ASKON EKONOMİ RAPORLARI: 14 KÜRESEL KRİZDEN KIRILGAN ...
ASKON EKONOMİ RAPORLARI: 14 KÜRESEL KRİZDEN KIRILGAN ...
ASKON EKONOMİ RAPORLARI: 14 KÜRESEL KRİZDEN KIRILGAN ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>ASKON</strong> <strong>EKONOMİ</strong> <strong>RAPORLARI</strong>: <strong>14</strong><br />
<strong>KÜRESEL</strong> <strong>KRİZDEN</strong> <strong>KIRILGAN</strong> BÜYÜMEYE<br />
TÜRKİYE ve DÜNYA<br />
<strong>EKONOMİ</strong>Sİ<br />
2010<br />
2009 YILI DEĞERLENDİRMELERİ<br />
2010 YILI BEKLENTİLERİ<br />
NİSAN 2010<br />
Yeşil Plaza, Cevizlibağ Yeni Londra Asfaltı No: 15 Kat: 5 Topkapı - İstanbul<br />
Tel: 0212 481 55 50 (pbx) Fax: 0212 481 55 37<br />
www.askon.org.tr posta@askon,org.tr
Bu Araştırma Raporu<br />
Anadolu Aslanları İşadamları Derneği<br />
AR-GE Komisyonu Tarafından<br />
Hazırlanmıştır<br />
ISBN 978-975-93953-4-6<br />
Yapım<br />
Se Tanıtım Reklem Hizmetleri 0212 249 43 43<br />
www.se-tanitim.com<br />
Baskı<br />
CTP Baskı - FSF Matbaacılık 0212 690 89 89<br />
Basım Yeri ve Tarihi<br />
İstanbul / Nisan 2010<br />
Her hakkı mahfuzdur.<br />
Bu rapordan, <strong>ASKON</strong>’un izni alınmak ve<br />
kaynak gösterilmek şartıyla alıntı yapılabilir.
5<br />
İÇİNDEKİLER<br />
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................ 5<br />
TABLOLAR............................................................................................................................................. 7<br />
ŞEKİLLER ............................................................................................................................................... 9<br />
KUTULAR ............................................................................................................................................ 10<br />
KISALTMALAR ................................................................................................................................... 11<br />
ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. 13<br />
I. GİRİŞ .............................................................................................................................................. 15<br />
II. <strong>KÜRESEL</strong> <strong>EKONOMİ</strong>DEKİ GELİŞMELER ............................................................................ 16<br />
2.1 GENEL <strong>KÜRESEL</strong> GELİŞMELER ........................................................................................ 16<br />
2.2 ÜLKE VE BÖLGE BAZINDA GELİŞMELER ..................................................................... 26<br />
2.2.1 OECD ÜLKELERİ ........................................................................................................... 26<br />
2.2.1.1 Amerika Birleşik Devletleri ........................................................................................... 26<br />
2.2.1.2 Japonya .......................................................................................................................... 28<br />
2.2.1.3 Euro Bölgesi (Fransa, İtalya, İngiltere ile birlikte) ........................................................ 29<br />
2.2.1.4 Kanada ........................................................................................................................... 31<br />
2.2.2 OECD Dışı Bazı Ülkeler ................................................................................................... 33<br />
2.2.2.1 Brezilya .......................................................................................................................... 33<br />
2.2.2.2 Çin .................................................................................................................................. 34<br />
2.2.2.3 Hindistan ........................................................................................................................ 35<br />
2.2.2.4 Rusya.............................................................................................................................. 36<br />
2.3 DİĞER ULUSLARARASI GELİŞMELER ............................................................................ 39<br />
III. TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>SİNDEKİ GELİŞMELER .................................................................... 43<br />
3.1 GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM ............................................................................................... 43<br />
3.1.1 Tarım ve Hayvancılık Sektörü .............................................................................................. 46<br />
3.1.2 Sanayi Sektörü ...................................................................................................................... 50<br />
3.1.3 Hizmetler Sektörü ................................................................................................................. 51<br />
3.1.4 Bazı Alt Sektörler .................................................................................................................. 53<br />
3.2 KOBİ’LER.................................................................................................................................. 61<br />
3.3 NÜFUS, İSTİHDAM VE İŞSİZLİK ........................................................................................ 66<br />
3.3.1 Nüfus Yapımız................................................................................................................... 66<br />
3.3.2 İstihdam ve İşsizlik ........................................................................................................... 67<br />
3.4 FİYAT, GELİR VE TÜKETİM ................................................................................................ 70<br />
3.4.1 Fiyatlardaki Gelişmeler ..................................................................................................... 70<br />
3.4.2 Gelir Dağılımındaki Gelişmeler ........................................................................................ 74<br />
3.4.3 Tüketimdeki Gelişmeler .................................................................................................... 79<br />
3.5 PARASAL KESİM ..................................................................................................................... 81<br />
3.5.1 Para ve Kur Politikaları ..................................................................................................... 81<br />
3.5.2 Bankacılık Kesimindeki Gelişmeler ................................................................................. 85<br />
3.5.3 Sigortacılık Kesimindeki Gelişmeler ................................................................................ 95<br />
3.5.4 Sermaye Piyasasındaki Gelişmeler ................................................................................... 96<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
6<br />
3.5.5 Diğer Mali Kesimdeki Gelişmeler .................................................................................... 97<br />
3.5.5.1 Altın Piyasası ve Altın Borsası ....................................................................................... 97<br />
3.5.5.2 Finansal Kiralama .......................................................................................................... 99<br />
3.5.5.3 Faktoring ...................................................................................................................... 101<br />
3.5.5.4 Finansal Yatırım Araçları Getirileri .............................................................................. 102<br />
3.6 KAMU KESİMİ ....................................................................................................................... 104<br />
3.6.1 Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi .................................................................................... 104<br />
3.6.2 Özelleştirme Gelir ve Giderleri ....................................................................................... 109<br />
3.6.3 Kamu Finansman Dengesi ve Borç Yönetimi ..................................................................111<br />
3.7. DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER .............................................................................................. 115<br />
3.7.1 Dış Ticaret ....................................................................................................................... 115<br />
3.7.1.1 İhracat .......................................................................................................................... 115<br />
3.7.1.2 İthalat ........................................................................................................................... 118<br />
3.7.2 Ödemeler Dengesi ........................................................................................................... 121<br />
IV. GENEL DEĞERLENDİRME, SONUÇ VE ÖNERİLER ........................................................ 126<br />
DÜNYA <strong>EKONOMİ</strong>Sİ .................................................................................................................... 126<br />
GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM ...................................................................................................... 127<br />
KOBİLER ................................................................................................................................ 130<br />
NÜFUS, İSTİHDAM, İŞSİZLİK ............................................................................................. 130<br />
FİYAT, GELİR, TÜKETİM ..................................................................................................... 130<br />
PARASAL KESİM .................................................................................................................. 132<br />
KAMU KESİMİ....................................................................................................................... 135<br />
DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER ................................................................................................ 137<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
7<br />
TABLOLAR<br />
Tablo 1: Reel Konut Fiyatlarındaki Düşüşler (2000-2008)<br />
Tablo 2: Dünya Ticareti’nde İyileşme ve Azalan Dengesizlikler (2007-2011)<br />
Tablo 3: İşgücü Piyasaları Şartları Yavaş Bir Şekilde Gelişecek (2007-2011)<br />
Tablo 4: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Finansal Önlemler<br />
Tablo 5: Ma li Pozisyonlardaki Yavaş Gelişme (2007-2011, % GSMH)<br />
Tablo 6: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Yapısal Önlemler<br />
Tablo 7: Genel Küresel Projeksiyon (2009-2011)<br />
Tablo 8: ABD: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Tablo 9: ABD: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 10: ABD: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Tablo 11: ABD: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 12: Japonya: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Tablo 13: Japonya: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo <strong>14</strong>: Japonya: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Tablo15 Japonya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 16: Euro Bölgesi: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Tablo 17: Euro Bölgesi: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 18: Euro Bölgesi: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Tablo 19: Kanada: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Tablo 20: Kanada: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 21: Kanada: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Tablo 22: Kanada: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 23: Brezilya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 24: Brezilya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 25: Çin: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 26: Çin: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 27: Hindistan: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 28: Hindistan: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 29: Rusya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 30: Rusya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Tablo 31: Tüketici Güven Endeksi, Alt Kalemleri ve Değişim Oranı<br />
Tablo 32: Şirket Kooperatif ve Ticaret Ünvanlı İşyerlerinin Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre<br />
Değişimi<br />
Tablo 33: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Sonuçları (2008-2009)<br />
Tablo 34: Sektörel Büyüme Hızları 2008-2009 (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde<br />
Değişme)<br />
Tablo 35: Tür ve Irklarına Göre Hayvan Sayıları (2007-2008)<br />
Tablo 37: Aylık Sanayi Üretim Endeksi 2007-2009 Ekim<br />
Tablo 38: Aylık Kapasite Kullanım Oranı 2007-2009 Kasım<br />
Tablo 39: Aylık Turizm Geliri ve Gideri (2009) (USD)<br />
Tablo 40: Dünya Bor Rezervi (Bin Ton B2O3)<br />
Tablo 41: 2009 ve 2008 Yılı Dördüncü Dönem Endeks Yüzde Değişim Oranları<br />
Tablo 42: Gayri Safi Yurtiçi AR-GE Harcaması, 2008<br />
Tablo 43: İllere Göre İl/İlçe Merkezi, Belde/ Köy Nüfusu Ve Yıllık Nüfus Artış Hızı,<br />
31.12.2008/31.12.2009<br />
Tablo 44: 2009 Kasım İtibariyle İşgücü Durumu (Kent, Kır, Türkiye)<br />
Tablo 45: Ana Harcama Gruplarına Göre Tüketici Fiyatları Endeksi ve Değişim Oranı (%)<br />
(2003=100)<br />
Tablo 46 : Türkiye’de Tüketim Mal ve Hizmetleri ile Seçilmiş Alt Gruplarına Yönelik Fiyat Düzeyi<br />
Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />
Tablo 47: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20’lik Gruplar, 2006-2007<br />
Tablo 48: 2002-2008 Yılları Türkiye Fert Yoksulluk Oranı (%)<br />
Tablo 49: Kişi Başına Hacim Endeksleri, 2006-2008, AB27=100<br />
Tablo 50: Harcama Türlerine Göre Aylık Ortalama Tüketim Harcamasının Dağılımı,<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
8<br />
2007-2008, Türkiye<br />
Tablo 51: Merkez Bankası’nca Alım Satılım Yapılan Döviz Tutarları<br />
Tablo 52: Likiditedeki Değişim ve Merkez Bankası Fonlaması (Milyar TL)<br />
Tablo 53: Bankacılık Sisteminde Banka ve Şube Sayısı<br />
Tablo 54: Bankacılık Sisteminde Çalışanlar (Aralık 2008-Aralık 2009)<br />
Tablo 55: Bankacılık Sektörü Temel Kalemler Aralık 2008-Aralık 2009<br />
Tablo 56: Bankacılık Sektörü Kredileri Aralık 2008-Aralık 2009<br />
Tablo 57: Gruplar İtibariyle Aktif ve Özkaynak Kârlılığı (%)<br />
Tablo 58: Sigortacılık Sektöründeki Şirket Sayısı Aralık 2007-2008<br />
Tablo 59: Sigorta Şirketleri Bazı Önemli Göstergeler (2008/06-2009/06)<br />
Tablo 60: Yıllık Altın ve Gümüş İthalat Rakamları (2006-2009)<br />
Tablo 61: Finansal Kiralama Sektörü Sağlamlık Göstergeleri<br />
Tablo 62: Finansal Kiralama İşlemlerinin Mal Gruplarına Göre Dağılımı<br />
1 Ocak - 30 Eylül2009 Dönemi (İşlem Adedi : 4.363) (Bin TL)<br />
Tablo 63: Faktoring Sektörü Temel Bilanço Büyüklükleri<br />
Tablo 64: Finansal Yatırım Araçlarının Aylık Nominal ve Reel Getirileri ( Aralık 2009 )<br />
Tablo 65: 1986-2009 Gerçekleştirilen Uygulamaların Toplam Tutarı (USD)<br />
Tablo 66: 2009 Yılı Özelleştirme Uygulamaları (USD)<br />
Tablo 67: Türkiye’nin Net Dış Borç Stoku (2003-2009Ç3)<br />
Tablo 68: Ekonomik Faaliyetlere Göre İhracat Rakamları 2008-2009<br />
Tablo 69: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İhracat 2008-2009<br />
Tablo 70: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İhracat Rakamları<br />
Tablo 71: En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />
Tablo 72: Ekonomik Faaliyetlere Göre İthalat Rakamları 2008-2009<br />
Tablo 73: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İthalat 2008-2009<br />
Tablo 74: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İthalat Rakamları<br />
Tablo 75: En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />
Tablo 76: Ödemeler Dengesi Cari İşlemler ve Dış Ticaret Dengesi 2008-2009<br />
Tablo 77: Ana Kalemler İtibariyle Ödemeler Dengesi 2008-2009<br />
Tablo 78: Temel Makroekonomik Göstergeler<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
9<br />
ŞEKİLLER<br />
Şekil 1: Küresel Kriz Karşısında Uygulanacak Temel Politika Almaşıkları<br />
Şekil 2: Dünya Ticaretindeki Büyüme (2002-2011)<br />
Şekil 3: Petrol Fiyatları (Brent, Ham Petrol, Kasım 2009 itibariyle, varil fiyatı)<br />
Şekil 4: Konut, Endüstri ve Tarımsal Alanlardaki Su Kullanımı<br />
Şekil 5: Tüketici Güven Endeksi Aralık 2008- Aralık 2009<br />
Şekil 6: Türkiye Tarım Havzaları<br />
Şekil 7: 2007 ve 2008 Yılları Et Üretimi (Kg)<br />
Şekil 8: 2009 Yılı Aylık Turizm Gelir ve Gideri (USD)<br />
Şekil 9: Bina İnşaat Maliyet Endeksinde Girdilerin Payı (2005=100)<br />
Şekil 10: Türkiye’nin Bölgeler İtibariyle Demir Çelik Ürünleri İhracatı (ton)<br />
Şekil 11: Girişimlerde Yenilik Faaliyetleri (%), 2006-2008<br />
Şekil 12: Girişimlerde Yıllara Göre Bilgisayar Kullanımı, İnternet Erişimi ve Web Sayfası Sahipliği<br />
Şekil 13: Sektörlere Göre GSYH Ar-Ge Harcama Dağılımı 2008<br />
Şekil <strong>14</strong>: Harcama Gruplarına Göre GSY Ar-Ge Harcama Dağılımı 2008<br />
Şekil 15: İstihdam Edilen On Bin Kişiye Düşen Ar-Ge Personeli (TZE Kişi Sayısı)<br />
Şekil 16: Türkiye Nüfusunun Yaş Grupları ve Cinsiyet İtibari İle Dağılımı (2009)<br />
Şekil 17: 2001-2008 Yılları Doğurganlık Hızları (Binde)<br />
Şekil 18: Tüketici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />
Şekil 19: Üretici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />
Şekil 20: Tüketim Mal ve Hizmetlerine Yönelik Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri, 2008<br />
(AB27=100)<br />
Şekil 21: İşgücü Maliyeti Bileşenleri (2004-2008)<br />
Şekil 22: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelirlerin Lorenz Eğrisi 2006-2007<br />
Şekil 23: Harcama Türlerine Göre Hanehalkı Tüketim Harcamaları Dağılımı<br />
Şekil 24: Tüketici Kredi Faiz Oranları, (Aylık, Yüzde)<br />
Şekil 25: Enflasyon Hedefleri ve Tahmin Aralığı<br />
Şekil 26: TCMB Brüt Döviz Rezervleri (Altın Dahil)<br />
Şekil 27: Piyasadaki Likidite (İki Haftalık Hareketli Ortalama)<br />
Şekil 28: Sermaye Yeterlilik Oranı 2006-2009<br />
Şekil 29: Yıllar İtibariyle Şube ve Personel Sayısı<br />
Şekil 30: Yıllar İtibariyle Kredilerin Gelişimi Aralık 2006-Aralık 2009<br />
Şekil 31: Çeyrek Dönemler İtibariyle Kredilerin Gelişimi<br />
Şekil 32: Takipteki Alacakların Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />
Şekil 33: Yıllar İtibariyle Toplam Mevduat Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />
Şekil 34: Çeyrek Dönemler İtibariyle Mevduatın Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />
Şekil 35: 2008-2009 İMKB 100 Endeksi, Kapanış Fiyatlarına Göre (2008-2009)<br />
Şekil 36: 2009 Aralık Finansal Yatırım Araçlarının TÜFE’ye Göre Aylık Reel Getirileri (%)<br />
Şekil 37: AB Tanımlı Borç Stoku/GSMH (2001-2009)<br />
Şekil 38: 2009 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Vergi Gelirleri<br />
Şekil 39: Bütçe Açığının GSYH’ya Oranı (%)<br />
Şekil 40: Bütçe Açığının GSYH’ya Oranı (2002-2012) (%)<br />
Şekil 41: Faiz Giderlerinin GSYH’ya Oranı (2002-2009 Yılları)<br />
Şekil 42: Faiz Giderlerinin Vergi Gelirlerine Oranı (2002-2009, %)<br />
Şekil 43: Yıllar İtibariyle Özelleştirme İşlemleri<br />
Şekil 44: Yöntemler İtibariyle Özelleştirme<br />
Şekil 45: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi (2008-2009)<br />
Şekil 46: TL Cinsi İskontolu İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti<br />
Şekil 47:2009 Yılı Merkezi Yönetim İç Borç Servisi<br />
Şekil 48: Hazine Garantili Kredilerin Geri Ödeme Projeksiyonları<br />
Şekil 49: 2008-2009 İhracat ve İthalat Rakamları<br />
Şekil 50: 2008-2009 Yılları Aylar İtibariyle İthalat/İhracat Karşılama Oranı<br />
Şekil 51: Kişi Başına GSYH Hacim Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
10<br />
KUTULAR<br />
Kutu 1: Avrasya ve Küresel Değişmeler<br />
Kutu 2: Kyoto Anlaşması<br />
Kutu 3: Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmaları<br />
Kutu 4: Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli<br />
Kutu 5: Enerji ve İklim Değişiklikleri<br />
Kutu 6: 2008 Yılı Tüketim Mal ve Hizmetleri Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri(1)<br />
Kutu 7: Satınalma Gücü Paritesi, 2006, 2007 ve 2008 Yılı Avrupa Karşılaştırma Programı Sonuçları<br />
Kutu 8: Bankacılık Kârları<br />
Kutu 9: Orta Vadeli Mali Program<br />
Kutu 10: Küresel Finans Merkezi İstanbul<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
11<br />
KISALTMALAR<br />
AB : Avrupa Birliği<br />
ABD : Amerika Birleşik Devletleri<br />
ADNKS : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi<br />
AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu<br />
ATO : Ankara Ticaret Odası<br />
BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu<br />
BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu<br />
BKM : Bankalararası Kart Merkezi<br />
BSMV : Banka Sigorta Muamele Vergisi<br />
BM (UN) : Birleşmiş Milletler<br />
TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu<br />
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı<br />
DTÖ (WTO) : Dünya Ticaret Örgütü<br />
FİDER : Finansal Kiralama Derneği<br />
GOÜ : Gelişmekte Olan Ülkeler<br />
GSMH : Gayrisafi Milli Hasıla<br />
GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla<br />
HİA : Hanehalkı İşgücü Anketi<br />
HM : Hazine Müsteşarlığı<br />
IMF : Uluslararası Para Fonu<br />
İAB : İstanbul Altın Borsası<br />
İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası<br />
İTO : İstanbul Ticaret Odası<br />
KBMG : Kişi Başı Milli Gelir<br />
KDV : Katma Değer Vergisi<br />
KOBİ : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler<br />
KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı<br />
MG : Milli Gelir<br />
OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development (Ekonomik Yardımlaşma ve<br />
Kalkınma Teşkilatı)<br />
ÖTV : Özel Tüketim Vergisi<br />
OPEC : Organization of the Petroleum Exporting Countries (Petrol İhrac Eden Ülkeler Teşkilatı)<br />
SDR : Özel Çekme Hakkı (IMF Sepet Para Birimi)<br />
SPK : Sermaye Piyasası Kurulu<br />
TBB : Türkiye Bankalar Birliği<br />
TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası<br />
TEFE : Toptan Eşya Fiyat Endeksi<br />
TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu<br />
TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği<br />
TPKK : Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun<br />
TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi<br />
TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu<br />
TZE : Tam Zaman Eşdeğeri<br />
ÜFE : Üretici Fiyat Endeksi<br />
TL : Türk Lirası<br />
TP : Türk Parası Cinsi Mevduat<br />
YP : Döviz Cinsi Mevduat<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
13<br />
ÖNSÖZ<br />
Bir ‘<strong>ASKON</strong> Ekonomi Raporu’nu daha huzura çıkarmaktan ve kamuoyuna takdim etmekten dolayı<br />
memnuniyet içerisindeyim. Geçen rapordan bu tarafa geçen bir yılın, iyi bir özetini ve gereken alanların iyi bir<br />
analizini yaparak, ilgililere hem eko-politik, eko-sosyal ve hem de ekokültürel bir bakış kazandıracak bir rapor<br />
sunuyoruz. Bu elbette büyük bir bahtiyarlıktır.<br />
Raporlar genellikle istatistiksel verilerin tekrarlanması ve ağırlık merkezlerine göre nispeten yorumlanmasıyla<br />
hazırlanan kuru metinlerdir. Ancak <strong>ASKON</strong> raporları, her zaman felsefi bir arkaplan hesaba katılarak hazırlanır.<br />
Ekonomide pratiğe yansıyanlar sadece sonuçlardır. Ancak onların neyin sonucu olduğunun iyi analiz edilebilmesi<br />
ve alternatif teklif üretilebilmesi için, arkaplana da mutlaka bakmak gerekir.<br />
Biraz daha yumuşak bir kapitalizm, biraz daha serbest bir sosyal demokrasi temelli politikaların daha iyi<br />
olabileceği gibi, sistem içerisinde kalan eleştiri telakkisi, sadece renklendirmede ton farkı önermek anlamına<br />
gelir. Oysa tamamen farklı renk kullanım önerisi ihtimali yok kabul edilmektedir. İşte <strong>ASKON</strong> bunu söylemeye<br />
çalışmaktadır. Bu açıdan bizim raporlarımızın belki en ayırıcı noktası böyle bir temele sahip olmasıdır.<br />
Bu raporlar, politika yapıcılardan akademisyenlere seslendiği gibi, küçük işletmelerden büyük holdinglere<br />
varıncaya kadar tüm uygulayıcılara da hitap edebilme özelliğine sahiptir. İyi okunduğunda istifade edilecek çok<br />
derinlikli yönlerinin olduğu daha iyi fark edilecektir.<br />
Uygulamacılara, işadamlarına dönük tarafının amaca hizmet edebilmesi için, hiç şüphesiz paralel yorumlara<br />
ihtiyaç vardır. Ekonomik trendlerin akış yönlerinin keşfedilmesi ve ona uygun tavırlar alınması, doğru okuma<br />
olarak kabul edilmelidir. Takdir edilmelidir ki, herhangi bir sektör için veya herhangi bir şirket için özel olarak<br />
hazırlanmış bir rapor hüviyetinde değildir.<br />
Gelişen evrensel yapılar içerisinde, ülkemizin almaya çalıştığı yer, ümit vadeden bir yerdir. Dünya<br />
kamuoyunda oluşan etki alanı, işgal ettiği yerden çok daha büyüktür. Daha da büyümeye müsait bir zemine sahip<br />
olduğumuzu memnuniyetle görüyoruz. Artık önemli olan, bu stratejik fotoğrafı iyi görmek ve onu iyi okuyup<br />
katkı verecek fırsatları yakalamaktır.<br />
Milletimize ve tüm insanlığa daha güzel gelecekler temenni ediyorum.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Mustafa KOCA<br />
Genel Başkan
15<br />
I. GİRİŞ<br />
Diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda ülkemiz gündeminin her anlamda daha dinamik bir yapıya sahip olduğunu<br />
görmekteyiz. Sanattan siyasete, ekonomiden günlük hayata baktığımızda her an bir dönüşüm ve değişim kendini<br />
hissettirmektedir. Olumlu sayılamayacak, hayal kırıklığına neden olacak pek çok gelişme ile birlikte ümitvar<br />
olmamızı gerektirecek çok güzel gelişmeler ve ilerlemeler de yaşanmaktadır. Bütün bu dönüşüm ve değişimin hem<br />
kaynakları hem de sonuçları itibariyle ekonomik yönleri bulunmaktadır.<br />
<strong>ASKON</strong> bünyesinde geleneksek olarak hazırladığımız bu raporumuzda daha önceki dönemlerin de verileri ile<br />
mukayeseli bir şekilde dünya ekonomisinin genel gidişatı, veriler ışığında geleceğe yönelik perspektifler ve muhtemel<br />
gelişmeler hakkında bilgiler verilmektedir. Bu kadar dinamik bir gündeme sahip ülkede yaşanan gelişmeleri küresel<br />
gelişmelerle birlikte sunmak, yani bir anlamda resmini çekmek de en kısa hali ile bu şekilde bir rapor ile mümkün<br />
olabilmektedir.<br />
Bu çalışmamızda yer alan altbaşlıklar ve bu altbaşlıkların altında yer alan hususların her birisi başlı başına<br />
bir komisyon kurulmasını veya araştırma yapılmasını gerektirecek devasa başlıklardır. Faiz ödemeleri, bütçe açığı,<br />
enflasyon, işsizlik, üretim ve istihdam sorunları gibi makro konular ve bunlara ek olarak ifade edilecek birçok mikro<br />
konu ile ilgili adil ve yerinde değerlendirmeler ışığında bir mukayese yapılmaya çalışılmaktadır.<br />
Ülkemiz özellikle 2009 yılında aktif ve yapıcı bir dış siyaset izlemiş, bu ise ekseriyet tarafından takdirle<br />
karşılanmıştır. Bu güçlü dış siyasetin arkasında da tüm sorunlarına rağmen mukayeseli olarak güçlü bir ekonomik<br />
yapı bulunmaktadır. 72 milyonluk insan gücü ve giderek artan sanayi üretimi ve altyapı yatırımları ile Türkiye, hem<br />
bölgesinde hem de tüm dünyada yükselen bir güç olarak yerini almaya çalışmaktadır. Bu çabalara rağmen takip<br />
etmekte bile zorluk çektiğimiz bir çok skandal yaşanmakta, sonuçları ise bizleri olumsuz bir şekilde etkilemektedir.<br />
Darbe beklentileri, ekonomik kriz, AB ve IMF’den beklentiler, mevcut hükümetin hâlâ sindirilememiş<br />
olması ve tüm yapılanlar karşısında adilane bir gözlük takılmaması nihai anlamda ülkemize zarardan başka bir şey<br />
vermemektedir. Taş üstüne taş koyanın alkışlanması gerektiği ve bu yolda yanlış yapanları uyarmanın da –<strong>ASKON</strong><br />
gibi- bağımsız kuruluşlarca gerçekleştirilmesi gerektiği aşikardır. Görevlerin yerine getirilmemesi ancak yapıcı<br />
olmayan eleştiriye kapı açacaktır.<br />
Tüm bu sorunlar yaşanırken hem ilerlemek hem de sorunlara çözüm bulmak durumundayız. Bu nedenle<br />
yaşadığımız dönemi daha iyi anlamak amacıyla hazırladığımız bu Rapor, giriş bölümünden sonra, ikinci bölümde<br />
küresel ekonomik gelişmelerle devam etmektedir. Bu bölümde özellikle 2009 yılı kapsamında kriz ve krizden çıkış<br />
ile ilgili olarak global bir bakış ve belirli ülkelerdeki durum incelenmiştir. Daha önceki raporlarımızın aksine ülke<br />
gruplarının sınıflandırılmasında bazı farklılıklara gidilmiş ve en nihayetinde ise büyüklükleri itibariyle önemli<br />
sayılabilecek bazı ülkeler hakkında raporumuzda ayrı bir başlık yer almıştır.<br />
Üçüncü bölümde ise Türkiye ekonomisindeki gelişmeler; tarım, sanayi, hizmetler ile ilgili bilgiler yer almaktadır.<br />
Üçüncü bölümün diğer bir alt başlığı ise, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri; nüfus, istihdam ve işsizlik verilerini;<br />
fiyat, gelir ve tüketimdeki gelişmeleri açıklamaya çalışmaktadır. TÜİK tarafından yayınlanan en son güncel veriler<br />
ışığında hazırlanan tablo ve grafiklerle konular ele alınmaya çalışılmıştır. Rapor yayınlandığında mevcut olan en son<br />
veriler kullanılmıştır.<br />
Üçüncü bölümün izleyen alt bölümü ise parasal gelişmeler hakkındadır. Parasal kesimde özellikle Türkiye<br />
Cumhuriyet Merkez Bankası’nın uygulayacağı para ve kur politikaları, bankacılık kesimindeki değişmeler,<br />
sigortacılık, sermaye piyasası, altın borsası, finansal kiralama, faktoring, yatırım araçlarının getirileri ve buna benzer<br />
konular yer almaktadır.<br />
Diğer bir alt bölümde ise kamu kesimi bütçe, gelir-gider ve kamu finansmanı rakamları paylaşılmaktadır. Bunu<br />
ise ithalat, ihracat ve ödemeler dengesinin incelendiği dış ekonomik ilişkiler bölümü izlemektedir.<br />
Raporumuzun araştırmacılara, iş alemine ve ilgililere faydalı olmasını diliyoruz.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
16<br />
II. <strong>KÜRESEL</strong> <strong>EKONOMİ</strong>DEKİ GELİŞMELER<br />
2.1 GENEL <strong>KÜRESEL</strong> GELİŞMELER<br />
2007 yılında ABD’de yaşanan mortgage (subprime) krizi ile başlayan süreç değişim ve dönüşümler yaşayarak<br />
bugüne kadar devam etmiştir. Bu süreç, kimilerine göre 1929 bunalımından sonra küresel çapta yaşanan en<br />
önemli kriz olarak tanımlanmaktadır. Bu krizi öne çıkaran ve dolaylı olarak krizin ortaya çıkardığı diğer hususlar<br />
ise küresel finansal sistemin eleştirilmesi ve küresel finansal mimariyi yöneten uluslararası örgütlerin yeniden<br />
ve çok radikal bir şekilde değişmesi yönünde oluşan taleptir. Bu hususa ilişkin detayları izleyen ilgili bölümlere<br />
saklayarak genel küresel gelişmeler hakkında bilgi vermek daha yerinde olacaktır.<br />
İçinde bulunduğumuz dönemde talep arttırıcı politikaların uygulanmaya başlanması, finansal piyasalara yönelik<br />
olarak kamu müdahalesinin çok büyük boyutlara ulaşması, OECD dışındaki bazı ülkelerde talebin hafif de olsa<br />
harekete geçmesi gibi gelişmelerle birlikte krizden çıkış yönünde sinyaller alınmaya başlanmıştır. Bunlara ek olarak<br />
finansal şartlardaki son gelişmeler ve ileriye yönelik olumlu beklentiler, özel sektör bilançolarındaki düzelme<br />
ve makroekonomik politika desteklerindeki nisbi azalma ile birlikte dengeli bir krizden çıkış beklentisi<br />
oluşmuştur. OECD ülkelerindeki işsizlik oranı her ne kadar 2010’da düşmeyecek olsa da, 2010 yılında yaşanacak<br />
nisbi bir büyümenin de etkisi ile 2011 yılında büyümenin yüzde 9’ların biraz üzerinde olarak gerçekleşeceği tahmin<br />
edilmektedir. Öte yandan ekonomik yapıdaki olağanüstü yavaşlama ile birlikte birçok ülkede enflasyon düşük<br />
oranlarda gerçekleşirken, enflasyon artışı birkaç ülkede söz konusu olacaktır.<br />
Mevcut küresel yapı içinde riskler çift yönlü olarak hareket etmektedir, yani kayıp ve kazanç riskleri aynı<br />
düzeydedir: Finansal şartların daha hızlı bir şekilde iyileşmesi ile birlikte bunun yaratacağı pozitif bir hava finansal<br />
şartlardan etkilenen daha güçlü bir yatırım ortamına neden olabilir ki bu da tekrar büyümenin ve finansal şartların<br />
iyileşmesine sebep olacaktır. Öte yandan, bu ortamda büyük bir finansal kurumun iflası veya finansal sıkıntısının<br />
süreci tersine çevireceği de açıktır. İşsizlik de ayrıca önemli bir risk olarak kendini göstermektedir. İşsizlik nedeni<br />
ile finansal kurumlar dolaylı olarak etkilenebileceği gibi talepteki azalma nedeni ile bazı ülkelerde enflasyon<br />
düşüklüğünden deflasyona geçilmesi de mümkün olabilir, ki bu sorundan kurtulması, bu soruna yönelik ekonomi<br />
politikaları üretilmesi ise daha da zordur.<br />
Krizin önlenmesi için ortaya atılan tüm önlemler, hükümetler, merkez bankaları ve diğer küresel kurumlarca<br />
sağlanan likidite ekonomik şartların iyileşmesi ile tekrar piyasadan çekilmek durumundadır. Ancak, bunun ne<br />
şekilde ve ne tür araçlarla ve hangi zamanda yapılacağı ise diğer ciddi bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Krizin<br />
herhangi bir aşamada tekrar canlanması veya normalleşme şartlarının oluşması durumunda uygulanabilecek politika<br />
almaşıkları Şekil 1’de yer almaktadır. Bu almaşıkların hepsinin birbiri ile daha farklı etkileşimleri de bulunmakta<br />
ve ayrıca zaman içinde bu almaşıkların yan etkileri de gözükmektedir. Mevcut küresel sistem içinde, ülkelerden<br />
doğup küresel boyuta ulaşan krizleri kontrol edecek güvenilir bir organizasyonun bulunmaması, IMF’nin<br />
bu rolü oynarken aldığı düşük notlar ise finansal mimarinin eleştirilmesini hızlandırmış ve farklı sorular için<br />
cevaplar aranmaya başlanmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
17<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 1: Küresel Kriz Karşısında Uygulanacak Temel Politika Almaşıkları<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86 (yararlanılarak çizilmiştir.)<br />
Yukarıdaki şekilde yer alan politikalar çok kısa bir şekilde; küresel kriz sürecinde iyileşme yaşandığı takdirde<br />
canlandırıcı para politikası önlemlerinin seviyesinin azaltılması, krizden çıkışın kesinleşmesi durumunda maliye<br />
politikası önlemleri talep arttırmaktan ziyade bütçelerin konsolidasyonuna (güçlendirilmesine) yönelmelidir. Finansal<br />
politikalar olarak; bankaların bilançolarının güçlü tutulmasına çalışılmalı ve yapısal politikalar kısmında ise<br />
uzun dönem büyümeyi engelleyecek arz yönlü kısıtların da ortadan kaldırılması yer almaktadır.<br />
Finansal piyasalara bakıldığında hem ABD hem de AB bölgeleri için bankalararası para piyasasındaki fiyatların<br />
düştüğünü ve Ağustos 2007 öncesi seviyesine yaklaştığını görmekteyiz. Öte yandan gecelik faizler de çok düşmüş ve<br />
Avrupa Merkez Bankası (AMB) nin yüzde 1’lik yeniden finansman oranının da altında piyasa faizleri gerçekleşmiştir.<br />
Kamu garantisini direkt veya dolaylı şekillerde eline geçiren bankacılık kesiminin de birçok ülkede<br />
bilançolarını güçlendirdiğini görmekteyiz. Banka tahvillerinin ödenmeme riskine karşı yapılan sigortaların<br />
maliyeti Mart 2009’da yüzde 3 düzeylerinden 2009 sonu itibariyle yüzde 1.1 seviyelerine düşmüştür. Bankacılık<br />
kesiminin kurtarılması adına sağlanan likidite ile birlikte ciddi anlamda oluşan banka kârlarının tekrar<br />
sermaye birikiminde kullanılması global anlamda tavsiye edilmektedir. Bu şartlar altında bankaların kredi<br />
verme mekanizmasında ise negatif veya çok düşük düzeylerde bir fonlama söz konusu olmuştur. Şimdiye kadar<br />
olan gelişmelerde özellikle ABD’de sadece bankacılık kesiminin arz sorunu değil aynı zamanda piyasanın da zayıf<br />
fon talebi söz konusu idi. Ancak AMB verilerine bakıldığında 2009 Haziran’ı itibariyle firmaların ciddi anlamda<br />
fonlandığı görülmektedir.<br />
Her ne kadar OECD’nin Finansal Şartlar Endeksi ileriye yönelik olarak olumlu sonuçlar gösterse de bu olumlu<br />
gelişmeleri etkileyecek unsurlar şu şekilde sayılabilir:<br />
• Özel kesimin menkul kıymetleştirmesi (securitization) finansman varlığını ciddi anlamda ters yönlü<br />
olarak etkileyebilir. 2009 yılı başı ve 2008 yılı sonlarında birçok varlık sınıfında özel kesimin ihracı<br />
sıfır veya sıfıra yakın düzeylerde gerçekleşmiştir.<br />
• Kredi varlığını etkileyebilecek diğer bir husus ise özellikle Avrupa’daki bankaların sermayelerini<br />
güçlendirme ihtiyacıdır.<br />
OECD dışındaki ülkelere bakıldığında büyümenin hızlandığı görülmektedir. Asya’daki büyüme ise alınan<br />
önlemlerin de etkisi ile dünyanın diğer yerlerine göre nispi olarak daha yüksek gerçekleşmiştir.<br />
Dünya ticaretine baktığımızda ise bir düzelmenin olduğu görülmektedir. Her ne kadar bu büyüme OECD
18<br />
dışındaki Asya ekonomilerinde olsa da bu ülkelerle sıkı ticari ilişkileri bulunan OECD ülkelerinde de büyümeye<br />
yardımcı olacaktır. Avrupa ülkelerinde görece olarak daha düşük olmakla birlikte dünya ticaretindeki büyüme ve<br />
üretimdeki artış yine de genel yapı içinde artış göstermiştir. Finansal şartlardaki genel iyileşme ve canlandırıcı<br />
politika uygulamalarının bir sonucu da dünya ticaretindeki artış olmuştur; genel şartlardaki iyileşme hem tüketici<br />
malları gibi mallara olan talebin artmasını sağlayarak direkt etkide bulunurken hem de dış ticaretin finansmanındaki<br />
sıkılığın ortadan kalkmasını sağlayarak kredi imkanlarını genişletmek şeklinde dolaylı bir katkı sağlamıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 2: Dünya Ticaretindeki Büyüme (2002-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Hanehalkı tasarruf oranlarına baktığımızda 2009 yılında bir artış olduğunu görmekteyiz. Sıkı kredi şartları<br />
ve artan işsizlik tabii olarak harcamaların da baskı altına girmesine neden olmuştur. Her ne kadar geçici harcama<br />
artışları ve tasarruflardaki düşüşler bazı mali desteklerle gerçekleşmiş olsa da genel anlamda harcamalar azalmıştır.<br />
Birçok farklı göstergeye bakıldığında ABD, Kanada ve İngiltere’deki konut piyasalarında bir canlanma<br />
ve fiyatlarda ufak da olsa bir artış görülmektedir. Avustralya, Norveç ve İsviçre’de de konut fiyatları yükselmeye<br />
başlamıştır. Öte yandan Tablo 1’de de görüleceği üzere konut fiyatlarının gelire ve kiralara olan oranlarına bakıldığında<br />
uzun dönem ortalama düzeylerinden daha yukarıda olduğu görülmektedir.<br />
Tablo 1: Reel Konut Fiyatlarındaki Düşüşler (2000-2008)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86
19<br />
Konut yatırım düzeyleri 2009 yılının ilk yarısında azalmaya başlamış olmakla birlikte bazı ülkelerde ve<br />
OECD’de toplamda en son kriz döneminden daha da aşağı olan bir düşüş görülmemektedir. Geçmiş dönemlerdeki<br />
konut yapım izinlerindeki düşüşlere ve fiyat hareketlerindeki zayıflıklara baktığımızda yatırımların en azından bir<br />
müddet daha zayıf kalacağı tahmin edilmektedir. Birçok OECD ülkesinde, GSMH’ya kıyasla konut yatırımlarının<br />
2010 yılında yükselmesi beklenirken Avrupa bölgesinde bu yükselmenin 2011 yılında olması beklenmektedir.<br />
İşyerleri yatırımları da durgunluğun devam ettiği süreçte düşmeye devam etmiştir.<br />
2009 yılının ilk yarısına bakıldığında azalan petrol arzı ve OPEC’in ham petrol üretim kotalarının<br />
sıkılaştırılması ile birlikte petrol fiyatlarının tekrar yükselmesine neden olduğu görülmektedir. Ekonomik<br />
zayıflıkların yakın dönem için petrol talebini yeteri kadar artırmayacağı öngörülebilir. Yapılan bazı arz ve talep<br />
tahmin çalışmalarına bakıldığında 2010 ve 2011 yılları için petrol fiyatlarının 55-60 dolar civarında olacağı<br />
beklenmektedir. Brent petrol fiyatlarının ise 77 dolar düzeylerinde kalması beklenmektedir. Yine 2009 yılı<br />
başı itibariyle bakıldığında petrol dışı mal fiyatlarında da bir yükselme görülmektedir ve bunda da OECD üyesi<br />
olmayan ülkelerdeki güçlü talep yapısının etkili olduğu söylenebilir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 3: Petrol Fiyatları (Brent, Ham Petrol, Kasım 2009 itibariyle, varil fiyatı)<br />
in dolar in euro<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
OECD ülkelerine baktığımızda yakın dönem için en azından geçici mali desteklerin de etkisi ile, talep yapısının<br />
şekillendiğini söyleyebiliriz. Bu bağlamda talebin yapısının şekillenmesinde geçici mali desteklerin önemli etkisi<br />
görülecektir. Ancak bu etkilerin belirsizliği nedeni ile kriz ortamı ve ekonomik istikrarsızlık beklenenden daha<br />
da uzun sürebilecektir. 2011 yılına kadar destekleyici politikaların hem özel tüketimi hem de yatırım ortamını<br />
iyileştirmesi ve bir hız kazanmasını sağlaması gerekmektedir.<br />
Dünya ekonomisi ile ilgili gelişmiş ülkelere ve genel duruma baktığımızda şunları söylememiz mümkündür:<br />
• Politik teşvikler sayesinde ABD’de kısmi bir büyüme ortamı yakalanabilmiştir. Finansal şartlar ve<br />
talepteki değişim ile özel yatırımların 2010 yılından itibaren artması beklenmektedir.<br />
• Japonya’ya bakıldığında 2011 yılında yaklaşık yüzde 2 büyümesi tahmin edilmektedir. Bu<br />
hedef ise yeni hükümetin kamu harcamaları artırma kararı ile gerçekleşmektedir. Buna rağmen<br />
işsizlik oranlarının 2010 ve 2011 yılları için aynı kalması beklenmektedir.<br />
• Euro bölgesindeki büyüme hakkında ise farklı senaryolar bulunmaktadır. Bu bölgenin en geç<br />
büyümeye başlayan bölge olacağı projeksiyonu yapılmaktadır. Hem iş ortamının hem de konut<br />
yatırımlarının 2010 yılı için çok ümitvar olmadığı tahmin edilmektedir. Finansal şartlardaki iyileşme<br />
ve destekleyici para politikası önlemlerinin ise 2011’den sonra büyümeye destek çıkabileceği tahmin<br />
edilmektedir.
20<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
• Çin ekonomisindeki büyümenin hızlı bir şekilde yine yüzde 10 düzeylerinde olacağı öngörülmektedir.<br />
Hindistan’daki güçlü ihracat ve yatırım ortamı nedeni ile 2010 ve 2011 yıllarında hızlı bir<br />
büyüme olacağı beklenmektedir. Önümüzdeki iki yıl boyunca dünya ticaretinin hız kazanması<br />
beklenmektedir. Bundaki en önemli etken ise Asya ekonomilerindeki güçlü büyüme olacaktır.<br />
OECD Avrupa ülkelerine bakıldığında ise ticaretteki büyümenin önemli bir derecede olmayacağı ve<br />
ancak 2011’de yeterli bir hız kazanacağı söylenebilir.<br />
Tablo 2: Dünya Ticaretinde İyileşme ve Azalan Dengesizlikler (2007-2011)<br />
Not: Dinamik Asya, Taipei, Hong Kong, Çin, Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland’ı içermektedir.<br />
Büyüme oranları ithalat ve ihracatın aritmetik ortamasıdır. Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
2010 yılı sonuna kadar OECD genelinde işsizlik oranlarının düşmesi beklenmektedir. Ancak bu düşüş<br />
azalan bir hızla gerçekleşecektir. 2010 yılı sonu itibariyle OECD ülkelerindeki işsiz sayısı 2007 yılı sonuna göre<br />
21 milyon kişi daha fazla olacaktır. Geçmişte yaşanan tecrübelere göre, her ne kadar aktif politikalar üretilse bile kriz<br />
başladığından bu yana işsizlik oranlarındaki kısmi yükselişin uzun süre devam etme riski bulunmaktadır.
21<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 3: İşgücü Piyasaları Şartları Yavaş Bir Şekilde Gelişecek (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Tüm ülkeler bir şekilde işgücü piyasasında zorluklar yaşamaktadır ancak bu zorlukların boyutu ve çeşitliliği<br />
ülkeden ülkeye de farklılık göstermektedir. Geçtiğimiz yıl içinde haftalık çalışma saatleri açısından birçok ülkede<br />
çalışma saatları düşürülmüştür. Özellikle sorun yaşayan sektörlerin başında ise üretim ve inşaat gelmektedir. İş<br />
saatlerinin azaltılması işsizliğin artmasını özellikle kıta Avrupası’nda oldukça engellemiştir. Ancak ABD<br />
açısından konu ele alındığında ise her ne kadar iş saatlerinde azaltıma bile gidilse faaliyetlerdeki azalmanın iş<br />
ortamına olan etkisi beklenmedik düzeylerde olmuştur.<br />
Ekonomik durgunluktaki artışla birlikte, küresel mal fiyatlarındaki düşüş birçok OECD ülkesinde enflasyon<br />
oranlarının sıfırın altında gerçekleşmesini sağlamıştır. Tüketici fiyatları birçok ülkede olduğu gibi Çin’de de<br />
düşmektedir. Çekirdek enflasyon oranları hem ABD’de hem de Euro bölgesinde yüzde 1.5 düzeylerine inmiştir.<br />
Finansal krizin başlangıcından bugüne kadar cari açık dengesizliklerinin azaltılması noktasında ciddi sorunlar<br />
ortaya çıkmıştır. 2009 yılı başından ortasına kadar bakıldığında küresel cari açık dengesizliklerinin boyutu toplam<br />
dünya GSH’sının yüzde 2’sinden fazla azalma kaydetmiştir. Başlıca petrol ihraç eden ülkelerin ve Çin’in dış fazla<br />
elde etmesinin yanısıra, özellikle ABD’nin dış açığında hızlı bir düşüş gerçekleşmiştir. ABD’nin görece olarak<br />
daha fazla olan gücü dış açığın büyümesine yardımcı olurken öte yandan mal fiyatlarındaki yukarı yönlü baskının da<br />
mal ihracatçılarının dış fazlalarını artırması beklenmektedir.<br />
Mevcut küresel şartlara bakıldığında risklerden kurtulmanın da ülkeler açısından yeni riskler<br />
doğurduğunu söylememiz mümkün olacaktır. Çünkü tüm bu aksiyonların birbiri ile de ilgisi bulunmaktadır.<br />
Mecvut ortama baktığımızda en temel riskleri şu şekilde saymamız mümkün olacaktır:<br />
• Ülkelerin makroekonomik politikaları uygulamadaki riskleri: Örneğin zamanından önce veya<br />
gecikmeli olarak para politikası ve maliye politikası teşviklerinin durumundaki değişiklik.<br />
• Finansal riskler her iki yönde de devam etmektedir. Finansal piyasada faaliyet gösteren firmalardan<br />
büyük bir oyuncunun iflası veya zorluk yaşaması veya şartların beklenenden daha iyi bir şekilde<br />
gelişmesi de tehlikeli riskler taşımaktadır.<br />
• Özel sektördeki bilanço düzeltmeleri ile ilgili bir belirsizlik bulunmaktadır.<br />
• Dünya ticaretinin hız kazanması ile birlikte ticaretin daha yoğun olması beklenebilir. Gelişmekte<br />
olan ekonomilerdeki güçlü talep OECD ülkelerinde büyümeye destek sağlayabilecektir.<br />
• Çok güçlü bir büyümenin mal fiyatları üzerine etkide bulunması ancak OECD dışı ülkelerde<br />
büyümenin daha fazla olması durumunda mümkün olacaktır. Öte yandan fiyatların artışındaki düzey<br />
uygun seviyelerde kalırsa durgunluktan çıkış için de düşük bir etkisi olacaktır. Yapılan araştırmalar<br />
petrol fiyatlarındaki yüzde 10’luk bir artışın OECD ülkelerindeki faaliyetleri yüzde 0.1 (fiyat<br />
artışından sonra) ve enflasyonu ise yüzde 0.2 artıracağını göstermektedir.<br />
• Geçtiğimiz yıl içerisinde Euro ve Yen karşısında doların değer kaybetmesi şeklinde ortaya çıkan bir
22<br />
döviz kuru ayarlaması yaşanmıştır. Doların değerindeki azalma ABD’deki ekonomik faaliyetleri ve<br />
enflasyonu artırırken, hem Euro Bölgesi hem de Japonya’da ters etki doğuracaktır.<br />
Para politikaları uygulamalarına baktığımızda bazı ülkelerde normalleşme sürecine girmenin de etkisiyle kredi<br />
piyasasındaki aşırı likiditenin ve müdahalenin kaldırılması yönünde adımlar atılmakla birlikte birçok ülke için hâlâ<br />
bu sürecin başında bulunulmaktadır.<br />
Buna göre düşük politika oranlarından çıkış için aslında iki grup ülke bulunduğu söylenebilir. İlk gruptaki<br />
ülkeler daha dayanıklı iken (Avustralya, Norveç ve İsrail) veya yakın dönem için pozitif gelişmeler gösteriyorsa<br />
(Kore) ve bunların daha hızlı bir şekilde bu politika uygulamalarından çıkmaları gerekirken ABD, AB, İngiltere ve<br />
Kanada gibi enflasyon ve ekonomik aktivitenin baskı altında olduğu ülkelerde de bu çıkış politikaları daha yavaş<br />
uygulanacaktır.<br />
Konvansiyonel faiz oranı kesintileri ile birlikte para otoritelerinin birçok konvansiyonel olmayan önlem<br />
aldıkları da görülmektedir. Bunun bir sonucu olarak merkez bankalarının bilançoları aşırı büyüme göstermiştir.<br />
Normalleşme sürecinde bu bilançoların eski durumuna getirilmesi öncesindeki likidite nedeni ile enflasyon ve erken<br />
bir şekilde sistemden çıkarılması durumunda ise tekrar deflasyon sorunu yaşanması mümkün gözükmektedir. Bu<br />
nedenle otoritelerin bu önlemlerin zamanlaması ve boyutuna ilişkin öngörülerinin dikkatli bir şekilde de<br />
uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.<br />
Banka ve diğer kurumların finansal kriz döneminde destek görmesi yönünde önemli finansal politikalar<br />
uygulanmıştır. Bu hem OECD ülkelerinde hem de OECD dışı ülkelerde aynı şekilde olmuştur. Tablo 4’ten de<br />
görüleceği üzere ilk başta, örneğin banka yükümlülükleri için devlet garantileri kaldırılmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 4: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Finansal Önlemler<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86
23<br />
Problemli finansal varlıklardaki sorunların çözümüne yönelik bazı uygulamalar olmuşsa da özellikle bu<br />
anlamdaki sürecin ABD, Almanya ve İngiltere’de daha yavaş olduğu görülmektedir. Problemli varlıklara karşı olan<br />
tavrın bu aşamada önemli bir şekilde ele alınması ve finansal şartlardaki iyileşme, normalleşme görünümüne rağmen<br />
yine de dikkate alınması gerekmektedir.<br />
Finansal sektörden kaynaklanacak muhtemel bir krizin önüne geçmek için ülkeler finansal sektörde<br />
bir reform ihtiyacı içine girmişlerdir. Başta uluslararası sözleşmeler olmak üzere birçok alanda politika<br />
uygulamaları tartışılmış, bazıları ise uygulamaya geçirilmiştir. Krizin anıları daha sıcak iken bu iyileştirmelerin<br />
de hızlı bir şekilde yapılmasında fayda bulunmaktadır.<br />
Küresel finansal mimarinin yeniden oluşturulmasında tabii olarak kısa dönemde yapılması gerekenler<br />
ve orta/uzun vadede yapılması gerekenler arasında farklar olacaktır. Bu nedenle uygulanacak politikaların da<br />
amaçlarına göre farklı hızlarda ve ölçeklerde olması gayet normaldir.<br />
Bu reformların menkul kıymetleştirme piyasalarını da geliştirmesi beklenmelidir. Çünkü bu piyasalardaki<br />
iyileşme ile birlikte kredi piyasaları da dengeye oturacak ve finansal krizin ekonomik faliyetler üzerindeki etkileri<br />
de azalacaktır.<br />
Finansal kurumlara olan güvenin artırılmasında muhasebe standartlarının geliştirilmesi de önemli bir<br />
rol oynayacaktır. Bununla birlikte, küresel kriz süresince yapılan birçok düzenleme ve idari çerçevenin bankaları<br />
bireysel bazda ele alması önemli sorunların başında gelmiştir. Bankaların aslında bir sistemik riske maruz kaldığı<br />
ve dolayısı ile daha makro düzeyde bir kurallar seti ile düzenleme altına alınması gerektiği ise daha geç<br />
anlaşılmıştır. Maliye politikaları açıklarına baktığımızda durumun giderek daha vahim bir hal aldığı görülmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 5: Mali Pozisyonlardaki Yavaş Gelişme (2007-2011, % GSMH)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
2010 yılında oldukça mütevazi sayılabilecek bir iyileşme ile birlikte 2011 yılında az bir ilerleme kaydedilmesi<br />
beklenmektedir. OECD ülkelerinin ortalaması olarak ele aldığımız ve bu açıkları kriz öncesi seviyeleri ile mukayese<br />
ettiğimizde GSMH’larda yüzde 4’lük bir gelişme olacağı tahmin edilmektedir.<br />
Küresel çapta krizden çıkışın netleştiği bir ortamda mali düzenlemenin başlaması daha yerinde bir yaklaşım<br />
olacaktır. Ülkelerin makroekonomik durumlarına göre düzenlemelerin türü ve şekli farklılık arz edebilmektedir.<br />
Örneğin hükümet bütçelerinin orta vadede ihtiyaç duyduğu düzenlemeler Norveç, Kore ve İsviçre gibi ülkelerde<br />
görece olarak daha düşük iken yine orta vadede Yunanistan, Polonya, Portekiz, Japonya, ABD, İngiltere ve<br />
İrlanda gibi ülkelerde zaten yüksek olan borç düzeyleri daha da artacaktır. Ülkelerin artan yüksek borç oranları<br />
önümüzdeki yıllarda finansal piyasalar üzerinde ekonomik faaliyetleri olumsuz yönde etkileyecek bir unsur
24<br />
olacaktır. Ülke tahvillerinin getirileri Mart 2009’da tavan yaptığı döneme göre oldukça düşük olmakla birlikte<br />
finansal krizin başladığı döneme göre de oldukça yüksek seyretmektedir.<br />
Özel yatırımların dışlanması (crowding out), devlet tahvilleri üzerindeki yüksek faiz oranları ve<br />
kamu sektörü borçları bir kar topu etkisi ile daha da büyüyebilir. Yüksek borç düzeyleri, hükümetin finansal<br />
piyasalardaki dalgalanmaları finanse ederken yaşayacağı bir kırılganlık noktası olarak da ortaya çıkmaktadır.<br />
Hükümetlerin maliye politikaları uygulamalarına ilişkin orta vadeli planlarını şimdiden açıklamaları ve bu<br />
anlamda piyasa beklentilerini yönledirmeleri de uygun bir adım olacaktır. Kamusal politikaların harcamalar<br />
yönününden önemli bir şekilde ele alınmasında fayda bulunmaktadır. Ampirik analizler, bütçelerdeki<br />
sağlamlaşmanın vergi artışları ile harcama kesintileri karşılaştırıldığında harcama kesintileri ile daha<br />
etkin sağlandığını göstermektedir. Birçok ülke açısından emeklilik ve sağlık ödemeleri sürdürülebilir bir kamu<br />
finansmanı için önemli bir gösterge olacaktır.<br />
Ülkelerin mali politikalar açısından ortaya koyacağı planların da spesifik olması gerekmektedir. Birçok OECD<br />
ülkesi bu orta vadeli planları ifade etmekle birlikte 2011 yılına kadar bütçe açıklarının GSMH’nın yüzde<br />
3’ü kadar açık vereceğini de planlara dahil etmişlerdir, bununla birlikte bazı ülkeler henüz bir plan bile<br />
belirlememiştir.<br />
Küresel düzeyde bakıldığında, durgunluk öncesinde bile birçok ülkenin önemli yapısal değişikliklere ihtiyaç<br />
duyduğu görülmektedir. Küresel kriz ve resesyon bu değişiklik ihtiyacını hem hızlandırmış hem de ölçeğini<br />
büyütmüştür. OECD tahminlerine göre krizin sermaye yoğunluğu ve yapısal işsizlik üzerine olan etkileri ortalama<br />
yüzde 3.5 civarında olmuştur. Ancak, bu kriz yaşanmamış bile olsa OECD çapındaki potansiyel büyüme oranlarının<br />
yine de yüzde 2 düzeylerine düşmesi beklenmekte idi.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 6: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Yapısal Önlemler<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86
25<br />
Tablo 5’te de görüleceği üzere hükümetler 2008 yılı ortalarından bugüne kadar bir çok alanda yapısal politikalar<br />
geliştirmişlerdir. Finansal piyasaların düzenlenmesi ve denetlenmesi üzerine olan bazı reformlar, kamu yatırımları,<br />
altyapı düzenlemeleri büyüme üzerinde uzun dönemle faydalar sağlayacaktır.<br />
Bunlara ek olarak iç piyasaların uluslararası ticaret ve yatırımlara açık olması da önem arz etmektedir. Resesyon<br />
ve sonrasındaki gelişmeler birçok ülkede korumacılığın türev uygulamalarını gündeme getirmektedir.<br />
Orta ve uzun vadede işgücü piyasalarındaki reformların da önem arzettiği görülmektedir. Bu alanda reformların<br />
gerçekleştirilmemesi uzun vadede kişi başı GSMH’yı etkileyebilecektir. Bu piyasadaki muhtemel en büyük risk<br />
işsizlik oranlarındaki artış ve işgücü piyasasına çok zayıf bağlanmış işgücü olmaktadır. Aktif işgücü piyasası<br />
uygulamalarındaki reformlar veya işsizlik ödemelerinin arttırılması işsizlikle mücadelede işe yarayabilecektir.<br />
Yapısal işsizliği ortadan kaldıracak diğer önlemler arasında ise işgücü üzerindeki vergilerin azaltılması (ki<br />
bu durumda mali zorunluluklar nedeni ile zor bir tercih), piyasa rekabetininin arttırılması gibi önlemler<br />
sayılabilir. Yapılan bazı ampirik araştırmalar şu sonuçları vermektedir:<br />
OECD ülkelerinde işsizlik oranlarında yüzde 1’lik bir düşüş kaydedilmesi için işsizlik ödemelerinin<br />
yüzde 8 azaltılması veya işgücü üzerine olan verginin yüzde 3.5 oranında düşürülmesi veya son 10 yıl boyunca<br />
ortalama bir OECD ülkesinde oluşan piyasadaki ürün serbestleştirilmesinin uygulanması veya her bir<br />
istihdam edilen işçi için yapılan harcamaların artırılması (kişi başı düşen GSMH’nın bir parçası olarak) veya<br />
bu belirtilen önlemlerin belli yüzdelerde birlikte uygulanması ile işsizlik düşürülebilecektir.<br />
Kriz sonrasındaki verimlilik artışının sağlanması için ise Ar-Ge teşviklerinin verilmesi, rekabetçi olmayan,<br />
engelleyici piyasa uygulamalarının ortadan kaldırılması gibi genel hususlara dikkat edilmelidir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 7: Genel Küresel Projeksiyon (2009-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86
26<br />
2.2 ÜLKESEL VE BÖLGESEL GELİŞMELER<br />
2.2.1 OECD ÜLKELERİ<br />
2.2.1.1 Amerika Birleşik Devletleri<br />
ABD için her ne kadar çok kötü bir resesyondan geri dönüş emareleri gözükmüş, üretimdeki düşüşün 2009<br />
yazından sonra geriye başlamış olsa da çok önemli sorunlu alanlar hâlâ varlığını devam ettirmektedir. Büyük<br />
bankaların iflasına ilişkin pek fazla risk kalmamakla birlikte (Zaten büyük bankaların yaptıkları işlemler itibari ile<br />
batacak olanları battı !) sermaye yeterliliği anlamında önemli sorunlar devam etmektedir. Hanehalkları ise hem<br />
borç azaltımı hem de varlıklarını yeniden yapılandırma noktasında bir dönüşüm yaşayacaktır. Büyük miktarlarda<br />
sayılabilecek makroekonomik canlandırma ve finansal şartların iyileştirilmesi büyümeyi desteklerken bu çok<br />
da hızlı gerçekleşmeyecektir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 8: ABD: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki en kötü resesyon dönemlerinden sonra ortaya çıkan bu dönemin de tekrar<br />
dipten döndüğü söylenmektedir. Üretimde sektörler bazında bile olsa kısmi iyileşmeler yaşanmakta, hisse senedi<br />
piyasalarındaki hareketlenmeler hanehalkı servetlerinin toparlanmasını sağlamakta ve konut piyasasında da ufak<br />
artışlar başlamaktadır.<br />
Yukarıda belirtilen bazı olumlu gelişmeler olmakla birlikte birçok olumsuz gösterge de bulunmaktadır. Örneğin<br />
konut dışı inşaatlarında aşağı yönlü bir trend devam etmekte ve işgücü piyasası da zayıflığını sürdürmektedir.<br />
Küçülmenin derinliği ekonominin hem üretim hem de işgücü piyasalarında kullanılmamış kapasiteyi önemli ölçüde<br />
artırmıştır. Bir müddet daha devam etmesi beklenen bu atıl kapasite para politikası önlemlerine ve artan enerji mal<br />
fiyatlarına rağmen enflasyonist baskıları engellemiştir. Cari işlemler dengesinin azalması noktasında iç talepteki<br />
düşüş de çok önemli bir rol oynamıştır. 2009 yılı ilk yarısı itibariyle GSMH’nın yüzde 3’ünden daha fazla düşmüştür.<br />
Tablo 9: ABD: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Kamu desteklerinin ciddi maliyetleri de olmaktadır. Bunun da bir sonucu olarak 2009 yılında GSMH’nın<br />
bütçeyi yüzde 10 oranında aşması beklenmektedir. Devasa boyutlardaki mali açıkların hükümet harcamalarını<br />
ilerleyen dönemde daha da sıkılaştırması ve kısması öngörülmektedir. Ancak bu öngörünün yıllara yayılması
27<br />
da söz konusu olacaktır.<br />
Bütçe konsolidasyonu başladığında ise özel iç talep büyümenin en temel faktörü olacaktır. Ancak, zayıf olan<br />
bazı temel göstergelere bakıldığında özel kesim iç talebindeki artışın (yeterli boyuttaki bir artışın) 2010 yılında<br />
olması muhtemel gözükmemektedir. Bununla birlikte, kısmi bir hızlanma ile ancak 2011 yılında bir büyüme ümit<br />
edilmektedir. Kısa dönemde konut yatırımlarından kaynaklanan bir miktar büyüme beklense bile uzun<br />
vadedeki büyüme firma verimliliği, düşen şirket tahvil oranları ve iş ortamı üzerinde arz baskısı oluşturan<br />
banka kredilerinin yaygınlaşması ile mümkün olacaktır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 10: ABD: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Yüksek varlık fiyatları tasarruf oranlarında ileriye dönük artışları engellerken aynı zamanda tüketici<br />
güvenini artırmakta, tüketim artışını canlı tutmaktadır. Konut satışlarındaki artış ve son birkaç yıl içindeki<br />
satılmayan konutların sayısındaki önemli düşüşler muhtemelen yakın bir gelecekte yeni konut yapımlarına<br />
neden olacaktır. Buna rağmen yüksek işsizlik oranları nedeni ile hem ücretlerdeki artışın hem de kişisel gelirlerin<br />
önümüzdeki birkaç yıl boyunca baskı altında olacağını söylemek gerekmektedir. Bunun bir sonucu olarak henahalkı<br />
gelirlerinde önümüzdeki yıl ciddi bir artış görülmeyeceği ancak kısmi bir artış görülebileceği söylenebilir.<br />
Tablo 11: ABD: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Her ne kadar birçok önlem alınmış olsa da özellikle ABD için finansal kurumların öngörülenden daha<br />
fazla riske maruz kalması muhtemel görülmektedir. Bu riskler ise yeni kayıplar anlamına gelecektir. Özellikle<br />
ticari emlak kredileri bu kapsamda görülebilir. Öte yandan iyileşme ile birlikte uzun vadeli faiz oranlarının bütçe<br />
açıkları nedeni ile artmasından kaynaklanacak riskler de bulunmaktadır. Eğer artan hisse senedi fiyatları ve konut<br />
fiyatları tüketici güvenini sağlar ve hanehalkı harcamaları artış gösterirse bu durumda mevcut olan üretim kapasitesi<br />
ve düşük stok düzeyleri artan talep için yeterli olmayacaktır.
28<br />
2.2.1.2 Japonya<br />
Japonya’ya baktığımızda mali teşviklerin etkisinin ancak işsizlikteki kısmi düşüşü ve ücret seviyelerindeki<br />
azalmayı koruduğu söylenebilir. 2011 yılında büyümenin yüzde 2 civarında olması beklenmektedir. 2011 yılı<br />
boyunca işsizlik oranları yüzde 5.5 düzeylerinde devam edecek ve deflasyon da varlığını koruyacaktır.<br />
Bank of Japan deflasyon ile savaşta daha güçlü önlemler almalıdır. Faiz oranlarını düşük düzeylerinde<br />
tutmalı ve enflasyonda bazı gelişmeler görülünceye kadar somut bazı önlemler uygulamalıdır. Japonyanın yüksek<br />
kamu borç oranları ve bütçe açıkları düşünüldüğünde mali teşviklerin olması da çok mümkün gözükmemektedir. Bu<br />
nedenle hükümet kamu harcamalarındaki artışı ancak diğer harcama programlarından bir kısıntı ile elde edebilecektir.<br />
Güvenilir ve orta vadeli bir mali konsolidasyon programının oluşturulması ve uygulanmaya başlanması önem arz<br />
etmektedir. Bu tür bir program ile temel vergi reformları ile birlikte diğer yapısal reformlar yapılmalıdır, özellikle<br />
yaşlanan nüfus ortamındaki hayat standartlarının geliştirilmesi için bu bir zarurettir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 12: Japonya: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Diğer Asya ülkelerinden kaynaklanan ithalat talebi ile birlikte artan Japon ihracatı Japonya için bir şans<br />
olmuştur. Eylül 2008 sonrasında Yen’in değer kazanmasında kısmi bir ters durumun gerçekleşmesi de bu ihracata<br />
yardımcı olmuş ve özellikle otomobil ve bilgi teknoloji tabanlı ürünlere olan talep artmıştır. 2009’un ilk yarısındaki<br />
büyük sıçramadan sonra iflas sayılarında da bir denge oluşmaya başlamış ve tarihsel seviyelerine göre düşük olmakla<br />
birlikte yine de tüketici güveninde bir artış ve finansal şartlarda bir iyileşme yaşanmıştır. 2009 yılındaki kurumsal<br />
kârların azalması firmaların yatırım planlarını olumsuz etkilemiştir. Düşük ratingli borçlananlar için risk primlerinin<br />
yüksek olması ve banka kredilerindeki düşük düzeyler büyüme ve refah artışında da negatif etkiler oluşturmuştur.<br />
Kurumsal kesimdeki olumsuz gelişmeler hanehalklarını emek gücü piyasaları aracılığı ile etkilemiştir.<br />
Hanehalkı gelirleri, 2008 yılında ücretlerin düşmeye başlaması ve işsizliğin artışı ile birlikte azalmıştır. 2009 yazı<br />
itibariyle işsizlik oranları yüzde 5.7 gibi rekor düzeylere çıkmıştır.<br />
Tablo 13: Japonya: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
İşgücü piyasasının zayıflığına rağmen özel tüketimde bir sıçrama görülmektedir. 2009 yılı ikinci çeyreği<br />
sonrası yaşanan bu gelişmede daha çok hanehalklarına yapılan ücret ödemeleri ve hükümet yatırımlarının çift haneli<br />
rakamlara ulaşması sayılabilir. Mali duruşun en azından 2011 yılına kadar genişleyici bir düzlemde olması, ancak bu
29<br />
mali genişlemenin bütçe açığını daha da artırması beklenmektedir. 2011 yılı itibariyle GSMH’nın yüzde 10’undan<br />
daha fazla olacaktır. Bu durum OECD ülkeleri arasındaki zaten yüksek olan kamu borçlarını GSMH’nın yüzde<br />
204’ü gibi daha da yüksek bir düzeye çekecektir. Aynı zamanda GSMH’larının yüzde 113’ü düzeylerinde olan net<br />
borç da OECD ülkeleri arasında en yüksek olanıdır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo <strong>14</strong>: Japonya: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Bank of Japan’ın devamlı surette likidite sağlaması neticesinde iktisadi büyümenin 2011 yılında yüzde<br />
2 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Buna rağmen hem iç hem de dış riskler daha çok negatif yönlü olarak<br />
gözükmektedir. Dünya ticaretinin düzelmesi ve politikaların uygulanması noktasındaki riskler tamamen ortadan<br />
kalkmamıştır. Finansal piyasalarda uygulamaya konulan acil önlemlerin erken tasfiyesi iç talepte olumsuzluklara<br />
neden olabilecektir. Japon ekonomisi küresel gelişmelere karşı çok duyarlıdır. Örneğin küresel şartlardaki bir<br />
iyileşme ile birlikte Japonya’daki büyüme aynı iyileşmenin başka ülkelere olan etkisinden çok daha fazla katkı<br />
sağlayabilmektedir.<br />
Tablo15: Japonya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
2.2.1.3 Euro Bölgesi (Fransa, İtalya, İngiltere ile birlikte)<br />
Euro Bölgesindeki faaliyetlerin keskin düşüşü beklenenden daha hızlı bir şekilde gerçekleşmiştir. Finansal<br />
sektörde esen ters rüzgar ve artan işsizlik oranları, krizden çıkışın da derece derece olacağını işaret etmektedir. Her<br />
ne kadar şartlarda bazı iyileşmeler olsa da 2010 yılı ortalarına kadar ekonomik büyüme, düşük çekirdek enflasyon<br />
nedeni ile sınırlı kalacaktır.<br />
Düşük çekirdek enflasyon, sıkı kredi piyasası ve inatçı negatif çıktı düzeyleri mevcut genişleyici para<br />
politikalarının 2010 yılı sonlarına kadar devamını makul kılmaktadır. Daha sonra ise acil kredi destekleri piyasadan<br />
çekilmeli ve politika oranları derece derece artırılmalıdır. Bölgedeki GSMH hareketleri faaliyetlerdeki keskin
30<br />
düşüşün en azından durduğunu işaret etmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 16: Euro Bölgesi: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Para piyasalarındaki faiz oranı spreadlerindeki daralma ile birlikte hisse fiyatlarında artış nedeni ile finansal<br />
şartlarda bir iyileşme görülmektedir. Ancak yine de banka kredileri sıkı olup hem hanehalkı hem de firmalara dönük<br />
krediler yeterli değildir. Bankaların yeni özel sermayeyi temin etme noktasındaki başarılarına rağmen hâlâ<br />
yeterli sermayeye sahip olup olmadığı noktasında soru işaretlerini muhafaza etmektedir. Muhtemel başka<br />
krizlerin önüne geçmek için Avrupa çapında finansal düzenleyici ve denetleyici kurumların bazı yapısal önlemler<br />
alması gerekmektedir.<br />
Krizin başladığı andan bugüne kadar işgücü piyasasındaki şartlar olumsuzluğunu korumaktadır. En yüksek<br />
olduğu noktalardan yüzde 2’lik düşüşler gösteren işsizlik oranları daha önceki resesyonlara göre üretim düşüşleri ile<br />
çok daha güçlü bağa sahip gözükmektedir. Tüm bölgedeki işsizlik oranları yüzde 9.6 seviyelerine ulaşmıştır ve 2011<br />
yılı başlarına kadar da bu oranın artması beklenmektedir.<br />
Tablo 17: Euro Bölgesi: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Küresel mal piyasalarındaki fiyat düşüşleri 2009 yazında enflasyonun negatif olmasına sebep olmuştur. Avrupa<br />
Merkez Bankasının (ABM) mevcut politika uygulamaları yerinde gözükmektedir. Politika oranları değiştirilmemiş<br />
ve yoğun likidite önlemleri alınmış, açık piyasa operasyonları gerçekleştirilmiştir.<br />
Euro Bölgesi ülkeleri bazı mali önlemler almış olup bunların toplamı 2009 yılı GSMH’sının yüzde 1’i<br />
civarındadır. Önemli miktardaki desteklerin bir kısmı ise otomatik dengeleyiciler ve finansal sektördeki önlemlerle<br />
gerçekleştirilmiştir. Kamu borçlarının GSMH’ya oranı kriz döneminde önemli miktarda artmış olup İstikrar ve<br />
Büyüme Anlaşmasının oldukça üzerinde olmuştur.<br />
Tablo 18: Euro Bölgesi: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86
31<br />
Euro bölgesindeki büyümenin 2011 yılı ile birlikte bir hız kazanması muhtemel gözükmektedir. Bölgenin<br />
içinde olduğu riskler oldukça geniş bir spektrumu kapsamakta ve dengeli bir şekilde her alana yayılmaktadır. Kısa<br />
dönemde özel talebin artması zor gözükmekte, finansal piyasalar ise kırılganlığını korumaktadır. Büyüme ile<br />
birlikte hem para hem maliye politikalarının uygulanmasındaki ince ayar da önemli bir risk oluşturmaktadır.<br />
2.2.1.4 Kanada<br />
Kanada’da reel gelirin düşmeye başladığı 2008’in son çeyreğindeki durumun 2009’un ikinci yarısı itibariyle<br />
düzeldiği söylenebilir. Hem dış talep hem de iç yatırımlarda ve işsizlikte az da olsa bir artış görülmektedir. 2009’un<br />
ilk yarısında GSMH yüzde 6.1 azalış kaydetmiş ve ikinci çeyrekte yüzde 3.4 küçülmüştür.<br />
Bank of Kanada’nın sıfıra yakın olarak uyguladığı politika faiz oranlarını en azından 2010 yılı ortalarına<br />
kadar aynı düzeyde tutması yararlı olacaktır. Kanada hükümetinin de detaylı ve güvenilir orta vadeli planlara<br />
ağırlık vermesi gerekmektedir. Kanada’daki görece gelişmelerin özellikle dünya ticaretindeki gelişme, hükümetin<br />
altyapı projelerindeki ilerleme ve özel kesimin konut, ekipman ve makina yatırımlarını yenilemesi ile aşılması<br />
mümkün gözükmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 19: Kanada: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
İşgücü piyasasındaki gelişimin de durduğu görülmektedir; işgücü seviyeleri 368,000 azalış ile Eylül<br />
2009’da yine Mart 2009’daki seviyelerine gelmiştir. Ekonomik şartlar nedeni ile işgücünde bir gelişme olmamış,<br />
atıl kapasite ekonomik yapıda varlığını sürdürmüş, fiyat baskısı ise az olmuştur. Ortalama enflasyon yıllık bazda<br />
yüzde -0,9 iken resmi kaynaklarda yüzde 1.5 ve yüzde 2 civarlarında bir ölçüm yapılmıştır.<br />
Tablo 20: Kanada: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Ekonomideki çıkışın hem iç canlanma hem de dış taleple gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu anlamda,<br />
dış talebin eski çok düşük seviyelerden yukarı çıktığına dair göstergeler mevcuttur. Bu gelişmeler işgücünü ve<br />
yatırımları artıracak ve 2010-2011 döneminde büyümede artış sağlanacaktır. İkinci olarak tüketici harcamalarını<br />
arttıracak şekilde finansal piyasalardaki şartların iyileştiği, konut piyasasının düzelmeye başladığı ve hem iş hem de<br />
hanehalkı güveninin arttığı görülmektedir. Üçüncü olarak, konut yatırımları ve konut sektörüne ilişkin uygulanan<br />
federal konut kredi geri ödemeleri de bu anlamda kolaylık sağlamaktadır.
32<br />
Kanada’nın küresel çıkış ortamında daha avantajlı bir durumda olması da beklenebilir. Ancak buna<br />
rağmen işsizlik oranlarının 2010 ortalarına kadar yüzde 9’a yakın seyredeceği ve ancak 2011 ortalarında<br />
yüzde 8’lerin altına ineceği beklenmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 21: Kanada: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Vergi oranlarındaki kesinti, gelirlerdeki düşüş ve artan harcamalar nedeni ile hükümetin bütçe açığında bir<br />
artış olması beklenmekte ve bunun da 2010’un ortasından sonra azaltılması planlanmaktadır. Ekonomik şartların<br />
talep ettiği gereklilikler her ne ise bunların gerçekleştirilmesi de hükümet tarafından garanti edilmiştir. Bank of<br />
Kanada’nın uyguladığı politikalar mevcut hali ile uygun gözükmekte, likidite sorunu gözükmemektedir.<br />
Tablo 22: Kanada: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
İleriye dönük projeksiyonlar değerlendirildiğinde hem olumlu hem de olumsuz anlamda beklentiler söz<br />
konusudur. Hem küresel iyileşmenin hem de dış talebin belirsizliği bir sorun oluşturmaktadır. ABD doları<br />
üzerindeki baskı ve buna bağlı olarak Kanada Doları’nın daha güçlü olma riski nedeni ile ihracatta bir<br />
sorun yaşanması muhtemel gözükmektedir. Mal fiyatlarının daha yüksekte seyretmesi, talepteki artış ve dış<br />
talepteki beklenmeyen bir yükselme (özellikle Çin ve diğer gelişen ekonomilerden kaynaklanan talepler) Kanada<br />
ekonomisinin GSMH’sını ve enflasyon projeksiyonlarını etkileyen en önemli değişkenler olacaktır.
33<br />
2.2.2 OECD Dışı Bazı Ülkeler<br />
2.2.2.1 Brezilya<br />
Brezilya, GSMH’daki artış, ekonomik faaliyetlerdeki iyileşme, endüstriyel üretimdeki artış ile olumlu<br />
gelişmeler kaydetmektedir. Kapasite kullanımının üretim sektöründe kriz öncesi döneme yaklaşması da başka bir<br />
olumlu gelişme olarak kendini göstermektedir. Yatırımlarda ise beklenen gelişme henüz gerçekleşmemiştir. Mali<br />
şartlarda devrevi koşullar gereği zayıflıklar söz konusu olmakla birlikte küresel krizle mücadele edecek politikalar<br />
da uygulanmıştır.<br />
Brezilya ekonomisindeki özel tüketim kaynaklı olarak faaliyetlerin hızlı bir şekilde iyileştiği görülmektedir.<br />
Özellikle Çin dahil Asya ülkelerine yapılan mal ihracatları ile birlikte bu koşullar daha da iyileşmiştir. 2008’in son<br />
çeyreğinden bu yana yatırımlardaki azalma olumlu yönde gelişmeye başlamıştır. Endüstri üretimi, sermaye malları<br />
üretimini de içerecek şekilde artmakta, üretim kapasitesinin kullanım oranı yükselmekte, özellikle motorlu araçlar<br />
endüstrisindeki büyüme hızı etkili olmaktadır. Bunun arkasında ise canlandırma paketlerinin bir parçası olan vergi<br />
kesintileri kendini göstermektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 23: Brezilya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
2008 yılı sonunda uygulanmaya başlanan vergi kesintileri (hem motorlu araçlar hem de bazı seçilmiş tüketim<br />
malları üzerine) hâlâ uygulamadadır. Eylül 2008 ile Haziran 2009 tarihleri arasındaki 500 baz puanlık azalma ile<br />
faizler yüzde 8.75 düzeylerinde kalmıştır. Bir çok banka mevduatı kategorisinde Eylül 2008 sonrası dönemde önemli<br />
düşüşler yaşanmış olsa da kriz öncesi dönemdeki zorunlu rezerv oranları muhafaza edilmiştir.<br />
Finansal piyasalarda da şartlar iyileşmektedir. Net direk dış yatırımlarda bir artış görülmektedir. Bunun da arka<br />
planında Brezilya’nın uluslararası rating ajanslarınca yatırım düzeyinde bir nota sahip olması yatmaktadır.<br />
Tablo 24: Brezilya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Konsolide bütçe fazlasında yüzde 1.7’lik bir azalma görülmüştür. Mali performanstaki bu düşüşün temelinde<br />
merkezi hükümet yer almaktadır. Devrevi gelir azalmaları, vergi kesintileri de bunun asıl nedenleri olmaktadır. 2009<br />
yılı sonu için belirlenen fazlaya ulaşılması mümkün gözükmemektedir.
34<br />
Brezilya hem petrol hem de doğal gaz açısından zengin rezervlere sahiptir. Bu nedenle Brezilya’nın bu<br />
ürünlerin geliştirilmesi ve ihracatında uyguladığı mevzuatın iyileştirilmesi yönünde de bir karar alınmıştır.<br />
Yeni rezervlerin ortaya çıkarılmasında üretim paylaşımı şeklinde yeni bir yatırım türü oluşturulmaya çalışılmaktadır.<br />
Brezilya’daki şartlar enflasyonist bir ortamı muhtemel hale getirmektedir. Mevcut faaliyet düzeyleri ile birlikte<br />
para politikasında 2010 ortalarından itibaren bir sıkılaştırma gerekebilecektir. İç talepte büyüme yavaşda olsa<br />
Brezilya ekonomisi için hem kredi hem de iş gücü piyasasını geliştirecek bir özellik arz etmektedir.<br />
2.2.2.2 Çin<br />
Çin’in almış olduğu parasal ve mali canlandırıcı önlemler nedeni ile Çin’de büyüme devam etmiştir. Yıllık<br />
GSMH artışı 2009 yılı için yüzde 8’lerin üzerinde olacak şekilde tahmin edilmekte ve 2010 yılı için yüzde 10’luk<br />
bir artış öngörülmektedir. İhracat oranları düşük olmakla birlikte iç talepteki canlılık ithalattan kaynaklanmıştır.<br />
Dolayısı ile cari fazlanın da hızlı bir şeklide GSMH’nın yüzde 5.5’i kadar düşmesi beklenmektedir.<br />
Mali teşvikler kamu finansman sorunu yaratmamıştır. Gerçekten de Çin ekonomisi çok büyük boyuttaki<br />
bütçe fazlası ve negatif hükümet borçları nedeni ile yüksek harcama düzeylerini muhafaza etmiştir. Buna<br />
rağmen kamu harcamalarının daha çok sosyal hizmetler, eğitim, sağlık ve emeklilik yönünde yapılması noktasında<br />
eksikler bulunmaktadır. Hem ekonomik şartlarda hem de istihdamda durumun muhafaza edildiği, bir kötüleşme<br />
olmadığı görülmektedir.<br />
Mali teşviklerin altyapı yatırımlarında büyümeye yardımcı olması aynı zamanda tüketimi de artırmıştır. Son<br />
aylarda konut sektöründeki faaliyetler artmış ve hem düşük maliyetli hem de piyasa fiyatlı konut üretiminde artış<br />
görülmüştür. Konut fiyatlarında artış ve rekabet başlamış, ancak metropolitan bölgeler dışında daha düşük maliyetli<br />
konutlar üretilebilmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 25: Çin: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Enflasyonist gelişmeler yaşanmakla birlikte nedenleri açısından bir karışıklık söz konusudur. Tüketici fiyatları,<br />
gıda fiyatlarındaki artış nedeni ile aşırı artarken gıda dışı fiyatlarda ise düşüş olmaktadır.<br />
2009 yılı için bütçe dengesinin açık vermesi beklenmektedir. Yılın ilk dokuz ayında harcamalar GSMH’nın<br />
yüzde 4’ü oranında artış göstermiştir. 2008 yılı sonundan itibaren çok sayıda vergi ve harcama önlemi alınmıştır.<br />
KDV’deki kesintiler, farklı kategorideler ihracattaki vergilerin indirilmesi, elektrik ürünleri üretimi için iadeler, ev<br />
ve araç işlemlerinde düşük vergi oranları vb. gibi birçok önlem uygulanmıştır. Bunlara ek olarak yeni bir sağlık<br />
sistemi ve emeklilik sistemi de kurulmuştur.<br />
Mali politikanın bu kadar geniş uygulama alanına rağmen aynı zamanda parasal canlanmayı sağlayıcı<br />
politikalara da ağırlık verilmiştir. Kasım 2008 ve Haziran 2009 tarihleri arasında para arzı yüzde 22 artış<br />
göstermiştir. Bu aynı zamanda daha fazla bir kredi artışı ile de desteklenmiştir. İlk başta kısa dönemli krediler olarak<br />
verilen bu fonlar daha sonra orta ve uzun vadeli kredilere çevrilmiştir.<br />
İlerleyen dönemde de bu yüksek teşviğe sahip ekonomi politikası uygulanmaya devam edecektir. İstihdam<br />
şartlarının iyileşmesi, özel tüketimi de artıracaktır. Dolayısı ile genel anlamda iç talebin güçlü kalması beklenmektedir.<br />
Dünya ekonomisindeki ilerlemeye bağlı olarak ihracatta da bir artış beklenmektedir. Bu nedenle 2009 yılındaki
35<br />
hedef GSMH yüzde 8 civarındadır. 2010’dan sonra tekrar ikili rakamlara ulaşacaktır. Para ve kredi politikasındaki<br />
genişlemeler talebin beklenenden daha fazla artmasına imkan tanıyacaktır. Bu anlamda risklerin artık dengelendiği<br />
bir Çin ekonomisinden bahsedilebilir. Ancak uzun dönemde, eğer bazı alt yapı yatırımları nedeni ile oluşan borçlar,<br />
projelerin yeterli gelir sağlamaması durumunda, bankacılık kesimini zor durumda bırakabilir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 26: Çin: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
2.2.2.3 Hindistan<br />
Hindistan ekononisinin küresel kriz ortamında görece olarak daha iyi bir durumda olduğu söylenebilir. 2008<br />
yılında hızlı bir küçülme sonrasında 2009 yılının ilk yarısında tekrar büyümede bir artış görülmüş ve göstergeler<br />
bu artışın devam edeceğini işaret etmiştir. 2010 yılındaki büyümenin yüzde 7 civarında olması beklenmektedir.<br />
2009 ortasından bu yana enflasyonda bir artış görülmektedir ve orta uzun vadeli projeksiyonda da yüksek kalması<br />
beklenmektedir.<br />
Büyümedeki zayıf gelişmelerin temelinde ithalattaki hızlı düşüş yer almaktadır. İç talebin yavaş bir şekilde<br />
ilerlemesi tüketim ve yatırımın yetersizliğinden kaynaklanmakta ve aynı zamanda hükümet harcamaları da<br />
bu yönde ilerlemektedir.<br />
Tablo 27: Hindistan: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
2009 ortalarından itibaren enflasyon hızlı bir şekilde yükselmeye başlamış ve özellikle tüketici fiyatları artmıştır.<br />
Toptancı fiyatları da 2009’un ilk yarısında azalsa bile daha sonra yine artış göstermiştir. Bu tür bir artışın arkasında<br />
arz kaynakları yer almaktadır. Tüketici fiyatlarına baktığımızda yüksek fiyatlar daha çok yüksek gıda fiyatları ve<br />
tarımsal üretimdeki yetersizlikten (kuraklık kaynaklı) kaynaklanmıştır.<br />
Maliye politikasının genişleyici yönde uygulandığı görülmektedir. 2009-2010 yılı düzeltilmiş bütçesi
36<br />
GSMH’nın yüzde 6.8’i civarında bir açık veya genel harcamalarda yüzde 10’luk bir fazlalık örgörmektedir. Bütçe<br />
bu şekilde talebin canlandırılması ve harcamaların arttırılarak istihdamın pozitif yönde etkilenmesini sağlamaya<br />
çalışmaktadır.<br />
Reserve Bank of India kriz döneminde çok hızlı ve etkin bir yönetim izlemiştir. Eylül 2008 ve Nisan 2009<br />
döneminde ana borçlanma oranları 425 baz puan indirilmiş ve nakit rezerv oranları da yüzde 9’dan yüzde 5 düzeylerine<br />
indirilmiştir. Bu oranlarda bir değişiklik yapılmamakla birlikte 2009 yılı Ekim sonu itibariyle parasal genişlemenin<br />
sona ereceğine dönük sinyaller verilmiştir. Hem parasal genişlemenin hızı hem de enflasyonist baskıların başlaması<br />
nedeni ile para politikasının kısa sürede sıkılaşması beklenmektedir. Hükümetin yüksek borçlanma gereği ve artan<br />
enflasyon nedeni ile 2009 yılı boyunca uzun vadeli devlet tahvilleri oranlarında da artış gerçekleşmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 28: Hindistan: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
İklim değişikliklerine karşı hassas bir üretim ortamı olan Hindistan’da hava şartlarının normalleşmesi ile<br />
birlikte yağmurların üretimi yüzde 0.5 olumsuz etkilemesi beklenmektedir. Tarımsal üretimin toplam GSMH<br />
içindeki ağırlığı giderek azalmakta olup 2002 yılında yüzde 22 civarlarında olan oran şu an itibariyle yüzde<br />
17 civarlarındadır.<br />
2009 ortasından sonra endüstri üretiminde de bir hızlanma görülmeye başlanmıştır. Bu da üretim kesiminde<br />
krizden çıkış yönünde bir sinyal olarak algılanabilir. Küresel ekonomik iyileşme ihracat ve ticari yatırımları<br />
canlandıracaktır. Ancak, büyük mali açıklar nedeni ile oluşan yüksek finansal maliyetler yatırımları sakinleştirici bir<br />
etmen olarak ortaya çıkmakta ve yatırımlar kriz öncesi dönemdeki yüksek büyüme oranlarının altında kalmaktadır.<br />
Tarımsal üretimde yakın dönemde yaşanan düşüşler bazı tarım ürünlerinin önemi nedeni ile fiyatlar üzerinde<br />
uzun süreli etki gösterecektir. Şeker ve tahıl temel gıda üretim maddeleri olarak bu tür bir özellik göstermektedir.<br />
Hindistan ekonomisi ile ilgili olumlu muhtemel gelişme, küresel ekonomik şartların beklenenden iyi olması<br />
durumunda ihracatın ve iş yatırımlarının artışı şeklinde olacaktır. Türkiye ile Hindistan arasındaki ticari denge<br />
giderek Türkiye aleyhine işlemektedir, bununla birlikte başta enerji ve inşaat olmak üzere çeşitli sektörlerde iki ülke<br />
arasında karşılıklı iş birliği imkanları da bulunmaktadır.<br />
2.2.2.4 Rusya<br />
Rusya da derin bir durgunluğun ardından GSMH’da bir artış potansiyeli yakalamıştır. 2009’un başından<br />
itibaren düşen enflasyonun 2010 ile birlikte artması beklenmektedir. Cari fazla da yine 2010 yılı ile birlikte özellikle<br />
ticaretten elde edilen kazançlarla birlikte artacaktır. Net özel sermaye akımları, rezervleri tekrar attıracak şekilde<br />
güçlenecektir.<br />
Rusya’ya baktığımızda genel anlamda resesyonun sona erdiğini söyleyebiliriz. Mal fiyatlarındaki artış<br />
ve canlandırıcı teşvikler güçlü dış taleple birleşince büyümenin devam edeceğini tahmin edebiliriz.. 2009’un<br />
ilk çeyreğinde GSMH’daki azalma ile birlikte çok yüksek kamu harcamaları ve kamu talepleri özel tüketim ve<br />
yatırımları karşılayacak tutarlara yükselmiştir. Birçok ülke gibi Rusya’da da ticaret tutarlarında bir azalma görülmüş<br />
olup 2009’un ikinci çeyreği itibari ile bu tutarlar dipten dönerek yükselmeye başlamıştır. Gözden geçirilmiş yeni<br />
verilere bakıldığında işsizlik oranlarında olumlu yönde bir gelişme kaydedilmektedir.
37<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 29: Rusya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Ruble’nin 2009 yılındaki hızlı değer kaybedişi ve yönetilen fiyat artışları ile birlikte enflasyonda da ciddi<br />
düşüşler yaşanmıştır. 1992’den bu yana yıllık bazda enflasyon oranlarına bakıldığında enflasyonun ilk defa tekli<br />
rakamlara düşmesi beklenmektedir. Finansal krizden kaynaklanan parasal büyümedeki azalma, çıktının negatif<br />
büyümesi ve Ruplenin euro-dolar sepeti karşısında değer kazanması gibi nedenler son aylardaki dezenflasyonist<br />
faktörler olarak sayılabilir.<br />
2009 yılı sonu itibariyle üretimin ciddi oranda artması beklenmektedir ve bunda da hem mali hem<br />
de parasal teşviklerin ve küresel talepteki artışın rol alması etkili olacaktır. Özellikle bu önlemlerin 2010<br />
başından sonra etkisini göstermesi olası görülmektedir.<br />
Küresel ticaretteki canlanmaya ek olarak ihracattaki artış ile birlikte petrol fiyatlarının da yükselmesi dış ticaret<br />
kazançlarını arttırmakta ve bu da aynı zamanda iç talebe pozitif katkı sağlamaktadır. Bankacılık kesiminde de kârlılık<br />
devam etmiştir. Bu durum geri ödemelerini gerçekleştiremeyen kredilerin de sektöre olan zararlarını azaltacaktır.<br />
Tablo 30: Rusya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />
Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />
Sürdürülebilir hızlı bir büyüme için bazı yapısal reformlar gerekmektedir. Özellikle Rusya’nın ayrımcı ticari<br />
önlemler aldığı bilinmektedir ve bu önlemlerin en kısa sürede tersi istikamette geliştirilmesi gerekmektedir.<br />
Bilindiği üzere Rusya gümrüklerinde ülkemiz ile ilgili yaşanan sorunların temelinde de bu tür gizli önlemlerin<br />
olma olasılığı bulunmaktadır. Bir türlü çözülemeyen sorunlarla Rusya ithalatı engellemiş olmaktadır.<br />
Varlıkların ve mevduatların birkaç büyük devlet bankasında toplanması da Rusya’nın temel sorunları arasında<br />
yer almaktadır. Her ne kadar krizi yönetmekte başarı sağlamış olsa da orta ve uzun vadede bankacılık sisteminin<br />
gelişmesi için mevcut yapı uygun gözükmemektedir.<br />
2010 yılı için büyüme orta düzeylerde beklenmektedir, her ne kadar iç talepte bir artış olsa da mali konsolidasyonun<br />
bu artışı kısmen kapatması beklenmektedir. 2011 yılında üretimin yatırımlardaki artış, kredi şartlarının tamamen<br />
normalleşmesi gibi unsurlardan etkilenerek tamamen iyileşmesi beklenmektedir.<br />
2009 yılındaki enflasyon düşüşü 2010 yılında da devam edecek ama yıl ortalarına doğru düzelecektir. İhracat<br />
ve ithalattaki keskin düşüşün de önümüzdeki iki yıl içinde düzelmesi beklenmektedir. 2011 itibariyle cari fazlanın<br />
da bu kapsamda daralması öngörülmektedir.
38<br />
Hem tüketici hem de yatırımcı güveninin henüz sağlanmadığı görülmektedir. Bankacılık sisteminin istikrarı,<br />
kamu finansmanı ve Ruple’nin değeri gibi konular petrol fiyatlarındaki ani değişimle birlikte ters yönlü olarak<br />
etkilenebilir. Küresel şartların beklenenden daha iyi gelişmesi durumunda ise Rusya’nın kriz öncesi varlık düzeyine<br />
ulaşması da gayet mümkün gözükmektedir.<br />
Kutu 1: Avrasya ve Küresel Değişmeler<br />
400 milyon’dan fazla nüfusu olan, bölgesel milli gelirin 1.6 trilyon dolar ve dış ticaret hacminin 1.2 trilyon dolar<br />
olduğu Avrasya önümüzdeki yıllarda daha da fazla öneminden bahsettirecektir. 2050 yılında dünya toplam milli gelirinin<br />
yüzde 60’ının bu bölgede üretileceği ve dünya nüfusunun üçte ikisinin ise bu bölgede yaşayayacağı öngörülmektedir.<br />
Avrasya ülkeleri arasında ortaya çıkacak ortak bir ticaret alanı, ortak Pazar ve gümrük birliği oluşumu ile bölgedeki<br />
ülkelerin kendi para birimlerini kullanabilmeleri bu pazarın gelişmesine de yardımcı olacaktır.<br />
AB, mevcut yapısı ile standartları belirli olup daha zengin bir yapı sergilemektedir. Yüksek nüfuslu ve fakir olan diğer<br />
ülkelerin kapıları bir anlamda AB’ye kapalı kalmaya devam edecektir. Bu nedenle, AB’ye giremeyecek olan ülkelerin de<br />
kendi bölgelerinde benzer oluşumlar oluşturmasında bir yanlışlık bulunmamaktadır.<br />
Son yıllardaki gelişmelere baktığımızda Avrasya’da büyük bir paylaşım savaşı kendini göstermektedir. Hazar ve<br />
Orta Asya, her türlü küresel projelerde (enerji, ulaşım vs.) yer almaktadır. Rusya toparlanmakta, Çin ekonomik, siyasi ve<br />
askeri bir güç olarak varlığını arttırmaktadır. Hindistan ise nüfusu ve üretimi ile yükselen bir güç olarak ortaya çıkmakta<br />
Afganistan-Pakistan ise bölgenin mevcut kaos noktası olmaktadır.<br />
Türkiye’nin de uluslararası siyasetteki açılımları ile paralel olarak düşünüldüğünde bu bölgelerin şimdiye kadar<br />
ihmal edildiğini ancak yeni dönemde bu bölgelere de gereken önemin verileceğini söyleyebiliriz. Bu bölgedeki ülkelerin<br />
her ne kadar kendi stratejileri olmuş olsa da mevcut küresel etkileşim ortamında kendi refahlarını tek başlarına tayin etme<br />
imkanları bulunmamaktadır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
39<br />
2.3 DİĞER ULUSLARARASI GELİŞMELER<br />
Küresel çapta son iki yıla damgasını vuran en önemli husus yaşanmakta olan krizdir. Bu krizin temel özelliği<br />
ise gelişmiş ülke ve gelişmiş finansal sistemin diğer gelişmekte olan ülkelere yapmış olduğu bir kriz ihracıdır. Her ne<br />
kadar finansal yapı üzerindeki bu olumsuz gelişmeler gündemi oluşturmakta ise de daha önemli ve öncelikli başka<br />
hususlar da bulunmaktadır. Bu hususları iklim değişimi, su kullanımı, küresel afetler, savaşlar şeklinde saymak<br />
mümkün olabilecektir. Yukarıdaki ülke ve bölge bazlı gelişmelere ek olarak finansal krizin doğurduğu en önemli<br />
sorunlardan birisi de özel sermaye akımları üzerine olan etkidir.<br />
1980’lerdeki finansal serbestleşme sonrasında ülkeler arasındaki özel sermaye akımları giderek artmış ve farklı<br />
dönemlerde farklı özellikler arz etmiştir. 2007 yılında zirve seviyelerine gelen bu akımlar krizden çok olumsuz<br />
etkilenmiştir. Yaklaşık rakamlar itibariyle 2007 yılında 28 gelişmekte olan ülkeye (Çin, Hindistan, Endonezya,<br />
Malezya, Filipinler, Güney Kore, Tayland, Arjantin, Brezilya, Şili, Kolombiya, Ekvator, Meksika, Peru, Venezuela,<br />
Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya, Romanya, Rusya, Türkiye, Ukrayna, Cezayir, Mısır, Fas, G.<br />
Afrika, Tunus) net 928.5 milyar dolar fon girişi sağlanırken 2008 yılında bu rakam 465 milyar dolara düşmüş olup<br />
2009 yılı için ise 165 milyar dolara düşmesi beklenmektedir.<br />
Sermaye birikimi yeterli olmayan ülkeler açısından bu sermaye çekiliminin ciddi sorunlar oluşturacağı<br />
aşikardır. Öte yandan, giren sermaye çıkarken çok daha ciddi sorunlara neden olabilmektedir. Bu yüzden,<br />
mevcut küresel krizin özel sermaye akımları ile ilişkili boyutu üzerinden farklı olumsuz senaryolar da küresel<br />
riskler arasında yerini almaktadır.<br />
Bu tür modern ekonomik sistemin sorunlarına ek olarak yine modern üretim tarzlarının ve hayat koşullarının<br />
da etkileri ile ciddi su kıtlığı çekilmektedir. Özellikle az gelişmiş, su kıtlığı çekilen kıtalarda insanlar birbirlerini<br />
öldürmekte, bu nedenle savaşlar çıkmaktadır. Batılı ülkeler ise bu ülkelerdeki su kıtlığını çözmek yerine askeri<br />
müdahalelerde bulunmakta, milyarlarca dolar harcayarak uçaklar göndermekte ama bu rakamın onda birini bile su<br />
kıtlığı için ayırmamaktadırlar. Kuraklık ile mücadele içinde de su idaresi, su verimini artıracak teknolojiler ve ortak<br />
bir çalışma alanı gerektiği açıktır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 4: Konut, Endüstri ve Tarımsal Alanlardaki Su Kullanımı<br />
30.00<br />
Konut Kullanımı Endüstri Kullanımı Tarımsal Kullanım<br />
Kaynak: UNESCO, World Water Development Report 2009.
40<br />
Suyun endüstriyel kullanımı ülkelerin geliri arttıkça artış göstermektedir. Düşük ve orta gelirli ülkelerde yüzde<br />
10’luk olan kullanım yüksek gelirli ülkelerde yüzde 59’a çıkmaktadır. Şekil 4’te de görüleceği üzere düşük ve orta<br />
gelirli ülkelerde su tüketiminin büyük bir kısmı tarımsal üretim için kullanılmaktadır.<br />
Yine iklim değişiklikleri kapsamında bir diğer önemli husus ise Kyoto Anlaşması olmaktadır. Kutu 2’de<br />
Kyoto’dan beklentiler ve bu anlaşmanın muhtemel riskleri açıklanmaktadır.<br />
Kutu 2: Kyoto Anlaşması?<br />
Dünya üzerinde küresel anlamda en önemli olan olayların başında atmosfer kirlenmesi gelmektedir. Mevsimler<br />
değişmiş, iklim yapısı değişmiş ve insanlık toplu halde akibeti belirsiz bir yöne doğru yönelmiştir. Bu küresel soruna<br />
çözüm bulmak amacı ile BM nezdinde 1992’de Brezilya’nın Rio de Janerio kentindebir toplantı yapılmış ve “Küresel<br />
İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi” taslağı tartışmaya açılmış, 1997 yılında ise imzaya hazır hale getirilmiştir. Kısacası,<br />
Kyoto Protokolü, BM tarafından hazırlanan İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’dir. İmza yeri Japonya’nın Kyoto şehri<br />
olduğu için kısaca “Kyoto Protokolü” olarak isimlendirilmektedir. Bu protokolün gereği, ülkelerin gaz salınımlarını 1990<br />
yılında atmosfere saldıkları gaz miktarının yüzde 5.2 kadar gerisine çekmeyi amaçlamaktadır. Anlaşmanın şartlarından<br />
birisi de imzaya açılabilmesi için imzalayan ülkelerin toplam sera gazı salımlarının dünya toplam sera gazı salımının<br />
en az yüzde 55’ini oluşturması gerekliliği idi. Bu nedenle 8 senelik bir bekleyiş sürmüş, en sonunda 2004 yılında<br />
Rusya’nın ikna edilmesi ile bu yeterlilik sağlanmış ve sözleşme imzalanmıştır. Şu anda imzalayan ülke sayısı 182’dir.<br />
Ülkemiz açısından bu anlaşmaya imza atmaması durumunda sanki üçüncü dünya ülkesi veya bir Afrika ülkesi imiş gibi<br />
mualeme görmektedir. Ancak ABD’de Kyoto’yu imzalamamıştır. Bu çok manidar bir husustur ve üzerinde düşünülmesi<br />
gerekmektedir. ABD dünya petrolünün yüzde 25’ini tüketmekte ve anlaşmayı gönülden desteklediğini belirtmekte ancak<br />
imzalamamaktadır. Dünya petrolünün yüzde 8’ini tüketen Çin, yüzde üçünü tüketen Hindistan ve yüzde ikisini tüketen<br />
Brezilya ise sadece gözlemci olarak katılıp, herhangi bir yükümlülüklerinin olmayacağını ifade etmişlerdir. Bu sayılan<br />
ülkelerin nüfusu toplamda 2.7 milyarı bulmakta ve dünya petrolünün yüzde 38’ini tüketmektedirler. Kısacası, Protokolde<br />
imza sahibi olan 163 ülkeden daha fazla petrol tüketmektedirler.<br />
Atmasfore yayılan bu gazlar sadece petrol tüketiminden kaynaklanmamakta, örneğin Çin, bol miktardaki kömür<br />
rezervlerini kullanarak enerji üretmek istemekte ve her yıl onlarca santral kurmaktadır. Dolayısı ile bu santrallerin de<br />
hava kirliliğine olan katkısı çok yüksek düzeyde olmaktadır. ABD ve Çin’in temel itiraz noktası gaz salınım hesaplarının<br />
kişi başına düşen gaz salımı olarak hesaplanması yönündedir.<br />
Karbon Kredi Sertifikası<br />
Ülkelerin protokol şartlarına uyabilmesi ve 2008-2012 yılları arasındaki periyotta gaz miktarlarını 1990’ın yüzde<br />
5.2 daha altına çekebilmeleri için enerji, çelik, çimento, cam, tuğla, kağıt vb. sanayilerde kullanılan enerjiler sebebiyle<br />
oluşan atmosfer kirliliği ve gaz miktarını düşürmeleri gerekmektedirler. 1990’ın yüzde 5.2 altına inmek demek<br />
bugünkü üretim şartlarında yüzde 30’lara yaklaşan bir rakam anlamı taşımaktadır. Teknolojinin bir anda gaz salımını<br />
azaltamayacağını düşünürsek, bunu azaltmanın tek yolu üretimin yüzde 30 azaltılmasından geçmektedir. Eğer<br />
gaz salınımı azaltılmaz ise atmosfere yayılan bu kirlilik nedeni ile bir bedel ödenmesi gerekecektir. Bu noktada<br />
bedel ödeyen ise bunu atmosfere salan ülke veya şirket olacaktır. Her ülkenin ve ülke içindeki şirketin belirli bir<br />
miktar “Karbon Salım” izni olacaktır. Bu kotayı aşmak isteyen, yani daha fazla üretim yapmak isteyenlerin ise bedelini<br />
ödemeleri yani “Karbon Salım Sertifikası” almaları gerekmektedir. Hatta bu nedenle kurulmuş bir borsa “Karbon Kredi<br />
Sertifikası Borsası” kurulmuş ve Flexible Mechanism (Esnek Mekanizma), Clean Developing Mechanism (Temiz<br />
Gelişim Mekanizması), ve Joint Implementation (Müşterek Uygulama) adları ile farklı mekanizmalar oluşturulmuş,<br />
protokol kapsamına alınmıştır.<br />
Karbon Kredi Sertifikası Borsası, Almanya, İtalya, Fransa, İspanya ve İtalya ile birlikte Japonya ve Kanada tarafından<br />
kurulmuştur. Bu borsa aracılığı ile gaz salımı az olan fakir ve az gelişmiş ülkelerin elinde bulunan karbon kotalarının<br />
alınması ve satılması düşünülmektedir. Bu sertifikaların satışı Londra borsası ile birlikte 4 borsada daha yapılmaktadır.<br />
İşlemlerin yüzde 80’i Londra borsasında yapılmakta ve 2008 yılındaki değerleri 70 milyar dolar civarında olmaktadır.<br />
Bir ton karbon karşılığı sertifika değeri 18.37 Euro düzeylerindedir. On yıllık bir süreç sonunda bu sektörün yaklaşık 3<br />
trilyon dolarlık bir büyüklüğe ulaşacağı düşünülmektedir.<br />
Küresel düzeyde yaşanan bir sorundan bile para kazanma yöntemi elde eden bu protokol şartlarına bakıldığında<br />
zengin olan ülkelerin üretimlerini daha da arttırması ve fakir ülkeler üzerinden para kazanmasını sağlayacak bir sistem<br />
kurulduğu görülecektir. Kötü senaryolar arasında örneğin ülkemiz açısından bakıldığında alacak karbon sertifikası<br />
bulamamamız durumunda üretimi askıya almak veya üretimi durdurmak, işsizliğin artması gibi hususlar gündeme<br />
gelecektir.<br />
Sistemin işleyişindeki diğer bir nokta ise daha az sera gazı salımı için daha iyi bir teknolojinin pazarlanması şeklinde<br />
olacaktır. Teknolojinin de gelişmiş ülkelerde olduğu düşünüldüğünde bu da yeni bir pazar olacak ve eski teknoloji<br />
ile yaptığımız ve düşük kaliteli linyitlerimizle işlettiğimiz santraller yerine ya karbon kredisi satın alınacak ya da bu<br />
santrallerin modernizasyonu için para ödenecektir.<br />
Bu yazının hazırlandığı an itibariyle ülkemizde üç şirket kar bon sertifikası işine girmiş durumdadır. Ülkemizde bazı<br />
karbon kazanım projeleri ile özel şirketlerin para kazanması mümkün olmakla birlikte makro düzeyde kaybedilecekler ve<br />
vatandaşın cebinden çıkacaklar çok daha yüksek düzeydedir. Bu protokolün bir sonucu olarak artan üretim maliyetleri<br />
ve azalan arz nedeni ile fiyatlar yükselecek, hayat pahalılığı artacak ve Türkiye’de özellikle orta ve düşük gelirli sınıf<br />
açısından ciddi sorunlar ortaya çıkacaktır.<br />
Kyoto Anlaşması, küresel ısınma bahanesi ile para kazanmak için ortaya konulmuş bir sistemden başka bir şey<br />
değildir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
41<br />
Küresel anlamda devam eden diğer önemli hususlar arasında Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmaları<br />
gelmektedir. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Anlaşmaları günümüzdeki uluslararası ticaretin temel yasalarını<br />
oluşturmakta olup ülkeler açısından bağlayıcılık arz etmektedir. GATT’ın yerini alan DTÖ’nün alanları da<br />
genişletilmiş ve malların ticaretine ek olarak hizmetlerin ve fikri mülkiyet haklarının da ticareti DTÖ ile gündeme<br />
gelmiştir.<br />
Her yıl Davos’ta gerçekleştirilen Dünya Ekonomik Forumu’na bu yıl ülkemizden TCMB govarnörü dışında<br />
üst düzey bir katılım olmamıştır. Buna rağmen ülkemiz hem uyguladığı bazı politikaların örnek gösterilmesi hem de<br />
katılan diğer ülkelerin olumlu şekilde zikretmeleri ile katılmış kadar olmuştur.<br />
Davos sırasında açıklanan Küresel Risk Raporu’na göre, 2010 yılındaki küresel riskler daha önceki krizlerde<br />
etkili olan varlık fiyatlarının daha da düşmesi, dünyanın büyüme motoru Çin’in büyümesinin yavaşlaması (özellikle<br />
büyüme oranının yüzde 6’nın altına inmesi), ortaya çıkabilecek mali krizler, kronik hastalıklar olarak sıralanmıştır.<br />
Yani 2010 yılı da yine kriz korkusu ile geçecek bir yıl olacaktır.<br />
27-29 Ocak tarihlerindeki Forum toplantılarında finansal kriz ve sonuçları, bu sonuçlar bağlamında alınması<br />
gereken dersler üzerinde de tartışmalar yapılmıştır. Netice olarak sistemin yeniden gözden geçirilmesi ve sadece<br />
kişisel gelir dağılımı değil, ülkeler arasında da sağlıklı bir gelir dağılımını sağlayacak bir sistem inşası<br />
gerektiği ifade edilmiştir. Özellikle devletlerin aldığı önlemlerin uzun vadeli etkileri, finansal sistem ile ilgili<br />
küresel düzenlemeler, bunların kimler tarafından geliştirileceği ve uygulanacağı en ciddi sorular olarak<br />
ortaya çıkmaktadır.<br />
Kutu 3: Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmaları<br />
GATT (General Agreement on Tariffs and Trade, Ticaret ve Gümrük Tarifeleri Genel Anlaşması) 1947 yılında imzalanmıştır.<br />
28 ülkenin imzaladığı bu anlaşma 1 Ocak 1948’de yürürlüğe girmiş ve kuralları 1 Ocak 1995 yılında DTÖ’nün kurulmasına kadar<br />
geçerliliğini korumuştur. Seksenli yılların başları hariç tutulursa bahsedilen dönemde dünya ticareti devamlı olarak artış göstermiştir.<br />
DTÖ kuruluncaya kadar GATT Anlaşması çerçevesinde yapılan müzakerelere “round” adı verilmiş ve her bir roundda bazı kararlar<br />
alınmıştır. 1964-1967 yılları arasında yapılan Kennedy Round’a katılan 62 ülke anti damping önlemleri konularında anlaşmaya<br />
varmış ve GATT kapsamı buna göre genişletilmiştir. 1986-1994 yılları arasında 123 ülkenin de katılımı ile Cenova’da Uruguay<br />
Round gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılarda mal ticaretinin kapsamının genişletilmesine ek olarak hizmet sektörü ve fikri mülkiyet<br />
hakları konusunda çok taraflı iki anlaşma imzalanmış, taraf ülkeler anlaşamaz ise bu anlaşmazlıkların nasıl halledileceği ve ticari<br />
anlaşmazlıklardaki hukuk ve usul koşullarının şeffaflığına yönelik mekanizmalar getirilmiştir. Uruguay Roundu neticesi oluşan yeni<br />
kararlar için GATT 94 adı verilmiş ve bu şekilde 1947’deki GATT’tan ayrılmıştır.<br />
Ancak, DTÖ yeni gelişmelerle GATT’ın yerini almış ve bu anlaşma DTÖ içindeki 60’a yakın anlaşmanın bir parçası olmuştur.<br />
DTÖ ise 153 ülkenin üye olduğu serbest ticareti geliştirmeye çalışan bir örgüt olarak kabul edilmektedir. Anlaşmazlıklarda<br />
sorunlar çözülmekte ve ilgili ticari kurallar uygulanmaktadır. DTÖ’nün gündeminde 2001 yılında başlayan Doha Kalkınma Gündemi<br />
bulunmaktadır.<br />
DTÖ’nün detaylara inilmeksizin temel prensiplerine baktığımızda, ayrımcılık yapılmama, ulusal muamele, ticaret ortamının<br />
serbestleştirilmesi, iş ortamının öngörülebilir hale getirilmesi, rekabetin teşviki, kalkınma ve ekonomik reform teşviki ilkeleri<br />
sayılabilir.<br />
DTÖ sisteminin işleyişine baktığımızda Çerçeve DTÖ Anlaşması ile birlikte GATT, GATS, TRIPS, Anlaşmazlıkların Halli ve<br />
Ticaret Politikası Değerlendirmeleri yer almaktadır.<br />
Küresel düzeydeki gelişmelere baktığımızda DTÖ’nün kurulduğu 1995 yılından bugüne sanayi ürünlerinin tarifelerinde yüzde<br />
6’dan yüzde 40’a varan indirimler, gümrük vergisi muafiyetleri (yüzde 20’lerden yüzde 41’lere) sağlanmıştır.<br />
GATT 47 ile birlikte tarım ürünlerinin ticareti de kapsama alınmış ancak bazı eksik hususlar nedeni ile sübvansiyon ve ithalat<br />
kotası gibi tarife dışı engeller kullanılmış ve tarım ürünleri ticareti bundan zarar görmüştür. Uruguay Raund ile birlikte bir Tarım<br />
Anlaşması imzalanarak bu eksiklikler giderilmeye çalışılmıştır. Bu anlaşma ile piyasaya giriş, ulusal destekler ve ihracat teşvikleri<br />
kapsama alınmıştır.<br />
DTÖ kurulduktan sonra tekstil ve giyim sektörü de “Tekstil ve Giyim Anlaşması” ile GATT 94 kurallarına bağlanmıştır. Bu şekilde<br />
gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere uyguladığı kotalar son bulma dönemine girmiştir. 2004 yılına gelindiğinde tüm ülkeler<br />
bu alandaki kotaları kaldırdığı için anlaşma amacına ulaşmıştır. GATS, hizmet ticareti genel anlaşması iken TRIPS ile fikri mülkiyet<br />
hakları uluslararası sisteme entegre edilmiştir. Telif hakları, ticari markalar, patentler, entegre devre tasarımları ve diğer başlıklarda<br />
birçok düzenleme getirilmiştir.<br />
Tarife dışı engeller, şeffaflık, ticaret politikalarının değerlendirilmesi ve anlaşmazlıkların hallini de içeren bu DTÖ sistemi ile<br />
küresel anlamda bir düzen oluşturulmaya çalışılmaktadır. Bütün bunlara rağmen ticaretin yeni gerekleri olarak Doha Kalkınma<br />
Gündemindeki müzakereler devam etmektedir. Hatta bunlara ek olarak e-ticaret, istihdam standartları ve bölgeselleşme gibi yeni<br />
konular da gündeme gelmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
42<br />
Küresel düzeyde önemli olan konulardan bir diğeri ise hem kendi coğrafyamızdaki hem de diğer coğrafyalardaki<br />
milletlerarası anlaşmazlıklar ve savaş riskleri sayılmaktadır. İki ülke arasındaki sorun bu ülkelerin arkasındaki diğer<br />
ülkeler arasında da sorun oluşmasına sebep olmakta bu ise hem insani hem de ticari anlamda olumsuz geri dönüşler<br />
yaşanmasına neden olmaktadır. Zaten kriz ortamında hem ülke içi hem de ülkeler arasında ciddi sorunlar yaşanırken<br />
bu sorunları savaş ve savaş çığırtkanlıkları ile beslemenin de bir anlamı bulunmamaktadır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
43<br />
III. TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>SİNDEKİ GELİŞMELER<br />
3.1 GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM<br />
Küresel gelişmeleri açıkladığımız bölümde de belirtildiği üzere geçtiğimiz iki yıl ve bundan sonraki 3-5 yıllık<br />
dönemler krizden kurtulmak ve tedavi amaçlı uygulamalara ağırlık vermek şeklinde gerçekleşecektir. Bu kriz<br />
ortamında yaşanan daralma son 80 yılın en büyük daralmasıdır. Dünya nüfusunun en fazla artışı zaten son 80 yılda<br />
gösterdiğini düşündüğümüzde bu krizi en fazla sayıda insanı etkileyen kriz olarak tanımlamak mümkün olacaktır.<br />
Nüfus artışı ve finansal sistemin entegre vaziyette çalışması riskleri daha da fazla yayan bir yapı oluşturmuştur.<br />
Kriz döneminde gelişmekte olan ülkelere yönelik net sermaye girişi ise 24 yıl sonra negatife dönmüştür.<br />
Ülkemize baktığımızda ise krize karşı bir dayanıklılık olduğunu görmemiz gerekmektedir. Birçok anlamda<br />
makroekonomik dengeler korunabilmiş, zaten var olan sorunlar biraz ağırlaşmıştır. Ülkemizde uzun süredir<br />
devam eden yapısal sorunların bu kriz ortamında ve eski kırılganlık düzeylerinde çok ağır zararlar vermesi<br />
beklenirdi, ancak bu şekilde olmamıştır. Örneğin çok büyük firmalar iflas etmemiş, bankalar çökmemiştir. Öte<br />
yandan, para ve maliye politikaları da krizle mücadele edecek şekilde uygulanmış ve faiz oranları ilk defa tek haneli<br />
rakamlara düşmüştür.<br />
Her ne kadar uzun bir süre IMF ile yeni bir Standby anlaşması tartışması sürmüş olsa da en azından raporun<br />
yazıldığı tarihe kadar sadece tartışması ile uzun bir süre idare edilmiştir. Ülkemizin içinde olduğu güçlü yapı IMF<br />
ve uluslararası organizasyonlar tarafından da görülmekte ve izlenmektedir. Bu bağlamda ülke risk primimiz olumlu<br />
olarak seyretmekte, kredi notumuz yükselmektedir (Fitch’den iki kademe artış ve ardından Moody’s’den bir kademelik<br />
artış). Kredi notumuzun yükseldiği ortamda gelişmiş ve gelişmekte olan 40 ülkenin kredi notu toplamda 100 defa<br />
indirilmiştir. IMF dayatması olmadan son 60 yılın en büyük krizi kendi imkanlarımızla çözülmeye çalışılmaktadır.<br />
Genel resim bu olmakla birlikte belirtildiği üzere yapısal sorunlardan da kaynaklanan konular kriz ortamındaki<br />
görece olumsuzluklardan daha da etkilenmekte ve bu nedenle krizden daha fazla etkilenildiği yönünde yaklaşımlar<br />
bulunmaktadır.<br />
Örneğin bu kapsamda TÜİK ile TCMB’nin birlikte yürüttüğü Aylık Tüketici Eğilim Anketi, tüketicilerin<br />
harcama davranış ve beklentilerini değerlendirmektedir. Endeksin 100’den büyük olması tüketici güveninde iyimser<br />
durum, 100’den küçük olması tüketici güveninde kötümser durum, 100 olması ise tüketici güveninde ne iyimser<br />
ne de kötümser durum olduğunu göstermektedir. 2009 yılı Kasım ayında 78,38 olan Tüketici Güven Endeksi, 2009<br />
yılının Aralık ayında Kasım ayına göre %0,53 oranında artarak 78,79 değerine yükselmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 5: Tüketici Güven Endeksi Aralık 2008- Aralık 2009<br />
Kaynak: TÜİK
44<br />
2009 yılı süresince tüketici güveninin 100’ün altında olduğunu dolayısı ile kötümserliğin hakim olduğunu<br />
görmekteyiz. Ancak, yine de görece olarak 2008 yılı sonundan bugüne tüketici güveninin bir artış trendinde<br />
olduğunu söyleyebiliriz.<br />
Endeksin alt kalemlerine baktığımızda güven endeksindeki artış, tüketicilerin gelecek dönem satın alma gücü<br />
ve mevcut dönemin dayanıklı tüketim malı satın almak için uygunluğuna dair değerlendirmelerinin iyileşmesinden<br />
kaynaklandığı görülmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 31: Tüketici Güven Endeksi, Alt Kalemleri ve Değişim Oranı<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Kurulan ve Kapanan Şirket ile ilgili olarak TÜİK verilerine bakıldığında 2009 yılında ticaret sektöründe 13012<br />
şirket ve kooperatif kurulduğu görülmektedir. 2009 yılında; 2008 yılına göre kurulan şirket ve kooperatif sayısı<br />
yüzde 9,2 azalarak 49003’den 44472’ye düşmüştür. 2009 yılında yeni kurulan 44472 şirketin; 15839’u İstanbul,<br />
4896’sı Ankara, 2795’i İzmir ve 20942’si diğer illerde bulunmaktadır. 2009 yılında kurulan toplam 44472 şirket ve<br />
kooperatifin yüzde 93,4’ü (41550) limited şirket, yüzde 4,2’si (1881) anonim şirket, yüzde 2,3’ü (1031) kooperatif<br />
ve 10’u kollektif şirkettir. Verilerden de görüleceği üzere yıllık değişimler itibariyle kurulan şirketlerde azalma,<br />
kapananlarda artışın yaşandığı bir yıl geçirilmiştir.<br />
Tablo 32: Şirket Kooperatif ve Ticaret Ünvanlı İşyerlerinin Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Değişimi<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2009 yılında kurulan ticaret ünvanlı işyerleri sayısı bir önceki yıla göre yüzde 5,1 azalmıştır ve 46401’den<br />
44050’ye düşmüştür. Kapanan ticaret ünvanlı işyerleri sayısı ise bir önceki yıla göre yüzde 13,2 azalarak 37343’den<br />
32419’a düşmüştür. Bu yıl kurulan 44050 ticaret ünvanlı işyerinin; 15182’si İstanbul, 6073’ü Ankara, 1666’sı İzmir<br />
ve 21129’u diğer illerde bulunmaktadır.<br />
TÜİK verilerine bakıldığında 2009 yılı üçüncü döneme ilişkin hesaplanan gayri safi yurtiçi hasıla değeri<br />
2008 yılı aynı dönemine göre sabit fiyatlarla % 3.3 azalış göstermiştir.<br />
Son dört çeyrek ekonomide daralma görülmektedir. Yılın üçüncü çeyreğinde ekonomik aktivitedeki daralma<br />
hızı önemli ölçüde yavaşlamıştır. Üçüncü çeyrekte sanayi ve hizmetler sektörlerinde daralmada yılın ilk yarısına<br />
göre önemli miktarda bir gerileme görülmektedir. Tarım sektöründe beklentiler doğrultusunda üretim artışı GSYH<br />
büyümesine katkıda bulunmuştur.<br />
Üretim yöntemi ile hesaplanan GSYH tahmininde, 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde bir önceki yılın aynı
45<br />
dönemine göre cari fiyatlarla GSYH %0.1’lik azalışla 262 229 Milyon TL olmuştur. 2009 yılının üçüncü çeyrek<br />
döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre sabit fiyatlarla GSYH % 3.3’lük azalışla 27 129 Milyon TL olmuştur.<br />
2009 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre cari fiyatlarla gayri safi yurtiçi hasıla<br />
%2.3’lük azalışla 700 958 Milyon TL olmuştur. Dolayısı ile GSYH rakamları hem bir önceki yılın aynı dönemi,<br />
hem son dönem hem de 2009’un başından bu yana bakıldığında bir azalma yaşamaktadır.<br />
2009 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre sabit fiyatlarla GSYH % 8.4’lük<br />
azalışla 71 294 Milyon TL olarak gerçekleşmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 33: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Sonuçları (2008-2009)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2009 yılının üçüncü çeyreğinde yüzde -3,3 oranında gerçekleşen GSYH’daki daralmaya sektörel katkılar,<br />
tarımdan 0,4 puan, sanayiden -1 puan ve hizmetler sektöründen ise -2,7 puan olarak hesaplanmıştır. Hizmetler<br />
sektörü içinde büyümeye katkılar, ticaret sektöründe -0,9 puan, ulaştırma-haberleşmede -1 puan ve inşaat sektöründe<br />
-1 puandır.<br />
2009 yılının ilk dokuz ayında GSYH yüzde -8,4 oranında azalmıştır. Aynı dönemde katma değer, sanayide<br />
yüzde -11,8, hizmetlerde yüzde -8,6 oranında azalırken tarımda yüzde 3,3 oranında artış göstermiştir.<br />
2009 yılının üçüncü çeyreğinde GSYH deflatörü yüzde 3,3 oranında artış göstermiştir.Sözkonusu dönemde<br />
ortalama olarak TÜFE yüzde 0,11 artmış; ÜFE yüzde -1,44 oranında azalış göstermiştir.<br />
Verilerden de anlaşılacağı üzere en fazla azalma sanayi sektöründe görülmüştür. Özel kesimin üretim<br />
kapasitesini de gösteren sanayi üretiminin dolaylı sonuçları ihracatta azalma, ithalatta azalma, işsizlikte artış gibi<br />
makro büyüklüklerin olumsuz etkilenmesi biçiminde olmuştur.<br />
Tablo 34: Sektörel Büyüme Hızları 2008-2009<br />
(Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişme)<br />
Kaynak: DPT
46<br />
3.1.1 Tarım ve Hayvancılık Sektörü<br />
Ülkemizde tarım ve hayvancılık sektörünün ciddi sıkıntıları, yapısal sorunları üzerinde daha önceki<br />
raporlarımızda durmuştuk. Tarım sektörü ile ilgili tüm üretim ve kalkınma planları; sadece coğrafi bölgeler ve<br />
idari sınırlar esas alınarak yapılmıştır. Şimdiye kadarki uygulamalara bakıldığında mevcut durumu şu şekilde<br />
özetleyebiliriz:<br />
• Tarım sektöründe ülkemizin arz ve talep dengesi istenilen düzeyde sağlanamamıştır.<br />
• Üretim açığı veya arz fazlası ekonomiye yük olmuştur.<br />
• Tarımla ilgili çok veri üretilmiş, ancak bu veriler bir arada kullanılmadığından yapılan planlamalar<br />
eksik kalmıştır.<br />
Tarım sektörü ve beraber düşünülmesi gereken hayvancılık maalesef ülkemizin kanayan yarası olmaya<br />
şimdiye kadar devam etmiştir. Ancak, 2009 yılının bu anlamda bir milad olduğunu kabul etmemiz gerekecektir.<br />
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı “Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli’ni hayata geçirmek için<br />
faaliyete geçmiş ve uzun çalışmalar neticesinde hazırlanan proje 23 Temmuz 2009’da Resmi Gazete’de yayınlanarak<br />
yürürlüğe girmiştir.<br />
Bu projenin dolaylı sonuçları olarak daha önceden dile getirilen eleştirilerden tarım politikasının<br />
olmaması, üretim planlamamasının yapılmaması ve tarım envanterinin bulunmaması durumları ortadan<br />
kalkmış olacaktır.<br />
Mevcut modelde önce 190 tarım havzası belirlenmiş, daha sonra belirli kriterler kapsamında 190 havza<br />
birleştirilerek 30 temel havza tespit edilmiştir. Havzaların isimlendirilmesinde ise coğrafya ve bölgenin özellikleri<br />
dikkate alınmıştır. Bu otuz havzadan en büyüğü 7 milyon 171 bin 254 hektar alanı olan Ankara, Eskişehir, Konya,<br />
Karaman, Aksaray, Niğde ve Afyon’u içeren “Orta Anadolu, Sakarya, Selçuklu Havzası” iken en küçüğü ise 784 bin<br />
765 hektarlık alanı ile Ağrı, Iğdır ve Kars’ı kapsayan “Büyük Ağrı, Iğdır Havzası” olmuştur.<br />
Kutu 4: Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli<br />
Sözkonusu modelin oluşturulmasında 527 milyon veri kullanılmış, ülkemizin iklimi, toprakları, topoğrafyası, canlı<br />
varlıklar, ürün desenleri ile ilgili veriler kapsamında belirleme yapılmıştır. Üç yıl süren çalışmada 200 kişilik bir uzman<br />
ekip bu haritanın çıkarılmasında çalışmıştır. Türkiye, 2.5 dönümlük alanlar halinde bölünmüş ve veriler bu alanlara<br />
işlenmiş, en çok verim alınacak ürünlerin nerelerde yetiştirilmesi gerektiği bu çalışma ile tespit edilmiştir.<br />
Temel olarak bakıldığında ilgili Havza Üretim ve Destekleme Modeli ilk olarak prim desteği verilen ürünler arasında yer<br />
alan arpa, çay, kuru fasulye, yağlık zeytin gibi toplam on altı adet ürün için geçerli olacak ve 2010 yılı başından itibaren<br />
uygulanacaktır. 2010 yılından itibaren, çiftçifler sadece bu ürünlerin desteklendiği havzalarda üretim yaparlarsa destek<br />
alabilecek, bunun dışındaki ürünlerde ise destek alamayacaklardır. Ödemeler ise 2011 yılında yapılacaktır.<br />
Tarım Bakanlığı’nca da belirtildiği üzere bu modelin amacı ve hedefleri şu şekilde sayılabilir:<br />
• Tarım havzalarını belirlemek<br />
• Sağlıklı tarım envanteri hazırlamak<br />
• Üretim planlamasına imkan sağlamak<br />
o Hangi ürünün, nerede, ne kadar üretilebileceğini belirlemek<br />
o Çiftçinin gelirini artırmak<br />
• Geleceğe ait talep projeksiyonları yapmak<br />
• Destekleri rasyonel, yönlendirici ve etkin bir şekilde kullanmak<br />
• Arz açığı olan ürünlerde üretim artışı sağlamak<br />
• Doğal kaynakları korumak ve sürdürülebilir kullanımını sağlamak<br />
• Havza bazlı planlama ve yönetimle ilgili sektör talebini karşılamak<br />
• Muhtelif senaryolara göre üretimi planlamak<br />
Bu Modelin Uygulanması ile<br />
Etkin üretim planlaması yapılabilecektir.<br />
Biyolojik çeşitlilik, toprak ve su kaynaklarının korunması sağlanabilecektir.<br />
Verimlilik artacaktır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
47<br />
ktır.<br />
Arz talep dengesi sağlanacaktır.<br />
Alımlardan doğan kamu finansman yükü azalacaktır.<br />
Üretim planlaması ile uluslararası rekabet gücü artacaktır.<br />
Türkiye’nin AB’ye uyum sürecinde olası gelişmelerin önemli tarım ürünleri üzerine etkilerinin analizi<br />
yapılabilecektir.<br />
Ancak bu modelin uygulanması için<br />
Tarım Havzalarının belirlenmesi nedeniyle ”Bakanlar Kurulu Kararı” ile havza sınırlarının sabitlenmesine,<br />
Tarım Kanunun <strong>14</strong>. Maddesinde “Tarımsal üretimin kendi ekolojisine uygun alanlarda yoğunlaşması,<br />
desteklenmesi,örgütlenmesi ihtisaslaşması ve entegre bir şekilde yürütülmesi için tarım havzaları,<br />
Bakanlığın teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenir. Havza faaliyet ve işleyişi ile ilgili esas ve<br />
usullerine düzenlenmesine ilişkin yönetmelik, Bakanlık tarafından yürürlüğe konulur”ifadesine<br />
dayanarak ”Yönetmelik” çıkarılmasına, gerek bulunmaktadır.<br />
Tarım Havzaları ve Kapsadığı İller:<br />
1- İznik, Güney Marmara, İstanbul: (Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bilecik,Yalova, Sakarya, Kocaeli, İstanbul)<br />
2- Batı Karadeniz, Karaelmas: (İstanbul, Düzce, Sakarya, Kastamonu, Sinop, Bartın, Zonguldak, Kocaeli)<br />
3- Köroğlu, Orta Karadeniz, Ilgaz: (Kastamonu, Bartın, Zonguldak, Bolu, Karabük, Ankara, Çankırı)<br />
4- Kaçkar, Doğu Karadeniz: (Artvin, Rize,Trabzon)<br />
5- Palandöken, Aras, Karasu: (Ardahan, Kars, Erzurum, Ağrı)<br />
6- Gelibolu, Trakya: (Çanakkale, Edirne, Tekirdağ, İstanbul)<br />
7- Büyük Ağrı, Iğdır: (Ağrı, Iğdır, Kars)<br />
8- Söğüt, Orta Sakarya:( Bursa, Bilecik, Bolu, Kütahya, Eskişehir, Ankara)<br />
9- Çoruh, Harşit:( Gümüşhane, Trabzon, Rize, Bayburt, Artvin, Erzurum,Ardahan)<br />
10- Otlukbeli, Kösedağ,Munzur: (Erzincan, Sivas, Tunceli,Gümüşhane,Bayburt)<br />
11- Kıyı Ege: (Antalya,Muğla,Aydın,İzmir,Balıkesir,Çanakkale)<br />
12- Malazgirt, Süphan,Van Gölü: (Muş,Bitlis,Van,Tunceli,Bingöl,Ağrı,Erzurum)<br />
13- Kızıldağ,Erciyes: (Kayseri,Sivas,Yozgat)<br />
<strong>14</strong>- Karasi,Gemlik: ( Balıkesir,Bursa,Çanakkale,Manisa)<br />
15- İç Ege, Dumlupınar,Murat: ( Afyon,Kütahya, Uşak, Denizli,Manisa, Balıkesir, Konya,Eskişehir)<br />
16- Gediz,Aşağı Menderes,Sultani: (Manisa,İzmir,Denizli,Aydın)<br />
17- Meriç,Ergene,Balkan: (Edirne,Kırklareli,Tekirdağ)<br />
18- Ilgaz,Yeşilırmak,Akdağ: (Çorum, Amasya, Tokat,Ordu,Yozgat, Samsun,Kastamonu,Çankırı,Sinop,Giresun,Sivas)<br />
19- Fındık,Orta Karadeniz,Canik:( Samsun,Sinop,Ordu,Giresun)<br />
20- Ilısu, Karacadağ, Hasankeyf: ( Diyarbakır,Batman,Mardin,Siirt,Adıyaman,Şanlıurfa)<br />
21- Gündoğusu, Çölemerik:( Şırnmak, Hakkari, Van, Bitlis,Siirt)<br />
22- GAP,Harran,Mezopotamya: (Şanlıurfa,Mardin,Adıyaman,Şırnak)<br />
23- Antepfıstığı, Şahinbey: ( Gaziantep,Kilis,Kahramanmaraş, Adıyaman)<br />
24- Hatay,Antakya,Asi: (Hatay,Osmaniye, Gaziantep, Kahramanmaraş)<br />
25- Akdeniz,Çukurova,Toroslar: (Antalya,İçel,Adana, Burdur,Osmaniye,Hatay)<br />
26- Dalaman: (Denizli,Aydın,Burdur, Antalya,Muğla)<br />
27- Kapadokya,İncesu, Ihlara: ( Kırşehir,Nevşehir,Yozgat, Kırıkkale,Çorum, Çankırı,Niğde,Kayseri,Aksaray,Ankara<br />
28- Orta Anadolu,Sakarya,Selçuklu: (Ankara,Eskişehir,Konya, Karaman,Aksaray,Niğde,Afyon)<br />
29- Fırat,Harput: (Kahramanmaraş, Malatya,Elazığ,Bingöl, Adıyaman,Adana,Kayseri, Diyarbakır,<br />
Batman,Sivas,Erzincan)<br />
30- Göller,Mevlana: Konya,Isparta,Burdur, Karaman, Antalya,İçel)<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
48<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 6: Türkiye Tarım Havzaları<br />
Kaynak: Tarım Bakanlığı<br />
Havza bazlı bu model ile arpa, aspir, ayçiçeği, buğday, çavdar, çay, çeltik, kanola, kuru fasulye, mercimek, mısır,<br />
nohut, pamuk, soya, yulaf ve zeytinin bulunduğu 16 ürünün eritim miktarları artarken üretilen alan değişmeyecektir.<br />
Kısacası aynı alandan daha fazla verim alınacak, verim artışı sağlanmış olacaktır.<br />
Ülkemiz tarımsal üretiminde baktığımızda 2009 yılında bir önceki yıla göre tahıl ve meyve ürünlerinde<br />
artış, sebze ürünleri ise azalış tahmin edilmiştir. 2009 yılında, tahıl ürünleri üretim miktarlarının bir önceki yıla<br />
göre yüzde <strong>14</strong>,6 oranında artarak yaklaşık 33,6 milyon ton, sebze ürünleri üretim miktarının bir önceki yıla göre<br />
yüzde 1,9 oranında azalarak yaklaşık 26,7 milyon ton ve meyve ürünlerinin üretim miktarı bir önceki yıla göre yüzde<br />
1,5 oranında artarak yaklaşık 15,9 milyon ton olarak olacağı tahmin edilmektedir.<br />
Ülkemizde öncelikli sektör tüm eksikliklere rağmen tarım olarak ele alınmış ve hayvancılık ise tarımsal<br />
üretimin yanında bir alt sektör olarak düşünülmüştür. Bu anlamda da hayvansal üretim için bir teşvik olduğu<br />
görülmemektedir. Yukarıda da belirtildiği üzere, havza bazlı üretim modeli ile tarım sektörüne belirli bir düzen<br />
getirilmeye çalışılırken aynısının hayvancılık sektörü içinde yapılması, hayvansal üretim içinde aynı şekilde bir<br />
havza yaklaşımının belirlenmesi gerekmektedir.<br />
1980’li yıllardaki politikalar sonucunda birçok sektör darbe alırken hayvansal ürünleri ihraç eden bir ülke<br />
konumundan bugün kendi kendine yetemeyen bir ülkeye dönüşmüş bulunmaktayız. Ülkemizdeki hayvan sayısı hem<br />
küçükbaş hem de büyükbaş olarak reel anlamda azalmaktadır. Nüfusun arttığı, ihtiyaçların çoğaldığı bu yapıda çift<br />
yönlü olarak hayvansal üretimde bir azalma görülmektedir.<br />
Şekil 7: 2007 ve 2008 Yılları Et Üretimi (Kg)<br />
Kaynak: TÜİK
49<br />
Şekil 7’de görüldüğü üzere ülkemizde et üretiminde 2007 yılından 2008 yılına yüzde 16’lık bir azalma yer<br />
almaktadır. Bunların içinde toplam üretimde yüzde 75 paya sahip sığır üretiminde azalma yüzde <strong>14</strong> iken en fazla<br />
azalma yüzde 43 ile (toplamdaki payı yüzde 4.19) keçide yaşanmıştır.<br />
Büyükbaş hayvan sayısı 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 1,58 azalmıştır. Küçükbaş hayvan sayısı<br />
2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 6,87 oranında azalmıştır. Kümes hayvanları sayısı 2008 yılında bir<br />
önceki yıla göre yüzde 8,96 oranında azalış göstermiştir.<br />
2008 yılında kırmızı et ve süt üretimi bir önceki yıla göre azalış gösterirken, beyaz et ve yumurta üretimi<br />
artış göstermiştir. 2008 yılında kırmızı et üretimi, 2007 yılına göre toplamda yüzde 16,18 oranında azalarak 482<br />
458 ton olmuştur. Bu yıl içerisinde sığır etinde yüzde <strong>14</strong>,20, koyun etinde yüzde 17,69, keçi etinde yüzde 43,02 ve<br />
manda etinde yüzde 32,90 azalış olurken, deve etinde yüzde 27,27’lik bir artış meydana gelmiştir.<br />
Süt üretimi, 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 0,70 azalmış ve 12 243 040 ton olarak gerçekleşmiştir. Bu<br />
miktarın yüzde 91,93‘ünü inek sütü, yüzde 6,10’unu koyun sütü, yüzde 1,71’ini keçi sütü ve yüzde 0,26’sını manda<br />
sütü oluşturmaktadır.<br />
Beyaz et üretimi, bir önceki yıla göre yüzde 2,11 artarak 1 123 132 ton olmuştur. Bu miktarın yüzde 96,84’ü<br />
tavuk eti, yüzde 3,16’sı ise hindi etidir. Tavuk yumurtası üretimi 2008 yılında 2007’ye göre yüzde 3,66’lık bir artış<br />
göstermiş ve yaklaşık 13,2 milyar adet olmuştur.<br />
Bal üretiminde kovan sayısı, 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 1,31 artarak 4 888 961 adet ve bal miktarı<br />
da yüzde 10,05 artarak 81 364 ton olarak gerçekleşmiştir. Balmumu ise yüzde 18,30 oranında artış göstermiş ve 4<br />
539 ton olmuştur.<br />
İpekböcekçiliği faaliyeti yapan köy sayısı 2008 yılında 2007 yılına göre yüzde 8,02 azalmış ve 195 olmuştur.<br />
İpekböcekçiliğiyle uğraşan aile sayısı da yüzde 3,56 oranında azalarak 2 193 olmuştur. Açılan tohum kutusu sayısı<br />
yüzde 5,52 artarak 5 564 olurken, yaş ipek kozasında ise değişiklik olmamış, 125 ton olarak gerçekleşmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 35: Tür ve Irklarına Göre Hayvan Sayıları (2007-2008)<br />
Kaynak: TÜİK
50<br />
Hayvansal üretim, tarım kesiminden verim alınamadığı zamanlarda, üreticiyi sigorta eden bir sistem<br />
olarak da dikkate alınmalıdır.<br />
Ülkemizde Doğu Anadolu Bölgesi, tarımsal yapıya uygun olmayan arazi ve iklime sahip olması nedeni ile<br />
hayvancılık faaliyetleri açısından daha uygun olmaktadır. Buna rağmen uygulanan yanlış politikalar, bu yörelerdeki<br />
et arzına ciddi sınırlar getirmektedir. Örneğin Erzurum bile civar illerden et satın almak durumunda kalmaktadır.<br />
Üretim maliyetlerindeki artış etin maliyetine yansımakta ve satış fiyatının düşük olması nedeni ile üretici kâr<br />
edememektedir. Bescilikten vazgeçenleri geri kazanmak için maliyetlerin düşürülmesi ve verimliliğin arttırılması<br />
gerekmektedir. Verimlilik artmadığı takdirde kârlılık da artmayacaktır. Meraların yüzde <strong>14</strong>’ünün ve hayvan sayısının<br />
yüzde 5’inin bulunduğu bu örnek il üzerinden hareketle durumun vahameti ortaya konulabilir.<br />
3.1.2 Sanayi Sektörü<br />
2009 yılı III. çeyrek itibariyle bakıldığında sanayi sektörünün katma değerinin yüzde 4 civarında azaldığı<br />
görülmektedir. Tarım sektörü katma değeri yüzde 2.8 artmış, hizmetler sektöründe katma değer daralması ise yüzde<br />
-4.5 civarında gerçekleşmiştir. Yine III. çeyrek itibariyle bakıldığında imalat sanayi katma değerinde azalma yüzde<br />
-3.9’dur. Sözkonusu çeyrek dönem itibariyle imalat sanayi sektörünün GSYH içinde payı yüzde <strong>14</strong>.1’dir.<br />
Aylık imalat sanayi üretim endeksine baktığımızda, aynı dönemde ortalama yüzde -9 oranında azalma<br />
görülmektedir. Söz konusu dönemde imalat sanayiinde, yatırım malları üretiminde yüzde -19,1, ara malları üretiminde<br />
yüzde -8,4 oranında azalma, dayanıklı tüketim malları üretiminde ise yüzde 8,4 oranında artış kaydedilmiştir. Yılın<br />
ilk yarısında imalat sanayiindeki daralma yüzde -<strong>14</strong>,4’den yüzde -16,4’e revize edilmiştir.<br />
Aylık verilere göre incelendiğinde, sanayi üretimi, 2009 yılı Ekim ayında bir önceki yılın aynı ayına göre<br />
yüzde 6,5 oranında artmıştır. Böylece yılın ilk on ayında sanayi üretimi ortalama yüzde 13,1 oranında azalma<br />
kaydetmiştir. Mevsimsel düzeltilmiş sanayi üretim endeksinde ise Ekim ayında Eylül ayına göre yüzde <strong>14</strong>,6<br />
oranında artış gerçekleşmiştir.<br />
2009 yılı Ekim ayında, bir önceki yılın aynı ayına göre, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörleri üretimleri<br />
sırasıyla, yüzde 6,6, yüzde 5,2 ve yüzde 6,4 oranlarında artmıştır. 2009 yılı Ekim ayı imalat sanayi üretimindeki<br />
artışta; endeks içindeki payları yüksek olan, tekstil ürünleri, gıda ürünleri, taş-toprak, ana metal ve kimya alt<br />
sektörlerinde kaydedilen üretim artışları etkili olmuştur.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 37: Aylık Sanayi Üretim Endeksi 2007-2009 Ekim<br />
Kaynak: TÜİK<br />
DPT verilerine göre aylık sanayi üretimlerine baktığımızda, 2009 yılı Kasım ayı toplam imalat sanayi kapasite<br />
kullanım oranı 2008 yılının Kasım ayına göre 2.2 puan azalarak yüzde 70,7 oranında gerçekleşmiştir. Bir önceki
51<br />
aya göre ise kapasite kullanım oranı Kasım ayında 1.1 puan azalış göstermiştir.<br />
Kasım ayında özel sektör imalat sanayi kapasite kullanım oranı geçen yılın aynı ayına gore 2.1 puan azalarak<br />
yüzde 70,4 olurken, kamu sektörü kapasite kullanım oranı 13.5 puan artarak yüzde 88,8 olduğu görülmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 38: Aylık Kapasite Kullanım Oranı 2007-2009 Kasım<br />
Kaynak: TÜİK<br />
3.1.3 Hizmetler Sektörü<br />
Hizmetler sektörünün belli başlı kalemlerine baktığımızda genel anlamda bir daralma yaşandığı görülmektedir.<br />
Hizmetler sektöründe katma değerdeki daralmanın yılın ikinci çeyreğinden itibaren gerilediği gözlenmektedir. Bu<br />
durum yılın üçüncü çeyreğinde (özellikle ticaret, ulaştırma sektörleri) belirginleşmiştir. Bu gelişmede krize karşı<br />
alınan önlemlerin (vergi indirimleri) etkisi olmuştur. İnşaat sektöründeki daralma devam etmekte buna karşın otel<br />
ve lokantalar ile mali aracı kuruluşlarda pozitif büyüme gözlenmektedir. Bunun sonucunda katma değer, hizmetler<br />
sektöründe yılının üçüncü çeyreğinde yüzde -4,5 oranında azalma kaydetmiştir.<br />
Toptan ve parakende ticaret sektöründe (GSYH içinde payı üçüncü çeyrekte yüzde 10,5) değer üçüncü çeyrekte<br />
yüzde -7,2 oranında azalmıştır. Bununla birlikte, yılın üçüncü çeyreğinde beyaz eşya satışları ortalama yüzde -4<br />
oranında azalmış, otomobil satışları ise ortalama 16,1 oranında artmıştır.<br />
Ulaştırma ve haberleşmede (GSYH içinde payı üçüncü çeyrekte yüzde 12,5) katma değer üçüncü çeyrekte<br />
yüzde -6,9 oranında azalma kaydetmiştir. Konut sahipliğinde (GSYH içinde payı dönemde yüzde 11,5) katma değer<br />
üçüncü çeyrekte yüzde 3,8 oranında artış göstermiştir.<br />
İnşaat sektöründe (GSYH içinde payı üçüncü çeyrekte yüzde 3,3) gerileme devam etmektedir. Bu sektörde<br />
katma değer yılın üçüncü çeyreğinde yüzde -18,1 oranında azalmıştır.<br />
Küresel krizin getirdiği belirsizlik ortamı ve yurtiçi talepteki durgunluk konut satışlarında durgunluğu beraberinde<br />
getirmiştir. Bu sektörün imalat sanayiinde alt sektörlerle olan girdi bağlantıları da dikkate alındığında<br />
daralmanın boyutu artmaktadır. İnşaat sektörünün bu sektörel bağlantıları önemini de artırmaktadır.<br />
TÜİK verilerine baktığımızda Turizm geliri geçen yılın aynı dönemine göre % 11,6 artmıştır. Çıkış<br />
Yapan Ziyaretçiler Anketi sonuçlarına göre 2009 yılı IV. dönem turizm geliri, geçen yılın aynı dönemine göre % 11,6<br />
oranında artarak 5 012 898 591 dolar olmuştur. Turizm gelirinin 3 527 038 004 doları yabancı ziyaretçilerden, 1 485<br />
860 587 doları ise yurt dışında ikamet eden vatandaş ziyaretçilerimizden elde edilmiştir.<br />
Ziyaretçiler seyahatlerini kişisel olarak veya paket tur ile gerçekleştirmektedir. Turizm gelirinin 4 175 553 964<br />
doları kişisel, 837 344 627 dolarıı ise paket tur harcamalarından oluşmaktadır.<br />
Ekim, Kasım ve Aralık aylarından oluşan IV. dönemde en yüksek turizm geliri 2 466 201 396 dolar ile Ekim
52<br />
ayında gerçekleşmiştir. Kasım ayında 1 441 776 357 dolar, Aralık ayında ise 1 104 920 838 dolar gelir elde edilmiştir.<br />
Ekim - Aralık döneminde kişi başı ortalama harcama yabancılarda 603 dolar, vatandaşlarda ise 1 382 dolar’dır.<br />
Çıkış yapan ziyaretçi sayısı geçen yılın aynı dönemine göre %10,4 artmıştır. Ekim, Kasım ve Aralık<br />
aylarında toplam çıkış yapan ziyaretçi sayısı 6 928 722 kişidir. Bunun 5 853 318 kişisini yabancı ziyaretçi, 1 075 404<br />
kişisini ise yurt dışında ikamet eden vatandaşlarımız oluşturmaktadır. IV. dönemde en fazla ziyaretçi 3 515 977 kişi<br />
ile Ekim ayında gerçekleşmiştir. Kasım ayında 1 945 675, Aralık ayında ise 1 467 070 kişi ülkemizi ziyaret etmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 39: Aylık Turizm Geliri ve Gideri (2009) (USD)<br />
Not: Beraberinde giden ziyaretçi sayıları toplama dahil edilmiştir.<br />
(*) Yurt dışında ikamet eden yabancı ve vatandaş ziyaretçi sayılarıdır.<br />
(**) Yurt dışını ziyaret edip ülkemize giriş yapan ve yurt içinde ikamet eden Türkiye Cumhuriyeti pasaportu taşıyan vatandaş sayılarıdır.<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Turizm gideri geçen yılın aynı dönemine göre % 34,8 artmıştır. Giriş Yapan Vatandaş Ziyaretçiler Anketi<br />
sonuçlarına göre 2009 yılı IV. dönem Turizm Gideri, geçen yılın aynı dönemine göre % 34,8 oranında artarak<br />
1 215 508 023 dolar olmuştur. Bunun 1 151 319 039 doları kişisel, 64 188 984 doları ise paket tur harcamalardan<br />
oluşmuştur.<br />
IV. Dönemde en yüksek turizm gideri 447 217 180 dolar ile Aralık ayında gerçekleşirken, Kasım ayında 393<br />
619 402 dolar, Ekim ayında ise 374 671 441 dolar turizm gideri gerçekleşmiştir. Ekim - Aralık döneminde kişi başına<br />
ortalama harcama 775 dolardır.<br />
Şekil 8: 2009 Yılı Aylık Turizm Gelir ve Gideri (USD)<br />
Turizm Geliri Turizm Gideri<br />
Kaynak: TÜİK
53<br />
2008-2009 yıllarında turizm gelirine aylar itibariyle bakıldığında, 2009 yılının bazı aylarında önceki yıla göre<br />
düşüş olduğu görülmektedir.<br />
3.1.4 Bazı Alt Sektörler<br />
Madencilik ve Metal<br />
Ülkemiz maden kaynakları itibariyle kendi kendine yeterli olan ülkeler arasında yer almakta ve altmışın<br />
üzerinde farklı maden ve mineral üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu konuda tarihsel anlamdaki gelişmeler 1923<br />
İktisat Kongresi’ne kadar gitmekle birlikte sonraki gelişmelerin yetersizliği şu andaki halimizden anlaşılabilmektedir.<br />
Gelişmiş sanayi ülkelerinde milli gelir içinde madenciliğin payı yüzde 4-10 arasında iken ülkemizde bu oran yüzde<br />
1.2 civarındadır.<br />
Sektöre baktığımızda yirmi dolayında yabancı ortaklı yerli firma ve yaklaşık dört bin adet işletme faaliyet<br />
göstermektedir. 34 bin 883 arama, 8 bin 568 işletme olmak üzere toplam 43 bin 451 maden ruhsatı işlem görmektedir.<br />
MİGEM tarafından verilen izin ile özel sektörün de yeraltı madenlerini ekonomiye kazandırması için ön işletme<br />
ve işletme ruhsatı alması kabul edilmiş, bu anlamda 71 ilde 5 bin 576 maden sahası için ihaleler açılmıştır. Özel<br />
sektöre devredilecek arazi ile birlikte birçokmadenin üretimi de söz konusu olabilecektir. Devlet, mermer, maden<br />
kömürü, elmas, yakut, uranyum, toryum, altın, kurşun, demir gibi madenlerle birlikte bor maden sahalarında da<br />
arama ve işletme hakkını özel sektöre verecek, bu şekilde atıl duran sahalar özel sektör eliyle işletilecek, ekonomiye<br />
katma değer sağlanmasına çalışılacaktır.<br />
Ülkemiz dünya piyasalarında bor, feldispat ve manyezit üretiminde üst sıralarda yer almaktadır.<br />
Madencilik üretiminin önünde sadece mevzuat, politik ve rekabet engelleri değil, aynı zamanda çevre<br />
düşmanlığı şeklinde lanse edilen psikolojik engeller de yer almaktadır. Bir yandan otomobil üretelim derken<br />
öte yandan 1200 kg’lık bir otomobil üretmek için lazım olan 5 ton mineral maddenin de doğadan sökülüp alınması<br />
gerektiğini bilmemiz gerekmektedir.<br />
Ülkemizde maden aramalarının ancak yüzde 30’u gerçekleştirilmiştir. Yani yüzde 70 itibariyle ülkemiz<br />
maden potansiyeli noktasında bakir/belirsiz durumdadır. Avrupa ülkelerinde varlığını ortaya çıkarmamış bir<br />
ülke bulunmamakta, her ülke hangi varlığa sahip olduğunu bilmekte ve buna göre bir program yapmaktadır.<br />
Ülkemizin en önemli kaynaklarından biri olan bor’daki rekabet gücümüz ilk ürün maliyetlerinin<br />
düşüklüğünden kaynaklanmaktadır. Başka ülkelere göre üç misli daha ucuz bor maden maliyetimiz bulunmaktadır.<br />
Ancak, daha çok hammadde olarak satımı yapılan bor yerine, bora dayalı kimyasal madde üretimine veya nihai<br />
madde üretimine geçilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde madenlerin de ikame yöntemleri söz konusu olabilmektedir.<br />
Ülkemizde toryum vb. gibi varlığı bile ispatlanmamış bazı madenlerden bahsedilmekte (neptünyum, ostinyum)<br />
, bir tür internet efsanesi olarak varolmayan başka madenler de ifade edilmektedir. Belki bu söylentilerin arkasında<br />
bu soruların gerçek muhatabının kim olduğunun bilinmemesi de rol oynamaktadır.<br />
Maden üretiminde küresel şirketlerin kendilerine yâr olmayan madenlerin çıkarılmasını engelledikleri yönünde<br />
manipülatif hareketler yaptıkları bilinmektedir. Ya ilgili rezervleri kendileri ele geçirmeyi ya da çıkarılmasını<br />
engellemeyi tercih edebilirler. Ülkemizde bu anlamda bir madencilik bilinci hem halk, hem üretici hem de kamu<br />
kesiminde gerekmektedir. Madencilik zararlı diyerek üretimi engellemek ne kadar yanlış ise bu işi herkese vermekde<br />
o kadar yanlıştır. Madenlerin neticede kıt kaynaklar olduğu ve hem zaman hem miktar itibariyle en optimum<br />
kullanımının neticede kamu tarafından tespit edilebileceğinin kabul edilmesi ve buna göre gereken politikaların<br />
oluşturulması en akılcı yöntem olacaktır.<br />
Madencilik sektörünün yaşadığı sorunların başında bazı mevzuat engelleri yer almaktadır. Madenciliğin uzun<br />
soluklu bir iş olduğu ve yatırımların belki 20 sene sonra getirisinin alınacağı düşünülürse kamusal koordinasyonla<br />
kararlar alınmalı ve olumlu düzenlemeler olumsuz hale getirilmemelidir. Kaypak bir zeminde bu kadar uzun süreli<br />
yatırımların gerçekleştirilmesi de tabii olarak mümkün olmayacaktır.<br />
Son yıllardaki ihracat atağımızdan madencilik kesimi de payını almış ve maden ihracatımız 2004 yılında 1.3<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
54<br />
milyar dolar, 2005 yılında yüzde 15 artışla 1.5 milyar dolar, 2006 yılında yüzde 35’lik artış ile 2 milyar dolar, 2007<br />
yılında yüzde 30.5 artışla 2.715 milyar dolar olmuş, 2008 yılında ise yüzde 30 civarında artış yaşanmıştır.<br />
Bugün Dünya üzerinde yıllık 1.5 trilyon dolar değerinde 10 milyar ton üzerinde maden üretilmektedir.<br />
Bu pazar içinde ülkemizin 132 ülke arasında toplam üretim değeri itibariyle 28., maden çeşitliliği itibariyle<br />
10. sırada yer almaktadır. Dünyada ticareti yapılan doksan çeşit madenden yetmiş yedisinin ülkemizde var olduğu<br />
tespit edilmiştir. Ancak bunlardan 60 civarında maden ve mineralin üretimi yapılmaktadır. Bu madenlerin varlığı bir<br />
araştırma konusu iken bunların çıkarılması ve satışı ise bambaşka bir konudur. Ülkemizde bir an evvel derin<br />
maden aramacılığı ve işletmeciliğine geçilerek bu madenlerin gerçek potansiyelini ve çıkarma maliyetlerini<br />
detaylı bir şekilde analiz etmeliyiz.<br />
Ülkemizde toplamda 150 milyon tonu bulan maden üretimi büyük oranda inşaat, sanayi sektöründe hammadde<br />
olarak tüketilmekte ve yıllık 5-6 milyar dolarlık bir katma değer sağlamaktadır.<br />
Önemli ithal kalemlerinden birisi olan altının ülkemizdeki teorik potansiyeli 6.500 ton civarındadır.<br />
Şu ana kadar yapılan çalışmalarla 600 ton altın varlığı görünür hale getirilmiş, ancak 50 ton civarında altın ancak<br />
üretilebilmiştir. Ülkemizde ortalama her yıl 300 ton altın ithal edilmekte ve bunun da 100-150 tonu işlenerek ihraç<br />
edilmektedir. Dolayısı ile ülkemizdeki iç tüketimi yapılan altın tutarı yaklaşık olarak 2-3 milyar doları bulmaktadır.<br />
Mevcut rezervlerin kullanılır hale getirilerek dış ticaret dengesini bozan bu altın ithalatının engellenmesi<br />
gerekmektedir.<br />
Enerji<br />
Jeotermal enerji, yer kabuğunun çeşitli katmanlarında bulunan ısı ile oluşan, buhar, gaz ve kimyasal maddeler<br />
içeren sıcak su kaynaklarından elde edilen yenilenebilir ve sürdürülebilir bir enerji türü olarak tanımlanabilir. Bu<br />
enerji ile işletilen elektrik santrallerinin kurulum maliyeti düşük, inşaat süreleri kısa ve yakıt maliyetleri nerede ise<br />
sıfırdır.<br />
Dünyada yirmi beş ülke bu enerjiden elektrik üretmektedir. Jeotermal ısı ve kaplıca uygulamalarında, Çin,<br />
Japonya, ABD ve İzlanda’dan sonra beşinci sırada olmamıza rağmen jeotermal elektrik kurulu gücümüz çok kısıtlı<br />
kalmaktadır. Bu tür santrallerin yapımına yönelik lisans alınıp inşaatlarına başlanmış bile olsa henüz yeteri kadar<br />
yaygınlaşamamıştır. Ülkemizdeki potansiyel yılda 16 milyar KWh elektrik üretimini yakalayacak kapasitededir. Bu<br />
ise iki nükleer santrale eşdeğer enerji üretimi ve yılda yaklaşık on milyon ton karbondioksitin çevreye salınımını<br />
engellemek demektir.<br />
Bu enerji türünün fosil enerji kaynakları ile yarışmasına gerek bulunmamaktadır. En azından bina ısıtması,<br />
seracılık, kültür balıkçılığı ve kaplıcalar gibi direk ısıl uygulamalarında rahatlıkla kullanılabilmektedir. Örneğin<br />
ülkemizdeki potansiyel 1 milyon konutun bu enerji ile ısıtılmasını sağlayabilecek güçtedir. Ancak henüz yeteri kadar<br />
yaygın olmayan bu enerjinin yaygınlaştırılması için gerekenler yapılmalıdır. Bunlar;<br />
Jeotermal enerjinin çevre dostu olarak kalmasını sağlayacak yasal düzenlemenin yapılması, reenjeksiyonun<br />
jeotermal kaynak kullanımında gerekli ve vazgeçilmez bir parça olması sağlanmalıdır.<br />
Elektrik üretimine elverişli ise bu kaynaklar, ihaleler hızlı yapılmalı, bürokrasi minimuma indirilmeli,<br />
alım garantileri ile teşvikler sağlanmalı ve kısacası bu yatırımlar cazip hale getirilmelidir.<br />
Toplu konut ısıtmasında kullanılacak ise bir standart getirilmeli ve keyfi yapılanmaya izin verilmemelidir.<br />
Jeotermal enerji kullanımındaki maliyetlerin doğalgaz kullanımına veya diğer yöntemlere göre düşük kalması<br />
sağlanmalıdır. Bu durum, gerçek dışı veya sabit fiyat gibi verimsiz uygulamalar yapılmalı anlamı taşımamaktadır.<br />
Ev ve iş yerlerinde kullanılan hava kaynaklı klimalar yerine toprak kaynaklı ısı pompalarının kullanılması<br />
yönünde gereken teşvikler sağlanmalıdır. Her ne kadar ilk kurulum maliyetleri yüksek olsa bile binalarda düşük enerji<br />
maliyetli ısıtma ve soğutmanın sağlanmasında ve gürültü kirliliğinin oluşmamasında çok faydaları da görülecektir.<br />
Jeotermal projelerin karşılaştığı engelleri ortadan kaldırmak, teşvikte bulunmak ve talep ve gereç temininde<br />
artış sağlamak amacı ile kurulan GeoFund, Avrupa ve Orta Asya ülkelerinin jeotermal projelerine destek vermektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
55<br />
İlk aşamada teknik yardım, doğrudan yatırım fonlama ve jeolojik risk sigortası şeklinde 25 milyon dolarlık destek<br />
verebilmekte olup, kendi türünde ilk bölgesel örgüttür. Bu örgütün sağladığı proje desteklerinden yararlanarak<br />
yatırımların gerçekleştirilmesi de mümkün olabilmektedir.<br />
Kutu 5: Enerji ve İklim Değişiklikleri<br />
1980’li yıllardan sonra sanayileşmenin iklim sistemleri üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabilmek amacıyla BM nezdinde<br />
hazırlanan İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, 1992 yılında imzaya açılmış ve bu kapsamda, gelişmiş ülkelere 2000 yılında sera<br />
gazı emisyonlarının 1990 yılı düzeylerine indirme yükümlülüğü getirilmiştir. 1997 yılında Kyoto’da yapılan konferans ve protokol<br />
neticesinde imza sahibi ülkelerin 2009-2012 yılları arasındaki dönemde sera gazı salımlarını 1990 yılı seviyelerine göre en az yüzde<br />
5 azaltma yükümlülüğü getirmektedir. (2010 yılına girdiğimiz bu günlerdeki sanayi üretimi ve ortaya çıkan sera gazı salımlarını 1990<br />
ile karşılaştırdığımızda sanayi üretiminde ancak çok ciddi bir azalma ile bu yükümlülüğün yerine getirilebileceği aşikardır.) Yapılan<br />
araştırmalar 2020 yılı toplam sera gazı emisyon artış oranından yüzde 11 azaltım yapılmasına yönelik bir yaklaşım benimsenmiş ve<br />
bunun da sanayicinin uygulayabileceği maksimum değer olduğu anlaşılmıştır.<br />
Hem bu protokoller kapsamında hem de temiz bir çevre için gereklilik olarak yenilenebilir enerjinin önemi giderek<br />
atrmaktadır. Avrupa Birliği Komisyonu, Enerji-İklim Değişikliği Paketi gereği 2020 itibariyle toplam enerji tüketiminin yüzde 20’sinin<br />
yenilenebilir enerjiden oluşturmayı kabul etmiştir. Türkiye’nin de bu anlamda bir hazırlığının olması yerinde bir aksiyon olacaktır. Bu<br />
alandaki yatırımlarla hem işsizliği bir ölçüde önleyebilecek, hem dış gelirler artacak, hem de rüzgar, güneş, su, jeotermal enerjilerin<br />
kullanımı ile küresel ısınma alanında önemli mesafeler katedilecektir.<br />
Küresel düzeyde bakıldığında yenilenebilir enerji, küresel enerji rezervinin yüzde 13.1’ini ve küresel elektrik üretiminin de<br />
yüzde 17.9’unu oluşturmaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı raporuna göre 2030 yılı itibariyle bu oranın yaklaşık olarak aynı kalacağı,<br />
yani çok az değişecği tahmin edilmektedir. Ancak, doğru politikalar uygulandığı takdirde, Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyi 2007<br />
yılı tahminlerine göre 2050 yılında enerjinin yarısının bu kaynaklardan temin edilebileceği tahmin edilmektedir.<br />
Birçok anlamda dünyadaki gelişmeleri geriden takip etmemize rağmen, bundan sonraki trendleri yakalayabilmemiz<br />
durumunda belirli alanlarda mukayeseli üstünlüğe geçebilmek mümkün olacaktır. Bu ise emek yoğun ürünlerden teknoloji yoğun<br />
üretime geçilmesi ile mümkün olacaktır. Örneğin ülkelerin temel motor endüstrilerinden olan araç sanayindeki son gelişmeler, elektikli<br />
araçlar çağının başladığını göstermektedir. Bu araçlar sadece fosil yakıt tüketimini azaltarak değil, hava kirliliğini de azaltarak katma<br />
değer yaratacaklardır. Yenilenebilir enerji kaynaklı yeni jenerasyon araçlar da gündemde iken bunların uygulanabilmesi ise ancak,<br />
otomobil üreticileri, amme hizmeti şirketleri, devlet yolu yapıcıları ve bütünleşik bu sistemde katkısı olan herkesin (kamu-özel)<br />
ortaklığı ile mümkün olacaktır.<br />
Enerji üretimi için önem arzeden kaynaklardan birisi de bor madenidir. Ülkemizin görünür, muhtemel ve<br />
mümkün rezervleri dikkate alındığında dünya rezervinin yüzde 67-73’ü arasında bir değere sahip olduğumuz<br />
görülecektir. Bor mineralleri her ne kadar çok fazla değişik alanlarda kullanılıyor olsa da bu sektörden kazanılan<br />
paranın çok büyük boyutlarda olduğu sonucu çıkmamaktadır. Çünkü bu piyasanın toplam küresel büyüklüğü 1.2<br />
milyar dolar civarındadır. Yani tamamını biz üretmiş olsak bile elde edeceğimiz katma değer belirlidir. Ülkemizin<br />
bor satışı ile elde ettiği gelir 0.5 milyar dolar civarlarındadır. Ancak, AB’de bor ile ilgili olarak çıkartılan bazı<br />
kısıtlamalar nedeni ile 2009-2010’dan itibaren bor satışlarında bir düşüş olması beklenmektedir. (Çeşitli bor<br />
ürünlerinin kullanımına sınırlamalar getirilmiş ve kullanımı tehlikelidir anlamını taşıyacak şekilde içinde bor<br />
bulunan bazı deterjan ve cam sanayii ürünlerine kurukafa işareti konma mecburiyeti getirilmiştir. Dolayısı ile bor<br />
yerine, ilgili sanayi kuruluşları, kuru kafa işareti taşımayan diğer girdilere yöneleceklerdir.)<br />
Küresel madencilik oyuncularının genel politikaları olabildiğinde az bedelle bir madeni ele geçirmek, bunu<br />
yapamıyor ise üretilen malı yok pahasına satın almak ve kendi kârı ile satmak ve eğer bunda da başarısız ise bu<br />
malı kullanamaz hale getirmek (ya satışını engelleyerek ya da benzer fonksiyona sahip farklı bir ürün oluşturarak)<br />
şeklinde yöntemler kullanmaktadırlar. 22 Kasım 2004 tarihinde Uzman Bilirkişiler Komisyon Çalışması’nda borik<br />
asit ve boratların üremede zehirli maddeler kapsamında sınıflandırılması teklif edilmiştir. Bu karar uygulandığı<br />
takdirde, AB ülkelerinin bu ürünleri yüzde 0.5 ve üzerinde kullandığı cam, boya, kozmetik, elyaflı oyuncaklar,<br />
seramik ve benzeri endüstri dalları bu oranı aşağı çekmeye çalışacak ve taleplerini azaltacaktır. Öte yandan bir ABD<br />
firması cam sanayinde kullanılan bor ürünlerine alternatif ürünler geliştirmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
56<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 40: Dünya Bor Rezervi (Bin Ton B2O3)<br />
Kaynak: http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm<br />
Mortgage ve Gayrimenkul Sektörü<br />
Mevcut makro ekonomik ortamda gayrimenkul sektörünün yapısına bakıldığında konut arzının özellikle 2005<br />
yılından itibaren devamlı surette arttığı ve gereksiz yere lüks konut üretiminin oluşturulduğu ve kriz etkisi ile vahim<br />
bir tablonun oluştuğu bir sektör görülmektedir. Bahsi geçen lüks projeler ile oluşan konut stoğunun eritilmesi için<br />
oldukça uzun bir süre geçecektir.<br />
Küresel kriz etkisi ile emlak fiyatlarındaki düşmede belirli lokasyonlarda dip görülmüş olmakla birlikte belirli<br />
lokasyonlar için bunun söylenemeyeceği de bir gerçektir. Konut ihtiyacının hâlâ var olmasına, faiz ve fiyatların<br />
da bu anlamda uygunluğuna rağmen gelir seviyelerinin artmaması, kriz nedeni ile oluşan gelecek beklentilerinin<br />
olumsuza dönmesi konut talebini de sınırlamaktadır.<br />
Ülkemizde 17 milyon konut bulunmasına rağmen bunların yüzde 25’inin ruhsatsız-kaçak, yüzde 60’ının yirmi<br />
yaşın üstünde, bir kısmının da deprem sonrası yıkılıp yeniden yapılması gereken nitelikte konutlar olması dolayısıyla<br />
konut ihtiyacı devam etmektedir.<br />
Konut üretiminde ya lüks inşaatlar ya da Toki ve Kiptaş uygulamaları ile alt gelir grubuna hitap edilirken, orta<br />
gelir grubunun ihtiyaçları göz ardı edilmiştir. Faizlerdeki düşüşün sektöre bir canlandırma getirdiği kesin olmakla<br />
birlikte yeterli olduğu tartışmalıdır. Faizlere çok duyarlı olan mortgage kredileri için güven ortamının artması ve<br />
faizlerin ise bu düzeylerde kalması mevcut potansiyelin kullanımını sağlayabilecektir. Mortgage faizlerindeki her<br />
%0.1’lik düşüş mortgage kredisi kullanabilecek hanehalkınının sayısını arttırabilecektir. Ülkemizde mortgage<br />
kredilerin GSMH’ya oranını yüzde 3.9 iken bu oran Avrupa’da yüzde 70 civarındadır.<br />
TÜİK tarafından yayınlanan veriler kapsamında inşaat maliyet endeksine baktığımızda bir önceki<br />
döneme göre maliyetlerin yüzde 0.07 arttığı görülmektedir. 2005=100 Temel Yıllı Bina İnşaatı Maliyet Endeksi,<br />
Ekim–Kasım–Aralık aylarını kapsayan 2009 yılı dördüncü döneminde, toplamda bir önceki döneme göre yüzde 0,07<br />
ve bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 0,62 artarken dört dönem ortalamalara göre yüzde 4,28 azalmıştır.<br />
2009 yılı dördüncü döneminde bir önceki döneme göre işçilik endeksi yüzde 0,75 artarken, malzeme endeksi<br />
yüzde 0,<strong>14</strong> azalmıştır. 2009 yılı dördüncü döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre işçilik endeksi yüzde 2,37<br />
ve malzeme endeksi yüzde 0,08 artmıştır.
57<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 9: Bina İnşaat Maliyet Endeksinde Girdilerin Payı (2005=100)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Tablo 41: 2009 ve 2008 yılı dördüncü dönem endeks yüzde değişim oranları<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2008 yılı dördüncü döneminde, toplamda bir önceki döneme göre %3,90 azalış gerçekleşirken, bir önceki yılın<br />
aynı dönemine göre %7,95 ve dört dönem ortalamalara göre %13,65 artış gerçekleşmişti.<br />
Demir Çelik Sektörü<br />
Demir çelik sektörü lokomotif sektörlerden birisidir. Bu sanayideki gelişmenin kalkınma süreci ile yüksek<br />
korelasyonu bulunmaktadır. Sektör, tüm endüstriyel dallara girdi vermekte, başta inşaat malzemeleri olmak üzere,<br />
otomotiv, gemi, uçak, demiryolu, vagon gibi tüm taşıma ve makina, cihaz eşya üretimine katkı sağlamaktadır.<br />
Küresel krizden en fazla etkilenen sektörlerin başında demir çelik sektörü gelmektedir. Kur değişimlerinden<br />
de kaynaklanan kısmı ile birlikte sektörde yüzde 45’e yakın küçülme yaşanmıştır. Gulf, ABD ve Dubai’de pazarın<br />
yüzde 60’lara yakın bir daralma kaydetmesi kısmen Afrika’ya yapılan ihracattaki artışla telafi edilmiştir.<br />
Türkiye 25 milyon ton demir-çelik üretimiyle dünyanın 10’uncu, Avrupa’nın ise 2’nci büyük üreticisi<br />
durumundadır. 2010 ortalarından itibaren yurtdışı talepte bir iyileşme ve yeni yatırımlarla birlikte üretimde de<br />
tekrar artış beklenmektedir. İhracat artışı ise, özellikle Kuzey Afrika, sınır komşuları ve Uzakdoğu gibi pazarlardan<br />
sağlanacaktır. Çelik sektörünün ihracatına baktığımızda 1990’lı yıllarda en büyük pazarımızın Uzak Doğu ve Çin<br />
olduğu görülmektedir. Ancak son gelişmelere baktığımızda Orta Doğu ve Körfez bölgelerinin payının büyüdüğünü, bu<br />
bölgelerde yaşanan kriz nedeni ile 2009 için Kuzey Afrika’nın yükselen yıldız olduğunu söylememiz gerekmektedir.
58<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 10: Türkiye’nin Bölgeler İtibariyle Demir Çelik Ürünleri İhracatı (ton)<br />
Kaynak: http://www.demircelik.com.tr/yazi_detay.asp?yazi_id=102<br />
AFRİKA<br />
Çelik sektörü, her ne kadar geleneksel pazarlarda sıkıntı yaşasa da, piyasa çeşitlendirmesi stratejisi ve<br />
komşu ülkelere, alternatif ihracat imkanlarına ağırlık vermesinin de katkısıyla, 2009 yılında önemli bir kan kaybı<br />
yaşamamıştır. Bazı ülkelerin yaptığı birtakım koruyucu önlemler neticesi (Körfez İşbirliği Konseyi, S. Arabistan ve<br />
Umman’ın ithalatı sınırlama girişimleri ve Brezilya’ya yapılan ihracatta standartlara uygunsuzluk iddiası) sektörün<br />
bazı ülkelerde önü kapanmaya çalışılmaktadır.<br />
Sektörün krize rağmen yatırımlarını devam ettirdiğini görmekteyiz. Sektörün dünya pazarlarına yönelik bu<br />
yeni yatırımlarının kriz sonrası için hazır bir sektör bulundurmamıza imkan tanımaktadır.<br />
Moody’s içinde ERDEMİR’in de bulunduğu 13 Avrupalı demir-çelik üreticisini inceleyip, sektörün görünümünün<br />
negatif olduğunu bildiren bir rapor hazırlamış ve sektörde 2010 yılına kadar bir canlanma olmayacağını belirtmiştir.<br />
AB ülkelerindeki durumun ülkemize göre daha kötü olduğunu söylememiz mümkün olabilecektir.<br />
Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı birçok sektöre umut verdiği gibi demir çelik sektörüne de heyecan<br />
vermektedir. 3.300 kilometre uzunluğundaki projenin yüzde 65’e yakın bölümünün Türkiye’den geçecek olması<br />
nedeniyle, Türkiye’de 4,5 milyar dolarlık yatırımın yapılması beklenmektedir. 2 milyon 250 bin ton boru ve 2<br />
milyon tona yakın çeliğin kullanılmasının beklendiği proje, Türkiye’de başta boru, iş makineleri, çelik, kablo ve<br />
bağlantı elemanları sektörü olmak üzere, birçok sektöre olumlu etki yapması beklenmektedir.<br />
Yalnızca Nabucco projesinde 2 milyon ton çelik kullanılacak olup birçok firmanın yaptığı kapasite arttırımları<br />
ve yeni yatırımlar bu talebi karşılayacak durumdadır. Projenin istihdam arttırıcı boyutu da ayrı bir olumlu etkidir.<br />
Dünya Çelik Birliği tahminlerine göre dünyada görünür çelik tüketimi 2008 yılında yüzde 1.4 ve 2009 yılında<br />
yüzde 8.6 düşmüştür. Çelik tüketimindeki gelişmeleri Çin’in çelik talebi ciddi etki sağlamaktadır. 2010 yılında çelik<br />
tüketiminin artacağı yönünde işaretler alınmakta olup 2010 için çelik tüketiminin yüzde 9.2 artış göstererek 2008 yılı<br />
seviyelerini tekrar yakalayacağı tahmin edilmektedir.<br />
Tekstil Sektörü<br />
Ülkemizde hazır giyim sektörü son 30 yılda hızlanmıştır. Tekstil sektörü ise daha uzun bir geçmişe sahiptir.<br />
Hazır giyim, uygulanan ekonomik politikalara paralel gelişmiş, 70’li yılların başından itibaren, ithal ikameci<br />
ekonomi politikalarının uygulandığı dönemde, hazır giyimde, iç piyasaya yönelik üretime ve bu üretime yönelik<br />
sanayileşmeye başlamıştır. 70’lerde ise sektör dış pazarları da takip etti ve Türkiye Avrupa’nın iplik-ham bez<br />
tedarikçisi haline dönüştü. 1980’den itibaren, tüm ülkenin dışa açılması ile birlikte sektörde bundan payını aldı.<br />
1990’lı yılların başında yeni bir döneme giren sektör 2000’li yıllardan sonra organizasyon kapasitesini
59<br />
geliştirmeye, atölye boyutundan çok sayıda orta ölçekli işletmenin yer aldığı bir yapıya geçmiş ve bu dönemde<br />
ihracat ağırlıklı olarak gelişmeye devam etmiştir. Bir yandan yeniliklerle bir yandan bavul ticareti ile ihracatını<br />
arttırıp toplam ihracat içinde 1995’lerde yüzde 30’lara yakın bir pay edindi.<br />
1996 sonrası AB ile Gümrük Birliği ilişkilerinin itici gücü ile sektörde ölçekler büyümeye, KOBİ’lerin payı<br />
genişmeye başlamış, aynı dönemde moda ve marka bilinci de yerleşmeye başlamıştır. 2000’den itibaren, aktif<br />
pazarlama ile birlikte, sektör, kendi özgün tasarımları ve koleksiyonlarını üretmeye başladı. Yurtiçi ve yurtdışında<br />
mağazacılık ve markalaşma ile Türk modacılarının varlığı hızla arttı. Hem hızlı, hem esnek bir şekilde parti üretime<br />
yönelen sektörde koleksiyon ve sezon sayıları da artmaya, üretim süreleri kısalmaya başladı.<br />
Bununla birlikte, 2000’li yılların başından itibaren maliyet-fiyat-rekabet üçgeninde, başta Çin olmak üzere çok<br />
sayıda yeni ülkenin rekabeti yaşanmaya başladı. 1 Ocak 2005’te dünya ticaretindeki serbestleşme etkisi ile birlikte<br />
sektör yeni bir rekabet dönemine girdi.<br />
Tekstil sektörünün sorunlarına baktığımızda şu başlıkları saymamız mümkündür:<br />
• Kayıt dışı ekonomi: Tekstil ve giyim sanayinde kayıt dışı faaliyet gösteren çok fazla şirket bulunmakta<br />
ve bu şirketler haksız rekabete neden olmaktadırlar.<br />
• Kontrolsüz ithalat:Ddampingli malların Türkiye’ye girmesini önlemek için alınan tedbirler<br />
yetersizdir. Soruşturmalar ve mahkemeler uzun sürmekte bu nedenle sektör haksız rekabetten ciddi<br />
zararlar görmektedir.<br />
• Teşvik sorunu: Hükümetler bugüne kadar tekstil ve konfeksiyon sektörünü bir stratejiye<br />
dayandırmadan teşvik ettiler.<br />
• Reel kur: Doğrudan maliyet kalemleri içinde yer almasa da, Türk Lirası’nın son 2 yılda aşırı değer<br />
kazanması sektörü etkiliyor.<br />
• İşçilik maliyeti: Sektörün maliyetleri içinde işçiliğin payı yüzde 15 civarındayken, bu oran hazır<br />
giyimde yüzde 30’a kadar çıkmaktadır. Hazır giyimin daha fazla emek yoğun olması, bu sektörün<br />
emek maliyetinden ve dolayısıyla üretimde küreselleşme sürecinden daha fazla etkilenmesine neden<br />
olmaktadır.<br />
• Enerji giderleri: Enerji girdilerindeki yüksek fiyatlar tüm sektörler gibi bu sektörü de etkilemektedir.<br />
Elektrik enerjisi ve doğal gaz fiyatları OECD ülkeleri ortalamalarına ve pek çok gelişmekte olan<br />
ülkeye göre yüksektir.<br />
Türkiye’deki hazır giyim sektörünün genel yapısına baktığımızda güçlü ve zayıf yönleri ile karşılaştığı<br />
fırsatlar ve riskler şöyle sıralanabilir:<br />
• Güçlü Yönleri: Hız ve esneklik, kaliteli pamuk üretimi, eğitimli ve tecrübeli işgücü, marka bilincinin<br />
gelişmiş olması.<br />
• Zayıf Yönleri: yüksek işgücü maliyetleri, yüksek enerji maliyetleri, şirketlerin pazarlama ve dağıtım<br />
kanalları ile ilgili sorunları, şirketler arasında stratejik ortaklığın kurulamaması.<br />
• Fırsatlar: Türkiye’nin coğrafi konumu ve pazara yakınlık, yeni pazar fırsatları, 2005’den sonra Çin,<br />
ABD ve Japonya’ya giriş kolaylığı, komşu ülkelerle ticaretin gelişmesi, kumaş alanında yaşanan<br />
teknolojik gelişmeler.<br />
• Riskler: İşgücü maliyetlerini oluşturan vergi ve prim yükünün artması, dünyada kotaların kalkmasıyla,<br />
Çin’in oluşturacağı haksız rekabet ortamı, Çin, Hindistan, Pakistan, Bangladeş gibi ülkelerin düşük<br />
maliyetleri, bölgesel entegrasyonlar, uluslararası rekabetin artması.<br />
Tekstil sektörü açısından 2008’in son ayları ve 2009 “kriz yılı” olarak adlandırıldığı için zaten sektör bir kriz<br />
yaşamaktaydı. 2009 yılı için baktığımızda sektörün en azından Türkiye’nin genel ihracat düşüşünün altında bir<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
60<br />
düşüş yaşadığı görülmektedir. Bazı pazarlarda satışları düşerken, bazı pazarlarda artış elde edilmiş ve ihracattaki<br />
kayıplar sınırlı kalmıştır.<br />
Krizle birlikte özellikle Avrupa pazarlarında büyük bir daralma olduğu, bunun da sektörün ihracatını düşürdüğü<br />
görülmektedir. Ancak sektör 2010 yılından ümitvar gözükmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
61<br />
3.2 KOBİ’LER<br />
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme Başkanlığı’nın (KOSGEB) kurulması hakkındaki<br />
kanun değişikliğinin TBMM tarafından kabul edilmesi ile birlikte sadece sanayicilere değil aynı zamanda bakkal,<br />
manav, berber gibi hizmet esnafı için de KOSGEB desteklerinin yolu açılmış oldu. Bu tür bir değişikliğin kanunda<br />
yer alan “sanayi” ibaresinin “işletmeleri” şeklinde değiştirilmesi ile bazı şeylerin ne kadar kolay yapılacağı da<br />
gösterilmiş oldu.<br />
2007-2008 döneminde, çoğu geri dönüşümsüz olmak üzere 6,257 işletmeye toplamda 35.2 milyon lira destek<br />
sağlayan KOSGEB 2008 yılı içinde sıfır faizli kredi destek programını uygulamaya koymuştur. Bu programla birlikte<br />
25 bini aşkın işletmeye 1.6 milyar TL sıfır faizli destek sağlanmıştır.<br />
KOSGEB’in bütçesinin 222 milyon liradan 2009 yılı için 329 milyon liraya çıkarılması da önemli bir gelişme<br />
olmakla birlikte yeterli sayılmamalıdır. Hazine tarafından tahsis edilen 75 milyon TL ile birlikte daha fazla işletmenin<br />
destek görmesi mümkün olacaktır. Tanımdaki değişiklik nedeni ile başvuracak şirket sayısında da aşırı bir artış<br />
göz önüne alındığında çok daha fazla kaynak aktarımlarının gerektiği âşikârdır.<br />
Yeni düzenleme ile birlikte;<br />
• KOSGEB tarafından verilecek hizmetler ve desteklerden yararlanacak işletmelere ilişkin sektörel<br />
ve bölgesel önceliklerin günün ekonomik ve sosyal şartlarına göre belirlemesini Bakanlar Kurulu<br />
yapacak.<br />
• KOSGEB, girişimcilik kültürünün ve ortamının geliştirilmesi, yaygınlaştırılması için gerekli<br />
önlemleri alacak ve bu kapsamda girişimcileri destekleyecek.<br />
• İşletmeler arası işbirliğini geliştirme; yerli veya yabancı sermaye katkısıyla gerçekleştirilecek ortak<br />
yatırımların oluşturulmasını, yaygınlaştırılmasını destekleme; yatırım ortamının iyileştirilmesi için<br />
gerekli önlemleri alma KOSGEB’in görevleri arasında olacak.<br />
• KOSGEB, işletmelerin ve girişimcilerin yatırım, üretim, ihracat, istihdam, teknoloji geliştirme,<br />
pazarlama ve diğer konularda ihtiyaç duydukları ürün ve hizmetleri temin edebilmeleri, sermaye<br />
piyasalarına açılabilmeleri için gerekli geri ödemeli ve ödemesiz destekleri sağlayacak.<br />
• KOSGEB ile ihtilaflı hale gelmiş olan KOBİ’lerin KOSGEB’e olan borçlarını ödemelerini<br />
kolaylaştırıcı düzenleme de getirildi. Kanun değişikliğinin yürürlüğe gireceği tarihe kadar aldığı<br />
KOSGEB destekleriyle ilgili olarak bu kuruluş ile ihtilafı olan KOBİ’ler, alınan desteğin ana parasını<br />
31 Ekim 2009 tarihine kadar defaten ödemek kaydıyla, KOSGEB alacağının faizini ödemeyecek.<br />
KOBİ’ler açısından yaşadığımız kriz ortamındaki en önemli sorunların başında mali sistemdeki<br />
finansmana erişim sorunu gelmektedir. Kurumsal yapılanma eksikliği, kayıt dışılık ve mali tabloların yetersizliği,<br />
teminat eksiklikleri KOBİ’leri bugünlere getirmiştir. 1991 yılında 20 bin TL sermaye ile kurulan Kredi Garanti Fonu<br />
(KGF) 1994 yılında ilk faaliyetinde sadece kendi hissedarlarından Halk Bankası’nın kefaletini kabul eden küçük bir<br />
kuruluşken sermayesi 2007 itibariyle 60 milyon liraya yükselmiş ve bugün ise TOBB, KOSGEB’in ve 20 bankanın<br />
iştirakiyle 80 milyon TL’lik ek katkısı ile toplamda 240 milyon TL sermayeli güçlü bir kuruluş olmuştur.<br />
KOBİ’lerin yapısal sorunları nedeni ile finansman sıkıntısı yaşadığı durumlarda ve bankaların da yüksek<br />
riskli müşteri sınıfında görmeleri nedeni ile kredi vermemeleri durumunda KGF’nin bu açığı ortadan kaldırması<br />
beklenmektedir. KGF’nin elinde bulunacak 1 milyar TL ile bu fonun 10 milyar TL’lik bir kredi hacmi oluşturması<br />
beklenmektedir. Kaynaklardan yararlanabilmek için 30 Haziran 2008 tarihinden önceki iki yıl içinde takibe düşmüş<br />
veya vadesi geçmiş borcu bulunmayan KOBİ’ler bu kaynaktan yararlanabilecektir. Her bir kredi alan en fazla 1<br />
milyon TL ve grup halinde ise 1.5 milyon TL sınırı ile limitlendirilmiştir.<br />
Ülkemizdeki işletmelerin yüzde 95’inin KOBİ tanımına girmesi nedeni ile güçlü KOBİ’nin küreselleşmenin<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
62<br />
zararlarını minimuma indermesi beklenmelidir. Yapılan bu tür yeniliklerin ve etkilerinin anlaşılması, bu<br />
hizmetlerin olmadığı durumlarla kıyaslandığında daha net anlaşılacaktır.<br />
3.2.1 KOBİ’lerde Kullanılan Teknoloji<br />
TÜİK tarafından 31 Aralık 2009’da açıklanan Yenilik Araştırması sonuçlarına göre 2006-2008 yılları arasında<br />
girişimlerin (10 ve daha fazla çalışanı olan) sadece yüzde 37,1’i yenilik faaliyeti yürütmüştür. Yenilik faaliyetleri<br />
girişimlerin büyüklük grubu ile orantılı olarak artmaktadır. 10–49 çalışanı olan girişimlerin yüzde 33,8’i, 50–249<br />
çalışanı olan girişimlerin ise yüzde 43,7’si ve 250 ve daha fazla çalışanı olan girişimlerin yüzde 54,4’ü yenilik<br />
faaliyetinde bulunmuştur.<br />
2006–2008 yıllarını kapsayan üç yıllık dönemde girişimlerin yüzde 29,8’i teknolojik yenilik faaliyetinde<br />
bulunurken bu kapsamda, girişimlerin yüzde 27,4’ü ürün veya süreç yeniliği yaparken, aynı dönem içerisinde<br />
teknolojik yenilik faaliyeti devam eden girişimlerin oranı yüzde 12,6 ve faaliyeti sonuçsuz kalan girişimlerin oranı<br />
ise yüzde 4,9’dur.<br />
İlgili dönemde girişimlerin yüzde 22,7’si teknolojik olmayan yenilik faaliyetinde bulunmuş ve detaylarına<br />
bakıldığında ise bunun yüzde 12,7’si organizasyon yeniliği, yüzde 16,6’sı ise pazarlama yeniliği gerçekleştirmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 11: Girişimlerde Yenilik Faaliyetleri (%), 2006-2008<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Teknolojik yenilik faaliyeti için işbirliği yapan girişimlerin oranı yüzde 16’dır. İşbirliğinde bulunan girişimlerin<br />
yüzde 81,9’u makine, teçhizat ve yazılım sağlayıcıları ile yürüttükleri teknolojik yenilik faaliyeti için işbirliğinde<br />
bulundu. İşbirliği yapılan kişi ve kuruluşların ülkeleri dikkate alındığında yüzde 97,1’i yurtiçinden, yüzde 26’sı ise<br />
AB üye, aday ve EFTA ülkelerindendir.<br />
Teknolojik yenilik faaliyeti yürüten girişimlerin yüzde 24,4’ü finansal destek almıştır. Desteğin dağılımı ise,<br />
yüzde 22,7’si kamu kurum/kuruluşları tarafından ve yüzde 2,2’si de Avrupa Birliği Kurumları tarafından yapılmıştır.<br />
Girişimlerin yüzde 52,3’ü teknolojik yenilik faaliyetinin en önemli etkisi olarak, mal ve hizmet kalitesinin<br />
artması, yüzde 43,1’i ürün veya hizmet çeşidinin artması, yüzde 38,7’si ise mal ve hizmet üretim kapasitesinin<br />
artması şeklinde belirtmiştir. Bunları yüzde 32,5 ile teknolojik yenilik faaliyetinin pazar payını arttırıcı etkisi takip<br />
etmektedir.
63<br />
3.2.2 Girişimlerde Bilişim Teknolojisi Kullanımı<br />
TÜİK tarafından 20 Kasım 2009’da açıklanan “Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması”<br />
sonuçlarına göre (Mali Aracı Kuruluşlar ile ilgili sonuçlar da bu yeni veriye dahil edilmiştir.) girişimlerin bilgisayar<br />
kullanımı ve İnternet erişimi oranlarında önemli bir değişim olmazken, WEB sayfası sahipliği oranında düşme<br />
gözlenmiştir. Girişimlerde bilgisayar kullanım ve İnternet erişimine sahiplik oranları 2009 yılı Ocak ayında yüzde<br />
90,7 ve yüzde 88,8 iken, bu oranlar büyüklük gruplarıyla doğru orantılı olarak artmaktadır. İnternet erişimine sahip<br />
girişimlerin web sayfasına sahiplik oranı 2009 yılı Ocak ayında yüzde 58,7’dir.<br />
İşletmelerin yüzde 76,3 ü interneti “bankacılık ve finansal hizmetler” için, yüzde 31,6’i ise “eğitim ve öğretim”<br />
için kullanmaktadır. Öte yandan, WEB sayfasına sahip olan girişimlerin, bu sayfalar üzerinden sundukları hizmetler<br />
sırasıyla yüzde 77,9 ile “ürün katalogları ve fiyat listesi”, yüzde 29,6 ile “web sitesinin güvenliği ile ilgili olarak<br />
güvenlik politikası beyanı, gizlilik mührü veya sertifikası” ve yüzde 27,9 ile “açık iş pozisyonları için ilanlar ve<br />
online iş başvurusu”dur. Yeni çıkan web ve internet teknolojilerinin işletmelere uygulanması anlamında<br />
ilerleme ihtiyacı bulunmaktadır.<br />
Şekil 12: Girişimlerde Yıllara Göre Bilgisayar Kullanımı, İnternet Erişimi ve WEB Sayfası Sahipliği<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2005 2009<br />
Yine aynı araştırma sonuçlarına göre kamu kurum ve kuruluşları ile iletişimde İnterneti kullanma oranı yüzde<br />
68,4’tür. İletişim amaçları arasında yüzde 91,7 ile “bilgi almak” amacı ilk sırada yer alırken, bunu yüzde 83,1<br />
ile “form almak (indirmek)” takip etmektedir. Kamu kurum ve kuruluşları ile iletişimde interneti kullanmayan<br />
girişimlerin belirttiği en önemli neden ise yüzde 73,8 ile yüzyüze görüşmeyi tercih etmeleridir.<br />
Bilgisayar kullanan işletmelerin sadece yüzde 16,2’si bilgisayar ağları üzerinden ürün/hizmet siparişi vermekte,<br />
yüzde 10,1’i ise ürün/hizmet siparişi almaktadır. Girişimlerin İnternet üzerinden yapılan satışlar vasıtasıyla elde<br />
ettiği faydalar arasında ilk sırayı yüzde 70,5 ile “yeni pazarlara girmek, satış potansiyelini arttırmak” almaktadır.<br />
Girişimlerin düzenli olarak bilgisayar ağları aracılığıyla sipariş verdiği tedarikçiler yüzde 95,4 ile yurt içinde yer<br />
almaktadır.<br />
İnternet üzerinden satışlarını engelleyen veya sınırlandıran nedenler sırasıyla yüzde 56,4 ile “müşterilerin<br />
İnternet üzerinden alım yapmaya hazır olmamaları”, yüzde 55,0 ile “girişimin ürün/hizmetlerinin e-ticaret için<br />
uygun olmaması” ve yüzde 48,0 ile “ödemelerle ilgili güvenlik problemleri” dir.<br />
3.2.3 Ar-Ge Faaliyetleri<br />
TÜİK tarafından Kasım 2009’da yayımlanan 2008 yılı Ar-Ge harcamaları 6 893 Milyon TL olarak hesaplanmıştır.<br />
Türkiye’de Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamasının GSYİH içindeki payı ‰ 7,3’tür.
64<br />
Satın alma gücü paritesi cinsinden hesaplandığında bu harcamalar 7 034 milyon ABD Doları olarak<br />
gerçekleşmiştir. 2008 yılında Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamalarının yüzde 43,8’i yükseköğretim, yüzde 44,2’si<br />
ticari kesim ve yüzde 12,0’ı kamu kesimi tarafından gerçekleştirilmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 42: Gayri Safi Yurtiçi AR-GE Harcaması, 2008<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Ar-Ge harcamaları, finanse eden kesimler itibarıyla incelendiğinde; harcamaların yüzde 47,3’ü yurtiçi ticari<br />
kesim, yüzde 31,6’sı yurtiçi kamu kesimi, yüzde 16,2’si yükseköğretim kesimi, yüzde 3,6’sı yurtiçi diğer kaynaklar<br />
ve yüzde 1,3’ü yurtdışı kaynaklar tarafından karşılanmıştır.<br />
Şekil 13: Sektörlere Göre GSYH Ar-Ge<br />
Harcama Dağılımı 2008<br />
Şekil <strong>14</strong>: Harcama Guplarına Göre GSYH<br />
Ar-Ge Harcama Dağılımı 2008<br />
Kaynak: TÜİK
65<br />
2008 yılında Tam Zaman Eşdeğeri (TZE) cinsinden toplam 67 244 Ar-Ge personeli çalışmıştır. Sektörler itibarı<br />
ile dağılıma bakıldığında, TZE cinsinden toplam Ar-Ge personelinin 2008 yılında yüzde 44,5’i yükseköğretim<br />
kesiminde, yüzde 40,8’i ticari kesimde ve yüzde <strong>14</strong>,7’si kamu kesiminde bulunmaktadır. 2008 yılında istihdam<br />
edilen 10 000 kişiye düşen Tam Zaman Eşdeğeri (TZE) Ar-Ge personeli sayısı 31,7 kişidir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 15: İstihdam Edilen On Bin Kişiye Düşen Ar-Ge Personeli (TZE Kişi Sayısı)<br />
Kaynak: TÜİK
66<br />
3.3 NÜFUS, İSTİHDAM VE İŞSİZLİK<br />
3.3.1 Nüfus Yapımız<br />
TÜİK tarafından düzenlenen Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre 31 Aralık 2009 tarihi itibarıyla<br />
Türkiye nüfusu 72.561.312 kişidir. Nüfusun yüzde 50,3’ünü (36.462.470 kişi) erkekler, yüzde 49,7’sini<br />
(36.098.842 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. 2009 yılında Türkiye’nin yıllık nüfus artış hızı binde <strong>14</strong>,5 olarak<br />
gerçekleşmiştir.<br />
2009 yılında 81 ilden; 67’sinin nüfusu bir önceki yıla göre artarken, <strong>14</strong> ilin nüfusu azalmıştır. Nüfus artış hızı<br />
en düşük olan ilk üç il; Tunceli (binde -40), Ardahan (binde -37) ve Kars (binde -18,1)’dır. Nüfus artış hızı en yüksek<br />
olan ilk üç il ise sırasıyla; Çankırı (binde 49,4), Bilecik (binde 45) ve Isparta (binde 32,2)’dır.<br />
Ülke nüfusunun yüzde 75,5’i il ve ilçe merkezlerinde yaşamaktadır. Toplam nüfusun yüzde 75,5’i<br />
(54.807.219 kişi) il ve ilçe merkezlerinde ikamet ederken, yüzde 24,5’i (17.754.093 kişi) belde ve köylerde<br />
ikamet etmektedir. İl ve ilçe merkezlerinde yaşayan nüfus oranının en yüksek olduğu il yüzde 99 ile İstanbul, en<br />
düşük olduğu il ise yüzde 31,9 ile Ardahan’dır.<br />
Toplam nüfusun yüzde 17,8’i (12.915.158 kişi) İstanbul’da ikamet etmektedir. Bunu sırasıyla; yüzde<br />
6,4 ile (4.650.802 kişi) Ankara, yüzde 5,3 ile (3.868.308 kişi) İzmir, yüzde 3,5 ile (2.550.645 kişi) Bursa, yüzde 2,8<br />
ile ise (2.062.226 kişi) Adana takip etmektedir. Ülkemizde en az nüfusa sahip olan Bayburt ilinde ikamet eden kişi<br />
sayısı ise 74.710’dur.<br />
Ülkemizde ortanca yaş 28,8’dir. Yani nüfusun yarısı 28,8 yaşından küçüktür. Ortanca yaş erkeklerde 28,2<br />
iken, kadınlarda 29,3’tür. İl ve ilçe merkezlerinde ikamet edenlerin ortanca yaşı 28,7; belde ve köylerde ikamet edenlerin<br />
ortanca yaşı ise 29,1’dir. Genç nüfus potansiyelimizin varlığı bu araştırma ile de ortaya konulmaktadır. 28<br />
yaşın üzerindeki kesim ise aşağıdaki grafikten de görüleceği üzere yine oldukça yüksek sayılara ulaşmaktadır.<br />
Yani nüfusumuzun büyük bir kısmı hem kadın hem de erkekler için üretkenlik döneminde bulunmaktadır.<br />
Nüfusun büyük bir kısmının genç, düşük bir kısmının ise yaşlı olduğu böyle bir yapıda bile sosyal transfer<br />
harcamalarının geldiği boyut ve hükümetin yönetmekte çektiği sıkıntı bundan 10-20 yıl sonrası için çok daha<br />
karamsar bir tablo oluşmasına neden olmaktadır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 16: Türkiye Nüfusunun Yaş Grupları ve Cinsiyet İtibari İle Dağılımı (2009)<br />
Kaynak: TÜİK
67<br />
15-64 yaş grubunda bulunan çalışma çağındaki nüfus, toplam nüfusun yüzde 67’sini oluşturmaktadır.<br />
Ülkemiz nüfusunun yüzde 26’sı 0-<strong>14</strong> yaş grubunda, yüzde 7’si ise 65 ve daha yukarı yaş grubunda bulunmaktadır.<br />
Türkiye’de kilometrekareye 94 kişi düşmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 17: 2001-2008 Yılları Doğurganlık Hızları (Binde)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2001 ve 2008 yılları arasındaki doğum istatistiklerine bakıldığında ise Kaba doğum hızının, 2001 yılında binde<br />
20,3 iken 2008 yılında binde 17,8’e düştüğü görülmektedir. Diğer bir ifade ile 2001 yılında bin nüfus başına 20,3<br />
doğum düşerken, 2008 yılında bin nüfus başına 17,8 doğum düşmektedir. Yani 7 yıllık süreçte bin nüfus başına<br />
doğum sayısında yaklaşık 3 çocuk daha az doğmaktadır. Bu trendin bu şekilde gitmesi durumunda 20-30 yıl<br />
sonra ülkemiz ciddi anlamda bir doğurganlık sorunu ile karşı karşıya kalacaktır.<br />
Tablo 43: İllere Göre İl/İlçe Merkezi, Belde/ Köy Nüfusu Ve Yıllık Nüfus Artış Hızı, 31.12.2008/31.12.2009<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Nüfus yoğunluğu olarak ifade edilen “bir kilometrekareye düşen kişi sayısı” Türkiye genelinde 94 kişidir. Bu<br />
sayı illerde 11 ile 2.486 kişi arasında değişmektedir. İstanbul 2.486 kişi ile nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu il’dir.<br />
Bunu sırasıyla; 421 kişi ile Kocaeli, 322 kişi ile İzmir, 249 kişi ile Hatay ve 245 kişi ile Bursa illeri izlemektedir.<br />
Nüfus yoğunluğunun en az olduğu il ise 11 kişi ile Tunceli’dir. Yüzölçümü büyüklüğüne göre ilk sırada yer alan<br />
Konya’nın nüfus yoğunluğu 51, yüzölçümü en küçük olan Yalova’nın nüfus yoğunluğu ise 239’dur.<br />
3.3.2 İstihdam ve İşsizlik<br />
Burada yer alan veriler yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiş Kasım 2009 hanehalkı işgücü<br />
araştırması sonuçları yararlanılarak hazırlanmıştır. Kasım 2009 döneminde çalışma çağındaki nüfus geçen yılın aynı<br />
dönemine göre 860 bin kişi artmıştır. Yani bir önceki yılın aynı dönemine göre 860 bin kişi daha çalışmaya hazır
68<br />
beklemektedir.<br />
2009 yılı Kasım döneminde, Türkiye’de kurumsal olmayan nüfus bir önceki yılın aynı dönemine göre 811 bin<br />
kişilik bir artış ile 70 milyon 841 bin kişiye, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus ise 864 bin kişi artarak 52<br />
milyon 7 bin kişiye ulaşmıştır. Tarım dışı istihdam 329 bin kişi artmıştır.<br />
2009 yılı Kasım döneminde istihdam edilenlerin sayısı, geçen yılın aynı dönemine göre 742 bin kişi artarak, 21<br />
milyon 741 bin kişiye yükselmiştir. Bu dönemde tarım sektöründe çalışan sayısı 413 bin kişi, tarım dışı sektörlerde<br />
çalışan sayısı 329 bin kişi artmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 44: 2009 Kasım İtibariyle İşgücü Durumu (Kent, Kır, Türkiye)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Kasım 2009 döneminde istihdam edilenlerin yüzde 24,6’sı tarım, yüzde 19,8’i sanayi, yüzde 6,2’si inşaat,<br />
yüzde 49,5’i ise hizmetler sektöründedir. Önceki yılın aynı dönemi ile karşılaştırıldığında, tarım sektörünün istihdam<br />
edilenler içindeki payının 1,1 puan, inşaat sektörünün payının 0,3 puan arttığı, buna karşılık sanayi sektörünün<br />
payının 0,9 puan, hizmetler sektörünün payının ise 0,4 puan azaldığı görülmektedir. İşsizlik oranı yüzde 13,1 iken,<br />
tarım dışı işsizlik oranı yüzde 16,2’dir.<br />
Türkiye genelinde işsiz sayısı geçen yılın aynı dönemine göre 233 bin kişi artarak 3 milyon 270 bin kişiye<br />
yükselmiştir. İşsizlik oranı ise 0,5 puanlık artış ile yüzde 13,1 seviyesinde gerçekleşmiştir. Kentsel yerlerde işsizlik<br />
oranı 1 puanlık artışla yüzde 15,3, kırsal yerlerde ise 0,4 puanlık azalışla yüzde 8,7 olmuştur.<br />
Türkiye’de tarım dışı işsizlik oranı geçen yılın aynı dönemine göre 0,7 puanlık artışla yüzde 16,2<br />
seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu oran erkeklerde geçen yılın aynı dönemine göre 0,7 puanlık artışla yüzde <strong>14</strong>,9,<br />
kadınlarda ise 0,5 puanlık artışla yüzde 20,8 olmuştur.<br />
Bu dönemdeki işsizlerin;<br />
• yüzde 71,2’si erkek nüfustur.<br />
• yüzde 56,5’i lise altı eğitimlidir.<br />
• yüzde 27,3’ü bir yıl ve daha uzun süredir iş aramaktadır.<br />
• İşsizler sıklıkla (yüzde 31,9) “eş-dost” vasıtasıyla iş aramaktadır.<br />
• yüzde 89’u (2 milyon 911 bin kişi) daha önce bir işte çalışmıştır.<br />
Daha önce bir işte çalışmış olan işsizlerin yüzde 48,2’si “hizmetler”, yüzde 23,3’ü “sanayi”, yüzde 17,4’ü<br />
“inşaat”, yüzde 8,8’i “tarım” sektöründe çalışmış, yüzde 2,3’ü ise 8 yıldan önce işinden ayrılmıştır.<br />
İşsizlerin yüzde 28’ini çalıştığı iş geçici olup işi sona erenler, yüzde 20,9’unu işten çıkarılanlar, yüzde 16,3’ünü
69<br />
kendi isteğiyle işten ayrılanlar, yüzde 8,2’sini işyerini kapatan/iflas edenler, yüzde 7,1’ini ev işleriyle meşgul olanlar,<br />
yüzde 9,9’unu öğrenimine devam eden veya yeni mezun olanlar, yüzde 9,6’sını ise diğer nedenler oluşturmaktadır.<br />
Bu dönemde istihdam edilenlere baktığımızda,<br />
• yüzde 72,2’si erkek nüfustur.<br />
• yüzde 59,4’ü lise altı eğitimlidir.<br />
• yüzde 61’i ücretli, maaşlı ve yevmiyeli, yüzde 25,9’u kendi hesabına ve işveren, yüzde 13,1’i ise<br />
ücretsiz aile işçisidir.<br />
• yüzde 59,1’i “1-9 kişi arası” çalışanı olan işyerlerinde çalışmaktadır.<br />
• yüzde 2,7’sinin ek bir işi vardır.<br />
• yüzde 3,3’ü mevcut işini değiştirmek için veya mevcut işine ek olarak bir iş aramaktadır.<br />
• Ücretli olarak çalışanların yüzde 88,6’sı sürekli bir işte çalışmaktadır.<br />
Maliye Bakanlığı tarafından derlenen verilere göre 2009 yılı IV. döneminde toplam kamu istihdamı 2<br />
milyon 959 bin kişidir<br />
Yaptığı işten ötürü herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna kayıtlı olmadan çalışanların oranı, önceki<br />
yılın aynı dönemine göre 0,6 puanlık artışla yüzde 43,9 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, geçen yılın aynı<br />
dönemine göre tarım sektöründe sosyal güvenlikten yoksun çalışanların oranı yüzde 87,8’den yüzde 85,5’e düşerken,<br />
tarım dışı sektörlerde yüzde 29,7’den yüzde 30,4’e yükselmiştir.<br />
2009 yılı Kasım döneminde, Türkiye genelinde işgücüne katılma oranı, geçen yılın aynı dönemine<br />
göre 1,1 puanlık artışla yüzde 48,1 olarak gerçekleşmiştir. Erkeklerde işgücüne katılma oranı geçen yılın aynı<br />
dönemine göre 0,3 puanlık artışla yüzde 70,6, kadınlarda ise 1,9 puanlık artışla yüzde 26,4’tür. Kentsel yerlerde<br />
işgücüne katılma oranı 0,7 puanlık artışla yüzde 46, kırsal yerlerde ise 1,9 puanlık artışla yüzde 52,9 seviyesinde<br />
gerçekleşmiştir. İşgücünün eğitim ve yaş dağılımları ise;<br />
• Toplam işgücünün yüzde 17,7’sini 15-24 yaş grubundakiler oluşturmaktadır.<br />
• Lise altı eğitimlilerde işgücüne katılma oranı yüzde 46 iken, yükseköğretim mezunlarında bu oran<br />
yüzde 78,4’tür.<br />
• Lise altı eğitimlilerde erkeklerin işgücüne katılma oranı yüzde 69 iken, kadınlarda yüzde 22,2’dir.<br />
• Lise ve dengi okul mezunlarında erkeklerde işgücüne katılma oranı yüzde 74,8 iken, kadınlarda<br />
yüzde 33,1’dir.<br />
• Yükseköğretim mezunlarında erkeklerde işgücüne katılma oranı yüzde 83,3 iken, kadınlarda yüzde<br />
71,4’tür.<br />
Kasım 2009 döneminde işgücü dışında olup, daha önce bir işte çalışanların yüzde 17,9’u “tarım”, yüzde 11,1’i<br />
“sanayi”, yüzde 3,3’ü “inşaat”, yüzde 20,8’i “hizmetler” sektöründe çalışmış, yüzde 46,9’u ise 8 yıldan önce işten<br />
ayrılmıştır. Daha önce bir işte çalışıp, sözkonusu dönemde işgücü dışında olanların (12 milyon 846 bin kişi);<br />
• yüzde 10,2’si emeklilik,<br />
• yüzde 7,8’i mevsim gereği,<br />
• yüzde 6,5’i sağlık nedeniyle,<br />
• yüzde 4,3’ü eşinin isteği ve evlilik,<br />
• yüzde 4,5’i işten çıkartılma/işyerinin kapanması,<br />
• yüzde 3,7’si işinden memnun olmama,<br />
• yüzde 16,1’i ise diğer nedenlerle en son çalıştıkları işten ayrılmışlardır.<br />
Kasım 2009 döneminde 1 milyon 764 bin kişi işe yeni başlamış veya iş değiştirmiş olup, bunun toplam istihdam<br />
içindeki oranı yüzde 8,1’dir. İşe yeni başlayan veya iş değiştirenlerin yüzde 33,3’ü 25-34 yaş grubundadır.<br />
Bu dönemde işe başlayan veya iş değiştirenlerin yüzde 20,5’i “sanayi”, yüzde 36’sı “hizmetler”, yüzde 21,2’si<br />
“inşaat” sektöründe, yüzde 22,3’ü ise “tarım” sektöründe işe başlamıştır. Mevcut işsizlerin yüzde 15,3’ünü (499 bin<br />
kişi) bu dönemde işten ayrılanlar oluşturmaktadır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
70<br />
3.4 FİYAT, GELİR VE TÜKETİM<br />
3.4.1 Fiyatlardaki Gelişmeler<br />
Enflasyon, sürdürülen kararlı mücadele sonucunda son 40 yılın en düşük düzeyine inmiştir. 2009 itibarıyla<br />
enflasyon yüzde 6,5’e kadar düşmüştür. TÜİK tarafından yayınlanan fiyat endekslerine bakıldığında 2003 yılını 100<br />
kabul eden endekse göre 2009 Aralık ayında bir önceki aya göre yüzde 0,53, bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde<br />
6,53 on iki aylık ortalamalara göre yüzde 6,25 artış gerçekleşmiştir.<br />
Ana harcama grupları itibariyle bir ay önceye göre en yüksek artış yüzde 2,22 ile gıda ve alkolsüz<br />
içecekler grubunda gerçekleşmiştir. Aralık ayında endekste yer alan gruplardan haberleşmede yüzde 0,93, lokanta<br />
ve otellerde yüzde 0,63, çeşitli mal ve hizmetlerde yüzde 0,50, konutta yüzde 0,49 artış; alkollü içecekler ve tütünde<br />
yüzde -0,05, ulaştırmada yüzde -0,26, ev eşyasında yüzde -0,36, eğlence ve kültürde yüzde -0,38, sağlıkta yüzde<br />
-0,44, giyim ve ayakkabıda yüzde -2,79 düşüş gerçekleşmiştir. Eğitim grubunda değişim olmamıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 45: Ana Harcama Gruplarına Göre Tüketici Fiyatları Endeksi ve Değişim Oranı (%)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Bir önceki yılın aynı ayına göre TÜFE’de en yüksek artış yüzde 20,91 ile alkollü içecekler ve tütün<br />
grubunda gerçekleşmiştir. Çeşitli mal ve hizmetler (yüzde 13,75), gıda ve alkolsüz içecekler (yüzde 9,26), eğlence<br />
ve kültür (yüzde 8,92), ulaştırma (yüzde 7,89), lokanta ve oteller (yüzde 7,31) artışın yüksek olduğu diğer harcama<br />
gruplarıdır.<br />
TÜFE’nin aylık bazda en yüksek artış gösterdiği bölge Gaziantep, Adıyaman, Kilis (yüzde 1,67) olmuştur.<br />
Geçen yılın aynı ayına göre en yüksek artış Şanlıurfa, Diyarbakır (yüzde 9,26) bölgesinde ve on iki aylık ortalamalara<br />
göre en yüksek artış Mardin, Batman, Şırnak, Siirt (yüzde 8,36) bölgesinde gerçekleşmiştir.<br />
2009 yılı Aralık ayında endekste kapsanan 449 maddeden; 67 maddenin ortalama fiyatlarında değişim olmazken,<br />
223 maddenin ortalama fiyatlarında artış, 159 maddenin ortalama fiyatlarında ise düşüş gerçekleşmiştir.
71<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 18: Tüketici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
TÜİK istatistiklerinin verilerine göre ÜFE’ye baktığımızda 2009 yılı Aralık ayında 2003=100 Temel Yıllı<br />
Üretici Fiyatları Endeksi’nde bir önceki aya göre yüzde 0,66, bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde 5,93, bir<br />
önceki yılın aynı ayına göre yüzde 5,93 ve on iki aylık ortalamalara göre yüzde 1,23 artış gerçekleşmiştir.<br />
Aylık değişim tarım sektöründe yüzde 1,90, sanayi sektöründe yüzde 0,36 olarak gerçekleşmiştir. Tarım<br />
sektörü endeksinde, bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde <strong>14</strong>,22, on iki aylık ortalamalara göre yüzde 2,34<br />
artış gerçekleşmiştir. Sanayi sektörü endeksinde ise bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde 4,<strong>14</strong> ve on iki aylık<br />
ortalamalara göre yüzde 1,02 artış gerçekleşmiştir.<br />
ÜFE sonuçları sanayinin alt sektörleri bazında değerlendirildiğinde en yüksek aylık artış yüzde 10,27<br />
ile ham petrol ve doğalgaz çıkarımı alt sektöründe gerçekleşmiştir. Sanayinin üç sektöründen madencilik ve<br />
taşocakçılığı sektöründe yüzde 2,31, elektrik, gaz, su sektöründe yüzde 0,64, imalat sanayi sektöründe yüzde 0,28<br />
artış gerçekleşmiştir.<br />
Bir önceki aya göre endekslerin en fazla artış gösterdiği alt sektörler, ham petrol ve doğalgaz çıkarımı (yüzde<br />
10,27), metal cevheri (yüzde 2,98), ana metal sanayi (yüzde 1,86), tekstil ürünleri imalatı (yüzde 1,48), tıbbi, hassas<br />
ve optik aletler imalatı (yüzde 1,10), gıda ürünleri ve içecek imalatı (yüzde 0,84), mobilya imalatı (yüzde 0,78),<br />
elektrik, gaz üretimi ve dağıtımı (yüzde 0,71) alt sektörleridir. Buna karşılık giyim eşyası imalatı (yüzde -2,37), deri<br />
ürünleri imalatı (yüzde -1,30), ağaç ve mantar ürünleri imalatı (yüzde -0,87), kok kömürü, rafine edilmiş petrol<br />
ürünleri (yüzde -0,59) bir ay önceye göre endekslerin en fazla gerilediği alt sektörler olmuştur.<br />
2009 yılı Aralık ayında endekste kapsanan 768 maddeden; 208 maddenin ortalama fiyatlarında değişim<br />
olmazken, 362 maddenin ortalama fiyatlarında artış, 198 maddenin ortalama fiyatlarında ise düşüş gerçekleşmiştir.
72<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 19: Üretici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Kutu 6 : 2008 Yılı Tüketim Mal ve Hizmetleri Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri(1)<br />
EUROSTAT ve OECD işbirliğiyle yürütülen Satınalma Gücü Paritesi çalışmaları çerçevesinde Avrupa Karşılaştırma<br />
Programına katılan 37 ülke için, “Tüketim Mal ve Hizmetleri” ve seçilmiş alt gruplarına ilişkin karşılaştırmalı fiyat<br />
düzeyi endeksleri verilmektedir.<br />
Karşılaştırmalarda, 27 Avrupa Birliği ülkesi, 3 aday ülke (Türkiye, Hırvatistan ve Makedonya), 3 Avrupa Serbest<br />
Ticaret Birliği (EFTA) ülkesi (İsviçre, İzlanda ve Norveç) ile 4 Batı Balkan ülkesi (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Karadağ<br />
ve Sırbistan) kapsanmaktadır. Karşılaştırmalarda, Satınalma Gücü Paritesi kullanılarak elde edilen fiyat düzeyi endeksleri<br />
temel alınmıştır. Endeksler, Avrupa Birliğine üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde hesaplanmıştır<br />
Şekil 20: Tüketim Mal ve Hizmetlerine Yönelik Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />
TÜİK tarafından yapılan işgücü maliyeti araştırmalarına göre İşgücü maliyeti içinde 2008’de en büyük<br />
payı yüzde 75,4 ile ücret ödemeleri oluşturmaktadır. Aylık ortalama işgücü maliyeti, 2004 referans yılı için 1<br />
388 TL, 2008 referans yılı için 1 833 TL olarak tahmin edilmiştir. İşgücü maliyeti; ücret ödemeleri, ücretli çalışana<br />
yapılan diğer ödemeler (ikramiye, prim gibi her ay yapılmayan düzensiz ödemeler, ayni yardım ödemeleri ve tasarruf<br />
sandıklarına yapılan ödemeler), sosyal güvenlik ödemeleri ve diğer işgücü maliyeti ödemeleri olarak dört ana grupta<br />
incelendiğinde, işgücü maliyeti içinde en büyük payı ücret ödemelerinin oluşturduğu görülmektedir. Bu pay, 2004<br />
yılında yüzde 69,4 iken 2008 yılında yüzde 75,4 olarak gerçekleşmiştir. Araştırma sonuçları, ekonomik faaliyet<br />
(1) Kaynak: Statistics in Focus, 50/2009, Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (EUROSTAT).<br />
kolu ayrımında incelendiğinde, ücretli çalışana yapılan diğer ödemelerin işgücü maliyeti içindeki payının genellikle<br />
düştüğü<br />
2008<br />
gözlenmektedir.<br />
yılı sonuçlarına<br />
Bu<br />
göre,<br />
pay,<br />
“Tüketim<br />
2004 yılında<br />
Mal ve<br />
yüzde<br />
Hizmetleri”<br />
13 ve 2008<br />
grubunda<br />
yılında<br />
Avrupa<br />
yüzde<br />
Birliği’ne<br />
6,3 olarak<br />
üye 27<br />
tahmin<br />
ülkenin<br />
edilmiştir.<br />
ortalama fiyat<br />
Sosyal<br />
güvenlik düzeyi ödemelerinin 100 iken, 37 ülke işgücü içinde maliyeti Danimarka içindeki <strong>14</strong>1 ile oranı en yüksek, ise 2004 Makedonya yılında yüzde ise 47 16,9, ile en 2008 düşük yılında fiyat düzeyine ise yüzde sahiptir. 17,6 olarak<br />
gerçekleşmiştir. Diğer işgücü maliyeti ödemelerinin payı her iki dönemde de yüzde 0.6’dır.
73<br />
Tablo 46 : Türkiye’de Tüketim Mal ve Hizmetleri ile Seçilmiş Alt Gruplarına Yönelik Fiyat Düzeyi Endeksleri, 2008<br />
(AB27=100)<br />
(*) : Tüketim mal ve hizmetleri geneli için yapılan hesaplama, tabloda verilmeyen alt grupları da kapsamaktadır.<br />
Türkiye’de “Tüketici Mal ve Hizmetleri” grubuna ilişkin fiyat düzeyi endeksi 73’tür. Alt gruplar itibarıyla<br />
incelendiğinde, “Ev Aletleri (1<strong>14</strong>)” ve “Tüketici Elektroniği (113)” gruplarında fiyat düzeyinin Avrupa ülkelerine göre<br />
oldukça yüksek olduğu, buna karşılık “Ulaştırma Hizmetleri (71)”, “Elektrik, Gaz ve Diğer Yakıtlar (74)” ile “Mobilya<br />
ve Yer Döşemeleri (74)” gruplarında fiyat düzeyinin nispeten düşük olduğu gözlenmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 21: İşgücü Maliyeti Bileşenleri (2004-2008)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İşgücü maliyetinin en yüksek olduğu sektör, mali aracı kuruluşların faaliyetleridir. Aylık ortalama işgücü<br />
maliyeti, ekonomik faaliyet kolu ayrımında incelendiğinde, 2004 ve 2008 yılı verilerine göre, en yüksek işgücü<br />
maliyeti 3 031 TL ve 4 264 TL ile “mali aracı kuruluşların faaliyeti” sektöründedir. Bu sektörü, 2004 yılında 2 116<br />
TL ve 2008 yılında 3 593 TL ile “elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı” sektörü izlemektedir.<br />
2008 yılında en düşük işgücü maliyeti 1 055 TL ile inşaat sektöründedir. Bu sektörü 1 254 TL ile “oteller<br />
ve lokantalar” sektörü izlemektedir. 2004 yılında ise 849 TL ile en düşük işgücü maliyeti “oteller ve lokantalar”<br />
ekonomik faaliyet kolunda iken bu sektörü 920 TL ile “inşaat” sektörü takip etmektedir.<br />
Sosyal güvenlik ödemelerini; zorunlu sosyal güvenlik ödemeleri, gönüllü sosyal güvenlik ödemeleri, ihbar<br />
ve kıdem tazminatı ödemeleri ve diğer sosyal güvenlik ödemeleri oluşturmaktadır. Sosyal güvenlik ödemeleri<br />
içinde en büyük paya 2004 yılında yüzde 82,2 ve 2008 yılında yüzde 80,5 ile zorunlu sosyal güvenlik ödemeleri<br />
sahiptir. Kıdem ve ihbar tazminatı ödemelerinin sosyal güvenlik ödemeleri içindeki payı ise 2004 yılında yüzde 15,3<br />
iken 2008 yılında yüzde 16,9 olarak tahmin edilmiştir.<br />
Kazancın bileşenleri içinde en büyük payı çalışılan süreler için yapılan ödemeler oluşturmaktadır.
74<br />
Çalışılan süreler için yapılan ödemeler, 2004 yılında kazancın yüzde 75,4’ünü, 2008 yılında ise yüzde 83,3’ünü<br />
oluşturmaktadır. Düzensiz ödemelerin kazanç içindeki payı, 2004 yılında yüzde 10,5 ve 2008 yılında yüzde 5,5<br />
olarak gerçekleşmiştir. Ayni yardım ödemelerinin kazanç içindeki payı ise 2004 yılında yüzde 5,1, 2008 yılında<br />
ise yüzde 1,9 olarak tahmin edilmiştir. Araştırma sonuçları ekonomik faaliyet kolu ayrımında incelendiğinde de<br />
düzensiz ödemeler ve ayni yardımların kazanç içindeki payının genellikle düştüğü gözlenmektedir.<br />
3.4.2 Gelir Dağılımındaki Gelişmeler<br />
TÜİK tarafından Aralık 2009’da yayımlanan araştırma sonuçları ile 2006 ve 2007 yıllarına ilişkin gelir ve yaşam<br />
koşulları ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışmada “eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelir dağılımı”na ilişkin istatistikler<br />
üretilmeye başlanmıştır. Bu hesaplamada bireysel refah ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla, hesaplamalarda<br />
hanehalkının toplam geliri kadar hane içindeki fert sayısı da önem taşımakta, hanehalkının toplam kullanılabilir<br />
geliri, hanedeki fert sayısı dikkate alınarak bireysel gelire dönüştürülmektedir. Doğru karşılaştırma yapabilmek için<br />
de eşdeğerlik ölçeği kullanılarak, her bir hanehalkı büyüklüğünün kaç yetişkine eşdeğer olduğu tespit edilmektedir.<br />
2007 yılı sonuçlarına göre, son yüzde 20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay, ilk yüzde 20’lik gruba göre 8,1<br />
kat daha fazladır. En yüksek gelire sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay yüzde 46,9 iken, en düşük gelire<br />
sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay yüzde 5,8 olarak gerçekleşmiştir.<br />
Buna göre, son yüzde 20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay, ilk yüzde 20’lik gruba göre 8,1 kat daha<br />
fazladır. Aynı gösterge (P80/20) 2006 yılı sonuçlarına göre 9,5 kat olarak hesaplanmıştır.<br />
2007 yılı sonuçlarına göre, kentsel yerler için P80/20 göstergesi 7,5 kat, kırsal yerler için ise 6,9 kat olarak<br />
hesaplanmıştır.<br />
Tablo 47: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20’lik Gruplar, 2006-2007<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Not: Gelir referans dönemleri bir önceki takvim yılıdır.<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2007 yılı sonuçlarına göre, gelir dağılımı eşitsizlik ölçüsü olan gini katsayısı, gelir dağılımında bir önceki<br />
yıla göre bir iyileşme olduğunu göstermektedir. Gelir dağılımı eşitsizliği ölçütlerinden olan Gini katsayısı,<br />
sıfıra yaklaştıkça gelir dağılımında eşitliği, 1’e yaklaştıkça gelir dağılımında bozulmayı ifade etmektedir. 2006 yılı<br />
sonuçlarına göre Gini katsayısı 0,43 iken, 2007 yılı sonuçlarına göre 0,02 puanlık bir düşüş göstererek 0,41 olarak<br />
hesaplanmıştır. Bu katsayı, 2007 yılı sonuçlarına göre kentsel yerleşim yerleri için 0,39, kırsal yerleşim yerleri için<br />
ise 0,38 olarak hesaplanmıştır.<br />
Gelirin nüfusa dağılımındaki eşitsizliğin grafik gösterimi olan Lorenz eğrisi, grafiğin dikey ekseninde gelirin<br />
birikimli payları, yatay ekseninde nüfusun birikimli payları yüzde olarak gösterilmek suretiyle eğrinin “köşegen<br />
doğru”dan uzaklığına göre yorumlanır. Buna göre, 2007 yılı sonuçlarını içeren eğrinin, 2006 yılına göre köşegene<br />
daha yakın olması gelir dağılımındaki iyileşmeyi göstermektedir.
75<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 22: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelirlerin Lorenz Eğrisi 2006-2007<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2007 yılı sonuçlarına göre ortalama yıllık hanehalkı kullanılabilir geliri 18 827 TL’dir. Türkiye’de hanehalkı<br />
başına düşen ortalama yıllık kullanılabilir gelir 2007 yılı sonuçlarına göre 18 827 TL olarak hesaplanırken, ortalama<br />
yıllık eşdeğer hanehalkı kullanılabilir geliri 8 050 TL olarak tahmin edilmiştir.<br />
Bölge bazında bakıldığında; 2007 yılı sonuçlarına göre, İstanbul Bölgesi 11 454 TL ile ortalama yıllık eşdeğer<br />
hanehalkı kullanılabilir geliri en yüksek olan bölge durumundadır. Bunu, 10 151 TL’lik ortalama gelir ile Doğu<br />
Marmara Bölgesi izlemektedir. En düşük ortalamaya sahip bölge ise 3 591 TL ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir.<br />
Toplam gelir içinde en fazla payı maaş-ücret gelirleri almaktadır. 2007 yılı sonuçlarına göre, maaş-ücret<br />
gelirleri yüzde 39,7’lik oranla toplam gelir içerisinde en fazla paya sahiptir. Bunu yüzde 18,2 ile sosyal transferler,<br />
yüzde 16,8 ile tarım dışı müteşebbislik gelirleri izlemektedir. 2006 yılı sonuçlarıyla karşılaştırıldığında, bir önceki<br />
yıla göre maaş-ücret gelirlerinin payında 1,1 puanlık bir düşüş, sosyal transferlerin payında ise 0,4 puanlık bir artış<br />
görülmektedir.<br />
Sosyal transferlerin yüzde 94’ünü emekli ve dul-yetim aylıkları oluşturmaktadır. Toplam gelir içindeki<br />
payı bakımından gelir türleri içerisinde üçüncü sıraya sahip sosyal transferlerin yüzde 94’ünü emekli ve dul-yetim<br />
aylıkları oluşturmaktadır. 2007 yılı sonuçlarına göre “emekli ve dul-yetim aylıkları” toplam gelir içinde yüzde 17’lik<br />
paya sahip iken, “diğer sosyal transferler”in payı yüzde 1,1’dir.<br />
2007 yılı sonuçlarına göre, eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelirlerine göre oluşturulan yüzde 20’lik gruplardan<br />
ilk yüzde 20’lik grupta sosyal transferlerin payı yüzde 3,8, son yüzde 20’lik grupta yüzde 43,2 olarak tahmin<br />
edilmiştir. Emekli ve dul-yetim aylıkları hariç diğer sosyal transferlerin oranı aynı gruplarda sırasıyla yüzde 29,8 ve<br />
yüzde 21,3 olarak gerçekleşmiştir.<br />
2007 yılı sonuçları eşdeğer hanehalkı gelirine göre nüfusun yüzde 20,6’sının yoksulluk sınırının altında<br />
olduğunu göstermektedir.<br />
2007 yılı sonuçlarına göre nüfusun yüzde 18’i, eşdeğer hanehalkı kullanılabilir medyan gelirin yüzde 50’si<br />
dikkate alınarak belirlenen yoksulluk sınırına göre yoksulluk riski altındadır. Kentsel ve kırsal yerler için ayrı ayrı
76<br />
hesaplanan yoksulluk sınırlarına göre, kentsel yerlerde bu oran yüzde <strong>14</strong>,7 iken, kırsal yerlerde yüzde 15,1’dir.<br />
2007 yılı sonuçlarına göre kurumsal olmayan nüfusun; yüzde 60,8’i kendilerine ait konutta oturmaktadır.<br />
Yüzde 39,1’inin oturduğu konutta “sızdıran çatı, nemli duvarlar, çürümüş pencere çerçevesi vb.” sorunlar söz<br />
konusudur. Yüzde 39,8’inin oturduğu konutta “izolasyondan dolayı ısınma sorunu” yaşanmaktadır. Yüzde 55,5’inin<br />
hanesinin taksit ödemeleri ve borçları (konut alımı ve konut masrafları dışında) bulunmakta, bu borç ödemeleri,<br />
yüzde 23,3’ünün hanesine çok yük getirmektedir. Yüzde 70’ten fazlasının hanesi, ekonomik nedenlerle; “evden<br />
uzakta bir haftalık tatili”, “beklenmedik harcamalarını” ve “yıpranmış ve eskimiş mobilyalarını yenileme ihtiyacını”<br />
karşılayamamaktadır.<br />
1 Aralık 2009’da açıklanan TÜİK 2008 Yoksulluk Çalışması Sonuçları’na göre Türkiye’de yoksulluk<br />
oranı yüzde 17,11’dir. 2008 yılında Türkiye’de fertlerin yaklaşık yüzde 0,54’ü yani 374 bin kişi sadece gıda<br />
harcamalarını içeren açlık sınırının, yüzde 17,11’i yani 11 933 bin kişi ise gıda ve gıda dışı harcamaları içeren<br />
yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır.<br />
1 TÜİK, yayımladığı haber bültenlerinde harcama esaslı farklı yöntemlerin kullanıldığı yoksulluk hesaplamalarına yer<br />
vermektedir. Bunlardan “göreli yoksulluk” bireylerin ortalama refah düzeylerinin belli bir oranın altında olması durumu<br />
olarak tanımlanmakta olup, toplumun genel düzeyine göre belli bir sınırın altında gelir veya harcamaya sahip olan birey veya<br />
hanehalkı göreli anlamda yoksul sayılmaktadır. Refah ölçüsü olarak amaca göre harcama veya gelir düzeyi seçilebilir.<br />
Hanehalkı bütçe araştırmasında eşdeğer kişi başına “tüketim harcaması medyan değerinin yüzde 50’si göreli yoksulluk sınırı<br />
olarak” tanımlanarak göreli yoksulluk oranı hesaplanmaktadır. Bu araştırmada, harcama yerine eşdeğer fert başına düşen<br />
(eşdeğer hanehalkı kullanılabilir) gelirleri kullanılarak, eşdeğer hanehalkı kullanılabilir medyan değerine göre belirlenen<br />
çeşitli göreli yoksulluk sınırları (yüzde 40, yüzde 50, yüzde 60 veya yüzde 70) hesaplanmaktadır. TÜİK tarafından ilk kez bu<br />
çalışmada hesaplanan gelire dayalı göreli yoksulluk oranları, uluslararası karşılaştırılabilirliği olması bakımından tercih<br />
edilmektedir.<br />
Kişi başı günlük harcaması, satınalma gücü paritesine göre 1 doların altında kalan fert bulunmamaktadır. Buna<br />
karşın satınalma gücü paritesine göre kişi başı günlük 2,15 dolar olarak tanımlanan yoksulluk sınırı altında bulunan<br />
fert oranı %0,47, yoksulluk sınırı 4,3 dolar olduğunda yoksul fert oranı ise yüzde 6,83 olarak tahmin edilmiştir.<br />
2007 yılında yüzde 0,48 olarak tahmin edilen açlık sınırının altında yaşayan fert oranı 2008 yılında yüzde<br />
0,54’e yükselmiş, yoksul fert oranı ise yüzde 17,79’dan yüzde 17,11’e düşmüştür.<br />
2008 yılında, 4 kişilik hanenin aylık açlık sınırı 275 TL, aylık yoksulluk sınırı ise 767 TL olarak tahmin<br />
edilmiştir. Kırsal yerlerde yaşayanların yoksulluk riski kentsel yerlerde yaşayanlardan fazladır. Kırsal yerleşim<br />
yerlerinde yaşayanlarda 2007 yılında yüzde 34,80 olan yoksulluk oranı 2008 yılında yüzde 34,62’ye, kentsel yerlerde<br />
yaşayanların yoksulluk oranı da yüzde 10,36’dan yüzde 9,38’e düşmüştür.<br />
Hanehalkı büyüklüğü arttıkça yoksulluk riski artıyor. 2008 yılında hanehalkı büyüklüğü 3 veya 4 kişi olan<br />
hanelerde bulunan fertlerin yoksulluk oranı yüzde 8,48 olurken, 7 ve daha fazla olan hanelerde fertlerin yoksulluk<br />
oranı yüzde 38,20 olarak hesaplanmıştır. 7 ve daha fazla kişiden oluşan hanelerden kentsel yerlerde oturanlar için<br />
yoksulluk riski yüzde 26,95 iken kırsal yerlerde bu oran yüzde 54,03’dür.<br />
Hanehalkı türüne göre çocuklu çekirdek ailede bulunan fertlerin yoksulluk oranı yüzde 15,42 olurken, çocuksuz<br />
çekirdek ailelerdeki fertlerde bu oran yüzde 8,76’ya düşmektedir. Ataerkil veya geniş ailelerdeki fertler için yoksulluk<br />
oranı ise yüzde 21,79 olarak tahmin edilmiştir. Kentsel yerlerde çocuklu çekirdek ailede yaşayan fertlerin yoksulluk<br />
riski yüzde 9,<strong>14</strong> iken kırsal yerlerde bu oran yüzde 33,77’dir.<br />
Fertlerin çalışma durumlarına göre yoksulluk riski de değişiyor. 2008 yılında ücretli-maaşlı çalışanlarda<br />
yoksulluk oranı yüzde 5,93 iken, yevmiyeli çalışanlarda bu oran yüzde 28,56, işverenlerde yüzde 1,87, kendi<br />
hesabına çalışanlarda yüzde 24,10 ve ücretsiz aile işçisi olanlarda ise yüzde 32,03 olmuştur.<br />
En yüksek yoksulluk riskine sahip olan tarım sektöründe çalışanlarda yoksulluk oranı 2007 yılında yüzde 32,05<br />
iken, 2008 yılında yüzde 37,97 olarak tahmin edilmiştir. Sanayi sektöründe çalışanlarda 2008 yılında yoksulluk<br />
oranı yüzde 9,71 olarak hesaplanırken, bu oran hizmet sektöründe çalışanlarda yüzde 6,82 olmuştur. 2008 yılında<br />
ekonomik olarak aktif olmayan fertlerin yoksulluk oranı yüzde 13,73 iken, iş arayan fertlerin yoksulluk oranı yüzde<br />
17,78’dir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
77<br />
Eğitim durumu yükseldikçe yoksul olma riski azalıyor. 2008 yılında okur-yazar olmayanlarda yoksulluk<br />
oranı yüzde 39,59 olurken, ilkokul mezunlarında bu oran yüzde 13,44, lise ve dengi meslek okulları mezunlarında<br />
yüzde 5,64, yüksekokul, fakülte ve üstü mezuniyete sahip fertlerde yüzde 0,71 olmuştur. İlköğretime başlamamış<br />
olan 6 yaşından küçük çocukların yoksulluk riski ise yüzde 22,53’tür.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 48: 2002-2008 Yılları Türkiye Fert Yoksulluk Oranı (%)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Kutu 7 Satınalma Gücü Paritesi, 2006, 2007 ve 2008 Yılı Avrupa Karşılaştırma Programı Sonuçları<br />
EUROSTAT ve OECD işbirliğiyle yürütülen Satınalma Gücü Paritesi çalışmaları temelindeki uluslararası<br />
karşılaştırmalara yönelik 2006 yılı kesin, 2007 ve 2008 yılı geçici sonuçlarına göre, Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi<br />
Hasıla (GSYH), Kişi Başına Gerçek Kişisel Tüketim ve Fiyat Düzeyi Endeksleri verilmektedir.<br />
Karşılaştırmalarda, 27 Avrupa Birliği ülkesi, 3 aday ülke (Türkiye, Hırvatistan ve Makedonya), 3 Avrupa Serbest<br />
Ticaret Birliği (EFTA) ülkesi (İsviçre, İzlanda ve Norveç) ile 4 Batı Balkan ülkesi (Arnavutluk, Bosna-Hersek,<br />
Karadağ ve Sırbistan) kapsanmaktadır.<br />
Satınalma Gücü Paritesi değerleri kullanılarak elde edilen, GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketime ilişkin kişi başına<br />
hacim endeksleri verilmiştir. Endeksler, 37 ülke için, Avrupa Birliğine üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde<br />
kişi başına reel değerleri ifade etmektedir.<br />
Verilere bakıldığında, GSYH’ya ilişkin kişi başına hacim endeksinde ülkeler arasındaki farklılığın Gerçek<br />
Kişisel Tüketime göre daha yüksek olduğu görülmektedir. 2008 yılı geçici sonuçlarına göre, hem GSYH hem de<br />
Gerçek Kişisel Tüketime ilişkin kişi başına hacim endeksinin en yüksek olduğu ülke Lüksemburg (276, <strong>14</strong>8)’dur.<br />
Ayrıca, Norveç, İsviçre, İrlanda, Hollanda gibi Kuzey Avrupa ülkeleri de kişi başına hacim endeksi en yüksek ülkeler<br />
arasındadır. Diğer taraftan, GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketime ait kişi başına hacim endeksi en düşük ülke Arnavutluk<br />
(26, 30) iken Bosna-Hersek, Makedonya, Sırbistan kişi başına hacim endeksi en düşük diğer ülkeler olarak göze<br />
çarpmaktadır. Türkiye’nin 2008 yılı geçici sonuçlarına göre, kişi başına GSYH hacim endeksi 46 iken, Gerçek Kişisel<br />
Tüketim’e ilişkin kişi başına hacim endeksi 47’dir.<br />
GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketim’e ilişkin fiyat düzeyi endeksleri yer almaktadır. Endeksler, Avrupa Birliğine<br />
üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde hesaplanan karşılaştırmalı fiyat düzeylerini göstermektedir. 2008 yılı<br />
geçici sonuçlarına göre, GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketime ilişkin fiyat düzeyinin en yüksek olduğu ülkeler Danimarka<br />
(<strong>14</strong>1,<strong>14</strong>6), Norveç (135, <strong>14</strong>6), İsviçre (126,134) gibi Kuzey Avrupa Ülkeleri iken, en düşük olduğu ülkeler Makedonya<br />
(39, 41), Arnavutluk (43, 45), Bulgaristan (43, 44)’dır. Türkiye’nin GSYH geneline ilişkin fiyat düzeyi endeksi 61,<br />
Gerçek Kişisel Tüketim grubuna ilişkin fiyat düzeyi endeksi ise 64’dür.<br />
Satınalma Gücü Paritesi ve Uluslararası Karşılaştırmalar<br />
Satınalma Gücü Paritesi, farklı ulusal para birimiyle ifade edilen ekonomik göstergelerin ortak para birimine<br />
dönüştürülmesinde kullanılan, ulusal para birimlerinin satınalma gücünü eşitleyen bir değişim oranıdır. Satınalma<br />
Gücü Paritesi, belirli bir mal ve hizmet sepetinin satın alınması için gereken ulusal para tutarlarının birbirine oranı<br />
şeklinde hesaplanmaktadır. Bu oran kullanılarak ortak bir para birimine dönüştürülen harcamalar ülkeler arasında<br />
anlamlı hacim karşılaştırmalarının yapılabilmesine olanak sağlar.
78<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 49: Kişi Başına Hacim Endeksleri, 2006-2008, AB27=100<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Uluslararası karşılaştırmalarda genel olarak ülkelerin ekonomik büyüklüğünün temel göstergesi olan<br />
GSYH değerleri esas alınmakta ve ülkelerin refah düzeylerinin karşılaştırılmasında kişi başına GSYH değerleri<br />
kullanılmaktadır. Bununla birlikte, karşılaştırmanın amacına uygun olarak farklı göstergelerden de yararlanılmaktadır.<br />
Örneğin, çeşitli ülkelerde tüketicilerin göreli refah düzeylerinin karşılaştırılmasında tüketim değerlerine odaklanmak<br />
daha anlamlıdır. Uluslararası karşılaştırmalarda sıklıkla kullanılan göstergelerden biri olan Gerçek Kişisel Tüketim;<br />
tüketicilerin satın aldığı mal ve hizmetlere ek olarak devlet tarafından veya kâr amacı gütmeyen kuruluşlarca sağlanan<br />
(eğitim ve sağlık vb.) hizmetleri de kapsamaktadır.<br />
Satınalma Gücü Paritesi Programı’nın temel göstergelerinden biri olan Fiyat Düzeyi Endeksi; Satınalma Gücü<br />
Paritesi’nin döviz kuruna bölünmesi ile hesaplanır ve ülkelerin uluslararası alanda fiyat düzeylerinin karşılaştırılmasına<br />
olanak sağlar. Uluslararası karşılaştırmalarda bir ülkenin fiyat düzeyi endeksi 100’den büyük ise bu ülke karşılaştırmalı<br />
olarak “pahalı”, 100’den küçük ise “ucuz” olarak ifade edilmektedir.
79<br />
3.4.3 Tüketimdeki Gelişmeler<br />
Eylül 2009’da yayınlanan TÜİK Hanehalkı Tüketim Harcaması Sonuçları’na göre (Bu araştırmalarda adrese<br />
dayalı nüfus kayıtları kullanılmaktadır.) Türkiye genelinde hanehalklarının yaptığı toplam tüketim harcamalarının<br />
içinde en yüksek payı yüzde 29,1 oranıyla konut ve kira harcamaları almaktadır. Yani vatandaş gelirinin üçte<br />
birlik kısmı ile konaklamayı halledebilmektedir. Harcamaların yüzde 22,6’sı gıda ve alkolsüz içeceklerden<br />
oluşmakta, yapılan harcamalar içinde eğitim hizmetleri harcamalarının payı ise yüzde 2 şeklindedir.<br />
Türkiye’de hanehalkı başına aylık ortalama tüketim harcaması 1 626 TL olarak tahmin edilirken, bu rakam<br />
kentsel yerlerde 1 808 TL, kırsal yerlerde ise ortalama 1 183 TL olarak tahmin edilmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 23: Harcama Türlerine Göre Hanehalkı Tüketim Harcamaları Dağılımı<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2008 yılında gıdaya ve eğitime ayrılan payda 2007’ye göre düşüş gözlenirken konut ve ulaştırma<br />
harcamalarına ayrılan pay artmıştır. Yıllık veriler gecikmeli gelmekle birlikte kriz ortamı nedeni ile 2009 yılı<br />
gerçekleşmelerinin de 2008 yılına göre kötüleşmesi beklenmektedir.<br />
2008 yılı ile yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilen 2007 Hanehalkı Bütçe Araştırması sonuçları<br />
karşılaştırıldığında; 2007 yılında yüzde 23,6 olan gıda harcaması payının 2008’de yüzde 22,6 olarak gerçekleştiği;<br />
eğitim harcamaları payının yüzde 2,5’ten yüzde 2’ye, sağlık harcamaları payının yüzde 2,4’ten yüzde 1,9’a düştüğü;<br />
konut harcamalarının yüzde 28,9’dan yüzde 29,1’e, ulaştırma harcamalarının yüzde 11,1’den yüzde <strong>14</strong>,1’e, kültür<br />
ve eğlenceyle ilgili harcamaların ise yüzde 2,1’den yüzde 2,5’e yükseldiği gözlenmiştir.<br />
Düşük gelirli hanehalkları, yüksek gelirli hanehalklarına göre gıdaya iki kat daha fazla pay ayırmaktadır.<br />
Gelire göre sıralı yüzde 20’lik gruplar itibariyle tüketim harcamalarının dağılımına bakıldığında; birinci yüzde<br />
20’lik grupta yer alan hanehalklarının gıda harcamasına ayırdıkları pay yüzde 33,7 iken, beşinci yüzde 20’lik<br />
gruptaki hanehalklarının gıda harcamalarına ayırdığı payın yüzde 17,2 olduğu gözlenmektedir. Eğitim hizmetleri<br />
harcamalarının oranı ise birinci yüzde 20’lik grup için yüzde 0,7 olurken, beşinci yüzde 20’lik grup için yüzde 3’tür.
80<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 50: Harcama Türlerine Göre Aylık Ortalama Tüketim Harcamasının Dağılımı,<br />
2007-2008, Türkiye<br />
(*) Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Toplam gıda harcamasının yüzde 13,5’ini gelire göre sıralı birinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalkları,<br />
yüzde 27,8’ini ise beşinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalkları yapmaktadır. Konuta yapılan harcamaların<br />
yüzde 9,6’sı birinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalklarına ait iken yüzde 33,1’i beşinci yüzde 20’lik grupta yer<br />
almaktadır. Toplam eğitim hizmetleri harcamalarında ise birinci yüzde 20’lik grubun payı yüzde 3,3 iken beşinci<br />
yüzde 20’lik grubun payı yüzde 56,6’dır.
81<br />
3.5 PARASAL KESİM<br />
3.5.1 Para ve Kur Politikaları<br />
2009 yılı merkez bankaları açısından daha çok dünya ekonomisindeki durgunluğun büyüme, istihdam ve<br />
finansal sistem üzerindeki yıkıcı etkilerini ortadan kaldıracak politikaların uygulandığı bir yıl olmuştur. Döviz<br />
kurlarındaki sert dalgalanmalar neticesinde, ilk başta merkez bankaları riskten kaçınma yaklaşımı sergilerken,<br />
küresel enflasyondaki hızlı düşme ve emtia fiyatlarıdaki çöküşle birlikte merkez bankaları da faiz indirimlerine<br />
gitmişlerdir.<br />
TCMB daha önceki kriz tecbürelerine dayanarak küresel aktörlerin uyguladığı politikalara benzer şekilde<br />
genişletici politikalar uygulamıştır. İç ve dış talepteki azalmanın öngörülmesi ile birlikte TCMB 2008 Kasım ayı<br />
itibari ile parasal genişleme sürecini başlatmış ve kendi grubundaki ülkelerde en erken faiz indirimine başlayan<br />
ülkelerden birisi olmuştur.<br />
TCMB, kısa vadeli gelişmelerden çok orta ve uzun vadeli gelişmelere odaklandığı için her ne kadar 2009’un<br />
ikinci yarısı itibariyle iktisadi faaliyetlerde kısmi bir canlanma olsa bile yine de bunun reel sektöre yansımasındaki<br />
gecikme öngörülerek faiz indirimlerine devam edilmiş, Kasım 2008’den bugüne 1.025 baz puan faiz indirimi<br />
gerçekleştirilmiştir.<br />
Kriz döneminde enflasyona ilişkin kaygılar azalmış, fiyat istikrarı hedefi olan TCMB de bu şekilde faiz<br />
indirimleri ile birlikte hem TL hem de döviz likiditesi sıkışıklığını giderme noktasında ve kredi piyasasını sağlıklı<br />
işletecek bazı önlemler almıştır. Piyasa faizindeki düşüş belki de en önemli gelişmelerden birisidir. Bu düşüş her ne<br />
kadar uzun vadeli getirilerde daha belirgin olsa da her vadeye yayılmıştır.<br />
Türkiye’nin makro düzeyde birçok verisinin ve krize karşı olan kırılganlığının diğer ülkelere göre daha az<br />
olması ülkemizin risk priminin olumlu bir seyir izlemesini sağlamıştır. Türkiye’ye yönelik risk algısındaki değişim<br />
ile birlikte sadece faiz değil, piyasadaki tüm göstergeler de olumlu şekilde etkilenmiştir. TCMB tarafından alınan<br />
önlemler 2009 yılının ikinci yarısından itibaren daha etkin bir şekilde kendisini hissetttirmiştir. Şekil 22’de de<br />
görüleceği üzere kredi faizlerinde düşüşler yaşanmaya başlanmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 24: Tüketici Kredi Faiz Oranları, (Aylık, Yüzde)<br />
Kaynak: TCMB
82<br />
Her ne kadar kredi piyasasında düşük faiz oranlarına geçilmiş olsa bile özellikle KOBİ’lere verilen kredilerde<br />
standartlar hala sıkı olmakta, parasal genişlemeye rağmen bunun iktisadi yansıması sınırlı kalmaktadır.<br />
Olumsuz bir küresel gelişme olmaması durumunda 2010 yılı ve izleyen dönemde kredi piyasası yurt içi iktisadi<br />
faaliyetleri daha fazla destekleyecektir. Buna rağmen temel risklerin başında kamu kesiminin artan iç borçlanma<br />
ihtiyacı nedeni ile bankaların kamuya yönelmesi ve kredi genişlemesinin ve iktisadi faaliyetlerin artmasının<br />
engellenmesi söz konusu olabilecektir.<br />
MB tarafından uygulanan enflasyon hedeflemesi rejimi en azından iktisadi şoklara karşı zamanında tepki<br />
verebilecek bir rejim olarak kendini göstermiştir. Ülkemizde düşük faiz ve düşük enflasyonun kalıcı olması yönünde<br />
ciddi adımlar atılmıştır. Ancak maliye politikasının atacağı adımlar ve orta vadeli uygulama fiyat istikrarı<br />
önünde önemli kritik engellerden birisidir.<br />
TCMB’nin hükümet ile birlikte belirlediği enflasyon hedefi 12 aylık TÜFE değişimiyle hesaplanan ve üç yıllık<br />
bütçe uygulamasıyla da uyumlu şekilde yapılmaktadır. Bu anlamda 2010 ve 2011 yılları için enflasyon hedefleri<br />
yüzde 6.5 ve yüzde 5.5 olarak belirlenirken 2012 yılı için yüzde 5 olarak hesaplanmıştır.<br />
Bu hedeflerden sapma durumunda daha önceki raporlarımızda da belirttiğimiz üzere TCMB açısından hesap<br />
verme sorumluluğu bir gereklilik olarak ortaya çıkmaktadır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 25: Enflasyon Hedefleri ve Tahmin Aralığı<br />
Kaynak: TCMB<br />
Enflasyon hedefleri ve tahmin aralığı yukarıdaki şekilden de görüldüğü gibi nokta ve belirli bir alt-üst sınır<br />
olarak verilmektedir. 2010 yılı için aralık enflasyon hedefi olan yüzde 6.5’ten 2’şer puanlık artı ve eksi yönlü<br />
sapmalarla belirlenmiştir.<br />
Özellikle kriz dönemlerinde hedef ve tahminler arasındaki açık artmaktadır. Bu nedenle 2009 yılındaki daralma<br />
ve kriz nedeni ile 2010 yılı için enflasyonda dönemsel dalgalanmaların olması muhtemel gözükmektedir. TCMB<br />
hem Enflasyon Raporu ile hem de Para Politikası Kurulu kararları ile iletişimini kamu ile sürdürecek ve kararlarını<br />
da paylaşacaktır.<br />
TCMB tarafından yayınlanan 2010 yılı Para ve Kur Politikası açıklamalarına göre Merkez Bankası,<br />
2010 yılında da enflasyon hedeflemesi rejimi ile birlikte dalgalı döviz kuru rejimi uygulamasına devam<br />
edecektir. Bu rejimde döviz kurları bir politika aracı ya da hedef olmayıp piyasadaki arz ve talep koşulları tarafından
83<br />
belirlenmektedir. Döviz arz ve talebini belirleyen esas unsurlar ise uygulanan para ve maliye politikaları, uluslararası<br />
gelişmeler, ekonomik temeller ve bekleyişlerdir.<br />
Bu sistemde korunması gereken bir kur seviyesi bulunmamakta ancak, güçlü döviz rezervine sahip olmak iç ve<br />
dış şokların olumsuz etkilerinden korunmak amacı ile bir gereklilik olmakta ve güven arttırmada faydalı olmaktadır.<br />
TCMB, döviz arzının talebe göre arttığı dönemlerde rezerv amaçlı olarak alım ihaleleri gerçekleştirmektedir.<br />
Bunu yaparken şeffaf ihalelerle ve piyasadaki arz talep koşullarını mümkün olduğunca az etkileyerek yapmaya<br />
çalışmaktadır. 2008 Ekim ayındaki likidite sorunları nedeni ile TCMB döviz alım ihalelerini durdurmuş ancak<br />
gerekli şartlar oluştuğunda tekrar alım ihalelerine başlayacağını da bildirmiştir. (4 Ağustos 2009 tarihinde tekrar<br />
ihaleler başlatılmış ve günlük 30 milyon dolar ihale ve 30 milyon dolar opsiyon hakkı ile 60 milyon dolarlık bir alım<br />
tutarı belirlenmiştir.) 2010 yılında da önemli bir değişiklik olmazsa bu şekilde devam edilecektir.<br />
Mart 2009 itibariyle yaşanan sorunlar ve döviz piyasasındaki derinliğin kaybolması sonucu döviz likiditesini<br />
destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz satım ihaleleri düzenlenmeye<br />
başlanmıstır. 10 Mart 2009 tarihinden itibaren gerçekleştirilen günlük 50 milyon dolarlık döviz satım ihalelerine 2<br />
Nisan 2009 tarihine kadar devam edilmiş ve 18 döviz satım ihalesinde toplam 900 milyon dolar satılmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 51: Merkez Bankası’nca Alım Satılım Yapılan Döviz Tutarları<br />
Kaynak: TCMB<br />
2009 yılı içinde döviz alım ihaleleri yoluyla alımı yapılan toplam döviz tutarı 4 Aralık 2009 tarihi itibarıyla<br />
3,5 milyar ABD dolar olmuş, düzenlenen döviz satım ihalelerinde toplam 0,9 milyar ABD dolar satılmış, döviz<br />
piyasasına 2009 yılında da doğrudan müdahale edilmemiştir. Merkez Bankası’nca 2002 yılından itibaren ihaleler ve<br />
müdahalelerle alım ve satımı yapılan döviz tutarları yıllık bazda Tablo 49’da yer almaktadır.<br />
Tablo 51’den de görüleceği üzere TCMB 64.7 milyar ABD doları net döviz alımı gerçekleştirmiş ve rezervler<br />
74.9 milyar ABD dolarına ulaşmıştır.<br />
TCMB tarafından Türk bankalarının etkinliği artıracak bir dizi önlemler de alınmıştır. Bu anlamda, 2008<br />
yılı son çeyreği içinde Merkez Bankası nezdindeki Döviz ve Efektif Piyasaları - Döviz Depo Piyasası’nda aracılık<br />
faaliyetlerine yeniden başlanmış, bankaların işlem yapma limitleri 10,8 milyar ABD dolara yükseltilmiş, bankaların<br />
Merkez Bankası’ndan alabilecekleri döviz depolarının vadesi uzatılarak borç verme faiz oranları düşürülmüştür.<br />
Ayrıca, yabancı para zorunlu karşılık oranı 2 puan düşürülerek bankacılık sistemine yaklaşık 2,5 milyar ABD dolar<br />
likidite sağlanmıştır.<br />
Buna ek olarak 5 Aralık 2008 tarihinden itibaren, ihracat reeskont kredisi uygulamasına yönelik yeni<br />
düzenlemeler yapılarak, ihracat reeskont kredisi limiti yükseltilmiş ve bu kredilere kullanım kolaylığı getirilmiştir.<br />
20 Mart ve 17 Nisan 2009 tarihlerinde, ihracat reeskont kredisi kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik olarak,<br />
daha fazla firmanın bu krediden yararlanmasını sağlayacak düzenlemeler yapılmıştır.<br />
TCMB’nin Döviz Depo Piyasası’nda bankaların TCMB’den alacakları döviz depolarının vadesinin 1 aydan 3<br />
aya uzatılması ve aynı şekilde kendi aralarındaki işlemlerde de 1 ay olan sürenin 3 aya uzatılması önemli adımlardır.
84<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 26: TCMB Brüt Döviz Rezevrleri (Altın Dahil)<br />
Kaynak: TCMB<br />
TCMB taraflı borç verme işlemlerinde faiz oranı dolarda yüzde 7’den 5.5’e, Euro’da yüzde 9’dan yüzde 6.5’e<br />
indirilmiştir.<br />
Merkez bankalarının temel para politikası aracı kısa vadeli faiz oranları olmuştur. Likidite yönetimini ise<br />
kısa vadeli faiz oranlarının Kurul tarafından belirlenen düzeyde veya bu düzey civarında oluşmasının sağlanması,<br />
kısa vadeli para piyasası faiz oranlarındaki aşırı oynaklıkların önlenerek para piyasalarının çalışması, ödemeler<br />
sisteminin kesintisiz çalışmasının temini, kullanılan araçların aktarım mekanizmalarını çalıştırması, operasyonel<br />
yapının piyasalardaki gelişmeler karşısında yeterli esnekliğe sahip olması gibi amaçlar hedeflenmektedir.<br />
Likidite düzeyine bağlı olarak, kullanılan araçların çesitlendirilmesi, vadelerinin uzatılması likidite yönetiminin<br />
etkinliğini artırmaktadır. Örnek olarak, likidite açığının artması halinde önce uzun vadeli repo işlemlerinin, likidite<br />
açığının artış eğilimini sürdürmesi ve kalıcı hale gelmesi durumunda ise DİBS alımı ve zorunlu karşılık oranı<br />
indirimi gibi piyasaya kalıcı likidite sağlayan araçların kullanılması gerekebilmektedir.<br />
Piyasadaki likidite temel olarak para tabanının değiştirilmesi, MB’nın piyasa ile yaptığı TL karşılığı işlemler,<br />
Hazine’nin piyasa ile yaptığı TL karşılığı işlemlerle belirlenmektedir.<br />
Likidite, finansal sistem içinde ve bankalar arasında homojen bir dağılım göstermemekte, özellikle<br />
yatırım fonları ile bazı bankalar likidite fazlasına sahip iken bazı bankaların önemli ölçüde likidite açığı<br />
bulunabilmektedir. Likidite fazlası olan bazı bankalar, ikincil piyasada faiz oranları Merkez Bankası borçlanma<br />
faiz oranının önemli ölçüde üzerine çıkmadığı sürece, fazla likiditelerini işlem maliyetleri ve vergi farklılıkları gibi<br />
faktörlerin de etkisiyle Bankalararası Para Piyasası’nda Merkez Bankası’na borç vererek değerlendirmeyi tercih<br />
edebilmektedirler. Likiditenin bankalar arasında dağılımına bağlı olarak zaman zaman önemli ölçüde değişebilmekle<br />
birlikte, Merkez Bankası’na borç verilen tutar 4 ile 9 milyar TL arasında değişebilmektedir.<br />
Merkez Bankası, net likidite fazlasının 4-5 milyar TL’nin altına düştüğü Mayıs 2008 sonrasında piyasayı,<br />
düzenli olarak gerçekleştirdiği bir hafta vadeli repo ihaleleri ile gün sonunda en az 4-5 milyar TL fazla likidite<br />
kalacak şekilde ihtiyacın üzerinde fonlamaya baslamış, gün sonunda ise piyasada kalan fazla likiditeyi gecelik<br />
işlemler ile çekmistir. Böylece, gecelik faiz oranlarının Merkez Bankası borçlanma faiz oranının belirgin şekilde<br />
üzerine çıkması önlenmiştir.<br />
Dolayısıyla, Merkez Bankası’nın borçlanma faiz oranı piyasalar için gösterge olma niteliğini sürdürmüştür.<br />
Merkez Bankası Ekim 2008’den itibaren, uluslararası finansal piyasalarda ortaya çıkan dalgalanmaların artması<br />
üzerine, söz konusu dalgalanmaların ülkemiz piyasalarına olan olumsuz yansımalarını ve para piyasalarında ortaya
85<br />
çıkabilecek tedirginlikleri gidermek amacıyla, bir hafta vadeli repo ihaleleri ile gün sonunda piyasada genellikle<br />
7 milyar TL’nin üzerinde fazla likidite bırakacak şekilde, piyasanın net likidite ihtiyacının oldukça üzerinde<br />
fonlama yapmıştır (Şekil 27). Böylece, piyasalarda oynaklığın arttığı dönemlerde likiditenin sistem içinde dengesiz<br />
dağılımının yaratabileceği tedirginlikler giderilmiş, para piyasalarının etkin işlemesi sağlanmıs, para piyasası faiz<br />
oranlarında dalgalanmalara izin verilmemiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 27: Piyasadaki Likidite (İki Haftalık Hareketli Ortalama)<br />
Kaynak: TCMB<br />
2008 yılı sonunda piyasada oluşan 10.1 milyar TL’lik net likidite açığını Merkez Bankası bir hafta vadeli<br />
repo ihaleleri ile toplamda 20.1 milyar TL fonlama yaparak kapatmaya çalışmıştır. Oluşan likidite fazlasını ise<br />
(toplam tutar 9.9 milyar TL) gün sonu işlemlerle geri çekmiştir. Haziran ayı ortalarından itibaren de 3 ay vadeli repo<br />
ihalelerine başlanmış ve toplam fonlamanın yarısı bu tarihten sonra 3 ay vadeli repo ile gerçekleşmiştir. Bununla<br />
birlikte, Merkez Bankası, aracılık maliyetlerini azaltmak ve kredi piyasasının etkin çalışmasını desteklemek<br />
amacıyla 16 Ekim 2009 tarihinden itibaren TL zorunlu karsılık oranını yüzde 6’dan yüzde 5 düzeyine<br />
indirerek bankacılık sistemine 3,3 milyar TL’lik kalıcı likidite sağlamıştır.<br />
Tablo 52: Likiditedeki Değişim ve Merkez Bankası Fonlaması (Milyar TL)<br />
Kaynak: TCMB<br />
3.5.2 Bankacılık Kesimindeki Gelişmeler<br />
Türk Bankacılık Sektörü’nün son yıllardaki üstün performansı hem iç hem de dış kaynaklarca teyit edilmektedir.<br />
Ancak aynı zamanda sektörün özel kesim ve kamu kesimi ile ilişkileri kapsamında ciddi eleştiriler aldığı da bir<br />
gerçektir.
86<br />
Bankalarımız geçtiğimiz yıl iyi bir performans sergilemiştir. Hazinenin borçlanma enstrümanlarından çok<br />
iyi getiri elde etmişlerdir. Artık bankalarımız özel sektörü destekleyebilecek durumdadır. Dolayısıyla, bankacılık<br />
sektörü kârlılık, sermaye yeterliliği ve yüksek aktif kalitesi bakımından büyümeyi finanse edebilecek güçtedir.<br />
Bu çerçevede, bir yıldır sürdürülen faiz indirimlerinin etkisi ve küresel risk algılamalarındaki iyileşme ile kredi<br />
piyasasında Ağustos 2009’dan itibaren olumlu gelişmeler gözlendiğini hatırlatmakta fayda görmekteyiz.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 28: Sermaye Yeterlilik Oranı 2006-2009<br />
Kaynak: BDDK<br />
Türkiye Bankalar Birliği verilerine bakıldığında Bankacılık sisteminde Aralık 2009 itibariyle faaliyet gösteren<br />
banka sayısı 49’dur. Bu bankalar içinde mevduat bankaları sayısı 32, kalkınma ve yatırım bankaları sayısı 13 ve<br />
katılım bankaları sayısı 4’tür. Mevduat bankalarından 3 tanesi kamu sermayeli, 11 tanesi özel sermayeli ve 17 tanesi<br />
yabancı sermayeli bankadır.<br />
Tablo 53: Bankacılık Sisteminde Banka ve Şube Sayısı*<br />
* K.K.T.C ve yabancı ülkelerdeki şubeler dahil.<br />
** Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen Bankalar.<br />
Kaynak: TBB<br />
2008 Ocak 2009 Aralık dönemi itibariyle mevduat bankaları ile kalkınma ve yatırım bankalarının toplam şube<br />
sayısı 246 adet, Temmuz-Eylül 2009 dönemine göre ise <strong>14</strong>1 adet artarak 9.036’ya ulaşmıştır.
87<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 29: Yıllar İtibariyle Şube ve Personel Sayısı<br />
Kaynak: BDDK<br />
2008 yıl sonuna göre şube sayısı kamusal sermayeli mevduat bankalarında 1<strong>14</strong>, özel sermayeli mevduat<br />
bankalarında 100, yabancı sermayeli mevduat bankalarında ise 36 adet artarken, kalkınma ve yatırım bankalarında<br />
4 adet azalmıştır.<br />
2009 sonu itibariyle mevduat bankalarında bankaların ortalama şube sayısı 281 olmuştur. Bu rakam kamusal<br />
sermayeli mevduat bankalarında 843, özel sermayeli mevduat bankalarında 399, yabancı sermayeli bankalarda ise<br />
122’dir. Dolayısı ile ortalama olarak kamusal sermaye bankalar en fazla şubeleşen bankalar arasında yer almaktadır.<br />
TBB verilerine bakıldığında, mevduat bankaları ile kalkınma ve yatırım bankalarında çalışan sayısı son bir<br />
yılda 805 kişi (yüzde 0,4 oranında), Temmuz-Eylül 2009 dönemine göre ise 1.642 kişi (yüzde 1 oranında) artarak<br />
172.403 olmuştur. 2008 yıl sonu rakamlarına göre çalışan sayısı kamusal sermayeli mevduat bankalarında 1.523 kişi,<br />
özel sermayeli mevduat bankalarında 113 kişi, kalkınma ve yatırım bankalarında ise 66 kişi artarken, fon bankasında<br />
6 kişi, yabancı sermayeli mevduat bankalarında ise 891 kişi azalmıştır.<br />
Tablo 54: Bankacılık Sisteminde Çalışanlar (Aralık 2008-Aralık 2009)<br />
Kaynak: TBB<br />
Ekim-Aralık 2009 dönemi itibariyle, banka çalışanlarının yüzde 26’sı kamusal sermayeli mevduat bankaları,<br />
yüzde 48’i özel sermayeli mevduat bankaları, yüzde 23’ü yabancı sermayeli mevduat bankaları ve yüzde 3’ü ise<br />
kalkınma ve yatırım bankaları tarafından istihdam edilmiştir.<br />
Mevduat bankalarında banka başına çalışan sayısı 5.221’dir. Bu rakam kamu sermayeli bankalarda <strong>14</strong>.952, özel<br />
sermayeli bankalarda 7.479 ve yabancı sermayeli bankalarda 2.334’tür.<br />
Ekim-Aralık 2009 dönemi itibariyle, bankacılık sektöründe çalışanların yüzde 1’i ilköğretim, yüzde 23’ü orta<br />
öğretim, yüzde 71’i yüksek öğretim kurumları mezunu, yüzde 5’i ise yüksek lisans ve doktora yapmış olanlardan<br />
oluşmaktadır.
88<br />
Kamusal sermayeli mevduat bankalarında çalışanların yüzde 71’ini yüksek öğretim kurumlarını bitirmiş ve<br />
lisansüstü eğitim yapmış personel oluşturmaktadır. Bu oran, özel sermayeli mevduat bankalarında yüzde 80, yabancı<br />
bankalarda yüzde 72 ve kalkınma ve yatırım bankalarında ise yüzde 73 şeklindedir.<br />
Ekim-Aralık 2009 dönemi itibariyle bankacılık sektöründe çalışanların yüzde 50’si kadınlardan oluşmaktadır.<br />
Bu oran kamusal sermayeli mevduat bankalarında yüzde 39, özel sermayeli mevduat bankalarında yüzde 55, Fon<br />
bankasında yüzde 38, yabancı bankalarda yüzde 55, kalkınma ve yatırım bankalarında ise yüzde 32 düzeyindedir.<br />
BDDK verilerine bakıldığında bankacılık sektöründe 2009 yılında mevduat başta olmak üzere, bankalara<br />
borçlar, para piyasalarına borçlar ve repo yoluyla yaratılan kaynaklar; öncelikle menkul değerler portföyü olmak<br />
üzere, krediler ve bankalardan alacaklar kalemlerine plase edilmistir.<br />
Kutu 8: Bankacılık Kârları<br />
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) Başkanı Tevfik Bilgin, düzenlediği basın toplantısında, 31 Aralık<br />
2009 tarihi itibariyle bankacılık sisteminin aktif büyüklüğünün 834 milyar lira olduğunu belirterek bir yıllık dönemde<br />
aktiflerini yüzde <strong>14</strong> oranında artırdığını kaydetti.<br />
Kredilerdeki artış oranının yüzde 6,9 olduğunu ifade eden Bilgin, kredilerin toplam tutarının da yıl sonunda 393 milyar<br />
lira düzeyinde gerçekleştiğini söyledi. Bilgin, takipteki alacakların da bu dönemde yüzde 55,5 oranında arttığını ve brüt<br />
olarak <strong>14</strong> milyardan, 22 milyar liraya geldiğini ifade etti.<br />
Yukarıdaki açıklamalara baktığımızda en çarpıcı husus kredilerin yüzde 6.9 artması olmuştur. Bankaların mevduat<br />
toplayıp kredi plase ettiklerini düşündüğümüzde satışların kredi olduğu anlaşılacaktır. Yani bankalar para kazanmak<br />
için kredi satmak durumundadırlar. Kredi artışının yüzde 6.9 olduğu bir ortamda banka kârları nasıl yüzde 50’lere doğru<br />
gitmektedir? Çok kısa bir şekilde ifade edilecek olursa, bankalar vatandaşın vergileriyle ödediği kamu borçları üzerinden<br />
kazançlarını çoğaltmışlardır.<br />
Bankaların mevduat faizlerini artırmadan kredi faizlerini artırdıkları ve vadesi gelmeyen kredileri geri çağırarak birçok<br />
şirketi zor durumda bıraktıkları bir gerçektir. Bankaların içinde yaşadığı topluma karşı sosyal sorumlulukları<br />
bulunmaktadır. Bu sorumluluklar, sadece güzel günlerde değil kötü günlerde de artırarak yerine getirmelidirler.<br />
Bankalar 2008 yılına göre 2009 yılında çalışan sayısını 562 kişi azaltmış, 28 şubeyi de kapatmışlardır. Yani kârlar<br />
artırılmış, personel azalmış, şube sayısı azalmıştır. Bankacılık tabiri ile bu durum aslında “verimlilik artışı” ile ya<br />
da “elektronik bankacılık” , “şubesiz bankacılık” ile açıklanabilir. Bu açıklamaların samimiyeti iyileşen ekonomik<br />
ortamda daha da net ortaya çıkacaktır. 2010 ve sonrasında şartlar iyileştiğinde de bankaların yine gelişen teknoloji yardımı<br />
ile şube ve personel sayısını azaltması beklenmelidir. Eğer artış oluyorsa bu noktada soru işaretleri oluşacaktır. Buna ek<br />
olarak, her şey bir kenara bırakıldığında bankaların kriz döneminde işçi çıkarması işletmecilik ahlakına uymayacaktır.<br />
İşten çıkarılan kişilerin bankaya 5000 TL maliyeti olduğunu düşündüğümüzde yıllık personel maliyetine katkısı 33<br />
milyon TL olacaktır. 20 milyar TL kâr eden bir sektörün bu hususu da açıklaması gerekmektedir.<br />
Bankacılık sektörünün ve finansal hizmetler sektörünün ülke içindeki öneminin her kesim farkındadır. Ancak, küresel<br />
krizin varlığından ve riskinden kaçınmak için bu kadar korumacı olmanın ve bu kadar fazla kapanmanın sektörün ahlaki<br />
tutumunu zedelediği açıktır. Tabir yerinde ise dünya finans piyasaları kalp krizi geçirirken ülkemiz bankaları ise kalbi çok<br />
sağlam ama el ve ayaklarını gereksiz yere kesen bir işletme yönetimi sergilemektedir.<br />
Bu kriz ortamları için de BDDK’ya ek dersler düşmektedir. Bankacılık sektörü için nasıl bir sermaye yeterlilik sınırı<br />
gerekmekte ise, ülke ihtiyaçlarına gore bir tür üst sınır da konulabilmelidir.<br />
Bankacılık sektörünün aktif toplamı 2008 yıl sonuna göre yüzde 13,8 oranında artarak Aralık 2009 itibarıyla<br />
833,9 milyar TL seviyesine ulaşmıştır. Aynı dönemde sektörün kredileri yüzde 6,9 artarken, menkul değerler<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
89<br />
portföyündeki artış yüzde 35,5 seviyesinde gerçekleşmiştir. Buna bağlı olarak, kredilerin toplam aktif içindeki payı<br />
Aralık 2008’deki yüzde 50,2 düzeyinden yüzde 47,1 düzeyine gerilemiş, menkul değerler portföyünün toplam aktif<br />
içindeki payı ise yüzde 26,5 seviyesinden yüzde 31,5 seviyesine yükselmiştir.<br />
Kredilerdeki artışın yüzde 50,8’i tüketici kredileri ve kredi kartı alacaklarından oluşan bireysel kredilerden<br />
kaynaklanmaktadır. Takipteki alacaklarda 2009 yılının birinci, ikinci ve üçüncü çeyreğinde sırasıyla yüzde 22, yüzde<br />
9,6 ve yüzde 12,8 oranında gözlenen yüksek oranlı artışlar özellikle yılın son çeyreğinde gerçekleşen sorunlu kredi<br />
tahsilatları, bu nitelikteki kredilerin satışı ve aktiften silinmesine ve takipteki alacaklar formasyonunun yavaşlamasına<br />
bağlı olarak yüzde 3,1 gibi sınırlı bir artış sergilemiştir. Takipteki alacaklar yıllık bazda ise yüzde 55,5 oranında<br />
artmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 55: Bankacılık Sektörü Temel Kalemler Aralık 2008-Aralık 2009<br />
Kaynak: BDDK<br />
Mevduat 2009 yılında da en önemli fon kaynağı olma niteliğini korumuş, 2008 yıl sonuna göre artış oranı<br />
yüzde 13,2 olmuştur. Aralık 2009 itibarıyla toplam pasifin yüzde 61,7’sini mevduat, yüzde 10,3’ünü bankalara<br />
borçlar ve yüzde 7,3’ünü repo yoluyla sağlanan fonlar oluşturmaktadır. Söz konusu dönemde toplam pasifin yüzde<br />
13,3’ünü oluşturan özkaynaklar ise temelde dönem kârındaki yüzde 49,6 oranındaki artış ile faizlerdeki düşüşün<br />
satılmaya hazır portföyündeki DİBS değerlerini arttırmasının etkisiyle 2008 yıl sonuna göre yüzde 28,1’lik bir artış<br />
sergilemiştir.<br />
Katılım bankaları aktiflerinin 2008 yıl sonuna göre yüzde 30,5 oranında arttırmış, kamu bankaları grubundaki<br />
artışın yüzde 20,5, özel bankalar grubundaki artışın ise yüzde 11,9 olarak gerçekleşmiştir.<br />
2009 yılının dokuz aylık döneminde takipteki alacakların artışı ve kredilerin artış hızındaki yavaşlama<br />
kredilerin takibe dönüşüm oranını yükseltmiştir. Yılın son çeyreğinde ise kredilerin ilk üç çeyrekten daha hızlı<br />
artması ve takipteki alacakların artış hızının yavaşlaması, takibe dönüşüm oranının artışını durdurmuş ve 2009 yıl<br />
sonu itibarıyla takibe dönüşüm oranı Eylül 2009’daki yüzde 5,3 seviyesini korumuştur.<br />
Sektördeki kârlılık performansına bağlı olarak yasal özkaynaktaki artış dolayısıyla sektörün sermaye<br />
yeterliliği rasyosundaki artış sürmektedir. Küresel krizin etkilerinin ülkemizde hissedilmeye başlandığı 2008<br />
yılının son çeyreğinden itibaren gerek kredi talebinin azalma göstermesi, gerekse bankaların ihtiyatlı bir politika<br />
izlemeleri nedeniyle mevduatın krediye dönüşüm oranı azalma eğilimi göstermiş ve 2009 yılsonu itibarıyla yüzde<br />
80,6 düzeyinde gerçekleşmiştir.<br />
Aktif kârlılığı ve özkaynak kârlılığı geçen yılın aynı dönemine göre daha yüksek düzeylerdedir. Bankacılık<br />
sektörünün Serbest Sermayesinin Toplam Aktiflere oranındaki artış devam ederken; Toplam Aktifler/GSYİH<br />
oranındaki yükselme, toplam aktiflerdeki artışın yanı sıra GSYİH’daki azalmadan kaynaklanmaktadır.<br />
2005 yıl sonundan bu yana bankaların en önemli plasman kalemi olma özelliğine sahip olan krediler<br />
Aralık 2009 itibarıyla bankacılık sektörünün toplam aktifleri içerisinde yüzde 47,1 paya sahip bulunmaktadır.
90<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 30: Yıllar İtibariyle Kredilerin Gelişimi Aralık 2006-Aralık 2009<br />
Kaynak: BDDK<br />
Toplam krediler 2008 yıl sonuna göre 25,2 milyar TL artarak Aralık 2009 itibarıyla 392,6 milyar TL<br />
seviyesine ulaşmıştır. Yukarıdaki grafikten görüldüğü üzere 2006- 2008 yıllarında güçlü bir büyüme gösteren<br />
krediler küresel krizin etkileriyle 2009 yılında yüzde 6,9 artış oranı ile önceki yıllara kıyasla düşük bir büyüme<br />
göstermiştir. 2009 yılının ilk iki çeyreği boyunca duraklayan kredi hacmi faiz oranlarındaki düşüş ve ekonomide<br />
yaşanan toparlanmanın etkisiyle üçüncü çeyrekten itibaren artmaya başlamış ve en güçlü büyümesini yüzde 4,5<br />
oranıyla son çeyrekte gerçekleştirmiştir.<br />
Mio TL<br />
Mio TL<br />
Şekil 31: Çeyrek Dönemler İtibariyle Kredilerin Gelişimi<br />
Kaynak: BDDK<br />
Artış Oranı (%)<br />
Artış Oranı (%)<br />
Anılan dönemde kamu bankalarının kredileri yüzde 19,3 artarken; özel bankaların kredilerinde yüzde 0,4 azalış,<br />
katılım bankalarının kredilerinde ise yüzde 34’lük artış gözlenmektedir.<br />
2008 yıl sonu ile karşılaştırıldığında TP kredilerde yüzde 9,9 (26,1 milyar TL), YP kredilerde ise yüzde 0,8 (0,6
91<br />
milyar USD) artış gerçekleşmiştir.<br />
Aralık 2009 itibarıyla bankacılık sektörü toplam kredilerinin yüzde 45,5’i kurumsal/ticari kredilerden, yüzde<br />
33,1’i bireysel kredilerden, yüzde 21,4’ü ise KOBİ kredilerinden oluşmaktadır. 2008 yıl sonu ile karşılaştırıldığında<br />
bireysel krediler ve kurumsal/ticari kredilerin toplam krediler içindeki paylarında artış, KOBİ kredilerinin payında<br />
ise azalış gözlenmektedir.<br />
2008 yılı sonu ile karşılaştırdığımız takdirde toplam kredilerdeki büyüme yüzde 7 civarında iken,<br />
kurumsal/ticari krediler yüzde 7.9, bireysel krediler yüzde 10.9 artmış, KOBİ Kredileri ise yüzde 0.7 azalmıştır.<br />
Hiçbir artış olmadan ayrıca bir azalmanın olması da bankacılık kesiminin özellikle KOBİ finansmanından<br />
kaçındığının açık bir göstergesidir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 56: Bankacılık Sektörü Kredileri Aralık 2008-Aralık 2009<br />
Kaynak: BDDK<br />
2008 yılının son çeyreğinde başlayan tüm kredi türlerindeki duraklama veya azalma, 2009 yılının üçüncü<br />
çeyreğinden itibaren tüm kredi türlerinde artış şeklini almıştır. Kurumsal/ticari krediler 2009 yılının ikinci çeyreği<br />
dışında artış eğilimini sürdürmüş; bireysel krediler iki çeyrek boyunca gözlenen düşüşün ardından artış eğilimine<br />
girmiş; küresel ekonomik krizin etkisiyle en fazla azalış gözlenen KOBİ kredileri ise 2009 yılının üçüncü çeyreğinden<br />
itibaren artışa geçerek 2008 yıl sonuna göre sınırlı seviyede bir azalış sergilemiştir.<br />
2009 yılı ikinci çeyreğinden itibaren bireysel kredi artışında Bakanlar Kurulu’nun üç ay süreyle sınırlı<br />
ekonomik teşvik paketi kapsamında otomotiv, beyaz eşya ve konut sektörlerinde vergi indirimlerine gitmesi, konut<br />
kredisi dışındaki tüketici kredilerinde KKDF’nin yüzde 15’ten yüzde 10’a düşürülmesi ve 16 Haziran 2009 tarihinde<br />
yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile söz konusu vergi indirimlerinin daha düşük oranlarda da olsa 30 Eylül 2009<br />
tarihine kadar uygulanmaya devam edilmesi etkili olmuştur.<br />
Aralık 2009 itibarıyla toplam 129,9 milyar TL seviyesine ulaşan bireysel kredilerin yüzde 28,2’si kredi<br />
kartı alacaklarından, yüzde 71,8’i ise tüketici kredilerinden oluşmaktadır. Tüketici kredileri içinde ise en fazla<br />
paya yüzde 48,1 ile konut kredileri sahip olup, bunu yüzde 41,1 ile ihtiyaç kredileri izlemektedir. Yıl sonu ile<br />
karşılaştırıldığında konut kredileri başta olmak üzere, taşıt kredileri dışındaki tüm bireysel kredi türlerinde artış<br />
gözlenmektedir. Konut kredisi faiz oranlarının bankalararası rekabete bağlı olarak özellikle 2009 Ağustos ayından<br />
itibaren düşüşe geçmesi ve önce 5 yıl, daha sonra 10 yıl vadede yüzde 1’in altına inmesi konut kredileri artışında<br />
belirleyici olmuştur.<br />
Bankacılık sektörünün toplam kredilerinin TP-YP ayrımı incelendiğinde ise, YP kredilerin toplam<br />
krediler içinde 2008 yıl sonunda yüzde 28,7 olan payı, Aralık 2009 itibarıyla yüzde 26,6 seviyesine gerilemiştir.<br />
Aralık 2009 itibarıyla toplam 70,2 milyar dolar seviyesinde olan YP kredilerin 38,2 milyar dolarlık (yüzde 54,4)<br />
kısmı yurtdışı şubelerden kullandırılan kredilerden (bunun da 30,2 milyar dolarlık bölümü off-shore şubelerden
92<br />
kullandırılan kredilerden) oluşmaktadır. 2008 yılsonu ile karşılaştırıldığında toplam YP krediler yüzde 0,8 artarken;<br />
yurtdışı şubelerden kullandırılan YP kredilerin yüzde 15,9 oranında azaldığı gözlenmektedir.<br />
Toplam kredilerin yüzde 5,9’unu olusturan dövize endeksli krediler Aralık 2009 itibarıyla 23,1 milyar TL (15,5<br />
milyar dolar) seviyesindedir. Toplam dövize endeksli kredilerin 3,2 milyar TL’lik (yüzde 13,9) kısmı ise bireysel<br />
kredilerden oluşmaktadır.<br />
Ekonomik krizin etkilerinin en fazla hissedilmeye başlandığı Eylül 2008 döneminden sonra hızlı bir artış<br />
trendine giren takipteki alacaklar, Aralık 2009 itibarıyla 21,9 milyar TL seviyesine çıkmıştır. Bankacılık sektörünün<br />
toplam kredileri 2009 yılında yüzde 6,9 artarken, takipteki alacaklar aynı dönemde yüzde 55,5 oranında<br />
yükselmiştir. Ancak, takipteki alacaklardaki artış hızının Ekim 2009 döneminden itibaren ciddi bir biçimde azaldığı<br />
gözlenmektedir.<br />
Takipteki alacaklar toplamı 2009 yılının ilk 9 ayında yüzde 50,9 artarken, son çeyrekteki artış hızı yüzde<br />
3,1 ile sınırlı kalmıştır. Yılın son çeyreğindeki yavaşlamada aktiften silinen/satılan takipteki alacaklar da etkili<br />
olmakla birlikte, bu tutarlar hariç tutulduğunda dahi bankacılık sektörünün takipteki alacak oluşumunun yavaşladığı<br />
gözlenmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 32: Takipteki Alacakların Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />
Kaynak: BDDK<br />
2008 yılsonunda yüzde 3,7 düzeyinde olan toplam kredilerin takibe dönüşüm oranı, Ekim 2009’da yüzde 5,4’e<br />
kadar yükselmiş ve Aralık 2009 itibarıyla yüzde 5,3 seviyesinde gerçekleşmiştir.<br />
Kredi türleri itibarıyla en yüksek takibe dönüşüm oranı yüzde 7,6 ile KOBİ kredilerinde olup, KOBİ<br />
kredileri aynı zamanda 2009 yılında takibe dönüşüm oranı en hızlı artan segment olmuştur. 2009 yılsonu<br />
itibarıyla bireysel kredilerin takibe dönüşüm oranı yüzde 6, kurumsal/ticari kredilerin takibe dönüşüm oranı ise<br />
yüzde 3,6 seviyesindedir. Diğer taraftan, kurumsal/ticari kredilerin takibe dönüşüm oranının diğer kredi türleri kadar<br />
hızlı artmadığı; takibe dönüşüm oranındaki artışın 2009 yıl sonuna doğru yerini tüm segmentlerde azalışa bıraktığı<br />
gözlenmektedir.<br />
2008 yıl sonunda 194 milyar TL olan menkul değerler portföyü 2009 yılında yüzde 35,5 oranında<br />
büyüyerek 262,9 milyar TL seviyesine yükselmiştir. Küresel krizin etkisiyle gerek kredi talebinin düşmesi gerekse<br />
de bankaların risk algılamasının yükselmesi nedeniyle bankaların menkul değer yatırımlarına talebi artmış, toplam<br />
menkul değerlerin Aralık 2008’de bankacılık sektörü toplam aktifleri içerisindeki payı yüzde 26,5 iken, 2009 yılında
93<br />
5 puan artarak yüzde 31,5’e yükselmiştir. 2009 yıl sonu itibarıyla bankaların menkul kıymet portföyünün yüzde<br />
97,4’ü kamu tarafından ihraç edilmiş menkul değerlerden oluşmaktadır. Aralık 2009 itibarıyla kamunun toplam borç<br />
stoğu 441,4 milyar TL olup, bu tutarın yüzde 58’i bankalarca finanse edilmektedir.<br />
Toplam menkul değerlerin yüzde 90,8’i kamu ve özel bankaların portföyünde bulunmakla birlikte, 2009 yılında<br />
kamu bankalarının toplam portföy içindeki payı yüzde 43,6’dan yüzde 40,4’e gerilerken özel bankaların payı yüzde<br />
46,7’den yüzde 50,4’e yükselmiştir. Diğer taraftan, yabancı bankaların payı yüzde 8,3’ten yüzde 7,5’e gerilerken,<br />
diğer grupların payları toplamı yüzde 2’nin altında kalmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 33: Yıllar İtibariyle Toplam Mevduat Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />
Kaynak: BDDK<br />
Aralık 2009 itibarıyla 5<strong>14</strong>,6 milyar TL bakiye arz eden toplam mevduat sektörün temel fon kaynağı<br />
konumundadır. 2008 yılında sektörün mevduatı yüzde 27,4 artarken, 2009 yılındaki artış oranı yüzde 13,2 ile<br />
sınırlı kalmıştır.<br />
Diğer taraftan, 2009 yılının ilk yarısında toplam mevduattaki artış oranı yüzde 2,9 iken üçüncü çeyrekteki artış<br />
oranı yüzde 4,6’ya ve son çeyrekteki artış oranı yüzde 5,3’e yükselmiştir.<br />
Varlık Barışı Kanunu’nun süresinin 2009 yılı sonuna kadar uzatılması ve yılın son ayında TP mevduat faizlerinde<br />
yükselme de yıl sonunda mevduat artışının nedenleri arasında olmuştur.<br />
Şekil 34: Çeyrek Dönemler İtibariyle Mevduatın Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />
2.8<br />
0.1<br />
Kaynak: BDDK<br />
Artış Oranı (%)<br />
4.6<br />
5.3
94<br />
2009 yılında banka gruplarının tamamının mevduatı artmakla birlikte, bu artış katılım bankaları grubunda<br />
yıl boyunca diğer gruplara kıyasla daha yüksek düzeyde olmuş, özel bankalar grubunun ise 2009 yılının ilk 9 ayındaki<br />
mevduat artışı 10 milyar TL (yüzde 4,5) iken yılın son çeyreğindeki artış bu rakamın üzerine çıkarak 12,4 milyar TL<br />
(yüzde 5,3) olarak gerçekleşmiştir.<br />
2009 yılında TP mevduat 47,3 milyar TL (yüzde 16,1), YP mevduat 10,6 milyar dolar (yüzde 10,1) artmıştır. TP<br />
mevduattaki artışta temelde ticari mevduat yanında tasarruf mevduatı, YP mevduattaki artışta ise tasarruf mevduatı<br />
belirleyici olmuştur.<br />
2008 yıl sonunda 86,4 milyar TL olan bankacılık sektörünün toplam özkaynakları yüzde 28,1 oranında<br />
artarak Aralık 2009 itibarıyla 110,7 milyar TL seviyesine yükselmiştir.<br />
Söz konusu artışta geçmiş yıl kârlarının bir kısmının bünyede bırakılmış olması, menkul değerler değerleme<br />
farklarının negatiften pozitife dönmesi, nakit sermeye artışları ile önceki yıl sonuna göre dönem net kârındaki artış<br />
etkili olmuştur. 2009 yılında <strong>14</strong> banka tarafından toplam 3,1 milyar TL ödenmiş sermaye artışı gerçekleştirilmistir.<br />
Aynı dönemde toplam aktiflerdeki artış oranının yüzde 13,8 ile özkaynaklardaki artış oranının altında kalması<br />
sonucu 2008 yılsonunda yüzde 11,8 olan özkaynakların toplam pasifler içerisindeki payı 1,8 puan artarak Aralık<br />
2009 itibarıyla yüzde 13,6’ya yükselmiştir.<br />
Tüm banka gruplarının özkaynakları artarken en yüksek oranlı artış yüzde 35,7 ile kamu bankalarında<br />
gerçekleşmiştir. Özel bankalar yüzde 31,5 ile özkaynakları sektör ortalamasının üzerinde artan diğer banka grubudur.<br />
Sektörün sermaye yeterliliği rasyosu 2009 yılsonu itibarıyla yüzde 20,5 düzeyindedir. Bu oran ise dünya<br />
çapında oldukça yüksek bir oran olarak kabul edilmektedir. Bankacılık sektörü dönem net kârı önceki yıla göre 6,7<br />
milyar TL (yüzde 49,6) artarak 20,1 milyar TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Söz konusu artışta net faiz gelirleri ile<br />
negatiften pozitife dönen kambiyo kârındaki artışın yanı sıra faiz dışı gelir gider dengesindeki iyileşme etkili<br />
olmuştur.<br />
2009 yılının ilk yarısında ekonomik aktivitedeki yavaşlamaya bağlı olarak takipteki alacakların hızla artması<br />
sonucunda söz konusu alacaklar için ayrılan özel provizyonlar da artmıştır. Bu dönemde artan sorunlu alacaklar<br />
nedeniyle bankaların yeni kredi kullandırma konusunda daha hassas davrandıkları görülmüştür. Faiz oranlarının<br />
düştüğü ortamda, hem yeni kredi kullandırımı olmaması hem de kredilerin yeniden fiyatlama dönemlerinin uzun<br />
olması nedeniyle kredi faiz gelirlerinde bir düşüş oluşmamış, buna karşı ortalama vadesi 30 gün civarında seyreden<br />
mevduata verilen faiz giderlerinin hızla gerilediği görülmüştür.<br />
Diğer taraftan, bankaların düşen faizlere bağlı olarak menkul kıymet alım satım kazançlarının hızla arttığı, türev<br />
işlem kârlarının sermaye piyasası işlem kârlarına olumlu katkı yaptığı belirlenmiştir. Genel olarak, artan takipteki<br />
alacaklar özel provizyonlarına karşı, temelde düşen faiz oranlarına bağlı olarak yılın ilk yarısında bankacılık sektörü<br />
dönem net karı 11 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir.<br />
Yılın ikinci yarısında ise politika faiz oranlarındaki indirimlerin hız kesmesine karşı takipteki alacaklardaki<br />
artışın ivme kaybetmesi, özellikle Ağustos 2009’dan sonraki dönemde konut kredisi kullandırımları ile diğer<br />
kredi kullandırımlarının da hızlanmasına bağlı olarak, yeni kredi kullandırımlarının artması ve kredilerin yeniden<br />
fiyatlanmasıyla kredi faiz gelirlerinin artış hızında yavaşlama oluşmuş, mevduata ödenen faiz giderlerindeki azalma<br />
ise devam etmiştir. Yılın ilk yarısına göre katkısı azalsa da, menkul kıymet alım satım kazançlarında devam eden<br />
artışa karşı, yılın ilk yarısında sermaye piyasası işlem kârlarına olumlu katkı yapan türev işlem kârlarının yılın ikinci<br />
yarısında zarara dönüşmesi nedeniyle sermaye piyasası işlem kârlarının dönem net kârına olan olumlu katkısı bu<br />
dönemde ortadan kalkmıştır. Kambiyo kârlarındaki artışa karşı, faiz dışı gelir gider dengesinin yılın ilk yarısına<br />
kıyasla bozulması ve sermaye piyasası işlemlerinden temelde türev işlemlere bağlı olarak zarar edilmesi nedeniyle<br />
yılın ikinci yarısında dönem net kârı 9,1 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.<br />
Son aylarda faiz oranlarının belli bir bantta hareket ediyor olması nedeniyle menkul kıymet alım satım<br />
kazançlarının ivme kaybetmesi ve artan türev işlem zararları dolayısıyla sermaye piyasası işlemlerinden sektörün<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
95<br />
zarar ettiği görülmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 57: Gruplar İtibariyle Aktif ve Özkaynak Kârlılığı (%)<br />
Kaynak: BDDK<br />
2008 yılı ile karşılaştırıldığında faiz dışı gelir/gider kalemlerinde önemli yer tutan kredilerden alınan ücret ve<br />
komisyonlar yüzde 29,8’lik artışla 3,3 milyar TL’ye, bankacılık hizmet gelirleri yüzde 5,5’lik artışla 10,6 milyar<br />
TL’ye, personel giderleri ise yüzde 6,4’lük artışla 10,4 milyar TL’ye yükselmiştir.<br />
Aralık 2008’de yüzde 156,6 olan faiz gelirlerinin faiz giderlerini karşılama oranı faizlerin düşüş eğiliminde<br />
olduğu 2009 yılında sektörün vade uyumsuzluğu nedeniyle 39,6 puan artarak Aralık 2009 itibarıyla yüzde 196,1’e<br />
yükselmiştir. Söz konusu dönemde faiz dışı gelir gider dengesindeki 7,2 puanlık iyileşme ise temel olarak önceki yıla<br />
göre azalsa da yüksek gerçekleşen sermaye piyasası işlem kârları ile negatiften pozitife dönen kambiyo kârlarından<br />
kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan, Aralık 2009 itibarıyla faiz dışı giderlerin yüzde 75,6 gibi yüksek bir oranı faiz<br />
dışı gelirlerle karşılanabilmektedir.<br />
3.5.3 Sigortacılık Kesimindeki Gelişmeler<br />
Hazine Müstaşarlığı Sigortacılık Sektörü Piyasa Analiz Raporu’na göre 31.12.2008 itibarıyla sektörde 53’ü<br />
sigorta ve emeklilik, 1’i reasürans olmak üzere toplam 54 şirket bulunmaktadır. Bu şirketlerden 30’u hayat dışı, 10’u<br />
hayat, 13’ü emeklilik branşında faaliyet göstermektedir. 13 emeklilik şirketinden 12’si aynı zamanda hayat branşında<br />
da faaliyet gösterirken, 1 şirket sadece emeklilik branşında faaliyet göstermektedir. Hayat dışı şirketlerinden biri yurt<br />
dışında kurulmuş sigorta şirketinin Türkiye’deki şubesi şeklinde faaliyetlerine devam etmektedir.<br />
Tablo 58: Sigortacılık Sektöründeki Şirket Sayısı Aralık 2007-2008<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
Yabancı sermayenin doğrudan veya dolaylı payının yüzde 50’den fazla olduğu şirketlerin yabancı<br />
olarak addedildiği bir yaklaşımla şirketler sermaye yapılarına göre sınıflandırıldığında, sektörde 20 yerli,<br />
33 yabancı şirket bulunmaktadır. 31.12.2008 itibarıyla toplam sermayenin %48,9’u yabancılara aitken, toplam<br />
primin %49,4’ü yabancılar tarafından üretilmiştir. Yani Türk Sigortacılık Sektörü hem sermaye yapısı hem de prim<br />
üretimi itibariyle yarı yarıya yabancıların elindedir.
96<br />
Sigorta dalları itibarıyla primlerin dağılımı incelendiğinde, toplam primler içinde kara araçları branşının yüzde<br />
24,20, kara araçları sorumluluk branşının yüzde 17,51, yangın ve doğal afetler branşının yüzde 15,52, hastalık/sağlık<br />
branşının yüzde 11,26, genel zararlar branşının yüzde 6,85, genel sorumluluk branşının yüzde 1,98, kredi branşının<br />
yüzde 0,35, diğer branşların yüzde 8,96 paya sahip olduğu görülmektedir.<br />
Mevcut hali ile 50 bin kişiye istihdam sağlayan, varlıkları 28 milyar TL, prim üretimi 12 milyar TL düzeylerinde<br />
olan sigortacılık sektörü, bu rakamlara rağmen yine de ülkemizde beklenen yaygınlığı sağlayamamıştır.<br />
5684 sayılı sigortacılık kanunun yürürlüğe girmesi her ne kadar önemli bir kazanım olsa da yeterli değildir.<br />
Ülkemizde sigortalanabilecek konut sayısı 12 milyon iken sigortalı konut sayısı ise bunun sadece onda biri civarındadır.<br />
Otomobiller için bile sigorta yaptırmayan ciddi sayıda araç sahibinin varlığından söz etmemiz gerekmektedir.<br />
Ülkemizdeki bakir sigortacılık pazarının ileriye yönelik vaadettiği kârlılık nedeni ile ülkemize birçok yabancı<br />
sigorta şirketi gelmiştir. 2007 yılında çıkarılan sigortacılık kanununun içini de dolduran 32 yönetmelik ve yüz<br />
civarındaki genelge ve sektör duyuruları ile sigortacılık sektörünün altyapısı ciddi değişikliklere uğramıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 59: Sigorta Şirketleri Bazı Önemli Göstergeler (2008/06-2009/06)<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
3.5.4 Sermaye Piyasasındaki Gelişmeler<br />
İMKB kurulduğundan bu yana, 1990 Körfez Krizi, 5 Nisan 1994 kararları, 1997’de Uzakdoğu Krizi, 2001<br />
Krizi ve son olarak 2008’in son çeyreğinde başlayan Global Ekonomik Kriz ve devamındaki türbülansı yaşamıştır.<br />
Kurulduğu günden bu yana 24 yıl içerisinde (1986 yılından bu yana) işlem hacmi ile birlikte ekonomiye<br />
44 milyar dolar kaynak girişi sağlamıştır.<br />
İlk kurulduğunda 16 şirketle başlayan İMKB 2001 krizine kadar artan bir şekilde 300 şirket barajını aşmış,<br />
2001’de derin bir kırılma yaşanmış, büyük bir yara alınmış ve günümüze 317 şirketle yoluna 300 milyar dolarlık<br />
işlem hacmi ile devam eden bir borsa gelmiştir.<br />
Küresel gelişmelerle de bağlantılı olarak 2009 yılının ilk yarısında İMKB’de temkinli bir şekilde yaklaşım<br />
kendini göstermiş, ikinci yarısı ise daha da olumlu bir şekilde geçmiştir.<br />
2009 yılı hem ülkemiz sermaye piyasaları hem de küresel piyasalar açısından 2008 krizindeki alınan yaraların<br />
sarılmaya çalışıldığı bir yıl olarak kendini göstermektedir. Kriz döneminde ülkeden çıkan TL’nin bir kısmı tekrar<br />
gelmiş, faiz indirimi ve likidite bolluğu da yine borsalara yaramıştır. Ülkemizdeki yatırımcı sayısı 2005 yılından<br />
sonra ilk defa 1 milyonun üstüne çıkmıştır.<br />
İMKB açısından 2010 yılına baktığımızda belirsizliğin arttığı bir dönem görülmektedir. Özellikle Dubai ve<br />
Yunanistan’ın yaşamış olduğu sorunların ve benzer örneklerin yaşanmasından korkulmaktadır. Faiz indirimlerinin
97<br />
durması, IMF anlaşmasındaki belirsizlik, bütçe açığı, seçim beklentileri vb. hususlar da piyasa algısını olumsuz yönde<br />
zorlamaktadır.2010 yılı, dünya ekonomisinin yaralarını sardığı ve yeniden büyümeye başladığı bir dönem olacağı,<br />
küresel büyümedeki canlanmaya ve risk iştahındaki artışa paralel olarak Türkiye ekonomisi’nin de durgunluktan<br />
çıkacağı tahmin edilmektedir. Bununla birlikte AB’nin yavaş büyümesi ve işsizliğin yüksekliği ülkemizdeki<br />
büyümeyi sınırlayacak etmenlerden birisidir.<br />
Kriz nedeniyle tüm dünya borsalarıyla birlikte yıl içerisinde ciddi türbülanslar yaşayan İMKB, yılsonuna<br />
doğru piyasalarda esen olumlu hava ve yerel ekonomideki gelişmelerle birlikte toparlanmaya başlamıştır. Ekim<br />
ayında, 2009′un zirvelerini test eden İMKB 100 Endeksi, tüm yatırım araçları içerisinde en yüksek getiriyi sağlayan<br />
entstrüman olarak kendini göstermiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 35: 2008-2009 İMKB 100 Endeksi, Kapanıs Fiyatlarına Göre (2008-2009)<br />
Kaynak: TCMB<br />
Ülkemizde yıllardır yüksek miktarlarda kâr eden yabancılar her ne kadar varlıklarını muhafaza<br />
etmiş olsalar da 2008 yılı bu kârların birçoğunun kaybedildiği yıl olmuştur. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı<br />
Kuruluşları Birliği (TSPAKB) verilerine göre, yabancı yatırımcılar 2008 yılında 41 milyon dolar zarar etmişlerdir ve<br />
bu zarar, 2005-2007 döneminde elde edilen kârın tümüyle kaybedilmesi anlamına geliyor. İMKB’de 990 bin yerli ve<br />
yabancı yatırımcının 1 milyon 103 bin hesabı bulunuyor.Hesap sayısındaki payı yüzde 99.37 olan yerli yatırımcılar<br />
hisse senetlerinin yüzde 32.58′ine, hesap sayısında yalnızca yüzde 0.63 payı bulunan yabancı yatırımcılar ise hisse<br />
senetlerinin yüzde 67.42’sine sahip bulunmaktadır. İMKB’nin seyri içerisinde görüleceği üzere hem yeterli bir piyasa<br />
yaygınlığı kazanamaması hem de yerli yatırımcının küçük yatırımcı olması en büyük dezavantajlardan birisidir.<br />
3.5.5 Diğer Mali Kesimdeki Gelişmeler<br />
3.5.5.1 Altın Piyasası ve Altın Borsası<br />
Ülkemiz kuyumculuk sektörü yıllık ortalama 400 ton altın ve 300 ton gümüşü işleyen, yarım milyon kişiyi<br />
istihdam eden önemli bir sektördür. Sektöre baktığmızda 10,000 civarında atölye ve bu atölyelerde çalışan yaklaşık<br />
100,000 kişi bulunmaktadır. Modern imalat yapan firma sayısı çok fazla olmayıp 15 civarındadır.<br />
Dünya külçe altın ithalatında ilk beşte yer alan ülkemizin ithalat oranları oldukça yüksektir. Bu nedenle de
98<br />
dış piyasalara fiyat bağımlılığı söz konusudur.Ülkemizde genelde kuyumculuk sektörü varlıkları ile aile varlıkları<br />
örtüşmektedir. Dolayısı ile olumsuz ve olumlu gelişmelerde aile serveti etkilenmektedir.<br />
Sektörün sorunları arasında uluslararası fiyat bağımlılığı, kayıt dışı ticaretin bulunması, kurumsalllaşamama,<br />
finansal piyasalara tam entegrasyon sağlanamaması, uluslararası piyasalardaki zor rekabet şartları, Çin ve Hindistan’ın<br />
güçlü piyasalar olarak sektörü zorlaması, Dubai mücevher sektörü ve borsasının bölgede hakimiyet artırması, İç<br />
pazarda azalan talep, sektörü kurumsal olarak temsil edecek bir yapının tam olarak var olmaması, sektörel anlamda<br />
bir planlamanın yapılamaması ve bu alanda yapılan akademik çalışmaların eksikliği bulunmaktadır.<br />
İhracatımız artmış ancak nitelikli iş gücü bu oranda artmamıştır. Ara eleman sorunu tüm sektörlerde olduğu<br />
gibi bu sektörde de geçerliliğini korumaktadır. Öte yandan ulusal ve uluslararası piyasada rakip ve pazar araştırması<br />
yapacak personel eksikliği de diğer bir husustur.<br />
İstanbul Altın Borsası’nda (İAB), 21’i banka, 32’si yetkili müessese, 21’i kıymetli maden aracı kurumları ve 8’i<br />
kıymetli maden üretimi veya ticareti ile iştigal eden anonim şirketler olmak üzere 82 üye bulunmaktadır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 60: Yıllık Altın ve Gümüş İthalat Rakamları (2006-2009)<br />
Kaynak: İAB<br />
Sektörün geliştirilmesi için aşağıdaki hususların değerlendirilmeye alınması gerekmektedir:<br />
• Orta ve uzun vadede talep daralmasını aşacak stratejiler geliştirilmelidir. Ulusal pazarlar aşılıp<br />
uluslararası pazarlara hazırlık yapılmalıdır.<br />
• Kurumsallaşma yönünde gerekirse mevzuat desteği de sağlanarak bir an önce kayıtdışılıktan<br />
çıkılmalıdır.<br />
• Finans sektörü ile işbirliği geliştirilmeli ve kıymetli madenlere dayanan türev ürünlerin önemi izah<br />
edilmelidir. Bu noktada riskten koruyucu ürünlerin geliştirilmesi/kullanılması teşvik edilmelidir.<br />
• Öte yandan, markalaşmanın önemi bu sektörde de çok ciddi katma değerler sağlayacaktır.<br />
Markalaşmaya önem verilmelidir.<br />
• Yetişmiş işgücü ve ara eleman eksikliğini giderecek eğitim planlaması yapılmalıdır. Hem bu konuda<br />
hem de diğer hususlarda İMMİB, İKO ve TOBB bir anlaşmaya varmalı ve ortak bir program<br />
çıkarmalıdır.<br />
• Sektörün, Gelir ve Kurumlar Vergisi, ÖTV Sorunu, İhracat Bedellerinin Altınla Ödenmesi, Ata<br />
Karnesi ve Geçici İthalat ve İhracat İşlemlerinde Darphane Onayı gibi sorunlu hususların da bir an<br />
önce çözüme kavuşturulması önem arzetmektedir.
99<br />
Ülkemizde altın üretimi son 5 yılda 3 kat artmış ve 5 tondan 15 tona yükselmiştir. 2009 yılında üretilen<br />
15 ton altının ortalama değeri ise 515 milyon dolar civarındadır.<br />
2001 yılından itibaren üretilmeye başlanan altının miktarı her geçen yıl artış göstermiş, 2001 yılında 1,4 ton ile<br />
başlayan altın üretimi, 2006 yılında 8 ton, 2007 yılında 10 ton, 2008 yılında 11 ton, 2009 yılında ise 15 ton oldu. Bu<br />
yılın sonunda üretilecek altın miktarının ise 20 tonu aşması beklenmektedir. Türkiye’de yer altında 6 bin 500 ton,<br />
yastık altında 5 bin ton altın olduğu tahmin edilirken, toplam 11 bin 500 tonluk bu altının değeri yaklaşık 400 milyar<br />
dolar olarak hesaplanmaktadır.<br />
Altın üretimi her geçen yıl artan Türkiye, 2006 yılından bu yana Avrupa ülkeleri arasında en büyük altın üreticisi<br />
konumundadır. Ülkemiz Dünyada altın talebi en yüksek ülkeler arasında 4. sırada yer almaktadır. Bunun bir sonucu<br />
olarak ortalama 6-7 milyar dolarlık altın ithalatı faturamız oluşmaktadır. Dolayısı ile bu potansiyelin kullanılması<br />
durumunda bu döviz ödemesi yapılmayacak, belki üretilen altının da ayrıca ihracatı ile katma değeri daha da yüksek<br />
bir şekilde satışı mümkün olacaktır.<br />
3.5.5.2 Finansal Kiralama<br />
2008 yılı başında leasing işlemlerinde uygulanan KDV’nin yüzde 1’den yüzde 18’e çıkarılması uygulamasına<br />
küresel krizin yarattığı olumsuz etkiler de eklenince sektördeki erime hızlanmış ve iş hacmi ilk dört ayda yüzde<br />
74 azalmıştır. 2007 sonunda 8.2 milyar dolar gibi yüksek cirolara ulaşan sektör KDV’nin yüzde 18’e çıkarılması<br />
ile birlikte 2008 sonunda 5.3 milyar dolara inmiştir. KOBİ’lere destek olmak amacı ile birtakım önlemler ve<br />
teşvikler uygulanmaktadır; Leasing sektöründeki KDV oranlarının yeniden düzenlenmesi de KOBİ’lere finansman<br />
sağlamanın, krediye ulaşmayı kolaylaştırmanın başka bir şekli olacaktır.<br />
2009 yıl sonu itibari ile leasing sektörünün 2008 rakamlarının bile yarısını elde etmesi zor gözükmektedir.<br />
Leasing uygulamasının 4-5 yıllık kredi sağladığını düşündüğümüzde bu sektörün ayakta kalmasının yüzde 99’u<br />
KOBİ olan ülkemiz ekonomisi açısından anlamlı olduğu görülecektir.<br />
Sektörün bu kadar sıkıntı çekmesinin sebebi alınan kararın hemen uygulamaya konulması ve geçişin kademeli<br />
yapılmasıdır. Yüzde 5’i suistimal edilen KDV indiriminin sektöre yüzde 100’lük ceza verilerek uygulanması hakkı<br />
aşan bir eylem olmuştur..<br />
Eylül 2009 itibarıyla finansal kiralama sektörünün aktif büyüklüğü, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde<br />
4,9 oranında azalarak 15,4 milyar TL’ye gerilemiştir. Söz konusu gerilemenin ana nedeni, finansal kiralama<br />
alacaklarının Eylül 2008’e göre yüzde 9,5 oranında azalmasıdır. Alacakların bilanço payındaki son yıllardaki düşüş<br />
de sürmektedir. Takipteki alacaklardaki artış, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 90 civarında gerçekleşirken, söz<br />
konusu kalemin bilanço payı yüzde 11,8’e ulaşmıştır. Reel sektördeki durgunluğun da etkisiyle son bir yılda tutarı<br />
yüzde 27 oranında bankalara yapılan plasmanların, bilanço payı da yüzde 8,7’ye yükselmiştir. Kaynak yapısına<br />
bakıldığında ise, sektördeki şirketlerin kullandıkları kredi miktarının geçen yılın aynı dönemine göre azaldığı,<br />
özkaynakların ise bilanço payının artarak yüzde 21,5’e ulaştığı görülmektedir.<br />
Finansal kiralama alacaklarının sektörel dağılımına bakıldığında, sanayi ve hizmetler sektöründen alacakların<br />
ağırlıkta olduğu görülmektedir. Eylül 2009 itibarıyla, bu sektörlere ilişkin takibe düşen alacaklar, geçen yılın aynı<br />
dönemine göre yaklaşık yüzde 96 oranında artış göstermiştir. Küresel krizin reel ekonomiye etkileri nedeniyle<br />
finansal kiralama sektöründe de artan, alacakların takibe dönüşüm oranı tarım sektöründe diğer sektörlere göre daha<br />
yüksek olup, Eylül 2009 itibarıyla sektörde takibe dönüşüm oranı yüzde 21 civarındadır. Alacakların fonksiyonel<br />
dağılımı incelendiğinde ise, finansal kiralama hizmetlerinden en çok KOBİ’lerin ve ticari şirketlerin yararlandığı<br />
görülmektedir. Hanehalkı ve bireysel işletmelerle yapılan kiralama işlemlerinde takipteki alacaklar son bir yılda<br />
yüzde 100, ticari şirketlerle yapılan kiralama işlemlerinde takipteki alacaklar yüzde 106 civarında artmıştır. Sektörün<br />
toplam alacakları karşılığında alınan teminatlar ise söz konusu dönemde yüzde 15 oranında azalmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
100<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 61: Finansal Kiralama Sektörü Sağlamlık Göstergeleri<br />
Kaynak: BDDK<br />
Finansal kiralama sektörünün net dönem kârı, Eylül 2009 itibarıyla, bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde<br />
51 oranında azalarak, 2<strong>14</strong> milyon TL’ye gerilemiştir. Söz konusu dönemde toplam gelirler yüzde 2,2, toplam giderler<br />
ise yüzde 1,1 azalmıştır. Bu etkinin yanı sıra sektörün toplam kârındaki düşüşte vergi karşılığının önemli oranda<br />
artması da etkili olmuştur.<br />
Finansal kiralama sektörünün, banka dışı finansal kesim içindeki payı, Eylül 2009 itibarıyla yüzde 51,4’e<br />
gerilemiştir. Kredi riskinin artmaya devam ettiği sektörde takibe dönüşüm oranı yüzde 10’un üzerindedir. Yabancı<br />
para varlık ve yükümlülüklerin bilanço payının azalma eğiliminde olması ve yabancı para cinsinden borçların<br />
bir önceki yılın aynı dönemine göre azalması kur riski açısından görece olumlu bir göstergedir. Sektörün kârlılık<br />
göstergelerinin son iki çeyrektir artmasına rağmen geçen yılın aynı dönemine göre kârlılık azalmıştır. Öte yandan,<br />
Eylül 2008 itibarıyla zarar eden şirket sayısı 7 iken, bu rakam Eylül 2009’da 6’ya düşmüştür.<br />
Tablo 62: Finansal Kiralama İşlemlerinin Mal Gruplarına Göre Dağılımı<br />
1 Ocak - 30 Eylül2009 Dönemi (İşlem Adedi : 4.363) (Bin TL)<br />
Kaynak: FİDER<br />
Maliye bakanlığının, leasing firmalarınca yapılan önerilere kulak vermesi gerekmektedir. Kiralamada<br />
tekrar yüzde birlik orana dönülmese bile alışta KDV yine yüzde 1 olmalı, kiralamada ise yüzde 8 ve 18 şeklinde
101<br />
uygulanmalıdır. Sektörün daha da erimesi durumunda sektörden bahsetmek yersiz olacaktır. BDDK’nın<br />
düzenlediği ve maliyeye vergi ödeyen bu sektör tamamen etkinliğini kaybedecektir. Dolayısı ile yüzde 1 bile<br />
olsa tahsil edilecek bir vergi matrahı kalmayacaktır. Ülkemizdeki finansal araç ve kurumların çeşitliliğine bu<br />
şekilde darbe vurulması hem ülkemizin genel misyonu hem de İstanbul’un finans merkezi olması fikri ile de<br />
çelişmektedir.<br />
3.5.5.3 Faktoring<br />
Faktoring de, 1980’li yıllardaki açılımdan sonra ülkemizde uygulanmaya başlayan ve KOBİ finansmanı<br />
sağlayan bir yöntemdir. Mevcut hali ile BDDK yönetimindedir. Varolduğu günden bugüne kadar Hazine Müsteşarlığı<br />
tarafından düzenlenen ve denetlenen bu sektörün sorunlarının BDDK tarafından çözülüp çözülmeyeceği de<br />
belirsizliğini sürdürmektedir. Yasa tasarısının kabul edilip uygulamaya geçirildiğinde beklenen katkıyı sağlayacağı<br />
ortaya çıkacaktır.<br />
Buna ek olarak sektörün diğer bir sorunu BSMV ile ilgilidir. Faktoring şirketleri genelde yüzde 30 özkaynak,<br />
yüzde 70 yabancı kaynak kullanmaktadır. Mevcut düzenleme ile mevduat da kabul edemeyen bu kurumlar yurtiçi<br />
bankalardan alınacak kredilerden yüzde 5 BSMV ödemek durumumdadırlar. Müşterisine kullandırırken de yine<br />
BSMV uygulayan faktoring firmalarının finansman maliyeti artmakta rekabet imkanı azalmaktadır.<br />
Bankaların şüpheli alacaklar için karşılık ayırmaları durumunda bunlar vergi kanunları açısından gider<br />
yazılabilirken faktoring şirketlerinin ancak yargı kararları neticesi bunu yapabilmeleri mümkündür ki pratikte de<br />
bunun bir anlamı olmamaktadır.<br />
Sektörün gelişimine baktığımızda, 2008 yılının son çeyreğinde ve 2009’un ilk yarısında küçülen sektör<br />
2009’un 3. çeyreği itibariyle yeniden hız kazanmıştır. Faktoring Derneği’nin 47 üyesine ilişkin 2009 yılı 9 aylık<br />
bilanço sonuçlarına göre, üyeler 21 milyar 986 milyon TL yurtiçi, 3 milyar 236 milyon TL yurtdışı işlemlerden<br />
olmak üzere toplam 25 milyar 222 milyon TL ciroya ulaştı. Sektörün 2009 yılını 36 milyar TL ciro ile kapatması<br />
öngörülmektedir.<br />
BDDK’nın Finansal Piyasalar Raporu’na göre ise faktoring sektöründe 2.769 personelle 75 şirket faaliyet<br />
gösteriyor. Bu şirketler, 25 Şube ve 107 temsilcilik ile 37 bin 641 şirkete hizmet veriyor. Sektörün krediden takibe<br />
dönüşüm oranı ise yüzde 7 ile bankacılık dışı finans kesimi ortalamasının altında bulunuyor.<br />
Kriz öncesi dönemde ortalama yüzde 35 büyüyen faktoring sektörü, 2008 son çeyreğinden 2009’un ilk 6 ayına<br />
kadar ortalama yüzde 15 büyümüştür. 2009’un 3’üncü çeyreğinden itibaren başlayan büyümenin 2010 yılından<br />
itibaren hızlanması beklenmekte, yasal altyapının da tamamlanması ile birlikte sektörün önü daha da açık hale<br />
gelmektedir.<br />
Önümüzdeki dönemde gelişen yeni pazarların da etkisiyle ihracatta beklenen% artışa paralel olarak özellikle<br />
ihracat faktoringinde% artış noktasında potansiyel bulunmaktadır. “Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman<br />
Şirketleri” konulu yasa tasarısı kanunlaştığı zaman bu alanda da gelişme beklenmektedir.<br />
Faktoring sektörünün toplam aktif büyüklüğü, bir önceki yılın aynı dönemine göre %2 oranında azalarak 9<br />
milyar TL’ye gerilemiştir. Bununla birlikte önceki çeyreğe göre toplamı artan aktiflerin %78’ini alacaklar hesabı<br />
oluşturmaktadır. Ekonomik durgunluk ve likidite sıkışıklığından dolayı alacakların faktoring şirketlerine iskonto<br />
ettirilmesi, faktoring sektörünün alacak miktarını artırmaktadır. Faktoring sektöründe geçen yılın aynı dönemine<br />
göre artış gösteren takipteki alacakların bilanço payı ise finansal kiralama, tüketici finansman ve varlık yönetim<br />
sektörleriyle kıyaslandığında daha düşük seviyededir. 2008 yıl sonundan itibaren tutarı artan bankalar hesabı aynı<br />
seviyesini korumaktadır. Kaynak yapısına bakıldığında, özkaynakların bilanço ağırlığının bankacılık dışı finansal<br />
sektör ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. Faktoring şirketlerinin kullandığı toplam kredi miktarında ise<br />
geçen yılın aynı dönemine göre önemli bir değişim olmamıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
102<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 63: Faktoring Sektörü Temel Bilanço Büyüklükleri<br />
Kaynak: BDDK<br />
Faktoring alacaklarının sektörel dağılımında, sanayi sektöründen alacakların toplam alacaklar içindeki payının<br />
diğer sektörlere göre daha yüksek olmakla birlikte azalma eğimlinde olduğu, hizmetler sektöründen alacakların<br />
ağırlığının ise artmakta olduğu görülmektedir. Geçen yılın aynı dönemine göre takipteki alacaklar en fazla sanayi<br />
sektöründen alacaklarda artarken, en yüksek takibe dönüşüm oranı da yüzde 8 ile sanayi sektöründedir. Faktoring<br />
alacaklarının fonksiyonel dağılımına bakıldığında ise, Eylül 2009 itibarıyla alacakların yaklaşık yüzde 75’inin ticari<br />
şirketlerden olduğu görülmektedir. Bankacılık dışı finansal kesim içinde son dönemlerde takibe dönüşüm oranının<br />
en düşük olduğu faktoring sektöründe, Eylül 2009 itibarıyla söz konusu oran KOBİ’lerden alacaklarda yüzde 8,8’dir.<br />
Faktoring sektörünün dönem kârı Eylül 2009 itibarıyla, bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 54<br />
oranında azalarak 249 milyon TL’ye gerilemiştir. Nominal faiz oranlarındaki genel düşüşün de etkisiyle, sektörün<br />
gelirlerindeki azalışın giderlerindeki azalıştan daha fazla oranda olması kâr rakamını etkileyen en önemli unsur<br />
olarak görünmektedir. Bunun yanı sıra vergi karşılığı kaleminin bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 71<br />
oranında artması da sektörün net kârını etkilemiştir. Faktoring dışı gelirlerin faktoring gelirlerine göre daha fazla<br />
olduğu sektörde, kambiyo işlemlerinden doğan kâr ve zararlar en büyük gelir ve gider kalemlerini oluşturmaktadır.<br />
Faktoring sektörününün bankacılık dışı finansal kesim içindeki payı Eylül 2009’da geçen yılın aynı dönemine<br />
kıyasla artarak yüzde 31,6’ya yükselmiştir. Yabancı para cinsinden yükümlülüklerin kaynak yapısındaki ağırlığının<br />
azalma eğiliminde olması, sektördeki kur riskinin önceki dönemlere göre daha az olduğuna işaret etmektedir. Kârlılık<br />
açısından bankacılık dışı finansal kesimdeki diğer sektörlerle kıyaslandığında görece daha iyi durumda olmakla<br />
birlikte sektörün aktif ve özkaynak kârlılıkları geçen yılın aynı dönemine göre azalmıştır. 2009’un ilk çeyreğinde<br />
artan zarar eden şirket sayısının, son iki çeyrekte azalması sektör açısından olumlu bir gelişmedir. Kredilerin takibe<br />
dönüşüm oranında faktoring sektörü, bankacılık dışı finansal kesim ortalamasının altında yer almakta olup, Eylül<br />
2009 itibarıyla söz konusu oran yaklaşık yüzde 7 düzeyindedir.<br />
Eylül 2009 itibarıyla faktoring sektöründeki şirket sayısı 75’tir. Söz konusu dönemde şube sayısının geçen<br />
yılın aynı dönemine göre 1 adet artarak 25’e yükseldiği sektörde, temsilcilik sayısı ise 126’dan 107’ye gerilemiştir.<br />
Sektördeki personel sayısında son üç çeyrektir devam eden düşüşün ardından 2009 yılı üçüncü çeyreğinde bir miktar<br />
yüzde artış görülmüştür. Dalgalı bir seyir izleyen müşteri sayısı ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 39<br />
azalmıştır. Faktoring sözleşme sayısı da son bir yıldır düşüş göstermektedir.<br />
3.5.5.4 Finansal Yatırım Araçları Getirileri<br />
TÜİK tarafından açıklanan verilere göre 2009 Aralık ayında bir önceki aya göre en yüksek reel getiri TÜFE ile
103<br />
indirgendiğinde yüzde 6,24 ile Borsa Endeksi‘nde gerçekleşmiştir.<br />
2009 Aralık ayında finansal yatırım araçlarından Borsa Endeksi, ÜFE ile indirgendiğinde yüzde 6,10, TÜFE ile<br />
indirgendiğinde yüzde 6,24 ile en yüksek oranda aylık reel getiri sağlamıştır.<br />
ÜFE ile indirgendiğinde; yatırım araçlarından Külçe Altın yüzde 1,73 ve Dolar yüzde 0,64 oranında aylık reel<br />
getiri sağlarken, Mevduat Faizi yüzde -0,01 ve Euro yüzde -1,35 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir. TÜFE ile<br />
indirgendiğinde ise; Külçe Altın yüzde 1,86, Dolar yüzde 0,77 ve Mevduat Faizi yüzde 0,12 oranında aylık reel<br />
getiri sağlarken, Euro yüzde -1,22 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir.<br />
Finansal yatırım araçları, ÜFE ve TÜFE ile indirgendiğinde; Külçe Altın üç aylık, Borsa Endeksi ise altı aylık<br />
ve yıllık değerlendirmelerde en yüksek reel getiri ile yatırımcısına kazandırmıştır.<br />
Külçe Altın, ÜFE ile indirgendiğinde yatırımcısına üç ayda yüzde 11,78, TÜFE ile indirgendiğinde yüzde 9,63<br />
oranında reel getiri sağlamıştır.<br />
Altı aylık değerlendirmeye göre Borsa Endeksi’nin reel getirisi, ÜFE ile indirgendiğinde yüzde 39,01, TÜFE<br />
ile indirgendiğinde ise yüzde 36,30 düzeyindedir. Aynı dönemde Dolar, ÜFE ile indirgendiğinde yüzde -5,05, TÜFE<br />
ile indirgendiğinde ise yüzde -6,90 oranında yatırımcısına en çok kaybettiren yatırım aracı olmuştur.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 64: Finansal Yatırım Araçlarının Aylık Nominal ve Reel Getirileri ( Aralık 2009 )<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Yıllık olarak değerlendirildiğinde, finansal yatırım araçları en fazla reel getiri oranına göre, Borsa Endeksi,<br />
Külçe Altın, Mevduat Faizi, Euro ve Dolar olarak sıralanmaktadır. ÜFE ile indirgendiğinde, Borsa Endeksi yüzde<br />
84,56, Külçe Altın yüzde 26,03 ve Mevduat Faizi yüzde 9,42 oranında yatırımcısına reel getiri sağlarken, Euro<br />
yüzde -1,26 ve Dolar yüzde -7,86 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde ise Borsa Endeksi<br />
yüzde 83,52, Külçe Altın yüzde 25,32 ve Mevduat Faizi yüzde 8,81 oranında reel getiri sağlarken, Euro yüzde -1,81<br />
ve Dolar yüzde -8,38 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir.<br />
Şekil 36: 2009 Aralık Finansal Yatırım Araçlarının TÜFE’ye Göre Aylık Reel Getirileri (%)<br />
Kaynak: TÜİK
104<br />
3.6 KAMU KESİMİ<br />
Kamu kesiminin performansına ilişkin birçok değerlendirme kriz ile birlikte konunun ele alınmasını<br />
gerektirmektedir. Mevcut kriz ortamında likidite ihtiyacının artması, finansman zorluklarının yaşanmış olmasına<br />
rağmen kamu borç dinamikleri tehlikeli bir durum arz etmemiştir. Son yedi yıldır sürekli azalmakta olan kamu<br />
borç stokunun GSYH’ye oranının 2009’da 6-7 puan kadar artması beklenmektedir. Buna rağmen Türkiye’nin<br />
borç stoku, ABD, İngiltere, İtalya, Almanya, Fransa, Yunanistan, Hindistan, Brezilya, Arjantin, Macaristan ve<br />
Polonya gibi birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkenin oldukça altındadır.<br />
2009 yılı Aralık ayı itibariyle bakıldığında; merkezi yönetim bütçe giderleri 27 milyar 733 milyon, faiz hariç<br />
bütçe giderleri 6 milyar 692 milyon, Merkezi yönetim bütçe gelirleri1 milyar 875 milyon, genel bütçe vergi gelirleri<br />
8 milyar 169 milyon, TL olmuştur. Bu sonuçlara göre 2009 Aralık ayında; bütçe açığı 5 milyar 859 milyon, faiz<br />
dışı açık ise 4 milyar 817 milyon, TL olarak gerçekleşmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 37: AB Tanımlı Borç Stoku/GSMH (2001-2009)<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
2009 yılında; merkezi yönetim bütçe giderleri 67 milyar 275 milyon, faiz hariç bütçe giderleri <strong>14</strong> milyar 74<br />
milyon, merkezi yönetim bütçe gelirleri 15 milyar 60 milyon, genel bütçe vergi gelirleri 72 milyar 417 milyon TL<br />
olarak gerçekleşmiştir. Bu sonuçlar değerlendirildiğinde 2009 yılında; Bütçe açığı 52 milyar 215 milyon, Faiz dışı<br />
fazla ise 986 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Merkezi Yönetim Bütçesi 2008 yılında 17 milyar 432 milyon TL<br />
açık vermiş iken, 2009 yılında açık 52 milyar 215 milyon TL olmuştur.<br />
AB ülkelerinde, Yunanistan’da ve birçok OECD ülkesinde kamu kesimi borçlanmaları ve bu borç oranlarının<br />
GSMH’ya olan oranındaki yükseklikler endişe verici olarak görülmektedir. Ülkemiz açısından ise bundan daha<br />
önemli sorunlar bulunmaktadır.<br />
3.6.1 Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi<br />
Maliye Bakanlığı Bütçe Gerçekleşmeleri Raporu’ndan ve Maliye Bakanlığı istatistiklerinden alınan bilgilere<br />
göre, 2009 yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Ocak-Aralık dönemi kümülatif gerçekleşmeleri çerçevesinde bütçe<br />
giderleri, bütçe gelirleri, bütçe dengesi ve faiz dışı fazla gelişmeleri şu şekilde olmuştur.<br />
2009 yılı bütçe giderleri içinde; Personel giderleri 55 milyar 930 milyon, sosyal güvenlik kurumlarına devlet<br />
primi ödemeleri 7 milyar 206 milyon, mal ve hizmet alım giderleri 29 milyar 594 milyon, faiz giderleri 53 milyar 201<br />
milyon, cari transferler 91 milyar 761 milyon, sermaye giderleri 19 milyar 847 milyon, sermaye transferleri 4 milyar<br />
3<strong>14</strong> milyon, Borç verme 5 milyar 422 milyon, TL’dir. Bütçe giderleri içinde en fazla cari transferler kalemi
105<br />
olarak ortaya çıkmaktadır. Bunu ise yakın rakamlarla faiz giderleri ve personel giderleri takip etmektedir.<br />
Önemli alt düzey harcama kalemlerinden; sağlık giderleri 8 milyar 797 milyon, Sosyal Güvenlik Kurumu’na<br />
yapılan transferler 52 milyar 685 milyon, tarımsal destekleme ödemeleri 4 milyar 495 milyon, mahalli idare payları<br />
ve diğer paylar 21 milyar 304 milyon, KİT sermaye desteği ödemeleri 3 milyar 16 milyon, iç borç faiz ödemeleri 46<br />
milyar 762 milyon, dış borç faiz ödemeleri 6 milyar 318 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Bu kalemler içindeki<br />
sağlık giderleri ve bu giderlerin artan yapısı kamu giderleri açısından önem arz etmektedir.<br />
2009 yılında 215 milyar 60 milyon TL olarak gerçekleşen merkezi yönetim bütçe gelirlerinin; 172 milyar<br />
417 milyon TL’si genel bütçe vergi gelirlerinden, 42 milyar 644 milyon TL’si diğer gelirlerden oluşmaktadır. Bütçe<br />
gelirleri 2008 yılında 209 milyar 598 milyon TL iken, 2009 yılında yüzde 2,6 oranında artış göstererek 215 milyar<br />
60 milyon TL olarak gerçekleşmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 38: 2009 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Vergi Gelirleri<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
2009 yılında genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı 172 milyar 417 milyon TL olmuştur. Genel bütçe vergi gelirleri<br />
içerisinde; gelir vergisi 38 milyar 445 milyon, kurumlar vergisi 18 milyar 23 milyon, motorlu taşıtlar vergisi 4 milyar<br />
496 milyon, dâhilde alınan KDV 20 milyar 852 milyon, özel tüketim vergisi 43 milyar 620 milyon, ithalatta alınan<br />
KDV 26 milyar 132 milyon, damga vergisi 4 milyar 169 milyon, harçlar 4 milyar 738 milyon, diğer vergiler 11<br />
milyar 943 milyon TL olarak gerçekleşmiştir.<br />
2008 yılı ortalarından sonra başlayan ekonomik daralma tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de bir yavaşlama<br />
sürecinin başlamasına neden olmuştur. Buna bağlı olarak Orta Vadeli Programda 2009 yılında ekonomide yüzde 6<br />
oranında reel küçülme öngörülmüştür. Öte yandan, krizin etkilerini azaltmak için yapılan vergi indirimleri 2009<br />
yılı vergi gelirlerinde yaklaşık 4.7 milyar TL tutarında bir kayba neden olmuştur.<br />
Bu olumsuzluklara rağmen vergi gelirlerinde 2008 yılına göre yüzde 2,6 oranında bir artış olmuştur. Bu durum<br />
vergi gelirlerinin ekonominin genel durumuna göre daha iyi bir performans ortaya koyduğunu göstermektedir.<br />
2009 yılında vergi gelirlerindeki olumlu gelişmede Gelir İdaresinin 2009 yılında gerek cari döneme yönelik<br />
gerekse geçmiş yıllara ilişkin tahsilât hedeflerini tutturması da önemli rol oynamıştır. 2009 yılında yeni teknolojik<br />
imkânlar kullanılarak ve bankalar ile kurulan işbirliği daha da geliştirilerek mükelleflere etkin ve hızlı ödeme metodu<br />
olan kredi kartı ile ödeme imkânının verilmiş olması ve bu kapsamda motorlu taşıtlar vergisi ile trafik para cezalarının
106<br />
kredi kartı ile tahsilât imkânının sağlanması ve bazı ödeme ve işlemlerden önce hak sahiplerinin veya ilgililerin vergi<br />
borcu bulunmaması şartı getirilerek tahsilât çalışmalarında etkinlik ve verimliliğin artırılması gibi Gelir İdaresinin<br />
tahsilât performansına yönelik bir takım iyileşmeler bu tahsilât hedeflerinin tutturulmasına önemli katkı sağlamıştır.<br />
Bu kapsamda 2009 yılında kredi kartı ile toplam 348 milyon TL tahsilât yapılmış ve bu hizmet sadece sanal POS<br />
ile verilmiştir. Yine bazı işlemlerde vergi borcu bulunmaması şartının getirilmesi suretiyle 1 milyar 282 milyon TL<br />
tahsilât yapılmıştır.<br />
Diğer taraftan, kamu oyunda Varlık Barışı olarak bilinen “Bazı Varlıkların Milli Ekonomiye Kazandırılması<br />
Hakkında Kanun” gereğince 2009 yılında toplam olarak 47 milyar 300 milyon TL matrah beyanında bulunulmuş<br />
ve 2009 yılı için bu uygulama sayesinde yaklaşık 534 milyon TL düzeyinde vergi geliri elde edilmiştir. Bu vergi<br />
gelirinin de gelirlerimizin artmasında etkisi olmuştur.<br />
2009 yılı Eylül ayında açıklanan Orta Vadeli Mali Plan’da vergi gelirleri 163 milyar 561 milyon TL olarak<br />
öngörülmüştü. Ancak 2009 yılı vergi gelirleri 8 milyar 856 milyon TL daha fazlasıyla 172 milyar 417 milyon TL<br />
olarak gerçekleşmiştir. Buna göre Orta Vadeli Mali Plan’da öngörülen vergi gelirlerinde yüzde 5,4 oranında bir<br />
artış olmuştur. 2009 yılında vergi gelirleri önceki yılın aynı dönemine göre Ocak –Eylül döneminde 2 milyar TL<br />
daha az gerçekleşerek yüzde 1,6 oranında azalmış iken Ekim-Aralık döneminde 6 milyar 250 milyon TL daha fazla<br />
gerçekleşerek yüzde 15,3 oranında artmıştır. Dolayısıyla 2009 yılında vergi gelirlerinde Orta Vadeli Mali Planda<br />
öngörülene göre daha yüksek düzeyde gerçekleşme Ekim-Aralık döneminde görülen bu olumlu performanstan<br />
kaynaklanmıştır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 39: Bütçe Açığı’nın GSYH’ya Oranı (%)<br />
2008 2009<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
2009 Gerç<br />
2008 yılı bütçe açığının GSYH’ye oranı yüzde 1,8 olarak gerçekleşmişti. Orta Vadeli Program’da krizin<br />
etkisini göz önünde bulundurarak 2009 yıl sonu bütçe açığının yüzde 6,6 olarak gerçekleşeceğini öngörülmüştü.<br />
Ancak, gelir performansında biraz önce belirtilen olumlu gelişmeler sonucunda yıl sonu bütçe açığının GSYH’ye<br />
oranı yüzde 5,5 olarak gerçekleşmiştir. Mevcut hükümetin 2002 yılında göreve başladığı dönemde bütçe açığı 40<br />
milyar TL ve bu açığın GSYH’ye oranı yüzde 11,5 idi.<br />
2003 yılından itibaren görece siyasi ve ekonomik istikrar ve uygulamaya konulan makroekonomik politikalar<br />
ve yapısal reformlar ile uygulanan maliye politikaları neticesinde 2008 yılında bütçe açığının Gayri Safi Yurtiçi<br />
Hasılaya oranını yüzde 1,8’e indirilmiştir. Ancak, tüm dünyada olduğu gibi bizde de 2009 yılında bütçe açığında
107<br />
belli bir artış söz konusu olmuştur. Krizden çıkış ile birlikte 2010 yılından itibaren bu açığı kademeli olarak<br />
azaltmak hedeflenmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 40: : Bütçe Açığının GSYH’ya Oranı (2002-2012) (%)<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
Son yedi yılda ortalama bütçe açığımız GSYH’ye oran olarak yüzde 3,6 olmuştur. Daha önceki yedi yılın<br />
ortalaması ise yüzde 8,8’dir. Bu, son 7 yılda uygulanan maliye politikasının ve sürdürülen mali disiplinin en bariz<br />
sonucudur.<br />
Faiz giderleri’ne baktığımız takdirde, yine 2002 yılından günümüze faiz giderlerinin GSYH’ya oranını<br />
hızlı bir şekilde düşürülmüştür. 2002 yılında yüzde <strong>14</strong>.8 olan bu oran, 2009 yıl sonunda yüzde 5.6 seviyelerine<br />
indirilmiştir. Ayrıca, faiz giderlerinin bütçe içerisindeki payının da sürekli olarak azaldığı görülmektedir. 2002<br />
yılında faiz giderlerinin bütçe içindeki payı yüzde 43.2 iken, 2009 yıl sonu itibarıyla bu oran yüzde 19.9’a inmiştir.<br />
Şekil 41: Faiz Giderlerinin GSYH’ya Oranı (2002-2009 Yılları)<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
2009 yılı bütçesinde faiz giderleri için 57 milyar 500 milyon TL öngörülmüş iken 2009 yıl sonunda faiz giderleri<br />
gerçekleşmesi 53 milyar 201 milyon TL olmuştur. 2009’da yaşanan mali krize rağmen, öngörülenden 4 milyar 229<br />
milyon TL daha az faiz gideri yapılmış ve tasarruf edilen bu tutar halkımızın hizmetine sunulmuştur.
108<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 42: Faiz Giderlerinin Vergi Gelirlerine Oranı (2002-2009, %)<br />
Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />
2002 yılında Türkiye ekonomisi vergi gelirlerinin yüzde 85,9’unu sadece faiz giderlerini ödemek için<br />
kullanıyordu. Bu oran yüzde 85,9’dan 2009 yılında yüzde 30,9 seviyelerine kadar indirilmiştir. Bundan sonraki<br />
yıllarda da faiz ödemelerin bütçemiz üzerindeki yükünü azaltmak temel önceliğimiz olacaktır.<br />
2009 yılı bütçesinin gerçekleşmelerine baktığımızda; Yatırım harcamaları 2008 yılına göre yüzde 11<br />
oranında bir artışla 24 milyar 161 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. TÜBİTAK Ar-Ge harcamaları için 740 milyon<br />
TL kullanılmıştır. Kamu görevlilerinin aylık ve ücretleri yüzde 8,7 oranında artırılmıştır. Aynı dönemde enflasyon<br />
yüzde 6,5 oranında gerçekleşmiştir. Böylece aylık ve ücretlerde reel bir artış sağlanmıştır.<br />
Sosyal Güvenlik Kurumunun açık finansmanı için 29 milyar 249 milyon TL aktarma yapılmıştır.<br />
İşverenlerimizin üzerindeki yükü azaltarak istihdam piyasasını etkinleştirmek ve işsizlik ile kayıtdışılığı azaltmak<br />
amacıyla işveren sigorta priminin 5 puanlık kısmı Hazine’den karşılanmıştır. Bunun için 3 milyar 521 milyon TL’lik<br />
gelirden olunmuştur.<br />
Ülkemizin istihdamında çok önemli bir yere sahip olan KOBİ’lerin desteklenmesi amacıyla 2009 yılı<br />
bütçesinden 169 milyon TL kaynak ayrılmıştır<br />
Bölgesel kalkınmayı hızlandırmak ve bölgeler arası gelişmişlik farkını azaltmak için GAP ve diğer bölgesel<br />
projelere 6 milyar TL civarında kaynak ayrılmıştır. Ayrıca, krizden çıkışı hızlandırmak için birçok gelir ve gider<br />
tedbiri bu bütçeyle hayata geçmiştir.<br />
Bu kapsamda,<br />
• Birçok üründe geçici süreli ÖTV ve KDV indirimine gidilmiştir.<br />
• Tüketici kredilerindeki Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu kesinti oranı yüzde 15’ten yüzde 10’a<br />
indirilmiştir.<br />
• İnternet hizmetlerinde Özel İletişim Vergisi yüzde 15’ten yüzde 5’e indirilmiştir.<br />
• Tapu işlemleri üzerinden binde 15 oranında alınan tapu harçlarını binde 5 oranına indirilmiştir.<br />
• Varlık Barışı Yasası ile yurtiçi ve yurtdışı kaynakları ekonomiye kazandırılmıştır.<br />
• Yeni bölgesel ve sektörel yatırım teşvik mevzuatı oluşturulmuştur.<br />
• KOBİ’lerin birleşmesi teşvik edilmiş,<br />
• 5084 sayılı Teşvik Kanunu’nun uygulama süresi 2009 yıl sonuna kadar uzatılmış,<br />
• Karayolları yatırımları hızlandırılmış,<br />
• Destekleme Fiyat İstikrar Fonuna ilave kaynak sağlanmış,<br />
• Eximbank’ın sermayesi güçlendirerek, ihracatçı desteklenmiştir.
109<br />
2009 yılı bütçesinin uygulanması sırasında son derece aktif bir maliye politikası yürütülmüş, bir taraftan, çarpan<br />
etkisini gözeterek altyapı yatırımlarına ağırlık verilirken diğer taraftan da vergi indirimleri ile ekonomik faaliyetler<br />
artırılmaya çalışılmıştır. Bu tedbirler sonucunda ekonomideki daralma üçüncü çeyrekte önemli oranda yavaşlamıştır.<br />
Dördüncü çeyrek için de olumlu beklentiler bulunmaktadır.<br />
2009 yılı içinde bulunduğumuz koşullara rağmen kontrol edilebilen ve yönetilebilen bir yıl olmuştur.<br />
3.6.2 Özelleştirme Gelir ve Giderleri<br />
Özelleştirme uygulamaları ülkemizde uzun süredir devam eden ve hem uygulamaları hem yöntemleri hem<br />
de sonuçları itibariyle tartışılan bir konu olmaya devam etmektedir. Özelleştirme uygulamaları ile elde edilmeye<br />
çalışılan hususların başında piyasa ekonomisini yaygın hale getirmek, devletin ekonomik üretim ve ekonomik<br />
büyüklükteki payını azaltmak olarak ifade etmek mümkündür. Ancak, özelleştirilen her varlığın satışından elde<br />
edilen bir gelir, bu gelirin nereye sağlanacağı, satışın kimlere yapılacağı vb. hususlar spekülasyon konusu yapılmış,<br />
özelleştirme lehine veya aleyhine olanlar konunun geniş boylu bir değerlendirmesini yapmadan ya tümden reddetmiş<br />
ya da tümden kabul etmişlerdir.<br />
Her ne kadar verimli çalışan kamu iktisadi teşebbüsleri var olsa da özelleştirme ile rekabet olmayan bir yapının<br />
rekabet ortamına kavuşturulması sağlanmaktadır. Kamu kesiminin kendi içinde rekabeti arttırıcı mekanizmalar<br />
kurabilmesi mümkün olamadığı için özelleştirme tek alternatif olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun bir sonucu olarak<br />
da ülkemizde farklı yöntemler de kullanarak farklı şekillerde özelleştirmeler gerçekleştirilmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 65: 1986-2009 Gerçekleştirilen Uygulamaların Toplam Tutarı (USD)<br />
Kaynak: ÖİB<br />
Tablo 65’te de görüleceği üzere farklı yöntemler kullanılarak toplam özelleştirme tutarı 38.6 milyar dolarlık bir<br />
sınıra yaklaşmıştır. Bu özelleştirmeler, özelleştirme mevzuatı çerçevesinde ve uygun görülen fiyat verildiğinde kamu<br />
varlıklarının özel sektöre devrini içermektedir. Özelleştirmenin başarılı veya başarısızlığını özel sektöre satış<br />
sonrasındaki verimlilik artışından ve kamuda kalması durumundaki alternatif maliyetinden hareket ederek<br />
hesaplamak mümkün olacaktır.<br />
Şimdiye kadarki uygulamalar içinde 2009 yılı için satış ve devir işlemleri tamamlanmış olan uygulamalar<br />
aşağıdaki tabloda yer almaktadır. İlgili tabloya bakıldığında 2009 yılında yapılan özelleştirmelerin büyük bir<br />
kısmının Tesis ve Varlık Satış veya Devir Toplamı’ndan oluştuğu görülmektedir.<br />
Tablo 66: 2009 Yılı Özelleştirme Uygulamaları (USD)<br />
Kaynak: ÖİB
110<br />
İlgili satış yönteminin detaylarına bakıldığında aslında 1.225 milyon dolarlık kısmının Başkent Elektrik Dağıtım<br />
A.Ş’nin, 600 milyon dolarlık kısmının Sakarya Elektrik dağıtım A.Ş’nin ve 440 milyon dolarlık kısmının da Meram<br />
Elektrik Dağıtım A.Ş’nin özelleştirilmesinden elde edildiği görülmektedir.<br />
Özelleştirme İdaresi Başkanlığı verilerine göre halen özelleştirme kapsamında 2, kapsam ve programda 16<br />
olmak üzere toplam 18 kuruluş bulunmaktadır. Bu kuruluşların 11 tanesinde yüzde 50’nin üzerinde kamu<br />
payı vardır. Söz konusu 2 kuruluşun programa alınması yönündeki çalışmalar sürdürülmektedir. Bunun yanısıra,<br />
özelleştirme kapsamında 192 taşınmaz, 77 tesis, 5 liman, 8 otoyol, 2 boğaz köprüsü, şans oyunları lisans hakkı da<br />
yer almaktadır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 43: Yıllar İtibariyle Özelleştirme İşlemleri<br />
Kaynak: ÖİB<br />
Şimdiye kadar gerçekleştirilen özelleştirme işlemlerine bakıldığında ağırlıklı özelleştirmelerin 2004 ve<br />
sonrasında yapıldığı görülmektedir. Yapılan toplam özelleştirmelerin yüzde 53’ü Blok Satış, yüzde 23’ü Tesis ve Varlık<br />
Satışı, yüzde 19’u Halka Arz, yüzde 3’ü İMKB’de Satış ve yüzde 2’si ise Bedelli Devir şeklinde gerçekleştirilmiştir.<br />
Şekil 44: Yöntemler İtibariyle Özelleştirme<br />
Kaynak: ÖİB
111<br />
3.6.3 Kamu Finansman Dengesi ve Borç Yönetimi<br />
Kamu kesimi borç yönetimi, hem kamunun borç yükünün düşürülmesini hem de borç stokunun faiz, kur ve<br />
likidite risklerine karşı yönetilmesini içermektedir. Mali disiplin ve yapısal reformların getirdiği olumlu katkılar olsa<br />
da kriz dönemlerinde bu verilerin bozulmaması daha özel bir önem taşımakta, ancak aynı derecede de zorlaşmaktadır.<br />
Hazine’nin uyguladığı borç yönetiminin temel ilkelerine baktığımızda;<br />
• Nakit iç borçlanmanın ağırlıklı olarak TL cinsinden yapılması,<br />
• TL cinsi borçlanmanın ağırlıklı olarak sabit faizli enstrümanlarla yapılarak, gelecek 12 ayda faizi<br />
yenilenecek senetlerin payının azaltılması,<br />
• Ortalama vadenin piyasa koşulları elverdiği ölçüde uzatılarak, vadesine 12 aydan az kalmış<br />
senetlerin payının azaltılması,<br />
• Nakit ve borç yönetiminde oluşabilecek likidite riskinin azaltılması amacıyla güçlü rezerv<br />
tutulması şeklinde sıralayabiliriz.<br />
İç borçlanmanın enstrümanlara göre dağılımına baktığımızda, 2009 Aralık itibariyle en fazla borçlanmanın<br />
yüzde 56.4 ile iskontolu TL DİBS’nde olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla değişken faizli TL cinsin DİB’ler yüzde<br />
22, TÜFE’ye endeksli TL DİBS borçlanması yüzde 15,8, Sabit Kuponlu TL DİBS yüzde 4.8, TL Cinsi GES yüzde<br />
0,8 ve TL Cinsi GES yüzde 0,1 olarak takip etmektedir.<br />
Piyasalardan yapılan iç borçlanmanın döviz ve faiz yapısı ise aşağıdaki tablodaki gibi gerçekleşmiştir. Buna<br />
göre toplam borçlanmanın yüzde 61.3’ü sabit faizli iken yüzde 38.7’si değişken faizli olarak gerçekleşmiştir. Toplam<br />
borçlanmanın yüzde 99.9’u yani nerede ise tamamı TL cinsinden gerçekleşmiştir.<br />
İç borçlanmanın ağırlıklı ortalama vadesine baktığımızda 12 aylık ortalama olarak vadenin arttığı görülmektedir.<br />
2008 yılında 31.7 gün olan ortalama 2009 yılında 35.3 gün olarak gerçekleşmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 45: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi (2008-2009)<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
TL Cinsi iskontolu iç borçlanmanın ağırlıklı ortalama maliyeti ise (birleşik faiz olarak) 2009 yılında yüzde<br />
11.6 olmuştur. 2008 yılında bu ortalama yüzde 19.2 idi. Dolayısı ile 2008 ve 2009 yılları arasındaki faiz farkından<br />
dolayı kamunun ödediği birleşik faizde ciddi anlamda bir düşüş gerçekleşmiştir. Genel trende bakıldığında 2008 ve<br />
2009 yıllarının başından itibaren her ay aradaki maliyet bandının arttığı (yani iki yıl arasındaki farkın arttığı) bir yapı<br />
görülmektedir. 2008 yılında aylık birleşik faizlerde en yüksek yüzde 21.5 ve en düşük yüzde 16.2 iken, 2009 yılında
112<br />
en yüksek yüzde 16.2 ve en düşük ise yüzde 7.5 olarak gerçekleşmiştir.<br />
Bileşik Faiz %<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 46: TL Cinsi İskontolu İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti<br />
1.50 1.43 1.33 1.16<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
Merkezi yönetim iç borç servisine baktığımızda Anapara ödemesi 95.126 milyon TL ve faiz ödemesi<br />
46.762 milyon TL olmak üzere toplamda <strong>14</strong>1.889 milyon TL’lik ödeme yapılmıştır. En fazla ödeme Ağustos ayında<br />
toplamda 24 milyar 110 milyon TL olarak gerçekleşirken Aralık ayında ise toplamda 1 milyar 447 milyon TL olarak<br />
en düşük ödeme gerçekleşmiştir.<br />
22.01.2010 tarihi itibariyle kesinleşen ödemeler kapsamında 2010 yılında yapılacak ödemeler toplamı 173<br />
milyar ve 800 milyon TL olarak gözükmektedir.<br />
Merkezi Yönetim Bütçesi kapsamında birçok uluslararası kredi anlaşması imzalanmış olup bunların büyük bir<br />
kısmı ise kamu yatırımları ile ilgilidir. Bu kapsamda yapılan anlaşmaların tutarı ise 7 milyar dolar civarındadır.<br />
Şekil 47:2009 Yılı Merkezi Yönetim İç Borç Servisi<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
113<br />
Uluslararası para fonundan yapılan kullanıma baktığımızda 2009 yılında hiç kullanım olmadığı görülmektedir.<br />
Borç geri ödemesi olarak ise 195 milyon dolar faiz 718 milyon dolar anapara olmak üzere 913 milyon dolarlık<br />
bir ödeme yapılmıştır. Dönem sonu itibariyle IMF borç stoku 7.958 milyar dolarak olarak gözükmektedir. 2000<br />
yılından buyana IMF’den 47.177 milyon dolarlık kullanım yapılmış, 6.631 milyon doları faiz 40.236 milyon<br />
doları anapara olmak üzere 46.867 milyon dolarlık bir geri ödeme yapılmıştır.<br />
Dış borç ödemelerinin döviz kompozisyonuna baktığımızda en fazla ödemenin yüzde 59.6 ile ABD doları<br />
cinsinden olduğu görülmektedir. Bunu yüzde 25.5 ile Euro, ardından SDR yüzde 9.9 ve Japon yeni yüzde 3.9 olarak<br />
izlerken diğer dövizler ise yüzde 1.1 oranında kalmaktadırlar.<br />
Merkezi yönetimin borç ödeme projeksiyonlarına baktığımızda 2010 yılı için 11 milyon dolar, 2011 yılı<br />
için 10.4 milyon dolar, 2012 için 9.9, 2013 için 7.4 ve 20<strong>14</strong> için 8.1 milyon dolarlık geri ödemeler söz konusudur.<br />
Bu ödemelerin detayları tabloda yer almaktadır.<br />
2010 yılının detaylarına baktığımızda ise en fazla ödeme 2 milyar 093 milyon dolar olarak Haziran ayında<br />
gerçekletirilecektir. Diğer büyük bir ödeme ise Şubat 2010’da 2,075 milyon dolar olarak yapılmıştır.<br />
İç borç stokunun alıcılarına göre baktığımızda bankacılık kesiminin toplam iç borcun yarısından fazlasının<br />
tarafı olduğu görülmektedir. Kamu bankaları ile özel bankalar yakın bir oranda iken yabancı bankaların ağırlığı ise<br />
yaklaşık yüzde 5 civarındadır. Banka dışı kesimde ise tüzel kişiler, yurtdışı yerleşikler ve gerçek kişiler sırası ile<br />
borçlanmanın yapıldığı tarafları oluşturmaktadırlar.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 67: Türkiye’nin Net Dış Borç Stoku (2003-2009Ç3)<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />
Hazine tarafından garanti altına alınan krediler bulunmaktadır. Bu kredilere ilişkin geri ödemeler ve hangi tür<br />
kurumların borçlanmış olduğu aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Bunların dışında hem özel kesimin borçları hem<br />
de kamu kesimince garanti edilmemiş başka krediler de bulunmaktadır. Hazinenin 2009 sonu itibariyle 100 milyon<br />
TL gibi çok ciddi olmayan bir alacak rakamı da bulunmaktadır. Bu alacakların büyük bir kısmı ise zaten kamu<br />
kurumlarındandır. Vadesi geçen ödemelere baktığımızda mahalli idarelerin yüzde 80.3, KİT’lerin yüzde 19.1 ve<br />
diğer kurumların yüzde 0,6 oranında olduğu ve bu bahsedilen kurumların kamuya olan borçlarını ödemede<br />
geciktikleri görülmektedir.
1<strong>14</strong><br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 48: Hazine Garantili Kredilerin Geri Ödeme Projeksiyonları<br />
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
115<br />
3.7. DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER<br />
3.7.1 Dış Ticaret<br />
TÜİK verilerine göre; 2009 yılı Aralık ayında, 2008 yılının aynı ayına göre ihracat yüzde 30,3 artarak 10 062<br />
milyon dolar, ithalat ise yüzde 31,4 artarak <strong>14</strong> 989 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde dış ticaret<br />
açığı yüzde 33,8 artarak 3 683 milyon dolardan 4 927 milyon dolara çıkmıştır. 2008 Aralık ayında yüzde 67,7 olan<br />
ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2009 Aralık ayında yüzde 67,1’e gerilemiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 49: 2008-2009 İhracat ve İthalat Rakamları<br />
İhracat İthalat<br />
Kaynak: TÜİK<br />
2008 Aralık ayında yüzde 41,8 olan Avrupa Birliği’nin (AB) ihracattaki payı 2009 Aralık ayında yüzde<br />
45,3’e yükselmiştir. AB’ye yapılan ihracat, 2008 yılının aynı ayına göre yüzde 41,4 artarak 4 559 milyon dolar<br />
olarak gerçekleşmiştir.<br />
2009 Aralık ayında en fazla ihracat yapılan ülke Almanya olmuştur. Bu ülkeye yapılan ihracat 2008 Aralık<br />
ayına göre yüzde 16,6 artarak 894 milyon dolar olurken, Almanya’yı sırasıyla İngiltere (658 milyon dolar), Fransa<br />
(628 milyon dolar) ve İtalya (558 milyon dolar) takip etmiştir. İthalatta ise Rusya Federasyonu ilk sırada yer almıştır.<br />
Bu ülkeden yapılan ithalat yüzde 0,8 azalarak 2 022 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Rusya’yı sırasıyla Almanya<br />
(1 602 milyon dolar), Çin (1 419 milyon dolar) ve A.B.D (867 milyon dolar) izlemiştir.<br />
2009 Aralık ayında fasıllar düzeyinde en büyük ihracat kalemi, kara taşıtları ve bunların aksam ve parçaları (1<br />
293 milyon dolar) olurken; bu fasılı, makinalar, mekanik cihazlar, kazanlar ve aksam-parçaları (758 milyon dolar),<br />
elektrikli makine ve cihazlar (712 milyon dolar), örme giyim eşyaları (648 milyon dolar) izlemiştir.<br />
3.7.1.1 İhracat<br />
Ekonomik faaliyetlere göre ihracat yapımıza baktığımızda toplam ihracatın en büyük kaleminin 125.2<br />
milyon TL ile imalat sektörüne ait olduğu görülmektedir. İmalat sektöründen sonraki kalemlerin toplamı ise yüzde 5<br />
civarındadır ve bu da yaklaşık olarak 6.5 milyar TL düzeylerindedir.<br />
2008 yılından 2009 yılına geldiğimizde toplam ihracattaki azalma yüzde 22.6 olmuştur. En büyük ihracat düşüşü<br />
de yine en önemli kalemimiz olan imalat kesiminde olmuş ve yüzde 23.7’lik bir azalma kaydetmiştir. Zaten toplam<br />
içindeki ağırlığı da yüksek olduğu için etkisi de büyük olmuştur. Tarım ve ormancılık artış gösteren tek ihracat<br />
kalemi olup yüzde 10’luk bir artış görülmüştür. Balıkçılıkta yüzde 21.5 azalma, madencilik ve taş ocakçılığında
116<br />
yüzde 21.9’luk bir azalma ve diğer kalemlerde de yüzde 6.5’lik bir düşüş gerçekleşmiştir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 68: Ekonomik Faaliyetlere Göre İhracat Rakamları 2008-2009<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Ülkemiz açısından imalat sektörünün önemi bu vesile ile bir kez daha açığa çıkmıştır. İmalat sektörünün<br />
uğradığı değişim ile 20 milyar dolarlık bir ihracat düşüşü yaşanmıştır.<br />
Tablo 69: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İhracat 2008-2009<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Malların ekonomik gruplar itibariyle sınıflandırılmasına baktığımızda ihracatta düşüşün en fazla yüzde 33.5’lik<br />
azalma ile sermaye(yatırım) mallarında gerçekleştiği, bunu yüzde 26.6 ile ara (hammadde) mallarının ihracatının<br />
takip ettiği görülmektedir. Tüketim malları ihracatı yüzde 13.4 düşüş kaydederken diğer ürünlerde yüzde 13’lük bir<br />
pozitif değişim olmuştur. Ortalama ihracat düşüşü ise yüzde 22.6’da kalmıştır. Sermaye ve ara mal ihracatındaki<br />
düşüşü başka ülkelerin de üretim sektörleri ile ilişkilendirmemiz mümkün olacaktır.<br />
Seçilmiş fasıllar itibariyle ihracat rakamlarına baktığımızda 2008 yılından 2009 yılına en fazla değişim<br />
yüzde 432’lik artış ile hububatta olmuş, bunu yüzde 88 ile canlı hayvan ihracatı takip etmiştir.<br />
İhracattaki yüzde 22.6 olan ortalama azalmadan daha fazla azalma kaydeden ihracat kalemleri ise ham postlar<br />
ve deriler, mensucat, postlar, kürkler, organik kimyasal ürünler, gemiler, suda yüzen taşıtlar, metal cevherleri<br />
şeklindedir. Bunun dışında kara taşıtları ve aksesuarlarında yüzde 33’lük, yapağı ve yün ürünlerinde yüzde 34’lük,<br />
mineral yakıtlar ve yağlarda yüzde 48, bakır ve bakır eşyalarda yüzde 48.4 ve demir-çelik ihracatında yüzde 48.9’luk<br />
azalmalar kaydedilmiştir.<br />
Buna göre kara taşıtlarındaki azalmanın karşılığı 6 milyar dolar, mineral yakıtlar ihracatındaki azalma 3.5<br />
milyar dolar ve demir çelik sektöründeki azalma ise 7 milyar dolarlık düşüşe neden olmuştur.<br />
Ülke grupları itibariyle dış ticaretimize baktığımızda ihracattaki en fazla düşüşün serbest bölgelere yapılan<br />
ihracat olduğu görülmektedir. Bunu AB ülkelerine yapılan ihracattaki yüzde 25.8’lik azalma ve diğer ülkelere yapılan<br />
ihracattaki yüzde 18.9’luk düşüş takip etmektedir. Diğer ülke gruplarına ilişkin detay bilgiler de aşağıdaki tabloda
117<br />
yer almaktadır. AB’nin ve diğer Avrupa ülkeleri, Asya ülkelerinin ihracattaki payı düşünüldüğünde bunlardaki<br />
düşüşün de önemi görülmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 70: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İhracat Rakamları<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Seçilmiş ülke gruplarına baktığımızda ise EFTA ülkelerine yapılan ihracatta yüzde 32’lik bir artış görülmüştür.<br />
En fazla düşüş ise yüzde 41’lik azalma ile Karadeniz Ekonomik İşbirliği ülkelerinde olmuş, bunu Bağımsız Devletler<br />
Topluluğu yüzde 37 ile takip etmiş, OECD ülkelerine yapılan ihracatta ise yüzde 23’lük bir azalma kaydedilmiştir.<br />
En çok ihracat yapılan elli ülkeye baktığımızda toplam ihracattaki payı yüzde 0.2 olan İngiliz Virjin adalarına<br />
yapılan ihracat yüzde 137 artış göstermiş, artış sağlanan diğer ülkeler arasında yüzde 83 Mısır, yüzde 67 Libya, yüzde<br />
43 Türkmenistan, yüzde 37 İsviçre, yüzde 31 Tayland, yüzde 30 Irak şeklinde görülmektedir. Artış gösteren ülkelerin<br />
toplam ihracatımız içindeki ağırlıklarının düşük olduğunu dikkate aldığımızda Türk ihracatçısının daralan pazarlar<br />
yerine alternatif pazarlara yöneldiği ve bu politikanın da kısmen karşılığının alındığını söylememiz mümkündür.<br />
En fazla ihracat düşüşü ise yüzde 63 ile BAE, yüzde 56 ile Singapur, yüzde 52.8 ile Ukrayna, yüzde 50 ile<br />
Rusya, yüzde 44.4 ile Romanya , yüzde 37 ile Fas, yüzde 35.5 ile Bulgaristan ve yüzde 34.8 ile Macaristan şeklinde<br />
gerçekleşmiştir.
118<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 71: En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
En çok ihracat yapılan 10 ülke ve bunların sıralaması ise yukarıdaki tabloda yer almaktadır. Buna göre bu<br />
10 ülkenin toplam ihracattaki payı nerede ise toplam ihracatımızın yarısını oluşturmaktadır. Bu ülkelere yapılan<br />
ihracatın ise 16 milyar dolarlık düşüş ile 65.1 milyar dolardan 49 milyar dolara düştüğü görülmektedir.<br />
3.7.1.2 İthalat<br />
Ekonomik faaliyetlere göre ithalat yapımıza baktığımızda, imalat sektörü ithalatının toplam ithalat içindeki<br />
payının yüzde 78.8 olduğunu görmekteyiz. Bunu madencilik ve taşocakçılığı yüzde <strong>14</strong>.7 olarak izlemekte, ardından<br />
yüzde 3.3’le tarım ve ormancılık ile birlikte diğer kalemler (toplamda yüzde 6.6) gelmektedir. Değişim oranına<br />
baktığımızda en fazla ithalat düşüşünün diğer kalemlerde yüzde 51.8 olarak gerçekleştiğini görmekteyiz. Ancak<br />
bu kalemin ağırlığı yüzde 3.3 olduğu için çok önem arz etmemektedir. İmalat sanayi ithalatının yüzde 26 azalma<br />
kaydetmesi ile birlikte genel ithalat düşüşü yüzde 30.3 olmuştur. Oransal olarak ithalat ve ihracattaki düşüşe<br />
baktığımızda ithalatın ihracattan daha fazla azaldığı görülmektedir. En azından dış ticaret açığının da kapatılmasında<br />
fayda sağlayacak bu farklılık önem arz etmektedir.<br />
Tablo 72: Ekonomik Faaliyetlere Göre İthalat Rakamları 2008-2009<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Malların ekonomik gruplar itibariyle sınıflandırılmasına baktığımızda ithalatta en fazla düşüş ara (hammadde)<br />
mallarında yüzde 34.5 olarak gerçekleşmiş, bunu yüzde 23.5 ile sermaye (yatırım) malları takip etmiş, yüzde 10.4’lük<br />
tüketim malı ithalatındaki azalma ve yüzde 5’lik diğer mal gruplarındaki ithalat düşüşü de bunları takip etmiştir.<br />
İthalat ve ihracat rakamlarındaki bu tasnife göre düşüşe baktığımızda özel kesimin ve özellikle de üretim kesiminin<br />
ne kadar etkilendiği ortadadır.
119<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 73: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İthalat 2008-2009<br />
Kaynak: TÜİK<br />
Seçilmiş fasıllara göre ithalat rakamlarına baktığımızda demiryolu ulaşım araçları ve parçalarında yüzde 1<strong>14</strong>’lük<br />
bir artış görülmüştür. Ancak bu kalemin zaten fasıllar arasındaki ağırlığı çok cüzi bir yekün tutmaktadır. Gemi ve suda<br />
yüzen taşıtlar ithalatında yüzde 37 artış görülmüştür. Aradaki küçük artışlar görülen kalemleri ve bazı negatif düşüş<br />
gösteren kalemleri atladığımızda ortalama düşüş olan yüzde 30.3’den daha fazla düşüş gösteren kalemler arasında<br />
demir ve çelik eşya, adi metal aletler, yapağı, yün ve kıl, seramik mamulleri, hava taşıtları, hayvansal, bitkisel katı ve<br />
sıvı yağlar, ağaç ve ahşap eşya, aluminyum eşya, mineral yakıt ve yağlar, bakır ve bakır eşya, hububat, tuz, kükürt,<br />
toprak ve taşlar, demir ve çelik, inci, kıymetli taş, madeni para gelmektedir.<br />
Önemleri itibariyle baktığımızda makina, mekanik cihazlar ve kazanlardaki yüzde 24.1’lik düşüş nedeni ile<br />
5.5 milyar dolarlık bir azalma, plastik ve mamullerinde 2 milyar dolara yakın bir düşüş, kara taşıt ve aksamlarında<br />
4 milyar dolara yakın bir düşüş, mineral yakıt ve yağlarında 19 milyar dolara yakın bir düşüş ve demir ve çelik<br />
ithalatında ise 12 milyar dolar civarında bir düşüş görülmüştür.<br />
Bu düşüşlerin ekonomik küçülmenin hangi kesimleri daha fazla vurduğunu göstermesi açısından da önemi<br />
bulunmaktadır. Buna göre hem makine ve araç parkında, hem de konut ve yapı üretiminde ciddi bir gerileme<br />
bulunmaktadır. Krizden çıkış sonrasında da bu düşen rakamların ortalamanın da üzerinde artmasını beklemek normal<br />
olacaktır.<br />
Ülke grupları itibariyle ithalat rakamlarına baktığımızda serbest bölgelerden yapılan ithalatta yüzde 27.7’lik bir<br />
düşüş görülmektedir. AB’den yapılan ithalatta ise yüzde 24.4’lük bir azalma kaydedilmiş, diğer ülkeler kalemlerindeki<br />
düşüş ise yüzde 33.8 olmuştur.<br />
Seçilmiş ülke gruplarına baktığımızda en fazla ithalat düşüşü yüzde 55.3 ile EFTA ülkelerinde görülürken<br />
bunu yüzde 49 ile Ekonomik İşbirliği Teşkilatı izlemiş, ardından ise yüzde 39.4 ve yüzde 39.2 ile İslam Konferansı<br />
Teşkilatı ve Türk Cu mhuriyetleri bunları takip etmiştir. Toplam ithalat içinde en fazla ağırlığa sahip olan, daha<br />
doğrusu, ithalatımızın yarısından fazlasını yaptığımız OECD ülkelerinden yapılan ithalatta ise yüzde 27’lik bir düşüş<br />
olmuştur. Bunun sonucunda 103 milyar dolar olan 2008 ithalatı 75 milyar dolara düşmüştür. Daha detaylı bilgiler<br />
yukarıdaki tablodan izlenebilir.<br />
En çok ithalat yapılan 50 ülkenin detaylarına baktığımızda ithalatın arttığı ülkeler arasında yüzde 23 ile<br />
Norveç, yüzde 17 ile Bangladeş, yüzde 15.9 ile Nijerya gelmektedir. Bu ülkelerin toplam ithalat içindeki ağırlığı 0.5<br />
civarlarındadır. Fakat bu ülkeler yeni pazarlar olması itibariyle önem arz etmektedir. İthalat ya da ihracat şeklinde<br />
girilen ilişkilerin yöntemli bir şekilde dış ticaretten elde edilen faydaların maksimize edilmesine kullanılması<br />
mümkün olacaktır.
120<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 74: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İthalat Rakamları<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İthalattaki en fazla azalma yüzde 64 ile İsviçre, yüzde 58.5 ile İran, yüzde 53.8 ile Kazakistan, yüzde 49 ile S.<br />
Arabistan, yüzde 48.3 ile Ukrayna, yüzde 39.4 ile Bulgaristan, yüzde 37.8 ile Cezayir, yüzde 37 ile Rusya, yüzde 36<br />
ve 35’lik düşüşlerle Malezya, Romanya, Danimarka, Tayland ve İngiltere’de olmuştur.<br />
Tablo 75: En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />
Kaynak: TÜİK<br />
En fazla ithalat yapılan 10 ülkeye baktığımızda bunlardan yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payının<br />
yüzde 63 olduğunu görmekteyiz. Bu on ülkeden yapılan ithalat 38 milyar dolarlık azalma ile 88.7 milyar dolar<br />
düzeylerine inmiştir. En fazla düşme yüzde 58 ile İran’da olmuş sonra sırasıyla yüzde 37 ile Rusya’da olmuş, bunu<br />
yüzde 28 ile ABD takip etmiştir.
121<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 50: 2008-2009 Yılları ve Aylar İtibariyle İthalat/İhracat Karşılama Oranı<br />
Kaynak: TÜİK<br />
İthalat ve ihracatın birbirini karşılama oranlarına baktığımızda her zaman için ihracat aleyhine olan bu verinin<br />
kriz şartlarında kapanmakta olduğunu görmekteyiz. Yukarıdaki şekilden de anlaşılacağı üzere aylar itibariyle 2008<br />
ve 2009 yılları karşılaştırıldığında 2009 yılında ihracat ve ithalat rakamlarındaki düşüşe rağmen, oransal olarak<br />
ihracatın ithalatı karşılaması daha iyi bir performans sergilemiştir.<br />
3.7.2 Ödemeler Dengesi<br />
TCMB tarafından açıklanan ödemeler dengesi istatistiklerine göre 2009 yılının Aralık ayında cari açık,<br />
2008 yılının aynı ayıyla karşılaştırıldığında yüzde 4,5 oranında artarak 3.078 milyon dolardan 3.217 milyon<br />
dolara yükselmiştir. Bu gelişmede, cari işlemler hesabı altında hizmetler dengesi, gelir dengesi ve cari transferler<br />
kalemlerindeki cari açığı azaltıcı gelişmelere karşın, ödemeler dengesindeki dış ticaret açığının 2008 yılı Aralık<br />
ayına göre yüzde 30,1 artarak 3.432 milyon dolara yükselmesi etkili olmuştur.<br />
Öte yandan, 2009 yılı toplamına bakıldığında cari açık, 2008 yılına göre yüzde 67 oranında düşüş<br />
göstererek 41.947 milyon dolardan 13.854 milyon dolara gerilemiştir.<br />
Cari İşlemler Hesabı altında yer alan Dış Ticaret Dengesi rakamlarına baktığımızda, 2009 yılı Ocak-<br />
Aralık dönemi verilerine göre ödemeler dengesi tablosundaki dış ticaret dengesi, 2008 yılının aynı dönemine oranla<br />
yüzde 53,4 azalarak 24.729 milyon dolar tutarında açık vermiştir. 2009 yılının oniki aylık dönemi alt kalemler<br />
itibarıyla incelendiğinde; altın dahil ithalat (CIF) harcamalarının 2008 yılına oranla yüzde 30,3 oranında azalarak<br />
<strong>14</strong>0.776 milyon dolara, ihracat (FOB) gelirlerinin yüzde 22,6 oranında azalarak 102.165 milyon dolara ve bavul<br />
ticareti gelirlerinin ise yüzde 22,9 oranında azalarak 4.783 milyon dolara gerilediği görülmektedir. Bunun yanı sıra<br />
parasal olmayan altın kalemi, 2008 yılında 1.365 milyon dolar net çıkış kaydetmişken, 2009 yılında 3.007 milyon<br />
dolar net giriş kaydetmiştir.
122<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 76: Ödemeler Dengesi Cari İşlemler ve Dış Ticaret Dengesi 2008-2009<br />
Kaynak: TCMB<br />
Cari İşlemler Hesabı altındaki Hizmetler Dengesi’ne baktığımızda TÜİK’in turizmle ilgili olarak gerçekleştirdiği<br />
anket çalışmalarının sonuçlarına göre, 2009 yılının on iki aylık döneminde turizm gelirleri bir önceki yılın aynı<br />
dönemine oranla yüzde 3,2 azalarak 21.250 milyon dolara, turizm giderleri de yüzde 18,3 artarak 4.<strong>14</strong>7 milyon<br />
dolara yükselmiştir. Bunun sonucunda söz konusu dönemde, net turizm gelirleri yüzde 7,3 oranında azalarak<br />
17.103 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Kriz ortamında turizm gelirlerindeki azalmanın aynı zamanda<br />
giderlerdeki artışla daha da olumsuz hale getirilmiş olması önemli bir problem olarak gözükmektedir.<br />
Hizmetler başlığının diğer önemli bir kalemi olan taşımacılık kaleminde 2008 yılında 134 milyon dolar net<br />
çıkış olmuşken, 2009 yılında 1.021 milyon dolar tutarında net giriş gerçekleşmiştir. Taşımacılık kalemi alt kalemler<br />
itibariyle incelendiğinde, 2009 yılının navlun kaleminde bir önceki yıla oranla yüzde 49,7’lik azalışla 1.587 milyon<br />
doları net çıkış olmuşken, diğer taşımacılık kaleminde yüzde 13,7 oranında azalışla 2.608 milyon dolar tutarında net<br />
giriş gerçekleşmiştir.<br />
Yurtiçinde yerleşik inşaat şirketlerinin yurtdışında gerçekleştirdikleri inşaat hizmetlerinden kaynaklanan net<br />
döviz girişi, 2008 yılına oranla yüzde 11,9 artarak 1.090 milyon dolar olmuştur.<br />
Yurtdışında yerleşik kişilerle gerçekleştirilen sigorta ve reasürans işlemlerine ilişkin verilerden oluşan sigorta<br />
hizmetleri kalemiyle ilgili olarak net gider, 2009 yılında yüzde 20,8 azalarak 542 milyon ABD doları olmuştur.<br />
Bu gelişmeler sonucunda, 2008 yılında toplam 17.121 milyon dolar fazla veren Hizmetler Dengesi kalemi,<br />
2009 yılında yüzde 5,3 azalarak 16.219 milyon dolar fazla vermiştir.<br />
Cari işlemlerdeki Gelir Dengesi’ne baktığımızda ücret ödemeleri ve yatırım geliri kalemlerinden oluşan gelir<br />
dengesi kalemindeki net çıkış, 2009 yılında yüzde 6,3 oranında azalarak 7.646 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />
Yatırım geliri kaleminin altında büyük ölçüde kâr transferlerinden oluşan doğrudan yatırımlar ve faizlerden oluşan<br />
diğer yatırımlarda gerçekleşen net çıkış, 2009 yılında sırasıyla yüzde 13,9 azalışla 2.248 milyon ve yüzde 13,9<br />
azalışla 5.560 milyon dolar olurken; portföy yatırımlarından kaynaklanan net giriş yüzde 72,5 azalarak 267 milyon<br />
dolar olarak gerçekleşmiştir.
123<br />
2009 yılı Ocak-Aralık döneminde uzun ve kısa vadeli kredilere ilişkin faiz giderleri, 2008 yılı on iki aylık<br />
toplama oranla yüzde <strong>14</strong>,5 azalarak 7.245 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />
Cari transferler kalemi, 2009 yılında yüzde 8,9 oranında artarak 2.302 milyon dolar giriş kaydetmiştir. Bu<br />
dönemde,Genel Hükümet kalemi 1.155 milyon ABD doları gelir kaydederken, diğer sektörler kalemi altında yer<br />
alan işçi gelirlerinde ise 934 milyon dolar gelir gerçekleşmiştir.<br />
Sermaye ve Finans Hesabı detaylarına baktığımızda, 2009 yılında finans hesaplarında gerçekleşen net<br />
sermaye girişi, 2008 yılına oranla yüzde 85,1 azalarak 5.417 milyon dolar olmuştur. Sermaye girişindeki azalma<br />
ülkemize has bir durum olmayıp kriz kaynaklı olarak sermaye hareketlerinde genel bir kısıntı ve risk algısındaki<br />
artışa bağlı olarak likiditede bir çekilme küresel ölçekte yaşanmıştır. Bu dönemde gözlemlenen başlıca gelişmeler<br />
şu şekilde özetlenebilir.<br />
Doğrudan Yatırımlar: Doğrudan yatırımlar kalemi altında, Türkiye’deki yabancı sermayeli şirketlerin<br />
yurtdışındaki ortaklarından kullandıkları kredileri ve yurtdışında yerleşik kişilerin Türkiye’de gerçekleştirdikleri<br />
gayrimenkul alımlarını da içeren yurtdışında yerleşik kişilerin yurtiçinde yaptıkları net yatırımlar, 2008 yılında<br />
18.269 milyon dolar olarak gerçekleşmişken, 2009 yılının oniki aylık döneminde toplam yüzde 58,4 azalarak<br />
7.597 milyon dolar olmuştur. Alt kalemler itibariyle incelendiğinde, yurtdışında yerleşik kişilerin Türkiye’de<br />
gerçekleştirdikleri net gayrimenkul alımlarının 2008 yılına oranla yüzde 38 azalarak 1.820 milyon dolara gerilediği<br />
görülürken, Türkiye’deki yabancı sermayeli şirketlerin yurtdışındaki ortaklarından kullandıkları kredilerle ilgili<br />
olarak <strong>14</strong>7 milyon dolar net kredi kullanımı gerçekleştirilmiştir.<br />
Yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışında yaptıkları net yatırımlarla ilgili olarak, 2008 yılında net 2.549 milyon<br />
dolar tutarında yatırım yapılmışken, 2009 yılında yapılan yatırım miktarı 1.571 milyon dolara düşmüştür. Sonuç<br />
itibariyle, doğrudan yatırımlar kaleminde 2009 yılında gerçekleşen net sermaye girişi yüzde 61,7 oranında azalarak<br />
6.026 milyon dolar olmuştur.<br />
Portföy Yatırımları: 2008 yılında 5.046 milyon dolar net sermaye çıkışı olan portföy yatırımlarında 2009<br />
yılında 198 milyon dolar tutarında net giriş gerçekleşmiştir.<br />
Alt kalemler itibariyle incelendiğinde, varlıklar başlığı altında, yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışında menkul<br />
değer alım-satımları ile ilgili olarak, 2008 yılında 1.276 milyon doları 2009 yılında da 2.740 milyon dolar tutarında<br />
net alım yapılmıştır.<br />
Portföy yatırımları kaleminin yükümlülükler başlığı altında yurtdışında gerçekleştirilen tahvil ihraçlarıyla ilgili<br />
olarak Genel Hükümet, 2009 yılında 1.820 milyon dolar tutarında net kullanım gerçekleşmiştir. Aynı kalem, 2008<br />
yılında 587 milyon dolar net kullanım olarak gerçekleşmişti.<br />
Yurtdışında yerleşik kişiler, hisse senedi piyasasında 2009 yılı Aralık ayında 639 milyon dolar tutarında net<br />
alım yaparak 2009 yılında toplam 2.827 milyon dolar net alım gerçekleştirmiştir. Öte yandan, devlet iç borçlanma<br />
senetleripiyasasında yurtdışı yerleşiklerce Aralık ayında 1.198 milyon dolar tutarında net satımla birlikte, 2009<br />
yılının tamamında toplam 1.709 milyon dolar tutarında net satım olmuştur.<br />
Diğer Yatırımlar: Ticari ve nakit krediler ile mevduatlardan oluşan bu kalemde 2008 yılında 24.563 milyon<br />
dolar net giriş gerçekleşmişken, 2009 yılında 696 milyon dolar net çıkış olmuştur.<br />
a. Varlıklar<br />
Bu bölümde yer alan ticari kredilerde, ihracat karşılığı yurtdışına açılan kredilerle ilgili olarak, 2008 yılında<br />
yurtdışı yerleşiklerce 1.723 milyon dolar tutarında net kredi geri ödemesi gerçekleştirilmişken, 2009 yılında net 1.403<br />
milyon dolar tutarında kredi açılmıştır. Öte yandan, nakit kredilerde 2008 ve 2009 yılının on iki aylık dönemlerinde<br />
yurtdışında yerleşik kişilere sırasıyla 97 milyon ve 483 milyon dolar tutarında net kredi açılmıştır.<br />
Bankaların yurtdışı muhabirleri nezdindeki döviz varlıkları, 2008 yılında 9.060 milyon dolar artmışken, 2009<br />
yılında 6.018 milyon dolar azalış kaydetmiştir.<br />
b. Yükümlülükler<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
124<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 77: Ana Kalemler İtibariyle Ödemeler Dengesi 2008-2009<br />
Kaynak: TCMB<br />
2008 yılında 35.493 milyon dolar artış gözlemlenen yükümlülükler kaleminde 2009 yılında 4.828 milyon dolar<br />
azalış olmuştur.<br />
Alt kalemler itibariyle incelendiğinde, ithalat karşılığı sağlanan ticari krediler kaleminde 2009 yılında<br />
1.161 milyon dolar net geri ödeme kaydedilmiştir. Aynı kalemde 2008 yılında 1.565 milyon dolar net kullanım<br />
gerçekleşmişti.<br />
Krediler kalemi incelendiğinde ise Uluslararası Para Fonu kredileriyle ilgili olarak Genel Hükümet, Aralık<br />
ayında kullanım veya geri ödemede bulunmamış ve böylece 2009 yılı Ocak-Aralık döneminde net geri ödeme miktarı<br />
680 milyon dolarda kalmıştır. Söz konusu dönemde yurtdışı piyasalar ve diğer uluslararası kuruluşlardan sağlanan<br />
uzun vadeli kredilerle ilgili olarak 1.598 milyon dolar net kullanımda bulunulmuştur. Yurtdışından sağlanmış olan<br />
kredilerle ilgili olarak, bu dönemde bankacılık sektörü 4.1<strong>14</strong> milyon dolar, diğer sektörler ise 9.476 milyon dolar<br />
net geri ödeme gerçekleştirmiştir. Aynı sektörler, 2008 yılında sırasıyla 3.017 milyon ve 23.662 milyon dolar net<br />
kullanım kaydetmişti.<br />
Yurtdışında yerleşik kişilerce Merkez Bankası ile yurtiçinde yerleşik bankalarda tutulan mevduat hesaplarından
125<br />
oluşanmevduatlar kalemi, 2008 yılında 3.387 milyon dolar net giriş kaydetmişken, 2009 yılında yüzde 108,5 artarak<br />
7.062 milyon dolar tutarında net giriş göstermiştir. Bu dönemde yurtdışı bankaların yurtiçinde tuttukları net mevduat<br />
tutarı 7.138 milyon dolar tutarında giriş kaydetmiştir.<br />
Rezerv Varlıklar<br />
Finans hesaplarının son kalemi olan rezerv varlıkların içinde bulunan resmi rezervlerde 2008 yılında 1.057<br />
milyon dolar azalış görülmüşken, 2009 yılında toplam 111 milyon dolar artış olmuştur.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
126<br />
IV. GENEL DEĞERLENDİRME, SONUÇ VE ÖNERİLER<br />
DÜNYA <strong>EKONOMİ</strong>Sİ<br />
Geçen yıl yayınladığımız raporumuzda da detaylı bir şekilde belirtildiği üzere, küresel finansal sistemin temelinde<br />
güçlü bir bankacılık ve sermaye akışı yapısı ve bu yapı üzerinde fonların ABD’ye aktığı bir sistem kullanılmaktaydı.<br />
Bu sistemde şirketlere ve bankalara yatırım yapan yatırımcılar da riskler almaktaydı. Herkesin mutlu olduğu bu<br />
ortamda kamu yetkilileri gerekli müdahalelerde bulunmamış ve bunun sonucu olarak da yaşadığımız kriz ortamı<br />
oluşmuştur. Kısacası, krizin temel nedenleri arasında finans şirketlerinin aldıkları riskin önemini algılamamaları ve<br />
düzenleyici kurumların da bu riskleri erken fark edemeyişi, gereken önlemleri alamayışı olmuştur.<br />
Geçtiğimiz süreç içinde finansal kurumlar herkese ve her kesime kredi vermek için yarışa girmiş, risk<br />
yönetiminin çıtaları aşağıya indirilmiş ve sistem sermaye ve likidite destekleri yönünden açık vermiştir.<br />
Yaşanan bu gelişmeler karşısında tabir yerinde ise tüm kesimlerin sütten ağzı yanmış ve yoğurdu üfleyerek<br />
yeme yarışına girmişlerdir. Kriz dönemlerinin psikolojik etkisi işlem yapan tarafların piyasadan çekilmesi olarak<br />
kendini göstermektedir. Ancak, yaşanan tecrübelerin meydana getirdiği farklılıklar da gözden kaçırılmamalıdır. Tüm<br />
dünya bu tecrübeleri yaşarken ülkemiz 2001 yılında çok ciddi bir sınav vermiş ve birçok dersler almıştır. Biz bu<br />
dersleri alırken öte yandan sistem ve geleneksel yapının da değişimine yönelik sinyaller alınmaya başlanmıştır.<br />
G7’den G20’ye giden bir dünyada gelişmiş ülkelerden de gelişmekte olan ülkelere doğru bir eksen kayması söz<br />
konusudur. Bu değişen sistemlere bakılması ve bunların gereklerine göre ayak uydurulması bir zaruret olarak kendini<br />
göstermektedir. Eski modelleri kullanarak analizlerimizi yapmak ve çözümler üretmek de yine eski sorunların<br />
benzerlerini doğuracaktır.<br />
Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 2009 yılında dünya genelinde 51 milyon işsiz kalacağını öngörmektedir.<br />
Her ülkenin krizi ve yaşadığı tecrübeler bazı farklılıklar taşımakta, tedbirler de buna göre alınmaktadır. Ancak,<br />
küresel krizle mücadelede G-20 ve AB dışında ulusal seviyede kalınmakta ve küresel bir sorun karşısındaki<br />
bu ulusal tedbirler de yeterli olmamaktadır.<br />
Küresel krizin önümüzdeki dönemde geleceği nokta her ne kadar tahmin edilmeye çalışılsa da alternatif çözüm<br />
önerilerini her seviyede tartışmak gerekmektedir. Örneğin, canlandırıcı önlemler açısından 1970’lerde de uygulanan<br />
devletten devlete kredi mekanizmasının kullanılması gibi hususlar mümkün olduğunca tekrar gündeme<br />
getirilebilir. 1980’lerde yüzde 1 düzeylerinde olan gelişmekte olan ülkelere giden yabancı sermaye, 1990’larda<br />
yüzde 3’e, 2000’lerde yüzde 4’e ve 2007’de yüzde 7’lere çıkarken kriz sonrasında tekrar 1980’lerdeki seviyelere<br />
dönmüştür. Piyasa mekanizmaları ile çözülemeyen bu nakit blokajını kamusal mekanizmalarla çözmeye<br />
çalışmak noktasında da adımlar atılmalıdır.<br />
Birçok raporda da belirtildiği üzere krizin odağında bulunan zengin ve sanayileşmiş ülkeleri rahatlatmak ancak<br />
“yükselen güçler/gelişmekte olan ülkeler” sayılabilecek ülkelerin kurtarılmasından geçmektedir. Bu ülkelere olan<br />
nakit akışı ve sermaye girişinin engellenmesi, bu ülkelerdeki talebi ve üretimi de baltalayacak ve sermaye sahibi<br />
tekrar kendisini vuracaktır.<br />
Ülkemiz, tıpkı diğer birçok ülke gibi, dışardan ithal ettiği bir krizle karşı karşıyadır. Bu krizle mücadelede<br />
alınabilecek para ve maliye politikaları alınmış ve şimdiye kadar gelinen noktada vasatın üzerinde bir performans<br />
-küresel anlamda olmasa da- ülkemiz açısından elde edilmiştir. Ancak, tüm kurum ve enstrümanların birbirlerini<br />
tetiklediği bu küresel sistemde, ülkelerin kurtuluşundan daha çok topyekün bir kurtuluş konuşulmalıdır. Bu topyekün<br />
kurtuluş için piyasa mekanizmasını öven ülkelerin bile piyasayı kurtarmak adına kamu müdahalesini benimsediği<br />
bir ortam bile yeterli olmamıştır.<br />
Küresel kriz kapsamındaki uluslararası kuruluşların yaptıklarına baktığımızda kayda değer bir şey<br />
görülmemektedir. Ne G8, ne IMF ne de NATO bu anlamda bir fayda sağlamamaktadır. Çin, Brezilya, Hindistan ve<br />
gelişen Asya ülkelerine doğru gerçekleşen eksen kayması sadece ekonomi ve finans değil birçok alanda yaşanmaktadır.<br />
Bu eksen kayması ile birlikte oluşacak, dönüşecek yeni bir finansal yapıda paradan para kazanmayı varlık<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
127<br />
sebebi sayan finansal uygulamaların ortadan kaldırılması, önlenmesi yönünde ciddi çalışmalar yapılmalıdır.<br />
Vahşi kapitalizmin geldiği noktada acı ve sorun daha fazla can yakmaktadır.<br />
Reel ekonominin desteklenmesi gerektiği ve buna yönelik enstrümanların oluşturulması gerektiği aşikardır. Bu<br />
noktada reel sektöre destek veren faizsiz bankacılık uygulamalarının geliştirilmesinde fayda bulunmaktadır. Örneğin<br />
İslam Konferansı Teşkilatı bünyesinde oluşturulacak fonlarla IMF benzeri bir yapı oluşturulup reel sektör ile daha<br />
iç içe bir uygulama gerçekleştirilebilir. Mikro kredi uygulamaları dünya çapında giderek önem kazanmakta ve<br />
uygulamalardan başarılar elde edilmektedir. Bu anlamda ülkemizde de belirli alanlarda mikrokredi uygulanmaktadır.<br />
Sistemli ve yöntemli bir şekilde bu kredinin tabana yayılmasının belirli alanlarda hem sosyal hem ekonomik olumlu<br />
sonuçlar doğuracağı kesindir. Bu nedenle bu tür uygulamalara da ağırlık verilmelidir.<br />
Küresel kriz ortamında sadece kamu kesimi değil özel kesimde de avantajlı olan büyük firmalarımız olmuştur.<br />
Ancak KOBİ’ler açısından üretimde, istihdamda küçülmenin yaşandığı dönem geçmiş olup şirket birleşmelerine ve<br />
verimlilik artışına odaklanılması gerekmektedir.<br />
Diğer taraftan, ABD küresel finans krizi ile ilgili kendi çerçevesinde ve ABD ekonomisi açısından önemli<br />
destek paketlerini uygulamaya koydu. Başka bir ifade ile kriz ile ilgili çözümünü eksik olmakla birlikte uygulamaya<br />
koydu. Ancak AB henüz olumlu etkiler doğurabilecek politika değişikliklerini yapabilmiş değildir. Zira AB özellikle<br />
kamu finansmanı ciddi sorunlarla karşı karşıya bulunmaktadır. AB ekonomileri 2010 ve 2011 yıllarında yakından<br />
takip edilmelidir. Çünkü, AB ekonomilerinde yaşanacak bir krizin, Türkiye Ekonomisi’ni “teğet” geçeceği asla<br />
beklenmemelidir. Öte yandan Çin ekonomi’sinde 2009 yılında bankaların verdiği kredilerdeki artışın (kredi<br />
şişkinliği) sonuçlarını dikkatle izlemek gerekmektedir.<br />
GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM<br />
Ülkemizin genel ekonomik durumuna bazı rakamlarla bakacak olursak, Türkiye, satınalma gücü paritesine<br />
göre dünyanın 16. büyük GSYH’sına sahip ülkedir. Avrupa’nın en büyük ekonomileri arasında yine aynı kritere göre<br />
Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya ve İspanya’dan sonra gelmektedir.<br />
Ülkemizin demoğrafik yapısına baktığımızda genç ve orta kuşak bir nüfusa sahip olduğumuz görülecektir.<br />
Bu avantajımızı iyi kullanmak ve yukarıda belirtilen küresel sıralamalarda daha yukarı çıkmak için gerekenleri<br />
yapmamız elzemdir. Ülkemizde hali hazırda 60 yaş ve üzeri olan nüfusun toplam nüfusa oranı yüzde 25 iken<br />
bu oran Avrupa’da yüzde 35 olup, diğer AB ülkeleri ile de yaklaşık yüzde 10-15’lik farklar bulunmaktadır.<br />
Mevcut çalışabililir işgücünün istihdam edilmeden israfı ülkemiz kaynaklarının israfı anlamında en önemli<br />
tehlikelerden birisidir. Bu sadece makro düzeyde değil, mikro düzeyde de çok ciddi etkilere, psikolojik sorunlara,<br />
sosyal tehlikelere yol açmaktadır. Ülkemizin 2016 yılında 80 milyonluk nüfusa sahip olacağını düşünürsek, belirtilen<br />
sorun her yıl katlanarak aynı zamanda kendini artıran bir sorun olarak karşımıza çıkacaktır.<br />
İstihdam yapımıza baktığımızda 2002 yılında yüzde 42.1 hizmet sektöründe iken 2009’da yüzde 49.5’i hizmet<br />
sektöründe çalışmaktadır. İnşaatın payı yüzde 4.5’ten yüzde 5.9’a, sanayinin payı yüzde 18.5’ten yüzde 21’e çıkarken<br />
tarımın payı ise yüzde 34.9’dan yüzde 23.7’ye inmiştir.<br />
İşsizlik ve yoksulluk ile bağlantılı olarak TEPAV, UNICEF ve DB tarafından gerçekleştirilen Türkiye Refah<br />
İzleme Anketi sonuçlarına göre Ekim 2008-Haziran 2009 tarihleri arasında ailelerin dörtte üçünün gelirinin düştüğü<br />
tespit edilmiştir. Bu aileler, eğitim gibi yaşamsal giderlerini korumak için gıda harcamalarını azalttığı ve bu şekilde<br />
gelirdeki düşüşe uyum sağladığı belirlenmiştir. Anket çalışması, hanehalkının en yoksul yüzde 10’unun nakdi ve ayni<br />
yakacak ile gıda desteği gibi kamu sosyal güvenlik ağı programlarından yararlandığı tespit edilmiştir. Hükümetin<br />
sosyal sorumluluk kapsamında yoksul kesime yardım etmesi olumlu bir konu olmakla birlikte aslolanın yeni<br />
istihdam alanları meydana getirmek olduğu da gözden kaçırılmamalıdır.<br />
Ülkemiz son dört çeyrekte küçülmüş, GSYİH düşmüştür. Buna rağmen dönem ortalaması ele alındığında<br />
1987-2001 yılları arasında yüzde 1.5 ortalama büyümeye sahip olan GSYH 2002-2008 dönemlerinde yüzde 6.9’luk<br />
bir büyüme kaydetmiştir. 2009’daki küçülme ile birlikte bu ortalama biraz aşağı düşmüş olsa bile izleyen yıllarda<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
128<br />
yüzde 3-4’lük büyüme oranları ile ilerlemenin devam etmesi beklenmektedir.<br />
Öte yandan kişi başına düşen GSYH’ya baktığımızda Dolar cinsinden artış görülmektedir. 2002 yılında 3,500<br />
dolar düzeylerinde olan kişi başı milli gelir bugün 8-9 bin dolar düzeylerine (milli gelirin döviz cinsinden artması<br />
her zaman gerçek alımgücünü arttırmayabilir) çıkmıştır. Tabii ki bu hesapların yapılmasında gelir dağılımındaki<br />
adaletsizlik ve milli gelirden alınan payların değişmesi nedeni ile dev farklılıklar oluşabilmektedir. Adil bir<br />
yönetim için bu farkların da azaltıldığı en azından farklar yüksek olsa bile en az geçim standardına sahip<br />
olanların yani nüfusun en az gelire sahip olan yüzde 20’si ve bu yüzde yirminin de en alt yüzde 5’lik diliminin<br />
bile geçinebilir bir standart içinde olması orta ve uzun vadeli hedef olarak benimsenmelidir.<br />
Ülkemizde reel geliri arttıran en önemli unsurların başında özel tüketim ve yatırımlar gelmekte, bunu kamu<br />
tüketim ve yatırımları izlemektedir. Bu yüzden ülkemizin büyümesi özel kesim kaynaklı bir büyümedir demek doğru<br />
olacaktır. Ülkemizde büyüme özel sektörün yoğun çaba ve gayretleri ile oluşan bir büyümedir. Ülkemizde<br />
birçok petrol üreten ülkede olduğu gibi fiyat artışlarının etkisi ile otomatik büyüyen bir yapı bulunmamaktadır.<br />
Bunun aksine özel sektörün yatırımları ile ve emek yoğun bir üretim tarzı ile (tüm sanayileşmeye rağmen) büyüme<br />
sağlanmaktadır.<br />
Yaşadığımız kriz şartlarını sadece kriz olarak değil, güçlü ile güçsüzü ayırt eden, hazırlıklı ile hazırlıksız<br />
olan arasındaki farkı ortaya koyan kırılma zamanları olarak da ele almak gerekmektedir. Bu nedenle hem<br />
ülkemizin diğer ülkelere karşı olan durumunda hem de ülke içindeki makro ve mikro düzeyli gelişmelerde bu bakış<br />
açısı elde edilmelidir.<br />
Ülkemizin yaşadığı önemli sorunlardan birisi ise nüfusun yüzde 24’üne yakınının çalıştığı tarım<br />
kesimidir. Tarım bölümünde de belirtildiği üzere Tarım Havzalarına geçilmiş olması ciddi bir gelişme olmakla<br />
birlikte bu modelde bazı iyileştirilecek hususlar da yer almaktadır. Bu havza sisteminde örneğin yem bitkileri ve<br />
meyve sebze üretiminden bahsedilmemektedir. Öte yandan ülkemizde çok uzun sürelerden beri üretilen (örneğin<br />
tütün) gibi ürünlerden de bahsedilmemektedir. Öte yandan ihracatta mukayeseli olarak üstün olduğumuz kayısı,<br />
fındık, üzüm ve incir gibi temel ihracat kalemlerinin de bu desteklenecek ürünlerde yer almadığını görmekteyiz.<br />
Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’nın inisiyatifi ile ülkemizde dünyanın 3. büyük tohum gen bankası kurulma<br />
kararı alınmıştır. Çok uzun yıllar yüzbinlerce tohumun saklanmasına imkan sağlayan bu gelişme önemli bir karardır.<br />
Kutu 9: Orta Vadeli Mali Program<br />
Başbakan Yardımcısı tarafından açıklanan Orta Vadeli Mali Program (OVMP) 2009 yılı hedeflerinde de revizyona<br />
gidilmiştir. IV. OVMP’da bu revizyon makroekonomik hedeflerde daha olumsuza doğru çevrilmiştir. Her ne kadar<br />
beklentiler olumsuz olsa da hükümetin bu anlamda gerçekci davrandığını görmek önem arzetmektedir. Öte yandan,<br />
hükümetin bu zor kriz şartlarında sessiz kalması iç ve dış piyasalar açısından daha da olumsuz olarak algılanma riski<br />
taşımaktaydı.<br />
Küresel krizin ekonomilerde meydana getirdiği zararın boyutları bir kez daha bu program ile anlaşılmaktadır. Mevcut<br />
program olumsuz etkilenen tüm verilerin (ve bu riskin de devam ettiği ortamda) kriz öncesi halini alması için hazırlanmış<br />
bir plandır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Tablo 78: Temel Makroekonomik Göstergeler<br />
Kaynak: Orta Vadeli Program (2010-2012)
129<br />
Hükümetten istenecek her türlü destek özel kesimin dışlanması sonucunu doğuracak. Aynı zamanda hükümetin destekleri<br />
de yine dolaylı şekillerde özel kesime yansıyacaktır. Özel kesimin de bu anlamda gerçekçi davranması yerinde olacaktır.<br />
Her ne kadar vergilerle ilgili mevcut yüklere ek yeni yükler gelmese de yerel yönetimlere, KİT’lere, personel ve emekli<br />
ödemelerine, sosyal sağlık giderlerine neşter vurulacağı açıktır.<br />
İstihdama yönelik birtakım kısmi çözümler sunulmakta ancak istihdamdaki asıl reformun program sonrasına kaldığını<br />
da görmekteyiz.<br />
Teknik açıdan bakıldığında örneğin doğal azot gübresi vazifesi sağlayan baklagillerin de verimi artırıcı özelliği<br />
nedeni ile desteklenmesinde fayda bulunmaktadır, ancak bunlar da yer almamıştır.<br />
En önemli eksiklik ise hayvancılık politikasının hem bulunmaması hem de tarımsal üretimin havza<br />
yöntemi ile ilgili planlamasında hayvan yetiştiriciliğinin nasıl ve nerelerde olacağının belirlenmemiş olması<br />
yer almaktadır. Hayvansal ve bitkisel çıktının karşılıklı kullanılabilirliğinin önemine binaen bu iki üretimin bir<br />
arada yapılması daha yerinde olacaktır.<br />
Türk tarımında örgütlenme eksikliği de bulunmaktadır. Havza yöntemi tek başına yeterli olmayacaktır.<br />
Kooperatif veya çifçi birlikleri haline hareket edemeyen çiftçilerin ihracat imkanları da azalmakta, iç pazar ise<br />
yeterli olamayabilmektedir.<br />
Modern sulama sistemlerine geçiş noktasında da eksiklerimiz bulunmaktadır. Makinalaşmanın ölçek<br />
ekonomisinden bağımsız olarak artışı da verimsizliği arttırmaktadır. Dolayısı ile eğer bir toprak reformundan<br />
bahsedilecek ise bunun topyekün bir sistem anlayışı ile ele alınması gerekecektir.<br />
İşgücünün sadece yüzde 6’sı tarım kesiminde çalışan ABD’nin bu üretim neticesi elde ettiği gelir 87 milyar<br />
dolar civarındadır. Başka hesaplamalar yaparak bu rakamı 92.4 milyar dolar veya 154 milyar dolar olarak da<br />
hesaplayabiliriz. Bu üretim ABD’deki toplam GSMH’nin sadece yüzde 1.2’sini kapsamaktadır. Tarımsal üretimin<br />
geliştirilmesini talep etmek ayrı bir husus, bu üretimle ülkeyi kurtarmayı beklemek, AB’ye girmek ayrı bir husustur.<br />
Elimizdeki atıl kaynakları verimli bir şekilde kullanamıyor isek yabancı kaynakları da verimli kullanamayız. Dolayısı<br />
ile kaynakların verimli kullanılmasının hem kamusal hem de özel kaynaklarda (iç ve dış) öğrenilmesi gerekmektedir.<br />
Tarımsal üretim, hayvansal üretimle birlikte düşünülmesi gereken bir üretimdir. Örneğin süt ve sütlü mamullerin<br />
üretiminde en temel maliyet girdisi kaba yem maliyetleridir. Bu alanda ülkemiz ciddi rekabet gücüne sahipken<br />
rakiplerden çok uzak noktalarda yer almaktayız. Almanya’nın peynir ihracatı 4 milyar doların üzendedir.<br />
Fındık ile ilgili olarak hükümetin uygulamakta olduğu tavır ve getirilen uygulamalar eksik olmakla<br />
birlikte gerekli bir tavırdır. Fındıkta lisanslı depoculuk sisteminin getirilmesi ve Fındık İhtisas Borsası’nın kurulması<br />
gerekmektedir. Bu şekilde tarımsal üretimdeki dalgalanmalar ve fiyat farklılıklarına karşı üretici korunabilecektir.<br />
Ancak, bunların olması için fındık üretecek illerin de bir arada çalışması gerekmektedir.<br />
Öte yandan, fındık üretiminin çerez, yağ, gıda sanayiindeki kullanımlarının arttırılması ve yeni ürünler yardımı<br />
ile talebinin arttırılması yerinde bir yaklaşım olacaktır.<br />
Özel sektörün ve ülkenin genel anlamda enerji ihtiyacı üretim açısından da elzem bir konudur. Yenilenebilir<br />
enerji son yıllarda ön plana çıkmış olup, hem kamu hem de özel sektörde kendisinden bahsettirmektedir. Öte<br />
yandan hidro, jeotermal, güneş ve rüzgar enerji santrallerinin son yıllarda en çok finanse edilen alanlar olduğu da<br />
söylenebilecektir. Ülkemizde 2020 yılına kadar bu alanda 130 milyar dolarlık yatırım yapılması beklenmektedir.<br />
Ancak, ülkemizde yenilenebilir enerjinin bir devlet politikası olması gereği önem arzetmektedir. Ancak bu şekilde<br />
orta ve uzun vadede hem enerjide dışa bağımlılıktan kurtulma imkanı olacak hem de kaynaklar daha verimli bir<br />
şekilde kullanılmış olacaktır.<br />
Rüzgar enerjisi ile ilgili iki yıllık süre dolmasına rağmen hâlâ lisansların adreslerinin belirlenememiş olması<br />
bu anlamda önemli bir gecikmedir. Her ne kadar Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun yaptığı önemli çalışmalar<br />
olsa da verdiğimiz örnekten de anlaşılacağı üzere bir koordinasyon sorunu olduğu aşikardır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
130<br />
Ülkemiz açısından enerji tasarrufu, nükleer enerji ve yenilenebilir enerji, enerji politikamızın üç sacayağını<br />
oluşturmaktadır. Daha önceki raporlarımızda da bu konulardan bahsetmiş ve yapılması gerekenleri, görüşlerimizi<br />
paylaşmıştık. Ancak, özellikle nükleer enerji konusunda son yıllarda yaşananlar, tüm gayretlere rağmen oluşan<br />
gecikmeler dışardan bir elin “ne kadar geç olursa o kadar iyi” şeklindeki bir müdahalesinin varlığını çağrıştırmaktadır.<br />
Enerji arz güvenliği açısından da yenilenebilir enerji kaynaklarının öneminden ne kadar bahsedilse<br />
yeterli olmayacaktır. Bunu garanti altına alacak hem uygulama hem de yasal düzenlemelerin (Yenilenebelir<br />
Enerji Yasası) bir an evvel çıkarılması gerekmektedir. Ülkemiz açısından 2025 yılında elektrik enerjisinin<br />
yenilenebilir enerji kaynaklarından üretimi ancak milli bir seferberlik ile mümkün olabilecektir.<br />
KOBİLER<br />
2009 yılında ortaya çıkan en önemli değişikliklerden birisi de KOSGEB kanunundaki değişiklik olmuştur.<br />
Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme Başkanlığı’nın (KOSGEB) kurulması hakkındaki kanun<br />
değişikliğinin TBMM tarafından kabul edilmesi ile birlikte sadece sanayicilere değil aynı zamanda bakkal, manav,<br />
berber gibi hizmet esnafı için de KOSGEB desteklerinin yolu açılmış oldu.<br />
Hazine’nin ve Kredi Garanti Fonu’nun sağlamış olduğu krediler özellikle bu kriz ortamında çok önemli bir<br />
husus olarak kendini göstermektedir. Bununla birlikte bankacılık sektörü KOBİ’leri destekleme anlamında sınıfta<br />
kalmış, mevduatı ve sermayeyi krediye dönüştürme noktasında isteksiz davranmıştır.<br />
Öte yandan yüksek kârlılık ile 2009 yılında hem dünyada hem de ülkemiz içinde adından söz ettiren Türk<br />
Bankacılık Kesimi aslında KOBİ’lerin hızını kesme, üretimi azaltma pahasına bu ilerlemeyi kaydetmiştir. Bu<br />
olumlu notun iyi değerlendirilmesi ve analiz edilmesi, ülke açısından yararlı olacak optimum bir bakış açısı<br />
kapsamında da gerekli mevzuat düzenlemelerinin yapılması gerekmektedir. Bu kapsamda TCMB veya<br />
BDDK’nın zorunlu uygulamaları ile bankacılık sektörünün de işlevini yerine getirmesi sağlanmalıdır.<br />
Ülkemizdeki işletmelerin yüzde 95’inin KOBİ tanımına girmesi nedeni ile güçlü KOBİ’nin küreselleşmenin<br />
zararlarını minimuma indermesi beklenmelidir. Yapılan bu tür yeniliklerin ve etkilerinin anlaşılması, bu<br />
hizmetlerin olmadığı durumlarla kıyaslandığında daha net anlaşılacaktır1 .<br />
NÜFUS, İSTİHDAM, İŞSİZLİK<br />
31 Aralık 2009 tarihi itibarıyla Türkiye nüfusu 72.561.312 kişidir. Nüfus yapımızın detayları ilgili bölümde<br />
yer almaktadır. Bu nüfusun çalıştığı alanlar hizmet, tarım ve sanayi olarak kendini göstermektedir. Ancak, işsizlik<br />
oranlarındaki artış ile birlikte istihdam edilme oranlarında da ciddi düşüşler kaydedilmiştir.<br />
Geçici işçilik ile ilgili olarak bu noktada bazı ilerlemeler kaydedilmesi mümkün gözükmektedir. AB<br />
müktesabatının talep etmiş olduğu konulardan birisi de özel istihdam bürolarıdır. Bu tür büroların kurulumu<br />
ile geçici iş akdi ile personel çalıştırılması konusunda gelişmeler olabilecektir. Mevcut mevzuat kısa süreli veya<br />
geçici olarak çalışmak isteyen işçiler veya bu şekilde iş sağlayacak işverenler açısından oldukça kısıtlayıcı hükümler<br />
içermektedir. Her durumda da çalışan ya da işveren açısından haksızlık ve ardından da kayıtdışılık ortaya çıkmaktadır.<br />
Yapılan araştırmalara göre 2 milyon 700 bin işsizden iki milyon 600 bininin iş arama umudunu kaybettiği<br />
tespit edilmektedir. Her yıl ortalama olarak işgücü piyasasına 700 bin genç istihdam edilebilir nüfusa katılmaktadır.<br />
Bunlara iş bulunması gerekmektedir. Eğer girişimci sayısında yeterli artış olmaz veya işletmeler büyümez ise bu<br />
genç nüfusa iş bulma imkânı da otomatik olarak ortadan kalkmaktadır. Ülkemiz nüfusunun yarısı kadın olmasına<br />
rağmen kadın girişimci sayısında da ciddi eksiklikler bulunmaktadır.<br />
AB pazarı küresel anlamda en geç düzelecek pazarlardan birisidir. Ülkemiz için hâlâ en önemli ihraç pazarı<br />
olan bu bölgedeki olumsuz gelişmeler ülkemizi de etkileyecektir.<br />
FİYAT, GELİR, TÜKETİM<br />
Ülkemizde enflasyon düşmüş, bununla birlikte gelir de düşmüştür. Fiyatlardaki düşüşün anlamlı olması bir<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
131<br />
anlamda alım gücündeki artışla birlikte önem arzetmektedir. Dar gelirli ve orta kesim açısından en temel kalemler<br />
arasında konut, ulaşım ve gıda maliyetleri gelmektedir. Bu temel kalemlerdeki fiyat artışlarının dar gelirlilere<br />
yansıtılmaması için yeni ekonomi politikası önlemleri gerekmektedir.<br />
Ülkemizde nüfusun en fazla kazanan yüzde 20’si ile en az kazanan yüzde 20’si arasındaki fark 8 kattan<br />
fazladır. Aradaki bu açığın az kazananın da yükseltilmesi şeklinde dengeye kapanması gerekmektedir. Her ne kadar<br />
2006’dan 2007 yılına gelindiğinde verilerde bir iyileşme görülse de 2008 ve 2009 için bu oranların tekrar olumsuza<br />
dönüşmesini sağlayacak gelişmeler olmuştur.<br />
2007 yılı verilerine bakıldığında nüfusun yüzde 20.6’sının yoksulluk sınırı altında olduğu görülmektedir. Piyasa<br />
mekanizması düşünüldüğünde bu kesimlerin istihdamı ve gelir getirici işlerde çalıştırılmaları kısa dönemde mümkün<br />
gözükmemektedir. Hayatını idame ettirecek bu kesimler için kamusal ya da özel yardımlar gerekmektedir. Kamu<br />
kesiminin bazı kaynaklarını aktarması popülizm olarak eleştirilmekte ancak soruna da kimse çözüm üretmemektedir.<br />
Gelirin dağılmadığı ve adil bir şekilde paylaşılmadığı bir sosyal düzen kurulamaz. Bu nedenle, hem kamunun en<br />
az gelir elde eden yüzde 20’nin gelirini arttırıcı ciddi önlemler alması gerekmekte hem de bu kesime yardımda<br />
bulunacak özel teşebbüsler için de teşvik edici politikalar üretmesi gerekmektedir..<br />
Ülkemizde düşük gelirli hanehalkları yüksek gelirlilere göre gıdaya iki kat daha fazla pay ayırmaktadırlar.<br />
Gelire göre sıralı yüzde 20’lik gruplar itibariyle tüketim harcamalarının dağılımına bakıldığında; birinci yüzde<br />
20’lik grupta yer alan hanehalklarının gıda harcamasına ayırdıkları pay yüzde 33,7 iken, beşinci yüzde 20’lik<br />
gruptaki hanehalklarının gıda harcamalarına ayırdığı payın yüzde 17,2 olduğu gözlenmektedir. Eğitim hizmetleri<br />
harcamalarının oranı ise birinci yüzde 20’lik grup için yüzde 0,7 olurken, beşinci yüzde 20’lik grup için yüzde 3’tür.<br />
TÜİK tarafından açıklanan verilere göre Satınalma Gücü Paritesiyle Kişi Başına GSYİH 2008 Yılı Geçici<br />
Tahminleri 27 Avrupa Birliği ülkesi, 3 aday ülke (Türkiye, Hırvatistan ve Makedonya), 3 Avrupa Serbest Ticaret<br />
Birliği (EFTA) ülkesi (İsviçre, İzlanda ve Norveç) ile 4 Batı Balkan ülkesi (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Karadağ ve<br />
Sırbistan) kapsamaktadır. Bu tahminlere göre kişi başına GSYH hacim endeksi en yüksek ülke 253 ile Lüksemburg,<br />
en düşük ülke ise 25 ile Arnavutluk’tur.<br />
Karşılaştırmalarda, Satınalma Gücü Paritesi kullanılarak elde edilen kişi başına reel GSYH değerleri temel<br />
alınmıştır. Endeksler, 37 ülke için, Avrupa Birliği’ne üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde kişi başına reel<br />
GSYH değerlerini ifade etmektedir.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Şekil 51: Kişi Başına GSYH Hacim Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />
(1) Kaynak: News Release , 94/2009, Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (EUROSTAT).
132<br />
PARASAL KESİM<br />
Küresel sistemdeki likidite çekilmesi ve enflasyondaki düşme, emtia fiyatlarındaki düşüş, merkez bankalarını<br />
faiz indirimlerine zorlamış, TCMB de benzer politikaları uygulamıştır. Hem iç hem de dış talepteki azalma sonucu<br />
genişletici para politikaları önem arzetmiştir.<br />
Merkez bankalarının temel hedefi genelde fiyat istikrarını korumaktır. Döviz ve TL likiditenin yetersizliği ve<br />
kredi faizlerinin yüksek olması da bu hedefe ulaşılmasında bir engel olarak görülebilir. Konjonktür gerektirdiği için<br />
merkez bankası bu belirtilen piyasaların daha sağlıklı işlemesini sağlayacak önlemlere yönelmiştir.<br />
Her ne kadar kredi piyasasında düşük faiz oranlarına geçilmiş olsa bile özellikle KOBİ’lere verilen kredilerde<br />
standartlar hâlâ sıkı olmakta, parasal genişlemeye rağmen bunun iktisadi yansıması sınırlı kalmaktadır. Bununla<br />
birlikte farklı kesimlerin de beklentilerini değiştirmek adına yüksek faiz düşük kur lobisi karşısında faiz<br />
indirimlerinin yanında olmak gerekmektedir.<br />
Merkez bankası uygulamaları ve kamusal disiplin ile düşük faiz ve düşük enflasyonun kalıcı olması yönünde<br />
ciddi adımlar atılmıştır. Orta vadeli uygulamalar bu anlamda önem arzetmektedir.<br />
TCMB tarafından Türk bankalarının etkinliğini arttıracak bazı önlemler de alınmıştır. Bu önlemler sistemin<br />
devamı ve sağlamlığı için önem arzetmektedir. Ancak, bankalar tüm özel kesimin bile nerede ise yok olması pahasına<br />
sermayesine ve kaynaklarına sıkı sıkıya bağlanmış ve bu zor şartlarda oldukça cimri davranmışlardır. Örneğin Aralık<br />
2008-2009 dönemine ait verilere bakıldığında bankaların aktif toplamı yüzde 23.8 menkul değerler yüzde 35 ve<br />
özkaynaklar yüzde 28 artış gösterirken krediler sadece yüzde 6.9’luk bir artış göstermiştir. Dönem kârında ise yüzde<br />
49.6’lık bir artış bulunmaktadır.<br />
Bundan daha da vahim olanı belki detaylarda gözükmektedir. 2008 yılı sonu ile karşılaştırdığımız takdirde<br />
toplam kredilerdeki büyüme yüzde 7 civarında iken, kurumsal/ticari krediler yüzde 7.9, bireysel krediler<br />
yüzde 10.9 artmış, KOBİ Kredileri ise yüzde 0.7 azalmıştır. Hiçbir artış olmadan ayrıca bir azalmanın olması<br />
da bankacılık kesiminin özellikle KOBİ finansmanından kaçındığının açık bir göstergesidir.<br />
Parasal sistemdeki sağlamlığa rağmen sistem içindeki para daha çok kamu kesimini fonlamıştır. Ülkemizde<br />
devletin harcamalarının artması bir anlamda özel kesimin kredi imkanlarını azaltmaktadır. Risk ortamında özel<br />
sektöre kredi vermek yerine devleti fonlamayı tercih eden bankalar aynı zamanda esnafa da selam vermez hale<br />
gelmişlerdir. Ülkemizde özellikle son 5-6 yılda büyümenin temel gücü vatandaşın tüketimi ve özel sektörün yatırımı<br />
ise politikaların da bu alanları geliştirmeye yönelik olması gerekmektedir.<br />
Sigortacılık alanında 5684 sayılı sigortacılık kanunun yürürlüğe girmesi her ne kadar önemli bir kazanım olsa<br />
da yeterli değildir.<br />
Borsa faaliyetleri ülkemizde son yıllarda atağa kalkmış olmakla birlikte İstanbul finans merkezi fikri açısından<br />
bakıldığında bu faaliyetlerin daha da arttırılması ve bölgesel bir finans merkezi olması gerekmektedir.<br />
Ülkemizde MBK’nin bir geçmişi olsa da örneğin Altın Borsası görece olarak daha yenidir. Sektörün<br />
geliştirilmesi için aşağıdaki hususların değerlendirilmeye alınması gerekmektedir.<br />
• Orta ve uzun vadede talep daralmasını aşacak stratejiler geliştirilmelidir. Ulusal pazarlar aşılıp<br />
uluslararası pazarlara hazırlık yapılmalıdır.<br />
• Kurumsallaşma yönünde gerekirse mevzuat desteği de sağlanarak bir an önce kayıtdışılıktan<br />
çıkılmalıdır.<br />
• Finans sektörü ile işbirliği geliştirilmeli ve kıymetli madenlere dayanan türev ürünlerin önemi izah<br />
edilmelidir. Bu noktada riskten koruyucu ürünlerin geliştirilmesi/kullanılması teşvik edilmelidir.<br />
• Öte yandan, markalaşmanın önemi bu sektörde de çok ciddi katma değerler sağlayacaktır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
133<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Markalaşmaya önem verilmelidir.<br />
• Yetişmiş işgücü ve ara eleman eksikliğini giderecek eğitim planlaması yapılmalıdır. Hem bu konuda<br />
hem de diğer hususlarda İMMİB, İKO ve TOBB bir anlaşmaya varmalı ve ortak bir program<br />
çıkarmalıdır.<br />
• Sektörün, Gelir ve Kurumlar Vergisi, ÖTV Sorunu, İhracat Bedellerinin Altınla Ödenmesi, Ata<br />
Karnesi ve Geçici İthalat ve İhracat İşlemlerinde Darphane Onayı gibi sorunlu hususların da bir an<br />
önce çözüme kavuşturulması önem arzetmektedir.<br />
20.12. 2009 tarihinde yeni Çek Kanunu yürürlüğe girmiştir. Meclis gündeminde olan yeni Türk Ticaret<br />
Kanunu Tasarısı’nın ilgili maddeleri çeklerle ilgili önemli bir değişiklik içermemektedir. Kayıtdışı ekonominin<br />
kayıt altına alınmasına yönelik olarak tacir olan ve olmayan kişilere yönelik çekler ve hamiline çekler arasında farklı<br />
bir uygulamaya gidilmiştir. Yeni düzenlemenin muhakkak ki önemli yönleri bulunmakta, ticaret hayatını etkileyecek<br />
ciddi değişiklikler sunmaktadır. Bunlarla birlikte;<br />
Çek kullanımı zorlaştırıldığı için çek kullanabilecek kişi ve kurum sayısı kısıtlanmıştır. Çek kullanımının<br />
zorlaştırılması bir tür kredi yaratma mekanizmasının da ortadan kalkması anlamına gelecektir.<br />
Bankaların çek hesabı açma ve çeklerin tahsil sürecindeki yükümlülükleri artmış olup bu da bankaların riskinin<br />
artması, riskin takibi için oluşacak maliyetin de tekrar müşteriye yansıtılması anlamına gelecektir.<br />
Çek, bankalar ve çek hamilleri açısından daha riskli bir enstrüman haline gelmiştir. Yasal yükümlülük sınırı<br />
arttırılmıştır.<br />
Çek ile ilgili bu ağır düzenlemeler ve şu anda çek kullanabilen pek çok kişi ve kurumun yeni kanun ile çek<br />
kullanamaz hale gelmesi nakit para kullanımı ise kayıtdışılığı arttıracak, vergi kayıplarına ve finansal kaynakların<br />
daralmasına yol açacaktır.<br />
Kutu 10: Küresel Finans Merkezi İstanbul<br />
2 Ekim 2009 Cuma 27364 sayılı RG’de Yüksek Planlama Kurulu kararı açıklanmış olup buna göre İstanbul Uluslararası Finans<br />
Merkezi Strateji belgesi yayınlanmıştır. İlgili Karar başında İstanbul, öncelikle bölgesel, nihai olarak da küresel finans merkezi<br />
olacaktır. Şeklinde vizyon belirlenmiştir.<br />
İlgili raporda ülkemizin imkanlarından ve potansiyelinden bahsedilmiş, ardından İstanbul’un lokasyon itibariyle bir finans<br />
merkezi özelliği taşıdığı belirtilmiştir. Dünya’nın 17. büyük ekonomisi olan Türkiye’nin izleyen 40-50 yıllık süreçte en büyük ilk on<br />
ülke içinde yer alması da öngörülmektedir.<br />
Finans sektörü katma değeri yüksek bir sektör olup bu sektörün gelişmesi başka bir çok alt sektörün gelişmesine bağlıdır. Ülkemizde<br />
finansal hizmetler sektöründeki şirketler sıralanmış ve piyasa yapısı ortaya konulmuş ve ülkemizdeki potansiyel belirtilmiştir.<br />
Planda, İstanbul’un uluslararası bir finans merkezi olması için; uluslararası standartlarda işleyen bir hukuk altyapısının<br />
oluşturulmasına, finansal ürün ve hizmet çeşitliliğinin artırılmasına, vergi sisteminin basitleştirilmesine ve etkinleştirilmesine,<br />
düzenleyici ve denetleyici çerçevenin geliştirilmesine, fiziksel ve teknolojik altyapının güçlendirilmesine, nitelikli insan kaynağı<br />
ihtiyacını karşılayacak bir eğitim altyapısının sağlanmasına ve dünya ölçeğinde tanıtım ve izleme yapacak bir organizasyon yapısının<br />
oluşturulmasına yönelik öncelik ve eylemler belirlenmiştir.<br />
Projenin başarısının temel belirleyicileri olarak;<br />
HUKUK ALTYAPISININ GÜÇLENDİRİLMESİ<br />
Öncelik.1: İstanbul’un uluslararası finans merkezi olması yolunda, uyuşmazlıkların süratli ve etkin bir şekilde çözümüne yönelik<br />
olarak yargı sisteminde iyileştirmeler sağlanacaktır.<br />
Öncelik.2: İstanbul’da bağımsız ve özerk yapıya sahip uluslararası alanda rekabet edebilecek düzeyde kurumsal bir tahkim<br />
merkezinin oluşturulması ve arabuluculuk sisteminin etkin bir şekilde kullanılması sağlanacaktır.<br />
Öncelik.3: İFM Projesinde katkısı bulunacağı öngörülen tasarıların kanunlaşma süreçlerinin hızlandırılması yönünde çalışmalar<br />
yapılacaktır.<br />
FİNANSAL ÜRÜN VE HİZMET ÇEŞİTLİLİĞİNİN ARTIRILMASI<br />
Öncelik.4: Finansal sektör düzenlemelerinde prensip bazlı anlayış benimsenerek, yasal altyapının başta AB müktesebatı olmak<br />
üzere uluslararası düzenlemelere ve uygulamalara uyumu sağlanacaktır.<br />
Öncelik.5: Finansal piyasalarda şeffaflık artırılacak ve yatırımcıları bilgilendirme mekanizmaları geliştirilecektir.<br />
Öncelik.6: Türkiye’de mevcut olduğu halde, çeşitli nedenlerle rekabet üstünlüğü yurtdışı piyasalara kaymış olan finansal ürün ve<br />
hizmetler belirlenerek, bu durumun düzeltilmesine yönelik tedbirler alınacaktır.<br />
Öncelik.7: Türkiye piyasalarında henüz sunulmayan veya yeterli işlem hacmine ulaşmamış, İstanbul’u cazip bir finans merkezi<br />
haline getirebilecek, gelişme potansiyeli yüksek finansal ürün ve hizmetler için gerekli altyapı oluşturulacaktır.<br />
BASİT VE ETKİN BİR VERGİLENDİRME SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI
134<br />
Ülkemizde kurumlar vergisi oranı yüzde 20 olarak uygulanmakta olup diğer ülke uygulamaları da incelendiğinde bu vergi<br />
oranının makul seviyede olduğu değerlendirilmektedir.<br />
Gider Vergileri Kanunu finansal işlemlerin ulaştığı karmaşık yapıyı ve yeni ürünleri kavramakta yetersiz kalmakta, ayrıca<br />
verginin kanuniliği ilkesine aykırı sonuçlar yaratabilmektedir. Seçilen ülkelerin uygulamaları incelendiğinde BSMV benzeri bir<br />
verginin uygulanmadığı, genel olarak finansal işlemlerin KDV’den de istisna tutulduğu görülmektedir.<br />
Basitleştirilmiş ve etkin uygulanabilen bir vergi sistemi oluşturulmasına yönelik olarak;<br />
√ Vergide öngörülebilirliğin artırılması, Vergi oranlarının düşürülmesi, Rekabet gücünün artırılması, Geniş tabanlı bir vergi<br />
sisteminin oluşturulması, İşlemler üzerindeki vergilerin kademeli olarak kaldırılması, Aracılık maliyetleri üzerindeki vergi<br />
yüklerinin kademeli olarak düşürülmesi, Finansal kurumların benzer işlemlerine uygulanan farklı vergisel yüklerin eşitlenmesi,<br />
uzun vadeli vergi politikalarının oluşturulması ilkeleri esas alınarak aşağıdaki temel hedeflere ulaşılmaya çalışılacaktır. Söz konusu<br />
temel hedefler;<br />
√ Finansal işlemlerin Türkiye içinde yapılmasının teşviki,<br />
√ Makroekonomik koşullara uygun sürdürülebilir ve istikrarlı bir vergi rejimi,<br />
√ Hukuki güvenlik sağlamak için idareye geniş yorum yetkisi bırakmayacak kapasitede yasal düzenleme,<br />
√ Vergi gelirlerinde dolaylı vergilerin payının daha az olması,<br />
√ Finansal sektörün kayıtdışılık nedeniyle haksız rekabete maruz olmaması,<br />
√ Etkinleştirilmiş özelge sistemi olarak belirlenmiştir.<br />
Ayrıca, başta vergi idaresi olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlarca finansal piyasaların işleyişi ve bu alanla ilgili vergi sisteminin<br />
tanıtımına önem verilecek, uygulama sonuçları izlenerek analize tabi tutulacaktır.<br />
Öncelik.8: Vergi kanunları ve ikincil mevzuat basit, anlaşılır, öngörülebilir ve sürdürülebilir hale getirilecektir.<br />
Öncelik.9: Vergilendirme alanında yapılacak düzenlemelerle, ülkemizin rekabet gücü artırılarak finansal işlemlerin Türkiye’de<br />
yapılması sağlanacaktır.<br />
BSMV başta olmak üzere finans kurumlarının aracılık faaliyetleri üzerindeki kamu kaynaklı mali yükler hem finans kurumları<br />
hem de müşteriler açısından fon maliyetlerini artırmaktadır. Finansal araçların fiyatları faiz cinsinden ifade edildiği için, bu tür<br />
vergiler faize yansımaktadır. Bu durum, kredi kullanımını pahalılaştırmakta ve uzun vadede ekonomik büyümeyi olumsuz<br />
etkilemektedir. Ayrıca, bu tür mali yükümlülükler aracılık işlevinin etkili bir şekilde yerine getirilmesine olumsuz etkide bulunarak<br />
kaynak tahsisinin etkinliğini bozmakta, sistemden kaçışı teşvik etmekte ve yurt dışında yerleşik finansal kuruluşlar lehine haksız<br />
rekabet yaratmaktadır. Bu nedenlerle, kamu kaynaklı mali yükler, kamu dengeleri ve ekonomik gelişmeler göz önüne alınarak uygun<br />
bir zamanlamayla kademeli olarak düşürülecektir.<br />
Ayrıca, dar mükellefiyete tabi olanların ülkemizde işlem yapmalarını engelleyici vergisel uygulamalardan kaçınılacaktır.<br />
Uluslararası fonların Türkiye merkezli işlem yapmaları konusunda vergisel alanda uygulamadaki belirsizlikler giderilecektir.<br />
Özellikle Ortadoğu ülkelerindeki sermayenin daha etkin şekilde ülkemize çekilebilmesini teminen geliştirilecek finansal ürünlerin<br />
vergileme karşısındaki durumları benzer nitelik taşıyan finansal ürün ve işlemlere göre düzenlenecektir.<br />
Öncelik.10: Finansal kurum ve yatırımcılar için belirsizliği giderici ve uygulamada uzmanlaşmayı sağlayıcı tedbirler alınacaktır.<br />
Öncelik.11: Halka açık olmayan şirketlerin sermaye piyasasına açılması ve sermayenin tabana yayılması teşvik edilecektir.<br />
DÜZENLEYİCİ VE DENETLEYİCİ ÇERÇEVENİN GELİŞTİRİLMESİ<br />
Öncelik.12: Sistemik riskin tespiti ve önlenmesi ile finansal sektör düzenleyici ve denetleyici otoriteleri arasındaki yatay<br />
koordinasyonun geliştirilmesi amacıyla mevcut Sistemik Risk Komitesi’nin görev ve fonksiyonları güçlendirilecektir.<br />
Öncelik.13: Başta AB müktesebatı olmak üzere diğer uluslararası gelişmeler de dikkate alınarak yapılacak değerlendirmeler<br />
neticesinde, orta ve uzun vadede, düzenleyici ve denetleyici otoritelerin kurumsal yapılanmasına ilişkin gerekli önlemler alınacaktır.<br />
Öncelik.<strong>14</strong>: Uluslararası standartların oluşum süreci yakından takip edilerek, bu standartlara uyum düzeyi belirli aralıklarla<br />
gözden geçirilecektir.<br />
Öncelik.15: Borsaların, faaliyetlerini piyasa dinamiklerine cevap verebilecek esneklikte gerçekleştirebilmelerini sağlayacak<br />
hukuki statüye kavuşturulmaları ve genel kamu idaresini ilgilendiren mevzuat kapsamı dışına çıkarılmaları sağlanacaktır.<br />
FİZİKSEL ALTYAPININ İYİLEŞTİRİLMESİ TEKNOLOJİK ALTYAPININ GÜÇLENDİRİLMESİ<br />
Öncelik.17: Ülkemizin teknoloji ve iletişim altyapısı güçlendirilecek, elektronik haberleşmenin hızlı, güvenilir, kesintisiz ve düşük<br />
maliyetli bir şekilde sunulması sağlanacaktır.<br />
İFM ORGANİZASYON YAPISININ KURULMASI<br />
Öncelik.18: İFM Stratejisi ve Eylem Planı’nda belirlenen amaç, hedef ve faaliyetlerin gerçekleştirilmesi, izlenmesi ve<br />
değerlendirilmesi ile İFM Projesi’nin sağlıklı bir şekilde hayata geçirilmesi sağlanacaktır.<br />
İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ<br />
Öncelik.19: Finans alanında insan kaynakları ve eğitim politikaları belirlenecek ve gözden geçirilecektir.<br />
Öncelik.20: Finans alanındaki insan kaynağının verimliliği ve mesleki donanımı artırılacaktır.<br />
Öncelik.21: Nitelikli işgücünün İstanbul’a çekilmesi sağlanacaktır.<br />
İFM TANITIMININ YAPILMASI VE İMAJININ OLUŞTURULMASI<br />
Öncelik.22: İFM Projesi’nin tanıtım ve reklam stratejisi belirlenecek, yurtdışında ve yurtiçinde Projeye dair kamuoyu algısı<br />
yönetilecektir.<br />
STRATEJİ VE EYLEM PLANININ TAKİP EDİLMESİ<br />
Öncelik.23: İFM Koordinatörlüğü, uluslararası finans merkezi olma yolunda katedilen gelişme konusunda değerlendirmelerini<br />
kamuoyuyla paylaşacaktır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
135<br />
Her bir önceliğin detaylı bir şekilde açıklamasının ve önceliklerle ilgili yapılacak olan iyileştirmelerin de<br />
yer aldığı bu planda, önceliklerin hangi bakanlıklar tarafından yerine getirileceğine ilişkin detaylı bir Eylem Planı<br />
da karar sonunda yer almaktadır. Bu kararın özetinin 10 no’lu kutuda yer almasının ve buraya eklenmesinin<br />
nedeni ile bu yapılmak istenenlerin aslında İstanbul’un bir finans merkezi olma kararı olmasa bile yine<br />
yapılması gerektiğidir. Bu noktada İstanbul’un bir finans merkezi olup olamayacağının tartışılması bir<br />
kenara bırakılmalı ve eylem planı uygulanmalıdır.<br />
KAMU KESİMİ<br />
Özellikle son 5 yıllık süreç içinde kamu bürokrasisindeki azalma ve işlemlerin kolaylaştırılması gözle görülür<br />
bir şekilde artmaktadır. Ancak kağıt üzerinde yapılabilen ve henüz tamamen yaygınlaşmamış bazı hususların topluma<br />
duyurulması ve uygulamaların daha da geliştirilmesi gerekmektedir.<br />
Kamu kesiminin son yıllardaki en büyük hedefi ve amacı kamusal disiplinin sağlanması ve harcamaların ve<br />
gelirlerin bu çerçevede değerlendirilmesi olmuştur. Bu kapsamda vergi adaleti ve vergi toplama en önemli işlevlerin<br />
başında gelmektedir. Kriz ortamında hem kamu kesimi daha fazla gelire ihtiyaç duymakta hem de bu geliri<br />
elde edebilecegi yani vergi tahsil edeceği taraflar vergi ödeme güçlerini kaybetmektedir. Normal zamanlarda<br />
normal politikalar uygulanabilir ancak olağanüstü durumlarda normal politikaların uygulanması beklenen<br />
sonuçları vermeyecektir. Bu anlamda vergi tahsilatlarında ve takibinde çok daha dikkatli olunması, gerçekten<br />
zorluk çeken sanayici ve işadamlarına bir çözüm önerilmesi ancak gerçekten kaçak olan, haksız vergi kaçırma ve<br />
vergiden kaçınma yollarına tevessül edenlerin ise takibi gerekmektedir.<br />
Damga vergisi bürokratik bir engeldir.<br />
Ülkemizde özel sektörün önündeki bürokratik engellerin başında alınan bazı vergiler gelmektedir. Damga<br />
Vergisi de bunlardan birisidir. Belki kağıdın, mührün ve mürekkebin pahalı ve nadir olduğu dönemlerde bu verginin<br />
alınması normal iken artık bu mührün sembolik bir anlamı kalmış, ancak işlemleri uzatacak bürokratik boyutu<br />
yaşadığımız hızlı dünyada aynı şekilde muhafaza edilmiştir.<br />
Damga Vergisi’nin kaldırılması, mükerrer vergi uygulamalarının tespit edilerek bunların da ortadan kaldırılması<br />
gerekmektedir. En basit bir araç piyasasında bile noter, trafik tescili, motorlu taşıt vergisi, muayene parası, egsoz<br />
muayenesi, lpg muayenesi, kullanılan yedek parçadan alınan kdv, kullanılan benzin ve lpg’den alınan vergi, zorunlu<br />
sigorta ve kaskonun birlikte uygulanması yer almaktadır.<br />
Maliye tarafından en kısa sürede adil bir vergi politikası oluşturulmalı, hem gereksizler kaldırılmalı, hem vergi<br />
sayısı azaltılmalı, böylece vergi denetiminde ve tahsilatında da kolaylık sağlanmalıdır.<br />
Yeni Teşvik Paketi açıklanmıştır: Bu paket ile büyük proje yatırımları ve bölgesel-sektörel destekler başlığında<br />
iki grup oluşturulmuştur. Hem ulusal hem uluslararası sermayenin gerçekleştireceği yatırımları teşvik etmek suretiyle<br />
sermayenin Türkiye’ye çekilmesini sağlamak amaçlanmıştır. Bölgesel teşvikler ile bölgeler arasındaki olumsuz ve<br />
adaletsizliklerin kaldırılması amaçlanmıştır.<br />
Yatırımların teşviki gereken bir uygulama ise üretimin teşviki zorunlu bir ihtiyaçtır.<br />
Teşvik sisteminin sektör ve bölge bağlamında yeniden ele alınması olumlu bir gelişme olmakla birlikte, kapasite<br />
kullanımı ve istihdam oranlarındaki düşüklük, iç ve dış talebin yavaşladığı bir ortamda yeni ek kullanılmayan ilave<br />
kapasite oluşumuna neden olacaktır. Bu nedenle mevcut kapasitelerin kullanılmasının desteklenmesi daha doğru<br />
bir yaklaşımdır. Teşvik sistemi doğru olmakla birlikte zamanlama itibari ile marjinal faydası çok düşük kalacak bir<br />
uygulamadır. Hem bu sistemin ama aynı zamanda mevcut üretim kapasitesini teşvik edecek farklı mekanizmaların<br />
birlikte kullanılması gerekmektedir.<br />
Üretim teşvik edilmeli ve özel sektör ayağa kaldırılmalıdır. Bunu için öncelikli olarak;<br />
• İç pazar desteklenmeli, daralan pazarların tekrar genişlenmesi için gereken önlemler alınmalıdır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
136<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
Düşük gelirlilerin alım gücü arttırılmalı, özellikle düşük gelirlilerin tükettiği (evde tüketilen<br />
LPG’lerden alınan vergiler vb.) ürünlere olan vergiler azaltılmalıdır.<br />
• Küresel kriz nedeni ile ödeme zorluğu yaşayan firma sayısında ciddi artışlar olmaktadır. Bu kapsamda<br />
vergi, sigorta, enerji borçları ile ilgili yeniden yapılandırılmalar gerçekleştirilmeli, teminat şartları<br />
da uygun hale getirilmelidir.<br />
• Vergi düzenlemeleri ile vergi ödenmesi teşvik edilmelidir. Öte yandan enflasyon oranlarımız yüksek<br />
iken uygulamaya konulan peşin vergi uygulamasına da son verilmelidir.<br />
• Sektörlerin sezon başlarında tüketimi arttırmak amacıyla vergi indirimleri uygulanmalıdır.<br />
• Leasing sözleşmelerinde artırılan KDV’nin tekrar yüzde bire indirilmesi de bu kriz ortamında bir<br />
zorunluluk halini almıştır.<br />
• Devlet, firmalara olan borçlarını nakit olarak ödemeli, veya DİBS veya bir şekilde mahsup yöntemi<br />
ile ödemeli ancak özel sektörden nakit talebinde bulunmamalıdır.<br />
• Yerli üreticinin korunması ve desteklenmesi amacıyla kamu alımlarındaki yüzde 15’lik fiyat farkı<br />
düzenlemesi uygulanmalıdır.<br />
• İller Bankası’nın yerel yönetimlerin yerli mallarını satın alması ve DMO’nun da yerli malları<br />
satmasına yönelik olarak kredilendirmelere öncelik verilmelidir.<br />
• TTK yasalaşmamış olmakla birlikte yine de şirket birleşmeleri ve tasfiye süreçleri uygulamada da<br />
hızlandırılmalıdır.<br />
• Küresel talepteki azalma nedeni ile azalan ihracat gelirleri, ihracatçı firmaların da taahhütlerini<br />
gerçekleştirmesini engellemektedir. Bu taahhütlerin kapatılması noktasında miktar ve değer olarak<br />
kolaylık sağlanmalıdır.<br />
• Uzun vadeli konut üretimi ve tüketimine ilişkin tüm yüklerin kaldırılması hem inşaat sektörünün<br />
daha da gelişmesine hem de uzun vadeli konut arzının artırılmasına imkan sağlayacaktır. Bu anlamda<br />
inşaat malzemelerinde KDV indirimi yapılmalıdır. TOKİ’ye sağlanan bazı imkanlar özel firmalara<br />
da sağlanmalı, haksız rekabet şüphesi bile oluşturulmamalıdır.<br />
• Hizmet sektörlerinden en önemlisi olan turizm sektörünün korunması için teşvikler verilmelidir.<br />
Özellikle sezon kayıplarını engellemek amacı ile ölü sezonlarda istihdam desteği verilebilir, bu<br />
tesislere enerji desteği sağlanabilir.<br />
• Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da turizm sektörü dahil her türlü hizmet sektöründeki vergi oranları<br />
yüzde 5’e indirilmelidir.<br />
• Ülkemizde gayrimenkul almak isteyen yabancı veya yabancı ortaklı Türk şirketlerininin bu tür<br />
gayrimenkul edinimlerine ilişkin süreç hızlı bir şekilde çalıştırılmalı ve özel milli güvenlik unsuru<br />
taşımayan tüm satış işlemleri hızla gerçekleştirilmeli, bu konudaki sorunlar çözülmelidir.<br />
• Organize perakende sektörünü düzenleyecek kanun meclise sunulmalı, perakende sektöründeki<br />
indirimler de kurala bağlanmalıdır.<br />
• Akaryakıt piyasasında serbest piyasa ekonomisinin işleyişine dışarıdan müdahale yapılmamalıdır.<br />
• Arıtma tesislerinde kullanılan enerji tekrar indirimli hale getirilmeli, yenilenebilir enerji ile ilgili<br />
kanuni düzenleme meclis gündemine alınarak hem yatırımcının önü açılmalı hem de bu temiz enerji<br />
kaynağından yararlanmaya başlanılmalıdır.<br />
• Kriz döneminde en büyük sorunların başında KOBİ’lerin banka kredisine ulaşmada yaşadığı<br />
zorluklar gösterilebilir. Bu anlamda finansman sorununu aşmak için mali sektöre olan borçların<br />
yapılandırılması, Kredi Garanti Fonu’nun mali imkanlarının daha da artırılması, KOBİ’lere yönelik<br />
kredilerin uygun koşullarda sağlanması için kamusal desteği sağlayacak farklı enstrümanların<br />
geliştirilmesi, kamu alacaklarında uygulanacak gecikme zammının düşürülmesi yerinde önlemler
137<br />
olacaktır.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
• Tarımsal üretimde lisanslı depoculuğa geçilmesi gerekmektedir. Bu durumda depolama ücretleri<br />
desteklenmelidir.<br />
• Tarımsal destekler uygulanırken, süt ürünleri ihracatının artması ve iç göçün engellenmesi için<br />
küçükbaş hayvancılığa verilen destekler genişletilmeli, bitkisel yağ açığının kapatılması için sulama<br />
yatırımları desteği arttırılmalıdır.<br />
• Tarım ve hayvancılıktaki ciddi sorunlar nedeni ile KDV oranlarının yüzde bire indirilmesi, KOSGEB<br />
desteklerine tarım ve hayvancılığın eklenmesi ölmekte olan bu üretim alanının canlanmasına<br />
yardımcı olacaktır.<br />
Yeni Teşvik Sistemi ihtiyaçları karşılama noktasında kısa vadede sorunlar taşımaktadır. Kısa dönemde yaşanan<br />
sıkıntı ise üretmek değil satmaktır. Teşvik sisteminin temellerinde piyasadaki girişimcilerin şans eşitliklerinin<br />
korunması yatmaktadır. Açık ya da gizli teşvikler vasıtası ile fiyat-maliyet farkı oluşturuluyor ise bu durumda teşvik<br />
sistemi bu farklılığı ortadan kaldırmalıdır. Her şeyden önemlisi teşvik sistemlerinin araç olduğu unutulmamalıdır.<br />
Şu andaki üretim ve tüketim sorunlarının üstesinden gelinmek için gereken teşvik ne ise onun yapılması gerekmektedir.<br />
DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER<br />
Küresel krizin kendini en fazla gösterdiği alan açık ekonomi alanıdır. Yani uluslararası mal, hizmet ve para<br />
akımının kesintiye uğradığı alandır. Ülkelerin küçülmesi ile paralel olarak hem iç hem de dış piyasadaki talepler<br />
düşmüş, talep düşüşü ise yine karşılıklı olarak ithalat ve ihracat rakamlarını olumsuz etkilemiştir.<br />
2008 yılından 2009 yılına geldiğimizde toplam ihracattaki azalma yüzde 22.6 olmuştur. En büyük ihracat<br />
düşüşü de yine en önemli kalemimiz olan imalat kesiminde olmuş ve yüzde 23.7’lik bir azalma kaydetmiştir.<br />
Toplam ithalatta azalma yüzde 30.3 olmuştur. En büyük ithalat düşüşü de yine en önemli kalemimiz olan imalat<br />
kesiminde olmuş ve yüzde 78.8’lik bir azalma kaydetmiştir. Bunu madencilik ve taşocakçılığı izlemiştir.<br />
Bu ortamda ihracat için olan teşviklerin arttırılması, özel kesimin yeni ufuklara yelken açmasından<br />
başka çıkar bir yol bulunmamaktadır.<br />
İthalat kontrolleri artmalıdır. Genel anlamda bakıldığında dış pazarlar zaten daralmış, yerli üreticinin elinde<br />
bir tek iç pazar kalmıştır. Bu iç pazarı kısa vadeli kriz ortamında elimizdeki önemli kozlardan birisidir. İç pazarı<br />
korumanın en önemli yöntemlerinden birisi de ithalatın kontrol altına alınmasıdır. Otomobil dahil tüm ülkelerin<br />
malları ülkemize rahatlıkla girerken birtakım haksız rekabet ve el altı yöntemlerle ihracatımızın önüne engeller<br />
çıkarılmaktadır.<br />
Dış ticaretten kazançların arttırılmasında ortaya çıkan sorunlar çözülmelidir.<br />
Rusya Federasyonu ile yaşanan “Geçiş Belgesi” sorunu nedeni ile hem taşımacılık hem de ihracatçı büyük<br />
zarar görmüştür. 40 bin araç kapasitesi ile karayolu taşımacılığında dünyadaki en büyük filolardan birisi olan sektör<br />
on binlerce ailenin de geçim kaynağını teşkil etmektedir. Rusya Federasyonu’nun anlaşma hükümlerini uygulamaya<br />
yanaşmaması ile geçiş belgeleri sorunu şeklinde ifade edilen sorun ortaya çıkmaktadır. İhraç malı taşıyan yüzlerce<br />
araç Rusya’daki limanlarda beklemekte ve bu da ciddi mal ve para kaybına neden olmaktadır. Her ne kadar bu<br />
anlamda bürokratik ve teknik görüşmeler yapılsa da sonuç alıcı, aynı sorunun tekrarını engelleyici çalışmalara<br />
şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır.<br />
Ülkemizin müteahhitlik ve dış ticaret alanında aldığı onca yola rağmen eksik olduğumuz diğer bir alan<br />
ise yurtdışı danışmanlık hizmetleridir. Bu hizmetler tabir yerinde ise yükte hafif pahada ağır olan hizmetlerdir. Bu<br />
nedenle hem yurtiçi hem de yurtdışı hizmetlerin bu anlamda artırılması için gereken kamusal teşvikler verilmeli ve<br />
özel sektörde bu zor şartlarda bu tür yeni alanlara yönelmelidir. Yurtdışı müteahhilik hizmetlerinde teminat sorunları<br />
*Kredi garanti fonunun çalıştığı bankalar, prensipler, kullanım hakkında detaylı bilgi www.kgf.com.tr web adresinden ve ilgili<br />
KOBİ’nin çalışmış olduğu bankalardan temin edilebilir.
138<br />
giderilmelidir.<br />
Dış ticaret yapanlara her türlü kolaylık sağlanmalıdır. Hatta bu anlamda şirketlerin döviz kredilerine karşın<br />
verdikleri ihracat taahhütlerinin ertelenmesi ya da affedilmesi düşünülmelidir.<br />
Dış ticaretimizdeki yapısal riskler üzerinde orta ve uzun vadeli planlar yapılmalıdır. Örneğin ülkemizin<br />
ihracatında genelde mal mukabili ödeme (paranın satıştan sonra tahsili) ve ithalatında da peşin ödeme (paranın<br />
maldan önce ödenmesi) yöntemleri kullanılmaktadır. Bu durum ise hem kısa vadede kredi imkânları ihtiyacı<br />
doğurmakta hem de ödeme ve malların temini noktasında riskli ödeme yöntemli olmaktadır. Bankaların ihracat<br />
kredisi sağlamada isteksiz tavrı ve ek maliyetler de dış satış imkanlarını zorlayan faktörler arasına girmektedir.<br />
Üretim faaliyetlerinin finansmanında şirket içi kaynaklarını kullanan firmalar ithalat talebindeki düşme ile fazlalaşan<br />
döviz arzının TL’nin değer kazanmasına neden olması ve bunun de tekrar ihracata olumsuz etki etmesi de üzerinde<br />
tartışılması gereken konulardandır. Başka bir ifade ile, kur riskine karşı bir koruma getirilmelidir.<br />
Enerji projeleri faaliyete geçme yolunda hızla ilerlemektedir. Rusya ile Türkiye arasında hem gaz hem<br />
de petrol alanında işbirliği protokollerinin imzalanmasına ek olarak nükleer güç mühendisliği alanında işbirliği<br />
protokolü de imzalanmıştır.<br />
Buna ek olarak Nabucco Doğalgaz Boru Hattı projesininin de imzalanması ile birlikte Türkiye’nin bölgesel<br />
önemi ve stratejik konumu bir kez daha teyit edilmiştir. Bu proje ile birlikte ülkemiz enerji koridoru merkezinde bir<br />
ülke halini almıştır.<br />
Avrupa Topluluğu Adalet Divanı’nın, Türkiye ile AB arasındaki imzalanan ortak metinlerde yer alan bir<br />
hakkı olarak vize uygulamasının bir an evvel kaldırılması gerekmektedir. Bu haksız vize uygulaması noktasında<br />
hâlâ yavaş davranılması ise AB’nin bundan sonraki davranışları açısından da olumsuz beklentilere neden olmaktadır.<br />
1970’de imzalanan ve 1973’de uygulamaya giren Katma Protokol hükümlerine göre bu tarihte AB’ye üye<br />
olan Almanya ve diğer dokuz Avrupa ülkesi bu hükümlere uymak durumundadır. 1 Ocak 1973’te, yani protokolün<br />
yürürlüğe girdiği tarihte, eğer Türk vatandaşlarına vize talep edilmiyor ise, bu tarihten sonra da vize kısıtlaması<br />
getirilmesi yasaklanmıştır. İki Türk TIR sürücüsünün açmış olduğu davanın izlediği süreç itibariyle Avrupa Adalet<br />
Divanı’na ulaşması ve dava neticesininTIR sürücüleri lehine sonuçlanması ile artık bu ülkeler açısından vizenin<br />
kaldırılması bir şart olmuştur. Ancak buna ilişkin bir uygulama henüz bulunmamaktadır. Buradaki asıl sorun ise<br />
Avrupa Adalet Divanı kararlarının bağlayıcı olmakla birlikte ülkeler açısından bu mahkeme kararlarını cebren<br />
uygulatacak bir mekanizma bulunmamaktadır, üye ülkeler hukukun üstünlüğü ilkesine saygı çerçevesinde bu kararları<br />
uygulamak durumundadır. Bu anlamda AB çalışmaları kapsamında ilgili Türk heyetleri tarafından bu hususun<br />
her zaman gündemde tutulması ve üye ülkelere baskı yapılması gerekmektedir. Bu konunun çok detaylı hukuki<br />
yansımaları ve farklı tezahürleri sözkonusu olmakla birlikte şu anda pratik düzeyde vizelerin kaldırılmasının ilerisi<br />
için de anlamı olacaktır.<br />
Dış siyasetteki etkinliğin dış ticarete de yansıması gerekmektedir.<br />
Ülkemizin uyguladığı dış politikaya paralel olarak ve aynı zamanda küresel düzeyde güç dengelerinin gelişmiş<br />
ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru kaydığının da bilinci ile yeni bir strateji uygulanması gerekmektedir.<br />
Bulunduğu coğrafyada her tarafa uzanma imkanı bulan Türk yatırımcılarının ticaret ile birlikte, dostluk, kardeşlik ve<br />
kalkınmayı da sağlayacak bir vizyona ve misyona sahip olmaları gerekmektedir.<br />
Bu anlamda, hem finansal anlamda ellerindeki ülke varlık fonları ile dünyanın en büyük yatırım fonlarına sahip<br />
olan Körfez ülkeleri hem de petrol ekonomisinin merkezi olan Suudi Arabistan ve yüksek kamusal harcamaları<br />
ile oluşan pazarı çok parlak beklentilerin olduğu alanlar olarak ortaya çıkmaktadır. Hükümet tarafından ele alınan<br />
insiyatiflerde aşağıdaki hususların sağlanması bu ilişkilerin karşılıklı olarak gelişmesine fayda sağlayacaktır.<br />
• Körfez ülkelerinde yapılan ihalelerde, Türk firmaları ve Avrupa firmalarının eşit olduğu kabul<br />
edilmeli,<br />
• Türk bankalarından alınan teminat mektupları direkt ve araçsız olarak teslim alınmalı,<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010
139<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />
• Karşılıklı ticaret anlaşmaları sadece metinde kalmamalı ve tam anlamı ile uygulanmalı,<br />
• Bölge iş adamları arasında bir ağ ve bilgi alışverişini sağlayacak bir yapı oluşturulmalı, bölgede<br />
aktif ve düzenli olarak çalışan ticari partnerler oluşturulmalı,<br />
• Körfez sermayesinin rengini farklı göstermek isteyen ve iç politika malzemesi yapan medyanın<br />
ve malum çevrelerin, bu sermayeye nötr kalıp (pozitif bile bakmasalar yeterlidir!) ticari bakmaları<br />
sağlanmalıdır.<br />
Körfez ülkeleri hem Türkiye’yi hem de Türk ekonomisini yeterince tanımamaktadır. Öte yandan Körfez<br />
ülkelerindeki yatırımcılar Türkiye’nin sunduğu fırsatları diğer ülkelere göre daha az kârlı görmektedirler. Bu<br />
nedenler yatırımın önündeki engeller olarak ortaya çıkmaktadır.<br />
Bu bölgelere olan yakınlığımız, tarihi derinliğimiz, din birliği ve konjonktürün de olumlu etkileri ile çok ciddi<br />
avantajların kazanılması mümkün gözükmektedir.<br />
Doğu’ya, Kuzey’e ve Güney’e yüzümüzü dönerken Batı’ya da dönmeye devam etmeliyiz. 375 milyon<br />
seçmenden yüzde 43’ünün sandığa gittiği Avrupa Parlamentosu (AP) sonuçlarına bakıldığında aşırı sağın<br />
yükseldiği ve aşırı solda da kıpırdanma olduğu görülmektedir. AP seçimlerinde ülkemizin bir seçim malzemesi<br />
olarak kullanıldığı ve “Türkiye’ye hayır!” , “Türkiye’siz bir Avrupa” sloganlarının seçime katılanlar açısından bir<br />
oy potansiyeli görüldüğünü kabul etmemiz gerekmektedir. Avrupa’nın bu yaklaşımının Türk insanında tabii olarak<br />
yansıması “Biz de seni tanımıyoruz, istemiyoruz” olacaktır.<br />
2002-2007 yılları arasında kümülatif bazda yüzde 42’lik bir büyüme sağlayan ülkemizle kıyaslandığında AB<br />
yüzde 11, Almanya ise yüzde 7’lik bir büyüme kaydetmiştir. Kendimize olan özgüvenimiz ve çabamız ile ileriye<br />
odaklanmalı ve verimliliği düşürücü tartışmalardan uzak olmalıyız.<br />
2005 yılında başlayan müzakerelerle birlikte önemli yollar katedilmiştir. Bununla birlikte, netice itibariyle<br />
açılan fasıllardan daha kolay olanlarının bittiğini, daha zor fasıllara doğru yaklaşıldığını görmemiz gerekmektedir.<br />
Sendikal haklar, çalışma yerinde müzakereler yürütme hakkı, memurlara organize olma ve grev yapma hakları gibi<br />
hususlar önümüzdeki sorunlar olarak gözükmektedir.<br />
<strong>ASKON</strong> olarak daha önceki yaklaşımlarımızda belirttiğimiz üzere, AB’nin elinde bulunan ve ülkemiz<br />
çıkârlarına olan her türlü nimet ve menfaatin bir an önce teorik ve pratik boyutta uygulamaya geçirilmesinin birçok<br />
açıdan kaldıraç etkisi göstereceğini kabul etmekteyiz. Ve bu talep edilenleri AB için değil kendimiz için yapmalıyız.<br />
IMF ile İlişkiler<br />
IMF ve Dünya Bankası 2009 yıllık toplantıları bu yıl Ekim ayının ilk haftasında İstanbul’da gerçekleştirilmiştir.<br />
Bu anlamda IMF ve geleceği ayrı bir önemi haizdir.<br />
IMF’nin uygulamalarına baktığımızda modern sistem ile çelişen birçok sorunlu husus yer almaktadır. Ülkelerin<br />
ağırlıklı oy oranlarına göre temsile imkân sağlayan kota oranları 2008’de yenilenmiş ve ülkemiz dahil 64 yükselen<br />
ülkenin kotasında artış yapılmıştır. Ancak, dünyadaki dağılımı yansıtması noktasından hâlâ çok uzaktadır.<br />
Uluslararası finansal sistemin merkezinde yer alan IMF, hem organizasyonel özellikleri, uygulamaları, karar<br />
alış mekanizmaları, yanlı bakış açıları vb. noktalardan şiddetli bir şekilde eleştirilmektedir. Bu eleştirilerin kriz ile<br />
birleşmesi de reform taleplerini arttırmıştır.<br />
IMF ile küresel sistemin en büyük aktörü olan ABD ve para birimi dolar arasında çok sıkı bir bağ bulunmaktadır.<br />
Bu kriz döneminde ABD’ye karşı bir yaptırımı olmayan IMF’nin ciddi bir misyon sorunu yaşadığı da dikkati<br />
çekmiştir. IMF tabir yerinde ise yöneticisi ve müşterisi belli olan bir finansal şirket durumuna düşmektedir.<br />
Kriz döneminde GOÜ’lerle 170 milyar dolara yakın kredi anlaşması yapan IMF, gelişmiş ülkelerin likidite<br />
ihtiyaçları konusunda dikkate bile alınmamıştır. Dolayısı ile en başta yöneticisi ABD olmak üzere gelişmiş ülkeler<br />
üzerinde IMF’nin bir yaptırımının olmadığı da iyice açığa çıkmıştır.<br />
IMF ile uzayan ilişkilerde bazı çevreler hükümeti IMF düşmanlığı ile suçlamakta ve bazıları da tercihlerin<br />
seçim yatırımına uygun düşecek şekilde tasarlandığına iddia etmektedirler. Ancak, kısa vadede bakıldığında IMF ile
<strong>14</strong>0<br />
devamlı, üst düzey ve gizli bir şekilde bir pazarlık yürütüldüğü de gözden kaçmamaktadır.<br />
Avantajlı şartlarda elde edilecek bir kredinin iç piyasada istihdam arttırıcı ve yatırım teşvik edici şekilde kullanımı<br />
krizin ilerleyen safhaları ile mücadelede de yardımcı olacaktır. Öte yandan, IMF’nin talep etmesi muhtemel olan<br />
bazı ağır yapısal reformlar hükümetin hareket alanını daraltacak talepler olarak ortaya çıkmaktadır. Muhtemelen<br />
pazarlık var ise bu noktalarda yoğunlaştığı da söylenebilir.<br />
Ülkemiz kısa vadeli finansal kaynak girişine, yani sıcak paraya ve sermaye akımlarına bağımlı bir ülkedir. Bu<br />
anlamda IMF ile olan ilişkileri de kısa vadeli düşünmemek gerekmektedir. Hem bir finans merkezi olma hedefi hem<br />
de yapısal sorunlar her halükarda muhtemel bir Türkiye-IMF ilişkisini taşımaktadır. Dolayısı ile küresel rekabette<br />
yer almak için dış dünyaya açık, IMF çıpasına bağlı bir Türkiye avantajların en yoğun olduğu seçim olarak ortaya<br />
çıkabilir.<br />
İstanbul’da yapılan toplantıda genel olarak IMF’nin sorumluluk alanları ve mevcut finansal kaynakları<br />
ile bunların genişletilmesine ilişkin hususlar tartışılmıştır. Genel olarak bakıldığında, IMF’nin yapısı, görevleri,<br />
öncelikleri ve kaynakları ile ilgili detaylı bir reform sürecinin başlatılması ile ilgili bir uzlaşı sağlanmıştır. Ancak bu<br />
karardan ortaya çıkan sonucun ve uygulamanın ne olacağını ise zaman gösterecektir.<br />
Ancak, IMF’nin kota sistemini yeniden gözden geçirmesi ve nüfusa, gelire dayalı daha adil bir yöntem<br />
bulması, yönetimin şeffaflaştırılması, belirli ülkelerin de dışına taşması gerekmektedir. Hatta ABD ye ait olan veto<br />
ayrıcalığı’nın da bu bağlamda tekrar gözden geçirilmesi gerekmektedir.<br />
Yukarıda sayılan konular önemli olmakla birlikte tüm bunların yapılabilmesinin her şeyden önce demokratik bir<br />
ortamın varlığına, toplumsal mutabakata bağlı olduğunu görmemiz gerekmektedir. Demokratik açılım bu konuların<br />
toplumsal sacayağını oluşturmaktadır. Kendi ülkemizde huzur ve sukun bulmadan çevre ülkelerdeki sorunlarla<br />
ilgilenebilmemiz çok zor olacaktır.<br />
Öte yandan halkın halk ile barışması ile birlikte devletin de halk ile barışması gerekmektedir. Akil insanlar<br />
her ne kadar bu noktada gerekenleri söylemekte ise de kemikleşmiş bir sistemsel direniş bulunmaktadır. Akıl<br />
değil duygularla hareket edilmektedir. Sırf bu duygular adına meslek liselerinde katsayı adaletsizliği yapılmakta,<br />
yüzbinlerce gencimizin gelecekleri karartılmaktadır. 17-18 yaşlarında seçim yapmak durumunda olan genç<br />
insanları sırf okudukları liseleri yüzünden hayat boyunca belirli mesleklere mahkum etmek kadar statik ve<br />
haksız bir bakış bulunamaz.<br />
TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010