bulunabilmektedir (Pouligny,<br />
2000). Bu sebepten dolay<strong>ı</strong> Afganistan’da büyük<br />
önem arz eden seçimlerin nas<strong>ı</strong>l düzenleneceği ve hangi<br />
seçim sisteminin uygulanacağ<strong>ı</strong> uzun tart<strong>ı</strong>şmalar neticesinde<br />
şekillenmiştir.<br />
Seçimlerin düzenlenme sürecinin başlar<strong>ı</strong>nda Afganistan<br />
için en iyi seçim sisteminin nispi temsil olduğuna<br />
dair görüş yayg<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>k kazanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>. Bu görüşün arkas<strong>ı</strong>nda<br />
istikrarl<strong>ı</strong> bir siyasal parti yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesis edileceği, oy<br />
kullanman<strong>ı</strong>n kolaylaşacağ<strong>ı</strong>, kullan<strong>ı</strong>lan oylar<strong>ı</strong>n anlaml<strong>ı</strong><br />
şekilde temsile dönüşeceği ve yasama ve yürütme ara-
s<strong>ı</strong>nda eşgüdümün daha iyi sağlanacağ<strong>ı</strong> gibi beklentiler<br />
yatmaktayd<strong>ı</strong> (Reynolds, 2006: 116). 2004 başlar<strong>ı</strong>nda<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n 34 tarihsel seçim bölgesinde uygulanan<br />
aç<strong>ı</strong>k liste sistemine k<strong>ı</strong>yasla daha basitleştirilmiş bir sistem<br />
olan kapal<strong>ı</strong> listeye dayal<strong>ı</strong> nispi seçim sistemi fikri<br />
gündemdeydi. Bu planlamada partilerin ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> oylarla<br />
adaylar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> belirleyecekleri bir seçim modeli öngörülmekteydi.<br />
Ancak Karzai’nin hukuk dan<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong> Enayet<br />
Kas<strong>ı</strong>mi’nin mecliste seçim sistemini aç<strong>ı</strong>klamak üzere<br />
yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> sunumda sistemin karmaşa yaratacağ<strong>ı</strong> düşüncesinin<br />
hâkim olmas<strong>ı</strong> alternatif seçim sistemi aray<strong>ı</strong>şlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
başlatm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Önerilerden birisi İngilizlerden miras kalan basit çoğunluk<br />
sisteminin kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>yd<strong>ı</strong>. Taş<strong>ı</strong>namaz tek oy çerçevesinde<br />
adaylardan sadece birine oy verilmesine izin<br />
veren bu sistem kötünün iyisi olarak değerlendirilmekle<br />
birlikte Afganistan’<strong>ı</strong>n tarihi gerçekliği ve mevcut durumuyla<br />
örtüşüp örtüşmediği konusunda tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> da<br />
beraberinde getirdi. 15 Afgan sivil toplum kuruluşlar<strong>ı</strong>, birçok<br />
uluslararas<strong>ı</strong> kuruluş ve BM’nin Afganistan misyonu<br />
UNAMA bu sistemin muhtemel olumsuz sonuçlar<strong>ı</strong> üzerine<br />
düşüncelerini dile getirdiler. Örneğin Uluslararas<strong>ı</strong> Kriz<br />
Grubu (International Crisis Group) yeni ortaya ç<strong>ı</strong>kmakta<br />
olan bir demokrasi için bu seçim sisteminin zararlar<strong>ı</strong><br />
ile ilgili bir rapor yay<strong>ı</strong>nlad<strong>ı</strong> (International Crisis Group,<br />
2004). 17 Ocak 2005’te Afganistan’da resmen onaylanm<strong>ı</strong>ş<br />
40 partiden 35’i listeli bir nispi seçim sistemini<br />
desteklediklerini aç<strong>ı</strong>klad<strong>ı</strong>. Ayn<strong>ı</strong> ay içerisinde Karzai’nin<br />
başkanl<strong>ı</strong>k seçimlerindeki üç güçlü rakibi –Raşit Dostum,<br />
15 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 19 Nisan 2006 tarihinde Afganistan Ticaret<br />
Odas<strong>ı</strong> Başkan<strong>ı</strong> Prof. Dr. Hamidullah Faruki ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat,<br />
Kabil, Afganistan.<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
Yunus Kanuni, Muhammed Muhakik—taş<strong>ı</strong>namaz tek oy<br />
sistemine karş<strong>ı</strong> olduklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve listeli bir nispi temsil seçimi<br />
istediklerini aç<strong>ı</strong>klad<strong>ı</strong> (Reynolds, 2006: 110). Ancak bir<br />
yandan istikrarl<strong>ı</strong> parti sistemi oluşturma önceliği, diğer<br />
yandan partilere duyulan güvenliksizlik partilerden ziyade<br />
adaylara oy verilmesini ön plana ç<strong>ı</strong>kartm<strong>ı</strong>ş ve taş<strong>ı</strong>namaz<br />
tek oy sisteminin tercih edilmesinde bask<strong>ı</strong>n rol<br />
oynam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Seçimlerin gerçekleştirilmesinde en büyük engel seçmenlerin<br />
güvenliğini sağlamak olmuştur. Seçimlerden<br />
önce geçiş sürecini düzenleyecek Acil Halk Meclisinin<br />
seçimlerinde ciddi s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar yaşanm<strong>ı</strong>ş ve silahl<strong>ı</strong> gruplar<br />
baz<strong>ı</strong> yerlerde seçim merkezlerini işgal etmiştir. Benzer<br />
sorunlar<strong>ı</strong>n Bonn sürecinin son aşamas<strong>ı</strong>ndaki genel seçimlerde<br />
de karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>labileceği tahmin edilmiştir. Bonn<br />
Anlaşmas<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n son aşamas<strong>ı</strong> asl<strong>ı</strong>nda Barnett Rubin’in<br />
ifade ettiği gibi savaş ağalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n demokratikleşmesini<br />
öngörmektedir (Johnson, 2006: 13). Demokratikleşme<br />
ile kastedilen ülkede yaşanan güvenlik ve istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />
ikilemin silahl<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n silahlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> b<strong>ı</strong>rakarak şiddetten<br />
vazgeçmeleri ve farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> siyasal süreç içerisinde<br />
azaltarak seçimlere girmeleri ile çözümlenmesidir.<br />
Seçimlere dair baz<strong>ı</strong> riskler teorik olarak baştan beri<br />
bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Demokrasiye işlerlik kazand<strong>ı</strong>ran serbest,<br />
özgür ve adil seçimlerin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> bölgelerde<br />
her zaman istenilen sonuçlar<strong>ı</strong> doğurmayabilir;<br />
örneğin baz<strong>ı</strong> durumlarda çat<strong>ı</strong>şmaya ve savaşa sebebiyet<br />
vermiş düşmanl<strong>ı</strong>klar ve şiddetli anlaşmazl<strong>ı</strong>klar seçim<br />
kampanyalar<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda hararetlenebilir. Bir anlamda<br />
seçim sand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yeniden üretebilir (Pouligny,<br />
2000). Seçimlerin diğer bir riski, muhalif gruplardan birisinin<br />
veya birkaç<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n - dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla seçmenlerin bir k<strong>ı</strong>s-<br />
57
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n - seçimleri boykot etmesi neticesinde ortaya ç<strong>ı</strong>kan<br />
seçim sonuçlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n temsiliyeti sağlamamas<strong>ı</strong> ve akabinde<br />
gelişen meşruiyet krizidir (Pouligny, 2000). Bütün bu<br />
risklere rağmen, 18 Eylül 2005’te yedi milyona yak<strong>ı</strong>n<br />
Afgan, tarihlerinde yaşad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> en serbest ve adil genel<br />
seçimde oy kullanmak üzere sand<strong>ı</strong>k baş<strong>ı</strong>na gitmiştir. Oy<br />
kullananlar<strong>ı</strong>n yar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kad<strong>ı</strong>nlar oluşturmuştur. Tek aşamal<strong>ı</strong><br />
doğrudan seçimle 249 üyeli Halk Meclisi (Wolesi<br />
Jirga) ve dolayl<strong>ı</strong> seçimle Yaşl<strong>ı</strong>lar Meclisi (Meshrano Jirga)<br />
belirlenmiştir. Afganistan genel seçimleri, güvenlik ve<br />
siyasal koşullar<strong>ı</strong>n oldukça kötü olduğu ortamlarda bile<br />
seçimlerin başar<strong>ı</strong> ile gerçekleştirilebileceğini göstermiştir.<br />
Halk Meclisinde 33 tespit edilebilir parti, grup ve ittifak<br />
vard<strong>ı</strong>r. Meclisteki baz<strong>ı</strong> oluşumlar ise oldukça dağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>k bir<br />
görüntü arz etmektedir. Karzai 2004 başkanl<strong>ı</strong>k seçimlerinde<br />
%55 oy al<strong>ı</strong>rken, 2005 genel seçimlerinde Karzai<br />
yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> heterojen grup koltuklar<strong>ı</strong>n ancak üçte birini alabilmiştir<br />
(Reynolds, 2006: 114).<br />
Seçilen meclisin yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n günümüz resmini<br />
çok iyi vermektedir. İslamc<strong>ı</strong> Blok denilen grup 65<br />
civar<strong>ı</strong>nda milletvekili ç<strong>ı</strong>karm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu Blok her ne kadar<br />
İslam’<strong>ı</strong>n muhafazakâr bir yorumu üzerinden yasama ile<br />
yürütmenin tek elde toplanmas<strong>ı</strong> gerekliliğinde birleşse<br />
de Afganistan siyasetinin etnik parçal<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda değişik<br />
gruplar alt<strong>ı</strong>nda toplanm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Abdullah Sayyaf ve<br />
Burhaneddin Rabbani’nin liderliğindeki gruplar Karzai<br />
yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yken, Kanuni’nin destekçileri muhalefette yer alm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r.<br />
Bu bloğa daha <strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> İslami çizgide olan Şii<br />
Hazaralar da zaman zaman destek vermektedir. Mecliste<br />
kendini ilerici diye tan<strong>ı</strong>mlayan 43 milletvekili, 13 liberal<br />
demokrat ve Raşit Dostum’un laik eğilimli ama ismi Ulusal<br />
İslami Hareket olan partisinin 20 milletvekili vard<strong>ı</strong>r.<br />
Andrew Reynolds’<strong>ı</strong>n ifade ettiği üzere mecliste 24’ü suç<br />
58<br />
çeteleri ve milislerle irtibatl<strong>ı</strong> 40 komutan, 17 uyuşturucu<br />
taciri ve hakk<strong>ı</strong>nda ciddi savaş suçu iddias<strong>ı</strong> bulunan 19<br />
temsilci bulunmaktad<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca temsilcilerin yar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Sov-<br />
yet işgali s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda savaşan mücahitlerden oluşmaktad<strong>ı</strong>r<br />
(Reynolds, 2006: 112).<br />
2005 Afganistan genel seçimleri her ne kadar başa-<br />
r<strong>ı</strong> ile gerçekleşmiş olsa da, çat<strong>ı</strong>şma sonras<strong>ı</strong> durum arz<br />
etmesi itibariyle birçok eksiklikleri de bünyesinde bar<strong>ı</strong>n-<br />
d<strong>ı</strong>rm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Okuma yazma bilmeme oran<strong>ı</strong> kad<strong>ı</strong>nlarda %79<br />
ve erkeklerde %49 olduğu için taş<strong>ı</strong>namaz tek oy sistemi<br />
ve poster büyüklüğündeki oy pusulalar<strong>ı</strong> kar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>ğa yol<br />
açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 16 Ancak seçimler düşük okuryazar oranlar<strong>ı</strong>na<br />
rağmen kad<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n temsili aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan olumlu sonuçlar ver-<br />
miştir. Kad<strong>ı</strong>n adaylar<strong>ı</strong> seçilmelerini garanti alt<strong>ı</strong>na al<strong>ı</strong>nan<br />
liste s<strong>ı</strong>ralar<strong>ı</strong>na yerleştirmenin d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda, 18 kad<strong>ı</strong>n temsilci<br />
daha seçmen desteği ile meclise girebilmiştir. Örneğin,<br />
Fauzia Gailani Herat’<strong>ı</strong>n bat<strong>ı</strong> seçim bölgesinde bütün er-<br />
kek adaylar<strong>ı</strong> geride b<strong>ı</strong>rakarak en fazla oyu alm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Fa-<br />
rah seçim bölgesinde ise savaş ağalar<strong>ı</strong>na cesurca mey-<br />
dan okuyan Malali Joya ikinci gelmiştir. Joya’ya giden<br />
oylar savaş taraftar<strong>ı</strong>, yolsuzluğa bulaşm<strong>ı</strong>ş ve geleneksel<br />
erkek adaylara duyulan tepkinin sonucudur (Reynolds,<br />
2006: 114). Kad<strong>ı</strong>n temsilcilerin siyasi etkisinin ne ola-<br />
cağ<strong>ı</strong> belirsiz olmakla beraber Taliban döneminde bask<strong>ı</strong><br />
alt<strong>ı</strong>nda tutulmuş bir kitlenin yasama organ<strong>ı</strong>nda ön plana<br />
ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong> demokrasi ve siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n genişlemesi ad<strong>ı</strong>na<br />
önemli bir aşamad<strong>ı</strong>r.<br />
16 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 22 Nisan 2006 tarihinde Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri<br />
Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Stratejik Araşt<strong>ı</strong>rmalar Merkezi Direktörü Büyükelçi Aziz<br />
Arianfar ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat, Kabil, Afganistan.
BLOK 2004 BAŞKANLIK<br />
SEÇİMİ<br />
(al<strong>ı</strong>nan oy yüzdesi)<br />
Karzai Yanl<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> %55 %32<br />
Karzai Karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> %45 %34<br />
Yunus Kanuni %16 %10<br />
Raşit Dostum %10 %8<br />
Muhammed<br />
Muhakkik<br />
%12 %7<br />
Diğerleri %7 %9<br />
Bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z - %34<br />
Etnik Gruplar Kazan<strong>ı</strong>lan<br />
Koltuk Say<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong><br />
2005 MECLİS SEÇİMİ<br />
(kazan<strong>ı</strong>lan koltuk yüzdesi)<br />
Tablo 1. Afganistan Seçim Sonuçlar<strong>ı</strong><br />
Kaynak: JEMB (2005)<br />
Kazan<strong>ı</strong>lan<br />
Koltuklar<strong>ı</strong>n Oran<strong>ı</strong><br />
Tahmini Nüfus<br />
Oran<strong>ı</strong><br />
Peştun 118 %47 %40-45<br />
Tacik 53 %21 %20-25<br />
Hazara 30 %12 %10-13<br />
Özbek 20 %8 %8-10<br />
Diğerleri 28 %12 n/a<br />
Toplam 249 %100 -<br />
Tablo 2. Etnisiteye Göre Afganistan Seçim Sonuçlar<strong>ı</strong><br />
Kaynak: Wilder (2005)<br />
5) Güvenlik ve Afyon Problemi<br />
Hamit Karzai afyon ticaretinin, terörizmden ve hatta<br />
1979 Sovyet işgalinden beter bir kanser olduğunu vurgulam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />
(Lancaster, 2004). Mart 2005’te Afganistan’da<br />
yerleşik Amerikan askeri güçlerine narkotik karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> operasyonlarda<br />
daha aktif yer almas<strong>ı</strong> için takviye yap<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n yak<strong>ı</strong>n geçmişinden de takip edilebileceği<br />
üzere hem Taliban hem de Kuzey İttifak<strong>ı</strong> uyuşturucu<br />
üretiminden ciddi kazançlar elde etmişlerdir.<br />
Taliban yönetimi, 1994–1995 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>ndaki mücade-<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
lesi bir tarafa b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rsa, kökten dinci rejimini kurmaya<br />
çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>rken kademeli bir şekilde uyuşturucu ticaretinin<br />
içine girmiştir. Taliban uyuşturucu ticaretini ortadan<br />
kald<strong>ı</strong>rman<strong>ı</strong>n mümkün olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve üstelik ekonomik olarak<br />
da ak<strong>ı</strong>lc<strong>ı</strong> bir girişim olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> sonucuna ulaşm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Taliban, önceleri afyon yetiştiriciliğine müsamaha göstermiştir.<br />
Arkas<strong>ı</strong>ndan da afyon yetiştiriciliği ile uğraşanlardan<br />
%10–20 oran<strong>ı</strong>nda vergi ya da zekât ad<strong>ı</strong> alt<strong>ı</strong>nda<br />
pay almaya başlam<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Bu kademeli iştirak sürecinin<br />
son aşamas<strong>ı</strong> ise afyon yetiştiriciliğinin teşvik edilmesidir.<br />
Taliban bu yolla milli gelirin önemli bir <strong>bölüm</strong>ünü bu<br />
kalemden elde etmeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Taliban uluslararas<strong>ı</strong><br />
toplumun bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile 2000–2001 y<strong>ı</strong>llar<strong>ı</strong>nda afyon yetiştiriciliğini<br />
yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> ilan ettiği zaman bile milli gelirdeki pay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
uzun süre koruyacak miktarda uyuşturucu ürünleri<br />
stoğu bulunmaktayd<strong>ı</strong> (Felbab-Brown, 2005: 56).<br />
Afganistan, uluslararas<strong>ı</strong> pazara sunulan eroinin<br />
%75’ini, Avrupa pazar<strong>ı</strong>na giden eroinin ise %95’ini<br />
karş<strong>ı</strong>lamaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan’dan gelen istatistikler her<br />
y<strong>ı</strong>l afyon yetiştiriciliğinin artt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> göstermektedir. Herat<br />
bölgesinden al<strong>ı</strong>nan bilgiye göre, art<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n önünde sadece<br />
olumsuz hava şartlar<strong>ı</strong> durmakta, buna karş<strong>ı</strong>n narkotik<br />
karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> uygulamalar etkili olamamaktad<strong>ı</strong>r. 17 Afganistan’da<br />
2006 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ndaki afyon üretiminin 2005’tekine k<strong>ı</strong>yasla %49<br />
oran<strong>ı</strong>nda art<strong>ı</strong>ş gösterdiği BM istatistiklerinde de yer almaktad<strong>ı</strong>r<br />
(Rubin, 2007: 65). Afgan yetkililer uyuşturucu<br />
ticaretinden elde edilen gelirin son y<strong>ı</strong>llardaki milli gelirin<br />
%50–60’<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> oluşturduğunu ifade etmektedir. 18<br />
17 Bu bilgi yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n, 23 Nisan 2006 tarihinde<br />
UNAMA’da çal<strong>ı</strong>şan ve isminin gizli tutulmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> isteyen Afgan güvenlik<br />
uzman<strong>ı</strong> ile Kabil’de yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakattan edinilmiştir.<br />
18 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 19 Nisan 2006 tarihinde Afganistan Ticaret<br />
Odas<strong>ı</strong> Başkan<strong>ı</strong> Prof. Dr. Hamidullah Faruki ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat,<br />
59
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Afganistan’da afyon yetiştiriciliğinin yayg<strong>ı</strong>nl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve<br />
yasal tar<strong>ı</strong>m ürünlerine geçişin sağlanamamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n nedenleri<br />
üzerine araşt<strong>ı</strong>rma yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve politika üretilmesi gereken<br />
ciddi bir sorundur. Taliban sonras<strong>ı</strong> Afganistan’<strong>ı</strong>n<br />
yeniden inşas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önemli bir ayağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> kalk<strong>ı</strong>nma ve yoksullukla<br />
mücadele oluşturmaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
%70’inden fazlas<strong>ı</strong> yoksulluk s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n alt<strong>ı</strong>nda yaşamaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Yasal tar<strong>ı</strong>m ürünlerinden safran, meyve ve tah<strong>ı</strong>l<br />
yetiştiriciliği afyon yetiştiriciliğinden daha cazip bir<br />
hale getirilebilir, fakat tek baş<strong>ı</strong>na yeterli olamaz. Çünkü<br />
Afganistan’da yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> tar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n arkas<strong>ı</strong>nda<br />
bu ülkeye özgü yap<strong>ı</strong>sal faktörler bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Afganistan’da afyon yetiştiriciliğinin önlememesinin<br />
nedenlerini Vanda Felbap-Brown iki kategoride değerlendirmektedir<br />
(Felbab-Brown, 2005: 57). Birincisi,<br />
Afganistan’da yegâne çal<strong>ı</strong>şan ve küçük çapl<strong>ı</strong> olan kredi<br />
sistemi Afyon yetiştiriciliği üzerinden gerçekleşmektedir.<br />
Afyon üretimi kötü hava şartlar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong> dayan<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong> olduğu<br />
kadar uluslararas<strong>ı</strong> pazarlarda fiyat istikrar<strong>ı</strong>na da sahiptir.<br />
Uluslararas<strong>ı</strong> uyuşturucu şebekeleri ile irtibatl<strong>ı</strong> yerel<br />
uyuşturucu tacirleri köylülere sonraki y<strong>ı</strong>l belli miktar ürün<br />
yetiştirme şart<strong>ı</strong>yla afyon tar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> için gerekli tohum ve tar<strong>ı</strong>m<br />
ilac<strong>ı</strong> gibi ihtiyaçlar<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>lamakta, ayr<strong>ı</strong>ca köylülerin<br />
o sene yaşamlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> devam etmelerini sağlayacak k<strong>ı</strong>şl<strong>ı</strong>k<br />
yiyecek ve giyecek benzeri malzemeleri temin etmektedirler.<br />
Ayn<strong>ı</strong> miktarda krediyi ve ön finansman<strong>ı</strong> başka<br />
ekonomik faaliyetler için elde etmek mümkün değildir.<br />
İkinci olarak, yasal ürünlerin tar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> daha maliyetlidir.<br />
Sulama ve gübreleme, Afganistan’<strong>ı</strong>n zor coğrafi ve iklim<br />
koşullar<strong>ı</strong>nda önemli maliyet kalemleridir. Meyve gibi<br />
yasal tar<strong>ı</strong>m ürünleri, zaman<strong>ı</strong>nda toplanma, depolanma<br />
Kabil, Afganistan.<br />
60<br />
ve pazara fiyat dalgalanmas<strong>ı</strong> yaşanmadan ulaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lma<br />
gibi koşullara ihtiyaç duymaktad<strong>ı</strong>r. Buna karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k afyon,<br />
üretimi kolay nakliyesi ise hafif bir üründür. Ayr<strong>ı</strong>ca tüccarlar<br />
afyonu tarlalardan çoğunlukla hammadde olarak<br />
almaktad<strong>ı</strong>rlar (Felbab-Brown, 2005: 57).<br />
Afganistan’da kaç kişinin uyuşturucu sektöründe<br />
yer ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tam olarak bilinmemektedir. Birleşmiş Milletler<br />
Suç ve Uyuşturucu Bürosu, Afgan halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n %7’sinin<br />
uyuşturucu ticaretinden doğrudan faydaland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tahmin<br />
etmektedir (UN Office on Drugs and Crime, 2004: 206).<br />
Ancak bu tahmin uyuşturucu ticareti ile uğraşanlar<strong>ı</strong>n kiralad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
mevsimlik işçileri ve ailelerini veya üretime ve<br />
ticarete doğrudan olmasa da bir şekilde katk<strong>ı</strong>da bulunan<br />
(örneğin tacirlerin kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> araçlar<strong>ı</strong>n ithalatç<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>,<br />
taş<strong>ı</strong>nmazlar<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>m-sat<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapan arac<strong>ı</strong>lar, uyuşturucu<br />
tacirlerinin kald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> pansiyon, kahvehane ve konukevi sahipleri<br />
gibi) kesimleri kapsamamaktad<strong>ı</strong>r. Afyon üretimi<br />
yap<strong>ı</strong>lan bölgelerde gayrimenkullere yönelik talep ve fiyat<br />
art<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yaratt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ekonomik canl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k aç<strong>ı</strong>kça gözlenebilmektedir.<br />
Afyon üretimi ekonomi üzerinde enflasyonist<br />
bask<strong>ı</strong> oluşturmakta ve kambiyo düzenini bozmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Ayr<strong>ı</strong>ca uyuşturucudan elde edilen para, siyasi güce dönüşebilecek<br />
zenginleşmeye yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Afganistan’da uyuşturucu sorununun diğer bir boyutu,<br />
bu yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> faaliyeti kimlerin yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ya da daha doğru<br />
bir ifade ile bu faaliyetin hangi aşamalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n kimler<br />
taraf<strong>ı</strong>ndan yürütüldüğüdür. Bu konu özellikle El- Kaide<br />
ve Taliban’dan arta kalan unsurlar ile mücadelede önem<br />
kazanmaktad<strong>ı</strong>r. Suç çeteleri afyon üretimini güvence alt<strong>ı</strong>na<br />
almak ve güvenli bir şekilde taş<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlamak<br />
gibi hizmetler karş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda komisyon almaktad<strong>ı</strong>r. Bir k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m<br />
çeteler ise doğrudan afyonun işlenmesi ve uyuştu-
ucu haline getirilmesi ile uğraşmaktad<strong>ı</strong>r. Başka bir grup<br />
ise uyuşturucudan elden edilen paray<strong>ı</strong> aklama işi ile ilgilenmektedir.<br />
Taliban sonras<strong>ı</strong> dönemde El-Kaide ile ilişkili<br />
gruplar<strong>ı</strong> uyuşturucu işinde kullanmak oldukça riskli hale<br />
gelmiştir. Uyuşturucu patronlar<strong>ı</strong> El-Kaide ile beraber<br />
gözüküp Amerika ve işgal güçlerinin tepkisini almaktan<br />
çekinmektedirler. Bu sebeple El-Kaide d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> gruplardan<br />
bahsedilen hizmetleri alma yönünde yeni örgütlenmeler<br />
ve çeteleşmelere gidilmektedir. Ancak El-Kaide ile irtibatl<strong>ı</strong><br />
baz<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n uyuşturucu işinde hala aktif olduğu<br />
düşünülmektedir. Örneğin, Belucistan’da faaliyet gösteren<br />
El-Kaide’nin finansörlerinden Cuma Han’<strong>ı</strong>n Afgan<br />
eroinini Karaçi Liman<strong>ı</strong>’ndan dünya pazarlar<strong>ı</strong>na ulaşt<strong>ı</strong>ran<br />
bir gemi filosu olduğuna dair kan<strong>ı</strong>tlar vard<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca Nisan<br />
2005’te New York’ta tutuklanan Afganistan’<strong>ı</strong>n bir<br />
numaral<strong>ı</strong> uyuşturucu baronu Beşir Nurzai, El-Kaide elemanlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
uyuşturucu işlerinde kulland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> aç<strong>ı</strong>klam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />
(Felbab-Brown, 2005: 60). El-Kaide’nin Afganistan’da<br />
araziyi bilme, para aklayabilme ve şebeke olanaklar<strong>ı</strong><br />
dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla baz<strong>ı</strong> avantajlar<strong>ı</strong> olmakla birlikte, bölgedeki<br />
El-Kaide ve Taliban soruşturmas<strong>ı</strong> ve takibi örgütü diğer<br />
gruplar karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda dezavantajl<strong>ı</strong> duruma düşürmektedir.<br />
Afganistan’daki afyon yetiştiriciliği ve uyuşturucu<br />
problemi çeşitli yöntemlerle çözülmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Taliban döneminde uluslararas<strong>ı</strong> bask<strong>ı</strong> yaratma stratejisi<br />
yerini Taliban sonras<strong>ı</strong> dönemde işgal güçleri ve yerel<br />
Afgan güçleri mücadelesine b<strong>ı</strong>rakm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Uzmanlar üç<br />
GÜVENLİK - İSTİKRAR İKİLEMİNDE AFGANİSTAN ÖRNEĞİ<br />
bağlaml<strong>ı</strong> bir stratejinin yürütüldüğünü öne sürmektedir<br />
(Felbab-Brown, 2005: 68). Birinci bağlam Amerikan<br />
güçleri, yerli savaş ağalar<strong>ı</strong> ve El-Kaide karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n<br />
işbirliği sonucu ortaya ç<strong>ı</strong>kan ilişkinin uyuşturucu baron-<br />
lar<strong>ı</strong>na karş<strong>ı</strong> kullan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Fakat Amerika’n<strong>ı</strong>n yerli müt-<br />
tefikleri aras<strong>ı</strong>nda uyuşturucu ticaretine bulaşm<strong>ı</strong>ş olanlar<br />
da vard<strong>ı</strong>r. İkinci bağlam ise uyuşturucu ile mücadelede<br />
kesin hamlelerin ve baronlara karş<strong>ı</strong> tedbirlerin Afganis-<br />
tan narkotikle mücadele birimleri taraf<strong>ı</strong>ndan gerçekleş-<br />
tirilmesidir. Üçüncüsü ise narkotik sorununda kesin çö-<br />
zümü devlet inşas<strong>ı</strong> sürecinin sonunda gerçekleştirmektir<br />
(Felbab-Brown, 2005: 68).<br />
Bu üçlü strateji Afgan devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve güvenlik<br />
yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n güçlendirilmesi hedefleri ile yak<strong>ı</strong>ndan<br />
ilişkilidir. Bu stratejilere ek olarak başka baz<strong>ı</strong> tedbirler de<br />
al<strong>ı</strong>nabilir. Barnett Rubin (2007: 68) taraf<strong>ı</strong>ndan önerildi-<br />
ği üzere afyon sorununun k<strong>ı</strong>sa sürede ve ani bir şekilde<br />
çözülemeyeceğinden hareketle narkotik sorununu gü-<br />
venlik ve kalk<strong>ı</strong>nma sorunu olarak ele almak söz konusu<br />
olabilir. Bu çerçevede afyon yetiştiriciliği yap<strong>ı</strong>lan veya<br />
yap<strong>ı</strong>lmayan tüm k<strong>ı</strong>rsal bölgelerin kalk<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, yayg<strong>ı</strong>n<br />
yol inşaatlar<strong>ı</strong>, diğer tar<strong>ı</strong>m ürünleri için depolar ve soğuk<br />
hava depolar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong>, İçişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> refor-<br />
mu ve yönetim içerisinde uyuşturucu şebekesi ile ilişkili<br />
olanlar<strong>ı</strong>n siyasi ve etnik bağlar<strong>ı</strong>na bak<strong>ı</strong>lmaks<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong>n cezalan-<br />
d<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gibi yöntemler kullan<strong>ı</strong>labilir (Rubin, 2007: 68).<br />
61
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
V. BÖLÜM<br />
TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />
62
Tart<strong>ı</strong>şma ve Genel Değerlendirme<br />
1) Suriye’de Güvenlik ve Demokrasi İkilemi<br />
Suriye’de reform ve demokratikleşme rüzgârlar<strong>ı</strong> estiren<br />
Şam Bahar<strong>ı</strong> uzun süre kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> olamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 2001 sonlar<strong>ı</strong>na<br />
doğru oluşan reform dalgas<strong>ı</strong> büyük oranda tersine<br />
dönmüş ve demokratikleşme yönünde geri ad<strong>ı</strong>mlar<br />
at<strong>ı</strong>lmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Zisser, 2005b). Beşar Esad’<strong>ı</strong>n bir<br />
zamanlar öncülüğünü yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve teknoloji ile d<strong>ı</strong>şa aç<strong>ı</strong>lma<br />
anlam<strong>ı</strong>nda Suriye’yi dönüştürebilecek internet kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong><br />
s<strong>ı</strong>k s<strong>ı</strong>k s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r. İnterneti ulusal güvenliğe ayk<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong><br />
kullanma gerekçesiyle tutuklamalara ve cezaland<strong>ı</strong>rmalara<br />
gidilmiştir. 19 Suriye yönetimi birçok web sitesini<br />
yasakl<strong>ı</strong> ilan etmiş ve erişimi engellemiştir. Suriye’yi geleceğe<br />
taş<strong>ı</strong>yacağ<strong>ı</strong> düşünülen bu teknoloji bir anda devlete<br />
tehdit oluşturan ve kullan<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bir<br />
tehdide dönüşmüştür. Ülkede internet serbest olmakla<br />
birlikte çok say<strong>ı</strong>da yerel ve ulusal web sitesine erişim s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<br />
ve bir çeşit oto sansür de uygulanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Ancak say<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> h<strong>ı</strong>zla artan internet kullan<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> internet<br />
19 Suriye’de yasakl<strong>ı</strong> bir siteden ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> bilgiyi e-posta ile gönderdiği<br />
için tutuklanan bir Suriye vatandaş<strong>ı</strong> hakk<strong>ı</strong>nda bilgi için bak<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>z,<br />
Uluslar aras<strong>ı</strong> Af Örgütü, “Syria: Abdel Rahman Shaghouri”,<br />
24 Haziran 2003, http://web.amnesty.org/library/Index/<br />
ENGMDE240202003?open&of=ENG-SYR.<br />
TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />
arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla yoğun şekilde d<strong>ı</strong>ş dünya ile irtibat kurmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Reform taleplerini dile getiren ayd<strong>ı</strong>nlar hapsedilmiş<br />
ve demokratikleşmenin bir ürünü olarak ülke genelinde<br />
yeni ortaya ç<strong>ı</strong>kan platformlar ve forumlar s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>yla kapat<strong>ı</strong>lmaya<br />
başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Şam Bahar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir diğer sembolü<br />
say<strong>ı</strong>lan siyasi tutuklular<strong>ı</strong>n serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve hapishanelerin<br />
boşalt<strong>ı</strong>larak kapat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>nda da benzer bir süreç<br />
yaşanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Kapat<strong>ı</strong>lan hapishaneler yeniden aç<strong>ı</strong>lmaya<br />
başlanm<strong>ı</strong>ş ve boşalt<strong>ı</strong>lan hapishaneler kalabal<strong>ı</strong>klaşmaya<br />
başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Muhalif ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n yurtd<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na konulan<br />
s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rlamalar bir anlamda rejim karş<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong> görüşlerin ülke<br />
d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na ç<strong>ı</strong>kmas<strong>ı</strong>na engel olmay<strong>ı</strong> amaçlamaktad<strong>ı</strong>r. Yurt d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>na<br />
ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş izni ancak yüksek askeri ve istihbarat otoriteleri<br />
ile yap<strong>ı</strong>lan görüşmeler ile gerçekleşebilmektedir. Ülke d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda<br />
yay<strong>ı</strong>n yapan ayd<strong>ı</strong>nlar, zaman zaman ayn<strong>ı</strong> otoriteler<br />
taraf<strong>ı</strong>ndan davet edilmekte ve bu davetin son dostça<br />
görüşme olabileceği konusunda uyar<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>rlar. 20<br />
Suriye’de güvenliğin öncelendiği ortamdan reform<br />
taleplerinin gündemi işgal ettiği bir döneme geçiş ve<br />
hemen arkas<strong>ı</strong>ndan güvenliğin yine öncelikli hale geldiği<br />
döngüsel bir süreç oluşmuştur. Suriye’de 1963’ten bu<br />
yana olağanüstü hal ve savaş şartlar<strong>ı</strong> yasalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ağ<strong>ı</strong>r<br />
koşullarla siyasetin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> daraltt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve güvenliğin ülke<br />
20 Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Haziran-Eylül 2007 tarihleri aras<strong>ı</strong>nda Suriye’de görüştüğü<br />
birçok ayd<strong>ı</strong>n bu muameleye maruz kald<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> söylediler.<br />
63
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
gündemini işgal ettiği bir ortam vard<strong>ı</strong>r. Öyle ki güvenlik<br />
kayg<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> sürekli canl<strong>ı</strong> tutulmaktad<strong>ı</strong>r. Haf<strong>ı</strong>z Esad, başkanl<strong>ı</strong>k<br />
monarşisi ile ülkenin tüm kaynaklar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n rejimin ve iktidar<strong>ı</strong>n<br />
sürekliliğinin sağlanmas<strong>ı</strong> için seferber edildiği bir<br />
siyasal sistem üretmiştir. Şam Bahar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n getirdiği reform<br />
ve demokratikleşme girişimleri siyasetin güvenlik taraf<strong>ı</strong>ndan<br />
işgal edilen alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> genişletmeye çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Ancak<br />
bugün hala Suriye’deki reform Haf<strong>ı</strong>z Esad döneminde<br />
kurulan himaye ağlar<strong>ı</strong> ile örülmüş ulusal güvenlik devleti<br />
altyap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> üzerine inşa edilmeye çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lmaktad<strong>ı</strong>r. Bu altyap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
temelini teşkil eden himaye ağlar<strong>ı</strong> varl<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> devlet<br />
başkan<strong>ı</strong>na borçlu olmakla beraber, mevcudiyetlerini<br />
sürdürmelerinin gereği olarak statükoyu istemektedirler.<br />
Himaye ağlar<strong>ı</strong> ile bezenmiş bir yönetici elit ve yönetim<br />
sistemi reforma karş<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>sal ve güçlü bir direnç oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Demokratikleşme yönündeki talepler ve girişimler<br />
bu direnci zorlasa da olağanüstü hal şartlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
tan<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> imkânlar kolayl<strong>ı</strong>kla kat<strong>ı</strong> güvenlik refleksleri ile<br />
tepki verilmesine imkân tan<strong>ı</strong>maktad<strong>ı</strong>r.<br />
Örneğin eski muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong>n önemli isimleri bir mizah<br />
dergisine müsamaha göstermemiş, önce eleştiri dozunun<br />
azalt<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> talep edilmiş ve sonunda kapat<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
öngörülmüştür. Ağustos 2003’te ise Dumari isimli bu<br />
mizah dergisinin yay<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>na, yönetime yönelttiği bürokrasideki<br />
yolsuzluklarla ilgili eleştiriler sebebiyle son verilmiştir<br />
(RFS, 2003). Yine bu grubun önemli bir ismi olan<br />
dönemin başkan yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> Abdülhalim Haddam demokratikleşme<br />
yönündeki girişimleri şiddetle eleştirmiş<br />
ve bu yolda devam edilirse Suriye’nin Yugoslavya ya da<br />
Cezayir’e dönüşeceği uyar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> yapm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Arabic News,<br />
2001). Eski muhaf<strong>ı</strong>zlar, Beşar Esad’<strong>ı</strong>n önderlik ettiği reformlar<br />
karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda önce tepkisiz kalm<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Ancak bir<br />
süre sonra reformlar<strong>ı</strong>n eski yönetim düzeni ve himaye<br />
64<br />
ağlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tehdit ettiği anlaş<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nca devletin ve rejimin tehlikede<br />
olduğu söylemi tekrar nüksetmiştir. Demokratikleşmeye<br />
karş<strong>ı</strong> güvenliği dayatan askeri elit ve onlarla ayn<strong>ı</strong><br />
himaye ağ<strong>ı</strong> içerisindeki sivil elit, Suriye siyasetine son<br />
onbeş y<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>r rengini veren demokrasi-güvenlik ikilemini<br />
yeniden pompalamaktan çekinmemişlerdir. Etkili entelektüeller,<br />
milletvekilleri ve sivil toplum kuruluşu yöneticileri<br />
hapse at<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş, değişimden yana bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z bireylerin<br />
ve gruplar<strong>ı</strong>n önü korku yarat<strong>ı</strong>larak kesilmiştir. Bağ<strong>ı</strong>ms<strong>ı</strong>z<br />
milletvekili ve öncü reformcu Riyad Seyif, tart<strong>ı</strong>şma forumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
en etkililerinden Atasi Forumu sözcüsü Habib<br />
İsa tutuklananlar aras<strong>ı</strong>ndad<strong>ı</strong>r (SHRC, 2001). Tüccar,<br />
akademisyen, doktor ve öğretmen gibi değişik meslek<br />
gruplar<strong>ı</strong>ndan çok say<strong>ı</strong>da insan, Şam Bahar<strong>ı</strong> ile boşalan<br />
hapishaneleri yeniden doldurmuştur.<br />
Suriye’de muhalefetin c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> nedeniyle eski muhaf<strong>ı</strong>zlar<strong>ı</strong>n<br />
güvenlik dayatmas<strong>ı</strong> etkin olabilmektedir. Suriye’de<br />
uzun süredir muhalefet yapan Müslüman Kardeşler grubu<br />
Şam Bahar<strong>ı</strong> ile eski kat<strong>ı</strong> söylemlerinde değişiklikler<br />
yaparak yeniden ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şlard<strong>ı</strong>r. Liderleri Ali Sadreddin<br />
El Bayanuni Londra’da yaşamaktad<strong>ı</strong>r ve örgüt<br />
İngiltere merkezli olarak faaliyetlerine devam etmektedir.<br />
1982 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda Hama’da bu grubun üyelerine karş<strong>ı</strong><br />
gerçekleştirilen şiddetli müdahaleden sonra Müslüman<br />
Kardeşler grubu güçten düşmüş, bu grupla uzaktan yak<strong>ı</strong>nda<br />
irtibatl<strong>ı</strong> herkes tutuklanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 11 Eylül sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
ard<strong>ı</strong>ndan Amerika’n<strong>ı</strong>n teröre karş<strong>ı</strong> yürüttüğü küresel<br />
savaş ortam<strong>ı</strong>nda, Beşar yönetimi Müslüman Kardeşler’i<br />
oldukça iddial<strong>ı</strong> bir şekilde El-Kaide ile ayn<strong>ı</strong> şemsiye alt<strong>ı</strong>nda<br />
göstermeye çal<strong>ı</strong>şm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. 21 Amerika’n<strong>ı</strong>n Irak’<strong>ı</strong> işgali son-<br />
21 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n Redwan Ziadeh ile Atina’da 26 Ocak<br />
2007’te gerçekleştirdiği görüşmede elde edilen bilgidir.
as<strong>ı</strong>nda ise Suriye hakk<strong>ı</strong>ndaki Mehlis Raporu ve Büyük<br />
Orta Doğu Projesi şeklinde ortaya at<strong>ı</strong>lan Orta Doğu’da<br />
demokratikleşme çerçevesinde Müslüman Kardeşler’in<br />
Amerikal<strong>ı</strong> yetkililerle görüştüğü ve işbirliği yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> iddia<br />
edilmiştir. Suriye üzerinde artan uluslararas<strong>ı</strong> reform bask<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>,<br />
içerideki muhalefeti k<strong>ı</strong>smen hareketlendirmiş, Suriye<br />
rejimine karş<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan müttefikler bulunabileceğine dair<br />
bir ümit doğmuştur. Bu bağlamda en fazla an<strong>ı</strong>lan isim<br />
Ferid Gadiri olmuştur. Gadiri Şubat 2005’te Amerikan<br />
D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yetkilileri ve diğer Suriyeli muhaliflerle<br />
beraber bir toplant<strong>ı</strong>ya kat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>ş ve Amerikan yönetimine<br />
Suriye’ye yönelik reform çağr<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> yapmas<strong>ı</strong> yönünde telkinde<br />
bulunmuştur (Gadiri, 2005). Ancak Alman savc<strong>ı</strong><br />
Mehlis’in Hariri cinayeti sonras<strong>ı</strong>nda haz<strong>ı</strong>rlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> raporla<br />
başlayan ortam, Suriye yönetimini sadece Lübnan’dan<br />
çekilmeye ikna edebilmiş, reform yönünde köklü yap<strong>ı</strong>sal<br />
dönüşümlere giden yolun önü kesilmiştir. Başlang<strong>ı</strong>çta<br />
reform sürecini kendi iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> pekiştirmenin bir parças<strong>ı</strong><br />
olarak gören Beşar Esad yönetimi, kendi iktidar halkalar<strong>ı</strong><br />
ile gücü tamamen devrald<strong>ı</strong>ktan sonra reform sürecine<br />
eskisi kadar önem vermemeye başlam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Hapisten ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>p<br />
yeniden hapsedilen baz<strong>ı</strong> ayd<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>n sürpriz bir şekilde<br />
yeniden serbest b<strong>ı</strong>rak<strong>ı</strong>lmalar<strong>ı</strong> gibi girişimler zaman<br />
zaman olsa da, Suriye’de Şam Bahar<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>sa sürmüştür.<br />
2) Afganistan’da Güvenlik-İstikrar İkilemi<br />
UNAMA’n<strong>ı</strong>n önceki direktörü Larry Sampler’<strong>ı</strong>n ifade<br />
ettiği gibi bardağ<strong>ı</strong>n yar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n boş olduğunu söylemek<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n güvenlik sorununu tan<strong>ı</strong>mlamak için yeterli<br />
değildir (Robichand, 2006: 17). Sampler’<strong>ı</strong>n deyimiyle<br />
bardak yar<strong>ı</strong> dolu ya da yar<strong>ı</strong> boş olabilir; ancak kesinlikle<br />
Titanik’te bir masada servise sunulmuş durumdad<strong>ı</strong>r.<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n güvenliğine ilgi daha çok bu ülkenin<br />
TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />
istikrars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bölgesel çat<strong>ı</strong>şma fay hatlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> harekete<br />
geçireceği ve Keşmir’den Çeçenistan’a şok dalgalar<strong>ı</strong><br />
yaratabileceği korkusuyla şekillenmektedir. Güvenliği<br />
sağlaman<strong>ı</strong>n temel yolunun Amerika önderliğindeki koalisyon<br />
güçleri askerlerinin ve Afgan güvenlik personelinin<br />
artt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> olduğu iddia edilmektedir. Bunun için<br />
ulusal ve uluslararas<strong>ı</strong> olmak üzere toplam 200–250 bin<br />
civar<strong>ı</strong>nda güvenlik personeline ihtiyaç duyulduğu öngörülmektedir.<br />
Afganistan’da güvenlik konusu ele al<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rken öncelikle<br />
devletin güvenliğinin sağlanmas<strong>ı</strong> gerekliliği uluslararas<strong>ı</strong><br />
toplumun temel ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş noktas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Ancak mevcut durum<br />
Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong> ile tespit edilen devlet inşa sürecinin her<br />
aşamas<strong>ı</strong>nda, önce istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong>, daha sonra güvenliğin<br />
tesis edilmesi şeklinde bir zorunluluğu gündeme<br />
getirmektedir. Bu durum önceki <strong>bölüm</strong>lerde alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizdiğimiz<br />
güvenlik - istikrar ikilemine işaret etmektedir. İstikrar<br />
hem siyasal süreçlerin gelişimi hem de güvenlik için ön<br />
koşul olmakla birlikte istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> için güvenlikten<br />
taviz verilmesi anlam<strong>ı</strong>na gelebilecek süreçlere güvenliğe<br />
tehdit oluşturduğu düşünülen gruplar<strong>ı</strong>n ve unsurlar<strong>ı</strong>n<br />
dâhil olmas<strong>ı</strong>na izin vermek gerekmektedir. Bu anlam<strong>ı</strong>yla<br />
güvenlik-istikrar ikilemini çözmek Afganistan’da çat<strong>ı</strong>şma<br />
ortam<strong>ı</strong>nda uzak hedef olarak gözüken insan ve toplum<br />
güvenliğinin sağlanmas<strong>ı</strong> ve nihayetinde devlet güvenliğinin<br />
sağlanmas<strong>ı</strong> ile mümkündür.<br />
Amerika’n<strong>ı</strong>n yürüttüğü Kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> Özgürlük Operasyonu<br />
(Operation Enduring Freedom) s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda Kuzey<br />
İttifak<strong>ı</strong>’n<strong>ı</strong>n Amerikan güçleri ile irtibat<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sağlayan Emrullah<br />
Salih ülkedeki güvenlik - istikrar ikilemi ile inşa edilmeye<br />
çal<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>lan devletin ve siyasal süreçlerin aras<strong>ı</strong>ndaki<br />
ilişkiye önemle vurgu yapmaktad<strong>ı</strong>r. Ayn<strong>ı</strong> zamanda istih-<br />
65
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
barat örgütünün baş<strong>ı</strong> olan Salih, Afganistan Hükümetinin<br />
meşruiyetinin ülkede devam eden güvenliği sağlama<br />
çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> ile doğru orant<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olarak pekişeceği ya da<br />
erozyona uğrayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> söylemiştir (Robichand, 2006:<br />
19). Hâlihaz<strong>ı</strong>rda devlet inşa süreci her y<strong>ı</strong>l artan güvenlik<br />
sorunlar<strong>ı</strong> ile zarar görmektedir. Örneğin sadece 2005 y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda<br />
sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lar %20 artm<strong>ı</strong>ş; koalisyon güçlerinin kay<strong>ı</strong>plar<strong>ı</strong><br />
58’den 129’a yükselmiş; toplam kay<strong>ı</strong>plar 1500’e yükselmiş;<br />
ayr<strong>ı</strong>ca intihar bombalar<strong>ı</strong> ve yol kenar<strong>ı</strong> kumandal<strong>ı</strong><br />
patlay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong> gibi daha önce görülmeyen sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong> taktikleri<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>km<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Operation Enduring Freedom, 2007).<br />
2006 ve 2007’de durum daha da kötüleşmiştir. 8 Eylül<br />
2006 günü Kabil’in en s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong> korunan k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong> olan Amerikan<br />
Büyükelçiliğine yak<strong>ı</strong>n bir bölgede koalisyon güçlerine<br />
yap<strong>ı</strong>lan sald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>da ikisi Amerikan askeri olmak üzere toplam<br />
16 kişi ölmüştür (Rubin, 2007: 76).<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n güvenlik problemi sadece ülkede süregelen<br />
direniş ile s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> değildir. Güvenlik problemi, var<br />
olan iç çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n ötesinde, daha geniş bir bağlamda<br />
uluslararas<strong>ı</strong> afyon ticareti ve bölgedeki ülkelerin müdahalesi<br />
dikkate al<strong>ı</strong>narak geniş bir çerçevede anlaş<strong>ı</strong>lmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Bu iç içe geçmiş ve çoklu sarmall<strong>ı</strong> güvenlik problemi<br />
alt<strong>ı</strong>nda yaşayan Afgan halk<strong>ı</strong> tercihlerini çeşitli eşikler<br />
üzerinden belirlemektedir. Birinci kritik eşik ve güvenlik<br />
aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan en sorunlu durum Taliban’<strong>ı</strong>n Amerikan müdahalesinin<br />
yedinci y<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>nda bile hala varl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> sürdürmesidir.<br />
Halk<strong>ı</strong>n sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çözmek için Kandahar’da Taliban<br />
mensuplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n idaresindeki mahkemelere başvurduklar<strong>ı</strong>na<br />
dair söylentiler vard<strong>ı</strong>r. Ülkenin özellikle güneyinde ve<br />
güneybat<strong>ı</strong> k<strong>ı</strong>sm<strong>ı</strong>nda Taliban’<strong>ı</strong>n hükümet ‘işbirlikçilerine’<br />
karş<strong>ı</strong> ac<strong>ı</strong>mas<strong>ı</strong>z uygulamalar<strong>ı</strong> devam etmektedir. NATO ve<br />
koalisyon güçleri, hükümete destek verme yönünde halk<strong>ı</strong><br />
cesaretlendirmenin ötesinde herhangi bir başar<strong>ı</strong> sağ-<br />
66<br />
layamam<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r (Goodhand, 2004: 164). İkinci kritik eşik<br />
ise Taliban’<strong>ı</strong> istememekle birlikte mevcut hükümeti başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z<br />
bulan ve durumun kötüleşeceğine dair ümitsizlik<br />
besleyen kitlelerin tercihleridir. Bu kitle hükümete karş<strong>ı</strong><br />
güvenini yitirmiştir; üstelik hükümetin bekleyen sorunlar<strong>ı</strong>n<br />
çözümünde etkili olamayacağ<strong>ı</strong> düşüncesindedir. Bu<br />
kitle ayn<strong>ı</strong> zamanda koalisyon güçleri ve NATO’nun ülkenin<br />
inşas<strong>ı</strong>na katk<strong>ı</strong>da bulunmad<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> yönünde olumsuz<br />
düşüncelere sahiptir ve yabanc<strong>ı</strong>lara güvenmemektedir.<br />
Ülke nüfusunun çoğunluğunu bu grup oluşturmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Üçüncü kritik eşik ise Afgan hükümetine inanç ve<br />
Afganistan’<strong>ı</strong>n yeniden inşas<strong>ı</strong>na katk<strong>ı</strong>da bulunma düşüncesi<br />
üzerine oluşmuştur. Bu grup mevcut hükümet<br />
üyeleri, siyasal süreçlere kat<strong>ı</strong>lanlar ve yeniden inşa projelerini<br />
yürütenlerdir. Bu gruplar aras<strong>ı</strong>nda geçişler mümkün<br />
olmakla birlikte mevcut güvenlik sorununun şiddeti<br />
düşünüldüğünde homojen bir grup oluşturamayacaklar<strong>ı</strong><br />
ortadad<strong>ı</strong>r. Ancak halk<strong>ı</strong>n genel eğilimlerinin anlaş<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
için bu çeşit s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>fland<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekli olmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Taban<strong>ı</strong>n çoğunluğunun içinde bulunduğu ümitsiz<br />
grubu (ikinci kritik eşikteki) azaltman<strong>ı</strong>n yolu Bonn Anlaşmas<strong>ı</strong><br />
ile çizilen çerçevede devlet ve siyasetin kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong><br />
kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tesisidir. Beklentilere ve umuda dair her<br />
başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>k tüm süreci tehlike alt<strong>ı</strong>na sokacakt<strong>ı</strong>r.<br />
Güvenlik-istikrar ikileminde karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lan sorunun çözümü<br />
ülkenin büyük çoğunluğunun Taliban rejimini istememesinde<br />
yatmaktad<strong>ı</strong>r. Anayasa ve seçim süreçlerine<br />
halk<strong>ı</strong>n kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> bir şekilde dâhil olmas<strong>ı</strong> bunu göstermektedir.<br />
Bu durumdan yararlan<strong>ı</strong>larak iki önemli ön koşulun<br />
istenilen gelişmelerin sekteye uğramamas<strong>ı</strong> için sağlanmas<strong>ı</strong><br />
gerekmektedir. Bu koşullar yerine getirilmezse<br />
güvenlik-istikrar ikileminin yönetilmesi imkâns<strong>ı</strong>zlaşabilir
ve daha da önemlisi tüm süreç tersine dönebilir. Birinci<br />
koşul güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Afgan halk<strong>ı</strong> Taliban dönemini<br />
özleyecek kadar kötüleşmeden önleyebilmektir. İkincisi<br />
ise yeni Afganistan’<strong>ı</strong>n inşa sürecine halk<strong>ı</strong> katmak ve halk<br />
ile istikrar süreçleri aras<strong>ı</strong>ndaki ilişkiyi zaman zaman zay<strong>ı</strong>flasa<br />
da koruyabilmektir. Bu ilişki, geleceğe yönelik ümitler<br />
ile beslenmeli ve mevcut durumdan geniş halk kitlelerine<br />
olumlu yans<strong>ı</strong>yacak faydalar aç<strong>ı</strong>kça sergilenmelidir.<br />
Bu iki koşulun sağlanmas<strong>ı</strong> ile Afganistan’da güvenlikistikrar<br />
ikileminin yönetilebilmesi mümkün olabilir.<br />
Afganistan’da etkili bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşumu<br />
çat<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n sona ermesi, ekonomik kalk<strong>ı</strong>nma ve afyon<br />
üretiminin yerini diğer ekonomik faaliyetlere b<strong>ı</strong>rakmas<strong>ı</strong><br />
ile mümkün olacakt<strong>ı</strong>r. Bu uzun dönemli hedefi halk<strong>ı</strong>n<br />
güvenini sağlayarak gündemde tutabilmek Afgan Hükümetinin<br />
başl<strong>ı</strong>ca görevidir. Afganistan’daki zay<strong>ı</strong>f kurumsal<br />
yap<strong>ı</strong>lar için böylesine uzun dönemli bir strateji, güvenlik<br />
- istikrar ikilemini k<strong>ı</strong>sa dönemli yönetmeyi hedefleyen<br />
siyasi manevralarla gerçekleşebilir. Bu anlamda Afgan<br />
Hükümetinin bu ikilemi yürütebilecek şekilde kendini<br />
yeniden yap<strong>ı</strong>land<strong>ı</strong>rmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. Afgan Hükümetinin<br />
en zay<strong>ı</strong>f iki halkas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> İç İşleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve yarg<strong>ı</strong> oluşturmaktad<strong>ı</strong>r<br />
(Rubin, 2007: 76). Bu kurumlara duyulan<br />
güvenliksizlik aşiret yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ve yerel hukuk sisteminin<br />
devreye girmesine yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Ayr<strong>ı</strong>ca Afgan Hükümetinin<br />
doğrudan afyon ticareti ve diğer yasad<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> işlere<br />
bulaşt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve yarg<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n rüşvetle sat<strong>ı</strong>n al<strong>ı</strong>nabildiği söylentileri<br />
Afgan Hükümetinin iktidar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve meşruiyetini sorunlu<br />
hale getirmektedir. Dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla şebekeleşmenin ve çeteleşmenin<br />
önüne geçilmelidir.<br />
Afgan hükümetinin ülkede kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> devlet kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
tesis veya belki de en az<strong>ı</strong>ndan bu kurumlar<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş<br />
TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />
sürecinde istikrar<strong>ı</strong> sağlayabilmesinin çok kolay olmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
aşikard<strong>ı</strong>r. Kald<strong>ı</strong> ki yönetilmek istenen alan üniter devlet<br />
biçimine yabanc<strong>ı</strong> bir coğrafyad<strong>ı</strong>r. Halen devlet otoritesinin<br />
ulaşmad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> veya devlet oluşumunun d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda kalmak<br />
isteyen göçebe veya yerleşik aşiretler vard<strong>ı</strong>r. Daha önce<br />
belirttiğimiz gibi Afganistan coğrafyas<strong>ı</strong>nda tarihsel olarak<br />
birden fazla hükümran, küçük ölçekli yerel liderler, aşiret<br />
konfederasyonlar<strong>ı</strong>, savaş ağalar<strong>ı</strong> ve eşk<strong>ı</strong>yalar birlikte var<br />
olmuşlard<strong>ı</strong>r. Bu tarihi arka plan dikkate al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda devletin<br />
Weberyan anlamda şiddet tekelini elinde toplamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
zorluğu ortaya ç<strong>ı</strong>kar. Bu zorluğun ötesinde şiddet<br />
tekelini toplamadan önce, Hobbes devlet kuram<strong>ı</strong> (örneğin<br />
bireyin öldürülme korkusuyla özgürlüklerini güvenlik<br />
ile takas etmesi, erk devletin istikrar, bar<strong>ı</strong>ş ve güvenliği<br />
sağlamas<strong>ı</strong>, toplumun yapay bir şekilde fayda etraf<strong>ı</strong>nda<br />
oluşmas<strong>ı</strong> gibi) çerçevesinde bak<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda devletin temel<br />
oluşumuna dair ciddi s<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>nt<strong>ı</strong>lar bulunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Afgan Hükümetinin güvenlik - istikrar ikilemini yönetecek<br />
şekilde yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> kademeli olarak üniter<br />
devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çözmeye yard<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong> olacakt<strong>ı</strong>r.<br />
Kabil’de bakanl<strong>ı</strong>klarda yayg<strong>ı</strong>n görüş kademeli bir yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<br />
devlet inşa sürecinde anahtar role sahip olduğudur.<br />
Ancak bu yeniden yap<strong>ı</strong>lanmada en önemli sorun<br />
kalifiye personel bulmak ve istihdam edilen personelin<br />
sürekliliğini sağlamakt<strong>ı</strong>r. Afganistan’da faaliyet gösteren<br />
uluslararas<strong>ı</strong> kuruluşlar uzman personeli cazip koşullarla<br />
bünyesine çekebilmektedir. Fakat devlet kurumlar<strong>ı</strong>ndaki<br />
personel belirsiz bir gelecek ile karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>yad<strong>ı</strong>r. 22<br />
Tekrar edecek olursak Afganistan’da devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
22 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n 14 Haziran 2007 tarihinde Hikmet Çetin<br />
ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> görüşme, İstanbul, Türkiye.<br />
67
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
güçlenmesine ihtiyaç vard<strong>ı</strong>r. Afganistan’<strong>ı</strong>n acilen ihtiyaç<br />
duyduğu kalk<strong>ı</strong>nman<strong>ı</strong>n h<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, refah<strong>ı</strong>n art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>,<br />
fakirliğin önlenmesi, şiddetin engellenmesi, bar<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>n<br />
güçlendirilmesi ve bölgesel aktörlerin müdahalelerine<br />
karş<strong>ı</strong> bağ<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>kl<strong>ı</strong>k kazan<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ancak güçlü bir devlet eliyle<br />
sağlanabilir. Elbette ki Afganistan şartlar<strong>ı</strong>nda güçlü bir<br />
devletin oluşmas<strong>ı</strong> zaman alacakt<strong>ı</strong>r. Bu durumda güçlü<br />
bir devlete sahip olmadan güçlü devletin kabiliyetlerini<br />
ortaya koyacak şekilde sürecin yönetimi gerekmektedir.<br />
Diğer bir ifadeyle, Afgan Hükümetinin mevcut kabiliyet<br />
ve imkânlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> toplumsal aktörleri kalk<strong>ı</strong>nma ve istikrar<br />
hedefine kanalize edecek şekilde kullanabilmesi gerekmektedir.<br />
Güvenlik - istikrar geriliminde sürecin doğru işletilememesi<br />
acilen çözüm bekleyen sorunlar<strong>ı</strong>n ertelenmesine<br />
ve tüm sürecin meşruiyet problemi ile karş<strong>ı</strong> karş<strong>ı</strong>ya kalmas<strong>ı</strong>na<br />
yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik ve iyi yönetişim ülke<br />
ekonomisi ile doğrudan ilgilidir. Hâlihaz<strong>ı</strong>rda uluslararas<strong>ı</strong><br />
yard<strong>ı</strong>mlarla şekillenen Afgan ekonomisi s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> bir grup<br />
etraf<strong>ı</strong>nda yap<strong>ı</strong>lanmakta, siyasal süreç kapsay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> ve kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mc<strong>ı</strong><br />
olma hedefini hayata geçirmede zorlanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Taliban sonras<strong>ı</strong> dönemde ortaya ç<strong>ı</strong>kan durumdan Afgan<br />
halk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n faydaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> ve faydan<strong>ı</strong>n zamanla artacağ<strong>ı</strong><br />
telkiniyle bir anlamda tünelin ucundaki <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n geniş halk<br />
kitleleri taraf<strong>ı</strong>ndan görülmesi yönünde çaba harcanmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Bu sorunla uğraşman<strong>ı</strong>n en pratik yolu ekonomik<br />
kalk<strong>ı</strong>nman<strong>ı</strong>n h<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Uluslararas<strong>ı</strong> yard<strong>ı</strong>mlarla<br />
ayakta duran ekonominin bir şekilde ulusal dinamikler<br />
ile sürdürülebilir kalk<strong>ı</strong>nmay<strong>ı</strong> sağlayacak şekilde düzenlenmesi<br />
gerekmektedir. Bu da koalisyon güçlerinin ülkeden<br />
ayr<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> isteyen ulusal taleplerle Afganistan’da<br />
istikrar ve kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bar<strong>ı</strong>ş isteyen uluslararas<strong>ı</strong> toplumun istek-<br />
68<br />
lerinin bar<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> gerektirmektedir.<br />
Ekonomik gelişme ve kalk<strong>ı</strong>nma, kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> güvenlik kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
oluşmas<strong>ı</strong> için de gereklidir. Afganistan D<strong>ı</strong>şişleri<br />
Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Sözcüsü Mahmud Saikal’<strong>ı</strong>n tahmini<br />
ile Afganistan’da 50,000 civar<strong>ı</strong>nda olmas<strong>ı</strong> öngörülen<br />
ordunun ve polis gücünün oluşturulmas<strong>ı</strong> için vergilerin<br />
üç - dört kat art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. 23 Mevcut durumda<br />
Afgan ulusal ordusu ve polis gücü d<strong>ı</strong>ş yard<strong>ı</strong>mlar ile<br />
finanse edilmektedir. Ağ<strong>ı</strong>r silahlar<strong>ı</strong>n toplanmas<strong>ı</strong>, Afgan<br />
milislerinin silahs<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, seferberliklerinin kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong><br />
ve yeniden topluma entegrasyonu gibi hedeflerle<br />
Silahs<strong>ı</strong>zland<strong>ı</strong>rma, Demobilizasyon ve Entegrasyon Projesi<br />
(Disarmament, Demobilization and Reintegration<br />
Program) ve Güvenlik Sektörü Reformu (GSR) (Security<br />
Sector Reform) başlat<strong>ı</strong>lm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Bu projeler koalisyon güçleri<br />
ve NATO Uluslararas<strong>ı</strong> Güvenlik Destek Gücü (ISAF<br />
- International Security Assistance Force) denetimi alt<strong>ı</strong>nda<br />
yürütülmektedir. Afganistan örneğinde güvenlik<br />
ve istikrar ikileminin yönetimi insan, toplum ve devlet<br />
güvenliği üzerinden gerçekleştirilecekse istikrar<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong><br />
için güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n k<strong>ı</strong>sa süreliğine ötelenmesi<br />
gerekebilir. Bu sebeple bahsi geçen projelerin milis güçlerin<br />
ve savaş ağalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeni ordu içinde yer alabilmelerine<br />
imkân tan<strong>ı</strong>mas<strong>ı</strong> olumlu bir ad<strong>ı</strong>md<strong>ı</strong>r. Önce istikrar<strong>ı</strong>n<br />
sağlanmas<strong>ı</strong> ve güvenlik yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong> daha<br />
sonra ise güvenlik kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n asli vazifelerine uygun<br />
hareket etmelerinin sağlanmas<strong>ı</strong>, güvenliğin tesisi için birbirini<br />
izleyecek süreçlerdir.<br />
23 Yazarlardan Bülent Aras’<strong>ı</strong>n, 19 Nisan 2006 tarihinde Afganistan<br />
D<strong>ı</strong>şişleri Bakanl<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> Sözcüsü Büyükelçi Mahmud Saikal ile yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> mülakat,<br />
Kabil, Afganistan.
TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME<br />
69
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
VI. BÖLÜM<br />
SONUÇ<br />
70
Sonuç<br />
Güvenlik tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong> ulus-devletin iç güvenliği ile ilgili<br />
ulusal ç<strong>ı</strong>kar, güvenliğin alan<strong>ı</strong> ve d<strong>ı</strong>ş politika tercihlerini<br />
devlet ve devlet d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> aktörlerin dikey ve yatay ilişkileri<br />
eksenlerinde nas<strong>ı</strong>l belirlediğini konu edinmektedir.<br />
Güvenlik, daha önceki dönemlerden farkl<strong>ı</strong> bir bağlamla,<br />
üzerinde bu ya da şu şekilde uğraş<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeterli<br />
olmay<strong>ı</strong>p, daha ötesinde ‘üretilmesi’ zorunlu bir olgu<br />
olarak sunulmaktad<strong>ı</strong>r. Güvenlik üretimini bir zorunluluk<br />
olarak sunan ve besleyen ortam güvenliksizliğin ve<br />
risklerin moderniteye ve globalleşmeye içkin olduğu<br />
önermeleri (Beck, 1992; Giddens, 1990; 1991) ile bağlant<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong><br />
olarak güvenliğin aktör ve yap<strong>ı</strong> düzeylerinde bir<br />
mühendislik projesi gibi projelendirilmesi, planlanmas<strong>ı</strong><br />
ve modellemesinin yap<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerektiği kurgular<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> da<br />
beraberinde getirmiştir. Burada dikkat çekilmesi gereken<br />
nokta, güvenliğin üretilmesi s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda alternatif<br />
varsay<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n neler olduğu veya olabileceğinin de en<br />
az alg<strong>ı</strong>lanan gerçeklik kadar önemli olduğudur. Bütün<br />
bu süreçlerin şekillendiği ortam<strong>ı</strong>n Soğuk Savaş s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>ndaki<br />
iki kutuplu dünya sistemi ve ideolojik gündeminin<br />
ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>rd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> iç politika ve d<strong>ı</strong>ş politika düzlemlerinin yeniden<br />
birleştiği bir ortam olduğu da unutulmamal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Diğer bir ifadeyle, iç politikan<strong>ı</strong>n uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik<br />
SONUÇ<br />
modellemelerinde belirleyiciliği yeniden itibar kazanmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Bu araşt<strong>ı</strong>rmada uluslararas<strong>ı</strong> ilişkiler ile güvenliği özdeş<br />
kavramlarm<strong>ı</strong>şcas<strong>ı</strong>na ele alan yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> arka planda<br />
tutup iç politika/d<strong>ı</strong>ş politika aras<strong>ı</strong>ndaki irtibat<strong>ı</strong> ve<br />
geçişkenliği daha fazla dikkate alarak iki örnek ülkeyi<br />
– Afganistan ve Suriye’yi - ele ald<strong>ı</strong>k. Kültürel/yap<strong>ı</strong>salc<strong>ı</strong><br />
eleştirilerin <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik kavram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
istikrar ve güvenlik pencerelerinden sorgulayarak ve<br />
insan eksenli bir bak<strong>ı</strong>ş aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla tart<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z<strong>ı</strong> gerçekleştirdik.<br />
Afganistan ve Suriye örnekleri üzerinden yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z<br />
tart<strong>ı</strong>şmada devlet-toplum gerilimi ve yönetişim<br />
krizlerinden ç<strong>ı</strong>kamayan ülkelerin karş<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong> güvenlik<br />
sorunlar<strong>ı</strong>na, parçalanm<strong>ı</strong>ş ya da savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yaşayan<br />
devletlerin devlet inşa süreçleri s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda yüzleştiği gerilimlere<br />
ve etnik ve sekteryan şiddet karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda ald<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
tutumlara değindik. Yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z çal<strong>ı</strong>şmada uluslararas<strong>ı</strong><br />
güvenliğin alan<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> iç politika/d<strong>ı</strong>ş politika ilintisini kurarak<br />
genişlettiğini gözlemlemekteyiz. Ayn<strong>ı</strong> gözlem içerisinde<br />
Ayoob’un (1995) geliştirdiği teorik aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> doğrular<br />
nitelikte Bat<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> coğrafyalarda yaşanan güvenlik<br />
sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n büyük oranda ülkelerin iç sorunlar<strong>ı</strong>ndan<br />
kaynakland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ve bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong> bağlamlarda<br />
ürettikleri ve ihraç ettikleri güvenliksizlik sorununun<br />
asl<strong>ı</strong>nda “kendi evlerine çeki düzen” verme sorunuyla<br />
doğrudan ilişkili olduğu sonucunu ç<strong>ı</strong>kartt<strong>ı</strong>k.<br />
71
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şma hem devletin hem de insanlar<strong>ı</strong>n güvenliğinin<br />
beraber sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önündeki iki açmaz<strong>ı</strong>, yani<br />
güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ikilemlerini<br />
tart<strong>ı</strong>şmaya açm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r. Çal<strong>ı</strong>şma, güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong>nda<br />
Ayoob (1995; 2005) ve Bilgin, Booth ve Jones’un<br />
(1998) Üçüncü Dünya Ülkeleri güvenlik sorunsal<strong>ı</strong> çerçevesinde<br />
alt<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> çizdikleri devletin güçlenirken, bu durumun<br />
toplum ve insan güvenliğine rağmen olmamas<strong>ı</strong> gerektiği<br />
önermesine eklemlenmektedir. Güvenlikten en fazla kimin<br />
fayda elde ettiği üzerinde duran eleştirel güvenlik<br />
okulundan yola ç<strong>ı</strong>karak devletin güvenliği ile insan ve<br />
toplum güvenliğinin birbirlerini d<strong>ı</strong>şlamas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n nas<strong>ı</strong>l engelleneceği<br />
ve hangi kritik eşikler üzerinden şekillenmesi<br />
gerektiği meselesinin önemli olduğu düşüncesindeyiz.<br />
İnsan ve toplum güvenliği ile beraber sağlanacak<br />
devlet güvenliği, istikrar ve demokrasinin gelişmesini engelleyebilecek<br />
durumlara, var olan sorunlu rejimin pekişmesine<br />
veya çeşitli otoriter eğilimlerin güçlenmesine sebebiyet<br />
verebileceği noktas<strong>ı</strong>nda eleştirilebilir. Doğal kabul<br />
edilebilecek bu eleştiri, yine de güvenlik–demokrasi<br />
ve güvenlik-istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki bazen olumlu bazen hoşnutsuz<br />
ama mecburi ilişkiyi anlamaya yönelik bilimsel<br />
araşt<strong>ı</strong>rmalar<strong>ı</strong>n sunabileceği verilerin değerini azaltmaz.<br />
Nitekim yapt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z çal<strong>ı</strong>şma güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n cevab<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
arad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> birçok soruyla ilintili tart<strong>ı</strong>şmalar için s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da<br />
olsa yeni veriler sunmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Güvenlik-demokrasi ve güvenlik-istikrar ikilemleri ve<br />
kritik eşikleri üzerinden geliştirilecek güvenliğin muhataplar<strong>ı</strong><br />
ve değişen güvenlik ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> göz önüne al<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda<br />
insani güvenliğin dost/düşman gibi Schmittyen ikilemeler<br />
üzerinden değil, z<strong>ı</strong>tl<strong>ı</strong>klar olarak alg<strong>ı</strong>lanan farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<br />
aras<strong>ı</strong>ndaki esnek geçişleri dikkate alan bir yaklaş<strong>ı</strong>mla ele<br />
72<br />
al<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerektiği düşüncesindeyiz. Suriye ve Afganistan<br />
örnekleri bir yanda demokrasi ve istikrar<strong>ı</strong> diğer tarafta<br />
ise güvenliği beraber tesis edebilmenin başar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ölçütü<br />
olduğunu ortaya koymaktad<strong>ı</strong>r. Daha önce ifade ettiğimiz<br />
gibi bu iddian<strong>ı</strong>n her bedene uyacak tek bir elbise misali<br />
bir genellemeye veya evrensel ç<strong>ı</strong>karsamalara imkân<br />
vermeyebileceğini düşünüyoruz. Ancak aktörleri insan,<br />
toplum ve devlet olan bir yap<strong>ı</strong>da kritik eşikler üzerinde<br />
inşa edilecek, değişik seviyelerde oluşacak ve her bir seviyede<br />
güvenliğin farkl<strong>ı</strong> muhataplar<strong>ı</strong> ve bu muhataplar<strong>ı</strong>n<br />
değişen güvenlik ilgi ve ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ele alan bağlamlar<br />
üzerinden insan ve toplum güvenliğine katk<strong>ı</strong> yapman<strong>ı</strong>n<br />
mümkün olduğunu düşünüyoruz.<br />
Suriye’de gözlemlediğimiz otoriter bir devlet yap<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
güvenlik - demokrasi ikilemini sürekli olarak yeniden<br />
ürettiğidir. Bu ülkenin yönetimi Weberyan devlet<br />
(devletin meşru şiddet kullan<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> tekelinde tutmas<strong>ı</strong>) nimetlerinden<br />
yararlanarak ve toplumdaki farkl<strong>ı</strong> gruplarla<br />
pazarl<strong>ı</strong>ğa girerek sürekliliğini muhafaza etmektedir. Dönemsel<br />
olarak gözlenen demokratikleşme ad<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> muhalefeti<br />
güçlendirdiği, rejimin kontrol mekanizmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
zay<strong>ı</strong>flatt<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> ve eleştirel yönelimlere sebebiyet verdiği için<br />
kesintiye uğramaktad<strong>ı</strong>r. Eski muhaf<strong>ı</strong>zlar, himaye halkalar<strong>ı</strong><br />
ve otoriter yönetimin kendisi, demokratik ve aç<strong>ı</strong>k bir<br />
siyasal sistemin güvenliğe zarar vereceği fikri ile kontrol<br />
ve güvenlik eksenli politikalar sürdürmektedirler.<br />
Suriye’de karş<strong>ı</strong>laş<strong>ı</strong>lan bir diğer durum yönetimin, geniş<br />
bir iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman yelpazesi sayesinde insan haklar<strong>ı</strong><br />
ve özgürlükleri ikinci plana atan bir anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> doktriner bir<br />
tav<strong>ı</strong>rla topluma kabul ettirmeye çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Demokratikleşme,<br />
siyasal aç<strong>ı</strong>lma, haklar ve özgürlük etraf<strong>ı</strong>nda<br />
şekillenebilecek söylem ve hareketler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda önce
mesafeli bir duruş sergileme, daha sonra k<strong>ı</strong>smen hayata<br />
geçmesine izin verme ve hemen arkas<strong>ı</strong>ndan doğrudan<br />
güvenlik kayg<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n tetiklendiği güvenlik öncelikli mekanizmalar<br />
oluşturularak durumun eski haline dönmesi<br />
yaşanan döngüsel bir durumdur. Hapishanelerin k<strong>ı</strong>sa<br />
süreler içinde boşal<strong>ı</strong>p tekrar dolmas<strong>ı</strong> bu döngünün en<br />
belirgin göstergelerindendir.<br />
Suriye’deki otoriter rejimin kendi devaml<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> için suiistimal<br />
ettiği güvenlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>ndaki sorunlu<br />
bağlam, son tahlilde güvenliksizliği art<strong>ı</strong>ran ve demokratikleşme<br />
ile daha güvenli bir ortama geçme imkân<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
ortadan kald<strong>ı</strong>ran paradoksal bir duruma yol açmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Suriye siyasal rejiminin zaten dar olan meşruiyet zemini<br />
kolaya kaçma yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong> ile daha da daralmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Ancak rejimin göz ard<strong>ı</strong> ettiği durum, 11 Eylül sonras<strong>ı</strong> dönemde<br />
manevra tercihini ülke içinde toplumsal gruplar<strong>ı</strong><br />
meşruiyet zemini d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda tutma, yabanc<strong>ı</strong>laşt<strong>ı</strong>rma ve sonuçta<br />
güvenlik sorunu olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kartma yönünde<br />
yapan devletler, güvenlik devleti kategorisinden zay<strong>ı</strong>f ya<br />
da başar<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>z (müflis) devlet s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>f<strong>ı</strong>na h<strong>ı</strong>zla düşeceklerdir.<br />
Yeni dönemin başar<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> olarak gördüğü siyaset tarz<strong>ı</strong>, siyasal<br />
sistemin meşruiyet zeminini genişleten, daha önce<br />
güvenlik sorunu olarak alg<strong>ı</strong>lanan grup ya da oluşumlar<strong>ı</strong><br />
siyasal yap<strong>ı</strong> içerisine dâhil etme potansiyellerini zenginleştiren<br />
yöntemlerdir. Zaman<strong>ı</strong>n ruhuna uygun siyaset<br />
tarz<strong>ı</strong> toplumsal kapsay<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> geniş yelpazede seyreden,<br />
araçsal ve yöntemsel çeşitlilikleri bar<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ran ve kullanan<br />
bir siyaset anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Suriye özelinde söylenebilecek bu çeşitliliklerden bir<br />
tanesi siyasal sistemin meşruiyet zemini içerisine çekilebilen<br />
oluşumlar<strong>ı</strong>n ve gruplar<strong>ı</strong>n meşruluğun getirdiği avantajlardan<br />
yararland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bir parças<strong>ı</strong><br />
SONUÇ<br />
haline getirilmesi ve iktidardan nemalanma imkânlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
artt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Ayn<strong>ı</strong> zamanda ayn<strong>ı</strong> gruplar<strong>ı</strong>n güvenliksizliğe<br />
yol açan aş<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n törpülenmesine yönelik tedbirler<br />
al<strong>ı</strong>nmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Suriye için önerimiz demokrasi - güvenlik<br />
aras<strong>ı</strong>ndaki birbirini aş<strong>ı</strong>nd<strong>ı</strong>ran ilişki direncinin ancak devlet,<br />
siyasal yap<strong>ı</strong> ve toplumsal aktörler aras<strong>ı</strong>ndaki geriliminin<br />
azalt<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>yla gevşeyeceğidir. Başlang<strong>ı</strong>ç olarak daha<br />
fazla demokrasi ve daha fazla güvenliğin üretilebilmesinin<br />
mümkün olduğu düşüncesi siyasi bir iradenin tercihi<br />
olarak sahiplenilmeli ve bu tercihin arkas<strong>ı</strong>nda sağlam<br />
durulmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Güvenlik ve demokrasi aras<strong>ı</strong>nda koşutluk<br />
topyekûn bir şekilde veya tümden gelen bir yaklaş<strong>ı</strong>mla<br />
değil örnek olaylar, gruplar ve durumlar karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda farkl<strong>ı</strong><br />
tav<strong>ı</strong>rlar geliştirerek ufak örgülerin daha sonra birikimci<br />
bir şekilde motif ve deseni ortaya ç<strong>ı</strong>kartmas<strong>ı</strong> misali tümevar<strong>ı</strong>msal<br />
bir yaklaş<strong>ı</strong>mla sağlanabilir. Her ne kadar 11<br />
Eylül sonras<strong>ı</strong> ortam küresel ölçekte güvenlik – demokrasi<br />
ikilemini teröre karş<strong>ı</strong> savaş bağlam<strong>ı</strong>nda uluslararas<strong>ı</strong><br />
politikan<strong>ı</strong>n bir gereği olarak dayatm<strong>ı</strong>ş olsa dahi, Suriye<br />
özelinde gerçek anlamda bu dönemde güvenliksizliğin<br />
giderilmesi bu açmaz<strong>ı</strong>n demokrasi lehine tav<strong>ı</strong>r al<strong>ı</strong>narak<br />
çözülebilmesinden geçmektedir. Suriye’de üretilecek güvenlik<br />
ve güvenli ortamda gelişen demokrasi birbirlerine<br />
sağlayacaklar<strong>ı</strong> geri besleme ile evine çeki düzen vermiş,<br />
özgüveni yüksek bir Suriye yönetiminin bölgesel ve uluslararas<strong>ı</strong><br />
bar<strong>ı</strong>ş ve istikrara daha fazla katk<strong>ı</strong>da bulunmas<strong>ı</strong>na<br />
zemin haz<strong>ı</strong>rlayacakt<strong>ı</strong>r. Diğer bir ifadeyle Suriye, güvenliksizlik<br />
ihraç eden ülke kategorisinden uluslararas<strong>ı</strong> güvenliğe<br />
katk<strong>ı</strong>da bulunan ve hatta güvenlik ihraç edebilen<br />
ülke konumuna geçebilecektir.<br />
Daha önce ifade ettiğimiz gibi güvenlik-istikrar ikilemini<br />
genellikle savaş y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong> yaşayan, iç savaş ya da ayr<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>kç<strong>ı</strong><br />
terör ile uğraşan ve en sorunlu şekilde parçalanm<strong>ı</strong>ş<br />
73
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
devletler yaşamaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan’da derinlemesine yaşand<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
gözlemlediğimiz güvenlik ve istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />
çelişki özellikle meşruiyet alan<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ndaki aktörler karş<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>nda<br />
ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Afganistan örneğinin anayasan<strong>ı</strong>n<br />
onaylanmas<strong>ı</strong>, meclisin oluşturulmas<strong>ı</strong>, hükümetin<br />
kurulmas<strong>ı</strong>, toplumsal uzlaş<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n sağlanmas<strong>ı</strong> ve siyasal sistemin<br />
pekişmesinin değişik derecelerde istikrarl<strong>ı</strong> süreçler<br />
gerektirdiğini ortaya koymaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Afganistan deneyimi sadece başkentin dar bir alan<strong>ı</strong>nda<br />
güvenliğin sağlanarak ülke genelini ilgilendiren bir referandum<br />
ya da anayasa halk oylamas<strong>ı</strong> yap<strong>ı</strong>lamayacağ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
da göstermiştir. Oy kullanacak tüm grup, etnisite ve<br />
kesimlere oy kullanma imkân<strong>ı</strong> tan<strong>ı</strong>nmas<strong>ı</strong> gerekmektedir.<br />
Afganistan’da güvenlik-istikrar ikileminin kritik eşiklerle,<br />
k<strong>ı</strong>smi başar<strong>ı</strong>yla sürdürülmesinin örneği; seçim gibi bir siyasal<br />
kurumun hayatiyet kazanmas<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda güvenliği<br />
tehdit eden unsurlara oy kullanma hakk<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n verilmesi ya<br />
da güvenlik aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ndan güvenliksizlik yaratan unsurlara<br />
k<strong>ı</strong>smi taviz verilmesidir.<br />
Afganistan’da güvenlik-istikrar ikileminin yönetilmesi<br />
devlet ve hükümet yap<strong>ı</strong>lar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n yeniden yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
yan<strong>ı</strong> s<strong>ı</strong>ra geniş halk kitlelerini-güvenliksizlik yaratan gruplar<br />
dahil-mümkün olduğunca siyasal sisteme eklemleyebilecek<br />
politikalar<strong>ı</strong>n geliştirilmesi ile mümkün olacakt<strong>ı</strong>r.<br />
El-Kaide ve Hikmetyar gruplar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n içinde yer alan baz<strong>ı</strong><br />
uzlaş<strong>ı</strong>lmaz gruplar<strong>ı</strong>n ay<strong>ı</strong>klanarak d<strong>ı</strong>şlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n akabinde<br />
geriye kalan gruplar ya da kişiler siyasal sistem içerisine<br />
çekilerek uyumlulaşt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>labilir. Böylelikle siyasal sistemin<br />
meşruiyet zemini kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n art<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> sayesinde genişletilerek<br />
daha dinamik ve kuşat<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir yap<strong>ı</strong> ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>labilir.<br />
Bu bağlamda bir k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m problemli gruplar, örneğin<br />
savaş ağalar<strong>ı</strong>, bunlarla bağlant<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong> iktisadi müteşebbisler<br />
74<br />
ve baz<strong>ı</strong> milis unsurlar<strong>ı</strong>, siyasal aktör olarak kabul edilerek<br />
ordu içinde yer alabilir. Afganistan’da nihai hedef kal<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong><br />
yönetim kurumlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong>, güvenliğin sağlanmas<strong>ı</strong><br />
ve afyon ticaretinin yerini yasal ekonomik faaliyetlere<br />
b<strong>ı</strong>rakmas<strong>ı</strong> olduğuna göre, bu hedefe ulaşman<strong>ı</strong>n yolu<br />
güvenlik-istikrar geriliminin iyi yönetilmesidir. En fazla<br />
ihtiyaç duyulan ise siyasal otoritenin halk kitleleri içerisinde<br />
derinlik kazanmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Bu derinliği oluşturacak en<br />
iyi strateji güvenlikten bir miktar taviz verilerek uzlaş<strong>ı</strong>lamaz<br />
görünen fakat uzlaş<strong>ı</strong>lmaya dair ufak da olsa bir k<strong>ı</strong>v<strong>ı</strong>lc<strong>ı</strong>m<br />
taş<strong>ı</strong>yan gruplar<strong>ı</strong>n siyasal ve ekonomik sisteme meşru<br />
birer aktör olarak dâhil edilip zamanla dönüştürülmesi<br />
ve ehlileştirilmesidir.<br />
Güvenlik - istikrar geriliminin yönetimine dair önerilen<br />
farkl<strong>ı</strong> gruplara hitap edebilecek bu yaklaş<strong>ı</strong>m çeşitli<br />
aşamalardan oluşmakla birlikte, bu aşamalar<strong>ı</strong>n kaydedilmesi<br />
için üç önemli husus belirmektedir. Birincisi, süreçlere<br />
kendi iradesi ile kat<strong>ı</strong>lan bar<strong>ı</strong>şç<strong>ı</strong>, y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> olmayan<br />
veya en az<strong>ı</strong>ndan tarafs<strong>ı</strong>z/ortada kalm<strong>ı</strong>ş taraflarla, diğer<br />
y<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> taraflar aras<strong>ı</strong>nda ayr<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>c<strong>ı</strong> bir çizgi çekmek gereklidir.<br />
Bu çizgiyi takiben sert güvenlik tedbirleri kullan<strong>ı</strong>larak<br />
uzlaş<strong>ı</strong>lamayan unsurlar<strong>ı</strong>n cayd<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> veya tamamen<br />
ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekmektedir. Bu mücadele ile eş<br />
zamanl<strong>ı</strong> olarak mümkün olan en etkili yöntemlerle daha<br />
<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ml<strong>ı</strong> veya uzlaş<strong>ı</strong>labilir taraflar<strong>ı</strong> siyasal otorite yan<strong>ı</strong>na çekmek<br />
gerekmektedir. Ayn<strong>ı</strong> bağlamda yolsuzluğa bulaşm<strong>ı</strong>ş<br />
baz<strong>ı</strong> kişilerin veya suç çetelerinin yönetimin ve siyasal<br />
süreçlerin parças<strong>ı</strong> olduğu izlenimi yarat<strong>ı</strong>lmamal<strong>ı</strong> ve Afgan<br />
yönetiminin meşruiyet sorunu taş<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>na dair bir<br />
kan<strong>ı</strong> oluşturulmamal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Burada sorun sadece izlenim<br />
problemi değildir; doğrudan suç ve yolsuzluğun yönetim<br />
ve siyasal süreçlerden uzak tutulabilmesi, halk<strong>ı</strong>n yönetime<br />
ve oluşturulan devlete güven duymas<strong>ı</strong> meselesidir ki
güven siyasal istikrar<strong>ı</strong>n kilididir.<br />
İkincisi ise önceki muhalif, direnişçi ya da tehdit unsuru<br />
gruplar süreçlere kat<strong>ı</strong>ld<strong>ı</strong>ktan sonra muhalif itirazlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
sistem içerisinde sergileyebilecekleri genişlikte bir<br />
yap<strong>ı</strong>sal tolerans oluşturulmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Siyasal sistemin içine<br />
çekilen gruplar<strong>ı</strong>n anayasa ve yasal sistemin öngördüğü<br />
şekilde dönüştürülmeleri ve muhalefette olsalar bile siyasal<br />
sistem ve yönetimle y<strong>ı</strong>kma, yok etme, isyan etme<br />
veya devlet oluşum, istikrar ve güvenlik süreçlerini tersine<br />
çevirme ilişkisine girmemeleri sağlanmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r.<br />
Üçüncüsü ise k<strong>ı</strong>smi siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n bile istikrar<strong>ı</strong> sağlayacak<br />
kurumlar<strong>ı</strong>n tesisinde önemli olduğundan yola<br />
ç<strong>ı</strong>karak çekinceli veya koşullara bağl<strong>ı</strong> kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>n normal<br />
kabul edilmesi ve desteklenmesidir. Örneğin, anayasan<strong>ı</strong>n<br />
oylanmas<strong>ı</strong>nda etkisiz kalmama isteğiyle referanduma<br />
kat<strong>ı</strong>lan baz<strong>ı</strong> gruplar daha sonra direnişlerini sürdürebilirler.<br />
Bu durum direnişçi unsurlar için her ne kadar<br />
bir taşla iki kuş vurma anlam<strong>ı</strong>nda yorumlansa da son<br />
tahlilde, istikrar<strong>ı</strong> sağlayacak süreçlere kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m sağlad<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong><br />
için yararl<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Nitekim geçici ve k<strong>ı</strong>smi siyasal kat<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>m<br />
Afganistan’da hem farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>klar<strong>ı</strong>n zaman içinde örtüşmesi<br />
için bir imkân, hem de süreçlerin oluşumu ve sürdürülmesi<br />
s<strong>ı</strong>ras<strong>ı</strong>nda dinamizm sağlayabilecek bir durum olarak<br />
alg<strong>ı</strong>lanmaya başlanm<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>r.<br />
Yukar<strong>ı</strong>da belirtilen koşullar ve hususlar, Afganistan’daki<br />
koalisyon güçleri ve yerel Afgan güvenlik güçlerinin<br />
gündemindedir. Bu gündemin başar<strong>ı</strong>ya ulaşmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong><br />
stratejik aç<strong>ı</strong>dan destekleyebilecek üç yan husus bulunmaktad<strong>ı</strong>r<br />
(Goodson, 2005: 27). Birincisi güvenliği art<strong>ı</strong>rma<br />
bir dizi güvenliği sağlama girişiminin sonucunda ortaya<br />
ç<strong>ı</strong>kan birikimsel bir durumdur. Dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla güvenliği<br />
sağlama girişimlerinin birbirini tamamlayacak nitelikte<br />
SONUÇ<br />
kurgulanmas<strong>ı</strong>, al<strong>ı</strong>nan baz<strong>ı</strong> tedbirlerin diğerlerinin önü-<br />
nü t<strong>ı</strong>kamamas<strong>ı</strong> gerekmektedir. İkincisi savaş ağalar<strong>ı</strong> ile<br />
girilen ilişkide hangilerinin güçlendirileceği, hangilerinin<br />
dağ<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> önceden iyi hesap edilmelidir. Plans<strong>ı</strong>z ve<br />
programs<strong>ı</strong>z bir şekilde savaş ağalar<strong>ı</strong> ile kurulan her irti-<br />
bat onlar<strong>ı</strong>n güçlenmelerine yol açacakt<strong>ı</strong>r. Savaş ağalar<strong>ı</strong><br />
ile geçici ittifaklar uzun dönemli yans<strong>ı</strong>malar<strong>ı</strong> ve etkileri<br />
düşünülerek kurgulanmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Üçüncü olarak ise sert gü-<br />
venlik önlemlerine ihtiyaç duyulan bir ortamda güven-<br />
lik personeli ve mühimmat<strong>ı</strong> tedarik etmeden güvenliğin<br />
aşamalar<strong>ı</strong>na girişmek ciddi bir risk alma anlam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> taş<strong>ı</strong>-<br />
maktad<strong>ı</strong>r (Goodson, 2005: 27).<br />
Yukar<strong>ı</strong>da özetlenen güvenlik ve istikrar<strong>ı</strong>n teminine<br />
yönelik tüm yöntem ve stratejiler aras<strong>ı</strong>nda kurgulanmas<strong>ı</strong><br />
ve gerçekleştirilmesi en zor olan yasall<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> tart<strong>ı</strong>şmal<strong>ı</strong> grup<br />
ve kişileri meşruiyet zeminine çekmenin yollar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n bu-<br />
lunmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Tam da bu noktada siyasi af etkili olabilecek<br />
bir araç olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kmaktad<strong>ı</strong>r. Bununla birlikte be-<br />
lirtilmesi gerekir ki af, ancak dikkatle ve özenle uygu-<br />
lanmas<strong>ı</strong> gereken bir araçt<strong>ı</strong>r. Bir yandan af ilan ederek<br />
bir yandan cezaland<strong>ı</strong>rma uygulamalar<strong>ı</strong>na devam etmek,<br />
tutars<strong>ı</strong>zl<strong>ı</strong>ğa ve dolay<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>yla oluşturulmaya çal<strong>ı</strong>şan sisteme<br />
dair halka verilen mesajlarda karmaşaya yol açabilir<br />
(Felbab-Brown, 2005: 66). Baz<strong>ı</strong> örneklerde görüldüğü<br />
üzere ayn<strong>ı</strong> grubun bir eleman<strong>ı</strong> ortadan kald<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>rken diğe-<br />
ri affedilebilmekte veya uyuşturucu patronu affedilirken<br />
afyon yetiştiren çiftçi ceza alabilmektedir. Bu adil olma-<br />
yan muameleye engel olmak için belirlenen kitlelerin ya<br />
tamamen cezaland<strong>ı</strong>r<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> ya da tamamen af ile temize<br />
ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lacağ<strong>ı</strong> bir yarg<strong>ı</strong>lama yap<strong>ı</strong>lmal<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. Hukukun tutarl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>-<br />
ğ<strong>ı</strong> ve evrenselliğinin gerisine düşecek uygulamalar sorun<br />
üretmeye devam edecektir.<br />
75
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
Vurgulanmas<strong>ı</strong> gereken diğer bir nokta ise güvenlik<br />
tedbirlerinin büyük bütçelere ihtiyaç duyduğu hususudur.<br />
Mevcut açl<strong>ı</strong>k, yoksulluk, salg<strong>ı</strong>n hastal<strong>ı</strong>k ve düşük<br />
sosyo-ekonomik göstergeler <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>nda Afganistan’da ekonomik<br />
kalk<strong>ı</strong>nman<strong>ı</strong>n ikinci plana at<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong>, güvenliğin tercih<br />
edilmesi, tüm kaynaklar<strong>ı</strong>n güvenliğe harcanmas<strong>ı</strong> gibi<br />
bir seçenek söz konusu bile değildir. Bu koşullarda af<br />
benzeri uygulamalar, arzu edilen sonucu sağlayabilirse,<br />
güvenliğe ayr<strong>ı</strong>lan bütçenin azalt<strong>ı</strong>labilmesinde etkili rol<br />
oynayabilir.<br />
Afganistan için uzun dönemli hedef, istikrar<strong>ı</strong>n yap<strong>ı</strong>sal<br />
olarak devleti güçlendirmesi ve devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n dar grup<br />
ç<strong>ı</strong>karlar<strong>ı</strong> için çal<strong>ı</strong>şmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> engelleyecek mekanizmalar<strong>ı</strong>n<br />
kurulmas<strong>ı</strong>d<strong>ı</strong>r. İstikrar ile güçlenen devletin toplum ve insan<br />
güvenliğini dikkate almayacağ<strong>ı</strong> ve keyfi bir yönetim<br />
sürebileceği karş<strong>ı</strong> tez olarak öne sürülebilir. Ancak çal<strong>ı</strong>şmada<br />
önerdiğimiz devlet güvenliği yan<strong>ı</strong>nda toplum ve<br />
insan güvenliğini gözeten güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, böylesine<br />
bir ihtimali azaltacakt<strong>ı</strong>r. Bu güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>, suç şebekelerinin<br />
veya devlet otoritesinin ülke içindeki çat<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong><br />
t<strong>ı</strong>rmand<strong>ı</strong>racak tarzda d<strong>ı</strong>ş unsurlarla ilişki kurmalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n<br />
önünü t<strong>ı</strong>kayacakt<strong>ı</strong>r. Afganistan’<strong>ı</strong>n belki de son ikiyüz<br />
y<strong>ı</strong>ll<strong>ı</strong>k tarihinde eksik olan güvenlik anlay<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong> budur. Güvenliksizliği<br />
oluşturan ortamda güvenlik-istikrar aras<strong>ı</strong>nda<br />
kurulacak kritik eşikler arac<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>yla istikrarl<strong>ı</strong> bir devlet ayg<strong>ı</strong>t<strong>ı</strong><br />
ve siyasal yap<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n ortaya ç<strong>ı</strong>kar<strong>ı</strong>lmas<strong>ı</strong> gerekmektedir.<br />
Afganistan’da istikrar hedefine ulaşt<strong>ı</strong>ktan sonra k<strong>ı</strong>smi<br />
güvenliksizlik ortam<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devam<strong>ı</strong> da mümkündür. Böyle<br />
bir ihtimalde bile insan ve toplum güvenliği ile devlet<br />
güvenliğini bir arada tutma kararl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong> yeni aç<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>mlar yapabilmenin<br />
önünü açabilir.<br />
76<br />
Sonuç olarak; Suriye örneğinde demokrasiye geçişin<br />
ancak güvenli bir ortamda vücut bulabileceği ve demokratikleşmenin<br />
ise daha fazla güvenliğe zemin haz<strong>ı</strong>rlayacağ<strong>ı</strong>na<br />
dikkat çekiyoruz. Rejimin elinde tuttuğu oldukça<br />
geniş iç ve d<strong>ı</strong>ş düşman tan<strong>ı</strong>mlamalar<strong>ı</strong>, sorunlar<strong>ı</strong>n kökenlerinin<br />
d<strong>ı</strong>şar<strong>ı</strong>dan olduğu iddias<strong>ı</strong> ve muhalif unsurlar<strong>ı</strong><br />
çabucak öteki kategorisine koymas<strong>ı</strong> güvenlik-demokrasi<br />
ikilemini derinleştirmektedir. Sad<strong>ı</strong>k muhalefet oluşturma<br />
çabas<strong>ı</strong> ontolojik olarak zaten mümkün olmayan boşuna<br />
bir çabad<strong>ı</strong>r. Kitlesel şiddetle muhalefeti bast<strong>ı</strong>rma ve<br />
yüzeysel reformlar sadece k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>r döngüler yaratmaktad<strong>ı</strong>r.<br />
Ayr<strong>ı</strong>ca mevcut siyasi tav<strong>ı</strong>r, siyasal sistem içerisinde<br />
meşru aktörler olarak ortaya ç<strong>ı</strong>kabilecek gruplar<strong>ı</strong>n uzun<br />
dönemli sorun yaratabilecek oluşumlar haline gelmelerine<br />
yol açmaktad<strong>ı</strong>r. Suriye rejimi için ç<strong>ı</strong>k<strong>ı</strong>ş yolu siyasal<br />
sistemin meşruiyet zeminini genişletmek, muhalefeti tehdit/düşman<br />
tan<strong>ı</strong>mlamas<strong>ı</strong> d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda görmek ve muhalefeti<br />
meşru aktörler olarak sisteme entegre etmektir. Netice<br />
itibariyle, kat<strong>ı</strong> güvenlik devleti yap<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong>ndan demokratik<br />
devlete geçiş daha fazla demokrasinin, daha fazla<br />
güvenlik üreteceği kabulüyle mümkün olabilir.<br />
Afganistan örneğinde, güvenliğin kat<strong>ı</strong> ve tavizsiz bir<br />
şekilde uygulanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n devlet ve siyasi otorite inşas<strong>ı</strong><br />
süreçlerinin gerektirdiği istikrar<strong>ı</strong> erteleyebileceğini veya<br />
bazen tamamen engelleyebileceğini gözlemledik. Bu<br />
tespitten yola ç<strong>ı</strong>karak istikrar<strong>ı</strong>n oluşmas<strong>ı</strong> için güvenliğin<br />
geniş yorumlanmas<strong>ı</strong> ve esnek alg<strong>ı</strong>lanmas<strong>ı</strong> gerektiğini<br />
vurgulad<strong>ı</strong>k. Ayn<strong>ı</strong> düşünceden hareketle, istikrar ad<strong>ı</strong>na<br />
k<strong>ı</strong>sa süreli ve göreli olarak güvenliksizliğe tolerans gösterilebileceğine<br />
işaret ettik. Afganistan’da devlet ve siyasal<br />
kurumlar<strong>ı</strong>n geniş halk kitlelerinin gözünde güvenirliliğini<br />
sağlayacak mekanizmalar<strong>ı</strong>n oluşturulmas<strong>ı</strong> gereklidir. Şu<br />
anki durum iyimser olmak için fazla olanak sağlamasa<br />
da vard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z sonuç Afganistan’da güvenlik–istikrar,
Suriye’de güvenlik - demokrasi ikilemlerinin kritik eşikler<br />
üzerinden başar<strong>ı</strong>yla yönetilmesi gerekliliğidir. Bu da<br />
temelde devlet ve insan/toplum güvenliğinin eşgüdümünün<br />
sağlanmas<strong>ı</strong> ile mümkündür.<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şmada, güvenlik ile demokrasi/istikrar aras<strong>ı</strong>ndaki<br />
mesafeyi, eşiği, aral<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>, uyumsuzluk ve uyuşmazl<strong>ı</strong>k<br />
noktalar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Afganistan ve Suriye ülke analizleri ile<br />
SONUÇ<br />
ayd<strong>ı</strong>nlatmaya ve güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>na katk<strong>ı</strong> yapmay<strong>ı</strong><br />
amaçlad<strong>ı</strong>k. Vard<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>m<strong>ı</strong>z sonuçlar ve tavsiyeler ile politika<br />
yap<strong>ı</strong>m süreçlerine s<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>rl<strong>ı</strong> da olsa faydal<strong>ı</strong> olmaya çal<strong>ı</strong>şt<strong>ı</strong>k.<br />
Bu çal<strong>ı</strong>şman<strong>ı</strong>n baz<strong>ı</strong> verilerinin Afganistan ve Suriye gibi<br />
uluslararas<strong>ı</strong> güvenlik çal<strong>ı</strong>şmalar<strong>ı</strong>nda ‘sorunlu’ kategoride<br />
değerlendirilen diğer ülkelere de <strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>k tutabileceğini dü-<br />
şünüyoruz.<br />
77
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
VII. BÖLÜM<br />
KAYNAKÇA<br />
78
Kaynakça<br />
AFGANİSTAN ANAYASASI, http://www.afghan-web.com/history/const/const1964.html ve<br />
http://www.nationalassembly.af/index.php?id=5, (1964).<br />
AFGANİSTAN ANAYASASI,<br />
http://www.afghanan.net/afg hanistan/constitutions/constitution2004.htm, (2004).<br />
AMNESTY INTERNATIONAL, Syria: Abdel Rahman Shaghouri, 24 Haziran 2003,<br />
http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE240202003?open&of=ENG-SYR.<br />
ANDERSON, L., “Arab Democracy: Dismal Prospects”, World Policy Journal, 18, 3, Fall, 53-61, (2001).<br />
ARABIC NEWS, “Khaddam warns the intellectuals: we will not allow to convert Syria in Algeria or<br />
Yugoslavia,” 19 Şubat 2001, http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/010219/2001021916.html.<br />
ARAS, B., Köni, H., “Turkish-Syrian Relations Revisited”, Arab Studies Quarterly, 24, 4, 47-61, (2002).<br />
ATLIOĞLU,Y., Beşar Esad Suriye’sinde Reform, Tasam, İstanbul, (2007).<br />
AYOOB, M., The Third World Security Predicament: State Making, Regional Conflict, and the International<br />
System, Lynne Rienner Publishers, Boulder, Colorado, (1995).<br />
AYOOB, M., “Third World Perspectives on Humanitarian Intervention and International Administration”,<br />
Global Governance, 10, 99-118, (2004).<br />
BBC NEWS, “Syria gets first non-party newspaper”, 04 Ocak 2001,<br />
http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/1101299.stm.<br />
KAYNAKÇA<br />
79
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
80<br />
BECK, U., Risk Society: Towards a New Modernity, Sage, New Delhi, (1992).<br />
BIEDERMANN, F., “Syrian Opposition Groups Unite to Demand Reform”, Financial Times, (17 Ekim 2005).<br />
BIGO, D., Policing Insecurity Today: Defense and Internal Security, Palgrave Macmillan, London, (2006).<br />
BILGIN, P., “Individual and Societal Dimensions of Security”, International Studies Review, 5, 203-222,<br />
(2003).<br />
BILGIN, P., Booth, K., Jones, R. W., “Security Studies: The Next Stage?”, Naçao e Defensa, 84, 137-157,<br />
(1998).<br />
BOOTH, K., “Security and Emancipation”, Review of International Studies, 17, 3, 313-326, (1991).<br />
BOTTHCER, A., Syrische Religionspolitik unter Asad , ABI, Freiburg, (1998).<br />
BRONSON, R., “Syria: Hanging Together or Hanging Separately”, Washington Quarterly, 23, 2, 91-105,<br />
Spring (2000).<br />
BUZAN, B., Waever, O., Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge University<br />
Press, New York, (2003).<br />
BYMAN, D., “Confronting Syrian-Backed Terrorism”, The Washington Quarterly, 28, 3, 99-113, (2005).<br />
CAREY, H. F., “Militarization without Civil War: The Security Dilemma and Regime Consolidation in Haiti”,<br />
Civil Wars, 7, 4, 330 – 356, ( 2005).<br />
CRELINSTEIN, R. D., “The Impact of Television on Terrorism and Crisis Situations: Implications for Public<br />
Policy”, Journal of Contingencies and Crisis Management, 2, 61-72, (1994).<br />
DAHL, R. A., Polyarchy, Yale University Press, New Haven, (1971).<br />
DE ZEEUW, J. “Projects Do Not Create Institutions: The Record of Democracy Assistance in Post-Conflict<br />
Societies”, Democratization, 12, 4, 481-504, (2005).
DIAMOND, L., Three Paradoxes of Democracy, içinde, The Global Resurgence of Democracy, ed:<br />
Diamond, L., Plattner, M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: 111-123.<br />
KAYNAKÇA<br />
DIAMOND, L., Linz, J. J., Lipset, S. M., Democracy in Developing Countries: Vol. 2 Africa, Vol. 3 Asia, Vol. 4<br />
Latin America, Lynne Rienner Publishers, Boulder, Colorado, (1988,1989).<br />
DIAMOND, L., Plattner, M. F., Introduction, The Global Resurgence of Democracy, ed: Diamond, L., Plattner,<br />
M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: ix-xxvi.<br />
FARRELL, T., “Counting the Costs of the Nuclear Age”, International Affairs, 75, 1, 121–128, (1999).<br />
FEDERAL RESEARCH DIVISION LIBRARY OF CONGRESS, http://www.loc.gov/law/guide/syria.html.<br />
FELBAB-BROWN, V., “Afghanistan: When Counternarcotics Undermines Counterterrorism”, Washington<br />
Quarterly, 28, 4, 55-72, (2005).<br />
FRANK, K. K., “Democracy and Economics in Afghanistan: Is the Cart Before the Horse”, Mediterranean<br />
Quarterly, 17, 1, 102-115, (2006).<br />
FUKUYAMA, F., The End of History and the Last Man, Hamish Hamilton, London, (1992).<br />
GADDIS, J. L., We Now Know: Rethinking Cold War History, Clarendon Press, Oxford, (1998).<br />
GADIRI, F., Bölgede Demokrasiyi Kurmak, Genişletilmiş Ortadoğu’da Demokratikleşme ve Güvenlik<br />
Konferans<strong>ı</strong>, Ar<strong>ı</strong> Hareketi, İstanbul, 23–24 Haziran 2005.<br />
GAMBILL, G. C., “The Kurdish Reawakening in Syria”, Middle East Intelligence Bulletin, 6, 4, (2004).<br />
GHADBIAN, N., “The New Asad: Dynamics of Continuity and Change in Syria”, Middle East Journal, 55, 4,<br />
624-641, (2001).<br />
GIDDENS, A., Consequences of Modernity, Polity Press, Cambridge, (1990).<br />
GIDDENS, A., Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age, Polity Press, Cambridge,<br />
(1991).<br />
GOLSTONE, J. A., Ulfelder, J., “How to Construct Stable Democracies”, The Washington Quarterly, 28, 1,<br />
9-20, (2004-2005).<br />
81
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
82<br />
GOODHAND, J., “From War Ecconomy to Peace Economy:<br />
Reconstruction and State Building in Afghanistan”, Journal of International Affairs, 58, 1, 155-174, (2004).<br />
GOODSON, L., “Bullets, Ballots, and Poppies in Afghanistan”, Journal of Democracy, 16, 1, 24-38, (2005).<br />
HARTZELL, C., Hoddie, M., Rothchild, D., “Stabilizing the Peace after Civil War: An Investigation of Some<br />
Key Variables”, International Organization, 55, 1, 183-208, (2001).<br />
HELD, D., Democracy and the Global Order: From the Modern State to Cosmopolitan Governance,<br />
Polity Press, Cambridge, (1995).<br />
HELD, D., McGrew, A., Goldblatt, D., Perraton, J., Global Transformations: Politics, Economics and Culture,<br />
Polity Pres, Cambridge, Oxford, (1999).<br />
HINNEBUSCH, R., Syria: Revolution From Above, Routledge, Londra, (2001).<br />
HUGHES, J. H., “The Ballistic Missile Threat: Defense and Technology”, Journal of Social, Political and<br />
Economic Studies, 26, 1 Spring, 259-268, (2001).<br />
HUNTINGTON, S. P., Political Order in Changing Societies, Yale University Press, New Haven, Conn.,<br />
(1968).<br />
HUNTINGTON, Samuel P., Democracy’s Third Wave, The Global Resurgence of Democracy, ed:<br />
Diamond, L., Plattner, M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: 3-25.<br />
HÜRRİYET, (3 Aral<strong>ı</strong>k 2003).<br />
INTERNATIONAL CRISIS GROUP, Afghanistan: From Presidential to Parliamentary Elections,<br />
Asia Report 88, (23 Kas<strong>ı</strong>m 2004).<br />
JEMB (Joint Electoral Management Board), National Assembly and Provincial Council Elections 2005 Final<br />
Report, http://www.jemb.org/index.html,<br />
http://www.jemb.org/pdf/JEMBS%20MGT%20Final%20Report%202005-12-12.pdf, (2005).<br />
JEPPERSON, R. L., Wendt, A., Katzenstein, P. J., Norms, Identity and Culture in National Security,<br />
The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics, ed: Katzenstein,<br />
P. J., Columbia University Press, New York, (1996).
JERVIS, Robert. “An Interim Assessment of September 11: What Has Changed and What Has Not?”,<br />
Political Science Quarterly, 117, 1, 37-54, (2002).<br />
KAYNAKÇA<br />
JOB, B., “The Insecurity Dilemma: National, Regime, and State Securities in the Third World”, The Insecurity<br />
Dilemma: National Security of Third World States, ed: Job, B., Lynne Rienner, Boulder, (1992).<br />
JOHNSON, T. H., “Afghanistan’s Post-Taliban Transition: The State of State-Building after War”, Central<br />
Asian Survey, 25, 1-2, 1-26 (2006).<br />
JOHNSON, C., Maley, W., Thier, A., Wardak, A., Afghanistan’s Political and Constitutional Development,<br />
www.odi.org.uk/hpg/papers/evaluations/afghanfid.pdf, Araşt<strong>ı</strong>rma Raporu,<br />
Overseas Development Institute and United Nations Development Fund, London, (2003).<br />
KEYMAN, E. F., Küreselleşme, Devlet, Kimlik/Farkl<strong>ı</strong>l<strong>ı</strong>k: Uluslararas<strong>ı</strong> İlişkiler Kuram<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> Yeniden Düşünmek,<br />
Alfa Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul, (2000).<br />
KHALIZAD Z., “Afghanistan: The Consolidation of a Rogue State”, Washington Quarterly, 23, 1, (2000).<br />
KRAMER, M., Arab Awakening and Islamic Revival, Transaction Publishers, New Brunswick,<br />
New Jersey, (1996).<br />
KRAUSE, K., Williams, M. C., Critical Security Studies: Concepts and Cases, (der.), University of Minnesota<br />
Press, Minneapolis, (1997).<br />
LANCASTER, J., “Karzai Vows to Combat Flourishing Afghan Opium Trade”, Boston Globe,<br />
(10 Aral<strong>ı</strong>k 2004).<br />
LANDIS, J., Pace, J., “The Syrian Opposition”, Washington Quarterly, 30, 1, 45-68, (2006-07).<br />
LIJPHART, A., Power-Sharing in South Africa, University of California, Institute of International Studies,<br />
Berkeley, (1985), Pp.18-19.<br />
LINZ, J. J., Stepan, A., Toward Consolidated Demoracies, Consolidating theThird Wave Democracies:<br />
Themes and Perspectives, ed: Diamond, L., Plattner, M. F., Chu, Y., Tien, H., The John Hopkins University<br />
Press, Baltimore, London, (1997), Pp: 14-33.<br />
LOBMEYER, H. G., Suriye: Leviathan’<strong>ı</strong>n Diyar<strong>ı</strong>, Orta Doğu’da Sivil Toplum Sorunlar<strong>ı</strong>, ed: İbrahim,<br />
F., Wedel, H. , çev: Erol Özbek, İletişim Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul, (1997), Pp: 100-127.<br />
83
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
84<br />
MA’OZ, M., Esad: Şam’<strong>ı</strong>n Sfenksi, Çev: Hakan Gündüz, Akademi Yay<strong>ı</strong>nlar<strong>ı</strong>, İstanbul, (1991).<br />
MATHEWS, J. T., “Redefining Security”, Foreign Affairs, 68, 2, 162–177, (1989).<br />
MCGEORGE, B., Danger and Survival: Choices About the Bomb in the First Fifty Years, Random House,<br />
New York, (1988).<br />
MEARSHEIMER, J. J., “Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War”, International Security,<br />
15, 1 Summer, 5-56, (1990).<br />
MERKEL, W., “Embedded and Defective Democracies”, Democratization, 11, 5, 33-58, (2004).<br />
MIDDLE EAST INTELLIGENCE BULLETIN, Syria’s Intelligence Services: A Primer, 2, 6, 1 Temmuz 2000,<br />
http://www.meib.org/articles/0007_s3.htm.<br />
O’DONNELL, G., “The Perpetual Crises of Democracy”, Journal of Democracy, 18, 1, 5-11, (2007).<br />
OPERATION ENDURING FREEDOM, Coalition Military Fatalities by Year: Operation Enduring Freedom,<br />
http:icasualties.org/oef, (2007).<br />
PARIS, R., “Human Security: Paradigm Shift or Hot Air”, International Security, 26, 2, 87-102, (2001).<br />
PARIS, R., “Bringing the Leviathan Back In: Classical vs. Contemporary Studies of the Liberal Peace”,<br />
International Studies Review, 8, 3, 425-440, (2006).<br />
PECENCY, M., “The Social Construction of Democracy”, International Studies Review, 1, 1, 95 – 102,<br />
(1999).<br />
PERTHES, V., Syria: Difficult Inheritence, Arab Elites: Negotiating the Politics of Change, ed: Perthes, V.,<br />
Lynne Rienner, Londra, 2004.<br />
POULIGNY, B., “Promoting Democratic Institutions in Post-Conflict Societies: Giving Diversity a Chance”,<br />
International Peacekeeping, 7, 3, 17 - 35, (2000).<br />
RADİKAL, 13 Mart 2004<br />
REINARES, F., “Democratic Regimes, Internal Security Policy and the Threat of Terrorism”,<br />
Australian Journal of Politics and History, 44, 3, 355, (1998).
REYNOLDS, A., “The Curious Case of Afghanistan”, Journal of Democracy, 17, 2, 104-117, (2006).<br />
RFS, Government closes country’s sole satirical newspaper”, 4 Ağustos 2003,<br />
http://www.rsf.org/article.php3?id_article=7693.<br />
RICE, C., “Life after the Cold War”, Foreign Affairs, 79, 1, 45-62, (2000).<br />
RIPSMAN, N. M., Paul, T. V., “Globalization and National Security State”, International Studies Review,<br />
7, 199–227, (2005).<br />
ROBICHAND, C., “Remember Afghanistan: A Glass Half Full, On the Titanic”, World Policy Journal,<br />
23, 1, 17-24, (2006).<br />
RUBIN, B. R., “Crafting a Consitution for Afghanistan”, Journal of Democracy, 15, 3, 5-19, (2004).<br />
RUBIN, B. R., “Saving Afganistan”, Foreign Affairs, 86, 1, (2007).<br />
RUBIN, B. R., Ghani, A., Maley, W., Rashid, A., Roy, O., Afghanistan: Reconstruction and Peace Building<br />
in a Regional Framework, KOFF Peacebuilding Reports, 1, Center for Peacebuilding of the Swiss Peace<br />
Foundation, Bern, (2001).<br />
SALHANI, C., “Syria at the Crosroads”, Middle East Policy, 10, 3, 136-143, (2003).<br />
SCHMITT, C., The Concept of the Political, Rutgers University Pres, New Brunswick, (1976).<br />
SCHMITT, C., Political Theology: Four Chapters on the Concept of Sovereignty, MIT Pres, Cambridge,<br />
Massachusetts, (1985).<br />
KAYNAKÇA<br />
SCHMITTER, P. C., Karl, T. L., What Democracy Is…and Is Not?, The Global Resurgence of Democracy, ed:<br />
Diamond, L., Plattner, M. F., The John Hopkins University Press, Baltimore, London, (1996), Pp: 49-62.<br />
SEALE, P., Asad: the Struggle for the Middle East, I.B.Tauris, Londra, (1988).<br />
SHRC - Syrian Human Rights Committee, Syrian authorities arrest tens of Syrian citizens, 20 Eylül 2001,<br />
http://www.shrc.org.uk/data/aspx/d7/1147.aspx.<br />
SÖDERBAUM, F., Whose Security? Comparing Security Regionalism in West and Southern Africa, New and<br />
Critical Security and Regionalism: Beyond the Nation-State, ed: Hentz, J. J., Bøås, M.. Ashgate, Aldershot,<br />
(2003), Pp. 167-182.<br />
85
GÜVENLİK, DEMOKRASİ VE İSTİKRAR SARMALINDA SURİYE VE AFGANİSTAN<br />
86<br />
TALHAMI, G. H., “Syria: Islam, Arab Nationalism and the Military”, Middle East Policy, 8, 2, 110-127,<br />
December, (2001).<br />
TERRIFF, T., Croft, S., James, L., Morgan, P. M., Security Studies Today, (der.), Cambridge University Press,<br />
New York, Cambridge, (1999).<br />
TERRORISM MONITOR, The Battle within Syria: An Interview with Muslim Brotherhood Leader Ali<br />
Bayanouni, 3, 16, (11 Ağustos 2005).<br />
UN OFFICE ON DRUGS AND CRIME, 2004 World Drug Report Vol 2: Statistics, (2004).<br />
UNITED NATIONS SECURITY COUNCIL, Agreement on the Provincial Arrangements in Afghanistan<br />
Pending the Re- establishment of Permanent Government Insititutions, S/2001/1154, (5 December 2001).<br />
WAGNER, W., “Building and Internal Security Community: The Democratic Peace and the Politics of<br />
Extradition in Western Europe”, Journal of Peace Research, 40, 6, 695-712 , (2003).<br />
WALTZ, K. N., Theory of International Politics, McGraw Hill, New York, (1979).<br />
WILDER, A., A House Divided? Analysing the 2005 Afgan Election, Afghanistan Research and Evaluation<br />
Unit, (2005).<br />
WILLIAMS, M. C., Culture and Security: The Reconstruction of Security in the Post-Cold War Era,<br />
Routledge, London, (2006).<br />
WOLFERS, A., “’National Security’ as an Ambigious Symbol”, Political Science Quarterly, 67, 483, (1952).<br />
ZISSER, E., “Syria, the Ba’th Regime and the Islamic Movement: Stepping on a New Path?”, Muslim World,<br />
95, 1, 43-65, (2005a).<br />
ZISSER, E., “Bashar Al-Assad:In or Out of the New World Order?”, The Washington Quarterly,<br />
28, 3, 115-131, (2005b).<br />
ZISSER, E., “Clues to the Syrian Puzzle”, Washington Quarterly, 23, 2, Spring, 79-90, (2000).<br />
ZUBOK, V., Pleshakov, C., Inside the Kremlin’s Cold War: from Stalin to Khrushchev,<br />
Harvard University Press, Boston, (1996).
Bu çal<strong>ı</strong>şma, geleneksel güvenlik yaklaş<strong>ı</strong>mlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n d<strong>ı</strong>ş<strong>ı</strong>nda bir bak<strong>ı</strong>ş<br />
aç<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong> ile hem devletin hem de insanlar<strong>ı</strong>n güvenliğinin beraber<br />
sağlanmas<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n önündeki iki açmaz<strong>ı</strong>, güvenlik-demokrasi ve güvenlikistikrar<br />
ikilemlerini tart<strong>ı</strong>şmaya aç<strong>ı</strong>yor. Sadece teorik bir analiz sunmuyor,<br />
ayn<strong>ı</strong> zamanda Afganistan ve Suriye örneklerinde meseleyi inceliyor.<br />
Bu coğrafyalarda yaşanan güvenlik sorunlar<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong>n uluslararas<strong>ı</strong> dengelerin<br />
yan<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>ra ülkelerin iç sorunlar<strong>ı</strong>ndan kaynakland<strong>ı</strong>ğ<strong>ı</strong>n<strong>ı</strong> ileri süren çal<strong>ı</strong>şma,<br />
bölgedeki sorunlara bak<strong>ı</strong>şta okuyucuya yeni bir perspektif sunuyor.<br />
“Güvenliksizlik” ihraç etmekle itham edilen bu ülkelerdeki sorunun<br />
“kendi evlerine çeki düzen” verme sorunuyla ilintili olduğu alanda yap<strong>ı</strong>lan<br />
çal<strong>ı</strong>şmalarla desteklenerek aç<strong>ı</strong>klan<strong>ı</strong>yor.