07.01.2013 Views

ASKON EKONOMİ RAPORLARI: 14 KÜRESEL KRİZDEN KIRILGAN ...

ASKON EKONOMİ RAPORLARI: 14 KÜRESEL KRİZDEN KIRILGAN ...

ASKON EKONOMİ RAPORLARI: 14 KÜRESEL KRİZDEN KIRILGAN ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>ASKON</strong> <strong>EKONOMİ</strong> <strong>RAPORLARI</strong>: <strong>14</strong><br />

<strong>KÜRESEL</strong> <strong>KRİZDEN</strong> <strong>KIRILGAN</strong> BÜYÜMEYE<br />

TÜRKİYE ve DÜNYA<br />

<strong>EKONOMİ</strong>Sİ<br />

2010<br />

2009 YILI DEĞERLENDİRMELERİ<br />

2010 YILI BEKLENTİLERİ<br />

NİSAN 2010<br />

Yeşil Plaza, Cevizlibağ Yeni Londra Asfaltı No: 15 Kat: 5 Topkapı - İstanbul<br />

Tel: 0212 481 55 50 (pbx) Fax: 0212 481 55 37<br />

www.askon.org.tr posta@askon,org.tr


Bu Araştırma Raporu<br />

Anadolu Aslanları İşadamları Derneği<br />

AR-GE Komisyonu Tarafından<br />

Hazırlanmıştır<br />

ISBN 978-975-93953-4-6<br />

Yapım<br />

Se Tanıtım Reklem Hizmetleri 0212 249 43 43<br />

www.se-tanitim.com<br />

Baskı<br />

CTP Baskı - FSF Matbaacılık 0212 690 89 89<br />

Basım Yeri ve Tarihi<br />

İstanbul / Nisan 2010<br />

Her hakkı mahfuzdur.<br />

Bu rapordan, <strong>ASKON</strong>’un izni alınmak ve<br />

kaynak gösterilmek şartıyla alıntı yapılabilir.


5<br />

İÇİNDEKİLER<br />

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................ 5<br />

TABLOLAR............................................................................................................................................. 7<br />

ŞEKİLLER ............................................................................................................................................... 9<br />

KUTULAR ............................................................................................................................................ 10<br />

KISALTMALAR ................................................................................................................................... 11<br />

ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. 13<br />

I. GİRİŞ .............................................................................................................................................. 15<br />

II. <strong>KÜRESEL</strong> <strong>EKONOMİ</strong>DEKİ GELİŞMELER ............................................................................ 16<br />

2.1 GENEL <strong>KÜRESEL</strong> GELİŞMELER ........................................................................................ 16<br />

2.2 ÜLKE VE BÖLGE BAZINDA GELİŞMELER ..................................................................... 26<br />

2.2.1 OECD ÜLKELERİ ........................................................................................................... 26<br />

2.2.1.1 Amerika Birleşik Devletleri ........................................................................................... 26<br />

2.2.1.2 Japonya .......................................................................................................................... 28<br />

2.2.1.3 Euro Bölgesi (Fransa, İtalya, İngiltere ile birlikte) ........................................................ 29<br />

2.2.1.4 Kanada ........................................................................................................................... 31<br />

2.2.2 OECD Dışı Bazı Ülkeler ................................................................................................... 33<br />

2.2.2.1 Brezilya .......................................................................................................................... 33<br />

2.2.2.2 Çin .................................................................................................................................. 34<br />

2.2.2.3 Hindistan ........................................................................................................................ 35<br />

2.2.2.4 Rusya.............................................................................................................................. 36<br />

2.3 DİĞER ULUSLARARASI GELİŞMELER ............................................................................ 39<br />

III. TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>SİNDEKİ GELİŞMELER .................................................................... 43<br />

3.1 GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM ............................................................................................... 43<br />

3.1.1 Tarım ve Hayvancılık Sektörü .............................................................................................. 46<br />

3.1.2 Sanayi Sektörü ...................................................................................................................... 50<br />

3.1.3 Hizmetler Sektörü ................................................................................................................. 51<br />

3.1.4 Bazı Alt Sektörler .................................................................................................................. 53<br />

3.2 KOBİ’LER.................................................................................................................................. 61<br />

3.3 NÜFUS, İSTİHDAM VE İŞSİZLİK ........................................................................................ 66<br />

3.3.1 Nüfus Yapımız................................................................................................................... 66<br />

3.3.2 İstihdam ve İşsizlik ........................................................................................................... 67<br />

3.4 FİYAT, GELİR VE TÜKETİM ................................................................................................ 70<br />

3.4.1 Fiyatlardaki Gelişmeler ..................................................................................................... 70<br />

3.4.2 Gelir Dağılımındaki Gelişmeler ........................................................................................ 74<br />

3.4.3 Tüketimdeki Gelişmeler .................................................................................................... 79<br />

3.5 PARASAL KESİM ..................................................................................................................... 81<br />

3.5.1 Para ve Kur Politikaları ..................................................................................................... 81<br />

3.5.2 Bankacılık Kesimindeki Gelişmeler ................................................................................. 85<br />

3.5.3 Sigortacılık Kesimindeki Gelişmeler ................................................................................ 95<br />

3.5.4 Sermaye Piyasasındaki Gelişmeler ................................................................................... 96<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


6<br />

3.5.5 Diğer Mali Kesimdeki Gelişmeler .................................................................................... 97<br />

3.5.5.1 Altın Piyasası ve Altın Borsası ....................................................................................... 97<br />

3.5.5.2 Finansal Kiralama .......................................................................................................... 99<br />

3.5.5.3 Faktoring ...................................................................................................................... 101<br />

3.5.5.4 Finansal Yatırım Araçları Getirileri .............................................................................. 102<br />

3.6 KAMU KESİMİ ....................................................................................................................... 104<br />

3.6.1 Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi .................................................................................... 104<br />

3.6.2 Özelleştirme Gelir ve Giderleri ....................................................................................... 109<br />

3.6.3 Kamu Finansman Dengesi ve Borç Yönetimi ..................................................................111<br />

3.7. DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER .............................................................................................. 115<br />

3.7.1 Dış Ticaret ....................................................................................................................... 115<br />

3.7.1.1 İhracat .......................................................................................................................... 115<br />

3.7.1.2 İthalat ........................................................................................................................... 118<br />

3.7.2 Ödemeler Dengesi ........................................................................................................... 121<br />

IV. GENEL DEĞERLENDİRME, SONUÇ VE ÖNERİLER ........................................................ 126<br />

DÜNYA <strong>EKONOMİ</strong>Sİ .................................................................................................................... 126<br />

GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM ...................................................................................................... 127<br />

KOBİLER ................................................................................................................................ 130<br />

NÜFUS, İSTİHDAM, İŞSİZLİK ............................................................................................. 130<br />

FİYAT, GELİR, TÜKETİM ..................................................................................................... 130<br />

PARASAL KESİM .................................................................................................................. 132<br />

KAMU KESİMİ....................................................................................................................... 135<br />

DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER ................................................................................................ 137<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


7<br />

TABLOLAR<br />

Tablo 1: Reel Konut Fiyatlarındaki Düşüşler (2000-2008)<br />

Tablo 2: Dünya Ticareti’nde İyileşme ve Azalan Dengesizlikler (2007-2011)<br />

Tablo 3: İşgücü Piyasaları Şartları Yavaş Bir Şekilde Gelişecek (2007-2011)<br />

Tablo 4: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Finansal Önlemler<br />

Tablo 5: Ma li Pozisyonlardaki Yavaş Gelişme (2007-2011, % GSMH)<br />

Tablo 6: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Yapısal Önlemler<br />

Tablo 7: Genel Küresel Projeksiyon (2009-2011)<br />

Tablo 8: ABD: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Tablo 9: ABD: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 10: ABD: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Tablo 11: ABD: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 12: Japonya: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Tablo 13: Japonya: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo <strong>14</strong>: Japonya: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Tablo15 Japonya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 16: Euro Bölgesi: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Tablo 17: Euro Bölgesi: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 18: Euro Bölgesi: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Tablo 19: Kanada: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Tablo 20: Kanada: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 21: Kanada: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Tablo 22: Kanada: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 23: Brezilya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 24: Brezilya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 25: Çin: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 26: Çin: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 27: Hindistan: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 28: Hindistan: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 29: Rusya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 30: Rusya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Tablo 31: Tüketici Güven Endeksi, Alt Kalemleri ve Değişim Oranı<br />

Tablo 32: Şirket Kooperatif ve Ticaret Ünvanlı İşyerlerinin Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre<br />

Değişimi<br />

Tablo 33: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Sonuçları (2008-2009)<br />

Tablo 34: Sektörel Büyüme Hızları 2008-2009 (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde<br />

Değişme)<br />

Tablo 35: Tür ve Irklarına Göre Hayvan Sayıları (2007-2008)<br />

Tablo 37: Aylık Sanayi Üretim Endeksi 2007-2009 Ekim<br />

Tablo 38: Aylık Kapasite Kullanım Oranı 2007-2009 Kasım<br />

Tablo 39: Aylık Turizm Geliri ve Gideri (2009) (USD)<br />

Tablo 40: Dünya Bor Rezervi (Bin Ton B2O3)<br />

Tablo 41: 2009 ve 2008 Yılı Dördüncü Dönem Endeks Yüzde Değişim Oranları<br />

Tablo 42: Gayri Safi Yurtiçi AR-GE Harcaması, 2008<br />

Tablo 43: İllere Göre İl/İlçe Merkezi, Belde/ Köy Nüfusu Ve Yıllık Nüfus Artış Hızı,<br />

31.12.2008/31.12.2009<br />

Tablo 44: 2009 Kasım İtibariyle İşgücü Durumu (Kent, Kır, Türkiye)<br />

Tablo 45: Ana Harcama Gruplarına Göre Tüketici Fiyatları Endeksi ve Değişim Oranı (%)<br />

(2003=100)<br />

Tablo 46 : Türkiye’de Tüketim Mal ve Hizmetleri ile Seçilmiş Alt Gruplarına Yönelik Fiyat Düzeyi<br />

Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />

Tablo 47: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20’lik Gruplar, 2006-2007<br />

Tablo 48: 2002-2008 Yılları Türkiye Fert Yoksulluk Oranı (%)<br />

Tablo 49: Kişi Başına Hacim Endeksleri, 2006-2008, AB27=100<br />

Tablo 50: Harcama Türlerine Göre Aylık Ortalama Tüketim Harcamasının Dağılımı,<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


8<br />

2007-2008, Türkiye<br />

Tablo 51: Merkez Bankası’nca Alım Satılım Yapılan Döviz Tutarları<br />

Tablo 52: Likiditedeki Değişim ve Merkez Bankası Fonlaması (Milyar TL)<br />

Tablo 53: Bankacılık Sisteminde Banka ve Şube Sayısı<br />

Tablo 54: Bankacılık Sisteminde Çalışanlar (Aralık 2008-Aralık 2009)<br />

Tablo 55: Bankacılık Sektörü Temel Kalemler Aralık 2008-Aralık 2009<br />

Tablo 56: Bankacılık Sektörü Kredileri Aralık 2008-Aralık 2009<br />

Tablo 57: Gruplar İtibariyle Aktif ve Özkaynak Kârlılığı (%)<br />

Tablo 58: Sigortacılık Sektöründeki Şirket Sayısı Aralık 2007-2008<br />

Tablo 59: Sigorta Şirketleri Bazı Önemli Göstergeler (2008/06-2009/06)<br />

Tablo 60: Yıllık Altın ve Gümüş İthalat Rakamları (2006-2009)<br />

Tablo 61: Finansal Kiralama Sektörü Sağlamlık Göstergeleri<br />

Tablo 62: Finansal Kiralama İşlemlerinin Mal Gruplarına Göre Dağılımı<br />

1 Ocak - 30 Eylül2009 Dönemi (İşlem Adedi : 4.363) (Bin TL)<br />

Tablo 63: Faktoring Sektörü Temel Bilanço Büyüklükleri<br />

Tablo 64: Finansal Yatırım Araçlarının Aylık Nominal ve Reel Getirileri ( Aralık 2009 )<br />

Tablo 65: 1986-2009 Gerçekleştirilen Uygulamaların Toplam Tutarı (USD)<br />

Tablo 66: 2009 Yılı Özelleştirme Uygulamaları (USD)<br />

Tablo 67: Türkiye’nin Net Dış Borç Stoku (2003-2009Ç3)<br />

Tablo 68: Ekonomik Faaliyetlere Göre İhracat Rakamları 2008-2009<br />

Tablo 69: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İhracat 2008-2009<br />

Tablo 70: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İhracat Rakamları<br />

Tablo 71: En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />

Tablo 72: Ekonomik Faaliyetlere Göre İthalat Rakamları 2008-2009<br />

Tablo 73: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İthalat 2008-2009<br />

Tablo 74: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İthalat Rakamları<br />

Tablo 75: En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />

Tablo 76: Ödemeler Dengesi Cari İşlemler ve Dış Ticaret Dengesi 2008-2009<br />

Tablo 77: Ana Kalemler İtibariyle Ödemeler Dengesi 2008-2009<br />

Tablo 78: Temel Makroekonomik Göstergeler<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


9<br />

ŞEKİLLER<br />

Şekil 1: Küresel Kriz Karşısında Uygulanacak Temel Politika Almaşıkları<br />

Şekil 2: Dünya Ticaretindeki Büyüme (2002-2011)<br />

Şekil 3: Petrol Fiyatları (Brent, Ham Petrol, Kasım 2009 itibariyle, varil fiyatı)<br />

Şekil 4: Konut, Endüstri ve Tarımsal Alanlardaki Su Kullanımı<br />

Şekil 5: Tüketici Güven Endeksi Aralık 2008- Aralık 2009<br />

Şekil 6: Türkiye Tarım Havzaları<br />

Şekil 7: 2007 ve 2008 Yılları Et Üretimi (Kg)<br />

Şekil 8: 2009 Yılı Aylık Turizm Gelir ve Gideri (USD)<br />

Şekil 9: Bina İnşaat Maliyet Endeksinde Girdilerin Payı (2005=100)<br />

Şekil 10: Türkiye’nin Bölgeler İtibariyle Demir Çelik Ürünleri İhracatı (ton)<br />

Şekil 11: Girişimlerde Yenilik Faaliyetleri (%), 2006-2008<br />

Şekil 12: Girişimlerde Yıllara Göre Bilgisayar Kullanımı, İnternet Erişimi ve Web Sayfası Sahipliği<br />

Şekil 13: Sektörlere Göre GSYH Ar-Ge Harcama Dağılımı 2008<br />

Şekil <strong>14</strong>: Harcama Gruplarına Göre GSY Ar-Ge Harcama Dağılımı 2008<br />

Şekil 15: İstihdam Edilen On Bin Kişiye Düşen Ar-Ge Personeli (TZE Kişi Sayısı)<br />

Şekil 16: Türkiye Nüfusunun Yaş Grupları ve Cinsiyet İtibari İle Dağılımı (2009)<br />

Şekil 17: 2001-2008 Yılları Doğurganlık Hızları (Binde)<br />

Şekil 18: Tüketici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />

Şekil 19: Üretici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />

Şekil 20: Tüketim Mal ve Hizmetlerine Yönelik Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri, 2008<br />

(AB27=100)<br />

Şekil 21: İşgücü Maliyeti Bileşenleri (2004-2008)<br />

Şekil 22: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelirlerin Lorenz Eğrisi 2006-2007<br />

Şekil 23: Harcama Türlerine Göre Hanehalkı Tüketim Harcamaları Dağılımı<br />

Şekil 24: Tüketici Kredi Faiz Oranları, (Aylık, Yüzde)<br />

Şekil 25: Enflasyon Hedefleri ve Tahmin Aralığı<br />

Şekil 26: TCMB Brüt Döviz Rezervleri (Altın Dahil)<br />

Şekil 27: Piyasadaki Likidite (İki Haftalık Hareketli Ortalama)<br />

Şekil 28: Sermaye Yeterlilik Oranı 2006-2009<br />

Şekil 29: Yıllar İtibariyle Şube ve Personel Sayısı<br />

Şekil 30: Yıllar İtibariyle Kredilerin Gelişimi Aralık 2006-Aralık 2009<br />

Şekil 31: Çeyrek Dönemler İtibariyle Kredilerin Gelişimi<br />

Şekil 32: Takipteki Alacakların Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />

Şekil 33: Yıllar İtibariyle Toplam Mevduat Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />

Şekil 34: Çeyrek Dönemler İtibariyle Mevduatın Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />

Şekil 35: 2008-2009 İMKB 100 Endeksi, Kapanış Fiyatlarına Göre (2008-2009)<br />

Şekil 36: 2009 Aralık Finansal Yatırım Araçlarının TÜFE’ye Göre Aylık Reel Getirileri (%)<br />

Şekil 37: AB Tanımlı Borç Stoku/GSMH (2001-2009)<br />

Şekil 38: 2009 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Vergi Gelirleri<br />

Şekil 39: Bütçe Açığının GSYH’ya Oranı (%)<br />

Şekil 40: Bütçe Açığının GSYH’ya Oranı (2002-2012) (%)<br />

Şekil 41: Faiz Giderlerinin GSYH’ya Oranı (2002-2009 Yılları)<br />

Şekil 42: Faiz Giderlerinin Vergi Gelirlerine Oranı (2002-2009, %)<br />

Şekil 43: Yıllar İtibariyle Özelleştirme İşlemleri<br />

Şekil 44: Yöntemler İtibariyle Özelleştirme<br />

Şekil 45: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi (2008-2009)<br />

Şekil 46: TL Cinsi İskontolu İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti<br />

Şekil 47:2009 Yılı Merkezi Yönetim İç Borç Servisi<br />

Şekil 48: Hazine Garantili Kredilerin Geri Ödeme Projeksiyonları<br />

Şekil 49: 2008-2009 İhracat ve İthalat Rakamları<br />

Şekil 50: 2008-2009 Yılları Aylar İtibariyle İthalat/İhracat Karşılama Oranı<br />

Şekil 51: Kişi Başına GSYH Hacim Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


10<br />

KUTULAR<br />

Kutu 1: Avrasya ve Küresel Değişmeler<br />

Kutu 2: Kyoto Anlaşması<br />

Kutu 3: Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmaları<br />

Kutu 4: Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli<br />

Kutu 5: Enerji ve İklim Değişiklikleri<br />

Kutu 6: 2008 Yılı Tüketim Mal ve Hizmetleri Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri(1)<br />

Kutu 7: Satınalma Gücü Paritesi, 2006, 2007 ve 2008 Yılı Avrupa Karşılaştırma Programı Sonuçları<br />

Kutu 8: Bankacılık Kârları<br />

Kutu 9: Orta Vadeli Mali Program<br />

Kutu 10: Küresel Finans Merkezi İstanbul<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


11<br />

KISALTMALAR<br />

AB : Avrupa Birliği<br />

ABD : Amerika Birleşik Devletleri<br />

ADNKS : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi<br />

AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu<br />

ATO : Ankara Ticaret Odası<br />

BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu<br />

BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu<br />

BKM : Bankalararası Kart Merkezi<br />

BSMV : Banka Sigorta Muamele Vergisi<br />

BM (UN) : Birleşmiş Milletler<br />

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu<br />

DPT : Devlet Planlama Teşkilatı<br />

DTÖ (WTO) : Dünya Ticaret Örgütü<br />

FİDER : Finansal Kiralama Derneği<br />

GOÜ : Gelişmekte Olan Ülkeler<br />

GSMH : Gayrisafi Milli Hasıla<br />

GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla<br />

HİA : Hanehalkı İşgücü Anketi<br />

HM : Hazine Müsteşarlığı<br />

IMF : Uluslararası Para Fonu<br />

İAB : İstanbul Altın Borsası<br />

İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası<br />

İTO : İstanbul Ticaret Odası<br />

KBMG : Kişi Başı Milli Gelir<br />

KDV : Katma Değer Vergisi<br />

KOBİ : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler<br />

KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı<br />

MG : Milli Gelir<br />

OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development (Ekonomik Yardımlaşma ve<br />

Kalkınma Teşkilatı)<br />

ÖTV : Özel Tüketim Vergisi<br />

OPEC : Organization of the Petroleum Exporting Countries (Petrol İhrac Eden Ülkeler Teşkilatı)<br />

SDR : Özel Çekme Hakkı (IMF Sepet Para Birimi)<br />

SPK : Sermaye Piyasası Kurulu<br />

TBB : Türkiye Bankalar Birliği<br />

TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası<br />

TEFE : Toptan Eşya Fiyat Endeksi<br />

TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu<br />

TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği<br />

TPKK : Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun<br />

TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi<br />

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu<br />

TZE : Tam Zaman Eşdeğeri<br />

ÜFE : Üretici Fiyat Endeksi<br />

TL : Türk Lirası<br />

TP : Türk Parası Cinsi Mevduat<br />

YP : Döviz Cinsi Mevduat<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


13<br />

ÖNSÖZ<br />

Bir ‘<strong>ASKON</strong> Ekonomi Raporu’nu daha huzura çıkarmaktan ve kamuoyuna takdim etmekten dolayı<br />

memnuniyet içerisindeyim. Geçen rapordan bu tarafa geçen bir yılın, iyi bir özetini ve gereken alanların iyi bir<br />

analizini yaparak, ilgililere hem eko-politik, eko-sosyal ve hem de ekokültürel bir bakış kazandıracak bir rapor<br />

sunuyoruz. Bu elbette büyük bir bahtiyarlıktır.<br />

Raporlar genellikle istatistiksel verilerin tekrarlanması ve ağırlık merkezlerine göre nispeten yorumlanmasıyla<br />

hazırlanan kuru metinlerdir. Ancak <strong>ASKON</strong> raporları, her zaman felsefi bir arkaplan hesaba katılarak hazırlanır.<br />

Ekonomide pratiğe yansıyanlar sadece sonuçlardır. Ancak onların neyin sonucu olduğunun iyi analiz edilebilmesi<br />

ve alternatif teklif üretilebilmesi için, arkaplana da mutlaka bakmak gerekir.<br />

Biraz daha yumuşak bir kapitalizm, biraz daha serbest bir sosyal demokrasi temelli politikaların daha iyi<br />

olabileceği gibi, sistem içerisinde kalan eleştiri telakkisi, sadece renklendirmede ton farkı önermek anlamına<br />

gelir. Oysa tamamen farklı renk kullanım önerisi ihtimali yok kabul edilmektedir. İşte <strong>ASKON</strong> bunu söylemeye<br />

çalışmaktadır. Bu açıdan bizim raporlarımızın belki en ayırıcı noktası böyle bir temele sahip olmasıdır.<br />

Bu raporlar, politika yapıcılardan akademisyenlere seslendiği gibi, küçük işletmelerden büyük holdinglere<br />

varıncaya kadar tüm uygulayıcılara da hitap edebilme özelliğine sahiptir. İyi okunduğunda istifade edilecek çok<br />

derinlikli yönlerinin olduğu daha iyi fark edilecektir.<br />

Uygulamacılara, işadamlarına dönük tarafının amaca hizmet edebilmesi için, hiç şüphesiz paralel yorumlara<br />

ihtiyaç vardır. Ekonomik trendlerin akış yönlerinin keşfedilmesi ve ona uygun tavırlar alınması, doğru okuma<br />

olarak kabul edilmelidir. Takdir edilmelidir ki, herhangi bir sektör için veya herhangi bir şirket için özel olarak<br />

hazırlanmış bir rapor hüviyetinde değildir.<br />

Gelişen evrensel yapılar içerisinde, ülkemizin almaya çalıştığı yer, ümit vadeden bir yerdir. Dünya<br />

kamuoyunda oluşan etki alanı, işgal ettiği yerden çok daha büyüktür. Daha da büyümeye müsait bir zemine sahip<br />

olduğumuzu memnuniyetle görüyoruz. Artık önemli olan, bu stratejik fotoğrafı iyi görmek ve onu iyi okuyup<br />

katkı verecek fırsatları yakalamaktır.<br />

Milletimize ve tüm insanlığa daha güzel gelecekler temenni ediyorum.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Mustafa KOCA<br />

Genel Başkan


15<br />

I. GİRİŞ<br />

Diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda ülkemiz gündeminin her anlamda daha dinamik bir yapıya sahip olduğunu<br />

görmekteyiz. Sanattan siyasete, ekonomiden günlük hayata baktığımızda her an bir dönüşüm ve değişim kendini<br />

hissettirmektedir. Olumlu sayılamayacak, hayal kırıklığına neden olacak pek çok gelişme ile birlikte ümitvar<br />

olmamızı gerektirecek çok güzel gelişmeler ve ilerlemeler de yaşanmaktadır. Bütün bu dönüşüm ve değişimin hem<br />

kaynakları hem de sonuçları itibariyle ekonomik yönleri bulunmaktadır.<br />

<strong>ASKON</strong> bünyesinde geleneksek olarak hazırladığımız bu raporumuzda daha önceki dönemlerin de verileri ile<br />

mukayeseli bir şekilde dünya ekonomisinin genel gidişatı, veriler ışığında geleceğe yönelik perspektifler ve muhtemel<br />

gelişmeler hakkında bilgiler verilmektedir. Bu kadar dinamik bir gündeme sahip ülkede yaşanan gelişmeleri küresel<br />

gelişmelerle birlikte sunmak, yani bir anlamda resmini çekmek de en kısa hali ile bu şekilde bir rapor ile mümkün<br />

olabilmektedir.<br />

Bu çalışmamızda yer alan altbaşlıklar ve bu altbaşlıkların altında yer alan hususların her birisi başlı başına<br />

bir komisyon kurulmasını veya araştırma yapılmasını gerektirecek devasa başlıklardır. Faiz ödemeleri, bütçe açığı,<br />

enflasyon, işsizlik, üretim ve istihdam sorunları gibi makro konular ve bunlara ek olarak ifade edilecek birçok mikro<br />

konu ile ilgili adil ve yerinde değerlendirmeler ışığında bir mukayese yapılmaya çalışılmaktadır.<br />

Ülkemiz özellikle 2009 yılında aktif ve yapıcı bir dış siyaset izlemiş, bu ise ekseriyet tarafından takdirle<br />

karşılanmıştır. Bu güçlü dış siyasetin arkasında da tüm sorunlarına rağmen mukayeseli olarak güçlü bir ekonomik<br />

yapı bulunmaktadır. 72 milyonluk insan gücü ve giderek artan sanayi üretimi ve altyapı yatırımları ile Türkiye, hem<br />

bölgesinde hem de tüm dünyada yükselen bir güç olarak yerini almaya çalışmaktadır. Bu çabalara rağmen takip<br />

etmekte bile zorluk çektiğimiz bir çok skandal yaşanmakta, sonuçları ise bizleri olumsuz bir şekilde etkilemektedir.<br />

Darbe beklentileri, ekonomik kriz, AB ve IMF’den beklentiler, mevcut hükümetin hâlâ sindirilememiş<br />

olması ve tüm yapılanlar karşısında adilane bir gözlük takılmaması nihai anlamda ülkemize zarardan başka bir şey<br />

vermemektedir. Taş üstüne taş koyanın alkışlanması gerektiği ve bu yolda yanlış yapanları uyarmanın da –<strong>ASKON</strong><br />

gibi- bağımsız kuruluşlarca gerçekleştirilmesi gerektiği aşikardır. Görevlerin yerine getirilmemesi ancak yapıcı<br />

olmayan eleştiriye kapı açacaktır.<br />

Tüm bu sorunlar yaşanırken hem ilerlemek hem de sorunlara çözüm bulmak durumundayız. Bu nedenle<br />

yaşadığımız dönemi daha iyi anlamak amacıyla hazırladığımız bu Rapor, giriş bölümünden sonra, ikinci bölümde<br />

küresel ekonomik gelişmelerle devam etmektedir. Bu bölümde özellikle 2009 yılı kapsamında kriz ve krizden çıkış<br />

ile ilgili olarak global bir bakış ve belirli ülkelerdeki durum incelenmiştir. Daha önceki raporlarımızın aksine ülke<br />

gruplarının sınıflandırılmasında bazı farklılıklara gidilmiş ve en nihayetinde ise büyüklükleri itibariyle önemli<br />

sayılabilecek bazı ülkeler hakkında raporumuzda ayrı bir başlık yer almıştır.<br />

Üçüncü bölümde ise Türkiye ekonomisindeki gelişmeler; tarım, sanayi, hizmetler ile ilgili bilgiler yer almaktadır.<br />

Üçüncü bölümün diğer bir alt başlığı ise, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri; nüfus, istihdam ve işsizlik verilerini;<br />

fiyat, gelir ve tüketimdeki gelişmeleri açıklamaya çalışmaktadır. TÜİK tarafından yayınlanan en son güncel veriler<br />

ışığında hazırlanan tablo ve grafiklerle konular ele alınmaya çalışılmıştır. Rapor yayınlandığında mevcut olan en son<br />

veriler kullanılmıştır.<br />

Üçüncü bölümün izleyen alt bölümü ise parasal gelişmeler hakkındadır. Parasal kesimde özellikle Türkiye<br />

Cumhuriyet Merkez Bankası’nın uygulayacağı para ve kur politikaları, bankacılık kesimindeki değişmeler,<br />

sigortacılık, sermaye piyasası, altın borsası, finansal kiralama, faktoring, yatırım araçlarının getirileri ve buna benzer<br />

konular yer almaktadır.<br />

Diğer bir alt bölümde ise kamu kesimi bütçe, gelir-gider ve kamu finansmanı rakamları paylaşılmaktadır. Bunu<br />

ise ithalat, ihracat ve ödemeler dengesinin incelendiği dış ekonomik ilişkiler bölümü izlemektedir.<br />

Raporumuzun araştırmacılara, iş alemine ve ilgililere faydalı olmasını diliyoruz.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


16<br />

II. <strong>KÜRESEL</strong> <strong>EKONOMİ</strong>DEKİ GELİŞMELER<br />

2.1 GENEL <strong>KÜRESEL</strong> GELİŞMELER<br />

2007 yılında ABD’de yaşanan mortgage (subprime) krizi ile başlayan süreç değişim ve dönüşümler yaşayarak<br />

bugüne kadar devam etmiştir. Bu süreç, kimilerine göre 1929 bunalımından sonra küresel çapta yaşanan en<br />

önemli kriz olarak tanımlanmaktadır. Bu krizi öne çıkaran ve dolaylı olarak krizin ortaya çıkardığı diğer hususlar<br />

ise küresel finansal sistemin eleştirilmesi ve küresel finansal mimariyi yöneten uluslararası örgütlerin yeniden<br />

ve çok radikal bir şekilde değişmesi yönünde oluşan taleptir. Bu hususa ilişkin detayları izleyen ilgili bölümlere<br />

saklayarak genel küresel gelişmeler hakkında bilgi vermek daha yerinde olacaktır.<br />

İçinde bulunduğumuz dönemde talep arttırıcı politikaların uygulanmaya başlanması, finansal piyasalara yönelik<br />

olarak kamu müdahalesinin çok büyük boyutlara ulaşması, OECD dışındaki bazı ülkelerde talebin hafif de olsa<br />

harekete geçmesi gibi gelişmelerle birlikte krizden çıkış yönünde sinyaller alınmaya başlanmıştır. Bunlara ek olarak<br />

finansal şartlardaki son gelişmeler ve ileriye yönelik olumlu beklentiler, özel sektör bilançolarındaki düzelme<br />

ve makroekonomik politika desteklerindeki nisbi azalma ile birlikte dengeli bir krizden çıkış beklentisi<br />

oluşmuştur. OECD ülkelerindeki işsizlik oranı her ne kadar 2010’da düşmeyecek olsa da, 2010 yılında yaşanacak<br />

nisbi bir büyümenin de etkisi ile 2011 yılında büyümenin yüzde 9’ların biraz üzerinde olarak gerçekleşeceği tahmin<br />

edilmektedir. Öte yandan ekonomik yapıdaki olağanüstü yavaşlama ile birlikte birçok ülkede enflasyon düşük<br />

oranlarda gerçekleşirken, enflasyon artışı birkaç ülkede söz konusu olacaktır.<br />

Mevcut küresel yapı içinde riskler çift yönlü olarak hareket etmektedir, yani kayıp ve kazanç riskleri aynı<br />

düzeydedir: Finansal şartların daha hızlı bir şekilde iyileşmesi ile birlikte bunun yaratacağı pozitif bir hava finansal<br />

şartlardan etkilenen daha güçlü bir yatırım ortamına neden olabilir ki bu da tekrar büyümenin ve finansal şartların<br />

iyileşmesine sebep olacaktır. Öte yandan, bu ortamda büyük bir finansal kurumun iflası veya finansal sıkıntısının<br />

süreci tersine çevireceği de açıktır. İşsizlik de ayrıca önemli bir risk olarak kendini göstermektedir. İşsizlik nedeni<br />

ile finansal kurumlar dolaylı olarak etkilenebileceği gibi talepteki azalma nedeni ile bazı ülkelerde enflasyon<br />

düşüklüğünden deflasyona geçilmesi de mümkün olabilir, ki bu sorundan kurtulması, bu soruna yönelik ekonomi<br />

politikaları üretilmesi ise daha da zordur.<br />

Krizin önlenmesi için ortaya atılan tüm önlemler, hükümetler, merkez bankaları ve diğer küresel kurumlarca<br />

sağlanan likidite ekonomik şartların iyileşmesi ile tekrar piyasadan çekilmek durumundadır. Ancak, bunun ne<br />

şekilde ve ne tür araçlarla ve hangi zamanda yapılacağı ise diğer ciddi bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Krizin<br />

herhangi bir aşamada tekrar canlanması veya normalleşme şartlarının oluşması durumunda uygulanabilecek politika<br />

almaşıkları Şekil 1’de yer almaktadır. Bu almaşıkların hepsinin birbiri ile daha farklı etkileşimleri de bulunmakta<br />

ve ayrıca zaman içinde bu almaşıkların yan etkileri de gözükmektedir. Mevcut küresel sistem içinde, ülkelerden<br />

doğup küresel boyuta ulaşan krizleri kontrol edecek güvenilir bir organizasyonun bulunmaması, IMF’nin<br />

bu rolü oynarken aldığı düşük notlar ise finansal mimarinin eleştirilmesini hızlandırmış ve farklı sorular için<br />

cevaplar aranmaya başlanmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


17<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 1: Küresel Kriz Karşısında Uygulanacak Temel Politika Almaşıkları<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86 (yararlanılarak çizilmiştir.)<br />

Yukarıdaki şekilde yer alan politikalar çok kısa bir şekilde; küresel kriz sürecinde iyileşme yaşandığı takdirde<br />

canlandırıcı para politikası önlemlerinin seviyesinin azaltılması, krizden çıkışın kesinleşmesi durumunda maliye<br />

politikası önlemleri talep arttırmaktan ziyade bütçelerin konsolidasyonuna (güçlendirilmesine) yönelmelidir. Finansal<br />

politikalar olarak; bankaların bilançolarının güçlü tutulmasına çalışılmalı ve yapısal politikalar kısmında ise<br />

uzun dönem büyümeyi engelleyecek arz yönlü kısıtların da ortadan kaldırılması yer almaktadır.<br />

Finansal piyasalara bakıldığında hem ABD hem de AB bölgeleri için bankalararası para piyasasındaki fiyatların<br />

düştüğünü ve Ağustos 2007 öncesi seviyesine yaklaştığını görmekteyiz. Öte yandan gecelik faizler de çok düşmüş ve<br />

Avrupa Merkez Bankası (AMB) nin yüzde 1’lik yeniden finansman oranının da altında piyasa faizleri gerçekleşmiştir.<br />

Kamu garantisini direkt veya dolaylı şekillerde eline geçiren bankacılık kesiminin de birçok ülkede<br />

bilançolarını güçlendirdiğini görmekteyiz. Banka tahvillerinin ödenmeme riskine karşı yapılan sigortaların<br />

maliyeti Mart 2009’da yüzde 3 düzeylerinden 2009 sonu itibariyle yüzde 1.1 seviyelerine düşmüştür. Bankacılık<br />

kesiminin kurtarılması adına sağlanan likidite ile birlikte ciddi anlamda oluşan banka kârlarının tekrar<br />

sermaye birikiminde kullanılması global anlamda tavsiye edilmektedir. Bu şartlar altında bankaların kredi<br />

verme mekanizmasında ise negatif veya çok düşük düzeylerde bir fonlama söz konusu olmuştur. Şimdiye kadar<br />

olan gelişmelerde özellikle ABD’de sadece bankacılık kesiminin arz sorunu değil aynı zamanda piyasanın da zayıf<br />

fon talebi söz konusu idi. Ancak AMB verilerine bakıldığında 2009 Haziran’ı itibariyle firmaların ciddi anlamda<br />

fonlandığı görülmektedir.<br />

Her ne kadar OECD’nin Finansal Şartlar Endeksi ileriye yönelik olarak olumlu sonuçlar gösterse de bu olumlu<br />

gelişmeleri etkileyecek unsurlar şu şekilde sayılabilir:<br />

• Özel kesimin menkul kıymetleştirmesi (securitization) finansman varlığını ciddi anlamda ters yönlü<br />

olarak etkileyebilir. 2009 yılı başı ve 2008 yılı sonlarında birçok varlık sınıfında özel kesimin ihracı<br />

sıfır veya sıfıra yakın düzeylerde gerçekleşmiştir.<br />

• Kredi varlığını etkileyebilecek diğer bir husus ise özellikle Avrupa’daki bankaların sermayelerini<br />

güçlendirme ihtiyacıdır.<br />

OECD dışındaki ülkelere bakıldığında büyümenin hızlandığı görülmektedir. Asya’daki büyüme ise alınan<br />

önlemlerin de etkisi ile dünyanın diğer yerlerine göre nispi olarak daha yüksek gerçekleşmiştir.<br />

Dünya ticaretine baktığımızda ise bir düzelmenin olduğu görülmektedir. Her ne kadar bu büyüme OECD


18<br />

dışındaki Asya ekonomilerinde olsa da bu ülkelerle sıkı ticari ilişkileri bulunan OECD ülkelerinde de büyümeye<br />

yardımcı olacaktır. Avrupa ülkelerinde görece olarak daha düşük olmakla birlikte dünya ticaretindeki büyüme ve<br />

üretimdeki artış yine de genel yapı içinde artış göstermiştir. Finansal şartlardaki genel iyileşme ve canlandırıcı<br />

politika uygulamalarının bir sonucu da dünya ticaretindeki artış olmuştur; genel şartlardaki iyileşme hem tüketici<br />

malları gibi mallara olan talebin artmasını sağlayarak direkt etkide bulunurken hem de dış ticaretin finansmanındaki<br />

sıkılığın ortadan kalkmasını sağlayarak kredi imkanlarını genişletmek şeklinde dolaylı bir katkı sağlamıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 2: Dünya Ticaretindeki Büyüme (2002-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Hanehalkı tasarruf oranlarına baktığımızda 2009 yılında bir artış olduğunu görmekteyiz. Sıkı kredi şartları<br />

ve artan işsizlik tabii olarak harcamaların da baskı altına girmesine neden olmuştur. Her ne kadar geçici harcama<br />

artışları ve tasarruflardaki düşüşler bazı mali desteklerle gerçekleşmiş olsa da genel anlamda harcamalar azalmıştır.<br />

Birçok farklı göstergeye bakıldığında ABD, Kanada ve İngiltere’deki konut piyasalarında bir canlanma<br />

ve fiyatlarda ufak da olsa bir artış görülmektedir. Avustralya, Norveç ve İsviçre’de de konut fiyatları yükselmeye<br />

başlamıştır. Öte yandan Tablo 1’de de görüleceği üzere konut fiyatlarının gelire ve kiralara olan oranlarına bakıldığında<br />

uzun dönem ortalama düzeylerinden daha yukarıda olduğu görülmektedir.<br />

Tablo 1: Reel Konut Fiyatlarındaki Düşüşler (2000-2008)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86


19<br />

Konut yatırım düzeyleri 2009 yılının ilk yarısında azalmaya başlamış olmakla birlikte bazı ülkelerde ve<br />

OECD’de toplamda en son kriz döneminden daha da aşağı olan bir düşüş görülmemektedir. Geçmiş dönemlerdeki<br />

konut yapım izinlerindeki düşüşlere ve fiyat hareketlerindeki zayıflıklara baktığımızda yatırımların en azından bir<br />

müddet daha zayıf kalacağı tahmin edilmektedir. Birçok OECD ülkesinde, GSMH’ya kıyasla konut yatırımlarının<br />

2010 yılında yükselmesi beklenirken Avrupa bölgesinde bu yükselmenin 2011 yılında olması beklenmektedir.<br />

İşyerleri yatırımları da durgunluğun devam ettiği süreçte düşmeye devam etmiştir.<br />

2009 yılının ilk yarısına bakıldığında azalan petrol arzı ve OPEC’in ham petrol üretim kotalarının<br />

sıkılaştırılması ile birlikte petrol fiyatlarının tekrar yükselmesine neden olduğu görülmektedir. Ekonomik<br />

zayıflıkların yakın dönem için petrol talebini yeteri kadar artırmayacağı öngörülebilir. Yapılan bazı arz ve talep<br />

tahmin çalışmalarına bakıldığında 2010 ve 2011 yılları için petrol fiyatlarının 55-60 dolar civarında olacağı<br />

beklenmektedir. Brent petrol fiyatlarının ise 77 dolar düzeylerinde kalması beklenmektedir. Yine 2009 yılı<br />

başı itibariyle bakıldığında petrol dışı mal fiyatlarında da bir yükselme görülmektedir ve bunda da OECD üyesi<br />

olmayan ülkelerdeki güçlü talep yapısının etkili olduğu söylenebilir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 3: Petrol Fiyatları (Brent, Ham Petrol, Kasım 2009 itibariyle, varil fiyatı)<br />

in dolar in euro<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

OECD ülkelerine baktığımızda yakın dönem için en azından geçici mali desteklerin de etkisi ile, talep yapısının<br />

şekillendiğini söyleyebiliriz. Bu bağlamda talebin yapısının şekillenmesinde geçici mali desteklerin önemli etkisi<br />

görülecektir. Ancak bu etkilerin belirsizliği nedeni ile kriz ortamı ve ekonomik istikrarsızlık beklenenden daha<br />

da uzun sürebilecektir. 2011 yılına kadar destekleyici politikaların hem özel tüketimi hem de yatırım ortamını<br />

iyileştirmesi ve bir hız kazanmasını sağlaması gerekmektedir.<br />

Dünya ekonomisi ile ilgili gelişmiş ülkelere ve genel duruma baktığımızda şunları söylememiz mümkündür:<br />

• Politik teşvikler sayesinde ABD’de kısmi bir büyüme ortamı yakalanabilmiştir. Finansal şartlar ve<br />

talepteki değişim ile özel yatırımların 2010 yılından itibaren artması beklenmektedir.<br />

• Japonya’ya bakıldığında 2011 yılında yaklaşık yüzde 2 büyümesi tahmin edilmektedir. Bu<br />

hedef ise yeni hükümetin kamu harcamaları artırma kararı ile gerçekleşmektedir. Buna rağmen<br />

işsizlik oranlarının 2010 ve 2011 yılları için aynı kalması beklenmektedir.<br />

• Euro bölgesindeki büyüme hakkında ise farklı senaryolar bulunmaktadır. Bu bölgenin en geç<br />

büyümeye başlayan bölge olacağı projeksiyonu yapılmaktadır. Hem iş ortamının hem de konut<br />

yatırımlarının 2010 yılı için çok ümitvar olmadığı tahmin edilmektedir. Finansal şartlardaki iyileşme<br />

ve destekleyici para politikası önlemlerinin ise 2011’den sonra büyümeye destek çıkabileceği tahmin<br />

edilmektedir.


20<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

• Çin ekonomisindeki büyümenin hızlı bir şekilde yine yüzde 10 düzeylerinde olacağı öngörülmektedir.<br />

Hindistan’daki güçlü ihracat ve yatırım ortamı nedeni ile 2010 ve 2011 yıllarında hızlı bir<br />

büyüme olacağı beklenmektedir. Önümüzdeki iki yıl boyunca dünya ticaretinin hız kazanması<br />

beklenmektedir. Bundaki en önemli etken ise Asya ekonomilerindeki güçlü büyüme olacaktır.<br />

OECD Avrupa ülkelerine bakıldığında ise ticaretteki büyümenin önemli bir derecede olmayacağı ve<br />

ancak 2011’de yeterli bir hız kazanacağı söylenebilir.<br />

Tablo 2: Dünya Ticaretinde İyileşme ve Azalan Dengesizlikler (2007-2011)<br />

Not: Dinamik Asya, Taipei, Hong Kong, Çin, Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland’ı içermektedir.<br />

Büyüme oranları ithalat ve ihracatın aritmetik ortamasıdır. Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

2010 yılı sonuna kadar OECD genelinde işsizlik oranlarının düşmesi beklenmektedir. Ancak bu düşüş<br />

azalan bir hızla gerçekleşecektir. 2010 yılı sonu itibariyle OECD ülkelerindeki işsiz sayısı 2007 yılı sonuna göre<br />

21 milyon kişi daha fazla olacaktır. Geçmişte yaşanan tecrübelere göre, her ne kadar aktif politikalar üretilse bile kriz<br />

başladığından bu yana işsizlik oranlarındaki kısmi yükselişin uzun süre devam etme riski bulunmaktadır.


21<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 3: İşgücü Piyasaları Şartları Yavaş Bir Şekilde Gelişecek (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Tüm ülkeler bir şekilde işgücü piyasasında zorluklar yaşamaktadır ancak bu zorlukların boyutu ve çeşitliliği<br />

ülkeden ülkeye de farklılık göstermektedir. Geçtiğimiz yıl içinde haftalık çalışma saatleri açısından birçok ülkede<br />

çalışma saatları düşürülmüştür. Özellikle sorun yaşayan sektörlerin başında ise üretim ve inşaat gelmektedir. İş<br />

saatlerinin azaltılması işsizliğin artmasını özellikle kıta Avrupası’nda oldukça engellemiştir. Ancak ABD<br />

açısından konu ele alındığında ise her ne kadar iş saatlerinde azaltıma bile gidilse faaliyetlerdeki azalmanın iş<br />

ortamına olan etkisi beklenmedik düzeylerde olmuştur.<br />

Ekonomik durgunluktaki artışla birlikte, küresel mal fiyatlarındaki düşüş birçok OECD ülkesinde enflasyon<br />

oranlarının sıfırın altında gerçekleşmesini sağlamıştır. Tüketici fiyatları birçok ülkede olduğu gibi Çin’de de<br />

düşmektedir. Çekirdek enflasyon oranları hem ABD’de hem de Euro bölgesinde yüzde 1.5 düzeylerine inmiştir.<br />

Finansal krizin başlangıcından bugüne kadar cari açık dengesizliklerinin azaltılması noktasında ciddi sorunlar<br />

ortaya çıkmıştır. 2009 yılı başından ortasına kadar bakıldığında küresel cari açık dengesizliklerinin boyutu toplam<br />

dünya GSH’sının yüzde 2’sinden fazla azalma kaydetmiştir. Başlıca petrol ihraç eden ülkelerin ve Çin’in dış fazla<br />

elde etmesinin yanısıra, özellikle ABD’nin dış açığında hızlı bir düşüş gerçekleşmiştir. ABD’nin görece olarak<br />

daha fazla olan gücü dış açığın büyümesine yardımcı olurken öte yandan mal fiyatlarındaki yukarı yönlü baskının da<br />

mal ihracatçılarının dış fazlalarını artırması beklenmektedir.<br />

Mevcut küresel şartlara bakıldığında risklerden kurtulmanın da ülkeler açısından yeni riskler<br />

doğurduğunu söylememiz mümkün olacaktır. Çünkü tüm bu aksiyonların birbiri ile de ilgisi bulunmaktadır.<br />

Mecvut ortama baktığımızda en temel riskleri şu şekilde saymamız mümkün olacaktır:<br />

• Ülkelerin makroekonomik politikaları uygulamadaki riskleri: Örneğin zamanından önce veya<br />

gecikmeli olarak para politikası ve maliye politikası teşviklerinin durumundaki değişiklik.<br />

• Finansal riskler her iki yönde de devam etmektedir. Finansal piyasada faaliyet gösteren firmalardan<br />

büyük bir oyuncunun iflası veya zorluk yaşaması veya şartların beklenenden daha iyi bir şekilde<br />

gelişmesi de tehlikeli riskler taşımaktadır.<br />

• Özel sektördeki bilanço düzeltmeleri ile ilgili bir belirsizlik bulunmaktadır.<br />

• Dünya ticaretinin hız kazanması ile birlikte ticaretin daha yoğun olması beklenebilir. Gelişmekte<br />

olan ekonomilerdeki güçlü talep OECD ülkelerinde büyümeye destek sağlayabilecektir.<br />

• Çok güçlü bir büyümenin mal fiyatları üzerine etkide bulunması ancak OECD dışı ülkelerde<br />

büyümenin daha fazla olması durumunda mümkün olacaktır. Öte yandan fiyatların artışındaki düzey<br />

uygun seviyelerde kalırsa durgunluktan çıkış için de düşük bir etkisi olacaktır. Yapılan araştırmalar<br />

petrol fiyatlarındaki yüzde 10’luk bir artışın OECD ülkelerindeki faaliyetleri yüzde 0.1 (fiyat<br />

artışından sonra) ve enflasyonu ise yüzde 0.2 artıracağını göstermektedir.<br />

• Geçtiğimiz yıl içerisinde Euro ve Yen karşısında doların değer kaybetmesi şeklinde ortaya çıkan bir


22<br />

döviz kuru ayarlaması yaşanmıştır. Doların değerindeki azalma ABD’deki ekonomik faaliyetleri ve<br />

enflasyonu artırırken, hem Euro Bölgesi hem de Japonya’da ters etki doğuracaktır.<br />

Para politikaları uygulamalarına baktığımızda bazı ülkelerde normalleşme sürecine girmenin de etkisiyle kredi<br />

piyasasındaki aşırı likiditenin ve müdahalenin kaldırılması yönünde adımlar atılmakla birlikte birçok ülke için hâlâ<br />

bu sürecin başında bulunulmaktadır.<br />

Buna göre düşük politika oranlarından çıkış için aslında iki grup ülke bulunduğu söylenebilir. İlk gruptaki<br />

ülkeler daha dayanıklı iken (Avustralya, Norveç ve İsrail) veya yakın dönem için pozitif gelişmeler gösteriyorsa<br />

(Kore) ve bunların daha hızlı bir şekilde bu politika uygulamalarından çıkmaları gerekirken ABD, AB, İngiltere ve<br />

Kanada gibi enflasyon ve ekonomik aktivitenin baskı altında olduğu ülkelerde de bu çıkış politikaları daha yavaş<br />

uygulanacaktır.<br />

Konvansiyonel faiz oranı kesintileri ile birlikte para otoritelerinin birçok konvansiyonel olmayan önlem<br />

aldıkları da görülmektedir. Bunun bir sonucu olarak merkez bankalarının bilançoları aşırı büyüme göstermiştir.<br />

Normalleşme sürecinde bu bilançoların eski durumuna getirilmesi öncesindeki likidite nedeni ile enflasyon ve erken<br />

bir şekilde sistemden çıkarılması durumunda ise tekrar deflasyon sorunu yaşanması mümkün gözükmektedir. Bu<br />

nedenle otoritelerin bu önlemlerin zamanlaması ve boyutuna ilişkin öngörülerinin dikkatli bir şekilde de<br />

uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir.<br />

Banka ve diğer kurumların finansal kriz döneminde destek görmesi yönünde önemli finansal politikalar<br />

uygulanmıştır. Bu hem OECD ülkelerinde hem de OECD dışı ülkelerde aynı şekilde olmuştur. Tablo 4’ten de<br />

görüleceği üzere ilk başta, örneğin banka yükümlülükleri için devlet garantileri kaldırılmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 4: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Finansal Önlemler<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86


23<br />

Problemli finansal varlıklardaki sorunların çözümüne yönelik bazı uygulamalar olmuşsa da özellikle bu<br />

anlamdaki sürecin ABD, Almanya ve İngiltere’de daha yavaş olduğu görülmektedir. Problemli varlıklara karşı olan<br />

tavrın bu aşamada önemli bir şekilde ele alınması ve finansal şartlardaki iyileşme, normalleşme görünümüne rağmen<br />

yine de dikkate alınması gerekmektedir.<br />

Finansal sektörden kaynaklanacak muhtemel bir krizin önüne geçmek için ülkeler finansal sektörde<br />

bir reform ihtiyacı içine girmişlerdir. Başta uluslararası sözleşmeler olmak üzere birçok alanda politika<br />

uygulamaları tartışılmış, bazıları ise uygulamaya geçirilmiştir. Krizin anıları daha sıcak iken bu iyileştirmelerin<br />

de hızlı bir şekilde yapılmasında fayda bulunmaktadır.<br />

Küresel finansal mimarinin yeniden oluşturulmasında tabii olarak kısa dönemde yapılması gerekenler<br />

ve orta/uzun vadede yapılması gerekenler arasında farklar olacaktır. Bu nedenle uygulanacak politikaların da<br />

amaçlarına göre farklı hızlarda ve ölçeklerde olması gayet normaldir.<br />

Bu reformların menkul kıymetleştirme piyasalarını da geliştirmesi beklenmelidir. Çünkü bu piyasalardaki<br />

iyileşme ile birlikte kredi piyasaları da dengeye oturacak ve finansal krizin ekonomik faliyetler üzerindeki etkileri<br />

de azalacaktır.<br />

Finansal kurumlara olan güvenin artırılmasında muhasebe standartlarının geliştirilmesi de önemli bir<br />

rol oynayacaktır. Bununla birlikte, küresel kriz süresince yapılan birçok düzenleme ve idari çerçevenin bankaları<br />

bireysel bazda ele alması önemli sorunların başında gelmiştir. Bankaların aslında bir sistemik riske maruz kaldığı<br />

ve dolayısı ile daha makro düzeyde bir kurallar seti ile düzenleme altına alınması gerektiği ise daha geç<br />

anlaşılmıştır. Maliye politikaları açıklarına baktığımızda durumun giderek daha vahim bir hal aldığı görülmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 5: Mali Pozisyonlardaki Yavaş Gelişme (2007-2011, % GSMH)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

2010 yılında oldukça mütevazi sayılabilecek bir iyileşme ile birlikte 2011 yılında az bir ilerleme kaydedilmesi<br />

beklenmektedir. OECD ülkelerinin ortalaması olarak ele aldığımız ve bu açıkları kriz öncesi seviyeleri ile mukayese<br />

ettiğimizde GSMH’larda yüzde 4’lük bir gelişme olacağı tahmin edilmektedir.<br />

Küresel çapta krizden çıkışın netleştiği bir ortamda mali düzenlemenin başlaması daha yerinde bir yaklaşım<br />

olacaktır. Ülkelerin makroekonomik durumlarına göre düzenlemelerin türü ve şekli farklılık arz edebilmektedir.<br />

Örneğin hükümet bütçelerinin orta vadede ihtiyaç duyduğu düzenlemeler Norveç, Kore ve İsviçre gibi ülkelerde<br />

görece olarak daha düşük iken yine orta vadede Yunanistan, Polonya, Portekiz, Japonya, ABD, İngiltere ve<br />

İrlanda gibi ülkelerde zaten yüksek olan borç düzeyleri daha da artacaktır. Ülkelerin artan yüksek borç oranları<br />

önümüzdeki yıllarda finansal piyasalar üzerinde ekonomik faaliyetleri olumsuz yönde etkileyecek bir unsur


24<br />

olacaktır. Ülke tahvillerinin getirileri Mart 2009’da tavan yaptığı döneme göre oldukça düşük olmakla birlikte<br />

finansal krizin başladığı döneme göre de oldukça yüksek seyretmektedir.<br />

Özel yatırımların dışlanması (crowding out), devlet tahvilleri üzerindeki yüksek faiz oranları ve<br />

kamu sektörü borçları bir kar topu etkisi ile daha da büyüyebilir. Yüksek borç düzeyleri, hükümetin finansal<br />

piyasalardaki dalgalanmaları finanse ederken yaşayacağı bir kırılganlık noktası olarak da ortaya çıkmaktadır.<br />

Hükümetlerin maliye politikaları uygulamalarına ilişkin orta vadeli planlarını şimdiden açıklamaları ve bu<br />

anlamda piyasa beklentilerini yönledirmeleri de uygun bir adım olacaktır. Kamusal politikaların harcamalar<br />

yönününden önemli bir şekilde ele alınmasında fayda bulunmaktadır. Ampirik analizler, bütçelerdeki<br />

sağlamlaşmanın vergi artışları ile harcama kesintileri karşılaştırıldığında harcama kesintileri ile daha<br />

etkin sağlandığını göstermektedir. Birçok ülke açısından emeklilik ve sağlık ödemeleri sürdürülebilir bir kamu<br />

finansmanı için önemli bir gösterge olacaktır.<br />

Ülkelerin mali politikalar açısından ortaya koyacağı planların da spesifik olması gerekmektedir. Birçok OECD<br />

ülkesi bu orta vadeli planları ifade etmekle birlikte 2011 yılına kadar bütçe açıklarının GSMH’nın yüzde<br />

3’ü kadar açık vereceğini de planlara dahil etmişlerdir, bununla birlikte bazı ülkeler henüz bir plan bile<br />

belirlememiştir.<br />

Küresel düzeyde bakıldığında, durgunluk öncesinde bile birçok ülkenin önemli yapısal değişikliklere ihtiyaç<br />

duyduğu görülmektedir. Küresel kriz ve resesyon bu değişiklik ihtiyacını hem hızlandırmış hem de ölçeğini<br />

büyütmüştür. OECD tahminlerine göre krizin sermaye yoğunluğu ve yapısal işsizlik üzerine olan etkileri ortalama<br />

yüzde 3.5 civarında olmuştur. Ancak, bu kriz yaşanmamış bile olsa OECD çapındaki potansiyel büyüme oranlarının<br />

yine de yüzde 2 düzeylerine düşmesi beklenmekte idi.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 6: 2008’den Bugüne Hükümetlerce Uygulanan Yapısal Önlemler<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86


25<br />

Tablo 5’te de görüleceği üzere hükümetler 2008 yılı ortalarından bugüne kadar bir çok alanda yapısal politikalar<br />

geliştirmişlerdir. Finansal piyasaların düzenlenmesi ve denetlenmesi üzerine olan bazı reformlar, kamu yatırımları,<br />

altyapı düzenlemeleri büyüme üzerinde uzun dönemle faydalar sağlayacaktır.<br />

Bunlara ek olarak iç piyasaların uluslararası ticaret ve yatırımlara açık olması da önem arz etmektedir. Resesyon<br />

ve sonrasındaki gelişmeler birçok ülkede korumacılığın türev uygulamalarını gündeme getirmektedir.<br />

Orta ve uzun vadede işgücü piyasalarındaki reformların da önem arzettiği görülmektedir. Bu alanda reformların<br />

gerçekleştirilmemesi uzun vadede kişi başı GSMH’yı etkileyebilecektir. Bu piyasadaki muhtemel en büyük risk<br />

işsizlik oranlarındaki artış ve işgücü piyasasına çok zayıf bağlanmış işgücü olmaktadır. Aktif işgücü piyasası<br />

uygulamalarındaki reformlar veya işsizlik ödemelerinin arttırılması işsizlikle mücadelede işe yarayabilecektir.<br />

Yapısal işsizliği ortadan kaldıracak diğer önlemler arasında ise işgücü üzerindeki vergilerin azaltılması (ki<br />

bu durumda mali zorunluluklar nedeni ile zor bir tercih), piyasa rekabetininin arttırılması gibi önlemler<br />

sayılabilir. Yapılan bazı ampirik araştırmalar şu sonuçları vermektedir:<br />

OECD ülkelerinde işsizlik oranlarında yüzde 1’lik bir düşüş kaydedilmesi için işsizlik ödemelerinin<br />

yüzde 8 azaltılması veya işgücü üzerine olan verginin yüzde 3.5 oranında düşürülmesi veya son 10 yıl boyunca<br />

ortalama bir OECD ülkesinde oluşan piyasadaki ürün serbestleştirilmesinin uygulanması veya her bir<br />

istihdam edilen işçi için yapılan harcamaların artırılması (kişi başı düşen GSMH’nın bir parçası olarak) veya<br />

bu belirtilen önlemlerin belli yüzdelerde birlikte uygulanması ile işsizlik düşürülebilecektir.<br />

Kriz sonrasındaki verimlilik artışının sağlanması için ise Ar-Ge teşviklerinin verilmesi, rekabetçi olmayan,<br />

engelleyici piyasa uygulamalarının ortadan kaldırılması gibi genel hususlara dikkat edilmelidir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 7: Genel Küresel Projeksiyon (2009-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86


26<br />

2.2 ÜLKESEL VE BÖLGESEL GELİŞMELER<br />

2.2.1 OECD ÜLKELERİ<br />

2.2.1.1 Amerika Birleşik Devletleri<br />

ABD için her ne kadar çok kötü bir resesyondan geri dönüş emareleri gözükmüş, üretimdeki düşüşün 2009<br />

yazından sonra geriye başlamış olsa da çok önemli sorunlu alanlar hâlâ varlığını devam ettirmektedir. Büyük<br />

bankaların iflasına ilişkin pek fazla risk kalmamakla birlikte (Zaten büyük bankaların yaptıkları işlemler itibari ile<br />

batacak olanları battı !) sermaye yeterliliği anlamında önemli sorunlar devam etmektedir. Hanehalkları ise hem<br />

borç azaltımı hem de varlıklarını yeniden yapılandırma noktasında bir dönüşüm yaşayacaktır. Büyük miktarlarda<br />

sayılabilecek makroekonomik canlandırma ve finansal şartların iyileştirilmesi büyümeyi desteklerken bu çok<br />

da hızlı gerçekleşmeyecektir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 8: ABD: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki en kötü resesyon dönemlerinden sonra ortaya çıkan bu dönemin de tekrar<br />

dipten döndüğü söylenmektedir. Üretimde sektörler bazında bile olsa kısmi iyileşmeler yaşanmakta, hisse senedi<br />

piyasalarındaki hareketlenmeler hanehalkı servetlerinin toparlanmasını sağlamakta ve konut piyasasında da ufak<br />

artışlar başlamaktadır.<br />

Yukarıda belirtilen bazı olumlu gelişmeler olmakla birlikte birçok olumsuz gösterge de bulunmaktadır. Örneğin<br />

konut dışı inşaatlarında aşağı yönlü bir trend devam etmekte ve işgücü piyasası da zayıflığını sürdürmektedir.<br />

Küçülmenin derinliği ekonominin hem üretim hem de işgücü piyasalarında kullanılmamış kapasiteyi önemli ölçüde<br />

artırmıştır. Bir müddet daha devam etmesi beklenen bu atıl kapasite para politikası önlemlerine ve artan enerji mal<br />

fiyatlarına rağmen enflasyonist baskıları engellemiştir. Cari işlemler dengesinin azalması noktasında iç talepteki<br />

düşüş de çok önemli bir rol oynamıştır. 2009 yılı ilk yarısı itibariyle GSMH’nın yüzde 3’ünden daha fazla düşmüştür.<br />

Tablo 9: ABD: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Kamu desteklerinin ciddi maliyetleri de olmaktadır. Bunun da bir sonucu olarak 2009 yılında GSMH’nın<br />

bütçeyi yüzde 10 oranında aşması beklenmektedir. Devasa boyutlardaki mali açıkların hükümet harcamalarını<br />

ilerleyen dönemde daha da sıkılaştırması ve kısması öngörülmektedir. Ancak bu öngörünün yıllara yayılması


27<br />

da söz konusu olacaktır.<br />

Bütçe konsolidasyonu başladığında ise özel iç talep büyümenin en temel faktörü olacaktır. Ancak, zayıf olan<br />

bazı temel göstergelere bakıldığında özel kesim iç talebindeki artışın (yeterli boyuttaki bir artışın) 2010 yılında<br />

olması muhtemel gözükmemektedir. Bununla birlikte, kısmi bir hızlanma ile ancak 2011 yılında bir büyüme ümit<br />

edilmektedir. Kısa dönemde konut yatırımlarından kaynaklanan bir miktar büyüme beklense bile uzun<br />

vadedeki büyüme firma verimliliği, düşen şirket tahvil oranları ve iş ortamı üzerinde arz baskısı oluşturan<br />

banka kredilerinin yaygınlaşması ile mümkün olacaktır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 10: ABD: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Yüksek varlık fiyatları tasarruf oranlarında ileriye dönük artışları engellerken aynı zamanda tüketici<br />

güvenini artırmakta, tüketim artışını canlı tutmaktadır. Konut satışlarındaki artış ve son birkaç yıl içindeki<br />

satılmayan konutların sayısındaki önemli düşüşler muhtemelen yakın bir gelecekte yeni konut yapımlarına<br />

neden olacaktır. Buna rağmen yüksek işsizlik oranları nedeni ile hem ücretlerdeki artışın hem de kişisel gelirlerin<br />

önümüzdeki birkaç yıl boyunca baskı altında olacağını söylemek gerekmektedir. Bunun bir sonucu olarak henahalkı<br />

gelirlerinde önümüzdeki yıl ciddi bir artış görülmeyeceği ancak kısmi bir artış görülebileceği söylenebilir.<br />

Tablo 11: ABD: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Her ne kadar birçok önlem alınmış olsa da özellikle ABD için finansal kurumların öngörülenden daha<br />

fazla riske maruz kalması muhtemel görülmektedir. Bu riskler ise yeni kayıplar anlamına gelecektir. Özellikle<br />

ticari emlak kredileri bu kapsamda görülebilir. Öte yandan iyileşme ile birlikte uzun vadeli faiz oranlarının bütçe<br />

açıkları nedeni ile artmasından kaynaklanacak riskler de bulunmaktadır. Eğer artan hisse senedi fiyatları ve konut<br />

fiyatları tüketici güvenini sağlar ve hanehalkı harcamaları artış gösterirse bu durumda mevcut olan üretim kapasitesi<br />

ve düşük stok düzeyleri artan talep için yeterli olmayacaktır.


28<br />

2.2.1.2 Japonya<br />

Japonya’ya baktığımızda mali teşviklerin etkisinin ancak işsizlikteki kısmi düşüşü ve ücret seviyelerindeki<br />

azalmayı koruduğu söylenebilir. 2011 yılında büyümenin yüzde 2 civarında olması beklenmektedir. 2011 yılı<br />

boyunca işsizlik oranları yüzde 5.5 düzeylerinde devam edecek ve deflasyon da varlığını koruyacaktır.<br />

Bank of Japan deflasyon ile savaşta daha güçlü önlemler almalıdır. Faiz oranlarını düşük düzeylerinde<br />

tutmalı ve enflasyonda bazı gelişmeler görülünceye kadar somut bazı önlemler uygulamalıdır. Japonyanın yüksek<br />

kamu borç oranları ve bütçe açıkları düşünüldüğünde mali teşviklerin olması da çok mümkün gözükmemektedir. Bu<br />

nedenle hükümet kamu harcamalarındaki artışı ancak diğer harcama programlarından bir kısıntı ile elde edebilecektir.<br />

Güvenilir ve orta vadeli bir mali konsolidasyon programının oluşturulması ve uygulanmaya başlanması önem arz<br />

etmektedir. Bu tür bir program ile temel vergi reformları ile birlikte diğer yapısal reformlar yapılmalıdır, özellikle<br />

yaşlanan nüfus ortamındaki hayat standartlarının geliştirilmesi için bu bir zarurettir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 12: Japonya: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Diğer Asya ülkelerinden kaynaklanan ithalat talebi ile birlikte artan Japon ihracatı Japonya için bir şans<br />

olmuştur. Eylül 2008 sonrasında Yen’in değer kazanmasında kısmi bir ters durumun gerçekleşmesi de bu ihracata<br />

yardımcı olmuş ve özellikle otomobil ve bilgi teknoloji tabanlı ürünlere olan talep artmıştır. 2009’un ilk yarısındaki<br />

büyük sıçramadan sonra iflas sayılarında da bir denge oluşmaya başlamış ve tarihsel seviyelerine göre düşük olmakla<br />

birlikte yine de tüketici güveninde bir artış ve finansal şartlarda bir iyileşme yaşanmıştır. 2009 yılındaki kurumsal<br />

kârların azalması firmaların yatırım planlarını olumsuz etkilemiştir. Düşük ratingli borçlananlar için risk primlerinin<br />

yüksek olması ve banka kredilerindeki düşük düzeyler büyüme ve refah artışında da negatif etkiler oluşturmuştur.<br />

Kurumsal kesimdeki olumsuz gelişmeler hanehalklarını emek gücü piyasaları aracılığı ile etkilemiştir.<br />

Hanehalkı gelirleri, 2008 yılında ücretlerin düşmeye başlaması ve işsizliğin artışı ile birlikte azalmıştır. 2009 yazı<br />

itibariyle işsizlik oranları yüzde 5.7 gibi rekor düzeylere çıkmıştır.<br />

Tablo 13: Japonya: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

İşgücü piyasasının zayıflığına rağmen özel tüketimde bir sıçrama görülmektedir. 2009 yılı ikinci çeyreği<br />

sonrası yaşanan bu gelişmede daha çok hanehalklarına yapılan ücret ödemeleri ve hükümet yatırımlarının çift haneli<br />

rakamlara ulaşması sayılabilir. Mali duruşun en azından 2011 yılına kadar genişleyici bir düzlemde olması, ancak bu


29<br />

mali genişlemenin bütçe açığını daha da artırması beklenmektedir. 2011 yılı itibariyle GSMH’nın yüzde 10’undan<br />

daha fazla olacaktır. Bu durum OECD ülkeleri arasındaki zaten yüksek olan kamu borçlarını GSMH’nın yüzde<br />

204’ü gibi daha da yüksek bir düzeye çekecektir. Aynı zamanda GSMH’larının yüzde 113’ü düzeylerinde olan net<br />

borç da OECD ülkeleri arasında en yüksek olanıdır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo <strong>14</strong>: Japonya: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Bank of Japan’ın devamlı surette likidite sağlaması neticesinde iktisadi büyümenin 2011 yılında yüzde<br />

2 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Buna rağmen hem iç hem de dış riskler daha çok negatif yönlü olarak<br />

gözükmektedir. Dünya ticaretinin düzelmesi ve politikaların uygulanması noktasındaki riskler tamamen ortadan<br />

kalkmamıştır. Finansal piyasalarda uygulamaya konulan acil önlemlerin erken tasfiyesi iç talepte olumsuzluklara<br />

neden olabilecektir. Japon ekonomisi küresel gelişmelere karşı çok duyarlıdır. Örneğin küresel şartlardaki bir<br />

iyileşme ile birlikte Japonya’daki büyüme aynı iyileşmenin başka ülkelere olan etkisinden çok daha fazla katkı<br />

sağlayabilmektedir.<br />

Tablo15: Japonya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

2.2.1.3 Euro Bölgesi (Fransa, İtalya, İngiltere ile birlikte)<br />

Euro Bölgesindeki faaliyetlerin keskin düşüşü beklenenden daha hızlı bir şekilde gerçekleşmiştir. Finansal<br />

sektörde esen ters rüzgar ve artan işsizlik oranları, krizden çıkışın da derece derece olacağını işaret etmektedir. Her<br />

ne kadar şartlarda bazı iyileşmeler olsa da 2010 yılı ortalarına kadar ekonomik büyüme, düşük çekirdek enflasyon<br />

nedeni ile sınırlı kalacaktır.<br />

Düşük çekirdek enflasyon, sıkı kredi piyasası ve inatçı negatif çıktı düzeyleri mevcut genişleyici para<br />

politikalarının 2010 yılı sonlarına kadar devamını makul kılmaktadır. Daha sonra ise acil kredi destekleri piyasadan<br />

çekilmeli ve politika oranları derece derece artırılmalıdır. Bölgedeki GSMH hareketleri faaliyetlerdeki keskin


30<br />

düşüşün en azından durduğunu işaret etmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 16: Euro Bölgesi: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Para piyasalarındaki faiz oranı spreadlerindeki daralma ile birlikte hisse fiyatlarında artış nedeni ile finansal<br />

şartlarda bir iyileşme görülmektedir. Ancak yine de banka kredileri sıkı olup hem hanehalkı hem de firmalara dönük<br />

krediler yeterli değildir. Bankaların yeni özel sermayeyi temin etme noktasındaki başarılarına rağmen hâlâ<br />

yeterli sermayeye sahip olup olmadığı noktasında soru işaretlerini muhafaza etmektedir. Muhtemel başka<br />

krizlerin önüne geçmek için Avrupa çapında finansal düzenleyici ve denetleyici kurumların bazı yapısal önlemler<br />

alması gerekmektedir.<br />

Krizin başladığı andan bugüne kadar işgücü piyasasındaki şartlar olumsuzluğunu korumaktadır. En yüksek<br />

olduğu noktalardan yüzde 2’lik düşüşler gösteren işsizlik oranları daha önceki resesyonlara göre üretim düşüşleri ile<br />

çok daha güçlü bağa sahip gözükmektedir. Tüm bölgedeki işsizlik oranları yüzde 9.6 seviyelerine ulaşmıştır ve 2011<br />

yılı başlarına kadar da bu oranın artması beklenmektedir.<br />

Tablo 17: Euro Bölgesi: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Küresel mal piyasalarındaki fiyat düşüşleri 2009 yazında enflasyonun negatif olmasına sebep olmuştur. Avrupa<br />

Merkez Bankasının (ABM) mevcut politika uygulamaları yerinde gözükmektedir. Politika oranları değiştirilmemiş<br />

ve yoğun likidite önlemleri alınmış, açık piyasa operasyonları gerçekleştirilmiştir.<br />

Euro Bölgesi ülkeleri bazı mali önlemler almış olup bunların toplamı 2009 yılı GSMH’sının yüzde 1’i<br />

civarındadır. Önemli miktardaki desteklerin bir kısmı ise otomatik dengeleyiciler ve finansal sektördeki önlemlerle<br />

gerçekleştirilmiştir. Kamu borçlarının GSMH’ya oranı kriz döneminde önemli miktarda artmış olup İstikrar ve<br />

Büyüme Anlaşmasının oldukça üzerinde olmuştur.<br />

Tablo 18: Euro Bölgesi: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86


31<br />

Euro bölgesindeki büyümenin 2011 yılı ile birlikte bir hız kazanması muhtemel gözükmektedir. Bölgenin<br />

içinde olduğu riskler oldukça geniş bir spektrumu kapsamakta ve dengeli bir şekilde her alana yayılmaktadır. Kısa<br />

dönemde özel talebin artması zor gözükmekte, finansal piyasalar ise kırılganlığını korumaktadır. Büyüme ile<br />

birlikte hem para hem maliye politikalarının uygulanmasındaki ince ayar da önemli bir risk oluşturmaktadır.<br />

2.2.1.4 Kanada<br />

Kanada’da reel gelirin düşmeye başladığı 2008’in son çeyreğindeki durumun 2009’un ikinci yarısı itibariyle<br />

düzeldiği söylenebilir. Hem dış talep hem de iç yatırımlarda ve işsizlikte az da olsa bir artış görülmektedir. 2009’un<br />

ilk yarısında GSMH yüzde 6.1 azalış kaydetmiş ve ikinci çeyrekte yüzde 3.4 küçülmüştür.<br />

Bank of Kanada’nın sıfıra yakın olarak uyguladığı politika faiz oranlarını en azından 2010 yılı ortalarına<br />

kadar aynı düzeyde tutması yararlı olacaktır. Kanada hükümetinin de detaylı ve güvenilir orta vadeli planlara<br />

ağırlık vermesi gerekmektedir. Kanada’daki görece gelişmelerin özellikle dünya ticaretindeki gelişme, hükümetin<br />

altyapı projelerindeki ilerleme ve özel kesimin konut, ekipman ve makina yatırımlarını yenilemesi ile aşılması<br />

mümkün gözükmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 19: Kanada: İstihdam, Gelir ve Enflasyon (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

İşgücü piyasasındaki gelişimin de durduğu görülmektedir; işgücü seviyeleri 368,000 azalış ile Eylül<br />

2009’da yine Mart 2009’daki seviyelerine gelmiştir. Ekonomik şartlar nedeni ile işgücünde bir gelişme olmamış,<br />

atıl kapasite ekonomik yapıda varlığını sürdürmüş, fiyat baskısı ise az olmuştur. Ortalama enflasyon yıllık bazda<br />

yüzde -0,9 iken resmi kaynaklarda yüzde 1.5 ve yüzde 2 civarlarında bir ölçüm yapılmıştır.<br />

Tablo 20: Kanada: Finansal Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Ekonomideki çıkışın hem iç canlanma hem de dış taleple gerçekleşmesi beklenmektedir. Bu anlamda,<br />

dış talebin eski çok düşük seviyelerden yukarı çıktığına dair göstergeler mevcuttur. Bu gelişmeler işgücünü ve<br />

yatırımları artıracak ve 2010-2011 döneminde büyümede artış sağlanacaktır. İkinci olarak tüketici harcamalarını<br />

arttıracak şekilde finansal piyasalardaki şartların iyileştiği, konut piyasasının düzelmeye başladığı ve hem iş hem de<br />

hanehalkı güveninin arttığı görülmektedir. Üçüncü olarak, konut yatırımları ve konut sektörüne ilişkin uygulanan<br />

federal konut kredi geri ödemeleri de bu anlamda kolaylık sağlamaktadır.


32<br />

Kanada’nın küresel çıkış ortamında daha avantajlı bir durumda olması da beklenebilir. Ancak buna<br />

rağmen işsizlik oranlarının 2010 ortalarına kadar yüzde 9’a yakın seyredeceği ve ancak 2011 ortalarında<br />

yüzde 8’lerin altına ineceği beklenmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 21: Kanada: Talep ve Üretim (2008-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Vergi oranlarındaki kesinti, gelirlerdeki düşüş ve artan harcamalar nedeni ile hükümetin bütçe açığında bir<br />

artış olması beklenmekte ve bunun da 2010’un ortasından sonra azaltılması planlanmaktadır. Ekonomik şartların<br />

talep ettiği gereklilikler her ne ise bunların gerçekleştirilmesi de hükümet tarafından garanti edilmiştir. Bank of<br />

Kanada’nın uyguladığı politikalar mevcut hali ile uygun gözükmekte, likidite sorunu gözükmemektedir.<br />

Tablo 22: Kanada: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

İleriye dönük projeksiyonlar değerlendirildiğinde hem olumlu hem de olumsuz anlamda beklentiler söz<br />

konusudur. Hem küresel iyileşmenin hem de dış talebin belirsizliği bir sorun oluşturmaktadır. ABD doları<br />

üzerindeki baskı ve buna bağlı olarak Kanada Doları’nın daha güçlü olma riski nedeni ile ihracatta bir<br />

sorun yaşanması muhtemel gözükmektedir. Mal fiyatlarının daha yüksekte seyretmesi, talepteki artış ve dış<br />

talepteki beklenmeyen bir yükselme (özellikle Çin ve diğer gelişen ekonomilerden kaynaklanan talepler) Kanada<br />

ekonomisinin GSMH’sını ve enflasyon projeksiyonlarını etkileyen en önemli değişkenler olacaktır.


33<br />

2.2.2 OECD Dışı Bazı Ülkeler<br />

2.2.2.1 Brezilya<br />

Brezilya, GSMH’daki artış, ekonomik faaliyetlerdeki iyileşme, endüstriyel üretimdeki artış ile olumlu<br />

gelişmeler kaydetmektedir. Kapasite kullanımının üretim sektöründe kriz öncesi döneme yaklaşması da başka bir<br />

olumlu gelişme olarak kendini göstermektedir. Yatırımlarda ise beklenen gelişme henüz gerçekleşmemiştir. Mali<br />

şartlarda devrevi koşullar gereği zayıflıklar söz konusu olmakla birlikte küresel krizle mücadele edecek politikalar<br />

da uygulanmıştır.<br />

Brezilya ekonomisindeki özel tüketim kaynaklı olarak faaliyetlerin hızlı bir şekilde iyileştiği görülmektedir.<br />

Özellikle Çin dahil Asya ülkelerine yapılan mal ihracatları ile birlikte bu koşullar daha da iyileşmiştir. 2008’in son<br />

çeyreğinden bu yana yatırımlardaki azalma olumlu yönde gelişmeye başlamıştır. Endüstri üretimi, sermaye malları<br />

üretimini de içerecek şekilde artmakta, üretim kapasitesinin kullanım oranı yükselmekte, özellikle motorlu araçlar<br />

endüstrisindeki büyüme hızı etkili olmaktadır. Bunun arkasında ise canlandırma paketlerinin bir parçası olan vergi<br />

kesintileri kendini göstermektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 23: Brezilya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

2008 yılı sonunda uygulanmaya başlanan vergi kesintileri (hem motorlu araçlar hem de bazı seçilmiş tüketim<br />

malları üzerine) hâlâ uygulamadadır. Eylül 2008 ile Haziran 2009 tarihleri arasındaki 500 baz puanlık azalma ile<br />

faizler yüzde 8.75 düzeylerinde kalmıştır. Bir çok banka mevduatı kategorisinde Eylül 2008 sonrası dönemde önemli<br />

düşüşler yaşanmış olsa da kriz öncesi dönemdeki zorunlu rezerv oranları muhafaza edilmiştir.<br />

Finansal piyasalarda da şartlar iyileşmektedir. Net direk dış yatırımlarda bir artış görülmektedir. Bunun da arka<br />

planında Brezilya’nın uluslararası rating ajanslarınca yatırım düzeyinde bir nota sahip olması yatmaktadır.<br />

Tablo 24: Brezilya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Konsolide bütçe fazlasında yüzde 1.7’lik bir azalma görülmüştür. Mali performanstaki bu düşüşün temelinde<br />

merkezi hükümet yer almaktadır. Devrevi gelir azalmaları, vergi kesintileri de bunun asıl nedenleri olmaktadır. 2009<br />

yılı sonu için belirlenen fazlaya ulaşılması mümkün gözükmemektedir.


34<br />

Brezilya hem petrol hem de doğal gaz açısından zengin rezervlere sahiptir. Bu nedenle Brezilya’nın bu<br />

ürünlerin geliştirilmesi ve ihracatında uyguladığı mevzuatın iyileştirilmesi yönünde de bir karar alınmıştır.<br />

Yeni rezervlerin ortaya çıkarılmasında üretim paylaşımı şeklinde yeni bir yatırım türü oluşturulmaya çalışılmaktadır.<br />

Brezilya’daki şartlar enflasyonist bir ortamı muhtemel hale getirmektedir. Mevcut faaliyet düzeyleri ile birlikte<br />

para politikasında 2010 ortalarından itibaren bir sıkılaştırma gerekebilecektir. İç talepte büyüme yavaşda olsa<br />

Brezilya ekonomisi için hem kredi hem de iş gücü piyasasını geliştirecek bir özellik arz etmektedir.<br />

2.2.2.2 Çin<br />

Çin’in almış olduğu parasal ve mali canlandırıcı önlemler nedeni ile Çin’de büyüme devam etmiştir. Yıllık<br />

GSMH artışı 2009 yılı için yüzde 8’lerin üzerinde olacak şekilde tahmin edilmekte ve 2010 yılı için yüzde 10’luk<br />

bir artış öngörülmektedir. İhracat oranları düşük olmakla birlikte iç talepteki canlılık ithalattan kaynaklanmıştır.<br />

Dolayısı ile cari fazlanın da hızlı bir şeklide GSMH’nın yüzde 5.5’i kadar düşmesi beklenmektedir.<br />

Mali teşvikler kamu finansman sorunu yaratmamıştır. Gerçekten de Çin ekonomisi çok büyük boyuttaki<br />

bütçe fazlası ve negatif hükümet borçları nedeni ile yüksek harcama düzeylerini muhafaza etmiştir. Buna<br />

rağmen kamu harcamalarının daha çok sosyal hizmetler, eğitim, sağlık ve emeklilik yönünde yapılması noktasında<br />

eksikler bulunmaktadır. Hem ekonomik şartlarda hem de istihdamda durumun muhafaza edildiği, bir kötüleşme<br />

olmadığı görülmektedir.<br />

Mali teşviklerin altyapı yatırımlarında büyümeye yardımcı olması aynı zamanda tüketimi de artırmıştır. Son<br />

aylarda konut sektöründeki faaliyetler artmış ve hem düşük maliyetli hem de piyasa fiyatlı konut üretiminde artış<br />

görülmüştür. Konut fiyatlarında artış ve rekabet başlamış, ancak metropolitan bölgeler dışında daha düşük maliyetli<br />

konutlar üretilebilmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 25: Çin: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Enflasyonist gelişmeler yaşanmakla birlikte nedenleri açısından bir karışıklık söz konusudur. Tüketici fiyatları,<br />

gıda fiyatlarındaki artış nedeni ile aşırı artarken gıda dışı fiyatlarda ise düşüş olmaktadır.<br />

2009 yılı için bütçe dengesinin açık vermesi beklenmektedir. Yılın ilk dokuz ayında harcamalar GSMH’nın<br />

yüzde 4’ü oranında artış göstermiştir. 2008 yılı sonundan itibaren çok sayıda vergi ve harcama önlemi alınmıştır.<br />

KDV’deki kesintiler, farklı kategorideler ihracattaki vergilerin indirilmesi, elektrik ürünleri üretimi için iadeler, ev<br />

ve araç işlemlerinde düşük vergi oranları vb. gibi birçok önlem uygulanmıştır. Bunlara ek olarak yeni bir sağlık<br />

sistemi ve emeklilik sistemi de kurulmuştur.<br />

Mali politikanın bu kadar geniş uygulama alanına rağmen aynı zamanda parasal canlanmayı sağlayıcı<br />

politikalara da ağırlık verilmiştir. Kasım 2008 ve Haziran 2009 tarihleri arasında para arzı yüzde 22 artış<br />

göstermiştir. Bu aynı zamanda daha fazla bir kredi artışı ile de desteklenmiştir. İlk başta kısa dönemli krediler olarak<br />

verilen bu fonlar daha sonra orta ve uzun vadeli kredilere çevrilmiştir.<br />

İlerleyen dönemde de bu yüksek teşviğe sahip ekonomi politikası uygulanmaya devam edecektir. İstihdam<br />

şartlarının iyileşmesi, özel tüketimi de artıracaktır. Dolayısı ile genel anlamda iç talebin güçlü kalması beklenmektedir.<br />

Dünya ekonomisindeki ilerlemeye bağlı olarak ihracatta da bir artış beklenmektedir. Bu nedenle 2009 yılındaki


35<br />

hedef GSMH yüzde 8 civarındadır. 2010’dan sonra tekrar ikili rakamlara ulaşacaktır. Para ve kredi politikasındaki<br />

genişlemeler talebin beklenenden daha fazla artmasına imkan tanıyacaktır. Bu anlamda risklerin artık dengelendiği<br />

bir Çin ekonomisinden bahsedilebilir. Ancak uzun dönemde, eğer bazı alt yapı yatırımları nedeni ile oluşan borçlar,<br />

projelerin yeterli gelir sağlamaması durumunda, bankacılık kesimini zor durumda bırakabilir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 26: Çin: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

2.2.2.3 Hindistan<br />

Hindistan ekononisinin küresel kriz ortamında görece olarak daha iyi bir durumda olduğu söylenebilir. 2008<br />

yılında hızlı bir küçülme sonrasında 2009 yılının ilk yarısında tekrar büyümede bir artış görülmüş ve göstergeler<br />

bu artışın devam edeceğini işaret etmiştir. 2010 yılındaki büyümenin yüzde 7 civarında olması beklenmektedir.<br />

2009 ortasından bu yana enflasyonda bir artış görülmektedir ve orta uzun vadeli projeksiyonda da yüksek kalması<br />

beklenmektedir.<br />

Büyümedeki zayıf gelişmelerin temelinde ithalattaki hızlı düşüş yer almaktadır. İç talebin yavaş bir şekilde<br />

ilerlemesi tüketim ve yatırımın yetersizliğinden kaynaklanmakta ve aynı zamanda hükümet harcamaları da<br />

bu yönde ilerlemektedir.<br />

Tablo 27: Hindistan: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

2009 ortalarından itibaren enflasyon hızlı bir şekilde yükselmeye başlamış ve özellikle tüketici fiyatları artmıştır.<br />

Toptancı fiyatları da 2009’un ilk yarısında azalsa bile daha sonra yine artış göstermiştir. Bu tür bir artışın arkasında<br />

arz kaynakları yer almaktadır. Tüketici fiyatlarına baktığımızda yüksek fiyatlar daha çok yüksek gıda fiyatları ve<br />

tarımsal üretimdeki yetersizlikten (kuraklık kaynaklı) kaynaklanmıştır.<br />

Maliye politikasının genişleyici yönde uygulandığı görülmektedir. 2009-2010 yılı düzeltilmiş bütçesi


36<br />

GSMH’nın yüzde 6.8’i civarında bir açık veya genel harcamalarda yüzde 10’luk bir fazlalık örgörmektedir. Bütçe<br />

bu şekilde talebin canlandırılması ve harcamaların arttırılarak istihdamın pozitif yönde etkilenmesini sağlamaya<br />

çalışmaktadır.<br />

Reserve Bank of India kriz döneminde çok hızlı ve etkin bir yönetim izlemiştir. Eylül 2008 ve Nisan 2009<br />

döneminde ana borçlanma oranları 425 baz puan indirilmiş ve nakit rezerv oranları da yüzde 9’dan yüzde 5 düzeylerine<br />

indirilmiştir. Bu oranlarda bir değişiklik yapılmamakla birlikte 2009 yılı Ekim sonu itibariyle parasal genişlemenin<br />

sona ereceğine dönük sinyaller verilmiştir. Hem parasal genişlemenin hızı hem de enflasyonist baskıların başlaması<br />

nedeni ile para politikasının kısa sürede sıkılaşması beklenmektedir. Hükümetin yüksek borçlanma gereği ve artan<br />

enflasyon nedeni ile 2009 yılı boyunca uzun vadeli devlet tahvilleri oranlarında da artış gerçekleşmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 28: Hindistan: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

İklim değişikliklerine karşı hassas bir üretim ortamı olan Hindistan’da hava şartlarının normalleşmesi ile<br />

birlikte yağmurların üretimi yüzde 0.5 olumsuz etkilemesi beklenmektedir. Tarımsal üretimin toplam GSMH<br />

içindeki ağırlığı giderek azalmakta olup 2002 yılında yüzde 22 civarlarında olan oran şu an itibariyle yüzde<br />

17 civarlarındadır.<br />

2009 ortasından sonra endüstri üretiminde de bir hızlanma görülmeye başlanmıştır. Bu da üretim kesiminde<br />

krizden çıkış yönünde bir sinyal olarak algılanabilir. Küresel ekonomik iyileşme ihracat ve ticari yatırımları<br />

canlandıracaktır. Ancak, büyük mali açıklar nedeni ile oluşan yüksek finansal maliyetler yatırımları sakinleştirici bir<br />

etmen olarak ortaya çıkmakta ve yatırımlar kriz öncesi dönemdeki yüksek büyüme oranlarının altında kalmaktadır.<br />

Tarımsal üretimde yakın dönemde yaşanan düşüşler bazı tarım ürünlerinin önemi nedeni ile fiyatlar üzerinde<br />

uzun süreli etki gösterecektir. Şeker ve tahıl temel gıda üretim maddeleri olarak bu tür bir özellik göstermektedir.<br />

Hindistan ekonomisi ile ilgili olumlu muhtemel gelişme, küresel ekonomik şartların beklenenden iyi olması<br />

durumunda ihracatın ve iş yatırımlarının artışı şeklinde olacaktır. Türkiye ile Hindistan arasındaki ticari denge<br />

giderek Türkiye aleyhine işlemektedir, bununla birlikte başta enerji ve inşaat olmak üzere çeşitli sektörlerde iki ülke<br />

arasında karşılıklı iş birliği imkanları da bulunmaktadır.<br />

2.2.2.4 Rusya<br />

Rusya da derin bir durgunluğun ardından GSMH’da bir artış potansiyeli yakalamıştır. 2009’un başından<br />

itibaren düşen enflasyonun 2010 ile birlikte artması beklenmektedir. Cari fazla da yine 2010 yılı ile birlikte özellikle<br />

ticaretten elde edilen kazançlarla birlikte artacaktır. Net özel sermaye akımları, rezervleri tekrar attıracak şekilde<br />

güçlenecektir.<br />

Rusya’ya baktığımızda genel anlamda resesyonun sona erdiğini söyleyebiliriz. Mal fiyatlarındaki artış<br />

ve canlandırıcı teşvikler güçlü dış taleple birleşince büyümenin devam edeceğini tahmin edebiliriz.. 2009’un<br />

ilk çeyreğinde GSMH’daki azalma ile birlikte çok yüksek kamu harcamaları ve kamu talepleri özel tüketim ve<br />

yatırımları karşılayacak tutarlara yükselmiştir. Birçok ülke gibi Rusya’da da ticaret tutarlarında bir azalma görülmüş<br />

olup 2009’un ikinci çeyreği itibari ile bu tutarlar dipten dönerek yükselmeye başlamıştır. Gözden geçirilmiş yeni<br />

verilere bakıldığında işsizlik oranlarında olumlu yönde bir gelişme kaydedilmektedir.


37<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 29: Rusya: Makroekonomik Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Ruble’nin 2009 yılındaki hızlı değer kaybedişi ve yönetilen fiyat artışları ile birlikte enflasyonda da ciddi<br />

düşüşler yaşanmıştır. 1992’den bu yana yıllık bazda enflasyon oranlarına bakıldığında enflasyonun ilk defa tekli<br />

rakamlara düşmesi beklenmektedir. Finansal krizden kaynaklanan parasal büyümedeki azalma, çıktının negatif<br />

büyümesi ve Ruplenin euro-dolar sepeti karşısında değer kazanması gibi nedenler son aylardaki dezenflasyonist<br />

faktörler olarak sayılabilir.<br />

2009 yılı sonu itibariyle üretimin ciddi oranda artması beklenmektedir ve bunda da hem mali hem<br />

de parasal teşviklerin ve küresel talepteki artışın rol alması etkili olacaktır. Özellikle bu önlemlerin 2010<br />

başından sonra etkisini göstermesi olası görülmektedir.<br />

Küresel ticaretteki canlanmaya ek olarak ihracattaki artış ile birlikte petrol fiyatlarının da yükselmesi dış ticaret<br />

kazançlarını arttırmakta ve bu da aynı zamanda iç talebe pozitif katkı sağlamaktadır. Bankacılık kesiminde de kârlılık<br />

devam etmiştir. Bu durum geri ödemelerini gerçekleştiremeyen kredilerin de sektöre olan zararlarını azaltacaktır.<br />

Tablo 30: Rusya: Dış Göstergeler (2007-2011)<br />

Kaynak: OECD Economic Outlook No: 86<br />

Sürdürülebilir hızlı bir büyüme için bazı yapısal reformlar gerekmektedir. Özellikle Rusya’nın ayrımcı ticari<br />

önlemler aldığı bilinmektedir ve bu önlemlerin en kısa sürede tersi istikamette geliştirilmesi gerekmektedir.<br />

Bilindiği üzere Rusya gümrüklerinde ülkemiz ile ilgili yaşanan sorunların temelinde de bu tür gizli önlemlerin<br />

olma olasılığı bulunmaktadır. Bir türlü çözülemeyen sorunlarla Rusya ithalatı engellemiş olmaktadır.<br />

Varlıkların ve mevduatların birkaç büyük devlet bankasında toplanması da Rusya’nın temel sorunları arasında<br />

yer almaktadır. Her ne kadar krizi yönetmekte başarı sağlamış olsa da orta ve uzun vadede bankacılık sisteminin<br />

gelişmesi için mevcut yapı uygun gözükmemektedir.<br />

2010 yılı için büyüme orta düzeylerde beklenmektedir, her ne kadar iç talepte bir artış olsa da mali konsolidasyonun<br />

bu artışı kısmen kapatması beklenmektedir. 2011 yılında üretimin yatırımlardaki artış, kredi şartlarının tamamen<br />

normalleşmesi gibi unsurlardan etkilenerek tamamen iyileşmesi beklenmektedir.<br />

2009 yılındaki enflasyon düşüşü 2010 yılında da devam edecek ama yıl ortalarına doğru düzelecektir. İhracat<br />

ve ithalattaki keskin düşüşün de önümüzdeki iki yıl içinde düzelmesi beklenmektedir. 2011 itibariyle cari fazlanın<br />

da bu kapsamda daralması öngörülmektedir.


38<br />

Hem tüketici hem de yatırımcı güveninin henüz sağlanmadığı görülmektedir. Bankacılık sisteminin istikrarı,<br />

kamu finansmanı ve Ruple’nin değeri gibi konular petrol fiyatlarındaki ani değişimle birlikte ters yönlü olarak<br />

etkilenebilir. Küresel şartların beklenenden daha iyi gelişmesi durumunda ise Rusya’nın kriz öncesi varlık düzeyine<br />

ulaşması da gayet mümkün gözükmektedir.<br />

Kutu 1: Avrasya ve Küresel Değişmeler<br />

400 milyon’dan fazla nüfusu olan, bölgesel milli gelirin 1.6 trilyon dolar ve dış ticaret hacminin 1.2 trilyon dolar<br />

olduğu Avrasya önümüzdeki yıllarda daha da fazla öneminden bahsettirecektir. 2050 yılında dünya toplam milli gelirinin<br />

yüzde 60’ının bu bölgede üretileceği ve dünya nüfusunun üçte ikisinin ise bu bölgede yaşayayacağı öngörülmektedir.<br />

Avrasya ülkeleri arasında ortaya çıkacak ortak bir ticaret alanı, ortak Pazar ve gümrük birliği oluşumu ile bölgedeki<br />

ülkelerin kendi para birimlerini kullanabilmeleri bu pazarın gelişmesine de yardımcı olacaktır.<br />

AB, mevcut yapısı ile standartları belirli olup daha zengin bir yapı sergilemektedir. Yüksek nüfuslu ve fakir olan diğer<br />

ülkelerin kapıları bir anlamda AB’ye kapalı kalmaya devam edecektir. Bu nedenle, AB’ye giremeyecek olan ülkelerin de<br />

kendi bölgelerinde benzer oluşumlar oluşturmasında bir yanlışlık bulunmamaktadır.<br />

Son yıllardaki gelişmelere baktığımızda Avrasya’da büyük bir paylaşım savaşı kendini göstermektedir. Hazar ve<br />

Orta Asya, her türlü küresel projelerde (enerji, ulaşım vs.) yer almaktadır. Rusya toparlanmakta, Çin ekonomik, siyasi ve<br />

askeri bir güç olarak varlığını arttırmaktadır. Hindistan ise nüfusu ve üretimi ile yükselen bir güç olarak ortaya çıkmakta<br />

Afganistan-Pakistan ise bölgenin mevcut kaos noktası olmaktadır.<br />

Türkiye’nin de uluslararası siyasetteki açılımları ile paralel olarak düşünüldüğünde bu bölgelerin şimdiye kadar<br />

ihmal edildiğini ancak yeni dönemde bu bölgelere de gereken önemin verileceğini söyleyebiliriz. Bu bölgedeki ülkelerin<br />

her ne kadar kendi stratejileri olmuş olsa da mevcut küresel etkileşim ortamında kendi refahlarını tek başlarına tayin etme<br />

imkanları bulunmamaktadır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


39<br />

2.3 DİĞER ULUSLARARASI GELİŞMELER<br />

Küresel çapta son iki yıla damgasını vuran en önemli husus yaşanmakta olan krizdir. Bu krizin temel özelliği<br />

ise gelişmiş ülke ve gelişmiş finansal sistemin diğer gelişmekte olan ülkelere yapmış olduğu bir kriz ihracıdır. Her ne<br />

kadar finansal yapı üzerindeki bu olumsuz gelişmeler gündemi oluşturmakta ise de daha önemli ve öncelikli başka<br />

hususlar da bulunmaktadır. Bu hususları iklim değişimi, su kullanımı, küresel afetler, savaşlar şeklinde saymak<br />

mümkün olabilecektir. Yukarıdaki ülke ve bölge bazlı gelişmelere ek olarak finansal krizin doğurduğu en önemli<br />

sorunlardan birisi de özel sermaye akımları üzerine olan etkidir.<br />

1980’lerdeki finansal serbestleşme sonrasında ülkeler arasındaki özel sermaye akımları giderek artmış ve farklı<br />

dönemlerde farklı özellikler arz etmiştir. 2007 yılında zirve seviyelerine gelen bu akımlar krizden çok olumsuz<br />

etkilenmiştir. Yaklaşık rakamlar itibariyle 2007 yılında 28 gelişmekte olan ülkeye (Çin, Hindistan, Endonezya,<br />

Malezya, Filipinler, Güney Kore, Tayland, Arjantin, Brezilya, Şili, Kolombiya, Ekvator, Meksika, Peru, Venezuela,<br />

Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya, Romanya, Rusya, Türkiye, Ukrayna, Cezayir, Mısır, Fas, G.<br />

Afrika, Tunus) net 928.5 milyar dolar fon girişi sağlanırken 2008 yılında bu rakam 465 milyar dolara düşmüş olup<br />

2009 yılı için ise 165 milyar dolara düşmesi beklenmektedir.<br />

Sermaye birikimi yeterli olmayan ülkeler açısından bu sermaye çekiliminin ciddi sorunlar oluşturacağı<br />

aşikardır. Öte yandan, giren sermaye çıkarken çok daha ciddi sorunlara neden olabilmektedir. Bu yüzden,<br />

mevcut küresel krizin özel sermaye akımları ile ilişkili boyutu üzerinden farklı olumsuz senaryolar da küresel<br />

riskler arasında yerini almaktadır.<br />

Bu tür modern ekonomik sistemin sorunlarına ek olarak yine modern üretim tarzlarının ve hayat koşullarının<br />

da etkileri ile ciddi su kıtlığı çekilmektedir. Özellikle az gelişmiş, su kıtlığı çekilen kıtalarda insanlar birbirlerini<br />

öldürmekte, bu nedenle savaşlar çıkmaktadır. Batılı ülkeler ise bu ülkelerdeki su kıtlığını çözmek yerine askeri<br />

müdahalelerde bulunmakta, milyarlarca dolar harcayarak uçaklar göndermekte ama bu rakamın onda birini bile su<br />

kıtlığı için ayırmamaktadırlar. Kuraklık ile mücadele içinde de su idaresi, su verimini artıracak teknolojiler ve ortak<br />

bir çalışma alanı gerektiği açıktır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 4: Konut, Endüstri ve Tarımsal Alanlardaki Su Kullanımı<br />

30.00<br />

Konut Kullanımı Endüstri Kullanımı Tarımsal Kullanım<br />

Kaynak: UNESCO, World Water Development Report 2009.


40<br />

Suyun endüstriyel kullanımı ülkelerin geliri arttıkça artış göstermektedir. Düşük ve orta gelirli ülkelerde yüzde<br />

10’luk olan kullanım yüksek gelirli ülkelerde yüzde 59’a çıkmaktadır. Şekil 4’te de görüleceği üzere düşük ve orta<br />

gelirli ülkelerde su tüketiminin büyük bir kısmı tarımsal üretim için kullanılmaktadır.<br />

Yine iklim değişiklikleri kapsamında bir diğer önemli husus ise Kyoto Anlaşması olmaktadır. Kutu 2’de<br />

Kyoto’dan beklentiler ve bu anlaşmanın muhtemel riskleri açıklanmaktadır.<br />

Kutu 2: Kyoto Anlaşması?<br />

Dünya üzerinde küresel anlamda en önemli olan olayların başında atmosfer kirlenmesi gelmektedir. Mevsimler<br />

değişmiş, iklim yapısı değişmiş ve insanlık toplu halde akibeti belirsiz bir yöne doğru yönelmiştir. Bu küresel soruna<br />

çözüm bulmak amacı ile BM nezdinde 1992’de Brezilya’nın Rio de Janerio kentindebir toplantı yapılmış ve “Küresel<br />

İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi” taslağı tartışmaya açılmış, 1997 yılında ise imzaya hazır hale getirilmiştir. Kısacası,<br />

Kyoto Protokolü, BM tarafından hazırlanan İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’dir. İmza yeri Japonya’nın Kyoto şehri<br />

olduğu için kısaca “Kyoto Protokolü” olarak isimlendirilmektedir. Bu protokolün gereği, ülkelerin gaz salınımlarını 1990<br />

yılında atmosfere saldıkları gaz miktarının yüzde 5.2 kadar gerisine çekmeyi amaçlamaktadır. Anlaşmanın şartlarından<br />

birisi de imzaya açılabilmesi için imzalayan ülkelerin toplam sera gazı salımlarının dünya toplam sera gazı salımının<br />

en az yüzde 55’ini oluşturması gerekliliği idi. Bu nedenle 8 senelik bir bekleyiş sürmüş, en sonunda 2004 yılında<br />

Rusya’nın ikna edilmesi ile bu yeterlilik sağlanmış ve sözleşme imzalanmıştır. Şu anda imzalayan ülke sayısı 182’dir.<br />

Ülkemiz açısından bu anlaşmaya imza atmaması durumunda sanki üçüncü dünya ülkesi veya bir Afrika ülkesi imiş gibi<br />

mualeme görmektedir. Ancak ABD’de Kyoto’yu imzalamamıştır. Bu çok manidar bir husustur ve üzerinde düşünülmesi<br />

gerekmektedir. ABD dünya petrolünün yüzde 25’ini tüketmekte ve anlaşmayı gönülden desteklediğini belirtmekte ancak<br />

imzalamamaktadır. Dünya petrolünün yüzde 8’ini tüketen Çin, yüzde üçünü tüketen Hindistan ve yüzde ikisini tüketen<br />

Brezilya ise sadece gözlemci olarak katılıp, herhangi bir yükümlülüklerinin olmayacağını ifade etmişlerdir. Bu sayılan<br />

ülkelerin nüfusu toplamda 2.7 milyarı bulmakta ve dünya petrolünün yüzde 38’ini tüketmektedirler. Kısacası, Protokolde<br />

imza sahibi olan 163 ülkeden daha fazla petrol tüketmektedirler.<br />

Atmasfore yayılan bu gazlar sadece petrol tüketiminden kaynaklanmamakta, örneğin Çin, bol miktardaki kömür<br />

rezervlerini kullanarak enerji üretmek istemekte ve her yıl onlarca santral kurmaktadır. Dolayısı ile bu santrallerin de<br />

hava kirliliğine olan katkısı çok yüksek düzeyde olmaktadır. ABD ve Çin’in temel itiraz noktası gaz salınım hesaplarının<br />

kişi başına düşen gaz salımı olarak hesaplanması yönündedir.<br />

Karbon Kredi Sertifikası<br />

Ülkelerin protokol şartlarına uyabilmesi ve 2008-2012 yılları arasındaki periyotta gaz miktarlarını 1990’ın yüzde<br />

5.2 daha altına çekebilmeleri için enerji, çelik, çimento, cam, tuğla, kağıt vb. sanayilerde kullanılan enerjiler sebebiyle<br />

oluşan atmosfer kirliliği ve gaz miktarını düşürmeleri gerekmektedirler. 1990’ın yüzde 5.2 altına inmek demek<br />

bugünkü üretim şartlarında yüzde 30’lara yaklaşan bir rakam anlamı taşımaktadır. Teknolojinin bir anda gaz salımını<br />

azaltamayacağını düşünürsek, bunu azaltmanın tek yolu üretimin yüzde 30 azaltılmasından geçmektedir. Eğer<br />

gaz salınımı azaltılmaz ise atmosfere yayılan bu kirlilik nedeni ile bir bedel ödenmesi gerekecektir. Bu noktada<br />

bedel ödeyen ise bunu atmosfere salan ülke veya şirket olacaktır. Her ülkenin ve ülke içindeki şirketin belirli bir<br />

miktar “Karbon Salım” izni olacaktır. Bu kotayı aşmak isteyen, yani daha fazla üretim yapmak isteyenlerin ise bedelini<br />

ödemeleri yani “Karbon Salım Sertifikası” almaları gerekmektedir. Hatta bu nedenle kurulmuş bir borsa “Karbon Kredi<br />

Sertifikası Borsası” kurulmuş ve Flexible Mechanism (Esnek Mekanizma), Clean Developing Mechanism (Temiz<br />

Gelişim Mekanizması), ve Joint Implementation (Müşterek Uygulama) adları ile farklı mekanizmalar oluşturulmuş,<br />

protokol kapsamına alınmıştır.<br />

Karbon Kredi Sertifikası Borsası, Almanya, İtalya, Fransa, İspanya ve İtalya ile birlikte Japonya ve Kanada tarafından<br />

kurulmuştur. Bu borsa aracılığı ile gaz salımı az olan fakir ve az gelişmiş ülkelerin elinde bulunan karbon kotalarının<br />

alınması ve satılması düşünülmektedir. Bu sertifikaların satışı Londra borsası ile birlikte 4 borsada daha yapılmaktadır.<br />

İşlemlerin yüzde 80’i Londra borsasında yapılmakta ve 2008 yılındaki değerleri 70 milyar dolar civarında olmaktadır.<br />

Bir ton karbon karşılığı sertifika değeri 18.37 Euro düzeylerindedir. On yıllık bir süreç sonunda bu sektörün yaklaşık 3<br />

trilyon dolarlık bir büyüklüğe ulaşacağı düşünülmektedir.<br />

Küresel düzeyde yaşanan bir sorundan bile para kazanma yöntemi elde eden bu protokol şartlarına bakıldığında<br />

zengin olan ülkelerin üretimlerini daha da arttırması ve fakir ülkeler üzerinden para kazanmasını sağlayacak bir sistem<br />

kurulduğu görülecektir. Kötü senaryolar arasında örneğin ülkemiz açısından bakıldığında alacak karbon sertifikası<br />

bulamamamız durumunda üretimi askıya almak veya üretimi durdurmak, işsizliğin artması gibi hususlar gündeme<br />

gelecektir.<br />

Sistemin işleyişindeki diğer bir nokta ise daha az sera gazı salımı için daha iyi bir teknolojinin pazarlanması şeklinde<br />

olacaktır. Teknolojinin de gelişmiş ülkelerde olduğu düşünüldüğünde bu da yeni bir pazar olacak ve eski teknoloji<br />

ile yaptığımız ve düşük kaliteli linyitlerimizle işlettiğimiz santraller yerine ya karbon kredisi satın alınacak ya da bu<br />

santrallerin modernizasyonu için para ödenecektir.<br />

Bu yazının hazırlandığı an itibariyle ülkemizde üç şirket kar bon sertifikası işine girmiş durumdadır. Ülkemizde bazı<br />

karbon kazanım projeleri ile özel şirketlerin para kazanması mümkün olmakla birlikte makro düzeyde kaybedilecekler ve<br />

vatandaşın cebinden çıkacaklar çok daha yüksek düzeydedir. Bu protokolün bir sonucu olarak artan üretim maliyetleri<br />

ve azalan arz nedeni ile fiyatlar yükselecek, hayat pahalılığı artacak ve Türkiye’de özellikle orta ve düşük gelirli sınıf<br />

açısından ciddi sorunlar ortaya çıkacaktır.<br />

Kyoto Anlaşması, küresel ısınma bahanesi ile para kazanmak için ortaya konulmuş bir sistemden başka bir şey<br />

değildir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


41<br />

Küresel anlamda devam eden diğer önemli hususlar arasında Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmaları<br />

gelmektedir. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Anlaşmaları günümüzdeki uluslararası ticaretin temel yasalarını<br />

oluşturmakta olup ülkeler açısından bağlayıcılık arz etmektedir. GATT’ın yerini alan DTÖ’nün alanları da<br />

genişletilmiş ve malların ticaretine ek olarak hizmetlerin ve fikri mülkiyet haklarının da ticareti DTÖ ile gündeme<br />

gelmiştir.<br />

Her yıl Davos’ta gerçekleştirilen Dünya Ekonomik Forumu’na bu yıl ülkemizden TCMB govarnörü dışında<br />

üst düzey bir katılım olmamıştır. Buna rağmen ülkemiz hem uyguladığı bazı politikaların örnek gösterilmesi hem de<br />

katılan diğer ülkelerin olumlu şekilde zikretmeleri ile katılmış kadar olmuştur.<br />

Davos sırasında açıklanan Küresel Risk Raporu’na göre, 2010 yılındaki küresel riskler daha önceki krizlerde<br />

etkili olan varlık fiyatlarının daha da düşmesi, dünyanın büyüme motoru Çin’in büyümesinin yavaşlaması (özellikle<br />

büyüme oranının yüzde 6’nın altına inmesi), ortaya çıkabilecek mali krizler, kronik hastalıklar olarak sıralanmıştır.<br />

Yani 2010 yılı da yine kriz korkusu ile geçecek bir yıl olacaktır.<br />

27-29 Ocak tarihlerindeki Forum toplantılarında finansal kriz ve sonuçları, bu sonuçlar bağlamında alınması<br />

gereken dersler üzerinde de tartışmalar yapılmıştır. Netice olarak sistemin yeniden gözden geçirilmesi ve sadece<br />

kişisel gelir dağılımı değil, ülkeler arasında da sağlıklı bir gelir dağılımını sağlayacak bir sistem inşası<br />

gerektiği ifade edilmiştir. Özellikle devletlerin aldığı önlemlerin uzun vadeli etkileri, finansal sistem ile ilgili<br />

küresel düzenlemeler, bunların kimler tarafından geliştirileceği ve uygulanacağı en ciddi sorular olarak<br />

ortaya çıkmaktadır.<br />

Kutu 3: Dünya Ticaret Örgütü Anlaşmaları<br />

GATT (General Agreement on Tariffs and Trade, Ticaret ve Gümrük Tarifeleri Genel Anlaşması) 1947 yılında imzalanmıştır.<br />

28 ülkenin imzaladığı bu anlaşma 1 Ocak 1948’de yürürlüğe girmiş ve kuralları 1 Ocak 1995 yılında DTÖ’nün kurulmasına kadar<br />

geçerliliğini korumuştur. Seksenli yılların başları hariç tutulursa bahsedilen dönemde dünya ticareti devamlı olarak artış göstermiştir.<br />

DTÖ kuruluncaya kadar GATT Anlaşması çerçevesinde yapılan müzakerelere “round” adı verilmiş ve her bir roundda bazı kararlar<br />

alınmıştır. 1964-1967 yılları arasında yapılan Kennedy Round’a katılan 62 ülke anti damping önlemleri konularında anlaşmaya<br />

varmış ve GATT kapsamı buna göre genişletilmiştir. 1986-1994 yılları arasında 123 ülkenin de katılımı ile Cenova’da Uruguay<br />

Round gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılarda mal ticaretinin kapsamının genişletilmesine ek olarak hizmet sektörü ve fikri mülkiyet<br />

hakları konusunda çok taraflı iki anlaşma imzalanmış, taraf ülkeler anlaşamaz ise bu anlaşmazlıkların nasıl halledileceği ve ticari<br />

anlaşmazlıklardaki hukuk ve usul koşullarının şeffaflığına yönelik mekanizmalar getirilmiştir. Uruguay Roundu neticesi oluşan yeni<br />

kararlar için GATT 94 adı verilmiş ve bu şekilde 1947’deki GATT’tan ayrılmıştır.<br />

Ancak, DTÖ yeni gelişmelerle GATT’ın yerini almış ve bu anlaşma DTÖ içindeki 60’a yakın anlaşmanın bir parçası olmuştur.<br />

DTÖ ise 153 ülkenin üye olduğu serbest ticareti geliştirmeye çalışan bir örgüt olarak kabul edilmektedir. Anlaşmazlıklarda<br />

sorunlar çözülmekte ve ilgili ticari kurallar uygulanmaktadır. DTÖ’nün gündeminde 2001 yılında başlayan Doha Kalkınma Gündemi<br />

bulunmaktadır.<br />

DTÖ’nün detaylara inilmeksizin temel prensiplerine baktığımızda, ayrımcılık yapılmama, ulusal muamele, ticaret ortamının<br />

serbestleştirilmesi, iş ortamının öngörülebilir hale getirilmesi, rekabetin teşviki, kalkınma ve ekonomik reform teşviki ilkeleri<br />

sayılabilir.<br />

DTÖ sisteminin işleyişine baktığımızda Çerçeve DTÖ Anlaşması ile birlikte GATT, GATS, TRIPS, Anlaşmazlıkların Halli ve<br />

Ticaret Politikası Değerlendirmeleri yer almaktadır.<br />

Küresel düzeydeki gelişmelere baktığımızda DTÖ’nün kurulduğu 1995 yılından bugüne sanayi ürünlerinin tarifelerinde yüzde<br />

6’dan yüzde 40’a varan indirimler, gümrük vergisi muafiyetleri (yüzde 20’lerden yüzde 41’lere) sağlanmıştır.<br />

GATT 47 ile birlikte tarım ürünlerinin ticareti de kapsama alınmış ancak bazı eksik hususlar nedeni ile sübvansiyon ve ithalat<br />

kotası gibi tarife dışı engeller kullanılmış ve tarım ürünleri ticareti bundan zarar görmüştür. Uruguay Raund ile birlikte bir Tarım<br />

Anlaşması imzalanarak bu eksiklikler giderilmeye çalışılmıştır. Bu anlaşma ile piyasaya giriş, ulusal destekler ve ihracat teşvikleri<br />

kapsama alınmıştır.<br />

DTÖ kurulduktan sonra tekstil ve giyim sektörü de “Tekstil ve Giyim Anlaşması” ile GATT 94 kurallarına bağlanmıştır. Bu şekilde<br />

gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere uyguladığı kotalar son bulma dönemine girmiştir. 2004 yılına gelindiğinde tüm ülkeler<br />

bu alandaki kotaları kaldırdığı için anlaşma amacına ulaşmıştır. GATS, hizmet ticareti genel anlaşması iken TRIPS ile fikri mülkiyet<br />

hakları uluslararası sisteme entegre edilmiştir. Telif hakları, ticari markalar, patentler, entegre devre tasarımları ve diğer başlıklarda<br />

birçok düzenleme getirilmiştir.<br />

Tarife dışı engeller, şeffaflık, ticaret politikalarının değerlendirilmesi ve anlaşmazlıkların hallini de içeren bu DTÖ sistemi ile<br />

küresel anlamda bir düzen oluşturulmaya çalışılmaktadır. Bütün bunlara rağmen ticaretin yeni gerekleri olarak Doha Kalkınma<br />

Gündemindeki müzakereler devam etmektedir. Hatta bunlara ek olarak e-ticaret, istihdam standartları ve bölgeselleşme gibi yeni<br />

konular da gündeme gelmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


42<br />

Küresel düzeyde önemli olan konulardan bir diğeri ise hem kendi coğrafyamızdaki hem de diğer coğrafyalardaki<br />

milletlerarası anlaşmazlıklar ve savaş riskleri sayılmaktadır. İki ülke arasındaki sorun bu ülkelerin arkasındaki diğer<br />

ülkeler arasında da sorun oluşmasına sebep olmakta bu ise hem insani hem de ticari anlamda olumsuz geri dönüşler<br />

yaşanmasına neden olmaktadır. Zaten kriz ortamında hem ülke içi hem de ülkeler arasında ciddi sorunlar yaşanırken<br />

bu sorunları savaş ve savaş çığırtkanlıkları ile beslemenin de bir anlamı bulunmamaktadır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


43<br />

III. TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>SİNDEKİ GELİŞMELER<br />

3.1 GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM<br />

Küresel gelişmeleri açıkladığımız bölümde de belirtildiği üzere geçtiğimiz iki yıl ve bundan sonraki 3-5 yıllık<br />

dönemler krizden kurtulmak ve tedavi amaçlı uygulamalara ağırlık vermek şeklinde gerçekleşecektir. Bu kriz<br />

ortamında yaşanan daralma son 80 yılın en büyük daralmasıdır. Dünya nüfusunun en fazla artışı zaten son 80 yılda<br />

gösterdiğini düşündüğümüzde bu krizi en fazla sayıda insanı etkileyen kriz olarak tanımlamak mümkün olacaktır.<br />

Nüfus artışı ve finansal sistemin entegre vaziyette çalışması riskleri daha da fazla yayan bir yapı oluşturmuştur.<br />

Kriz döneminde gelişmekte olan ülkelere yönelik net sermaye girişi ise 24 yıl sonra negatife dönmüştür.<br />

Ülkemize baktığımızda ise krize karşı bir dayanıklılık olduğunu görmemiz gerekmektedir. Birçok anlamda<br />

makroekonomik dengeler korunabilmiş, zaten var olan sorunlar biraz ağırlaşmıştır. Ülkemizde uzun süredir<br />

devam eden yapısal sorunların bu kriz ortamında ve eski kırılganlık düzeylerinde çok ağır zararlar vermesi<br />

beklenirdi, ancak bu şekilde olmamıştır. Örneğin çok büyük firmalar iflas etmemiş, bankalar çökmemiştir. Öte<br />

yandan, para ve maliye politikaları da krizle mücadele edecek şekilde uygulanmış ve faiz oranları ilk defa tek haneli<br />

rakamlara düşmüştür.<br />

Her ne kadar uzun bir süre IMF ile yeni bir Standby anlaşması tartışması sürmüş olsa da en azından raporun<br />

yazıldığı tarihe kadar sadece tartışması ile uzun bir süre idare edilmiştir. Ülkemizin içinde olduğu güçlü yapı IMF<br />

ve uluslararası organizasyonlar tarafından da görülmekte ve izlenmektedir. Bu bağlamda ülke risk primimiz olumlu<br />

olarak seyretmekte, kredi notumuz yükselmektedir (Fitch’den iki kademe artış ve ardından Moody’s’den bir kademelik<br />

artış). Kredi notumuzun yükseldiği ortamda gelişmiş ve gelişmekte olan 40 ülkenin kredi notu toplamda 100 defa<br />

indirilmiştir. IMF dayatması olmadan son 60 yılın en büyük krizi kendi imkanlarımızla çözülmeye çalışılmaktadır.<br />

Genel resim bu olmakla birlikte belirtildiği üzere yapısal sorunlardan da kaynaklanan konular kriz ortamındaki<br />

görece olumsuzluklardan daha da etkilenmekte ve bu nedenle krizden daha fazla etkilenildiği yönünde yaklaşımlar<br />

bulunmaktadır.<br />

Örneğin bu kapsamda TÜİK ile TCMB’nin birlikte yürüttüğü Aylık Tüketici Eğilim Anketi, tüketicilerin<br />

harcama davranış ve beklentilerini değerlendirmektedir. Endeksin 100’den büyük olması tüketici güveninde iyimser<br />

durum, 100’den küçük olması tüketici güveninde kötümser durum, 100 olması ise tüketici güveninde ne iyimser<br />

ne de kötümser durum olduğunu göstermektedir. 2009 yılı Kasım ayında 78,38 olan Tüketici Güven Endeksi, 2009<br />

yılının Aralık ayında Kasım ayına göre %0,53 oranında artarak 78,79 değerine yükselmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 5: Tüketici Güven Endeksi Aralık 2008- Aralık 2009<br />

Kaynak: TÜİK


44<br />

2009 yılı süresince tüketici güveninin 100’ün altında olduğunu dolayısı ile kötümserliğin hakim olduğunu<br />

görmekteyiz. Ancak, yine de görece olarak 2008 yılı sonundan bugüne tüketici güveninin bir artış trendinde<br />

olduğunu söyleyebiliriz.<br />

Endeksin alt kalemlerine baktığımızda güven endeksindeki artış, tüketicilerin gelecek dönem satın alma gücü<br />

ve mevcut dönemin dayanıklı tüketim malı satın almak için uygunluğuna dair değerlendirmelerinin iyileşmesinden<br />

kaynaklandığı görülmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 31: Tüketici Güven Endeksi, Alt Kalemleri ve Değişim Oranı<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Kurulan ve Kapanan Şirket ile ilgili olarak TÜİK verilerine bakıldığında 2009 yılında ticaret sektöründe 13012<br />

şirket ve kooperatif kurulduğu görülmektedir. 2009 yılında; 2008 yılına göre kurulan şirket ve kooperatif sayısı<br />

yüzde 9,2 azalarak 49003’den 44472’ye düşmüştür. 2009 yılında yeni kurulan 44472 şirketin; 15839’u İstanbul,<br />

4896’sı Ankara, 2795’i İzmir ve 20942’si diğer illerde bulunmaktadır. 2009 yılında kurulan toplam 44472 şirket ve<br />

kooperatifin yüzde 93,4’ü (41550) limited şirket, yüzde 4,2’si (1881) anonim şirket, yüzde 2,3’ü (1031) kooperatif<br />

ve 10’u kollektif şirkettir. Verilerden de görüleceği üzere yıllık değişimler itibariyle kurulan şirketlerde azalma,<br />

kapananlarda artışın yaşandığı bir yıl geçirilmiştir.<br />

Tablo 32: Şirket Kooperatif ve Ticaret Ünvanlı İşyerlerinin Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Değişimi<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2009 yılında kurulan ticaret ünvanlı işyerleri sayısı bir önceki yıla göre yüzde 5,1 azalmıştır ve 46401’den<br />

44050’ye düşmüştür. Kapanan ticaret ünvanlı işyerleri sayısı ise bir önceki yıla göre yüzde 13,2 azalarak 37343’den<br />

32419’a düşmüştür. Bu yıl kurulan 44050 ticaret ünvanlı işyerinin; 15182’si İstanbul, 6073’ü Ankara, 1666’sı İzmir<br />

ve 21129’u diğer illerde bulunmaktadır.<br />

TÜİK verilerine bakıldığında 2009 yılı üçüncü döneme ilişkin hesaplanan gayri safi yurtiçi hasıla değeri<br />

2008 yılı aynı dönemine göre sabit fiyatlarla % 3.3 azalış göstermiştir.<br />

Son dört çeyrek ekonomide daralma görülmektedir. Yılın üçüncü çeyreğinde ekonomik aktivitedeki daralma<br />

hızı önemli ölçüde yavaşlamıştır. Üçüncü çeyrekte sanayi ve hizmetler sektörlerinde daralmada yılın ilk yarısına<br />

göre önemli miktarda bir gerileme görülmektedir. Tarım sektöründe beklentiler doğrultusunda üretim artışı GSYH<br />

büyümesine katkıda bulunmuştur.<br />

Üretim yöntemi ile hesaplanan GSYH tahmininde, 2009 yılı üçüncü üç aylık döneminde bir önceki yılın aynı


45<br />

dönemine göre cari fiyatlarla GSYH %0.1’lik azalışla 262 229 Milyon TL olmuştur. 2009 yılının üçüncü çeyrek<br />

döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre sabit fiyatlarla GSYH % 3.3’lük azalışla 27 129 Milyon TL olmuştur.<br />

2009 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre cari fiyatlarla gayri safi yurtiçi hasıla<br />

%2.3’lük azalışla 700 958 Milyon TL olmuştur. Dolayısı ile GSYH rakamları hem bir önceki yılın aynı dönemi,<br />

hem son dönem hem de 2009’un başından bu yana bakıldığında bir azalma yaşamaktadır.<br />

2009 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre sabit fiyatlarla GSYH % 8.4’lük<br />

azalışla 71 294 Milyon TL olarak gerçekleşmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 33: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Sonuçları (2008-2009)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2009 yılının üçüncü çeyreğinde yüzde -3,3 oranında gerçekleşen GSYH’daki daralmaya sektörel katkılar,<br />

tarımdan 0,4 puan, sanayiden -1 puan ve hizmetler sektöründen ise -2,7 puan olarak hesaplanmıştır. Hizmetler<br />

sektörü içinde büyümeye katkılar, ticaret sektöründe -0,9 puan, ulaştırma-haberleşmede -1 puan ve inşaat sektöründe<br />

-1 puandır.<br />

2009 yılının ilk dokuz ayında GSYH yüzde -8,4 oranında azalmıştır. Aynı dönemde katma değer, sanayide<br />

yüzde -11,8, hizmetlerde yüzde -8,6 oranında azalırken tarımda yüzde 3,3 oranında artış göstermiştir.<br />

2009 yılının üçüncü çeyreğinde GSYH deflatörü yüzde 3,3 oranında artış göstermiştir.Sözkonusu dönemde<br />

ortalama olarak TÜFE yüzde 0,11 artmış; ÜFE yüzde -1,44 oranında azalış göstermiştir.<br />

Verilerden de anlaşılacağı üzere en fazla azalma sanayi sektöründe görülmüştür. Özel kesimin üretim<br />

kapasitesini de gösteren sanayi üretiminin dolaylı sonuçları ihracatta azalma, ithalatta azalma, işsizlikte artış gibi<br />

makro büyüklüklerin olumsuz etkilenmesi biçiminde olmuştur.<br />

Tablo 34: Sektörel Büyüme Hızları 2008-2009<br />

(Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişme)<br />

Kaynak: DPT


46<br />

3.1.1 Tarım ve Hayvancılık Sektörü<br />

Ülkemizde tarım ve hayvancılık sektörünün ciddi sıkıntıları, yapısal sorunları üzerinde daha önceki<br />

raporlarımızda durmuştuk. Tarım sektörü ile ilgili tüm üretim ve kalkınma planları; sadece coğrafi bölgeler ve<br />

idari sınırlar esas alınarak yapılmıştır. Şimdiye kadarki uygulamalara bakıldığında mevcut durumu şu şekilde<br />

özetleyebiliriz:<br />

• Tarım sektöründe ülkemizin arz ve talep dengesi istenilen düzeyde sağlanamamıştır.<br />

• Üretim açığı veya arz fazlası ekonomiye yük olmuştur.<br />

• Tarımla ilgili çok veri üretilmiş, ancak bu veriler bir arada kullanılmadığından yapılan planlamalar<br />

eksik kalmıştır.<br />

Tarım sektörü ve beraber düşünülmesi gereken hayvancılık maalesef ülkemizin kanayan yarası olmaya<br />

şimdiye kadar devam etmiştir. Ancak, 2009 yılının bu anlamda bir milad olduğunu kabul etmemiz gerekecektir.<br />

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı “Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli’ni hayata geçirmek için<br />

faaliyete geçmiş ve uzun çalışmalar neticesinde hazırlanan proje 23 Temmuz 2009’da Resmi Gazete’de yayınlanarak<br />

yürürlüğe girmiştir.<br />

Bu projenin dolaylı sonuçları olarak daha önceden dile getirilen eleştirilerden tarım politikasının<br />

olmaması, üretim planlamamasının yapılmaması ve tarım envanterinin bulunmaması durumları ortadan<br />

kalkmış olacaktır.<br />

Mevcut modelde önce 190 tarım havzası belirlenmiş, daha sonra belirli kriterler kapsamında 190 havza<br />

birleştirilerek 30 temel havza tespit edilmiştir. Havzaların isimlendirilmesinde ise coğrafya ve bölgenin özellikleri<br />

dikkate alınmıştır. Bu otuz havzadan en büyüğü 7 milyon 171 bin 254 hektar alanı olan Ankara, Eskişehir, Konya,<br />

Karaman, Aksaray, Niğde ve Afyon’u içeren “Orta Anadolu, Sakarya, Selçuklu Havzası” iken en küçüğü ise 784 bin<br />

765 hektarlık alanı ile Ağrı, Iğdır ve Kars’ı kapsayan “Büyük Ağrı, Iğdır Havzası” olmuştur.<br />

Kutu 4: Türkiye Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli<br />

Sözkonusu modelin oluşturulmasında 527 milyon veri kullanılmış, ülkemizin iklimi, toprakları, topoğrafyası, canlı<br />

varlıklar, ürün desenleri ile ilgili veriler kapsamında belirleme yapılmıştır. Üç yıl süren çalışmada 200 kişilik bir uzman<br />

ekip bu haritanın çıkarılmasında çalışmıştır. Türkiye, 2.5 dönümlük alanlar halinde bölünmüş ve veriler bu alanlara<br />

işlenmiş, en çok verim alınacak ürünlerin nerelerde yetiştirilmesi gerektiği bu çalışma ile tespit edilmiştir.<br />

Temel olarak bakıldığında ilgili Havza Üretim ve Destekleme Modeli ilk olarak prim desteği verilen ürünler arasında yer<br />

alan arpa, çay, kuru fasulye, yağlık zeytin gibi toplam on altı adet ürün için geçerli olacak ve 2010 yılı başından itibaren<br />

uygulanacaktır. 2010 yılından itibaren, çiftçifler sadece bu ürünlerin desteklendiği havzalarda üretim yaparlarsa destek<br />

alabilecek, bunun dışındaki ürünlerde ise destek alamayacaklardır. Ödemeler ise 2011 yılında yapılacaktır.<br />

Tarım Bakanlığı’nca da belirtildiği üzere bu modelin amacı ve hedefleri şu şekilde sayılabilir:<br />

• Tarım havzalarını belirlemek<br />

• Sağlıklı tarım envanteri hazırlamak<br />

• Üretim planlamasına imkan sağlamak<br />

o Hangi ürünün, nerede, ne kadar üretilebileceğini belirlemek<br />

o Çiftçinin gelirini artırmak<br />

• Geleceğe ait talep projeksiyonları yapmak<br />

• Destekleri rasyonel, yönlendirici ve etkin bir şekilde kullanmak<br />

• Arz açığı olan ürünlerde üretim artışı sağlamak<br />

• Doğal kaynakları korumak ve sürdürülebilir kullanımını sağlamak<br />

• Havza bazlı planlama ve yönetimle ilgili sektör talebini karşılamak<br />

• Muhtelif senaryolara göre üretimi planlamak<br />

Bu Modelin Uygulanması ile<br />

Etkin üretim planlaması yapılabilecektir.<br />

Biyolojik çeşitlilik, toprak ve su kaynaklarının korunması sağlanabilecektir.<br />

Verimlilik artacaktır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


47<br />

ktır.<br />

Arz talep dengesi sağlanacaktır.<br />

Alımlardan doğan kamu finansman yükü azalacaktır.<br />

Üretim planlaması ile uluslararası rekabet gücü artacaktır.<br />

Türkiye’nin AB’ye uyum sürecinde olası gelişmelerin önemli tarım ürünleri üzerine etkilerinin analizi<br />

yapılabilecektir.<br />

Ancak bu modelin uygulanması için<br />

Tarım Havzalarının belirlenmesi nedeniyle ”Bakanlar Kurulu Kararı” ile havza sınırlarının sabitlenmesine,<br />

Tarım Kanunun <strong>14</strong>. Maddesinde “Tarımsal üretimin kendi ekolojisine uygun alanlarda yoğunlaşması,<br />

desteklenmesi,örgütlenmesi ihtisaslaşması ve entegre bir şekilde yürütülmesi için tarım havzaları,<br />

Bakanlığın teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenir. Havza faaliyet ve işleyişi ile ilgili esas ve<br />

usullerine düzenlenmesine ilişkin yönetmelik, Bakanlık tarafından yürürlüğe konulur”ifadesine<br />

dayanarak ”Yönetmelik” çıkarılmasına, gerek bulunmaktadır.<br />

Tarım Havzaları ve Kapsadığı İller:<br />

1- İznik, Güney Marmara, İstanbul: (Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bilecik,Yalova, Sakarya, Kocaeli, İstanbul)<br />

2- Batı Karadeniz, Karaelmas: (İstanbul, Düzce, Sakarya, Kastamonu, Sinop, Bartın, Zonguldak, Kocaeli)<br />

3- Köroğlu, Orta Karadeniz, Ilgaz: (Kastamonu, Bartın, Zonguldak, Bolu, Karabük, Ankara, Çankırı)<br />

4- Kaçkar, Doğu Karadeniz: (Artvin, Rize,Trabzon)<br />

5- Palandöken, Aras, Karasu: (Ardahan, Kars, Erzurum, Ağrı)<br />

6- Gelibolu, Trakya: (Çanakkale, Edirne, Tekirdağ, İstanbul)<br />

7- Büyük Ağrı, Iğdır: (Ağrı, Iğdır, Kars)<br />

8- Söğüt, Orta Sakarya:( Bursa, Bilecik, Bolu, Kütahya, Eskişehir, Ankara)<br />

9- Çoruh, Harşit:( Gümüşhane, Trabzon, Rize, Bayburt, Artvin, Erzurum,Ardahan)<br />

10- Otlukbeli, Kösedağ,Munzur: (Erzincan, Sivas, Tunceli,Gümüşhane,Bayburt)<br />

11- Kıyı Ege: (Antalya,Muğla,Aydın,İzmir,Balıkesir,Çanakkale)<br />

12- Malazgirt, Süphan,Van Gölü: (Muş,Bitlis,Van,Tunceli,Bingöl,Ağrı,Erzurum)<br />

13- Kızıldağ,Erciyes: (Kayseri,Sivas,Yozgat)<br />

<strong>14</strong>- Karasi,Gemlik: ( Balıkesir,Bursa,Çanakkale,Manisa)<br />

15- İç Ege, Dumlupınar,Murat: ( Afyon,Kütahya, Uşak, Denizli,Manisa, Balıkesir, Konya,Eskişehir)<br />

16- Gediz,Aşağı Menderes,Sultani: (Manisa,İzmir,Denizli,Aydın)<br />

17- Meriç,Ergene,Balkan: (Edirne,Kırklareli,Tekirdağ)<br />

18- Ilgaz,Yeşilırmak,Akdağ: (Çorum, Amasya, Tokat,Ordu,Yozgat, Samsun,Kastamonu,Çankırı,Sinop,Giresun,Sivas)<br />

19- Fındık,Orta Karadeniz,Canik:( Samsun,Sinop,Ordu,Giresun)<br />

20- Ilısu, Karacadağ, Hasankeyf: ( Diyarbakır,Batman,Mardin,Siirt,Adıyaman,Şanlıurfa)<br />

21- Gündoğusu, Çölemerik:( Şırnmak, Hakkari, Van, Bitlis,Siirt)<br />

22- GAP,Harran,Mezopotamya: (Şanlıurfa,Mardin,Adıyaman,Şırnak)<br />

23- Antepfıstığı, Şahinbey: ( Gaziantep,Kilis,Kahramanmaraş, Adıyaman)<br />

24- Hatay,Antakya,Asi: (Hatay,Osmaniye, Gaziantep, Kahramanmaraş)<br />

25- Akdeniz,Çukurova,Toroslar: (Antalya,İçel,Adana, Burdur,Osmaniye,Hatay)<br />

26- Dalaman: (Denizli,Aydın,Burdur, Antalya,Muğla)<br />

27- Kapadokya,İncesu, Ihlara: ( Kırşehir,Nevşehir,Yozgat, Kırıkkale,Çorum, Çankırı,Niğde,Kayseri,Aksaray,Ankara<br />

28- Orta Anadolu,Sakarya,Selçuklu: (Ankara,Eskişehir,Konya, Karaman,Aksaray,Niğde,Afyon)<br />

29- Fırat,Harput: (Kahramanmaraş, Malatya,Elazığ,Bingöl, Adıyaman,Adana,Kayseri, Diyarbakır,<br />

Batman,Sivas,Erzincan)<br />

30- Göller,Mevlana: Konya,Isparta,Burdur, Karaman, Antalya,İçel)<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


48<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 6: Türkiye Tarım Havzaları<br />

Kaynak: Tarım Bakanlığı<br />

Havza bazlı bu model ile arpa, aspir, ayçiçeği, buğday, çavdar, çay, çeltik, kanola, kuru fasulye, mercimek, mısır,<br />

nohut, pamuk, soya, yulaf ve zeytinin bulunduğu 16 ürünün eritim miktarları artarken üretilen alan değişmeyecektir.<br />

Kısacası aynı alandan daha fazla verim alınacak, verim artışı sağlanmış olacaktır.<br />

Ülkemiz tarımsal üretiminde baktığımızda 2009 yılında bir önceki yıla göre tahıl ve meyve ürünlerinde<br />

artış, sebze ürünleri ise azalış tahmin edilmiştir. 2009 yılında, tahıl ürünleri üretim miktarlarının bir önceki yıla<br />

göre yüzde <strong>14</strong>,6 oranında artarak yaklaşık 33,6 milyon ton, sebze ürünleri üretim miktarının bir önceki yıla göre<br />

yüzde 1,9 oranında azalarak yaklaşık 26,7 milyon ton ve meyve ürünlerinin üretim miktarı bir önceki yıla göre yüzde<br />

1,5 oranında artarak yaklaşık 15,9 milyon ton olarak olacağı tahmin edilmektedir.<br />

Ülkemizde öncelikli sektör tüm eksikliklere rağmen tarım olarak ele alınmış ve hayvancılık ise tarımsal<br />

üretimin yanında bir alt sektör olarak düşünülmüştür. Bu anlamda da hayvansal üretim için bir teşvik olduğu<br />

görülmemektedir. Yukarıda da belirtildiği üzere, havza bazlı üretim modeli ile tarım sektörüne belirli bir düzen<br />

getirilmeye çalışılırken aynısının hayvancılık sektörü içinde yapılması, hayvansal üretim içinde aynı şekilde bir<br />

havza yaklaşımının belirlenmesi gerekmektedir.<br />

1980’li yıllardaki politikalar sonucunda birçok sektör darbe alırken hayvansal ürünleri ihraç eden bir ülke<br />

konumundan bugün kendi kendine yetemeyen bir ülkeye dönüşmüş bulunmaktayız. Ülkemizdeki hayvan sayısı hem<br />

küçükbaş hem de büyükbaş olarak reel anlamda azalmaktadır. Nüfusun arttığı, ihtiyaçların çoğaldığı bu yapıda çift<br />

yönlü olarak hayvansal üretimde bir azalma görülmektedir.<br />

Şekil 7: 2007 ve 2008 Yılları Et Üretimi (Kg)<br />

Kaynak: TÜİK


49<br />

Şekil 7’de görüldüğü üzere ülkemizde et üretiminde 2007 yılından 2008 yılına yüzde 16’lık bir azalma yer<br />

almaktadır. Bunların içinde toplam üretimde yüzde 75 paya sahip sığır üretiminde azalma yüzde <strong>14</strong> iken en fazla<br />

azalma yüzde 43 ile (toplamdaki payı yüzde 4.19) keçide yaşanmıştır.<br />

Büyükbaş hayvan sayısı 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 1,58 azalmıştır. Küçükbaş hayvan sayısı<br />

2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 6,87 oranında azalmıştır. Kümes hayvanları sayısı 2008 yılında bir<br />

önceki yıla göre yüzde 8,96 oranında azalış göstermiştir.<br />

2008 yılında kırmızı et ve süt üretimi bir önceki yıla göre azalış gösterirken, beyaz et ve yumurta üretimi<br />

artış göstermiştir. 2008 yılında kırmızı et üretimi, 2007 yılına göre toplamda yüzde 16,18 oranında azalarak 482<br />

458 ton olmuştur. Bu yıl içerisinde sığır etinde yüzde <strong>14</strong>,20, koyun etinde yüzde 17,69, keçi etinde yüzde 43,02 ve<br />

manda etinde yüzde 32,90 azalış olurken, deve etinde yüzde 27,27’lik bir artış meydana gelmiştir.<br />

Süt üretimi, 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 0,70 azalmış ve 12 243 040 ton olarak gerçekleşmiştir. Bu<br />

miktarın yüzde 91,93‘ünü inek sütü, yüzde 6,10’unu koyun sütü, yüzde 1,71’ini keçi sütü ve yüzde 0,26’sını manda<br />

sütü oluşturmaktadır.<br />

Beyaz et üretimi, bir önceki yıla göre yüzde 2,11 artarak 1 123 132 ton olmuştur. Bu miktarın yüzde 96,84’ü<br />

tavuk eti, yüzde 3,16’sı ise hindi etidir. Tavuk yumurtası üretimi 2008 yılında 2007’ye göre yüzde 3,66’lık bir artış<br />

göstermiş ve yaklaşık 13,2 milyar adet olmuştur.<br />

Bal üretiminde kovan sayısı, 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 1,31 artarak 4 888 961 adet ve bal miktarı<br />

da yüzde 10,05 artarak 81 364 ton olarak gerçekleşmiştir. Balmumu ise yüzde 18,30 oranında artış göstermiş ve 4<br />

539 ton olmuştur.<br />

İpekböcekçiliği faaliyeti yapan köy sayısı 2008 yılında 2007 yılına göre yüzde 8,02 azalmış ve 195 olmuştur.<br />

İpekböcekçiliğiyle uğraşan aile sayısı da yüzde 3,56 oranında azalarak 2 193 olmuştur. Açılan tohum kutusu sayısı<br />

yüzde 5,52 artarak 5 564 olurken, yaş ipek kozasında ise değişiklik olmamış, 125 ton olarak gerçekleşmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 35: Tür ve Irklarına Göre Hayvan Sayıları (2007-2008)<br />

Kaynak: TÜİK


50<br />

Hayvansal üretim, tarım kesiminden verim alınamadığı zamanlarda, üreticiyi sigorta eden bir sistem<br />

olarak da dikkate alınmalıdır.<br />

Ülkemizde Doğu Anadolu Bölgesi, tarımsal yapıya uygun olmayan arazi ve iklime sahip olması nedeni ile<br />

hayvancılık faaliyetleri açısından daha uygun olmaktadır. Buna rağmen uygulanan yanlış politikalar, bu yörelerdeki<br />

et arzına ciddi sınırlar getirmektedir. Örneğin Erzurum bile civar illerden et satın almak durumunda kalmaktadır.<br />

Üretim maliyetlerindeki artış etin maliyetine yansımakta ve satış fiyatının düşük olması nedeni ile üretici kâr<br />

edememektedir. Bescilikten vazgeçenleri geri kazanmak için maliyetlerin düşürülmesi ve verimliliğin arttırılması<br />

gerekmektedir. Verimlilik artmadığı takdirde kârlılık da artmayacaktır. Meraların yüzde <strong>14</strong>’ünün ve hayvan sayısının<br />

yüzde 5’inin bulunduğu bu örnek il üzerinden hareketle durumun vahameti ortaya konulabilir.<br />

3.1.2 Sanayi Sektörü<br />

2009 yılı III. çeyrek itibariyle bakıldığında sanayi sektörünün katma değerinin yüzde 4 civarında azaldığı<br />

görülmektedir. Tarım sektörü katma değeri yüzde 2.8 artmış, hizmetler sektöründe katma değer daralması ise yüzde<br />

-4.5 civarında gerçekleşmiştir. Yine III. çeyrek itibariyle bakıldığında imalat sanayi katma değerinde azalma yüzde<br />

-3.9’dur. Sözkonusu çeyrek dönem itibariyle imalat sanayi sektörünün GSYH içinde payı yüzde <strong>14</strong>.1’dir.<br />

Aylık imalat sanayi üretim endeksine baktığımızda, aynı dönemde ortalama yüzde -9 oranında azalma<br />

görülmektedir. Söz konusu dönemde imalat sanayiinde, yatırım malları üretiminde yüzde -19,1, ara malları üretiminde<br />

yüzde -8,4 oranında azalma, dayanıklı tüketim malları üretiminde ise yüzde 8,4 oranında artış kaydedilmiştir. Yılın<br />

ilk yarısında imalat sanayiindeki daralma yüzde -<strong>14</strong>,4’den yüzde -16,4’e revize edilmiştir.<br />

Aylık verilere göre incelendiğinde, sanayi üretimi, 2009 yılı Ekim ayında bir önceki yılın aynı ayına göre<br />

yüzde 6,5 oranında artmıştır. Böylece yılın ilk on ayında sanayi üretimi ortalama yüzde 13,1 oranında azalma<br />

kaydetmiştir. Mevsimsel düzeltilmiş sanayi üretim endeksinde ise Ekim ayında Eylül ayına göre yüzde <strong>14</strong>,6<br />

oranında artış gerçekleşmiştir.<br />

2009 yılı Ekim ayında, bir önceki yılın aynı ayına göre, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörleri üretimleri<br />

sırasıyla, yüzde 6,6, yüzde 5,2 ve yüzde 6,4 oranlarında artmıştır. 2009 yılı Ekim ayı imalat sanayi üretimindeki<br />

artışta; endeks içindeki payları yüksek olan, tekstil ürünleri, gıda ürünleri, taş-toprak, ana metal ve kimya alt<br />

sektörlerinde kaydedilen üretim artışları etkili olmuştur.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 37: Aylık Sanayi Üretim Endeksi 2007-2009 Ekim<br />

Kaynak: TÜİK<br />

DPT verilerine göre aylık sanayi üretimlerine baktığımızda, 2009 yılı Kasım ayı toplam imalat sanayi kapasite<br />

kullanım oranı 2008 yılının Kasım ayına göre 2.2 puan azalarak yüzde 70,7 oranında gerçekleşmiştir. Bir önceki


51<br />

aya göre ise kapasite kullanım oranı Kasım ayında 1.1 puan azalış göstermiştir.<br />

Kasım ayında özel sektör imalat sanayi kapasite kullanım oranı geçen yılın aynı ayına gore 2.1 puan azalarak<br />

yüzde 70,4 olurken, kamu sektörü kapasite kullanım oranı 13.5 puan artarak yüzde 88,8 olduğu görülmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 38: Aylık Kapasite Kullanım Oranı 2007-2009 Kasım<br />

Kaynak: TÜİK<br />

3.1.3 Hizmetler Sektörü<br />

Hizmetler sektörünün belli başlı kalemlerine baktığımızda genel anlamda bir daralma yaşandığı görülmektedir.<br />

Hizmetler sektöründe katma değerdeki daralmanın yılın ikinci çeyreğinden itibaren gerilediği gözlenmektedir. Bu<br />

durum yılın üçüncü çeyreğinde (özellikle ticaret, ulaştırma sektörleri) belirginleşmiştir. Bu gelişmede krize karşı<br />

alınan önlemlerin (vergi indirimleri) etkisi olmuştur. İnşaat sektöründeki daralma devam etmekte buna karşın otel<br />

ve lokantalar ile mali aracı kuruluşlarda pozitif büyüme gözlenmektedir. Bunun sonucunda katma değer, hizmetler<br />

sektöründe yılının üçüncü çeyreğinde yüzde -4,5 oranında azalma kaydetmiştir.<br />

Toptan ve parakende ticaret sektöründe (GSYH içinde payı üçüncü çeyrekte yüzde 10,5) değer üçüncü çeyrekte<br />

yüzde -7,2 oranında azalmıştır. Bununla birlikte, yılın üçüncü çeyreğinde beyaz eşya satışları ortalama yüzde -4<br />

oranında azalmış, otomobil satışları ise ortalama 16,1 oranında artmıştır.<br />

Ulaştırma ve haberleşmede (GSYH içinde payı üçüncü çeyrekte yüzde 12,5) katma değer üçüncü çeyrekte<br />

yüzde -6,9 oranında azalma kaydetmiştir. Konut sahipliğinde (GSYH içinde payı dönemde yüzde 11,5) katma değer<br />

üçüncü çeyrekte yüzde 3,8 oranında artış göstermiştir.<br />

İnşaat sektöründe (GSYH içinde payı üçüncü çeyrekte yüzde 3,3) gerileme devam etmektedir. Bu sektörde<br />

katma değer yılın üçüncü çeyreğinde yüzde -18,1 oranında azalmıştır.<br />

Küresel krizin getirdiği belirsizlik ortamı ve yurtiçi talepteki durgunluk konut satışlarında durgunluğu beraberinde<br />

getirmiştir. Bu sektörün imalat sanayiinde alt sektörlerle olan girdi bağlantıları da dikkate alındığında<br />

daralmanın boyutu artmaktadır. İnşaat sektörünün bu sektörel bağlantıları önemini de artırmaktadır.<br />

TÜİK verilerine baktığımızda Turizm geliri geçen yılın aynı dönemine göre % 11,6 artmıştır. Çıkış<br />

Yapan Ziyaretçiler Anketi sonuçlarına göre 2009 yılı IV. dönem turizm geliri, geçen yılın aynı dönemine göre % 11,6<br />

oranında artarak 5 012 898 591 dolar olmuştur. Turizm gelirinin 3 527 038 004 doları yabancı ziyaretçilerden, 1 485<br />

860 587 doları ise yurt dışında ikamet eden vatandaş ziyaretçilerimizden elde edilmiştir.<br />

Ziyaretçiler seyahatlerini kişisel olarak veya paket tur ile gerçekleştirmektedir. Turizm gelirinin 4 175 553 964<br />

doları kişisel, 837 344 627 dolarıı ise paket tur harcamalarından oluşmaktadır.<br />

Ekim, Kasım ve Aralık aylarından oluşan IV. dönemde en yüksek turizm geliri 2 466 201 396 dolar ile Ekim


52<br />

ayında gerçekleşmiştir. Kasım ayında 1 441 776 357 dolar, Aralık ayında ise 1 104 920 838 dolar gelir elde edilmiştir.<br />

Ekim - Aralık döneminde kişi başı ortalama harcama yabancılarda 603 dolar, vatandaşlarda ise 1 382 dolar’dır.<br />

Çıkış yapan ziyaretçi sayısı geçen yılın aynı dönemine göre %10,4 artmıştır. Ekim, Kasım ve Aralık<br />

aylarında toplam çıkış yapan ziyaretçi sayısı 6 928 722 kişidir. Bunun 5 853 318 kişisini yabancı ziyaretçi, 1 075 404<br />

kişisini ise yurt dışında ikamet eden vatandaşlarımız oluşturmaktadır. IV. dönemde en fazla ziyaretçi 3 515 977 kişi<br />

ile Ekim ayında gerçekleşmiştir. Kasım ayında 1 945 675, Aralık ayında ise 1 467 070 kişi ülkemizi ziyaret etmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 39: Aylık Turizm Geliri ve Gideri (2009) (USD)<br />

Not: Beraberinde giden ziyaretçi sayıları toplama dahil edilmiştir.<br />

(*) Yurt dışında ikamet eden yabancı ve vatandaş ziyaretçi sayılarıdır.<br />

(**) Yurt dışını ziyaret edip ülkemize giriş yapan ve yurt içinde ikamet eden Türkiye Cumhuriyeti pasaportu taşıyan vatandaş sayılarıdır.<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Turizm gideri geçen yılın aynı dönemine göre % 34,8 artmıştır. Giriş Yapan Vatandaş Ziyaretçiler Anketi<br />

sonuçlarına göre 2009 yılı IV. dönem Turizm Gideri, geçen yılın aynı dönemine göre % 34,8 oranında artarak<br />

1 215 508 023 dolar olmuştur. Bunun 1 151 319 039 doları kişisel, 64 188 984 doları ise paket tur harcamalardan<br />

oluşmuştur.<br />

IV. Dönemde en yüksek turizm gideri 447 217 180 dolar ile Aralık ayında gerçekleşirken, Kasım ayında 393<br />

619 402 dolar, Ekim ayında ise 374 671 441 dolar turizm gideri gerçekleşmiştir. Ekim - Aralık döneminde kişi başına<br />

ortalama harcama 775 dolardır.<br />

Şekil 8: 2009 Yılı Aylık Turizm Gelir ve Gideri (USD)<br />

Turizm Geliri Turizm Gideri<br />

Kaynak: TÜİK


53<br />

2008-2009 yıllarında turizm gelirine aylar itibariyle bakıldığında, 2009 yılının bazı aylarında önceki yıla göre<br />

düşüş olduğu görülmektedir.<br />

3.1.4 Bazı Alt Sektörler<br />

Madencilik ve Metal<br />

Ülkemiz maden kaynakları itibariyle kendi kendine yeterli olan ülkeler arasında yer almakta ve altmışın<br />

üzerinde farklı maden ve mineral üretimi gerçekleştirilmektedir. Bu konuda tarihsel anlamdaki gelişmeler 1923<br />

İktisat Kongresi’ne kadar gitmekle birlikte sonraki gelişmelerin yetersizliği şu andaki halimizden anlaşılabilmektedir.<br />

Gelişmiş sanayi ülkelerinde milli gelir içinde madenciliğin payı yüzde 4-10 arasında iken ülkemizde bu oran yüzde<br />

1.2 civarındadır.<br />

Sektöre baktığımızda yirmi dolayında yabancı ortaklı yerli firma ve yaklaşık dört bin adet işletme faaliyet<br />

göstermektedir. 34 bin 883 arama, 8 bin 568 işletme olmak üzere toplam 43 bin 451 maden ruhsatı işlem görmektedir.<br />

MİGEM tarafından verilen izin ile özel sektörün de yeraltı madenlerini ekonomiye kazandırması için ön işletme<br />

ve işletme ruhsatı alması kabul edilmiş, bu anlamda 71 ilde 5 bin 576 maden sahası için ihaleler açılmıştır. Özel<br />

sektöre devredilecek arazi ile birlikte birçokmadenin üretimi de söz konusu olabilecektir. Devlet, mermer, maden<br />

kömürü, elmas, yakut, uranyum, toryum, altın, kurşun, demir gibi madenlerle birlikte bor maden sahalarında da<br />

arama ve işletme hakkını özel sektöre verecek, bu şekilde atıl duran sahalar özel sektör eliyle işletilecek, ekonomiye<br />

katma değer sağlanmasına çalışılacaktır.<br />

Ülkemiz dünya piyasalarında bor, feldispat ve manyezit üretiminde üst sıralarda yer almaktadır.<br />

Madencilik üretiminin önünde sadece mevzuat, politik ve rekabet engelleri değil, aynı zamanda çevre<br />

düşmanlığı şeklinde lanse edilen psikolojik engeller de yer almaktadır. Bir yandan otomobil üretelim derken<br />

öte yandan 1200 kg’lık bir otomobil üretmek için lazım olan 5 ton mineral maddenin de doğadan sökülüp alınması<br />

gerektiğini bilmemiz gerekmektedir.<br />

Ülkemizde maden aramalarının ancak yüzde 30’u gerçekleştirilmiştir. Yani yüzde 70 itibariyle ülkemiz<br />

maden potansiyeli noktasında bakir/belirsiz durumdadır. Avrupa ülkelerinde varlığını ortaya çıkarmamış bir<br />

ülke bulunmamakta, her ülke hangi varlığa sahip olduğunu bilmekte ve buna göre bir program yapmaktadır.<br />

Ülkemizin en önemli kaynaklarından biri olan bor’daki rekabet gücümüz ilk ürün maliyetlerinin<br />

düşüklüğünden kaynaklanmaktadır. Başka ülkelere göre üç misli daha ucuz bor maden maliyetimiz bulunmaktadır.<br />

Ancak, daha çok hammadde olarak satımı yapılan bor yerine, bora dayalı kimyasal madde üretimine veya nihai<br />

madde üretimine geçilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde madenlerin de ikame yöntemleri söz konusu olabilmektedir.<br />

Ülkemizde toryum vb. gibi varlığı bile ispatlanmamış bazı madenlerden bahsedilmekte (neptünyum, ostinyum)<br />

, bir tür internet efsanesi olarak varolmayan başka madenler de ifade edilmektedir. Belki bu söylentilerin arkasında<br />

bu soruların gerçek muhatabının kim olduğunun bilinmemesi de rol oynamaktadır.<br />

Maden üretiminde küresel şirketlerin kendilerine yâr olmayan madenlerin çıkarılmasını engelledikleri yönünde<br />

manipülatif hareketler yaptıkları bilinmektedir. Ya ilgili rezervleri kendileri ele geçirmeyi ya da çıkarılmasını<br />

engellemeyi tercih edebilirler. Ülkemizde bu anlamda bir madencilik bilinci hem halk, hem üretici hem de kamu<br />

kesiminde gerekmektedir. Madencilik zararlı diyerek üretimi engellemek ne kadar yanlış ise bu işi herkese vermekde<br />

o kadar yanlıştır. Madenlerin neticede kıt kaynaklar olduğu ve hem zaman hem miktar itibariyle en optimum<br />

kullanımının neticede kamu tarafından tespit edilebileceğinin kabul edilmesi ve buna göre gereken politikaların<br />

oluşturulması en akılcı yöntem olacaktır.<br />

Madencilik sektörünün yaşadığı sorunların başında bazı mevzuat engelleri yer almaktadır. Madenciliğin uzun<br />

soluklu bir iş olduğu ve yatırımların belki 20 sene sonra getirisinin alınacağı düşünülürse kamusal koordinasyonla<br />

kararlar alınmalı ve olumlu düzenlemeler olumsuz hale getirilmemelidir. Kaypak bir zeminde bu kadar uzun süreli<br />

yatırımların gerçekleştirilmesi de tabii olarak mümkün olmayacaktır.<br />

Son yıllardaki ihracat atağımızdan madencilik kesimi de payını almış ve maden ihracatımız 2004 yılında 1.3<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


54<br />

milyar dolar, 2005 yılında yüzde 15 artışla 1.5 milyar dolar, 2006 yılında yüzde 35’lik artış ile 2 milyar dolar, 2007<br />

yılında yüzde 30.5 artışla 2.715 milyar dolar olmuş, 2008 yılında ise yüzde 30 civarında artış yaşanmıştır.<br />

Bugün Dünya üzerinde yıllık 1.5 trilyon dolar değerinde 10 milyar ton üzerinde maden üretilmektedir.<br />

Bu pazar içinde ülkemizin 132 ülke arasında toplam üretim değeri itibariyle 28., maden çeşitliliği itibariyle<br />

10. sırada yer almaktadır. Dünyada ticareti yapılan doksan çeşit madenden yetmiş yedisinin ülkemizde var olduğu<br />

tespit edilmiştir. Ancak bunlardan 60 civarında maden ve mineralin üretimi yapılmaktadır. Bu madenlerin varlığı bir<br />

araştırma konusu iken bunların çıkarılması ve satışı ise bambaşka bir konudur. Ülkemizde bir an evvel derin<br />

maden aramacılığı ve işletmeciliğine geçilerek bu madenlerin gerçek potansiyelini ve çıkarma maliyetlerini<br />

detaylı bir şekilde analiz etmeliyiz.<br />

Ülkemizde toplamda 150 milyon tonu bulan maden üretimi büyük oranda inşaat, sanayi sektöründe hammadde<br />

olarak tüketilmekte ve yıllık 5-6 milyar dolarlık bir katma değer sağlamaktadır.<br />

Önemli ithal kalemlerinden birisi olan altının ülkemizdeki teorik potansiyeli 6.500 ton civarındadır.<br />

Şu ana kadar yapılan çalışmalarla 600 ton altın varlığı görünür hale getirilmiş, ancak 50 ton civarında altın ancak<br />

üretilebilmiştir. Ülkemizde ortalama her yıl 300 ton altın ithal edilmekte ve bunun da 100-150 tonu işlenerek ihraç<br />

edilmektedir. Dolayısı ile ülkemizdeki iç tüketimi yapılan altın tutarı yaklaşık olarak 2-3 milyar doları bulmaktadır.<br />

Mevcut rezervlerin kullanılır hale getirilerek dış ticaret dengesini bozan bu altın ithalatının engellenmesi<br />

gerekmektedir.<br />

Enerji<br />

Jeotermal enerji, yer kabuğunun çeşitli katmanlarında bulunan ısı ile oluşan, buhar, gaz ve kimyasal maddeler<br />

içeren sıcak su kaynaklarından elde edilen yenilenebilir ve sürdürülebilir bir enerji türü olarak tanımlanabilir. Bu<br />

enerji ile işletilen elektrik santrallerinin kurulum maliyeti düşük, inşaat süreleri kısa ve yakıt maliyetleri nerede ise<br />

sıfırdır.<br />

Dünyada yirmi beş ülke bu enerjiden elektrik üretmektedir. Jeotermal ısı ve kaplıca uygulamalarında, Çin,<br />

Japonya, ABD ve İzlanda’dan sonra beşinci sırada olmamıza rağmen jeotermal elektrik kurulu gücümüz çok kısıtlı<br />

kalmaktadır. Bu tür santrallerin yapımına yönelik lisans alınıp inşaatlarına başlanmış bile olsa henüz yeteri kadar<br />

yaygınlaşamamıştır. Ülkemizdeki potansiyel yılda 16 milyar KWh elektrik üretimini yakalayacak kapasitededir. Bu<br />

ise iki nükleer santrale eşdeğer enerji üretimi ve yılda yaklaşık on milyon ton karbondioksitin çevreye salınımını<br />

engellemek demektir.<br />

Bu enerji türünün fosil enerji kaynakları ile yarışmasına gerek bulunmamaktadır. En azından bina ısıtması,<br />

seracılık, kültür balıkçılığı ve kaplıcalar gibi direk ısıl uygulamalarında rahatlıkla kullanılabilmektedir. Örneğin<br />

ülkemizdeki potansiyel 1 milyon konutun bu enerji ile ısıtılmasını sağlayabilecek güçtedir. Ancak henüz yeteri kadar<br />

yaygın olmayan bu enerjinin yaygınlaştırılması için gerekenler yapılmalıdır. Bunlar;<br />

Jeotermal enerjinin çevre dostu olarak kalmasını sağlayacak yasal düzenlemenin yapılması, reenjeksiyonun<br />

jeotermal kaynak kullanımında gerekli ve vazgeçilmez bir parça olması sağlanmalıdır.<br />

Elektrik üretimine elverişli ise bu kaynaklar, ihaleler hızlı yapılmalı, bürokrasi minimuma indirilmeli,<br />

alım garantileri ile teşvikler sağlanmalı ve kısacası bu yatırımlar cazip hale getirilmelidir.<br />

Toplu konut ısıtmasında kullanılacak ise bir standart getirilmeli ve keyfi yapılanmaya izin verilmemelidir.<br />

Jeotermal enerji kullanımındaki maliyetlerin doğalgaz kullanımına veya diğer yöntemlere göre düşük kalması<br />

sağlanmalıdır. Bu durum, gerçek dışı veya sabit fiyat gibi verimsiz uygulamalar yapılmalı anlamı taşımamaktadır.<br />

Ev ve iş yerlerinde kullanılan hava kaynaklı klimalar yerine toprak kaynaklı ısı pompalarının kullanılması<br />

yönünde gereken teşvikler sağlanmalıdır. Her ne kadar ilk kurulum maliyetleri yüksek olsa bile binalarda düşük enerji<br />

maliyetli ısıtma ve soğutmanın sağlanmasında ve gürültü kirliliğinin oluşmamasında çok faydaları da görülecektir.<br />

Jeotermal projelerin karşılaştığı engelleri ortadan kaldırmak, teşvikte bulunmak ve talep ve gereç temininde<br />

artış sağlamak amacı ile kurulan GeoFund, Avrupa ve Orta Asya ülkelerinin jeotermal projelerine destek vermektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


55<br />

İlk aşamada teknik yardım, doğrudan yatırım fonlama ve jeolojik risk sigortası şeklinde 25 milyon dolarlık destek<br />

verebilmekte olup, kendi türünde ilk bölgesel örgüttür. Bu örgütün sağladığı proje desteklerinden yararlanarak<br />

yatırımların gerçekleştirilmesi de mümkün olabilmektedir.<br />

Kutu 5: Enerji ve İklim Değişiklikleri<br />

1980’li yıllardan sonra sanayileşmenin iklim sistemleri üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabilmek amacıyla BM nezdinde<br />

hazırlanan İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, 1992 yılında imzaya açılmış ve bu kapsamda, gelişmiş ülkelere 2000 yılında sera<br />

gazı emisyonlarının 1990 yılı düzeylerine indirme yükümlülüğü getirilmiştir. 1997 yılında Kyoto’da yapılan konferans ve protokol<br />

neticesinde imza sahibi ülkelerin 2009-2012 yılları arasındaki dönemde sera gazı salımlarını 1990 yılı seviyelerine göre en az yüzde<br />

5 azaltma yükümlülüğü getirmektedir. (2010 yılına girdiğimiz bu günlerdeki sanayi üretimi ve ortaya çıkan sera gazı salımlarını 1990<br />

ile karşılaştırdığımızda sanayi üretiminde ancak çok ciddi bir azalma ile bu yükümlülüğün yerine getirilebileceği aşikardır.) Yapılan<br />

araştırmalar 2020 yılı toplam sera gazı emisyon artış oranından yüzde 11 azaltım yapılmasına yönelik bir yaklaşım benimsenmiş ve<br />

bunun da sanayicinin uygulayabileceği maksimum değer olduğu anlaşılmıştır.<br />

Hem bu protokoller kapsamında hem de temiz bir çevre için gereklilik olarak yenilenebilir enerjinin önemi giderek<br />

atrmaktadır. Avrupa Birliği Komisyonu, Enerji-İklim Değişikliği Paketi gereği 2020 itibariyle toplam enerji tüketiminin yüzde 20’sinin<br />

yenilenebilir enerjiden oluşturmayı kabul etmiştir. Türkiye’nin de bu anlamda bir hazırlığının olması yerinde bir aksiyon olacaktır. Bu<br />

alandaki yatırımlarla hem işsizliği bir ölçüde önleyebilecek, hem dış gelirler artacak, hem de rüzgar, güneş, su, jeotermal enerjilerin<br />

kullanımı ile küresel ısınma alanında önemli mesafeler katedilecektir.<br />

Küresel düzeyde bakıldığında yenilenebilir enerji, küresel enerji rezervinin yüzde 13.1’ini ve küresel elektrik üretiminin de<br />

yüzde 17.9’unu oluşturmaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı raporuna göre 2030 yılı itibariyle bu oranın yaklaşık olarak aynı kalacağı,<br />

yani çok az değişecği tahmin edilmektedir. Ancak, doğru politikalar uygulandığı takdirde, Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyi 2007<br />

yılı tahminlerine göre 2050 yılında enerjinin yarısının bu kaynaklardan temin edilebileceği tahmin edilmektedir.<br />

Birçok anlamda dünyadaki gelişmeleri geriden takip etmemize rağmen, bundan sonraki trendleri yakalayabilmemiz<br />

durumunda belirli alanlarda mukayeseli üstünlüğe geçebilmek mümkün olacaktır. Bu ise emek yoğun ürünlerden teknoloji yoğun<br />

üretime geçilmesi ile mümkün olacaktır. Örneğin ülkelerin temel motor endüstrilerinden olan araç sanayindeki son gelişmeler, elektikli<br />

araçlar çağının başladığını göstermektedir. Bu araçlar sadece fosil yakıt tüketimini azaltarak değil, hava kirliliğini de azaltarak katma<br />

değer yaratacaklardır. Yenilenebilir enerji kaynaklı yeni jenerasyon araçlar da gündemde iken bunların uygulanabilmesi ise ancak,<br />

otomobil üreticileri, amme hizmeti şirketleri, devlet yolu yapıcıları ve bütünleşik bu sistemde katkısı olan herkesin (kamu-özel)<br />

ortaklığı ile mümkün olacaktır.<br />

Enerji üretimi için önem arzeden kaynaklardan birisi de bor madenidir. Ülkemizin görünür, muhtemel ve<br />

mümkün rezervleri dikkate alındığında dünya rezervinin yüzde 67-73’ü arasında bir değere sahip olduğumuz<br />

görülecektir. Bor mineralleri her ne kadar çok fazla değişik alanlarda kullanılıyor olsa da bu sektörden kazanılan<br />

paranın çok büyük boyutlarda olduğu sonucu çıkmamaktadır. Çünkü bu piyasanın toplam küresel büyüklüğü 1.2<br />

milyar dolar civarındadır. Yani tamamını biz üretmiş olsak bile elde edeceğimiz katma değer belirlidir. Ülkemizin<br />

bor satışı ile elde ettiği gelir 0.5 milyar dolar civarlarındadır. Ancak, AB’de bor ile ilgili olarak çıkartılan bazı<br />

kısıtlamalar nedeni ile 2009-2010’dan itibaren bor satışlarında bir düşüş olması beklenmektedir. (Çeşitli bor<br />

ürünlerinin kullanımına sınırlamalar getirilmiş ve kullanımı tehlikelidir anlamını taşıyacak şekilde içinde bor<br />

bulunan bazı deterjan ve cam sanayii ürünlerine kurukafa işareti konma mecburiyeti getirilmiştir. Dolayısı ile bor<br />

yerine, ilgili sanayi kuruluşları, kuru kafa işareti taşımayan diğer girdilere yöneleceklerdir.)<br />

Küresel madencilik oyuncularının genel politikaları olabildiğinde az bedelle bir madeni ele geçirmek, bunu<br />

yapamıyor ise üretilen malı yok pahasına satın almak ve kendi kârı ile satmak ve eğer bunda da başarısız ise bu<br />

malı kullanamaz hale getirmek (ya satışını engelleyerek ya da benzer fonksiyona sahip farklı bir ürün oluşturarak)<br />

şeklinde yöntemler kullanmaktadırlar. 22 Kasım 2004 tarihinde Uzman Bilirkişiler Komisyon Çalışması’nda borik<br />

asit ve boratların üremede zehirli maddeler kapsamında sınıflandırılması teklif edilmiştir. Bu karar uygulandığı<br />

takdirde, AB ülkelerinin bu ürünleri yüzde 0.5 ve üzerinde kullandığı cam, boya, kozmetik, elyaflı oyuncaklar,<br />

seramik ve benzeri endüstri dalları bu oranı aşağı çekmeye çalışacak ve taleplerini azaltacaktır. Öte yandan bir ABD<br />

firması cam sanayinde kullanılan bor ürünlerine alternatif ürünler geliştirmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


56<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 40: Dünya Bor Rezervi (Bin Ton B2O3)<br />

Kaynak: http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm<br />

Mortgage ve Gayrimenkul Sektörü<br />

Mevcut makro ekonomik ortamda gayrimenkul sektörünün yapısına bakıldığında konut arzının özellikle 2005<br />

yılından itibaren devamlı surette arttığı ve gereksiz yere lüks konut üretiminin oluşturulduğu ve kriz etkisi ile vahim<br />

bir tablonun oluştuğu bir sektör görülmektedir. Bahsi geçen lüks projeler ile oluşan konut stoğunun eritilmesi için<br />

oldukça uzun bir süre geçecektir.<br />

Küresel kriz etkisi ile emlak fiyatlarındaki düşmede belirli lokasyonlarda dip görülmüş olmakla birlikte belirli<br />

lokasyonlar için bunun söylenemeyeceği de bir gerçektir. Konut ihtiyacının hâlâ var olmasına, faiz ve fiyatların<br />

da bu anlamda uygunluğuna rağmen gelir seviyelerinin artmaması, kriz nedeni ile oluşan gelecek beklentilerinin<br />

olumsuza dönmesi konut talebini de sınırlamaktadır.<br />

Ülkemizde 17 milyon konut bulunmasına rağmen bunların yüzde 25’inin ruhsatsız-kaçak, yüzde 60’ının yirmi<br />

yaşın üstünde, bir kısmının da deprem sonrası yıkılıp yeniden yapılması gereken nitelikte konutlar olması dolayısıyla<br />

konut ihtiyacı devam etmektedir.<br />

Konut üretiminde ya lüks inşaatlar ya da Toki ve Kiptaş uygulamaları ile alt gelir grubuna hitap edilirken, orta<br />

gelir grubunun ihtiyaçları göz ardı edilmiştir. Faizlerdeki düşüşün sektöre bir canlandırma getirdiği kesin olmakla<br />

birlikte yeterli olduğu tartışmalıdır. Faizlere çok duyarlı olan mortgage kredileri için güven ortamının artması ve<br />

faizlerin ise bu düzeylerde kalması mevcut potansiyelin kullanımını sağlayabilecektir. Mortgage faizlerindeki her<br />

%0.1’lik düşüş mortgage kredisi kullanabilecek hanehalkınının sayısını arttırabilecektir. Ülkemizde mortgage<br />

kredilerin GSMH’ya oranını yüzde 3.9 iken bu oran Avrupa’da yüzde 70 civarındadır.<br />

TÜİK tarafından yayınlanan veriler kapsamında inşaat maliyet endeksine baktığımızda bir önceki<br />

döneme göre maliyetlerin yüzde 0.07 arttığı görülmektedir. 2005=100 Temel Yıllı Bina İnşaatı Maliyet Endeksi,<br />

Ekim–Kasım–Aralık aylarını kapsayan 2009 yılı dördüncü döneminde, toplamda bir önceki döneme göre yüzde 0,07<br />

ve bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 0,62 artarken dört dönem ortalamalara göre yüzde 4,28 azalmıştır.<br />

2009 yılı dördüncü döneminde bir önceki döneme göre işçilik endeksi yüzde 0,75 artarken, malzeme endeksi<br />

yüzde 0,<strong>14</strong> azalmıştır. 2009 yılı dördüncü döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre işçilik endeksi yüzde 2,37<br />

ve malzeme endeksi yüzde 0,08 artmıştır.


57<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 9: Bina İnşaat Maliyet Endeksinde Girdilerin Payı (2005=100)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Tablo 41: 2009 ve 2008 yılı dördüncü dönem endeks yüzde değişim oranları<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2008 yılı dördüncü döneminde, toplamda bir önceki döneme göre %3,90 azalış gerçekleşirken, bir önceki yılın<br />

aynı dönemine göre %7,95 ve dört dönem ortalamalara göre %13,65 artış gerçekleşmişti.<br />

Demir Çelik Sektörü<br />

Demir çelik sektörü lokomotif sektörlerden birisidir. Bu sanayideki gelişmenin kalkınma süreci ile yüksek<br />

korelasyonu bulunmaktadır. Sektör, tüm endüstriyel dallara girdi vermekte, başta inşaat malzemeleri olmak üzere,<br />

otomotiv, gemi, uçak, demiryolu, vagon gibi tüm taşıma ve makina, cihaz eşya üretimine katkı sağlamaktadır.<br />

Küresel krizden en fazla etkilenen sektörlerin başında demir çelik sektörü gelmektedir. Kur değişimlerinden<br />

de kaynaklanan kısmı ile birlikte sektörde yüzde 45’e yakın küçülme yaşanmıştır. Gulf, ABD ve Dubai’de pazarın<br />

yüzde 60’lara yakın bir daralma kaydetmesi kısmen Afrika’ya yapılan ihracattaki artışla telafi edilmiştir.<br />

Türkiye 25 milyon ton demir-çelik üretimiyle dünyanın 10’uncu, Avrupa’nın ise 2’nci büyük üreticisi<br />

durumundadır. 2010 ortalarından itibaren yurtdışı talepte bir iyileşme ve yeni yatırımlarla birlikte üretimde de<br />

tekrar artış beklenmektedir. İhracat artışı ise, özellikle Kuzey Afrika, sınır komşuları ve Uzakdoğu gibi pazarlardan<br />

sağlanacaktır. Çelik sektörünün ihracatına baktığımızda 1990’lı yıllarda en büyük pazarımızın Uzak Doğu ve Çin<br />

olduğu görülmektedir. Ancak son gelişmelere baktığımızda Orta Doğu ve Körfez bölgelerinin payının büyüdüğünü, bu<br />

bölgelerde yaşanan kriz nedeni ile 2009 için Kuzey Afrika’nın yükselen yıldız olduğunu söylememiz gerekmektedir.


58<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 10: Türkiye’nin Bölgeler İtibariyle Demir Çelik Ürünleri İhracatı (ton)<br />

Kaynak: http://www.demircelik.com.tr/yazi_detay.asp?yazi_id=102<br />

AFRİKA<br />

Çelik sektörü, her ne kadar geleneksel pazarlarda sıkıntı yaşasa da, piyasa çeşitlendirmesi stratejisi ve<br />

komşu ülkelere, alternatif ihracat imkanlarına ağırlık vermesinin de katkısıyla, 2009 yılında önemli bir kan kaybı<br />

yaşamamıştır. Bazı ülkelerin yaptığı birtakım koruyucu önlemler neticesi (Körfez İşbirliği Konseyi, S. Arabistan ve<br />

Umman’ın ithalatı sınırlama girişimleri ve Brezilya’ya yapılan ihracatta standartlara uygunsuzluk iddiası) sektörün<br />

bazı ülkelerde önü kapanmaya çalışılmaktadır.<br />

Sektörün krize rağmen yatırımlarını devam ettirdiğini görmekteyiz. Sektörün dünya pazarlarına yönelik bu<br />

yeni yatırımlarının kriz sonrası için hazır bir sektör bulundurmamıza imkan tanımaktadır.<br />

Moody’s içinde ERDEMİR’in de bulunduğu 13 Avrupalı demir-çelik üreticisini inceleyip, sektörün görünümünün<br />

negatif olduğunu bildiren bir rapor hazırlamış ve sektörde 2010 yılına kadar bir canlanma olmayacağını belirtmiştir.<br />

AB ülkelerindeki durumun ülkemize göre daha kötü olduğunu söylememiz mümkün olabilecektir.<br />

Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı birçok sektöre umut verdiği gibi demir çelik sektörüne de heyecan<br />

vermektedir. 3.300 kilometre uzunluğundaki projenin yüzde 65’e yakın bölümünün Türkiye’den geçecek olması<br />

nedeniyle, Türkiye’de 4,5 milyar dolarlık yatırımın yapılması beklenmektedir. 2 milyon 250 bin ton boru ve 2<br />

milyon tona yakın çeliğin kullanılmasının beklendiği proje, Türkiye’de başta boru, iş makineleri, çelik, kablo ve<br />

bağlantı elemanları sektörü olmak üzere, birçok sektöre olumlu etki yapması beklenmektedir.<br />

Yalnızca Nabucco projesinde 2 milyon ton çelik kullanılacak olup birçok firmanın yaptığı kapasite arttırımları<br />

ve yeni yatırımlar bu talebi karşılayacak durumdadır. Projenin istihdam arttırıcı boyutu da ayrı bir olumlu etkidir.<br />

Dünya Çelik Birliği tahminlerine göre dünyada görünür çelik tüketimi 2008 yılında yüzde 1.4 ve 2009 yılında<br />

yüzde 8.6 düşmüştür. Çelik tüketimindeki gelişmeleri Çin’in çelik talebi ciddi etki sağlamaktadır. 2010 yılında çelik<br />

tüketiminin artacağı yönünde işaretler alınmakta olup 2010 için çelik tüketiminin yüzde 9.2 artış göstererek 2008 yılı<br />

seviyelerini tekrar yakalayacağı tahmin edilmektedir.<br />

Tekstil Sektörü<br />

Ülkemizde hazır giyim sektörü son 30 yılda hızlanmıştır. Tekstil sektörü ise daha uzun bir geçmişe sahiptir.<br />

Hazır giyim, uygulanan ekonomik politikalara paralel gelişmiş, 70’li yılların başından itibaren, ithal ikameci<br />

ekonomi politikalarının uygulandığı dönemde, hazır giyimde, iç piyasaya yönelik üretime ve bu üretime yönelik<br />

sanayileşmeye başlamıştır. 70’lerde ise sektör dış pazarları da takip etti ve Türkiye Avrupa’nın iplik-ham bez<br />

tedarikçisi haline dönüştü. 1980’den itibaren, tüm ülkenin dışa açılması ile birlikte sektörde bundan payını aldı.<br />

1990’lı yılların başında yeni bir döneme giren sektör 2000’li yıllardan sonra organizasyon kapasitesini


59<br />

geliştirmeye, atölye boyutundan çok sayıda orta ölçekli işletmenin yer aldığı bir yapıya geçmiş ve bu dönemde<br />

ihracat ağırlıklı olarak gelişmeye devam etmiştir. Bir yandan yeniliklerle bir yandan bavul ticareti ile ihracatını<br />

arttırıp toplam ihracat içinde 1995’lerde yüzde 30’lara yakın bir pay edindi.<br />

1996 sonrası AB ile Gümrük Birliği ilişkilerinin itici gücü ile sektörde ölçekler büyümeye, KOBİ’lerin payı<br />

genişmeye başlamış, aynı dönemde moda ve marka bilinci de yerleşmeye başlamıştır. 2000’den itibaren, aktif<br />

pazarlama ile birlikte, sektör, kendi özgün tasarımları ve koleksiyonlarını üretmeye başladı. Yurtiçi ve yurtdışında<br />

mağazacılık ve markalaşma ile Türk modacılarının varlığı hızla arttı. Hem hızlı, hem esnek bir şekilde parti üretime<br />

yönelen sektörde koleksiyon ve sezon sayıları da artmaya, üretim süreleri kısalmaya başladı.<br />

Bununla birlikte, 2000’li yılların başından itibaren maliyet-fiyat-rekabet üçgeninde, başta Çin olmak üzere çok<br />

sayıda yeni ülkenin rekabeti yaşanmaya başladı. 1 Ocak 2005’te dünya ticaretindeki serbestleşme etkisi ile birlikte<br />

sektör yeni bir rekabet dönemine girdi.<br />

Tekstil sektörünün sorunlarına baktığımızda şu başlıkları saymamız mümkündür:<br />

• Kayıt dışı ekonomi: Tekstil ve giyim sanayinde kayıt dışı faaliyet gösteren çok fazla şirket bulunmakta<br />

ve bu şirketler haksız rekabete neden olmaktadırlar.<br />

• Kontrolsüz ithalat:Ddampingli malların Türkiye’ye girmesini önlemek için alınan tedbirler<br />

yetersizdir. Soruşturmalar ve mahkemeler uzun sürmekte bu nedenle sektör haksız rekabetten ciddi<br />

zararlar görmektedir.<br />

• Teşvik sorunu: Hükümetler bugüne kadar tekstil ve konfeksiyon sektörünü bir stratejiye<br />

dayandırmadan teşvik ettiler.<br />

• Reel kur: Doğrudan maliyet kalemleri içinde yer almasa da, Türk Lirası’nın son 2 yılda aşırı değer<br />

kazanması sektörü etkiliyor.<br />

• İşçilik maliyeti: Sektörün maliyetleri içinde işçiliğin payı yüzde 15 civarındayken, bu oran hazır<br />

giyimde yüzde 30’a kadar çıkmaktadır. Hazır giyimin daha fazla emek yoğun olması, bu sektörün<br />

emek maliyetinden ve dolayısıyla üretimde küreselleşme sürecinden daha fazla etkilenmesine neden<br />

olmaktadır.<br />

• Enerji giderleri: Enerji girdilerindeki yüksek fiyatlar tüm sektörler gibi bu sektörü de etkilemektedir.<br />

Elektrik enerjisi ve doğal gaz fiyatları OECD ülkeleri ortalamalarına ve pek çok gelişmekte olan<br />

ülkeye göre yüksektir.<br />

Türkiye’deki hazır giyim sektörünün genel yapısına baktığımızda güçlü ve zayıf yönleri ile karşılaştığı<br />

fırsatlar ve riskler şöyle sıralanabilir:<br />

• Güçlü Yönleri: Hız ve esneklik, kaliteli pamuk üretimi, eğitimli ve tecrübeli işgücü, marka bilincinin<br />

gelişmiş olması.<br />

• Zayıf Yönleri: yüksek işgücü maliyetleri, yüksek enerji maliyetleri, şirketlerin pazarlama ve dağıtım<br />

kanalları ile ilgili sorunları, şirketler arasında stratejik ortaklığın kurulamaması.<br />

• Fırsatlar: Türkiye’nin coğrafi konumu ve pazara yakınlık, yeni pazar fırsatları, 2005’den sonra Çin,<br />

ABD ve Japonya’ya giriş kolaylığı, komşu ülkelerle ticaretin gelişmesi, kumaş alanında yaşanan<br />

teknolojik gelişmeler.<br />

• Riskler: İşgücü maliyetlerini oluşturan vergi ve prim yükünün artması, dünyada kotaların kalkmasıyla,<br />

Çin’in oluşturacağı haksız rekabet ortamı, Çin, Hindistan, Pakistan, Bangladeş gibi ülkelerin düşük<br />

maliyetleri, bölgesel entegrasyonlar, uluslararası rekabetin artması.<br />

Tekstil sektörü açısından 2008’in son ayları ve 2009 “kriz yılı” olarak adlandırıldığı için zaten sektör bir kriz<br />

yaşamaktaydı. 2009 yılı için baktığımızda sektörün en azından Türkiye’nin genel ihracat düşüşünün altında bir<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


60<br />

düşüş yaşadığı görülmektedir. Bazı pazarlarda satışları düşerken, bazı pazarlarda artış elde edilmiş ve ihracattaki<br />

kayıplar sınırlı kalmıştır.<br />

Krizle birlikte özellikle Avrupa pazarlarında büyük bir daralma olduğu, bunun da sektörün ihracatını düşürdüğü<br />

görülmektedir. Ancak sektör 2010 yılından ümitvar gözükmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


61<br />

3.2 KOBİ’LER<br />

Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme Başkanlığı’nın (KOSGEB) kurulması hakkındaki<br />

kanun değişikliğinin TBMM tarafından kabul edilmesi ile birlikte sadece sanayicilere değil aynı zamanda bakkal,<br />

manav, berber gibi hizmet esnafı için de KOSGEB desteklerinin yolu açılmış oldu. Bu tür bir değişikliğin kanunda<br />

yer alan “sanayi” ibaresinin “işletmeleri” şeklinde değiştirilmesi ile bazı şeylerin ne kadar kolay yapılacağı da<br />

gösterilmiş oldu.<br />

2007-2008 döneminde, çoğu geri dönüşümsüz olmak üzere 6,257 işletmeye toplamda 35.2 milyon lira destek<br />

sağlayan KOSGEB 2008 yılı içinde sıfır faizli kredi destek programını uygulamaya koymuştur. Bu programla birlikte<br />

25 bini aşkın işletmeye 1.6 milyar TL sıfır faizli destek sağlanmıştır.<br />

KOSGEB’in bütçesinin 222 milyon liradan 2009 yılı için 329 milyon liraya çıkarılması da önemli bir gelişme<br />

olmakla birlikte yeterli sayılmamalıdır. Hazine tarafından tahsis edilen 75 milyon TL ile birlikte daha fazla işletmenin<br />

destek görmesi mümkün olacaktır. Tanımdaki değişiklik nedeni ile başvuracak şirket sayısında da aşırı bir artış<br />

göz önüne alındığında çok daha fazla kaynak aktarımlarının gerektiği âşikârdır.<br />

Yeni düzenleme ile birlikte;<br />

• KOSGEB tarafından verilecek hizmetler ve desteklerden yararlanacak işletmelere ilişkin sektörel<br />

ve bölgesel önceliklerin günün ekonomik ve sosyal şartlarına göre belirlemesini Bakanlar Kurulu<br />

yapacak.<br />

• KOSGEB, girişimcilik kültürünün ve ortamının geliştirilmesi, yaygınlaştırılması için gerekli<br />

önlemleri alacak ve bu kapsamda girişimcileri destekleyecek.<br />

• İşletmeler arası işbirliğini geliştirme; yerli veya yabancı sermaye katkısıyla gerçekleştirilecek ortak<br />

yatırımların oluşturulmasını, yaygınlaştırılmasını destekleme; yatırım ortamının iyileştirilmesi için<br />

gerekli önlemleri alma KOSGEB’in görevleri arasında olacak.<br />

• KOSGEB, işletmelerin ve girişimcilerin yatırım, üretim, ihracat, istihdam, teknoloji geliştirme,<br />

pazarlama ve diğer konularda ihtiyaç duydukları ürün ve hizmetleri temin edebilmeleri, sermaye<br />

piyasalarına açılabilmeleri için gerekli geri ödemeli ve ödemesiz destekleri sağlayacak.<br />

• KOSGEB ile ihtilaflı hale gelmiş olan KOBİ’lerin KOSGEB’e olan borçlarını ödemelerini<br />

kolaylaştırıcı düzenleme de getirildi. Kanun değişikliğinin yürürlüğe gireceği tarihe kadar aldığı<br />

KOSGEB destekleriyle ilgili olarak bu kuruluş ile ihtilafı olan KOBİ’ler, alınan desteğin ana parasını<br />

31 Ekim 2009 tarihine kadar defaten ödemek kaydıyla, KOSGEB alacağının faizini ödemeyecek.<br />

KOBİ’ler açısından yaşadığımız kriz ortamındaki en önemli sorunların başında mali sistemdeki<br />

finansmana erişim sorunu gelmektedir. Kurumsal yapılanma eksikliği, kayıt dışılık ve mali tabloların yetersizliği,<br />

teminat eksiklikleri KOBİ’leri bugünlere getirmiştir. 1991 yılında 20 bin TL sermaye ile kurulan Kredi Garanti Fonu<br />

(KGF) 1994 yılında ilk faaliyetinde sadece kendi hissedarlarından Halk Bankası’nın kefaletini kabul eden küçük bir<br />

kuruluşken sermayesi 2007 itibariyle 60 milyon liraya yükselmiş ve bugün ise TOBB, KOSGEB’in ve 20 bankanın<br />

iştirakiyle 80 milyon TL’lik ek katkısı ile toplamda 240 milyon TL sermayeli güçlü bir kuruluş olmuştur.<br />

KOBİ’lerin yapısal sorunları nedeni ile finansman sıkıntısı yaşadığı durumlarda ve bankaların da yüksek<br />

riskli müşteri sınıfında görmeleri nedeni ile kredi vermemeleri durumunda KGF’nin bu açığı ortadan kaldırması<br />

beklenmektedir. KGF’nin elinde bulunacak 1 milyar TL ile bu fonun 10 milyar TL’lik bir kredi hacmi oluşturması<br />

beklenmektedir. Kaynaklardan yararlanabilmek için 30 Haziran 2008 tarihinden önceki iki yıl içinde takibe düşmüş<br />

veya vadesi geçmiş borcu bulunmayan KOBİ’ler bu kaynaktan yararlanabilecektir. Her bir kredi alan en fazla 1<br />

milyon TL ve grup halinde ise 1.5 milyon TL sınırı ile limitlendirilmiştir.<br />

Ülkemizdeki işletmelerin yüzde 95’inin KOBİ tanımına girmesi nedeni ile güçlü KOBİ’nin küreselleşmenin<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


62<br />

zararlarını minimuma indermesi beklenmelidir. Yapılan bu tür yeniliklerin ve etkilerinin anlaşılması, bu<br />

hizmetlerin olmadığı durumlarla kıyaslandığında daha net anlaşılacaktır.<br />

3.2.1 KOBİ’lerde Kullanılan Teknoloji<br />

TÜİK tarafından 31 Aralık 2009’da açıklanan Yenilik Araştırması sonuçlarına göre 2006-2008 yılları arasında<br />

girişimlerin (10 ve daha fazla çalışanı olan) sadece yüzde 37,1’i yenilik faaliyeti yürütmüştür. Yenilik faaliyetleri<br />

girişimlerin büyüklük grubu ile orantılı olarak artmaktadır. 10–49 çalışanı olan girişimlerin yüzde 33,8’i, 50–249<br />

çalışanı olan girişimlerin ise yüzde 43,7’si ve 250 ve daha fazla çalışanı olan girişimlerin yüzde 54,4’ü yenilik<br />

faaliyetinde bulunmuştur.<br />

2006–2008 yıllarını kapsayan üç yıllık dönemde girişimlerin yüzde 29,8’i teknolojik yenilik faaliyetinde<br />

bulunurken bu kapsamda, girişimlerin yüzde 27,4’ü ürün veya süreç yeniliği yaparken, aynı dönem içerisinde<br />

teknolojik yenilik faaliyeti devam eden girişimlerin oranı yüzde 12,6 ve faaliyeti sonuçsuz kalan girişimlerin oranı<br />

ise yüzde 4,9’dur.<br />

İlgili dönemde girişimlerin yüzde 22,7’si teknolojik olmayan yenilik faaliyetinde bulunmuş ve detaylarına<br />

bakıldığında ise bunun yüzde 12,7’si organizasyon yeniliği, yüzde 16,6’sı ise pazarlama yeniliği gerçekleştirmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 11: Girişimlerde Yenilik Faaliyetleri (%), 2006-2008<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Teknolojik yenilik faaliyeti için işbirliği yapan girişimlerin oranı yüzde 16’dır. İşbirliğinde bulunan girişimlerin<br />

yüzde 81,9’u makine, teçhizat ve yazılım sağlayıcıları ile yürüttükleri teknolojik yenilik faaliyeti için işbirliğinde<br />

bulundu. İşbirliği yapılan kişi ve kuruluşların ülkeleri dikkate alındığında yüzde 97,1’i yurtiçinden, yüzde 26’sı ise<br />

AB üye, aday ve EFTA ülkelerindendir.<br />

Teknolojik yenilik faaliyeti yürüten girişimlerin yüzde 24,4’ü finansal destek almıştır. Desteğin dağılımı ise,<br />

yüzde 22,7’si kamu kurum/kuruluşları tarafından ve yüzde 2,2’si de Avrupa Birliği Kurumları tarafından yapılmıştır.<br />

Girişimlerin yüzde 52,3’ü teknolojik yenilik faaliyetinin en önemli etkisi olarak, mal ve hizmet kalitesinin<br />

artması, yüzde 43,1’i ürün veya hizmet çeşidinin artması, yüzde 38,7’si ise mal ve hizmet üretim kapasitesinin<br />

artması şeklinde belirtmiştir. Bunları yüzde 32,5 ile teknolojik yenilik faaliyetinin pazar payını arttırıcı etkisi takip<br />

etmektedir.


63<br />

3.2.2 Girişimlerde Bilişim Teknolojisi Kullanımı<br />

TÜİK tarafından 20 Kasım 2009’da açıklanan “Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması”<br />

sonuçlarına göre (Mali Aracı Kuruluşlar ile ilgili sonuçlar da bu yeni veriye dahil edilmiştir.) girişimlerin bilgisayar<br />

kullanımı ve İnternet erişimi oranlarında önemli bir değişim olmazken, WEB sayfası sahipliği oranında düşme<br />

gözlenmiştir. Girişimlerde bilgisayar kullanım ve İnternet erişimine sahiplik oranları 2009 yılı Ocak ayında yüzde<br />

90,7 ve yüzde 88,8 iken, bu oranlar büyüklük gruplarıyla doğru orantılı olarak artmaktadır. İnternet erişimine sahip<br />

girişimlerin web sayfasına sahiplik oranı 2009 yılı Ocak ayında yüzde 58,7’dir.<br />

İşletmelerin yüzde 76,3 ü interneti “bankacılık ve finansal hizmetler” için, yüzde 31,6’i ise “eğitim ve öğretim”<br />

için kullanmaktadır. Öte yandan, WEB sayfasına sahip olan girişimlerin, bu sayfalar üzerinden sundukları hizmetler<br />

sırasıyla yüzde 77,9 ile “ürün katalogları ve fiyat listesi”, yüzde 29,6 ile “web sitesinin güvenliği ile ilgili olarak<br />

güvenlik politikası beyanı, gizlilik mührü veya sertifikası” ve yüzde 27,9 ile “açık iş pozisyonları için ilanlar ve<br />

online iş başvurusu”dur. Yeni çıkan web ve internet teknolojilerinin işletmelere uygulanması anlamında<br />

ilerleme ihtiyacı bulunmaktadır.<br />

Şekil 12: Girişimlerde Yıllara Göre Bilgisayar Kullanımı, İnternet Erişimi ve WEB Sayfası Sahipliği<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2005 2009<br />

Yine aynı araştırma sonuçlarına göre kamu kurum ve kuruluşları ile iletişimde İnterneti kullanma oranı yüzde<br />

68,4’tür. İletişim amaçları arasında yüzde 91,7 ile “bilgi almak” amacı ilk sırada yer alırken, bunu yüzde 83,1<br />

ile “form almak (indirmek)” takip etmektedir. Kamu kurum ve kuruluşları ile iletişimde interneti kullanmayan<br />

girişimlerin belirttiği en önemli neden ise yüzde 73,8 ile yüzyüze görüşmeyi tercih etmeleridir.<br />

Bilgisayar kullanan işletmelerin sadece yüzde 16,2’si bilgisayar ağları üzerinden ürün/hizmet siparişi vermekte,<br />

yüzde 10,1’i ise ürün/hizmet siparişi almaktadır. Girişimlerin İnternet üzerinden yapılan satışlar vasıtasıyla elde<br />

ettiği faydalar arasında ilk sırayı yüzde 70,5 ile “yeni pazarlara girmek, satış potansiyelini arttırmak” almaktadır.<br />

Girişimlerin düzenli olarak bilgisayar ağları aracılığıyla sipariş verdiği tedarikçiler yüzde 95,4 ile yurt içinde yer<br />

almaktadır.<br />

İnternet üzerinden satışlarını engelleyen veya sınırlandıran nedenler sırasıyla yüzde 56,4 ile “müşterilerin<br />

İnternet üzerinden alım yapmaya hazır olmamaları”, yüzde 55,0 ile “girişimin ürün/hizmetlerinin e-ticaret için<br />

uygun olmaması” ve yüzde 48,0 ile “ödemelerle ilgili güvenlik problemleri” dir.<br />

3.2.3 Ar-Ge Faaliyetleri<br />

TÜİK tarafından Kasım 2009’da yayımlanan 2008 yılı Ar-Ge harcamaları 6 893 Milyon TL olarak hesaplanmıştır.<br />

Türkiye’de Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamasının GSYİH içindeki payı ‰ 7,3’tür.


64<br />

Satın alma gücü paritesi cinsinden hesaplandığında bu harcamalar 7 034 milyon ABD Doları olarak<br />

gerçekleşmiştir. 2008 yılında Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamalarının yüzde 43,8’i yükseköğretim, yüzde 44,2’si<br />

ticari kesim ve yüzde 12,0’ı kamu kesimi tarafından gerçekleştirilmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 42: Gayri Safi Yurtiçi AR-GE Harcaması, 2008<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Ar-Ge harcamaları, finanse eden kesimler itibarıyla incelendiğinde; harcamaların yüzde 47,3’ü yurtiçi ticari<br />

kesim, yüzde 31,6’sı yurtiçi kamu kesimi, yüzde 16,2’si yükseköğretim kesimi, yüzde 3,6’sı yurtiçi diğer kaynaklar<br />

ve yüzde 1,3’ü yurtdışı kaynaklar tarafından karşılanmıştır.<br />

Şekil 13: Sektörlere Göre GSYH Ar-Ge<br />

Harcama Dağılımı 2008<br />

Şekil <strong>14</strong>: Harcama Guplarına Göre GSYH<br />

Ar-Ge Harcama Dağılımı 2008<br />

Kaynak: TÜİK


65<br />

2008 yılında Tam Zaman Eşdeğeri (TZE) cinsinden toplam 67 244 Ar-Ge personeli çalışmıştır. Sektörler itibarı<br />

ile dağılıma bakıldığında, TZE cinsinden toplam Ar-Ge personelinin 2008 yılında yüzde 44,5’i yükseköğretim<br />

kesiminde, yüzde 40,8’i ticari kesimde ve yüzde <strong>14</strong>,7’si kamu kesiminde bulunmaktadır. 2008 yılında istihdam<br />

edilen 10 000 kişiye düşen Tam Zaman Eşdeğeri (TZE) Ar-Ge personeli sayısı 31,7 kişidir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 15: İstihdam Edilen On Bin Kişiye Düşen Ar-Ge Personeli (TZE Kişi Sayısı)<br />

Kaynak: TÜİK


66<br />

3.3 NÜFUS, İSTİHDAM VE İŞSİZLİK<br />

3.3.1 Nüfus Yapımız<br />

TÜİK tarafından düzenlenen Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre 31 Aralık 2009 tarihi itibarıyla<br />

Türkiye nüfusu 72.561.312 kişidir. Nüfusun yüzde 50,3’ünü (36.462.470 kişi) erkekler, yüzde 49,7’sini<br />

(36.098.842 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. 2009 yılında Türkiye’nin yıllık nüfus artış hızı binde <strong>14</strong>,5 olarak<br />

gerçekleşmiştir.<br />

2009 yılında 81 ilden; 67’sinin nüfusu bir önceki yıla göre artarken, <strong>14</strong> ilin nüfusu azalmıştır. Nüfus artış hızı<br />

en düşük olan ilk üç il; Tunceli (binde -40), Ardahan (binde -37) ve Kars (binde -18,1)’dır. Nüfus artış hızı en yüksek<br />

olan ilk üç il ise sırasıyla; Çankırı (binde 49,4), Bilecik (binde 45) ve Isparta (binde 32,2)’dır.<br />

Ülke nüfusunun yüzde 75,5’i il ve ilçe merkezlerinde yaşamaktadır. Toplam nüfusun yüzde 75,5’i<br />

(54.807.219 kişi) il ve ilçe merkezlerinde ikamet ederken, yüzde 24,5’i (17.754.093 kişi) belde ve köylerde<br />

ikamet etmektedir. İl ve ilçe merkezlerinde yaşayan nüfus oranının en yüksek olduğu il yüzde 99 ile İstanbul, en<br />

düşük olduğu il ise yüzde 31,9 ile Ardahan’dır.<br />

Toplam nüfusun yüzde 17,8’i (12.915.158 kişi) İstanbul’da ikamet etmektedir. Bunu sırasıyla; yüzde<br />

6,4 ile (4.650.802 kişi) Ankara, yüzde 5,3 ile (3.868.308 kişi) İzmir, yüzde 3,5 ile (2.550.645 kişi) Bursa, yüzde 2,8<br />

ile ise (2.062.226 kişi) Adana takip etmektedir. Ülkemizde en az nüfusa sahip olan Bayburt ilinde ikamet eden kişi<br />

sayısı ise 74.710’dur.<br />

Ülkemizde ortanca yaş 28,8’dir. Yani nüfusun yarısı 28,8 yaşından küçüktür. Ortanca yaş erkeklerde 28,2<br />

iken, kadınlarda 29,3’tür. İl ve ilçe merkezlerinde ikamet edenlerin ortanca yaşı 28,7; belde ve köylerde ikamet edenlerin<br />

ortanca yaşı ise 29,1’dir. Genç nüfus potansiyelimizin varlığı bu araştırma ile de ortaya konulmaktadır. 28<br />

yaşın üzerindeki kesim ise aşağıdaki grafikten de görüleceği üzere yine oldukça yüksek sayılara ulaşmaktadır.<br />

Yani nüfusumuzun büyük bir kısmı hem kadın hem de erkekler için üretkenlik döneminde bulunmaktadır.<br />

Nüfusun büyük bir kısmının genç, düşük bir kısmının ise yaşlı olduğu böyle bir yapıda bile sosyal transfer<br />

harcamalarının geldiği boyut ve hükümetin yönetmekte çektiği sıkıntı bundan 10-20 yıl sonrası için çok daha<br />

karamsar bir tablo oluşmasına neden olmaktadır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 16: Türkiye Nüfusunun Yaş Grupları ve Cinsiyet İtibari İle Dağılımı (2009)<br />

Kaynak: TÜİK


67<br />

15-64 yaş grubunda bulunan çalışma çağındaki nüfus, toplam nüfusun yüzde 67’sini oluşturmaktadır.<br />

Ülkemiz nüfusunun yüzde 26’sı 0-<strong>14</strong> yaş grubunda, yüzde 7’si ise 65 ve daha yukarı yaş grubunda bulunmaktadır.<br />

Türkiye’de kilometrekareye 94 kişi düşmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 17: 2001-2008 Yılları Doğurganlık Hızları (Binde)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2001 ve 2008 yılları arasındaki doğum istatistiklerine bakıldığında ise Kaba doğum hızının, 2001 yılında binde<br />

20,3 iken 2008 yılında binde 17,8’e düştüğü görülmektedir. Diğer bir ifade ile 2001 yılında bin nüfus başına 20,3<br />

doğum düşerken, 2008 yılında bin nüfus başına 17,8 doğum düşmektedir. Yani 7 yıllık süreçte bin nüfus başına<br />

doğum sayısında yaklaşık 3 çocuk daha az doğmaktadır. Bu trendin bu şekilde gitmesi durumunda 20-30 yıl<br />

sonra ülkemiz ciddi anlamda bir doğurganlık sorunu ile karşı karşıya kalacaktır.<br />

Tablo 43: İllere Göre İl/İlçe Merkezi, Belde/ Köy Nüfusu Ve Yıllık Nüfus Artış Hızı, 31.12.2008/31.12.2009<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Nüfus yoğunluğu olarak ifade edilen “bir kilometrekareye düşen kişi sayısı” Türkiye genelinde 94 kişidir. Bu<br />

sayı illerde 11 ile 2.486 kişi arasında değişmektedir. İstanbul 2.486 kişi ile nüfus yoğunluğunun en fazla olduğu il’dir.<br />

Bunu sırasıyla; 421 kişi ile Kocaeli, 322 kişi ile İzmir, 249 kişi ile Hatay ve 245 kişi ile Bursa illeri izlemektedir.<br />

Nüfus yoğunluğunun en az olduğu il ise 11 kişi ile Tunceli’dir. Yüzölçümü büyüklüğüne göre ilk sırada yer alan<br />

Konya’nın nüfus yoğunluğu 51, yüzölçümü en küçük olan Yalova’nın nüfus yoğunluğu ise 239’dur.<br />

3.3.2 İstihdam ve İşsizlik<br />

Burada yer alan veriler yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiş Kasım 2009 hanehalkı işgücü<br />

araştırması sonuçları yararlanılarak hazırlanmıştır. Kasım 2009 döneminde çalışma çağındaki nüfus geçen yılın aynı<br />

dönemine göre 860 bin kişi artmıştır. Yani bir önceki yılın aynı dönemine göre 860 bin kişi daha çalışmaya hazır


68<br />

beklemektedir.<br />

2009 yılı Kasım döneminde, Türkiye’de kurumsal olmayan nüfus bir önceki yılın aynı dönemine göre 811 bin<br />

kişilik bir artış ile 70 milyon 841 bin kişiye, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus ise 864 bin kişi artarak 52<br />

milyon 7 bin kişiye ulaşmıştır. Tarım dışı istihdam 329 bin kişi artmıştır.<br />

2009 yılı Kasım döneminde istihdam edilenlerin sayısı, geçen yılın aynı dönemine göre 742 bin kişi artarak, 21<br />

milyon 741 bin kişiye yükselmiştir. Bu dönemde tarım sektöründe çalışan sayısı 413 bin kişi, tarım dışı sektörlerde<br />

çalışan sayısı 329 bin kişi artmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 44: 2009 Kasım İtibariyle İşgücü Durumu (Kent, Kır, Türkiye)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Kasım 2009 döneminde istihdam edilenlerin yüzde 24,6’sı tarım, yüzde 19,8’i sanayi, yüzde 6,2’si inşaat,<br />

yüzde 49,5’i ise hizmetler sektöründedir. Önceki yılın aynı dönemi ile karşılaştırıldığında, tarım sektörünün istihdam<br />

edilenler içindeki payının 1,1 puan, inşaat sektörünün payının 0,3 puan arttığı, buna karşılık sanayi sektörünün<br />

payının 0,9 puan, hizmetler sektörünün payının ise 0,4 puan azaldığı görülmektedir. İşsizlik oranı yüzde 13,1 iken,<br />

tarım dışı işsizlik oranı yüzde 16,2’dir.<br />

Türkiye genelinde işsiz sayısı geçen yılın aynı dönemine göre 233 bin kişi artarak 3 milyon 270 bin kişiye<br />

yükselmiştir. İşsizlik oranı ise 0,5 puanlık artış ile yüzde 13,1 seviyesinde gerçekleşmiştir. Kentsel yerlerde işsizlik<br />

oranı 1 puanlık artışla yüzde 15,3, kırsal yerlerde ise 0,4 puanlık azalışla yüzde 8,7 olmuştur.<br />

Türkiye’de tarım dışı işsizlik oranı geçen yılın aynı dönemine göre 0,7 puanlık artışla yüzde 16,2<br />

seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu oran erkeklerde geçen yılın aynı dönemine göre 0,7 puanlık artışla yüzde <strong>14</strong>,9,<br />

kadınlarda ise 0,5 puanlık artışla yüzde 20,8 olmuştur.<br />

Bu dönemdeki işsizlerin;<br />

• yüzde 71,2’si erkek nüfustur.<br />

• yüzde 56,5’i lise altı eğitimlidir.<br />

• yüzde 27,3’ü bir yıl ve daha uzun süredir iş aramaktadır.<br />

• İşsizler sıklıkla (yüzde 31,9) “eş-dost” vasıtasıyla iş aramaktadır.<br />

• yüzde 89’u (2 milyon 911 bin kişi) daha önce bir işte çalışmıştır.<br />

Daha önce bir işte çalışmış olan işsizlerin yüzde 48,2’si “hizmetler”, yüzde 23,3’ü “sanayi”, yüzde 17,4’ü<br />

“inşaat”, yüzde 8,8’i “tarım” sektöründe çalışmış, yüzde 2,3’ü ise 8 yıldan önce işinden ayrılmıştır.<br />

İşsizlerin yüzde 28’ini çalıştığı iş geçici olup işi sona erenler, yüzde 20,9’unu işten çıkarılanlar, yüzde 16,3’ünü


69<br />

kendi isteğiyle işten ayrılanlar, yüzde 8,2’sini işyerini kapatan/iflas edenler, yüzde 7,1’ini ev işleriyle meşgul olanlar,<br />

yüzde 9,9’unu öğrenimine devam eden veya yeni mezun olanlar, yüzde 9,6’sını ise diğer nedenler oluşturmaktadır.<br />

Bu dönemde istihdam edilenlere baktığımızda,<br />

• yüzde 72,2’si erkek nüfustur.<br />

• yüzde 59,4’ü lise altı eğitimlidir.<br />

• yüzde 61’i ücretli, maaşlı ve yevmiyeli, yüzde 25,9’u kendi hesabına ve işveren, yüzde 13,1’i ise<br />

ücretsiz aile işçisidir.<br />

• yüzde 59,1’i “1-9 kişi arası” çalışanı olan işyerlerinde çalışmaktadır.<br />

• yüzde 2,7’sinin ek bir işi vardır.<br />

• yüzde 3,3’ü mevcut işini değiştirmek için veya mevcut işine ek olarak bir iş aramaktadır.<br />

• Ücretli olarak çalışanların yüzde 88,6’sı sürekli bir işte çalışmaktadır.<br />

Maliye Bakanlığı tarafından derlenen verilere göre 2009 yılı IV. döneminde toplam kamu istihdamı 2<br />

milyon 959 bin kişidir<br />

Yaptığı işten ötürü herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna kayıtlı olmadan çalışanların oranı, önceki<br />

yılın aynı dönemine göre 0,6 puanlık artışla yüzde 43,9 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, geçen yılın aynı<br />

dönemine göre tarım sektöründe sosyal güvenlikten yoksun çalışanların oranı yüzde 87,8’den yüzde 85,5’e düşerken,<br />

tarım dışı sektörlerde yüzde 29,7’den yüzde 30,4’e yükselmiştir.<br />

2009 yılı Kasım döneminde, Türkiye genelinde işgücüne katılma oranı, geçen yılın aynı dönemine<br />

göre 1,1 puanlık artışla yüzde 48,1 olarak gerçekleşmiştir. Erkeklerde işgücüne katılma oranı geçen yılın aynı<br />

dönemine göre 0,3 puanlık artışla yüzde 70,6, kadınlarda ise 1,9 puanlık artışla yüzde 26,4’tür. Kentsel yerlerde<br />

işgücüne katılma oranı 0,7 puanlık artışla yüzde 46, kırsal yerlerde ise 1,9 puanlık artışla yüzde 52,9 seviyesinde<br />

gerçekleşmiştir. İşgücünün eğitim ve yaş dağılımları ise;<br />

• Toplam işgücünün yüzde 17,7’sini 15-24 yaş grubundakiler oluşturmaktadır.<br />

• Lise altı eğitimlilerde işgücüne katılma oranı yüzde 46 iken, yükseköğretim mezunlarında bu oran<br />

yüzde 78,4’tür.<br />

• Lise altı eğitimlilerde erkeklerin işgücüne katılma oranı yüzde 69 iken, kadınlarda yüzde 22,2’dir.<br />

• Lise ve dengi okul mezunlarında erkeklerde işgücüne katılma oranı yüzde 74,8 iken, kadınlarda<br />

yüzde 33,1’dir.<br />

• Yükseköğretim mezunlarında erkeklerde işgücüne katılma oranı yüzde 83,3 iken, kadınlarda yüzde<br />

71,4’tür.<br />

Kasım 2009 döneminde işgücü dışında olup, daha önce bir işte çalışanların yüzde 17,9’u “tarım”, yüzde 11,1’i<br />

“sanayi”, yüzde 3,3’ü “inşaat”, yüzde 20,8’i “hizmetler” sektöründe çalışmış, yüzde 46,9’u ise 8 yıldan önce işten<br />

ayrılmıştır. Daha önce bir işte çalışıp, sözkonusu dönemde işgücü dışında olanların (12 milyon 846 bin kişi);<br />

• yüzde 10,2’si emeklilik,<br />

• yüzde 7,8’i mevsim gereği,<br />

• yüzde 6,5’i sağlık nedeniyle,<br />

• yüzde 4,3’ü eşinin isteği ve evlilik,<br />

• yüzde 4,5’i işten çıkartılma/işyerinin kapanması,<br />

• yüzde 3,7’si işinden memnun olmama,<br />

• yüzde 16,1’i ise diğer nedenlerle en son çalıştıkları işten ayrılmışlardır.<br />

Kasım 2009 döneminde 1 milyon 764 bin kişi işe yeni başlamış veya iş değiştirmiş olup, bunun toplam istihdam<br />

içindeki oranı yüzde 8,1’dir. İşe yeni başlayan veya iş değiştirenlerin yüzde 33,3’ü 25-34 yaş grubundadır.<br />

Bu dönemde işe başlayan veya iş değiştirenlerin yüzde 20,5’i “sanayi”, yüzde 36’sı “hizmetler”, yüzde 21,2’si<br />

“inşaat” sektöründe, yüzde 22,3’ü ise “tarım” sektöründe işe başlamıştır. Mevcut işsizlerin yüzde 15,3’ünü (499 bin<br />

kişi) bu dönemde işten ayrılanlar oluşturmaktadır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


70<br />

3.4 FİYAT, GELİR VE TÜKETİM<br />

3.4.1 Fiyatlardaki Gelişmeler<br />

Enflasyon, sürdürülen kararlı mücadele sonucunda son 40 yılın en düşük düzeyine inmiştir. 2009 itibarıyla<br />

enflasyon yüzde 6,5’e kadar düşmüştür. TÜİK tarafından yayınlanan fiyat endekslerine bakıldığında 2003 yılını 100<br />

kabul eden endekse göre 2009 Aralık ayında bir önceki aya göre yüzde 0,53, bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde<br />

6,53 on iki aylık ortalamalara göre yüzde 6,25 artış gerçekleşmiştir.<br />

Ana harcama grupları itibariyle bir ay önceye göre en yüksek artış yüzde 2,22 ile gıda ve alkolsüz<br />

içecekler grubunda gerçekleşmiştir. Aralık ayında endekste yer alan gruplardan haberleşmede yüzde 0,93, lokanta<br />

ve otellerde yüzde 0,63, çeşitli mal ve hizmetlerde yüzde 0,50, konutta yüzde 0,49 artış; alkollü içecekler ve tütünde<br />

yüzde -0,05, ulaştırmada yüzde -0,26, ev eşyasında yüzde -0,36, eğlence ve kültürde yüzde -0,38, sağlıkta yüzde<br />

-0,44, giyim ve ayakkabıda yüzde -2,79 düşüş gerçekleşmiştir. Eğitim grubunda değişim olmamıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 45: Ana Harcama Gruplarına Göre Tüketici Fiyatları Endeksi ve Değişim Oranı (%)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Bir önceki yılın aynı ayına göre TÜFE’de en yüksek artış yüzde 20,91 ile alkollü içecekler ve tütün<br />

grubunda gerçekleşmiştir. Çeşitli mal ve hizmetler (yüzde 13,75), gıda ve alkolsüz içecekler (yüzde 9,26), eğlence<br />

ve kültür (yüzde 8,92), ulaştırma (yüzde 7,89), lokanta ve oteller (yüzde 7,31) artışın yüksek olduğu diğer harcama<br />

gruplarıdır.<br />

TÜFE’nin aylık bazda en yüksek artış gösterdiği bölge Gaziantep, Adıyaman, Kilis (yüzde 1,67) olmuştur.<br />

Geçen yılın aynı ayına göre en yüksek artış Şanlıurfa, Diyarbakır (yüzde 9,26) bölgesinde ve on iki aylık ortalamalara<br />

göre en yüksek artış Mardin, Batman, Şırnak, Siirt (yüzde 8,36) bölgesinde gerçekleşmiştir.<br />

2009 yılı Aralık ayında endekste kapsanan 449 maddeden; 67 maddenin ortalama fiyatlarında değişim olmazken,<br />

223 maddenin ortalama fiyatlarında artış, 159 maddenin ortalama fiyatlarında ise düşüş gerçekleşmiştir.


71<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 18: Tüketici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

TÜİK istatistiklerinin verilerine göre ÜFE’ye baktığımızda 2009 yılı Aralık ayında 2003=100 Temel Yıllı<br />

Üretici Fiyatları Endeksi’nde bir önceki aya göre yüzde 0,66, bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde 5,93, bir<br />

önceki yılın aynı ayına göre yüzde 5,93 ve on iki aylık ortalamalara göre yüzde 1,23 artış gerçekleşmiştir.<br />

Aylık değişim tarım sektöründe yüzde 1,90, sanayi sektöründe yüzde 0,36 olarak gerçekleşmiştir. Tarım<br />

sektörü endeksinde, bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde <strong>14</strong>,22, on iki aylık ortalamalara göre yüzde 2,34<br />

artış gerçekleşmiştir. Sanayi sektörü endeksinde ise bir önceki yılın Aralık ayına göre yüzde 4,<strong>14</strong> ve on iki aylık<br />

ortalamalara göre yüzde 1,02 artış gerçekleşmiştir.<br />

ÜFE sonuçları sanayinin alt sektörleri bazında değerlendirildiğinde en yüksek aylık artış yüzde 10,27<br />

ile ham petrol ve doğalgaz çıkarımı alt sektöründe gerçekleşmiştir. Sanayinin üç sektöründen madencilik ve<br />

taşocakçılığı sektöründe yüzde 2,31, elektrik, gaz, su sektöründe yüzde 0,64, imalat sanayi sektöründe yüzde 0,28<br />

artış gerçekleşmiştir.<br />

Bir önceki aya göre endekslerin en fazla artış gösterdiği alt sektörler, ham petrol ve doğalgaz çıkarımı (yüzde<br />

10,27), metal cevheri (yüzde 2,98), ana metal sanayi (yüzde 1,86), tekstil ürünleri imalatı (yüzde 1,48), tıbbi, hassas<br />

ve optik aletler imalatı (yüzde 1,10), gıda ürünleri ve içecek imalatı (yüzde 0,84), mobilya imalatı (yüzde 0,78),<br />

elektrik, gaz üretimi ve dağıtımı (yüzde 0,71) alt sektörleridir. Buna karşılık giyim eşyası imalatı (yüzde -2,37), deri<br />

ürünleri imalatı (yüzde -1,30), ağaç ve mantar ürünleri imalatı (yüzde -0,87), kok kömürü, rafine edilmiş petrol<br />

ürünleri (yüzde -0,59) bir ay önceye göre endekslerin en fazla gerilediği alt sektörler olmuştur.<br />

2009 yılı Aralık ayında endekste kapsanan 768 maddeden; 208 maddenin ortalama fiyatlarında değişim<br />

olmazken, 362 maddenin ortalama fiyatlarında artış, 198 maddenin ortalama fiyatlarında ise düşüş gerçekleşmiştir.


72<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 19: Üretici Fiyatları Endeksi Yıllık Değişim Oranı (%)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Kutu 6 : 2008 Yılı Tüketim Mal ve Hizmetleri Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri(1)<br />

EUROSTAT ve OECD işbirliğiyle yürütülen Satınalma Gücü Paritesi çalışmaları çerçevesinde Avrupa Karşılaştırma<br />

Programına katılan 37 ülke için, “Tüketim Mal ve Hizmetleri” ve seçilmiş alt gruplarına ilişkin karşılaştırmalı fiyat<br />

düzeyi endeksleri verilmektedir.<br />

Karşılaştırmalarda, 27 Avrupa Birliği ülkesi, 3 aday ülke (Türkiye, Hırvatistan ve Makedonya), 3 Avrupa Serbest<br />

Ticaret Birliği (EFTA) ülkesi (İsviçre, İzlanda ve Norveç) ile 4 Batı Balkan ülkesi (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Karadağ<br />

ve Sırbistan) kapsanmaktadır. Karşılaştırmalarda, Satınalma Gücü Paritesi kullanılarak elde edilen fiyat düzeyi endeksleri<br />

temel alınmıştır. Endeksler, Avrupa Birliğine üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde hesaplanmıştır<br />

Şekil 20: Tüketim Mal ve Hizmetlerine Yönelik Karşılaştırmalı Fiyat Düzeyi Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />

TÜİK tarafından yapılan işgücü maliyeti araştırmalarına göre İşgücü maliyeti içinde 2008’de en büyük<br />

payı yüzde 75,4 ile ücret ödemeleri oluşturmaktadır. Aylık ortalama işgücü maliyeti, 2004 referans yılı için 1<br />

388 TL, 2008 referans yılı için 1 833 TL olarak tahmin edilmiştir. İşgücü maliyeti; ücret ödemeleri, ücretli çalışana<br />

yapılan diğer ödemeler (ikramiye, prim gibi her ay yapılmayan düzensiz ödemeler, ayni yardım ödemeleri ve tasarruf<br />

sandıklarına yapılan ödemeler), sosyal güvenlik ödemeleri ve diğer işgücü maliyeti ödemeleri olarak dört ana grupta<br />

incelendiğinde, işgücü maliyeti içinde en büyük payı ücret ödemelerinin oluşturduğu görülmektedir. Bu pay, 2004<br />

yılında yüzde 69,4 iken 2008 yılında yüzde 75,4 olarak gerçekleşmiştir. Araştırma sonuçları, ekonomik faaliyet<br />

(1) Kaynak: Statistics in Focus, 50/2009, Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (EUROSTAT).<br />

kolu ayrımında incelendiğinde, ücretli çalışana yapılan diğer ödemelerin işgücü maliyeti içindeki payının genellikle<br />

düştüğü<br />

2008<br />

gözlenmektedir.<br />

yılı sonuçlarına<br />

Bu<br />

göre,<br />

pay,<br />

“Tüketim<br />

2004 yılında<br />

Mal ve<br />

yüzde<br />

Hizmetleri”<br />

13 ve 2008<br />

grubunda<br />

yılında<br />

Avrupa<br />

yüzde<br />

Birliği’ne<br />

6,3 olarak<br />

üye 27<br />

tahmin<br />

ülkenin<br />

edilmiştir.<br />

ortalama fiyat<br />

Sosyal<br />

güvenlik düzeyi ödemelerinin 100 iken, 37 ülke işgücü içinde maliyeti Danimarka içindeki <strong>14</strong>1 ile oranı en yüksek, ise 2004 Makedonya yılında yüzde ise 47 16,9, ile en 2008 düşük yılında fiyat düzeyine ise yüzde sahiptir. 17,6 olarak<br />

gerçekleşmiştir. Diğer işgücü maliyeti ödemelerinin payı her iki dönemde de yüzde 0.6’dır.


73<br />

Tablo 46 : Türkiye’de Tüketim Mal ve Hizmetleri ile Seçilmiş Alt Gruplarına Yönelik Fiyat Düzeyi Endeksleri, 2008<br />

(AB27=100)<br />

(*) : Tüketim mal ve hizmetleri geneli için yapılan hesaplama, tabloda verilmeyen alt grupları da kapsamaktadır.<br />

Türkiye’de “Tüketici Mal ve Hizmetleri” grubuna ilişkin fiyat düzeyi endeksi 73’tür. Alt gruplar itibarıyla<br />

incelendiğinde, “Ev Aletleri (1<strong>14</strong>)” ve “Tüketici Elektroniği (113)” gruplarında fiyat düzeyinin Avrupa ülkelerine göre<br />

oldukça yüksek olduğu, buna karşılık “Ulaştırma Hizmetleri (71)”, “Elektrik, Gaz ve Diğer Yakıtlar (74)” ile “Mobilya<br />

ve Yer Döşemeleri (74)” gruplarında fiyat düzeyinin nispeten düşük olduğu gözlenmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 21: İşgücü Maliyeti Bileşenleri (2004-2008)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

İşgücü maliyetinin en yüksek olduğu sektör, mali aracı kuruluşların faaliyetleridir. Aylık ortalama işgücü<br />

maliyeti, ekonomik faaliyet kolu ayrımında incelendiğinde, 2004 ve 2008 yılı verilerine göre, en yüksek işgücü<br />

maliyeti 3 031 TL ve 4 264 TL ile “mali aracı kuruluşların faaliyeti” sektöründedir. Bu sektörü, 2004 yılında 2 116<br />

TL ve 2008 yılında 3 593 TL ile “elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı” sektörü izlemektedir.<br />

2008 yılında en düşük işgücü maliyeti 1 055 TL ile inşaat sektöründedir. Bu sektörü 1 254 TL ile “oteller<br />

ve lokantalar” sektörü izlemektedir. 2004 yılında ise 849 TL ile en düşük işgücü maliyeti “oteller ve lokantalar”<br />

ekonomik faaliyet kolunda iken bu sektörü 920 TL ile “inşaat” sektörü takip etmektedir.<br />

Sosyal güvenlik ödemelerini; zorunlu sosyal güvenlik ödemeleri, gönüllü sosyal güvenlik ödemeleri, ihbar<br />

ve kıdem tazminatı ödemeleri ve diğer sosyal güvenlik ödemeleri oluşturmaktadır. Sosyal güvenlik ödemeleri<br />

içinde en büyük paya 2004 yılında yüzde 82,2 ve 2008 yılında yüzde 80,5 ile zorunlu sosyal güvenlik ödemeleri<br />

sahiptir. Kıdem ve ihbar tazminatı ödemelerinin sosyal güvenlik ödemeleri içindeki payı ise 2004 yılında yüzde 15,3<br />

iken 2008 yılında yüzde 16,9 olarak tahmin edilmiştir.<br />

Kazancın bileşenleri içinde en büyük payı çalışılan süreler için yapılan ödemeler oluşturmaktadır.


74<br />

Çalışılan süreler için yapılan ödemeler, 2004 yılında kazancın yüzde 75,4’ünü, 2008 yılında ise yüzde 83,3’ünü<br />

oluşturmaktadır. Düzensiz ödemelerin kazanç içindeki payı, 2004 yılında yüzde 10,5 ve 2008 yılında yüzde 5,5<br />

olarak gerçekleşmiştir. Ayni yardım ödemelerinin kazanç içindeki payı ise 2004 yılında yüzde 5,1, 2008 yılında<br />

ise yüzde 1,9 olarak tahmin edilmiştir. Araştırma sonuçları ekonomik faaliyet kolu ayrımında incelendiğinde de<br />

düzensiz ödemeler ve ayni yardımların kazanç içindeki payının genellikle düştüğü gözlenmektedir.<br />

3.4.2 Gelir Dağılımındaki Gelişmeler<br />

TÜİK tarafından Aralık 2009’da yayımlanan araştırma sonuçları ile 2006 ve 2007 yıllarına ilişkin gelir ve yaşam<br />

koşulları ortaya çıkarılmıştır. Bu çalışmada “eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelir dağılımı”na ilişkin istatistikler<br />

üretilmeye başlanmıştır. Bu hesaplamada bireysel refah ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla, hesaplamalarda<br />

hanehalkının toplam geliri kadar hane içindeki fert sayısı da önem taşımakta, hanehalkının toplam kullanılabilir<br />

geliri, hanedeki fert sayısı dikkate alınarak bireysel gelire dönüştürülmektedir. Doğru karşılaştırma yapabilmek için<br />

de eşdeğerlik ölçeği kullanılarak, her bir hanehalkı büyüklüğünün kaç yetişkine eşdeğer olduğu tespit edilmektedir.<br />

2007 yılı sonuçlarına göre, son yüzde 20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay, ilk yüzde 20’lik gruba göre 8,1<br />

kat daha fazladır. En yüksek gelire sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay yüzde 46,9 iken, en düşük gelire<br />

sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay yüzde 5,8 olarak gerçekleşmiştir.<br />

Buna göre, son yüzde 20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay, ilk yüzde 20’lik gruba göre 8,1 kat daha<br />

fazladır. Aynı gösterge (P80/20) 2006 yılı sonuçlarına göre 9,5 kat olarak hesaplanmıştır.<br />

2007 yılı sonuçlarına göre, kentsel yerler için P80/20 göstergesi 7,5 kat, kırsal yerler için ise 6,9 kat olarak<br />

hesaplanmıştır.<br />

Tablo 47: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20’lik Gruplar, 2006-2007<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Not: Gelir referans dönemleri bir önceki takvim yılıdır.<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2007 yılı sonuçlarına göre, gelir dağılımı eşitsizlik ölçüsü olan gini katsayısı, gelir dağılımında bir önceki<br />

yıla göre bir iyileşme olduğunu göstermektedir. Gelir dağılımı eşitsizliği ölçütlerinden olan Gini katsayısı,<br />

sıfıra yaklaştıkça gelir dağılımında eşitliği, 1’e yaklaştıkça gelir dağılımında bozulmayı ifade etmektedir. 2006 yılı<br />

sonuçlarına göre Gini katsayısı 0,43 iken, 2007 yılı sonuçlarına göre 0,02 puanlık bir düşüş göstererek 0,41 olarak<br />

hesaplanmıştır. Bu katsayı, 2007 yılı sonuçlarına göre kentsel yerleşim yerleri için 0,39, kırsal yerleşim yerleri için<br />

ise 0,38 olarak hesaplanmıştır.<br />

Gelirin nüfusa dağılımındaki eşitsizliğin grafik gösterimi olan Lorenz eğrisi, grafiğin dikey ekseninde gelirin<br />

birikimli payları, yatay ekseninde nüfusun birikimli payları yüzde olarak gösterilmek suretiyle eğrinin “köşegen<br />

doğru”dan uzaklığına göre yorumlanır. Buna göre, 2007 yılı sonuçlarını içeren eğrinin, 2006 yılına göre köşegene<br />

daha yakın olması gelir dağılımındaki iyileşmeyi göstermektedir.


75<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 22: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelirlerin Lorenz Eğrisi 2006-2007<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2007 yılı sonuçlarına göre ortalama yıllık hanehalkı kullanılabilir geliri 18 827 TL’dir. Türkiye’de hanehalkı<br />

başına düşen ortalama yıllık kullanılabilir gelir 2007 yılı sonuçlarına göre 18 827 TL olarak hesaplanırken, ortalama<br />

yıllık eşdeğer hanehalkı kullanılabilir geliri 8 050 TL olarak tahmin edilmiştir.<br />

Bölge bazında bakıldığında; 2007 yılı sonuçlarına göre, İstanbul Bölgesi 11 454 TL ile ortalama yıllık eşdeğer<br />

hanehalkı kullanılabilir geliri en yüksek olan bölge durumundadır. Bunu, 10 151 TL’lik ortalama gelir ile Doğu<br />

Marmara Bölgesi izlemektedir. En düşük ortalamaya sahip bölge ise 3 591 TL ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir.<br />

Toplam gelir içinde en fazla payı maaş-ücret gelirleri almaktadır. 2007 yılı sonuçlarına göre, maaş-ücret<br />

gelirleri yüzde 39,7’lik oranla toplam gelir içerisinde en fazla paya sahiptir. Bunu yüzde 18,2 ile sosyal transferler,<br />

yüzde 16,8 ile tarım dışı müteşebbislik gelirleri izlemektedir. 2006 yılı sonuçlarıyla karşılaştırıldığında, bir önceki<br />

yıla göre maaş-ücret gelirlerinin payında 1,1 puanlık bir düşüş, sosyal transferlerin payında ise 0,4 puanlık bir artış<br />

görülmektedir.<br />

Sosyal transferlerin yüzde 94’ünü emekli ve dul-yetim aylıkları oluşturmaktadır. Toplam gelir içindeki<br />

payı bakımından gelir türleri içerisinde üçüncü sıraya sahip sosyal transferlerin yüzde 94’ünü emekli ve dul-yetim<br />

aylıkları oluşturmaktadır. 2007 yılı sonuçlarına göre “emekli ve dul-yetim aylıkları” toplam gelir içinde yüzde 17’lik<br />

paya sahip iken, “diğer sosyal transferler”in payı yüzde 1,1’dir.<br />

2007 yılı sonuçlarına göre, eşdeğer hanehalkı kullanılabilir gelirlerine göre oluşturulan yüzde 20’lik gruplardan<br />

ilk yüzde 20’lik grupta sosyal transferlerin payı yüzde 3,8, son yüzde 20’lik grupta yüzde 43,2 olarak tahmin<br />

edilmiştir. Emekli ve dul-yetim aylıkları hariç diğer sosyal transferlerin oranı aynı gruplarda sırasıyla yüzde 29,8 ve<br />

yüzde 21,3 olarak gerçekleşmiştir.<br />

2007 yılı sonuçları eşdeğer hanehalkı gelirine göre nüfusun yüzde 20,6’sının yoksulluk sınırının altında<br />

olduğunu göstermektedir.<br />

2007 yılı sonuçlarına göre nüfusun yüzde 18’i, eşdeğer hanehalkı kullanılabilir medyan gelirin yüzde 50’si<br />

dikkate alınarak belirlenen yoksulluk sınırına göre yoksulluk riski altındadır. Kentsel ve kırsal yerler için ayrı ayrı


76<br />

hesaplanan yoksulluk sınırlarına göre, kentsel yerlerde bu oran yüzde <strong>14</strong>,7 iken, kırsal yerlerde yüzde 15,1’dir.<br />

2007 yılı sonuçlarına göre kurumsal olmayan nüfusun; yüzde 60,8’i kendilerine ait konutta oturmaktadır.<br />

Yüzde 39,1’inin oturduğu konutta “sızdıran çatı, nemli duvarlar, çürümüş pencere çerçevesi vb.” sorunlar söz<br />

konusudur. Yüzde 39,8’inin oturduğu konutta “izolasyondan dolayı ısınma sorunu” yaşanmaktadır. Yüzde 55,5’inin<br />

hanesinin taksit ödemeleri ve borçları (konut alımı ve konut masrafları dışında) bulunmakta, bu borç ödemeleri,<br />

yüzde 23,3’ünün hanesine çok yük getirmektedir. Yüzde 70’ten fazlasının hanesi, ekonomik nedenlerle; “evden<br />

uzakta bir haftalık tatili”, “beklenmedik harcamalarını” ve “yıpranmış ve eskimiş mobilyalarını yenileme ihtiyacını”<br />

karşılayamamaktadır.<br />

1 Aralık 2009’da açıklanan TÜİK 2008 Yoksulluk Çalışması Sonuçları’na göre Türkiye’de yoksulluk<br />

oranı yüzde 17,11’dir. 2008 yılında Türkiye’de fertlerin yaklaşık yüzde 0,54’ü yani 374 bin kişi sadece gıda<br />

harcamalarını içeren açlık sınırının, yüzde 17,11’i yani 11 933 bin kişi ise gıda ve gıda dışı harcamaları içeren<br />

yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır.<br />

1 TÜİK, yayımladığı haber bültenlerinde harcama esaslı farklı yöntemlerin kullanıldığı yoksulluk hesaplamalarına yer<br />

vermektedir. Bunlardan “göreli yoksulluk” bireylerin ortalama refah düzeylerinin belli bir oranın altında olması durumu<br />

olarak tanımlanmakta olup, toplumun genel düzeyine göre belli bir sınırın altında gelir veya harcamaya sahip olan birey veya<br />

hanehalkı göreli anlamda yoksul sayılmaktadır. Refah ölçüsü olarak amaca göre harcama veya gelir düzeyi seçilebilir.<br />

Hanehalkı bütçe araştırmasında eşdeğer kişi başına “tüketim harcaması medyan değerinin yüzde 50’si göreli yoksulluk sınırı<br />

olarak” tanımlanarak göreli yoksulluk oranı hesaplanmaktadır. Bu araştırmada, harcama yerine eşdeğer fert başına düşen<br />

(eşdeğer hanehalkı kullanılabilir) gelirleri kullanılarak, eşdeğer hanehalkı kullanılabilir medyan değerine göre belirlenen<br />

çeşitli göreli yoksulluk sınırları (yüzde 40, yüzde 50, yüzde 60 veya yüzde 70) hesaplanmaktadır. TÜİK tarafından ilk kez bu<br />

çalışmada hesaplanan gelire dayalı göreli yoksulluk oranları, uluslararası karşılaştırılabilirliği olması bakımından tercih<br />

edilmektedir.<br />

Kişi başı günlük harcaması, satınalma gücü paritesine göre 1 doların altında kalan fert bulunmamaktadır. Buna<br />

karşın satınalma gücü paritesine göre kişi başı günlük 2,15 dolar olarak tanımlanan yoksulluk sınırı altında bulunan<br />

fert oranı %0,47, yoksulluk sınırı 4,3 dolar olduğunda yoksul fert oranı ise yüzde 6,83 olarak tahmin edilmiştir.<br />

2007 yılında yüzde 0,48 olarak tahmin edilen açlık sınırının altında yaşayan fert oranı 2008 yılında yüzde<br />

0,54’e yükselmiş, yoksul fert oranı ise yüzde 17,79’dan yüzde 17,11’e düşmüştür.<br />

2008 yılında, 4 kişilik hanenin aylık açlık sınırı 275 TL, aylık yoksulluk sınırı ise 767 TL olarak tahmin<br />

edilmiştir. Kırsal yerlerde yaşayanların yoksulluk riski kentsel yerlerde yaşayanlardan fazladır. Kırsal yerleşim<br />

yerlerinde yaşayanlarda 2007 yılında yüzde 34,80 olan yoksulluk oranı 2008 yılında yüzde 34,62’ye, kentsel yerlerde<br />

yaşayanların yoksulluk oranı da yüzde 10,36’dan yüzde 9,38’e düşmüştür.<br />

Hanehalkı büyüklüğü arttıkça yoksulluk riski artıyor. 2008 yılında hanehalkı büyüklüğü 3 veya 4 kişi olan<br />

hanelerde bulunan fertlerin yoksulluk oranı yüzde 8,48 olurken, 7 ve daha fazla olan hanelerde fertlerin yoksulluk<br />

oranı yüzde 38,20 olarak hesaplanmıştır. 7 ve daha fazla kişiden oluşan hanelerden kentsel yerlerde oturanlar için<br />

yoksulluk riski yüzde 26,95 iken kırsal yerlerde bu oran yüzde 54,03’dür.<br />

Hanehalkı türüne göre çocuklu çekirdek ailede bulunan fertlerin yoksulluk oranı yüzde 15,42 olurken, çocuksuz<br />

çekirdek ailelerdeki fertlerde bu oran yüzde 8,76’ya düşmektedir. Ataerkil veya geniş ailelerdeki fertler için yoksulluk<br />

oranı ise yüzde 21,79 olarak tahmin edilmiştir. Kentsel yerlerde çocuklu çekirdek ailede yaşayan fertlerin yoksulluk<br />

riski yüzde 9,<strong>14</strong> iken kırsal yerlerde bu oran yüzde 33,77’dir.<br />

Fertlerin çalışma durumlarına göre yoksulluk riski de değişiyor. 2008 yılında ücretli-maaşlı çalışanlarda<br />

yoksulluk oranı yüzde 5,93 iken, yevmiyeli çalışanlarda bu oran yüzde 28,56, işverenlerde yüzde 1,87, kendi<br />

hesabına çalışanlarda yüzde 24,10 ve ücretsiz aile işçisi olanlarda ise yüzde 32,03 olmuştur.<br />

En yüksek yoksulluk riskine sahip olan tarım sektöründe çalışanlarda yoksulluk oranı 2007 yılında yüzde 32,05<br />

iken, 2008 yılında yüzde 37,97 olarak tahmin edilmiştir. Sanayi sektöründe çalışanlarda 2008 yılında yoksulluk<br />

oranı yüzde 9,71 olarak hesaplanırken, bu oran hizmet sektöründe çalışanlarda yüzde 6,82 olmuştur. 2008 yılında<br />

ekonomik olarak aktif olmayan fertlerin yoksulluk oranı yüzde 13,73 iken, iş arayan fertlerin yoksulluk oranı yüzde<br />

17,78’dir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


77<br />

Eğitim durumu yükseldikçe yoksul olma riski azalıyor. 2008 yılında okur-yazar olmayanlarda yoksulluk<br />

oranı yüzde 39,59 olurken, ilkokul mezunlarında bu oran yüzde 13,44, lise ve dengi meslek okulları mezunlarında<br />

yüzde 5,64, yüksekokul, fakülte ve üstü mezuniyete sahip fertlerde yüzde 0,71 olmuştur. İlköğretime başlamamış<br />

olan 6 yaşından küçük çocukların yoksulluk riski ise yüzde 22,53’tür.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 48: 2002-2008 Yılları Türkiye Fert Yoksulluk Oranı (%)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Kutu 7 Satınalma Gücü Paritesi, 2006, 2007 ve 2008 Yılı Avrupa Karşılaştırma Programı Sonuçları<br />

EUROSTAT ve OECD işbirliğiyle yürütülen Satınalma Gücü Paritesi çalışmaları temelindeki uluslararası<br />

karşılaştırmalara yönelik 2006 yılı kesin, 2007 ve 2008 yılı geçici sonuçlarına göre, Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi<br />

Hasıla (GSYH), Kişi Başına Gerçek Kişisel Tüketim ve Fiyat Düzeyi Endeksleri verilmektedir.<br />

Karşılaştırmalarda, 27 Avrupa Birliği ülkesi, 3 aday ülke (Türkiye, Hırvatistan ve Makedonya), 3 Avrupa Serbest<br />

Ticaret Birliği (EFTA) ülkesi (İsviçre, İzlanda ve Norveç) ile 4 Batı Balkan ülkesi (Arnavutluk, Bosna-Hersek,<br />

Karadağ ve Sırbistan) kapsanmaktadır.<br />

Satınalma Gücü Paritesi değerleri kullanılarak elde edilen, GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketime ilişkin kişi başına<br />

hacim endeksleri verilmiştir. Endeksler, 37 ülke için, Avrupa Birliğine üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde<br />

kişi başına reel değerleri ifade etmektedir.<br />

Verilere bakıldığında, GSYH’ya ilişkin kişi başına hacim endeksinde ülkeler arasındaki farklılığın Gerçek<br />

Kişisel Tüketime göre daha yüksek olduğu görülmektedir. 2008 yılı geçici sonuçlarına göre, hem GSYH hem de<br />

Gerçek Kişisel Tüketime ilişkin kişi başına hacim endeksinin en yüksek olduğu ülke Lüksemburg (276, <strong>14</strong>8)’dur.<br />

Ayrıca, Norveç, İsviçre, İrlanda, Hollanda gibi Kuzey Avrupa ülkeleri de kişi başına hacim endeksi en yüksek ülkeler<br />

arasındadır. Diğer taraftan, GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketime ait kişi başına hacim endeksi en düşük ülke Arnavutluk<br />

(26, 30) iken Bosna-Hersek, Makedonya, Sırbistan kişi başına hacim endeksi en düşük diğer ülkeler olarak göze<br />

çarpmaktadır. Türkiye’nin 2008 yılı geçici sonuçlarına göre, kişi başına GSYH hacim endeksi 46 iken, Gerçek Kişisel<br />

Tüketim’e ilişkin kişi başına hacim endeksi 47’dir.<br />

GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketim’e ilişkin fiyat düzeyi endeksleri yer almaktadır. Endeksler, Avrupa Birliğine<br />

üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde hesaplanan karşılaştırmalı fiyat düzeylerini göstermektedir. 2008 yılı<br />

geçici sonuçlarına göre, GSYH ve Gerçek Kişisel Tüketime ilişkin fiyat düzeyinin en yüksek olduğu ülkeler Danimarka<br />

(<strong>14</strong>1,<strong>14</strong>6), Norveç (135, <strong>14</strong>6), İsviçre (126,134) gibi Kuzey Avrupa Ülkeleri iken, en düşük olduğu ülkeler Makedonya<br />

(39, 41), Arnavutluk (43, 45), Bulgaristan (43, 44)’dır. Türkiye’nin GSYH geneline ilişkin fiyat düzeyi endeksi 61,<br />

Gerçek Kişisel Tüketim grubuna ilişkin fiyat düzeyi endeksi ise 64’dür.<br />

Satınalma Gücü Paritesi ve Uluslararası Karşılaştırmalar<br />

Satınalma Gücü Paritesi, farklı ulusal para birimiyle ifade edilen ekonomik göstergelerin ortak para birimine<br />

dönüştürülmesinde kullanılan, ulusal para birimlerinin satınalma gücünü eşitleyen bir değişim oranıdır. Satınalma<br />

Gücü Paritesi, belirli bir mal ve hizmet sepetinin satın alınması için gereken ulusal para tutarlarının birbirine oranı<br />

şeklinde hesaplanmaktadır. Bu oran kullanılarak ortak bir para birimine dönüştürülen harcamalar ülkeler arasında<br />

anlamlı hacim karşılaştırmalarının yapılabilmesine olanak sağlar.


78<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 49: Kişi Başına Hacim Endeksleri, 2006-2008, AB27=100<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Uluslararası karşılaştırmalarda genel olarak ülkelerin ekonomik büyüklüğünün temel göstergesi olan<br />

GSYH değerleri esas alınmakta ve ülkelerin refah düzeylerinin karşılaştırılmasında kişi başına GSYH değerleri<br />

kullanılmaktadır. Bununla birlikte, karşılaştırmanın amacına uygun olarak farklı göstergelerden de yararlanılmaktadır.<br />

Örneğin, çeşitli ülkelerde tüketicilerin göreli refah düzeylerinin karşılaştırılmasında tüketim değerlerine odaklanmak<br />

daha anlamlıdır. Uluslararası karşılaştırmalarda sıklıkla kullanılan göstergelerden biri olan Gerçek Kişisel Tüketim;<br />

tüketicilerin satın aldığı mal ve hizmetlere ek olarak devlet tarafından veya kâr amacı gütmeyen kuruluşlarca sağlanan<br />

(eğitim ve sağlık vb.) hizmetleri de kapsamaktadır.<br />

Satınalma Gücü Paritesi Programı’nın temel göstergelerinden biri olan Fiyat Düzeyi Endeksi; Satınalma Gücü<br />

Paritesi’nin döviz kuruna bölünmesi ile hesaplanır ve ülkelerin uluslararası alanda fiyat düzeylerinin karşılaştırılmasına<br />

olanak sağlar. Uluslararası karşılaştırmalarda bir ülkenin fiyat düzeyi endeksi 100’den büyük ise bu ülke karşılaştırmalı<br />

olarak “pahalı”, 100’den küçük ise “ucuz” olarak ifade edilmektedir.


79<br />

3.4.3 Tüketimdeki Gelişmeler<br />

Eylül 2009’da yayınlanan TÜİK Hanehalkı Tüketim Harcaması Sonuçları’na göre (Bu araştırmalarda adrese<br />

dayalı nüfus kayıtları kullanılmaktadır.) Türkiye genelinde hanehalklarının yaptığı toplam tüketim harcamalarının<br />

içinde en yüksek payı yüzde 29,1 oranıyla konut ve kira harcamaları almaktadır. Yani vatandaş gelirinin üçte<br />

birlik kısmı ile konaklamayı halledebilmektedir. Harcamaların yüzde 22,6’sı gıda ve alkolsüz içeceklerden<br />

oluşmakta, yapılan harcamalar içinde eğitim hizmetleri harcamalarının payı ise yüzde 2 şeklindedir.<br />

Türkiye’de hanehalkı başına aylık ortalama tüketim harcaması 1 626 TL olarak tahmin edilirken, bu rakam<br />

kentsel yerlerde 1 808 TL, kırsal yerlerde ise ortalama 1 183 TL olarak tahmin edilmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 23: Harcama Türlerine Göre Hanehalkı Tüketim Harcamaları Dağılımı<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2008 yılında gıdaya ve eğitime ayrılan payda 2007’ye göre düşüş gözlenirken konut ve ulaştırma<br />

harcamalarına ayrılan pay artmıştır. Yıllık veriler gecikmeli gelmekle birlikte kriz ortamı nedeni ile 2009 yılı<br />

gerçekleşmelerinin de 2008 yılına göre kötüleşmesi beklenmektedir.<br />

2008 yılı ile yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilen 2007 Hanehalkı Bütçe Araştırması sonuçları<br />

karşılaştırıldığında; 2007 yılında yüzde 23,6 olan gıda harcaması payının 2008’de yüzde 22,6 olarak gerçekleştiği;<br />

eğitim harcamaları payının yüzde 2,5’ten yüzde 2’ye, sağlık harcamaları payının yüzde 2,4’ten yüzde 1,9’a düştüğü;<br />

konut harcamalarının yüzde 28,9’dan yüzde 29,1’e, ulaştırma harcamalarının yüzde 11,1’den yüzde <strong>14</strong>,1’e, kültür<br />

ve eğlenceyle ilgili harcamaların ise yüzde 2,1’den yüzde 2,5’e yükseldiği gözlenmiştir.<br />

Düşük gelirli hanehalkları, yüksek gelirli hanehalklarına göre gıdaya iki kat daha fazla pay ayırmaktadır.<br />

Gelire göre sıralı yüzde 20’lik gruplar itibariyle tüketim harcamalarının dağılımına bakıldığında; birinci yüzde<br />

20’lik grupta yer alan hanehalklarının gıda harcamasına ayırdıkları pay yüzde 33,7 iken, beşinci yüzde 20’lik<br />

gruptaki hanehalklarının gıda harcamalarına ayırdığı payın yüzde 17,2 olduğu gözlenmektedir. Eğitim hizmetleri<br />

harcamalarının oranı ise birinci yüzde 20’lik grup için yüzde 0,7 olurken, beşinci yüzde 20’lik grup için yüzde 3’tür.


80<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 50: Harcama Türlerine Göre Aylık Ortalama Tüketim Harcamasının Dağılımı,<br />

2007-2008, Türkiye<br />

(*) Yeni nüfus projeksiyonlarına göre revize edilmiştir.<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Toplam gıda harcamasının yüzde 13,5’ini gelire göre sıralı birinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalkları,<br />

yüzde 27,8’ini ise beşinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalkları yapmaktadır. Konuta yapılan harcamaların<br />

yüzde 9,6’sı birinci yüzde 20’lik grupta yer alan hanehalklarına ait iken yüzde 33,1’i beşinci yüzde 20’lik grupta yer<br />

almaktadır. Toplam eğitim hizmetleri harcamalarında ise birinci yüzde 20’lik grubun payı yüzde 3,3 iken beşinci<br />

yüzde 20’lik grubun payı yüzde 56,6’dır.


81<br />

3.5 PARASAL KESİM<br />

3.5.1 Para ve Kur Politikaları<br />

2009 yılı merkez bankaları açısından daha çok dünya ekonomisindeki durgunluğun büyüme, istihdam ve<br />

finansal sistem üzerindeki yıkıcı etkilerini ortadan kaldıracak politikaların uygulandığı bir yıl olmuştur. Döviz<br />

kurlarındaki sert dalgalanmalar neticesinde, ilk başta merkez bankaları riskten kaçınma yaklaşımı sergilerken,<br />

küresel enflasyondaki hızlı düşme ve emtia fiyatlarıdaki çöküşle birlikte merkez bankaları da faiz indirimlerine<br />

gitmişlerdir.<br />

TCMB daha önceki kriz tecbürelerine dayanarak küresel aktörlerin uyguladığı politikalara benzer şekilde<br />

genişletici politikalar uygulamıştır. İç ve dış talepteki azalmanın öngörülmesi ile birlikte TCMB 2008 Kasım ayı<br />

itibari ile parasal genişleme sürecini başlatmış ve kendi grubundaki ülkelerde en erken faiz indirimine başlayan<br />

ülkelerden birisi olmuştur.<br />

TCMB, kısa vadeli gelişmelerden çok orta ve uzun vadeli gelişmelere odaklandığı için her ne kadar 2009’un<br />

ikinci yarısı itibariyle iktisadi faaliyetlerde kısmi bir canlanma olsa bile yine de bunun reel sektöre yansımasındaki<br />

gecikme öngörülerek faiz indirimlerine devam edilmiş, Kasım 2008’den bugüne 1.025 baz puan faiz indirimi<br />

gerçekleştirilmiştir.<br />

Kriz döneminde enflasyona ilişkin kaygılar azalmış, fiyat istikrarı hedefi olan TCMB de bu şekilde faiz<br />

indirimleri ile birlikte hem TL hem de döviz likiditesi sıkışıklığını giderme noktasında ve kredi piyasasını sağlıklı<br />

işletecek bazı önlemler almıştır. Piyasa faizindeki düşüş belki de en önemli gelişmelerden birisidir. Bu düşüş her ne<br />

kadar uzun vadeli getirilerde daha belirgin olsa da her vadeye yayılmıştır.<br />

Türkiye’nin makro düzeyde birçok verisinin ve krize karşı olan kırılganlığının diğer ülkelere göre daha az<br />

olması ülkemizin risk priminin olumlu bir seyir izlemesini sağlamıştır. Türkiye’ye yönelik risk algısındaki değişim<br />

ile birlikte sadece faiz değil, piyasadaki tüm göstergeler de olumlu şekilde etkilenmiştir. TCMB tarafından alınan<br />

önlemler 2009 yılının ikinci yarısından itibaren daha etkin bir şekilde kendisini hissetttirmiştir. Şekil 22’de de<br />

görüleceği üzere kredi faizlerinde düşüşler yaşanmaya başlanmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 24: Tüketici Kredi Faiz Oranları, (Aylık, Yüzde)<br />

Kaynak: TCMB


82<br />

Her ne kadar kredi piyasasında düşük faiz oranlarına geçilmiş olsa bile özellikle KOBİ’lere verilen kredilerde<br />

standartlar hala sıkı olmakta, parasal genişlemeye rağmen bunun iktisadi yansıması sınırlı kalmaktadır.<br />

Olumsuz bir küresel gelişme olmaması durumunda 2010 yılı ve izleyen dönemde kredi piyasası yurt içi iktisadi<br />

faaliyetleri daha fazla destekleyecektir. Buna rağmen temel risklerin başında kamu kesiminin artan iç borçlanma<br />

ihtiyacı nedeni ile bankaların kamuya yönelmesi ve kredi genişlemesinin ve iktisadi faaliyetlerin artmasının<br />

engellenmesi söz konusu olabilecektir.<br />

MB tarafından uygulanan enflasyon hedeflemesi rejimi en azından iktisadi şoklara karşı zamanında tepki<br />

verebilecek bir rejim olarak kendini göstermiştir. Ülkemizde düşük faiz ve düşük enflasyonun kalıcı olması yönünde<br />

ciddi adımlar atılmıştır. Ancak maliye politikasının atacağı adımlar ve orta vadeli uygulama fiyat istikrarı<br />

önünde önemli kritik engellerden birisidir.<br />

TCMB’nin hükümet ile birlikte belirlediği enflasyon hedefi 12 aylık TÜFE değişimiyle hesaplanan ve üç yıllık<br />

bütçe uygulamasıyla da uyumlu şekilde yapılmaktadır. Bu anlamda 2010 ve 2011 yılları için enflasyon hedefleri<br />

yüzde 6.5 ve yüzde 5.5 olarak belirlenirken 2012 yılı için yüzde 5 olarak hesaplanmıştır.<br />

Bu hedeflerden sapma durumunda daha önceki raporlarımızda da belirttiğimiz üzere TCMB açısından hesap<br />

verme sorumluluğu bir gereklilik olarak ortaya çıkmaktadır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 25: Enflasyon Hedefleri ve Tahmin Aralığı<br />

Kaynak: TCMB<br />

Enflasyon hedefleri ve tahmin aralığı yukarıdaki şekilden de görüldüğü gibi nokta ve belirli bir alt-üst sınır<br />

olarak verilmektedir. 2010 yılı için aralık enflasyon hedefi olan yüzde 6.5’ten 2’şer puanlık artı ve eksi yönlü<br />

sapmalarla belirlenmiştir.<br />

Özellikle kriz dönemlerinde hedef ve tahminler arasındaki açık artmaktadır. Bu nedenle 2009 yılındaki daralma<br />

ve kriz nedeni ile 2010 yılı için enflasyonda dönemsel dalgalanmaların olması muhtemel gözükmektedir. TCMB<br />

hem Enflasyon Raporu ile hem de Para Politikası Kurulu kararları ile iletişimini kamu ile sürdürecek ve kararlarını<br />

da paylaşacaktır.<br />

TCMB tarafından yayınlanan 2010 yılı Para ve Kur Politikası açıklamalarına göre Merkez Bankası,<br />

2010 yılında da enflasyon hedeflemesi rejimi ile birlikte dalgalı döviz kuru rejimi uygulamasına devam<br />

edecektir. Bu rejimde döviz kurları bir politika aracı ya da hedef olmayıp piyasadaki arz ve talep koşulları tarafından


83<br />

belirlenmektedir. Döviz arz ve talebini belirleyen esas unsurlar ise uygulanan para ve maliye politikaları, uluslararası<br />

gelişmeler, ekonomik temeller ve bekleyişlerdir.<br />

Bu sistemde korunması gereken bir kur seviyesi bulunmamakta ancak, güçlü döviz rezervine sahip olmak iç ve<br />

dış şokların olumsuz etkilerinden korunmak amacı ile bir gereklilik olmakta ve güven arttırmada faydalı olmaktadır.<br />

TCMB, döviz arzının talebe göre arttığı dönemlerde rezerv amaçlı olarak alım ihaleleri gerçekleştirmektedir.<br />

Bunu yaparken şeffaf ihalelerle ve piyasadaki arz talep koşullarını mümkün olduğunca az etkileyerek yapmaya<br />

çalışmaktadır. 2008 Ekim ayındaki likidite sorunları nedeni ile TCMB döviz alım ihalelerini durdurmuş ancak<br />

gerekli şartlar oluştuğunda tekrar alım ihalelerine başlayacağını da bildirmiştir. (4 Ağustos 2009 tarihinde tekrar<br />

ihaleler başlatılmış ve günlük 30 milyon dolar ihale ve 30 milyon dolar opsiyon hakkı ile 60 milyon dolarlık bir alım<br />

tutarı belirlenmiştir.) 2010 yılında da önemli bir değişiklik olmazsa bu şekilde devam edilecektir.<br />

Mart 2009 itibariyle yaşanan sorunlar ve döviz piyasasındaki derinliğin kaybolması sonucu döviz likiditesini<br />

destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz satım ihaleleri düzenlenmeye<br />

başlanmıstır. 10 Mart 2009 tarihinden itibaren gerçekleştirilen günlük 50 milyon dolarlık döviz satım ihalelerine 2<br />

Nisan 2009 tarihine kadar devam edilmiş ve 18 döviz satım ihalesinde toplam 900 milyon dolar satılmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 51: Merkez Bankası’nca Alım Satılım Yapılan Döviz Tutarları<br />

Kaynak: TCMB<br />

2009 yılı içinde döviz alım ihaleleri yoluyla alımı yapılan toplam döviz tutarı 4 Aralık 2009 tarihi itibarıyla<br />

3,5 milyar ABD dolar olmuş, düzenlenen döviz satım ihalelerinde toplam 0,9 milyar ABD dolar satılmış, döviz<br />

piyasasına 2009 yılında da doğrudan müdahale edilmemiştir. Merkez Bankası’nca 2002 yılından itibaren ihaleler ve<br />

müdahalelerle alım ve satımı yapılan döviz tutarları yıllık bazda Tablo 49’da yer almaktadır.<br />

Tablo 51’den de görüleceği üzere TCMB 64.7 milyar ABD doları net döviz alımı gerçekleştirmiş ve rezervler<br />

74.9 milyar ABD dolarına ulaşmıştır.<br />

TCMB tarafından Türk bankalarının etkinliği artıracak bir dizi önlemler de alınmıştır. Bu anlamda, 2008<br />

yılı son çeyreği içinde Merkez Bankası nezdindeki Döviz ve Efektif Piyasaları - Döviz Depo Piyasası’nda aracılık<br />

faaliyetlerine yeniden başlanmış, bankaların işlem yapma limitleri 10,8 milyar ABD dolara yükseltilmiş, bankaların<br />

Merkez Bankası’ndan alabilecekleri döviz depolarının vadesi uzatılarak borç verme faiz oranları düşürülmüştür.<br />

Ayrıca, yabancı para zorunlu karşılık oranı 2 puan düşürülerek bankacılık sistemine yaklaşık 2,5 milyar ABD dolar<br />

likidite sağlanmıştır.<br />

Buna ek olarak 5 Aralık 2008 tarihinden itibaren, ihracat reeskont kredisi uygulamasına yönelik yeni<br />

düzenlemeler yapılarak, ihracat reeskont kredisi limiti yükseltilmiş ve bu kredilere kullanım kolaylığı getirilmiştir.<br />

20 Mart ve 17 Nisan 2009 tarihlerinde, ihracat reeskont kredisi kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik olarak,<br />

daha fazla firmanın bu krediden yararlanmasını sağlayacak düzenlemeler yapılmıştır.<br />

TCMB’nin Döviz Depo Piyasası’nda bankaların TCMB’den alacakları döviz depolarının vadesinin 1 aydan 3<br />

aya uzatılması ve aynı şekilde kendi aralarındaki işlemlerde de 1 ay olan sürenin 3 aya uzatılması önemli adımlardır.


84<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 26: TCMB Brüt Döviz Rezevrleri (Altın Dahil)<br />

Kaynak: TCMB<br />

TCMB taraflı borç verme işlemlerinde faiz oranı dolarda yüzde 7’den 5.5’e, Euro’da yüzde 9’dan yüzde 6.5’e<br />

indirilmiştir.<br />

Merkez bankalarının temel para politikası aracı kısa vadeli faiz oranları olmuştur. Likidite yönetimini ise<br />

kısa vadeli faiz oranlarının Kurul tarafından belirlenen düzeyde veya bu düzey civarında oluşmasının sağlanması,<br />

kısa vadeli para piyasası faiz oranlarındaki aşırı oynaklıkların önlenerek para piyasalarının çalışması, ödemeler<br />

sisteminin kesintisiz çalışmasının temini, kullanılan araçların aktarım mekanizmalarını çalıştırması, operasyonel<br />

yapının piyasalardaki gelişmeler karşısında yeterli esnekliğe sahip olması gibi amaçlar hedeflenmektedir.<br />

Likidite düzeyine bağlı olarak, kullanılan araçların çesitlendirilmesi, vadelerinin uzatılması likidite yönetiminin<br />

etkinliğini artırmaktadır. Örnek olarak, likidite açığının artması halinde önce uzun vadeli repo işlemlerinin, likidite<br />

açığının artış eğilimini sürdürmesi ve kalıcı hale gelmesi durumunda ise DİBS alımı ve zorunlu karşılık oranı<br />

indirimi gibi piyasaya kalıcı likidite sağlayan araçların kullanılması gerekebilmektedir.<br />

Piyasadaki likidite temel olarak para tabanının değiştirilmesi, MB’nın piyasa ile yaptığı TL karşılığı işlemler,<br />

Hazine’nin piyasa ile yaptığı TL karşılığı işlemlerle belirlenmektedir.<br />

Likidite, finansal sistem içinde ve bankalar arasında homojen bir dağılım göstermemekte, özellikle<br />

yatırım fonları ile bazı bankalar likidite fazlasına sahip iken bazı bankaların önemli ölçüde likidite açığı<br />

bulunabilmektedir. Likidite fazlası olan bazı bankalar, ikincil piyasada faiz oranları Merkez Bankası borçlanma<br />

faiz oranının önemli ölçüde üzerine çıkmadığı sürece, fazla likiditelerini işlem maliyetleri ve vergi farklılıkları gibi<br />

faktörlerin de etkisiyle Bankalararası Para Piyasası’nda Merkez Bankası’na borç vererek değerlendirmeyi tercih<br />

edebilmektedirler. Likiditenin bankalar arasında dağılımına bağlı olarak zaman zaman önemli ölçüde değişebilmekle<br />

birlikte, Merkez Bankası’na borç verilen tutar 4 ile 9 milyar TL arasında değişebilmektedir.<br />

Merkez Bankası, net likidite fazlasının 4-5 milyar TL’nin altına düştüğü Mayıs 2008 sonrasında piyasayı,<br />

düzenli olarak gerçekleştirdiği bir hafta vadeli repo ihaleleri ile gün sonunda en az 4-5 milyar TL fazla likidite<br />

kalacak şekilde ihtiyacın üzerinde fonlamaya baslamış, gün sonunda ise piyasada kalan fazla likiditeyi gecelik<br />

işlemler ile çekmistir. Böylece, gecelik faiz oranlarının Merkez Bankası borçlanma faiz oranının belirgin şekilde<br />

üzerine çıkması önlenmiştir.<br />

Dolayısıyla, Merkez Bankası’nın borçlanma faiz oranı piyasalar için gösterge olma niteliğini sürdürmüştür.<br />

Merkez Bankası Ekim 2008’den itibaren, uluslararası finansal piyasalarda ortaya çıkan dalgalanmaların artması<br />

üzerine, söz konusu dalgalanmaların ülkemiz piyasalarına olan olumsuz yansımalarını ve para piyasalarında ortaya


85<br />

çıkabilecek tedirginlikleri gidermek amacıyla, bir hafta vadeli repo ihaleleri ile gün sonunda piyasada genellikle<br />

7 milyar TL’nin üzerinde fazla likidite bırakacak şekilde, piyasanın net likidite ihtiyacının oldukça üzerinde<br />

fonlama yapmıştır (Şekil 27). Böylece, piyasalarda oynaklığın arttığı dönemlerde likiditenin sistem içinde dengesiz<br />

dağılımının yaratabileceği tedirginlikler giderilmiş, para piyasalarının etkin işlemesi sağlanmıs, para piyasası faiz<br />

oranlarında dalgalanmalara izin verilmemiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 27: Piyasadaki Likidite (İki Haftalık Hareketli Ortalama)<br />

Kaynak: TCMB<br />

2008 yılı sonunda piyasada oluşan 10.1 milyar TL’lik net likidite açığını Merkez Bankası bir hafta vadeli<br />

repo ihaleleri ile toplamda 20.1 milyar TL fonlama yaparak kapatmaya çalışmıştır. Oluşan likidite fazlasını ise<br />

(toplam tutar 9.9 milyar TL) gün sonu işlemlerle geri çekmiştir. Haziran ayı ortalarından itibaren de 3 ay vadeli repo<br />

ihalelerine başlanmış ve toplam fonlamanın yarısı bu tarihten sonra 3 ay vadeli repo ile gerçekleşmiştir. Bununla<br />

birlikte, Merkez Bankası, aracılık maliyetlerini azaltmak ve kredi piyasasının etkin çalışmasını desteklemek<br />

amacıyla 16 Ekim 2009 tarihinden itibaren TL zorunlu karsılık oranını yüzde 6’dan yüzde 5 düzeyine<br />

indirerek bankacılık sistemine 3,3 milyar TL’lik kalıcı likidite sağlamıştır.<br />

Tablo 52: Likiditedeki Değişim ve Merkez Bankası Fonlaması (Milyar TL)<br />

Kaynak: TCMB<br />

3.5.2 Bankacılık Kesimindeki Gelişmeler<br />

Türk Bankacılık Sektörü’nün son yıllardaki üstün performansı hem iç hem de dış kaynaklarca teyit edilmektedir.<br />

Ancak aynı zamanda sektörün özel kesim ve kamu kesimi ile ilişkileri kapsamında ciddi eleştiriler aldığı da bir<br />

gerçektir.


86<br />

Bankalarımız geçtiğimiz yıl iyi bir performans sergilemiştir. Hazinenin borçlanma enstrümanlarından çok<br />

iyi getiri elde etmişlerdir. Artık bankalarımız özel sektörü destekleyebilecek durumdadır. Dolayısıyla, bankacılık<br />

sektörü kârlılık, sermaye yeterliliği ve yüksek aktif kalitesi bakımından büyümeyi finanse edebilecek güçtedir.<br />

Bu çerçevede, bir yıldır sürdürülen faiz indirimlerinin etkisi ve küresel risk algılamalarındaki iyileşme ile kredi<br />

piyasasında Ağustos 2009’dan itibaren olumlu gelişmeler gözlendiğini hatırlatmakta fayda görmekteyiz.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 28: Sermaye Yeterlilik Oranı 2006-2009<br />

Kaynak: BDDK<br />

Türkiye Bankalar Birliği verilerine bakıldığında Bankacılık sisteminde Aralık 2009 itibariyle faaliyet gösteren<br />

banka sayısı 49’dur. Bu bankalar içinde mevduat bankaları sayısı 32, kalkınma ve yatırım bankaları sayısı 13 ve<br />

katılım bankaları sayısı 4’tür. Mevduat bankalarından 3 tanesi kamu sermayeli, 11 tanesi özel sermayeli ve 17 tanesi<br />

yabancı sermayeli bankadır.<br />

Tablo 53: Bankacılık Sisteminde Banka ve Şube Sayısı*<br />

* K.K.T.C ve yabancı ülkelerdeki şubeler dahil.<br />

** Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen Bankalar.<br />

Kaynak: TBB<br />

2008 Ocak 2009 Aralık dönemi itibariyle mevduat bankaları ile kalkınma ve yatırım bankalarının toplam şube<br />

sayısı 246 adet, Temmuz-Eylül 2009 dönemine göre ise <strong>14</strong>1 adet artarak 9.036’ya ulaşmıştır.


87<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 29: Yıllar İtibariyle Şube ve Personel Sayısı<br />

Kaynak: BDDK<br />

2008 yıl sonuna göre şube sayısı kamusal sermayeli mevduat bankalarında 1<strong>14</strong>, özel sermayeli mevduat<br />

bankalarında 100, yabancı sermayeli mevduat bankalarında ise 36 adet artarken, kalkınma ve yatırım bankalarında<br />

4 adet azalmıştır.<br />

2009 sonu itibariyle mevduat bankalarında bankaların ortalama şube sayısı 281 olmuştur. Bu rakam kamusal<br />

sermayeli mevduat bankalarında 843, özel sermayeli mevduat bankalarında 399, yabancı sermayeli bankalarda ise<br />

122’dir. Dolayısı ile ortalama olarak kamusal sermaye bankalar en fazla şubeleşen bankalar arasında yer almaktadır.<br />

TBB verilerine bakıldığında, mevduat bankaları ile kalkınma ve yatırım bankalarında çalışan sayısı son bir<br />

yılda 805 kişi (yüzde 0,4 oranında), Temmuz-Eylül 2009 dönemine göre ise 1.642 kişi (yüzde 1 oranında) artarak<br />

172.403 olmuştur. 2008 yıl sonu rakamlarına göre çalışan sayısı kamusal sermayeli mevduat bankalarında 1.523 kişi,<br />

özel sermayeli mevduat bankalarında 113 kişi, kalkınma ve yatırım bankalarında ise 66 kişi artarken, fon bankasında<br />

6 kişi, yabancı sermayeli mevduat bankalarında ise 891 kişi azalmıştır.<br />

Tablo 54: Bankacılık Sisteminde Çalışanlar (Aralık 2008-Aralık 2009)<br />

Kaynak: TBB<br />

Ekim-Aralık 2009 dönemi itibariyle, banka çalışanlarının yüzde 26’sı kamusal sermayeli mevduat bankaları,<br />

yüzde 48’i özel sermayeli mevduat bankaları, yüzde 23’ü yabancı sermayeli mevduat bankaları ve yüzde 3’ü ise<br />

kalkınma ve yatırım bankaları tarafından istihdam edilmiştir.<br />

Mevduat bankalarında banka başına çalışan sayısı 5.221’dir. Bu rakam kamu sermayeli bankalarda <strong>14</strong>.952, özel<br />

sermayeli bankalarda 7.479 ve yabancı sermayeli bankalarda 2.334’tür.<br />

Ekim-Aralık 2009 dönemi itibariyle, bankacılık sektöründe çalışanların yüzde 1’i ilköğretim, yüzde 23’ü orta<br />

öğretim, yüzde 71’i yüksek öğretim kurumları mezunu, yüzde 5’i ise yüksek lisans ve doktora yapmış olanlardan<br />

oluşmaktadır.


88<br />

Kamusal sermayeli mevduat bankalarında çalışanların yüzde 71’ini yüksek öğretim kurumlarını bitirmiş ve<br />

lisansüstü eğitim yapmış personel oluşturmaktadır. Bu oran, özel sermayeli mevduat bankalarında yüzde 80, yabancı<br />

bankalarda yüzde 72 ve kalkınma ve yatırım bankalarında ise yüzde 73 şeklindedir.<br />

Ekim-Aralık 2009 dönemi itibariyle bankacılık sektöründe çalışanların yüzde 50’si kadınlardan oluşmaktadır.<br />

Bu oran kamusal sermayeli mevduat bankalarında yüzde 39, özel sermayeli mevduat bankalarında yüzde 55, Fon<br />

bankasında yüzde 38, yabancı bankalarda yüzde 55, kalkınma ve yatırım bankalarında ise yüzde 32 düzeyindedir.<br />

BDDK verilerine bakıldığında bankacılık sektöründe 2009 yılında mevduat başta olmak üzere, bankalara<br />

borçlar, para piyasalarına borçlar ve repo yoluyla yaratılan kaynaklar; öncelikle menkul değerler portföyü olmak<br />

üzere, krediler ve bankalardan alacaklar kalemlerine plase edilmistir.<br />

Kutu 8: Bankacılık Kârları<br />

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) Başkanı Tevfik Bilgin, düzenlediği basın toplantısında, 31 Aralık<br />

2009 tarihi itibariyle bankacılık sisteminin aktif büyüklüğünün 834 milyar lira olduğunu belirterek bir yıllık dönemde<br />

aktiflerini yüzde <strong>14</strong> oranında artırdığını kaydetti.<br />

Kredilerdeki artış oranının yüzde 6,9 olduğunu ifade eden Bilgin, kredilerin toplam tutarının da yıl sonunda 393 milyar<br />

lira düzeyinde gerçekleştiğini söyledi. Bilgin, takipteki alacakların da bu dönemde yüzde 55,5 oranında arttığını ve brüt<br />

olarak <strong>14</strong> milyardan, 22 milyar liraya geldiğini ifade etti.<br />

Yukarıdaki açıklamalara baktığımızda en çarpıcı husus kredilerin yüzde 6.9 artması olmuştur. Bankaların mevduat<br />

toplayıp kredi plase ettiklerini düşündüğümüzde satışların kredi olduğu anlaşılacaktır. Yani bankalar para kazanmak<br />

için kredi satmak durumundadırlar. Kredi artışının yüzde 6.9 olduğu bir ortamda banka kârları nasıl yüzde 50’lere doğru<br />

gitmektedir? Çok kısa bir şekilde ifade edilecek olursa, bankalar vatandaşın vergileriyle ödediği kamu borçları üzerinden<br />

kazançlarını çoğaltmışlardır.<br />

Bankaların mevduat faizlerini artırmadan kredi faizlerini artırdıkları ve vadesi gelmeyen kredileri geri çağırarak birçok<br />

şirketi zor durumda bıraktıkları bir gerçektir. Bankaların içinde yaşadığı topluma karşı sosyal sorumlulukları<br />

bulunmaktadır. Bu sorumluluklar, sadece güzel günlerde değil kötü günlerde de artırarak yerine getirmelidirler.<br />

Bankalar 2008 yılına göre 2009 yılında çalışan sayısını 562 kişi azaltmış, 28 şubeyi de kapatmışlardır. Yani kârlar<br />

artırılmış, personel azalmış, şube sayısı azalmıştır. Bankacılık tabiri ile bu durum aslında “verimlilik artışı” ile ya<br />

da “elektronik bankacılık” , “şubesiz bankacılık” ile açıklanabilir. Bu açıklamaların samimiyeti iyileşen ekonomik<br />

ortamda daha da net ortaya çıkacaktır. 2010 ve sonrasında şartlar iyileştiğinde de bankaların yine gelişen teknoloji yardımı<br />

ile şube ve personel sayısını azaltması beklenmelidir. Eğer artış oluyorsa bu noktada soru işaretleri oluşacaktır. Buna ek<br />

olarak, her şey bir kenara bırakıldığında bankaların kriz döneminde işçi çıkarması işletmecilik ahlakına uymayacaktır.<br />

İşten çıkarılan kişilerin bankaya 5000 TL maliyeti olduğunu düşündüğümüzde yıllık personel maliyetine katkısı 33<br />

milyon TL olacaktır. 20 milyar TL kâr eden bir sektörün bu hususu da açıklaması gerekmektedir.<br />

Bankacılık sektörünün ve finansal hizmetler sektörünün ülke içindeki öneminin her kesim farkındadır. Ancak, küresel<br />

krizin varlığından ve riskinden kaçınmak için bu kadar korumacı olmanın ve bu kadar fazla kapanmanın sektörün ahlaki<br />

tutumunu zedelediği açıktır. Tabir yerinde ise dünya finans piyasaları kalp krizi geçirirken ülkemiz bankaları ise kalbi çok<br />

sağlam ama el ve ayaklarını gereksiz yere kesen bir işletme yönetimi sergilemektedir.<br />

Bu kriz ortamları için de BDDK’ya ek dersler düşmektedir. Bankacılık sektörü için nasıl bir sermaye yeterlilik sınırı<br />

gerekmekte ise, ülke ihtiyaçlarına gore bir tür üst sınır da konulabilmelidir.<br />

Bankacılık sektörünün aktif toplamı 2008 yıl sonuna göre yüzde 13,8 oranında artarak Aralık 2009 itibarıyla<br />

833,9 milyar TL seviyesine ulaşmıştır. Aynı dönemde sektörün kredileri yüzde 6,9 artarken, menkul değerler<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


89<br />

portföyündeki artış yüzde 35,5 seviyesinde gerçekleşmiştir. Buna bağlı olarak, kredilerin toplam aktif içindeki payı<br />

Aralık 2008’deki yüzde 50,2 düzeyinden yüzde 47,1 düzeyine gerilemiş, menkul değerler portföyünün toplam aktif<br />

içindeki payı ise yüzde 26,5 seviyesinden yüzde 31,5 seviyesine yükselmiştir.<br />

Kredilerdeki artışın yüzde 50,8’i tüketici kredileri ve kredi kartı alacaklarından oluşan bireysel kredilerden<br />

kaynaklanmaktadır. Takipteki alacaklarda 2009 yılının birinci, ikinci ve üçüncü çeyreğinde sırasıyla yüzde 22, yüzde<br />

9,6 ve yüzde 12,8 oranında gözlenen yüksek oranlı artışlar özellikle yılın son çeyreğinde gerçekleşen sorunlu kredi<br />

tahsilatları, bu nitelikteki kredilerin satışı ve aktiften silinmesine ve takipteki alacaklar formasyonunun yavaşlamasına<br />

bağlı olarak yüzde 3,1 gibi sınırlı bir artış sergilemiştir. Takipteki alacaklar yıllık bazda ise yüzde 55,5 oranında<br />

artmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 55: Bankacılık Sektörü Temel Kalemler Aralık 2008-Aralık 2009<br />

Kaynak: BDDK<br />

Mevduat 2009 yılında da en önemli fon kaynağı olma niteliğini korumuş, 2008 yıl sonuna göre artış oranı<br />

yüzde 13,2 olmuştur. Aralık 2009 itibarıyla toplam pasifin yüzde 61,7’sini mevduat, yüzde 10,3’ünü bankalara<br />

borçlar ve yüzde 7,3’ünü repo yoluyla sağlanan fonlar oluşturmaktadır. Söz konusu dönemde toplam pasifin yüzde<br />

13,3’ünü oluşturan özkaynaklar ise temelde dönem kârındaki yüzde 49,6 oranındaki artış ile faizlerdeki düşüşün<br />

satılmaya hazır portföyündeki DİBS değerlerini arttırmasının etkisiyle 2008 yıl sonuna göre yüzde 28,1’lik bir artış<br />

sergilemiştir.<br />

Katılım bankaları aktiflerinin 2008 yıl sonuna göre yüzde 30,5 oranında arttırmış, kamu bankaları grubundaki<br />

artışın yüzde 20,5, özel bankalar grubundaki artışın ise yüzde 11,9 olarak gerçekleşmiştir.<br />

2009 yılının dokuz aylık döneminde takipteki alacakların artışı ve kredilerin artış hızındaki yavaşlama<br />

kredilerin takibe dönüşüm oranını yükseltmiştir. Yılın son çeyreğinde ise kredilerin ilk üç çeyrekten daha hızlı<br />

artması ve takipteki alacakların artış hızının yavaşlaması, takibe dönüşüm oranının artışını durdurmuş ve 2009 yıl<br />

sonu itibarıyla takibe dönüşüm oranı Eylül 2009’daki yüzde 5,3 seviyesini korumuştur.<br />

Sektördeki kârlılık performansına bağlı olarak yasal özkaynaktaki artış dolayısıyla sektörün sermaye<br />

yeterliliği rasyosundaki artış sürmektedir. Küresel krizin etkilerinin ülkemizde hissedilmeye başlandığı 2008<br />

yılının son çeyreğinden itibaren gerek kredi talebinin azalma göstermesi, gerekse bankaların ihtiyatlı bir politika<br />

izlemeleri nedeniyle mevduatın krediye dönüşüm oranı azalma eğilimi göstermiş ve 2009 yılsonu itibarıyla yüzde<br />

80,6 düzeyinde gerçekleşmiştir.<br />

Aktif kârlılığı ve özkaynak kârlılığı geçen yılın aynı dönemine göre daha yüksek düzeylerdedir. Bankacılık<br />

sektörünün Serbest Sermayesinin Toplam Aktiflere oranındaki artış devam ederken; Toplam Aktifler/GSYİH<br />

oranındaki yükselme, toplam aktiflerdeki artışın yanı sıra GSYİH’daki azalmadan kaynaklanmaktadır.<br />

2005 yıl sonundan bu yana bankaların en önemli plasman kalemi olma özelliğine sahip olan krediler<br />

Aralık 2009 itibarıyla bankacılık sektörünün toplam aktifleri içerisinde yüzde 47,1 paya sahip bulunmaktadır.


90<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 30: Yıllar İtibariyle Kredilerin Gelişimi Aralık 2006-Aralık 2009<br />

Kaynak: BDDK<br />

Toplam krediler 2008 yıl sonuna göre 25,2 milyar TL artarak Aralık 2009 itibarıyla 392,6 milyar TL<br />

seviyesine ulaşmıştır. Yukarıdaki grafikten görüldüğü üzere 2006- 2008 yıllarında güçlü bir büyüme gösteren<br />

krediler küresel krizin etkileriyle 2009 yılında yüzde 6,9 artış oranı ile önceki yıllara kıyasla düşük bir büyüme<br />

göstermiştir. 2009 yılının ilk iki çeyreği boyunca duraklayan kredi hacmi faiz oranlarındaki düşüş ve ekonomide<br />

yaşanan toparlanmanın etkisiyle üçüncü çeyrekten itibaren artmaya başlamış ve en güçlü büyümesini yüzde 4,5<br />

oranıyla son çeyrekte gerçekleştirmiştir.<br />

Mio TL<br />

Mio TL<br />

Şekil 31: Çeyrek Dönemler İtibariyle Kredilerin Gelişimi<br />

Kaynak: BDDK<br />

Artış Oranı (%)<br />

Artış Oranı (%)<br />

Anılan dönemde kamu bankalarının kredileri yüzde 19,3 artarken; özel bankaların kredilerinde yüzde 0,4 azalış,<br />

katılım bankalarının kredilerinde ise yüzde 34’lük artış gözlenmektedir.<br />

2008 yıl sonu ile karşılaştırıldığında TP kredilerde yüzde 9,9 (26,1 milyar TL), YP kredilerde ise yüzde 0,8 (0,6


91<br />

milyar USD) artış gerçekleşmiştir.<br />

Aralık 2009 itibarıyla bankacılık sektörü toplam kredilerinin yüzde 45,5’i kurumsal/ticari kredilerden, yüzde<br />

33,1’i bireysel kredilerden, yüzde 21,4’ü ise KOBİ kredilerinden oluşmaktadır. 2008 yıl sonu ile karşılaştırıldığında<br />

bireysel krediler ve kurumsal/ticari kredilerin toplam krediler içindeki paylarında artış, KOBİ kredilerinin payında<br />

ise azalış gözlenmektedir.<br />

2008 yılı sonu ile karşılaştırdığımız takdirde toplam kredilerdeki büyüme yüzde 7 civarında iken,<br />

kurumsal/ticari krediler yüzde 7.9, bireysel krediler yüzde 10.9 artmış, KOBİ Kredileri ise yüzde 0.7 azalmıştır.<br />

Hiçbir artış olmadan ayrıca bir azalmanın olması da bankacılık kesiminin özellikle KOBİ finansmanından<br />

kaçındığının açık bir göstergesidir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 56: Bankacılık Sektörü Kredileri Aralık 2008-Aralık 2009<br />

Kaynak: BDDK<br />

2008 yılının son çeyreğinde başlayan tüm kredi türlerindeki duraklama veya azalma, 2009 yılının üçüncü<br />

çeyreğinden itibaren tüm kredi türlerinde artış şeklini almıştır. Kurumsal/ticari krediler 2009 yılının ikinci çeyreği<br />

dışında artış eğilimini sürdürmüş; bireysel krediler iki çeyrek boyunca gözlenen düşüşün ardından artış eğilimine<br />

girmiş; küresel ekonomik krizin etkisiyle en fazla azalış gözlenen KOBİ kredileri ise 2009 yılının üçüncü çeyreğinden<br />

itibaren artışa geçerek 2008 yıl sonuna göre sınırlı seviyede bir azalış sergilemiştir.<br />

2009 yılı ikinci çeyreğinden itibaren bireysel kredi artışında Bakanlar Kurulu’nun üç ay süreyle sınırlı<br />

ekonomik teşvik paketi kapsamında otomotiv, beyaz eşya ve konut sektörlerinde vergi indirimlerine gitmesi, konut<br />

kredisi dışındaki tüketici kredilerinde KKDF’nin yüzde 15’ten yüzde 10’a düşürülmesi ve 16 Haziran 2009 tarihinde<br />

yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile söz konusu vergi indirimlerinin daha düşük oranlarda da olsa 30 Eylül 2009<br />

tarihine kadar uygulanmaya devam edilmesi etkili olmuştur.<br />

Aralık 2009 itibarıyla toplam 129,9 milyar TL seviyesine ulaşan bireysel kredilerin yüzde 28,2’si kredi<br />

kartı alacaklarından, yüzde 71,8’i ise tüketici kredilerinden oluşmaktadır. Tüketici kredileri içinde ise en fazla<br />

paya yüzde 48,1 ile konut kredileri sahip olup, bunu yüzde 41,1 ile ihtiyaç kredileri izlemektedir. Yıl sonu ile<br />

karşılaştırıldığında konut kredileri başta olmak üzere, taşıt kredileri dışındaki tüm bireysel kredi türlerinde artış<br />

gözlenmektedir. Konut kredisi faiz oranlarının bankalararası rekabete bağlı olarak özellikle 2009 Ağustos ayından<br />

itibaren düşüşe geçmesi ve önce 5 yıl, daha sonra 10 yıl vadede yüzde 1’in altına inmesi konut kredileri artışında<br />

belirleyici olmuştur.<br />

Bankacılık sektörünün toplam kredilerinin TP-YP ayrımı incelendiğinde ise, YP kredilerin toplam<br />

krediler içinde 2008 yıl sonunda yüzde 28,7 olan payı, Aralık 2009 itibarıyla yüzde 26,6 seviyesine gerilemiştir.<br />

Aralık 2009 itibarıyla toplam 70,2 milyar dolar seviyesinde olan YP kredilerin 38,2 milyar dolarlık (yüzde 54,4)<br />

kısmı yurtdışı şubelerden kullandırılan kredilerden (bunun da 30,2 milyar dolarlık bölümü off-shore şubelerden


92<br />

kullandırılan kredilerden) oluşmaktadır. 2008 yılsonu ile karşılaştırıldığında toplam YP krediler yüzde 0,8 artarken;<br />

yurtdışı şubelerden kullandırılan YP kredilerin yüzde 15,9 oranında azaldığı gözlenmektedir.<br />

Toplam kredilerin yüzde 5,9’unu olusturan dövize endeksli krediler Aralık 2009 itibarıyla 23,1 milyar TL (15,5<br />

milyar dolar) seviyesindedir. Toplam dövize endeksli kredilerin 3,2 milyar TL’lik (yüzde 13,9) kısmı ise bireysel<br />

kredilerden oluşmaktadır.<br />

Ekonomik krizin etkilerinin en fazla hissedilmeye başlandığı Eylül 2008 döneminden sonra hızlı bir artış<br />

trendine giren takipteki alacaklar, Aralık 2009 itibarıyla 21,9 milyar TL seviyesine çıkmıştır. Bankacılık sektörünün<br />

toplam kredileri 2009 yılında yüzde 6,9 artarken, takipteki alacaklar aynı dönemde yüzde 55,5 oranında<br />

yükselmiştir. Ancak, takipteki alacaklardaki artış hızının Ekim 2009 döneminden itibaren ciddi bir biçimde azaldığı<br />

gözlenmektedir.<br />

Takipteki alacaklar toplamı 2009 yılının ilk 9 ayında yüzde 50,9 artarken, son çeyrekteki artış hızı yüzde<br />

3,1 ile sınırlı kalmıştır. Yılın son çeyreğindeki yavaşlamada aktiften silinen/satılan takipteki alacaklar da etkili<br />

olmakla birlikte, bu tutarlar hariç tutulduğunda dahi bankacılık sektörünün takipteki alacak oluşumunun yavaşladığı<br />

gözlenmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 32: Takipteki Alacakların Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />

Kaynak: BDDK<br />

2008 yılsonunda yüzde 3,7 düzeyinde olan toplam kredilerin takibe dönüşüm oranı, Ekim 2009’da yüzde 5,4’e<br />

kadar yükselmiş ve Aralık 2009 itibarıyla yüzde 5,3 seviyesinde gerçekleşmiştir.<br />

Kredi türleri itibarıyla en yüksek takibe dönüşüm oranı yüzde 7,6 ile KOBİ kredilerinde olup, KOBİ<br />

kredileri aynı zamanda 2009 yılında takibe dönüşüm oranı en hızlı artan segment olmuştur. 2009 yılsonu<br />

itibarıyla bireysel kredilerin takibe dönüşüm oranı yüzde 6, kurumsal/ticari kredilerin takibe dönüşüm oranı ise<br />

yüzde 3,6 seviyesindedir. Diğer taraftan, kurumsal/ticari kredilerin takibe dönüşüm oranının diğer kredi türleri kadar<br />

hızlı artmadığı; takibe dönüşüm oranındaki artışın 2009 yıl sonuna doğru yerini tüm segmentlerde azalışa bıraktığı<br />

gözlenmektedir.<br />

2008 yıl sonunda 194 milyar TL olan menkul değerler portföyü 2009 yılında yüzde 35,5 oranında<br />

büyüyerek 262,9 milyar TL seviyesine yükselmiştir. Küresel krizin etkisiyle gerek kredi talebinin düşmesi gerekse<br />

de bankaların risk algılamasının yükselmesi nedeniyle bankaların menkul değer yatırımlarına talebi artmış, toplam<br />

menkul değerlerin Aralık 2008’de bankacılık sektörü toplam aktifleri içerisindeki payı yüzde 26,5 iken, 2009 yılında


93<br />

5 puan artarak yüzde 31,5’e yükselmiştir. 2009 yıl sonu itibarıyla bankaların menkul kıymet portföyünün yüzde<br />

97,4’ü kamu tarafından ihraç edilmiş menkul değerlerden oluşmaktadır. Aralık 2009 itibarıyla kamunun toplam borç<br />

stoğu 441,4 milyar TL olup, bu tutarın yüzde 58’i bankalarca finanse edilmektedir.<br />

Toplam menkul değerlerin yüzde 90,8’i kamu ve özel bankaların portföyünde bulunmakla birlikte, 2009 yılında<br />

kamu bankalarının toplam portföy içindeki payı yüzde 43,6’dan yüzde 40,4’e gerilerken özel bankaların payı yüzde<br />

46,7’den yüzde 50,4’e yükselmiştir. Diğer taraftan, yabancı bankaların payı yüzde 8,3’ten yüzde 7,5’e gerilerken,<br />

diğer grupların payları toplamı yüzde 2’nin altında kalmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 33: Yıllar İtibariyle Toplam Mevduat Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />

Kaynak: BDDK<br />

Aralık 2009 itibarıyla 5<strong>14</strong>,6 milyar TL bakiye arz eden toplam mevduat sektörün temel fon kaynağı<br />

konumundadır. 2008 yılında sektörün mevduatı yüzde 27,4 artarken, 2009 yılındaki artış oranı yüzde 13,2 ile<br />

sınırlı kalmıştır.<br />

Diğer taraftan, 2009 yılının ilk yarısında toplam mevduattaki artış oranı yüzde 2,9 iken üçüncü çeyrekteki artış<br />

oranı yüzde 4,6’ya ve son çeyrekteki artış oranı yüzde 5,3’e yükselmiştir.<br />

Varlık Barışı Kanunu’nun süresinin 2009 yılı sonuna kadar uzatılması ve yılın son ayında TP mevduat faizlerinde<br />

yükselme de yıl sonunda mevduat artışının nedenleri arasında olmuştur.<br />

Şekil 34: Çeyrek Dönemler İtibariyle Mevduatın Gelişimi (Aralık 2006-Aralık 2009)<br />

2.8<br />

0.1<br />

Kaynak: BDDK<br />

Artış Oranı (%)<br />

4.6<br />

5.3


94<br />

2009 yılında banka gruplarının tamamının mevduatı artmakla birlikte, bu artış katılım bankaları grubunda<br />

yıl boyunca diğer gruplara kıyasla daha yüksek düzeyde olmuş, özel bankalar grubunun ise 2009 yılının ilk 9 ayındaki<br />

mevduat artışı 10 milyar TL (yüzde 4,5) iken yılın son çeyreğindeki artış bu rakamın üzerine çıkarak 12,4 milyar TL<br />

(yüzde 5,3) olarak gerçekleşmiştir.<br />

2009 yılında TP mevduat 47,3 milyar TL (yüzde 16,1), YP mevduat 10,6 milyar dolar (yüzde 10,1) artmıştır. TP<br />

mevduattaki artışta temelde ticari mevduat yanında tasarruf mevduatı, YP mevduattaki artışta ise tasarruf mevduatı<br />

belirleyici olmuştur.<br />

2008 yıl sonunda 86,4 milyar TL olan bankacılık sektörünün toplam özkaynakları yüzde 28,1 oranında<br />

artarak Aralık 2009 itibarıyla 110,7 milyar TL seviyesine yükselmiştir.<br />

Söz konusu artışta geçmiş yıl kârlarının bir kısmının bünyede bırakılmış olması, menkul değerler değerleme<br />

farklarının negatiften pozitife dönmesi, nakit sermeye artışları ile önceki yıl sonuna göre dönem net kârındaki artış<br />

etkili olmuştur. 2009 yılında <strong>14</strong> banka tarafından toplam 3,1 milyar TL ödenmiş sermaye artışı gerçekleştirilmistir.<br />

Aynı dönemde toplam aktiflerdeki artış oranının yüzde 13,8 ile özkaynaklardaki artış oranının altında kalması<br />

sonucu 2008 yılsonunda yüzde 11,8 olan özkaynakların toplam pasifler içerisindeki payı 1,8 puan artarak Aralık<br />

2009 itibarıyla yüzde 13,6’ya yükselmiştir.<br />

Tüm banka gruplarının özkaynakları artarken en yüksek oranlı artış yüzde 35,7 ile kamu bankalarında<br />

gerçekleşmiştir. Özel bankalar yüzde 31,5 ile özkaynakları sektör ortalamasının üzerinde artan diğer banka grubudur.<br />

Sektörün sermaye yeterliliği rasyosu 2009 yılsonu itibarıyla yüzde 20,5 düzeyindedir. Bu oran ise dünya<br />

çapında oldukça yüksek bir oran olarak kabul edilmektedir. Bankacılık sektörü dönem net kârı önceki yıla göre 6,7<br />

milyar TL (yüzde 49,6) artarak 20,1 milyar TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Söz konusu artışta net faiz gelirleri ile<br />

negatiften pozitife dönen kambiyo kârındaki artışın yanı sıra faiz dışı gelir gider dengesindeki iyileşme etkili<br />

olmuştur.<br />

2009 yılının ilk yarısında ekonomik aktivitedeki yavaşlamaya bağlı olarak takipteki alacakların hızla artması<br />

sonucunda söz konusu alacaklar için ayrılan özel provizyonlar da artmıştır. Bu dönemde artan sorunlu alacaklar<br />

nedeniyle bankaların yeni kredi kullandırma konusunda daha hassas davrandıkları görülmüştür. Faiz oranlarının<br />

düştüğü ortamda, hem yeni kredi kullandırımı olmaması hem de kredilerin yeniden fiyatlama dönemlerinin uzun<br />

olması nedeniyle kredi faiz gelirlerinde bir düşüş oluşmamış, buna karşı ortalama vadesi 30 gün civarında seyreden<br />

mevduata verilen faiz giderlerinin hızla gerilediği görülmüştür.<br />

Diğer taraftan, bankaların düşen faizlere bağlı olarak menkul kıymet alım satım kazançlarının hızla arttığı, türev<br />

işlem kârlarının sermaye piyasası işlem kârlarına olumlu katkı yaptığı belirlenmiştir. Genel olarak, artan takipteki<br />

alacaklar özel provizyonlarına karşı, temelde düşen faiz oranlarına bağlı olarak yılın ilk yarısında bankacılık sektörü<br />

dönem net karı 11 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir.<br />

Yılın ikinci yarısında ise politika faiz oranlarındaki indirimlerin hız kesmesine karşı takipteki alacaklardaki<br />

artışın ivme kaybetmesi, özellikle Ağustos 2009’dan sonraki dönemde konut kredisi kullandırımları ile diğer<br />

kredi kullandırımlarının da hızlanmasına bağlı olarak, yeni kredi kullandırımlarının artması ve kredilerin yeniden<br />

fiyatlanmasıyla kredi faiz gelirlerinin artış hızında yavaşlama oluşmuş, mevduata ödenen faiz giderlerindeki azalma<br />

ise devam etmiştir. Yılın ilk yarısına göre katkısı azalsa da, menkul kıymet alım satım kazançlarında devam eden<br />

artışa karşı, yılın ilk yarısında sermaye piyasası işlem kârlarına olumlu katkı yapan türev işlem kârlarının yılın ikinci<br />

yarısında zarara dönüşmesi nedeniyle sermaye piyasası işlem kârlarının dönem net kârına olan olumlu katkısı bu<br />

dönemde ortadan kalkmıştır. Kambiyo kârlarındaki artışa karşı, faiz dışı gelir gider dengesinin yılın ilk yarısına<br />

kıyasla bozulması ve sermaye piyasası işlemlerinden temelde türev işlemlere bağlı olarak zarar edilmesi nedeniyle<br />

yılın ikinci yarısında dönem net kârı 9,1 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.<br />

Son aylarda faiz oranlarının belli bir bantta hareket ediyor olması nedeniyle menkul kıymet alım satım<br />

kazançlarının ivme kaybetmesi ve artan türev işlem zararları dolayısıyla sermaye piyasası işlemlerinden sektörün<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


95<br />

zarar ettiği görülmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 57: Gruplar İtibariyle Aktif ve Özkaynak Kârlılığı (%)<br />

Kaynak: BDDK<br />

2008 yılı ile karşılaştırıldığında faiz dışı gelir/gider kalemlerinde önemli yer tutan kredilerden alınan ücret ve<br />

komisyonlar yüzde 29,8’lik artışla 3,3 milyar TL’ye, bankacılık hizmet gelirleri yüzde 5,5’lik artışla 10,6 milyar<br />

TL’ye, personel giderleri ise yüzde 6,4’lük artışla 10,4 milyar TL’ye yükselmiştir.<br />

Aralık 2008’de yüzde 156,6 olan faiz gelirlerinin faiz giderlerini karşılama oranı faizlerin düşüş eğiliminde<br />

olduğu 2009 yılında sektörün vade uyumsuzluğu nedeniyle 39,6 puan artarak Aralık 2009 itibarıyla yüzde 196,1’e<br />

yükselmiştir. Söz konusu dönemde faiz dışı gelir gider dengesindeki 7,2 puanlık iyileşme ise temel olarak önceki yıla<br />

göre azalsa da yüksek gerçekleşen sermaye piyasası işlem kârları ile negatiften pozitife dönen kambiyo kârlarından<br />

kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan, Aralık 2009 itibarıyla faiz dışı giderlerin yüzde 75,6 gibi yüksek bir oranı faiz<br />

dışı gelirlerle karşılanabilmektedir.<br />

3.5.3 Sigortacılık Kesimindeki Gelişmeler<br />

Hazine Müstaşarlığı Sigortacılık Sektörü Piyasa Analiz Raporu’na göre 31.12.2008 itibarıyla sektörde 53’ü<br />

sigorta ve emeklilik, 1’i reasürans olmak üzere toplam 54 şirket bulunmaktadır. Bu şirketlerden 30’u hayat dışı, 10’u<br />

hayat, 13’ü emeklilik branşında faaliyet göstermektedir. 13 emeklilik şirketinden 12’si aynı zamanda hayat branşında<br />

da faaliyet gösterirken, 1 şirket sadece emeklilik branşında faaliyet göstermektedir. Hayat dışı şirketlerinden biri yurt<br />

dışında kurulmuş sigorta şirketinin Türkiye’deki şubesi şeklinde faaliyetlerine devam etmektedir.<br />

Tablo 58: Sigortacılık Sektöründeki Şirket Sayısı Aralık 2007-2008<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />

Yabancı sermayenin doğrudan veya dolaylı payının yüzde 50’den fazla olduğu şirketlerin yabancı<br />

olarak addedildiği bir yaklaşımla şirketler sermaye yapılarına göre sınıflandırıldığında, sektörde 20 yerli,<br />

33 yabancı şirket bulunmaktadır. 31.12.2008 itibarıyla toplam sermayenin %48,9’u yabancılara aitken, toplam<br />

primin %49,4’ü yabancılar tarafından üretilmiştir. Yani Türk Sigortacılık Sektörü hem sermaye yapısı hem de prim<br />

üretimi itibariyle yarı yarıya yabancıların elindedir.


96<br />

Sigorta dalları itibarıyla primlerin dağılımı incelendiğinde, toplam primler içinde kara araçları branşının yüzde<br />

24,20, kara araçları sorumluluk branşının yüzde 17,51, yangın ve doğal afetler branşının yüzde 15,52, hastalık/sağlık<br />

branşının yüzde 11,26, genel zararlar branşının yüzde 6,85, genel sorumluluk branşının yüzde 1,98, kredi branşının<br />

yüzde 0,35, diğer branşların yüzde 8,96 paya sahip olduğu görülmektedir.<br />

Mevcut hali ile 50 bin kişiye istihdam sağlayan, varlıkları 28 milyar TL, prim üretimi 12 milyar TL düzeylerinde<br />

olan sigortacılık sektörü, bu rakamlara rağmen yine de ülkemizde beklenen yaygınlığı sağlayamamıştır.<br />

5684 sayılı sigortacılık kanunun yürürlüğe girmesi her ne kadar önemli bir kazanım olsa da yeterli değildir.<br />

Ülkemizde sigortalanabilecek konut sayısı 12 milyon iken sigortalı konut sayısı ise bunun sadece onda biri civarındadır.<br />

Otomobiller için bile sigorta yaptırmayan ciddi sayıda araç sahibinin varlığından söz etmemiz gerekmektedir.<br />

Ülkemizdeki bakir sigortacılık pazarının ileriye yönelik vaadettiği kârlılık nedeni ile ülkemize birçok yabancı<br />

sigorta şirketi gelmiştir. 2007 yılında çıkarılan sigortacılık kanununun içini de dolduran 32 yönetmelik ve yüz<br />

civarındaki genelge ve sektör duyuruları ile sigortacılık sektörünün altyapısı ciddi değişikliklere uğramıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 59: Sigorta Şirketleri Bazı Önemli Göstergeler (2008/06-2009/06)<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />

3.5.4 Sermaye Piyasasındaki Gelişmeler<br />

İMKB kurulduğundan bu yana, 1990 Körfez Krizi, 5 Nisan 1994 kararları, 1997’de Uzakdoğu Krizi, 2001<br />

Krizi ve son olarak 2008’in son çeyreğinde başlayan Global Ekonomik Kriz ve devamındaki türbülansı yaşamıştır.<br />

Kurulduğu günden bu yana 24 yıl içerisinde (1986 yılından bu yana) işlem hacmi ile birlikte ekonomiye<br />

44 milyar dolar kaynak girişi sağlamıştır.<br />

İlk kurulduğunda 16 şirketle başlayan İMKB 2001 krizine kadar artan bir şekilde 300 şirket barajını aşmış,<br />

2001’de derin bir kırılma yaşanmış, büyük bir yara alınmış ve günümüze 317 şirketle yoluna 300 milyar dolarlık<br />

işlem hacmi ile devam eden bir borsa gelmiştir.<br />

Küresel gelişmelerle de bağlantılı olarak 2009 yılının ilk yarısında İMKB’de temkinli bir şekilde yaklaşım<br />

kendini göstermiş, ikinci yarısı ise daha da olumlu bir şekilde geçmiştir.<br />

2009 yılı hem ülkemiz sermaye piyasaları hem de küresel piyasalar açısından 2008 krizindeki alınan yaraların<br />

sarılmaya çalışıldığı bir yıl olarak kendini göstermektedir. Kriz döneminde ülkeden çıkan TL’nin bir kısmı tekrar<br />

gelmiş, faiz indirimi ve likidite bolluğu da yine borsalara yaramıştır. Ülkemizdeki yatırımcı sayısı 2005 yılından<br />

sonra ilk defa 1 milyonun üstüne çıkmıştır.<br />

İMKB açısından 2010 yılına baktığımızda belirsizliğin arttığı bir dönem görülmektedir. Özellikle Dubai ve<br />

Yunanistan’ın yaşamış olduğu sorunların ve benzer örneklerin yaşanmasından korkulmaktadır. Faiz indirimlerinin


97<br />

durması, IMF anlaşmasındaki belirsizlik, bütçe açığı, seçim beklentileri vb. hususlar da piyasa algısını olumsuz yönde<br />

zorlamaktadır.2010 yılı, dünya ekonomisinin yaralarını sardığı ve yeniden büyümeye başladığı bir dönem olacağı,<br />

küresel büyümedeki canlanmaya ve risk iştahındaki artışa paralel olarak Türkiye ekonomisi’nin de durgunluktan<br />

çıkacağı tahmin edilmektedir. Bununla birlikte AB’nin yavaş büyümesi ve işsizliğin yüksekliği ülkemizdeki<br />

büyümeyi sınırlayacak etmenlerden birisidir.<br />

Kriz nedeniyle tüm dünya borsalarıyla birlikte yıl içerisinde ciddi türbülanslar yaşayan İMKB, yılsonuna<br />

doğru piyasalarda esen olumlu hava ve yerel ekonomideki gelişmelerle birlikte toparlanmaya başlamıştır. Ekim<br />

ayında, 2009′un zirvelerini test eden İMKB 100 Endeksi, tüm yatırım araçları içerisinde en yüksek getiriyi sağlayan<br />

entstrüman olarak kendini göstermiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 35: 2008-2009 İMKB 100 Endeksi, Kapanıs Fiyatlarına Göre (2008-2009)<br />

Kaynak: TCMB<br />

Ülkemizde yıllardır yüksek miktarlarda kâr eden yabancılar her ne kadar varlıklarını muhafaza<br />

etmiş olsalar da 2008 yılı bu kârların birçoğunun kaybedildiği yıl olmuştur. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı<br />

Kuruluşları Birliği (TSPAKB) verilerine göre, yabancı yatırımcılar 2008 yılında 41 milyon dolar zarar etmişlerdir ve<br />

bu zarar, 2005-2007 döneminde elde edilen kârın tümüyle kaybedilmesi anlamına geliyor. İMKB’de 990 bin yerli ve<br />

yabancı yatırımcının 1 milyon 103 bin hesabı bulunuyor.Hesap sayısındaki payı yüzde 99.37 olan yerli yatırımcılar<br />

hisse senetlerinin yüzde 32.58′ine, hesap sayısında yalnızca yüzde 0.63 payı bulunan yabancı yatırımcılar ise hisse<br />

senetlerinin yüzde 67.42’sine sahip bulunmaktadır. İMKB’nin seyri içerisinde görüleceği üzere hem yeterli bir piyasa<br />

yaygınlığı kazanamaması hem de yerli yatırımcının küçük yatırımcı olması en büyük dezavantajlardan birisidir.<br />

3.5.5 Diğer Mali Kesimdeki Gelişmeler<br />

3.5.5.1 Altın Piyasası ve Altın Borsası<br />

Ülkemiz kuyumculuk sektörü yıllık ortalama 400 ton altın ve 300 ton gümüşü işleyen, yarım milyon kişiyi<br />

istihdam eden önemli bir sektördür. Sektöre baktığmızda 10,000 civarında atölye ve bu atölyelerde çalışan yaklaşık<br />

100,000 kişi bulunmaktadır. Modern imalat yapan firma sayısı çok fazla olmayıp 15 civarındadır.<br />

Dünya külçe altın ithalatında ilk beşte yer alan ülkemizin ithalat oranları oldukça yüksektir. Bu nedenle de


98<br />

dış piyasalara fiyat bağımlılığı söz konusudur.Ülkemizde genelde kuyumculuk sektörü varlıkları ile aile varlıkları<br />

örtüşmektedir. Dolayısı ile olumsuz ve olumlu gelişmelerde aile serveti etkilenmektedir.<br />

Sektörün sorunları arasında uluslararası fiyat bağımlılığı, kayıt dışı ticaretin bulunması, kurumsalllaşamama,<br />

finansal piyasalara tam entegrasyon sağlanamaması, uluslararası piyasalardaki zor rekabet şartları, Çin ve Hindistan’ın<br />

güçlü piyasalar olarak sektörü zorlaması, Dubai mücevher sektörü ve borsasının bölgede hakimiyet artırması, İç<br />

pazarda azalan talep, sektörü kurumsal olarak temsil edecek bir yapının tam olarak var olmaması, sektörel anlamda<br />

bir planlamanın yapılamaması ve bu alanda yapılan akademik çalışmaların eksikliği bulunmaktadır.<br />

İhracatımız artmış ancak nitelikli iş gücü bu oranda artmamıştır. Ara eleman sorunu tüm sektörlerde olduğu<br />

gibi bu sektörde de geçerliliğini korumaktadır. Öte yandan ulusal ve uluslararası piyasada rakip ve pazar araştırması<br />

yapacak personel eksikliği de diğer bir husustur.<br />

İstanbul Altın Borsası’nda (İAB), 21’i banka, 32’si yetkili müessese, 21’i kıymetli maden aracı kurumları ve 8’i<br />

kıymetli maden üretimi veya ticareti ile iştigal eden anonim şirketler olmak üzere 82 üye bulunmaktadır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 60: Yıllık Altın ve Gümüş İthalat Rakamları (2006-2009)<br />

Kaynak: İAB<br />

Sektörün geliştirilmesi için aşağıdaki hususların değerlendirilmeye alınması gerekmektedir:<br />

• Orta ve uzun vadede talep daralmasını aşacak stratejiler geliştirilmelidir. Ulusal pazarlar aşılıp<br />

uluslararası pazarlara hazırlık yapılmalıdır.<br />

• Kurumsallaşma yönünde gerekirse mevzuat desteği de sağlanarak bir an önce kayıtdışılıktan<br />

çıkılmalıdır.<br />

• Finans sektörü ile işbirliği geliştirilmeli ve kıymetli madenlere dayanan türev ürünlerin önemi izah<br />

edilmelidir. Bu noktada riskten koruyucu ürünlerin geliştirilmesi/kullanılması teşvik edilmelidir.<br />

• Öte yandan, markalaşmanın önemi bu sektörde de çok ciddi katma değerler sağlayacaktır.<br />

Markalaşmaya önem verilmelidir.<br />

• Yetişmiş işgücü ve ara eleman eksikliğini giderecek eğitim planlaması yapılmalıdır. Hem bu konuda<br />

hem de diğer hususlarda İMMİB, İKO ve TOBB bir anlaşmaya varmalı ve ortak bir program<br />

çıkarmalıdır.<br />

• Sektörün, Gelir ve Kurumlar Vergisi, ÖTV Sorunu, İhracat Bedellerinin Altınla Ödenmesi, Ata<br />

Karnesi ve Geçici İthalat ve İhracat İşlemlerinde Darphane Onayı gibi sorunlu hususların da bir an<br />

önce çözüme kavuşturulması önem arzetmektedir.


99<br />

Ülkemizde altın üretimi son 5 yılda 3 kat artmış ve 5 tondan 15 tona yükselmiştir. 2009 yılında üretilen<br />

15 ton altının ortalama değeri ise 515 milyon dolar civarındadır.<br />

2001 yılından itibaren üretilmeye başlanan altının miktarı her geçen yıl artış göstermiş, 2001 yılında 1,4 ton ile<br />

başlayan altın üretimi, 2006 yılında 8 ton, 2007 yılında 10 ton, 2008 yılında 11 ton, 2009 yılında ise 15 ton oldu. Bu<br />

yılın sonunda üretilecek altın miktarının ise 20 tonu aşması beklenmektedir. Türkiye’de yer altında 6 bin 500 ton,<br />

yastık altında 5 bin ton altın olduğu tahmin edilirken, toplam 11 bin 500 tonluk bu altının değeri yaklaşık 400 milyar<br />

dolar olarak hesaplanmaktadır.<br />

Altın üretimi her geçen yıl artan Türkiye, 2006 yılından bu yana Avrupa ülkeleri arasında en büyük altın üreticisi<br />

konumundadır. Ülkemiz Dünyada altın talebi en yüksek ülkeler arasında 4. sırada yer almaktadır. Bunun bir sonucu<br />

olarak ortalama 6-7 milyar dolarlık altın ithalatı faturamız oluşmaktadır. Dolayısı ile bu potansiyelin kullanılması<br />

durumunda bu döviz ödemesi yapılmayacak, belki üretilen altının da ayrıca ihracatı ile katma değeri daha da yüksek<br />

bir şekilde satışı mümkün olacaktır.<br />

3.5.5.2 Finansal Kiralama<br />

2008 yılı başında leasing işlemlerinde uygulanan KDV’nin yüzde 1’den yüzde 18’e çıkarılması uygulamasına<br />

küresel krizin yarattığı olumsuz etkiler de eklenince sektördeki erime hızlanmış ve iş hacmi ilk dört ayda yüzde<br />

74 azalmıştır. 2007 sonunda 8.2 milyar dolar gibi yüksek cirolara ulaşan sektör KDV’nin yüzde 18’e çıkarılması<br />

ile birlikte 2008 sonunda 5.3 milyar dolara inmiştir. KOBİ’lere destek olmak amacı ile birtakım önlemler ve<br />

teşvikler uygulanmaktadır; Leasing sektöründeki KDV oranlarının yeniden düzenlenmesi de KOBİ’lere finansman<br />

sağlamanın, krediye ulaşmayı kolaylaştırmanın başka bir şekli olacaktır.<br />

2009 yıl sonu itibari ile leasing sektörünün 2008 rakamlarının bile yarısını elde etmesi zor gözükmektedir.<br />

Leasing uygulamasının 4-5 yıllık kredi sağladığını düşündüğümüzde bu sektörün ayakta kalmasının yüzde 99’u<br />

KOBİ olan ülkemiz ekonomisi açısından anlamlı olduğu görülecektir.<br />

Sektörün bu kadar sıkıntı çekmesinin sebebi alınan kararın hemen uygulamaya konulması ve geçişin kademeli<br />

yapılmasıdır. Yüzde 5’i suistimal edilen KDV indiriminin sektöre yüzde 100’lük ceza verilerek uygulanması hakkı<br />

aşan bir eylem olmuştur..<br />

Eylül 2009 itibarıyla finansal kiralama sektörünün aktif büyüklüğü, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde<br />

4,9 oranında azalarak 15,4 milyar TL’ye gerilemiştir. Söz konusu gerilemenin ana nedeni, finansal kiralama<br />

alacaklarının Eylül 2008’e göre yüzde 9,5 oranında azalmasıdır. Alacakların bilanço payındaki son yıllardaki düşüş<br />

de sürmektedir. Takipteki alacaklardaki artış, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 90 civarında gerçekleşirken, söz<br />

konusu kalemin bilanço payı yüzde 11,8’e ulaşmıştır. Reel sektördeki durgunluğun da etkisiyle son bir yılda tutarı<br />

yüzde 27 oranında bankalara yapılan plasmanların, bilanço payı da yüzde 8,7’ye yükselmiştir. Kaynak yapısına<br />

bakıldığında ise, sektördeki şirketlerin kullandıkları kredi miktarının geçen yılın aynı dönemine göre azaldığı,<br />

özkaynakların ise bilanço payının artarak yüzde 21,5’e ulaştığı görülmektedir.<br />

Finansal kiralama alacaklarının sektörel dağılımına bakıldığında, sanayi ve hizmetler sektöründen alacakların<br />

ağırlıkta olduğu görülmektedir. Eylül 2009 itibarıyla, bu sektörlere ilişkin takibe düşen alacaklar, geçen yılın aynı<br />

dönemine göre yaklaşık yüzde 96 oranında artış göstermiştir. Küresel krizin reel ekonomiye etkileri nedeniyle<br />

finansal kiralama sektöründe de artan, alacakların takibe dönüşüm oranı tarım sektöründe diğer sektörlere göre daha<br />

yüksek olup, Eylül 2009 itibarıyla sektörde takibe dönüşüm oranı yüzde 21 civarındadır. Alacakların fonksiyonel<br />

dağılımı incelendiğinde ise, finansal kiralama hizmetlerinden en çok KOBİ’lerin ve ticari şirketlerin yararlandığı<br />

görülmektedir. Hanehalkı ve bireysel işletmelerle yapılan kiralama işlemlerinde takipteki alacaklar son bir yılda<br />

yüzde 100, ticari şirketlerle yapılan kiralama işlemlerinde takipteki alacaklar yüzde 106 civarında artmıştır. Sektörün<br />

toplam alacakları karşılığında alınan teminatlar ise söz konusu dönemde yüzde 15 oranında azalmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


100<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 61: Finansal Kiralama Sektörü Sağlamlık Göstergeleri<br />

Kaynak: BDDK<br />

Finansal kiralama sektörünün net dönem kârı, Eylül 2009 itibarıyla, bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde<br />

51 oranında azalarak, 2<strong>14</strong> milyon TL’ye gerilemiştir. Söz konusu dönemde toplam gelirler yüzde 2,2, toplam giderler<br />

ise yüzde 1,1 azalmıştır. Bu etkinin yanı sıra sektörün toplam kârındaki düşüşte vergi karşılığının önemli oranda<br />

artması da etkili olmuştur.<br />

Finansal kiralama sektörünün, banka dışı finansal kesim içindeki payı, Eylül 2009 itibarıyla yüzde 51,4’e<br />

gerilemiştir. Kredi riskinin artmaya devam ettiği sektörde takibe dönüşüm oranı yüzde 10’un üzerindedir. Yabancı<br />

para varlık ve yükümlülüklerin bilanço payının azalma eğiliminde olması ve yabancı para cinsinden borçların<br />

bir önceki yılın aynı dönemine göre azalması kur riski açısından görece olumlu bir göstergedir. Sektörün kârlılık<br />

göstergelerinin son iki çeyrektir artmasına rağmen geçen yılın aynı dönemine göre kârlılık azalmıştır. Öte yandan,<br />

Eylül 2008 itibarıyla zarar eden şirket sayısı 7 iken, bu rakam Eylül 2009’da 6’ya düşmüştür.<br />

Tablo 62: Finansal Kiralama İşlemlerinin Mal Gruplarına Göre Dağılımı<br />

1 Ocak - 30 Eylül2009 Dönemi (İşlem Adedi : 4.363) (Bin TL)<br />

Kaynak: FİDER<br />

Maliye bakanlığının, leasing firmalarınca yapılan önerilere kulak vermesi gerekmektedir. Kiralamada<br />

tekrar yüzde birlik orana dönülmese bile alışta KDV yine yüzde 1 olmalı, kiralamada ise yüzde 8 ve 18 şeklinde


101<br />

uygulanmalıdır. Sektörün daha da erimesi durumunda sektörden bahsetmek yersiz olacaktır. BDDK’nın<br />

düzenlediği ve maliyeye vergi ödeyen bu sektör tamamen etkinliğini kaybedecektir. Dolayısı ile yüzde 1 bile<br />

olsa tahsil edilecek bir vergi matrahı kalmayacaktır. Ülkemizdeki finansal araç ve kurumların çeşitliliğine bu<br />

şekilde darbe vurulması hem ülkemizin genel misyonu hem de İstanbul’un finans merkezi olması fikri ile de<br />

çelişmektedir.<br />

3.5.5.3 Faktoring<br />

Faktoring de, 1980’li yıllardaki açılımdan sonra ülkemizde uygulanmaya başlayan ve KOBİ finansmanı<br />

sağlayan bir yöntemdir. Mevcut hali ile BDDK yönetimindedir. Varolduğu günden bugüne kadar Hazine Müsteşarlığı<br />

tarafından düzenlenen ve denetlenen bu sektörün sorunlarının BDDK tarafından çözülüp çözülmeyeceği de<br />

belirsizliğini sürdürmektedir. Yasa tasarısının kabul edilip uygulamaya geçirildiğinde beklenen katkıyı sağlayacağı<br />

ortaya çıkacaktır.<br />

Buna ek olarak sektörün diğer bir sorunu BSMV ile ilgilidir. Faktoring şirketleri genelde yüzde 30 özkaynak,<br />

yüzde 70 yabancı kaynak kullanmaktadır. Mevcut düzenleme ile mevduat da kabul edemeyen bu kurumlar yurtiçi<br />

bankalardan alınacak kredilerden yüzde 5 BSMV ödemek durumumdadırlar. Müşterisine kullandırırken de yine<br />

BSMV uygulayan faktoring firmalarının finansman maliyeti artmakta rekabet imkanı azalmaktadır.<br />

Bankaların şüpheli alacaklar için karşılık ayırmaları durumunda bunlar vergi kanunları açısından gider<br />

yazılabilirken faktoring şirketlerinin ancak yargı kararları neticesi bunu yapabilmeleri mümkündür ki pratikte de<br />

bunun bir anlamı olmamaktadır.<br />

Sektörün gelişimine baktığımızda, 2008 yılının son çeyreğinde ve 2009’un ilk yarısında küçülen sektör<br />

2009’un 3. çeyreği itibariyle yeniden hız kazanmıştır. Faktoring Derneği’nin 47 üyesine ilişkin 2009 yılı 9 aylık<br />

bilanço sonuçlarına göre, üyeler 21 milyar 986 milyon TL yurtiçi, 3 milyar 236 milyon TL yurtdışı işlemlerden<br />

olmak üzere toplam 25 milyar 222 milyon TL ciroya ulaştı. Sektörün 2009 yılını 36 milyar TL ciro ile kapatması<br />

öngörülmektedir.<br />

BDDK’nın Finansal Piyasalar Raporu’na göre ise faktoring sektöründe 2.769 personelle 75 şirket faaliyet<br />

gösteriyor. Bu şirketler, 25 Şube ve 107 temsilcilik ile 37 bin 641 şirkete hizmet veriyor. Sektörün krediden takibe<br />

dönüşüm oranı ise yüzde 7 ile bankacılık dışı finans kesimi ortalamasının altında bulunuyor.<br />

Kriz öncesi dönemde ortalama yüzde 35 büyüyen faktoring sektörü, 2008 son çeyreğinden 2009’un ilk 6 ayına<br />

kadar ortalama yüzde 15 büyümüştür. 2009’un 3’üncü çeyreğinden itibaren başlayan büyümenin 2010 yılından<br />

itibaren hızlanması beklenmekte, yasal altyapının da tamamlanması ile birlikte sektörün önü daha da açık hale<br />

gelmektedir.<br />

Önümüzdeki dönemde gelişen yeni pazarların da etkisiyle ihracatta beklenen% artışa paralel olarak özellikle<br />

ihracat faktoringinde% artış noktasında potansiyel bulunmaktadır. “Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman<br />

Şirketleri” konulu yasa tasarısı kanunlaştığı zaman bu alanda da gelişme beklenmektedir.<br />

Faktoring sektörünün toplam aktif büyüklüğü, bir önceki yılın aynı dönemine göre %2 oranında azalarak 9<br />

milyar TL’ye gerilemiştir. Bununla birlikte önceki çeyreğe göre toplamı artan aktiflerin %78’ini alacaklar hesabı<br />

oluşturmaktadır. Ekonomik durgunluk ve likidite sıkışıklığından dolayı alacakların faktoring şirketlerine iskonto<br />

ettirilmesi, faktoring sektörünün alacak miktarını artırmaktadır. Faktoring sektöründe geçen yılın aynı dönemine<br />

göre artış gösteren takipteki alacakların bilanço payı ise finansal kiralama, tüketici finansman ve varlık yönetim<br />

sektörleriyle kıyaslandığında daha düşük seviyededir. 2008 yıl sonundan itibaren tutarı artan bankalar hesabı aynı<br />

seviyesini korumaktadır. Kaynak yapısına bakıldığında, özkaynakların bilanço ağırlığının bankacılık dışı finansal<br />

sektör ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. Faktoring şirketlerinin kullandığı toplam kredi miktarında ise<br />

geçen yılın aynı dönemine göre önemli bir değişim olmamıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


102<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 63: Faktoring Sektörü Temel Bilanço Büyüklükleri<br />

Kaynak: BDDK<br />

Faktoring alacaklarının sektörel dağılımında, sanayi sektöründen alacakların toplam alacaklar içindeki payının<br />

diğer sektörlere göre daha yüksek olmakla birlikte azalma eğimlinde olduğu, hizmetler sektöründen alacakların<br />

ağırlığının ise artmakta olduğu görülmektedir. Geçen yılın aynı dönemine göre takipteki alacaklar en fazla sanayi<br />

sektöründen alacaklarda artarken, en yüksek takibe dönüşüm oranı da yüzde 8 ile sanayi sektöründedir. Faktoring<br />

alacaklarının fonksiyonel dağılımına bakıldığında ise, Eylül 2009 itibarıyla alacakların yaklaşık yüzde 75’inin ticari<br />

şirketlerden olduğu görülmektedir. Bankacılık dışı finansal kesim içinde son dönemlerde takibe dönüşüm oranının<br />

en düşük olduğu faktoring sektöründe, Eylül 2009 itibarıyla söz konusu oran KOBİ’lerden alacaklarda yüzde 8,8’dir.<br />

Faktoring sektörünün dönem kârı Eylül 2009 itibarıyla, bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 54<br />

oranında azalarak 249 milyon TL’ye gerilemiştir. Nominal faiz oranlarındaki genel düşüşün de etkisiyle, sektörün<br />

gelirlerindeki azalışın giderlerindeki azalıştan daha fazla oranda olması kâr rakamını etkileyen en önemli unsur<br />

olarak görünmektedir. Bunun yanı sıra vergi karşılığı kaleminin bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 71<br />

oranında artması da sektörün net kârını etkilemiştir. Faktoring dışı gelirlerin faktoring gelirlerine göre daha fazla<br />

olduğu sektörde, kambiyo işlemlerinden doğan kâr ve zararlar en büyük gelir ve gider kalemlerini oluşturmaktadır.<br />

Faktoring sektörününün bankacılık dışı finansal kesim içindeki payı Eylül 2009’da geçen yılın aynı dönemine<br />

kıyasla artarak yüzde 31,6’ya yükselmiştir. Yabancı para cinsinden yükümlülüklerin kaynak yapısındaki ağırlığının<br />

azalma eğiliminde olması, sektördeki kur riskinin önceki dönemlere göre daha az olduğuna işaret etmektedir. Kârlılık<br />

açısından bankacılık dışı finansal kesimdeki diğer sektörlerle kıyaslandığında görece daha iyi durumda olmakla<br />

birlikte sektörün aktif ve özkaynak kârlılıkları geçen yılın aynı dönemine göre azalmıştır. 2009’un ilk çeyreğinde<br />

artan zarar eden şirket sayısının, son iki çeyrekte azalması sektör açısından olumlu bir gelişmedir. Kredilerin takibe<br />

dönüşüm oranında faktoring sektörü, bankacılık dışı finansal kesim ortalamasının altında yer almakta olup, Eylül<br />

2009 itibarıyla söz konusu oran yaklaşık yüzde 7 düzeyindedir.<br />

Eylül 2009 itibarıyla faktoring sektöründeki şirket sayısı 75’tir. Söz konusu dönemde şube sayısının geçen<br />

yılın aynı dönemine göre 1 adet artarak 25’e yükseldiği sektörde, temsilcilik sayısı ise 126’dan 107’ye gerilemiştir.<br />

Sektördeki personel sayısında son üç çeyrektir devam eden düşüşün ardından 2009 yılı üçüncü çeyreğinde bir miktar<br />

yüzde artış görülmüştür. Dalgalı bir seyir izleyen müşteri sayısı ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 39<br />

azalmıştır. Faktoring sözleşme sayısı da son bir yıldır düşüş göstermektedir.<br />

3.5.5.4 Finansal Yatırım Araçları Getirileri<br />

TÜİK tarafından açıklanan verilere göre 2009 Aralık ayında bir önceki aya göre en yüksek reel getiri TÜFE ile


103<br />

indirgendiğinde yüzde 6,24 ile Borsa Endeksi‘nde gerçekleşmiştir.<br />

2009 Aralık ayında finansal yatırım araçlarından Borsa Endeksi, ÜFE ile indirgendiğinde yüzde 6,10, TÜFE ile<br />

indirgendiğinde yüzde 6,24 ile en yüksek oranda aylık reel getiri sağlamıştır.<br />

ÜFE ile indirgendiğinde; yatırım araçlarından Külçe Altın yüzde 1,73 ve Dolar yüzde 0,64 oranında aylık reel<br />

getiri sağlarken, Mevduat Faizi yüzde -0,01 ve Euro yüzde -1,35 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir. TÜFE ile<br />

indirgendiğinde ise; Külçe Altın yüzde 1,86, Dolar yüzde 0,77 ve Mevduat Faizi yüzde 0,12 oranında aylık reel<br />

getiri sağlarken, Euro yüzde -1,22 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir.<br />

Finansal yatırım araçları, ÜFE ve TÜFE ile indirgendiğinde; Külçe Altın üç aylık, Borsa Endeksi ise altı aylık<br />

ve yıllık değerlendirmelerde en yüksek reel getiri ile yatırımcısına kazandırmıştır.<br />

Külçe Altın, ÜFE ile indirgendiğinde yatırımcısına üç ayda yüzde 11,78, TÜFE ile indirgendiğinde yüzde 9,63<br />

oranında reel getiri sağlamıştır.<br />

Altı aylık değerlendirmeye göre Borsa Endeksi’nin reel getirisi, ÜFE ile indirgendiğinde yüzde 39,01, TÜFE<br />

ile indirgendiğinde ise yüzde 36,30 düzeyindedir. Aynı dönemde Dolar, ÜFE ile indirgendiğinde yüzde -5,05, TÜFE<br />

ile indirgendiğinde ise yüzde -6,90 oranında yatırımcısına en çok kaybettiren yatırım aracı olmuştur.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 64: Finansal Yatırım Araçlarının Aylık Nominal ve Reel Getirileri ( Aralık 2009 )<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Yıllık olarak değerlendirildiğinde, finansal yatırım araçları en fazla reel getiri oranına göre, Borsa Endeksi,<br />

Külçe Altın, Mevduat Faizi, Euro ve Dolar olarak sıralanmaktadır. ÜFE ile indirgendiğinde, Borsa Endeksi yüzde<br />

84,56, Külçe Altın yüzde 26,03 ve Mevduat Faizi yüzde 9,42 oranında yatırımcısına reel getiri sağlarken, Euro<br />

yüzde -1,26 ve Dolar yüzde -7,86 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde ise Borsa Endeksi<br />

yüzde 83,52, Külçe Altın yüzde 25,32 ve Mevduat Faizi yüzde 8,81 oranında reel getiri sağlarken, Euro yüzde -1,81<br />

ve Dolar yüzde -8,38 oranında yatırımcısına kaybettirmiştir.<br />

Şekil 36: 2009 Aralık Finansal Yatırım Araçlarının TÜFE’ye Göre Aylık Reel Getirileri (%)<br />

Kaynak: TÜİK


104<br />

3.6 KAMU KESİMİ<br />

Kamu kesiminin performansına ilişkin birçok değerlendirme kriz ile birlikte konunun ele alınmasını<br />

gerektirmektedir. Mevcut kriz ortamında likidite ihtiyacının artması, finansman zorluklarının yaşanmış olmasına<br />

rağmen kamu borç dinamikleri tehlikeli bir durum arz etmemiştir. Son yedi yıldır sürekli azalmakta olan kamu<br />

borç stokunun GSYH’ye oranının 2009’da 6-7 puan kadar artması beklenmektedir. Buna rağmen Türkiye’nin<br />

borç stoku, ABD, İngiltere, İtalya, Almanya, Fransa, Yunanistan, Hindistan, Brezilya, Arjantin, Macaristan ve<br />

Polonya gibi birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkenin oldukça altındadır.<br />

2009 yılı Aralık ayı itibariyle bakıldığında; merkezi yönetim bütçe giderleri 27 milyar 733 milyon, faiz hariç<br />

bütçe giderleri 6 milyar 692 milyon, Merkezi yönetim bütçe gelirleri1 milyar 875 milyon, genel bütçe vergi gelirleri<br />

8 milyar 169 milyon, TL olmuştur. Bu sonuçlara göre 2009 Aralık ayında; bütçe açığı 5 milyar 859 milyon, faiz<br />

dışı açık ise 4 milyar 817 milyon, TL olarak gerçekleşmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 37: AB Tanımlı Borç Stoku/GSMH (2001-2009)<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />

2009 yılında; merkezi yönetim bütçe giderleri 67 milyar 275 milyon, faiz hariç bütçe giderleri <strong>14</strong> milyar 74<br />

milyon, merkezi yönetim bütçe gelirleri 15 milyar 60 milyon, genel bütçe vergi gelirleri 72 milyar 417 milyon TL<br />

olarak gerçekleşmiştir. Bu sonuçlar değerlendirildiğinde 2009 yılında; Bütçe açığı 52 milyar 215 milyon, Faiz dışı<br />

fazla ise 986 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Merkezi Yönetim Bütçesi 2008 yılında 17 milyar 432 milyon TL<br />

açık vermiş iken, 2009 yılında açık 52 milyar 215 milyon TL olmuştur.<br />

AB ülkelerinde, Yunanistan’da ve birçok OECD ülkesinde kamu kesimi borçlanmaları ve bu borç oranlarının<br />

GSMH’ya olan oranındaki yükseklikler endişe verici olarak görülmektedir. Ülkemiz açısından ise bundan daha<br />

önemli sorunlar bulunmaktadır.<br />

3.6.1 Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi<br />

Maliye Bakanlığı Bütçe Gerçekleşmeleri Raporu’ndan ve Maliye Bakanlığı istatistiklerinden alınan bilgilere<br />

göre, 2009 yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Ocak-Aralık dönemi kümülatif gerçekleşmeleri çerçevesinde bütçe<br />

giderleri, bütçe gelirleri, bütçe dengesi ve faiz dışı fazla gelişmeleri şu şekilde olmuştur.<br />

2009 yılı bütçe giderleri içinde; Personel giderleri 55 milyar 930 milyon, sosyal güvenlik kurumlarına devlet<br />

primi ödemeleri 7 milyar 206 milyon, mal ve hizmet alım giderleri 29 milyar 594 milyon, faiz giderleri 53 milyar 201<br />

milyon, cari transferler 91 milyar 761 milyon, sermaye giderleri 19 milyar 847 milyon, sermaye transferleri 4 milyar<br />

3<strong>14</strong> milyon, Borç verme 5 milyar 422 milyon, TL’dir. Bütçe giderleri içinde en fazla cari transferler kalemi


105<br />

olarak ortaya çıkmaktadır. Bunu ise yakın rakamlarla faiz giderleri ve personel giderleri takip etmektedir.<br />

Önemli alt düzey harcama kalemlerinden; sağlık giderleri 8 milyar 797 milyon, Sosyal Güvenlik Kurumu’na<br />

yapılan transferler 52 milyar 685 milyon, tarımsal destekleme ödemeleri 4 milyar 495 milyon, mahalli idare payları<br />

ve diğer paylar 21 milyar 304 milyon, KİT sermaye desteği ödemeleri 3 milyar 16 milyon, iç borç faiz ödemeleri 46<br />

milyar 762 milyon, dış borç faiz ödemeleri 6 milyar 318 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Bu kalemler içindeki<br />

sağlık giderleri ve bu giderlerin artan yapısı kamu giderleri açısından önem arz etmektedir.<br />

2009 yılında 215 milyar 60 milyon TL olarak gerçekleşen merkezi yönetim bütçe gelirlerinin; 172 milyar<br />

417 milyon TL’si genel bütçe vergi gelirlerinden, 42 milyar 644 milyon TL’si diğer gelirlerden oluşmaktadır. Bütçe<br />

gelirleri 2008 yılında 209 milyar 598 milyon TL iken, 2009 yılında yüzde 2,6 oranında artış göstererek 215 milyar<br />

60 milyon TL olarak gerçekleşmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 38: 2009 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Vergi Gelirleri<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />

2009 yılında genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtı 172 milyar 417 milyon TL olmuştur. Genel bütçe vergi gelirleri<br />

içerisinde; gelir vergisi 38 milyar 445 milyon, kurumlar vergisi 18 milyar 23 milyon, motorlu taşıtlar vergisi 4 milyar<br />

496 milyon, dâhilde alınan KDV 20 milyar 852 milyon, özel tüketim vergisi 43 milyar 620 milyon, ithalatta alınan<br />

KDV 26 milyar 132 milyon, damga vergisi 4 milyar 169 milyon, harçlar 4 milyar 738 milyon, diğer vergiler 11<br />

milyar 943 milyon TL olarak gerçekleşmiştir.<br />

2008 yılı ortalarından sonra başlayan ekonomik daralma tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de bir yavaşlama<br />

sürecinin başlamasına neden olmuştur. Buna bağlı olarak Orta Vadeli Programda 2009 yılında ekonomide yüzde 6<br />

oranında reel küçülme öngörülmüştür. Öte yandan, krizin etkilerini azaltmak için yapılan vergi indirimleri 2009<br />

yılı vergi gelirlerinde yaklaşık 4.7 milyar TL tutarında bir kayba neden olmuştur.<br />

Bu olumsuzluklara rağmen vergi gelirlerinde 2008 yılına göre yüzde 2,6 oranında bir artış olmuştur. Bu durum<br />

vergi gelirlerinin ekonominin genel durumuna göre daha iyi bir performans ortaya koyduğunu göstermektedir.<br />

2009 yılında vergi gelirlerindeki olumlu gelişmede Gelir İdaresinin 2009 yılında gerek cari döneme yönelik<br />

gerekse geçmiş yıllara ilişkin tahsilât hedeflerini tutturması da önemli rol oynamıştır. 2009 yılında yeni teknolojik<br />

imkânlar kullanılarak ve bankalar ile kurulan işbirliği daha da geliştirilerek mükelleflere etkin ve hızlı ödeme metodu<br />

olan kredi kartı ile ödeme imkânının verilmiş olması ve bu kapsamda motorlu taşıtlar vergisi ile trafik para cezalarının


106<br />

kredi kartı ile tahsilât imkânının sağlanması ve bazı ödeme ve işlemlerden önce hak sahiplerinin veya ilgililerin vergi<br />

borcu bulunmaması şartı getirilerek tahsilât çalışmalarında etkinlik ve verimliliğin artırılması gibi Gelir İdaresinin<br />

tahsilât performansına yönelik bir takım iyileşmeler bu tahsilât hedeflerinin tutturulmasına önemli katkı sağlamıştır.<br />

Bu kapsamda 2009 yılında kredi kartı ile toplam 348 milyon TL tahsilât yapılmış ve bu hizmet sadece sanal POS<br />

ile verilmiştir. Yine bazı işlemlerde vergi borcu bulunmaması şartının getirilmesi suretiyle 1 milyar 282 milyon TL<br />

tahsilât yapılmıştır.<br />

Diğer taraftan, kamu oyunda Varlık Barışı olarak bilinen “Bazı Varlıkların Milli Ekonomiye Kazandırılması<br />

Hakkında Kanun” gereğince 2009 yılında toplam olarak 47 milyar 300 milyon TL matrah beyanında bulunulmuş<br />

ve 2009 yılı için bu uygulama sayesinde yaklaşık 534 milyon TL düzeyinde vergi geliri elde edilmiştir. Bu vergi<br />

gelirinin de gelirlerimizin artmasında etkisi olmuştur.<br />

2009 yılı Eylül ayında açıklanan Orta Vadeli Mali Plan’da vergi gelirleri 163 milyar 561 milyon TL olarak<br />

öngörülmüştü. Ancak 2009 yılı vergi gelirleri 8 milyar 856 milyon TL daha fazlasıyla 172 milyar 417 milyon TL<br />

olarak gerçekleşmiştir. Buna göre Orta Vadeli Mali Plan’da öngörülen vergi gelirlerinde yüzde 5,4 oranında bir<br />

artış olmuştur. 2009 yılında vergi gelirleri önceki yılın aynı dönemine göre Ocak –Eylül döneminde 2 milyar TL<br />

daha az gerçekleşerek yüzde 1,6 oranında azalmış iken Ekim-Aralık döneminde 6 milyar 250 milyon TL daha fazla<br />

gerçekleşerek yüzde 15,3 oranında artmıştır. Dolayısıyla 2009 yılında vergi gelirlerinde Orta Vadeli Mali Planda<br />

öngörülene göre daha yüksek düzeyde gerçekleşme Ekim-Aralık döneminde görülen bu olumlu performanstan<br />

kaynaklanmıştır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 39: Bütçe Açığı’nın GSYH’ya Oranı (%)<br />

2008 2009<br />

Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />

2009 Gerç<br />

2008 yılı bütçe açığının GSYH’ye oranı yüzde 1,8 olarak gerçekleşmişti. Orta Vadeli Program’da krizin<br />

etkisini göz önünde bulundurarak 2009 yıl sonu bütçe açığının yüzde 6,6 olarak gerçekleşeceğini öngörülmüştü.<br />

Ancak, gelir performansında biraz önce belirtilen olumlu gelişmeler sonucunda yıl sonu bütçe açığının GSYH’ye<br />

oranı yüzde 5,5 olarak gerçekleşmiştir. Mevcut hükümetin 2002 yılında göreve başladığı dönemde bütçe açığı 40<br />

milyar TL ve bu açığın GSYH’ye oranı yüzde 11,5 idi.<br />

2003 yılından itibaren görece siyasi ve ekonomik istikrar ve uygulamaya konulan makroekonomik politikalar<br />

ve yapısal reformlar ile uygulanan maliye politikaları neticesinde 2008 yılında bütçe açığının Gayri Safi Yurtiçi<br />

Hasılaya oranını yüzde 1,8’e indirilmiştir. Ancak, tüm dünyada olduğu gibi bizde de 2009 yılında bütçe açığında


107<br />

belli bir artış söz konusu olmuştur. Krizden çıkış ile birlikte 2010 yılından itibaren bu açığı kademeli olarak<br />

azaltmak hedeflenmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 40: : Bütçe Açığının GSYH’ya Oranı (2002-2012) (%)<br />

Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />

Son yedi yılda ortalama bütçe açığımız GSYH’ye oran olarak yüzde 3,6 olmuştur. Daha önceki yedi yılın<br />

ortalaması ise yüzde 8,8’dir. Bu, son 7 yılda uygulanan maliye politikasının ve sürdürülen mali disiplinin en bariz<br />

sonucudur.<br />

Faiz giderleri’ne baktığımız takdirde, yine 2002 yılından günümüze faiz giderlerinin GSYH’ya oranını<br />

hızlı bir şekilde düşürülmüştür. 2002 yılında yüzde <strong>14</strong>.8 olan bu oran, 2009 yıl sonunda yüzde 5.6 seviyelerine<br />

indirilmiştir. Ayrıca, faiz giderlerinin bütçe içerisindeki payının da sürekli olarak azaldığı görülmektedir. 2002<br />

yılında faiz giderlerinin bütçe içindeki payı yüzde 43.2 iken, 2009 yıl sonu itibarıyla bu oran yüzde 19.9’a inmiştir.<br />

Şekil 41: Faiz Giderlerinin GSYH’ya Oranı (2002-2009 Yılları)<br />

Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />

2009 yılı bütçesinde faiz giderleri için 57 milyar 500 milyon TL öngörülmüş iken 2009 yıl sonunda faiz giderleri<br />

gerçekleşmesi 53 milyar 201 milyon TL olmuştur. 2009’da yaşanan mali krize rağmen, öngörülenden 4 milyar 229<br />

milyon TL daha az faiz gideri yapılmış ve tasarruf edilen bu tutar halkımızın hizmetine sunulmuştur.


108<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 42: Faiz Giderlerinin Vergi Gelirlerine Oranı (2002-2009, %)<br />

Kaynak: Maliye Bakanlığı<br />

2002 yılında Türkiye ekonomisi vergi gelirlerinin yüzde 85,9’unu sadece faiz giderlerini ödemek için<br />

kullanıyordu. Bu oran yüzde 85,9’dan 2009 yılında yüzde 30,9 seviyelerine kadar indirilmiştir. Bundan sonraki<br />

yıllarda da faiz ödemelerin bütçemiz üzerindeki yükünü azaltmak temel önceliğimiz olacaktır.<br />

2009 yılı bütçesinin gerçekleşmelerine baktığımızda; Yatırım harcamaları 2008 yılına göre yüzde 11<br />

oranında bir artışla 24 milyar 161 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. TÜBİTAK Ar-Ge harcamaları için 740 milyon<br />

TL kullanılmıştır. Kamu görevlilerinin aylık ve ücretleri yüzde 8,7 oranında artırılmıştır. Aynı dönemde enflasyon<br />

yüzde 6,5 oranında gerçekleşmiştir. Böylece aylık ve ücretlerde reel bir artış sağlanmıştır.<br />

Sosyal Güvenlik Kurumunun açık finansmanı için 29 milyar 249 milyon TL aktarma yapılmıştır.<br />

İşverenlerimizin üzerindeki yükü azaltarak istihdam piyasasını etkinleştirmek ve işsizlik ile kayıtdışılığı azaltmak<br />

amacıyla işveren sigorta priminin 5 puanlık kısmı Hazine’den karşılanmıştır. Bunun için 3 milyar 521 milyon TL’lik<br />

gelirden olunmuştur.<br />

Ülkemizin istihdamında çok önemli bir yere sahip olan KOBİ’lerin desteklenmesi amacıyla 2009 yılı<br />

bütçesinden 169 milyon TL kaynak ayrılmıştır<br />

Bölgesel kalkınmayı hızlandırmak ve bölgeler arası gelişmişlik farkını azaltmak için GAP ve diğer bölgesel<br />

projelere 6 milyar TL civarında kaynak ayrılmıştır. Ayrıca, krizden çıkışı hızlandırmak için birçok gelir ve gider<br />

tedbiri bu bütçeyle hayata geçmiştir.<br />

Bu kapsamda,<br />

• Birçok üründe geçici süreli ÖTV ve KDV indirimine gidilmiştir.<br />

• Tüketici kredilerindeki Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu kesinti oranı yüzde 15’ten yüzde 10’a<br />

indirilmiştir.<br />

• İnternet hizmetlerinde Özel İletişim Vergisi yüzde 15’ten yüzde 5’e indirilmiştir.<br />

• Tapu işlemleri üzerinden binde 15 oranında alınan tapu harçlarını binde 5 oranına indirilmiştir.<br />

• Varlık Barışı Yasası ile yurtiçi ve yurtdışı kaynakları ekonomiye kazandırılmıştır.<br />

• Yeni bölgesel ve sektörel yatırım teşvik mevzuatı oluşturulmuştur.<br />

• KOBİ’lerin birleşmesi teşvik edilmiş,<br />

• 5084 sayılı Teşvik Kanunu’nun uygulama süresi 2009 yıl sonuna kadar uzatılmış,<br />

• Karayolları yatırımları hızlandırılmış,<br />

• Destekleme Fiyat İstikrar Fonuna ilave kaynak sağlanmış,<br />

• Eximbank’ın sermayesi güçlendirerek, ihracatçı desteklenmiştir.


109<br />

2009 yılı bütçesinin uygulanması sırasında son derece aktif bir maliye politikası yürütülmüş, bir taraftan, çarpan<br />

etkisini gözeterek altyapı yatırımlarına ağırlık verilirken diğer taraftan da vergi indirimleri ile ekonomik faaliyetler<br />

artırılmaya çalışılmıştır. Bu tedbirler sonucunda ekonomideki daralma üçüncü çeyrekte önemli oranda yavaşlamıştır.<br />

Dördüncü çeyrek için de olumlu beklentiler bulunmaktadır.<br />

2009 yılı içinde bulunduğumuz koşullara rağmen kontrol edilebilen ve yönetilebilen bir yıl olmuştur.<br />

3.6.2 Özelleştirme Gelir ve Giderleri<br />

Özelleştirme uygulamaları ülkemizde uzun süredir devam eden ve hem uygulamaları hem yöntemleri hem<br />

de sonuçları itibariyle tartışılan bir konu olmaya devam etmektedir. Özelleştirme uygulamaları ile elde edilmeye<br />

çalışılan hususların başında piyasa ekonomisini yaygın hale getirmek, devletin ekonomik üretim ve ekonomik<br />

büyüklükteki payını azaltmak olarak ifade etmek mümkündür. Ancak, özelleştirilen her varlığın satışından elde<br />

edilen bir gelir, bu gelirin nereye sağlanacağı, satışın kimlere yapılacağı vb. hususlar spekülasyon konusu yapılmış,<br />

özelleştirme lehine veya aleyhine olanlar konunun geniş boylu bir değerlendirmesini yapmadan ya tümden reddetmiş<br />

ya da tümden kabul etmişlerdir.<br />

Her ne kadar verimli çalışan kamu iktisadi teşebbüsleri var olsa da özelleştirme ile rekabet olmayan bir yapının<br />

rekabet ortamına kavuşturulması sağlanmaktadır. Kamu kesiminin kendi içinde rekabeti arttırıcı mekanizmalar<br />

kurabilmesi mümkün olamadığı için özelleştirme tek alternatif olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun bir sonucu olarak<br />

da ülkemizde farklı yöntemler de kullanarak farklı şekillerde özelleştirmeler gerçekleştirilmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 65: 1986-2009 Gerçekleştirilen Uygulamaların Toplam Tutarı (USD)<br />

Kaynak: ÖİB<br />

Tablo 65’te de görüleceği üzere farklı yöntemler kullanılarak toplam özelleştirme tutarı 38.6 milyar dolarlık bir<br />

sınıra yaklaşmıştır. Bu özelleştirmeler, özelleştirme mevzuatı çerçevesinde ve uygun görülen fiyat verildiğinde kamu<br />

varlıklarının özel sektöre devrini içermektedir. Özelleştirmenin başarılı veya başarısızlığını özel sektöre satış<br />

sonrasındaki verimlilik artışından ve kamuda kalması durumundaki alternatif maliyetinden hareket ederek<br />

hesaplamak mümkün olacaktır.<br />

Şimdiye kadarki uygulamalar içinde 2009 yılı için satış ve devir işlemleri tamamlanmış olan uygulamalar<br />

aşağıdaki tabloda yer almaktadır. İlgili tabloya bakıldığında 2009 yılında yapılan özelleştirmelerin büyük bir<br />

kısmının Tesis ve Varlık Satış veya Devir Toplamı’ndan oluştuğu görülmektedir.<br />

Tablo 66: 2009 Yılı Özelleştirme Uygulamaları (USD)<br />

Kaynak: ÖİB


110<br />

İlgili satış yönteminin detaylarına bakıldığında aslında 1.225 milyon dolarlık kısmının Başkent Elektrik Dağıtım<br />

A.Ş’nin, 600 milyon dolarlık kısmının Sakarya Elektrik dağıtım A.Ş’nin ve 440 milyon dolarlık kısmının da Meram<br />

Elektrik Dağıtım A.Ş’nin özelleştirilmesinden elde edildiği görülmektedir.<br />

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı verilerine göre halen özelleştirme kapsamında 2, kapsam ve programda 16<br />

olmak üzere toplam 18 kuruluş bulunmaktadır. Bu kuruluşların 11 tanesinde yüzde 50’nin üzerinde kamu<br />

payı vardır. Söz konusu 2 kuruluşun programa alınması yönündeki çalışmalar sürdürülmektedir. Bunun yanısıra,<br />

özelleştirme kapsamında 192 taşınmaz, 77 tesis, 5 liman, 8 otoyol, 2 boğaz köprüsü, şans oyunları lisans hakkı da<br />

yer almaktadır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 43: Yıllar İtibariyle Özelleştirme İşlemleri<br />

Kaynak: ÖİB<br />

Şimdiye kadar gerçekleştirilen özelleştirme işlemlerine bakıldığında ağırlıklı özelleştirmelerin 2004 ve<br />

sonrasında yapıldığı görülmektedir. Yapılan toplam özelleştirmelerin yüzde 53’ü Blok Satış, yüzde 23’ü Tesis ve Varlık<br />

Satışı, yüzde 19’u Halka Arz, yüzde 3’ü İMKB’de Satış ve yüzde 2’si ise Bedelli Devir şeklinde gerçekleştirilmiştir.<br />

Şekil 44: Yöntemler İtibariyle Özelleştirme<br />

Kaynak: ÖİB


111<br />

3.6.3 Kamu Finansman Dengesi ve Borç Yönetimi<br />

Kamu kesimi borç yönetimi, hem kamunun borç yükünün düşürülmesini hem de borç stokunun faiz, kur ve<br />

likidite risklerine karşı yönetilmesini içermektedir. Mali disiplin ve yapısal reformların getirdiği olumlu katkılar olsa<br />

da kriz dönemlerinde bu verilerin bozulmaması daha özel bir önem taşımakta, ancak aynı derecede de zorlaşmaktadır.<br />

Hazine’nin uyguladığı borç yönetiminin temel ilkelerine baktığımızda;<br />

• Nakit iç borçlanmanın ağırlıklı olarak TL cinsinden yapılması,<br />

• TL cinsi borçlanmanın ağırlıklı olarak sabit faizli enstrümanlarla yapılarak, gelecek 12 ayda faizi<br />

yenilenecek senetlerin payının azaltılması,<br />

• Ortalama vadenin piyasa koşulları elverdiği ölçüde uzatılarak, vadesine 12 aydan az kalmış<br />

senetlerin payının azaltılması,<br />

• Nakit ve borç yönetiminde oluşabilecek likidite riskinin azaltılması amacıyla güçlü rezerv<br />

tutulması şeklinde sıralayabiliriz.<br />

İç borçlanmanın enstrümanlara göre dağılımına baktığımızda, 2009 Aralık itibariyle en fazla borçlanmanın<br />

yüzde 56.4 ile iskontolu TL DİBS’nde olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla değişken faizli TL cinsin DİB’ler yüzde<br />

22, TÜFE’ye endeksli TL DİBS borçlanması yüzde 15,8, Sabit Kuponlu TL DİBS yüzde 4.8, TL Cinsi GES yüzde<br />

0,8 ve TL Cinsi GES yüzde 0,1 olarak takip etmektedir.<br />

Piyasalardan yapılan iç borçlanmanın döviz ve faiz yapısı ise aşağıdaki tablodaki gibi gerçekleşmiştir. Buna<br />

göre toplam borçlanmanın yüzde 61.3’ü sabit faizli iken yüzde 38.7’si değişken faizli olarak gerçekleşmiştir. Toplam<br />

borçlanmanın yüzde 99.9’u yani nerede ise tamamı TL cinsinden gerçekleşmiştir.<br />

İç borçlanmanın ağırlıklı ortalama vadesine baktığımızda 12 aylık ortalama olarak vadenin arttığı görülmektedir.<br />

2008 yılında 31.7 gün olan ortalama 2009 yılında 35.3 gün olarak gerçekleşmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 45: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi (2008-2009)<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />

TL Cinsi iskontolu iç borçlanmanın ağırlıklı ortalama maliyeti ise (birleşik faiz olarak) 2009 yılında yüzde<br />

11.6 olmuştur. 2008 yılında bu ortalama yüzde 19.2 idi. Dolayısı ile 2008 ve 2009 yılları arasındaki faiz farkından<br />

dolayı kamunun ödediği birleşik faizde ciddi anlamda bir düşüş gerçekleşmiştir. Genel trende bakıldığında 2008 ve<br />

2009 yıllarının başından itibaren her ay aradaki maliyet bandının arttığı (yani iki yıl arasındaki farkın arttığı) bir yapı<br />

görülmektedir. 2008 yılında aylık birleşik faizlerde en yüksek yüzde 21.5 ve en düşük yüzde 16.2 iken, 2009 yılında


112<br />

en yüksek yüzde 16.2 ve en düşük ise yüzde 7.5 olarak gerçekleşmiştir.<br />

Bileşik Faiz %<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 46: TL Cinsi İskontolu İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti<br />

1.50 1.43 1.33 1.16<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />

Merkezi yönetim iç borç servisine baktığımızda Anapara ödemesi 95.126 milyon TL ve faiz ödemesi<br />

46.762 milyon TL olmak üzere toplamda <strong>14</strong>1.889 milyon TL’lik ödeme yapılmıştır. En fazla ödeme Ağustos ayında<br />

toplamda 24 milyar 110 milyon TL olarak gerçekleşirken Aralık ayında ise toplamda 1 milyar 447 milyon TL olarak<br />

en düşük ödeme gerçekleşmiştir.<br />

22.01.2010 tarihi itibariyle kesinleşen ödemeler kapsamında 2010 yılında yapılacak ödemeler toplamı 173<br />

milyar ve 800 milyon TL olarak gözükmektedir.<br />

Merkezi Yönetim Bütçesi kapsamında birçok uluslararası kredi anlaşması imzalanmış olup bunların büyük bir<br />

kısmı ise kamu yatırımları ile ilgilidir. Bu kapsamda yapılan anlaşmaların tutarı ise 7 milyar dolar civarındadır.<br />

Şekil 47:2009 Yılı Merkezi Yönetim İç Borç Servisi<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı


113<br />

Uluslararası para fonundan yapılan kullanıma baktığımızda 2009 yılında hiç kullanım olmadığı görülmektedir.<br />

Borç geri ödemesi olarak ise 195 milyon dolar faiz 718 milyon dolar anapara olmak üzere 913 milyon dolarlık<br />

bir ödeme yapılmıştır. Dönem sonu itibariyle IMF borç stoku 7.958 milyar dolarak olarak gözükmektedir. 2000<br />

yılından buyana IMF’den 47.177 milyon dolarlık kullanım yapılmış, 6.631 milyon doları faiz 40.236 milyon<br />

doları anapara olmak üzere 46.867 milyon dolarlık bir geri ödeme yapılmıştır.<br />

Dış borç ödemelerinin döviz kompozisyonuna baktığımızda en fazla ödemenin yüzde 59.6 ile ABD doları<br />

cinsinden olduğu görülmektedir. Bunu yüzde 25.5 ile Euro, ardından SDR yüzde 9.9 ve Japon yeni yüzde 3.9 olarak<br />

izlerken diğer dövizler ise yüzde 1.1 oranında kalmaktadırlar.<br />

Merkezi yönetimin borç ödeme projeksiyonlarına baktığımızda 2010 yılı için 11 milyon dolar, 2011 yılı<br />

için 10.4 milyon dolar, 2012 için 9.9, 2013 için 7.4 ve 20<strong>14</strong> için 8.1 milyon dolarlık geri ödemeler söz konusudur.<br />

Bu ödemelerin detayları tabloda yer almaktadır.<br />

2010 yılının detaylarına baktığımızda ise en fazla ödeme 2 milyar 093 milyon dolar olarak Haziran ayında<br />

gerçekletirilecektir. Diğer büyük bir ödeme ise Şubat 2010’da 2,075 milyon dolar olarak yapılmıştır.<br />

İç borç stokunun alıcılarına göre baktığımızda bankacılık kesiminin toplam iç borcun yarısından fazlasının<br />

tarafı olduğu görülmektedir. Kamu bankaları ile özel bankalar yakın bir oranda iken yabancı bankaların ağırlığı ise<br />

yaklaşık yüzde 5 civarındadır. Banka dışı kesimde ise tüzel kişiler, yurtdışı yerleşikler ve gerçek kişiler sırası ile<br />

borçlanmanın yapıldığı tarafları oluşturmaktadırlar.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 67: Türkiye’nin Net Dış Borç Stoku (2003-2009Ç3)<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı<br />

Hazine tarafından garanti altına alınan krediler bulunmaktadır. Bu kredilere ilişkin geri ödemeler ve hangi tür<br />

kurumların borçlanmış olduğu aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Bunların dışında hem özel kesimin borçları hem<br />

de kamu kesimince garanti edilmemiş başka krediler de bulunmaktadır. Hazinenin 2009 sonu itibariyle 100 milyon<br />

TL gibi çok ciddi olmayan bir alacak rakamı da bulunmaktadır. Bu alacakların büyük bir kısmı ise zaten kamu<br />

kurumlarındandır. Vadesi geçen ödemelere baktığımızda mahalli idarelerin yüzde 80.3, KİT’lerin yüzde 19.1 ve<br />

diğer kurumların yüzde 0,6 oranında olduğu ve bu bahsedilen kurumların kamuya olan borçlarını ödemede<br />

geciktikleri görülmektedir.


1<strong>14</strong><br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 48: Hazine Garantili Kredilerin Geri Ödeme Projeksiyonları<br />

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı


115<br />

3.7. DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER<br />

3.7.1 Dış Ticaret<br />

TÜİK verilerine göre; 2009 yılı Aralık ayında, 2008 yılının aynı ayına göre ihracat yüzde 30,3 artarak 10 062<br />

milyon dolar, ithalat ise yüzde 31,4 artarak <strong>14</strong> 989 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde dış ticaret<br />

açığı yüzde 33,8 artarak 3 683 milyon dolardan 4 927 milyon dolara çıkmıştır. 2008 Aralık ayında yüzde 67,7 olan<br />

ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2009 Aralık ayında yüzde 67,1’e gerilemiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 49: 2008-2009 İhracat ve İthalat Rakamları<br />

İhracat İthalat<br />

Kaynak: TÜİK<br />

2008 Aralık ayında yüzde 41,8 olan Avrupa Birliği’nin (AB) ihracattaki payı 2009 Aralık ayında yüzde<br />

45,3’e yükselmiştir. AB’ye yapılan ihracat, 2008 yılının aynı ayına göre yüzde 41,4 artarak 4 559 milyon dolar<br />

olarak gerçekleşmiştir.<br />

2009 Aralık ayında en fazla ihracat yapılan ülke Almanya olmuştur. Bu ülkeye yapılan ihracat 2008 Aralık<br />

ayına göre yüzde 16,6 artarak 894 milyon dolar olurken, Almanya’yı sırasıyla İngiltere (658 milyon dolar), Fransa<br />

(628 milyon dolar) ve İtalya (558 milyon dolar) takip etmiştir. İthalatta ise Rusya Federasyonu ilk sırada yer almıştır.<br />

Bu ülkeden yapılan ithalat yüzde 0,8 azalarak 2 022 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Rusya’yı sırasıyla Almanya<br />

(1 602 milyon dolar), Çin (1 419 milyon dolar) ve A.B.D (867 milyon dolar) izlemiştir.<br />

2009 Aralık ayında fasıllar düzeyinde en büyük ihracat kalemi, kara taşıtları ve bunların aksam ve parçaları (1<br />

293 milyon dolar) olurken; bu fasılı, makinalar, mekanik cihazlar, kazanlar ve aksam-parçaları (758 milyon dolar),<br />

elektrikli makine ve cihazlar (712 milyon dolar), örme giyim eşyaları (648 milyon dolar) izlemiştir.<br />

3.7.1.1 İhracat<br />

Ekonomik faaliyetlere göre ihracat yapımıza baktığımızda toplam ihracatın en büyük kaleminin 125.2<br />

milyon TL ile imalat sektörüne ait olduğu görülmektedir. İmalat sektöründen sonraki kalemlerin toplamı ise yüzde 5<br />

civarındadır ve bu da yaklaşık olarak 6.5 milyar TL düzeylerindedir.<br />

2008 yılından 2009 yılına geldiğimizde toplam ihracattaki azalma yüzde 22.6 olmuştur. En büyük ihracat düşüşü<br />

de yine en önemli kalemimiz olan imalat kesiminde olmuş ve yüzde 23.7’lik bir azalma kaydetmiştir. Zaten toplam<br />

içindeki ağırlığı da yüksek olduğu için etkisi de büyük olmuştur. Tarım ve ormancılık artış gösteren tek ihracat<br />

kalemi olup yüzde 10’luk bir artış görülmüştür. Balıkçılıkta yüzde 21.5 azalma, madencilik ve taş ocakçılığında


116<br />

yüzde 21.9’luk bir azalma ve diğer kalemlerde de yüzde 6.5’lik bir düşüş gerçekleşmiştir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 68: Ekonomik Faaliyetlere Göre İhracat Rakamları 2008-2009<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Ülkemiz açısından imalat sektörünün önemi bu vesile ile bir kez daha açığa çıkmıştır. İmalat sektörünün<br />

uğradığı değişim ile 20 milyar dolarlık bir ihracat düşüşü yaşanmıştır.<br />

Tablo 69: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İhracat 2008-2009<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Malların ekonomik gruplar itibariyle sınıflandırılmasına baktığımızda ihracatta düşüşün en fazla yüzde 33.5’lik<br />

azalma ile sermaye(yatırım) mallarında gerçekleştiği, bunu yüzde 26.6 ile ara (hammadde) mallarının ihracatının<br />

takip ettiği görülmektedir. Tüketim malları ihracatı yüzde 13.4 düşüş kaydederken diğer ürünlerde yüzde 13’lük bir<br />

pozitif değişim olmuştur. Ortalama ihracat düşüşü ise yüzde 22.6’da kalmıştır. Sermaye ve ara mal ihracatındaki<br />

düşüşü başka ülkelerin de üretim sektörleri ile ilişkilendirmemiz mümkün olacaktır.<br />

Seçilmiş fasıllar itibariyle ihracat rakamlarına baktığımızda 2008 yılından 2009 yılına en fazla değişim<br />

yüzde 432’lik artış ile hububatta olmuş, bunu yüzde 88 ile canlı hayvan ihracatı takip etmiştir.<br />

İhracattaki yüzde 22.6 olan ortalama azalmadan daha fazla azalma kaydeden ihracat kalemleri ise ham postlar<br />

ve deriler, mensucat, postlar, kürkler, organik kimyasal ürünler, gemiler, suda yüzen taşıtlar, metal cevherleri<br />

şeklindedir. Bunun dışında kara taşıtları ve aksesuarlarında yüzde 33’lük, yapağı ve yün ürünlerinde yüzde 34’lük,<br />

mineral yakıtlar ve yağlarda yüzde 48, bakır ve bakır eşyalarda yüzde 48.4 ve demir-çelik ihracatında yüzde 48.9’luk<br />

azalmalar kaydedilmiştir.<br />

Buna göre kara taşıtlarındaki azalmanın karşılığı 6 milyar dolar, mineral yakıtlar ihracatındaki azalma 3.5<br />

milyar dolar ve demir çelik sektöründeki azalma ise 7 milyar dolarlık düşüşe neden olmuştur.<br />

Ülke grupları itibariyle dış ticaretimize baktığımızda ihracattaki en fazla düşüşün serbest bölgelere yapılan<br />

ihracat olduğu görülmektedir. Bunu AB ülkelerine yapılan ihracattaki yüzde 25.8’lik azalma ve diğer ülkelere yapılan<br />

ihracattaki yüzde 18.9’luk düşüş takip etmektedir. Diğer ülke gruplarına ilişkin detay bilgiler de aşağıdaki tabloda


117<br />

yer almaktadır. AB’nin ve diğer Avrupa ülkeleri, Asya ülkelerinin ihracattaki payı düşünüldüğünde bunlardaki<br />

düşüşün de önemi görülmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 70: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İhracat Rakamları<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Seçilmiş ülke gruplarına baktığımızda ise EFTA ülkelerine yapılan ihracatta yüzde 32’lik bir artış görülmüştür.<br />

En fazla düşüş ise yüzde 41’lik azalma ile Karadeniz Ekonomik İşbirliği ülkelerinde olmuş, bunu Bağımsız Devletler<br />

Topluluğu yüzde 37 ile takip etmiş, OECD ülkelerine yapılan ihracatta ise yüzde 23’lük bir azalma kaydedilmiştir.<br />

En çok ihracat yapılan elli ülkeye baktığımızda toplam ihracattaki payı yüzde 0.2 olan İngiliz Virjin adalarına<br />

yapılan ihracat yüzde 137 artış göstermiş, artış sağlanan diğer ülkeler arasında yüzde 83 Mısır, yüzde 67 Libya, yüzde<br />

43 Türkmenistan, yüzde 37 İsviçre, yüzde 31 Tayland, yüzde 30 Irak şeklinde görülmektedir. Artış gösteren ülkelerin<br />

toplam ihracatımız içindeki ağırlıklarının düşük olduğunu dikkate aldığımızda Türk ihracatçısının daralan pazarlar<br />

yerine alternatif pazarlara yöneldiği ve bu politikanın da kısmen karşılığının alındığını söylememiz mümkündür.<br />

En fazla ihracat düşüşü ise yüzde 63 ile BAE, yüzde 56 ile Singapur, yüzde 52.8 ile Ukrayna, yüzde 50 ile<br />

Rusya, yüzde 44.4 ile Romanya , yüzde 37 ile Fas, yüzde 35.5 ile Bulgaristan ve yüzde 34.8 ile Macaristan şeklinde<br />

gerçekleşmiştir.


118<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 71: En Çok İhracat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

En çok ihracat yapılan 10 ülke ve bunların sıralaması ise yukarıdaki tabloda yer almaktadır. Buna göre bu<br />

10 ülkenin toplam ihracattaki payı nerede ise toplam ihracatımızın yarısını oluşturmaktadır. Bu ülkelere yapılan<br />

ihracatın ise 16 milyar dolarlık düşüş ile 65.1 milyar dolardan 49 milyar dolara düştüğü görülmektedir.<br />

3.7.1.2 İthalat<br />

Ekonomik faaliyetlere göre ithalat yapımıza baktığımızda, imalat sektörü ithalatının toplam ithalat içindeki<br />

payının yüzde 78.8 olduğunu görmekteyiz. Bunu madencilik ve taşocakçılığı yüzde <strong>14</strong>.7 olarak izlemekte, ardından<br />

yüzde 3.3’le tarım ve ormancılık ile birlikte diğer kalemler (toplamda yüzde 6.6) gelmektedir. Değişim oranına<br />

baktığımızda en fazla ithalat düşüşünün diğer kalemlerde yüzde 51.8 olarak gerçekleştiğini görmekteyiz. Ancak<br />

bu kalemin ağırlığı yüzde 3.3 olduğu için çok önem arz etmemektedir. İmalat sanayi ithalatının yüzde 26 azalma<br />

kaydetmesi ile birlikte genel ithalat düşüşü yüzde 30.3 olmuştur. Oransal olarak ithalat ve ihracattaki düşüşe<br />

baktığımızda ithalatın ihracattan daha fazla azaldığı görülmektedir. En azından dış ticaret açığının da kapatılmasında<br />

fayda sağlayacak bu farklılık önem arz etmektedir.<br />

Tablo 72: Ekonomik Faaliyetlere Göre İthalat Rakamları 2008-2009<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Malların ekonomik gruplar itibariyle sınıflandırılmasına baktığımızda ithalatta en fazla düşüş ara (hammadde)<br />

mallarında yüzde 34.5 olarak gerçekleşmiş, bunu yüzde 23.5 ile sermaye (yatırım) malları takip etmiş, yüzde 10.4’lük<br />

tüketim malı ithalatındaki azalma ve yüzde 5’lik diğer mal gruplarındaki ithalat düşüşü de bunları takip etmiştir.<br />

İthalat ve ihracat rakamlarındaki bu tasnife göre düşüşe baktığımızda özel kesimin ve özellikle de üretim kesiminin<br />

ne kadar etkilendiği ortadadır.


119<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 73: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İthalat 2008-2009<br />

Kaynak: TÜİK<br />

Seçilmiş fasıllara göre ithalat rakamlarına baktığımızda demiryolu ulaşım araçları ve parçalarında yüzde 1<strong>14</strong>’lük<br />

bir artış görülmüştür. Ancak bu kalemin zaten fasıllar arasındaki ağırlığı çok cüzi bir yekün tutmaktadır. Gemi ve suda<br />

yüzen taşıtlar ithalatında yüzde 37 artış görülmüştür. Aradaki küçük artışlar görülen kalemleri ve bazı negatif düşüş<br />

gösteren kalemleri atladığımızda ortalama düşüş olan yüzde 30.3’den daha fazla düşüş gösteren kalemler arasında<br />

demir ve çelik eşya, adi metal aletler, yapağı, yün ve kıl, seramik mamulleri, hava taşıtları, hayvansal, bitkisel katı ve<br />

sıvı yağlar, ağaç ve ahşap eşya, aluminyum eşya, mineral yakıt ve yağlar, bakır ve bakır eşya, hububat, tuz, kükürt,<br />

toprak ve taşlar, demir ve çelik, inci, kıymetli taş, madeni para gelmektedir.<br />

Önemleri itibariyle baktığımızda makina, mekanik cihazlar ve kazanlardaki yüzde 24.1’lik düşüş nedeni ile<br />

5.5 milyar dolarlık bir azalma, plastik ve mamullerinde 2 milyar dolara yakın bir düşüş, kara taşıt ve aksamlarında<br />

4 milyar dolara yakın bir düşüş, mineral yakıt ve yağlarında 19 milyar dolara yakın bir düşüş ve demir ve çelik<br />

ithalatında ise 12 milyar dolar civarında bir düşüş görülmüştür.<br />

Bu düşüşlerin ekonomik küçülmenin hangi kesimleri daha fazla vurduğunu göstermesi açısından da önemi<br />

bulunmaktadır. Buna göre hem makine ve araç parkında, hem de konut ve yapı üretiminde ciddi bir gerileme<br />

bulunmaktadır. Krizden çıkış sonrasında da bu düşen rakamların ortalamanın da üzerinde artmasını beklemek normal<br />

olacaktır.<br />

Ülke grupları itibariyle ithalat rakamlarına baktığımızda serbest bölgelerden yapılan ithalatta yüzde 27.7’lik bir<br />

düşüş görülmektedir. AB’den yapılan ithalatta ise yüzde 24.4’lük bir azalma kaydedilmiş, diğer ülkeler kalemlerindeki<br />

düşüş ise yüzde 33.8 olmuştur.<br />

Seçilmiş ülke gruplarına baktığımızda en fazla ithalat düşüşü yüzde 55.3 ile EFTA ülkelerinde görülürken<br />

bunu yüzde 49 ile Ekonomik İşbirliği Teşkilatı izlemiş, ardından ise yüzde 39.4 ve yüzde 39.2 ile İslam Konferansı<br />

Teşkilatı ve Türk Cu mhuriyetleri bunları takip etmiştir. Toplam ithalat içinde en fazla ağırlığa sahip olan, daha<br />

doğrusu, ithalatımızın yarısından fazlasını yaptığımız OECD ülkelerinden yapılan ithalatta ise yüzde 27’lik bir düşüş<br />

olmuştur. Bunun sonucunda 103 milyar dolar olan 2008 ithalatı 75 milyar dolara düşmüştür. Daha detaylı bilgiler<br />

yukarıdaki tablodan izlenebilir.<br />

En çok ithalat yapılan 50 ülkenin detaylarına baktığımızda ithalatın arttığı ülkeler arasında yüzde 23 ile<br />

Norveç, yüzde 17 ile Bangladeş, yüzde 15.9 ile Nijerya gelmektedir. Bu ülkelerin toplam ithalat içindeki ağırlığı 0.5<br />

civarlarındadır. Fakat bu ülkeler yeni pazarlar olması itibariyle önem arz etmektedir. İthalat ya da ihracat şeklinde<br />

girilen ilişkilerin yöntemli bir şekilde dış ticaretten elde edilen faydaların maksimize edilmesine kullanılması<br />

mümkün olacaktır.


120<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 74: Ülke Gruplarına Göre 2008-2009 Yılı İthalat Rakamları<br />

Kaynak: TÜİK<br />

İthalattaki en fazla azalma yüzde 64 ile İsviçre, yüzde 58.5 ile İran, yüzde 53.8 ile Kazakistan, yüzde 49 ile S.<br />

Arabistan, yüzde 48.3 ile Ukrayna, yüzde 39.4 ile Bulgaristan, yüzde 37.8 ile Cezayir, yüzde 37 ile Rusya, yüzde 36<br />

ve 35’lik düşüşlerle Malezya, Romanya, Danimarka, Tayland ve İngiltere’de olmuştur.<br />

Tablo 75: En Çok İthalat Yapılan 10 Ülke ve Sıralaması (2008-2009)<br />

Kaynak: TÜİK<br />

En fazla ithalat yapılan 10 ülkeye baktığımızda bunlardan yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payının<br />

yüzde 63 olduğunu görmekteyiz. Bu on ülkeden yapılan ithalat 38 milyar dolarlık azalma ile 88.7 milyar dolar<br />

düzeylerine inmiştir. En fazla düşme yüzde 58 ile İran’da olmuş sonra sırasıyla yüzde 37 ile Rusya’da olmuş, bunu<br />

yüzde 28 ile ABD takip etmiştir.


121<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 50: 2008-2009 Yılları ve Aylar İtibariyle İthalat/İhracat Karşılama Oranı<br />

Kaynak: TÜİK<br />

İthalat ve ihracatın birbirini karşılama oranlarına baktığımızda her zaman için ihracat aleyhine olan bu verinin<br />

kriz şartlarında kapanmakta olduğunu görmekteyiz. Yukarıdaki şekilden de anlaşılacağı üzere aylar itibariyle 2008<br />

ve 2009 yılları karşılaştırıldığında 2009 yılında ihracat ve ithalat rakamlarındaki düşüşe rağmen, oransal olarak<br />

ihracatın ithalatı karşılaması daha iyi bir performans sergilemiştir.<br />

3.7.2 Ödemeler Dengesi<br />

TCMB tarafından açıklanan ödemeler dengesi istatistiklerine göre 2009 yılının Aralık ayında cari açık,<br />

2008 yılının aynı ayıyla karşılaştırıldığında yüzde 4,5 oranında artarak 3.078 milyon dolardan 3.217 milyon<br />

dolara yükselmiştir. Bu gelişmede, cari işlemler hesabı altında hizmetler dengesi, gelir dengesi ve cari transferler<br />

kalemlerindeki cari açığı azaltıcı gelişmelere karşın, ödemeler dengesindeki dış ticaret açığının 2008 yılı Aralık<br />

ayına göre yüzde 30,1 artarak 3.432 milyon dolara yükselmesi etkili olmuştur.<br />

Öte yandan, 2009 yılı toplamına bakıldığında cari açık, 2008 yılına göre yüzde 67 oranında düşüş<br />

göstererek 41.947 milyon dolardan 13.854 milyon dolara gerilemiştir.<br />

Cari İşlemler Hesabı altında yer alan Dış Ticaret Dengesi rakamlarına baktığımızda, 2009 yılı Ocak-<br />

Aralık dönemi verilerine göre ödemeler dengesi tablosundaki dış ticaret dengesi, 2008 yılının aynı dönemine oranla<br />

yüzde 53,4 azalarak 24.729 milyon dolar tutarında açık vermiştir. 2009 yılının oniki aylık dönemi alt kalemler<br />

itibarıyla incelendiğinde; altın dahil ithalat (CIF) harcamalarının 2008 yılına oranla yüzde 30,3 oranında azalarak<br />

<strong>14</strong>0.776 milyon dolara, ihracat (FOB) gelirlerinin yüzde 22,6 oranında azalarak 102.165 milyon dolara ve bavul<br />

ticareti gelirlerinin ise yüzde 22,9 oranında azalarak 4.783 milyon dolara gerilediği görülmektedir. Bunun yanı sıra<br />

parasal olmayan altın kalemi, 2008 yılında 1.365 milyon dolar net çıkış kaydetmişken, 2009 yılında 3.007 milyon<br />

dolar net giriş kaydetmiştir.


122<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 76: Ödemeler Dengesi Cari İşlemler ve Dış Ticaret Dengesi 2008-2009<br />

Kaynak: TCMB<br />

Cari İşlemler Hesabı altındaki Hizmetler Dengesi’ne baktığımızda TÜİK’in turizmle ilgili olarak gerçekleştirdiği<br />

anket çalışmalarının sonuçlarına göre, 2009 yılının on iki aylık döneminde turizm gelirleri bir önceki yılın aynı<br />

dönemine oranla yüzde 3,2 azalarak 21.250 milyon dolara, turizm giderleri de yüzde 18,3 artarak 4.<strong>14</strong>7 milyon<br />

dolara yükselmiştir. Bunun sonucunda söz konusu dönemde, net turizm gelirleri yüzde 7,3 oranında azalarak<br />

17.103 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Kriz ortamında turizm gelirlerindeki azalmanın aynı zamanda<br />

giderlerdeki artışla daha da olumsuz hale getirilmiş olması önemli bir problem olarak gözükmektedir.<br />

Hizmetler başlığının diğer önemli bir kalemi olan taşımacılık kaleminde 2008 yılında 134 milyon dolar net<br />

çıkış olmuşken, 2009 yılında 1.021 milyon dolar tutarında net giriş gerçekleşmiştir. Taşımacılık kalemi alt kalemler<br />

itibariyle incelendiğinde, 2009 yılının navlun kaleminde bir önceki yıla oranla yüzde 49,7’lik azalışla 1.587 milyon<br />

doları net çıkış olmuşken, diğer taşımacılık kaleminde yüzde 13,7 oranında azalışla 2.608 milyon dolar tutarında net<br />

giriş gerçekleşmiştir.<br />

Yurtiçinde yerleşik inşaat şirketlerinin yurtdışında gerçekleştirdikleri inşaat hizmetlerinden kaynaklanan net<br />

döviz girişi, 2008 yılına oranla yüzde 11,9 artarak 1.090 milyon dolar olmuştur.<br />

Yurtdışında yerleşik kişilerle gerçekleştirilen sigorta ve reasürans işlemlerine ilişkin verilerden oluşan sigorta<br />

hizmetleri kalemiyle ilgili olarak net gider, 2009 yılında yüzde 20,8 azalarak 542 milyon ABD doları olmuştur.<br />

Bu gelişmeler sonucunda, 2008 yılında toplam 17.121 milyon dolar fazla veren Hizmetler Dengesi kalemi,<br />

2009 yılında yüzde 5,3 azalarak 16.219 milyon dolar fazla vermiştir.<br />

Cari işlemlerdeki Gelir Dengesi’ne baktığımızda ücret ödemeleri ve yatırım geliri kalemlerinden oluşan gelir<br />

dengesi kalemindeki net çıkış, 2009 yılında yüzde 6,3 oranında azalarak 7.646 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />

Yatırım geliri kaleminin altında büyük ölçüde kâr transferlerinden oluşan doğrudan yatırımlar ve faizlerden oluşan<br />

diğer yatırımlarda gerçekleşen net çıkış, 2009 yılında sırasıyla yüzde 13,9 azalışla 2.248 milyon ve yüzde 13,9<br />

azalışla 5.560 milyon dolar olurken; portföy yatırımlarından kaynaklanan net giriş yüzde 72,5 azalarak 267 milyon<br />

dolar olarak gerçekleşmiştir.


123<br />

2009 yılı Ocak-Aralık döneminde uzun ve kısa vadeli kredilere ilişkin faiz giderleri, 2008 yılı on iki aylık<br />

toplama oranla yüzde <strong>14</strong>,5 azalarak 7.245 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.<br />

Cari transferler kalemi, 2009 yılında yüzde 8,9 oranında artarak 2.302 milyon dolar giriş kaydetmiştir. Bu<br />

dönemde,Genel Hükümet kalemi 1.155 milyon ABD doları gelir kaydederken, diğer sektörler kalemi altında yer<br />

alan işçi gelirlerinde ise 934 milyon dolar gelir gerçekleşmiştir.<br />

Sermaye ve Finans Hesabı detaylarına baktığımızda, 2009 yılında finans hesaplarında gerçekleşen net<br />

sermaye girişi, 2008 yılına oranla yüzde 85,1 azalarak 5.417 milyon dolar olmuştur. Sermaye girişindeki azalma<br />

ülkemize has bir durum olmayıp kriz kaynaklı olarak sermaye hareketlerinde genel bir kısıntı ve risk algısındaki<br />

artışa bağlı olarak likiditede bir çekilme küresel ölçekte yaşanmıştır. Bu dönemde gözlemlenen başlıca gelişmeler<br />

şu şekilde özetlenebilir.<br />

Doğrudan Yatırımlar: Doğrudan yatırımlar kalemi altında, Türkiye’deki yabancı sermayeli şirketlerin<br />

yurtdışındaki ortaklarından kullandıkları kredileri ve yurtdışında yerleşik kişilerin Türkiye’de gerçekleştirdikleri<br />

gayrimenkul alımlarını da içeren yurtdışında yerleşik kişilerin yurtiçinde yaptıkları net yatırımlar, 2008 yılında<br />

18.269 milyon dolar olarak gerçekleşmişken, 2009 yılının oniki aylık döneminde toplam yüzde 58,4 azalarak<br />

7.597 milyon dolar olmuştur. Alt kalemler itibariyle incelendiğinde, yurtdışında yerleşik kişilerin Türkiye’de<br />

gerçekleştirdikleri net gayrimenkul alımlarının 2008 yılına oranla yüzde 38 azalarak 1.820 milyon dolara gerilediği<br />

görülürken, Türkiye’deki yabancı sermayeli şirketlerin yurtdışındaki ortaklarından kullandıkları kredilerle ilgili<br />

olarak <strong>14</strong>7 milyon dolar net kredi kullanımı gerçekleştirilmiştir.<br />

Yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışında yaptıkları net yatırımlarla ilgili olarak, 2008 yılında net 2.549 milyon<br />

dolar tutarında yatırım yapılmışken, 2009 yılında yapılan yatırım miktarı 1.571 milyon dolara düşmüştür. Sonuç<br />

itibariyle, doğrudan yatırımlar kaleminde 2009 yılında gerçekleşen net sermaye girişi yüzde 61,7 oranında azalarak<br />

6.026 milyon dolar olmuştur.<br />

Portföy Yatırımları: 2008 yılında 5.046 milyon dolar net sermaye çıkışı olan portföy yatırımlarında 2009<br />

yılında 198 milyon dolar tutarında net giriş gerçekleşmiştir.<br />

Alt kalemler itibariyle incelendiğinde, varlıklar başlığı altında, yurtiçinde yerleşik kişilerin yurtdışında menkul<br />

değer alım-satımları ile ilgili olarak, 2008 yılında 1.276 milyon doları 2009 yılında da 2.740 milyon dolar tutarında<br />

net alım yapılmıştır.<br />

Portföy yatırımları kaleminin yükümlülükler başlığı altında yurtdışında gerçekleştirilen tahvil ihraçlarıyla ilgili<br />

olarak Genel Hükümet, 2009 yılında 1.820 milyon dolar tutarında net kullanım gerçekleşmiştir. Aynı kalem, 2008<br />

yılında 587 milyon dolar net kullanım olarak gerçekleşmişti.<br />

Yurtdışında yerleşik kişiler, hisse senedi piyasasında 2009 yılı Aralık ayında 639 milyon dolar tutarında net<br />

alım yaparak 2009 yılında toplam 2.827 milyon dolar net alım gerçekleştirmiştir. Öte yandan, devlet iç borçlanma<br />

senetleripiyasasında yurtdışı yerleşiklerce Aralık ayında 1.198 milyon dolar tutarında net satımla birlikte, 2009<br />

yılının tamamında toplam 1.709 milyon dolar tutarında net satım olmuştur.<br />

Diğer Yatırımlar: Ticari ve nakit krediler ile mevduatlardan oluşan bu kalemde 2008 yılında 24.563 milyon<br />

dolar net giriş gerçekleşmişken, 2009 yılında 696 milyon dolar net çıkış olmuştur.<br />

a. Varlıklar<br />

Bu bölümde yer alan ticari kredilerde, ihracat karşılığı yurtdışına açılan kredilerle ilgili olarak, 2008 yılında<br />

yurtdışı yerleşiklerce 1.723 milyon dolar tutarında net kredi geri ödemesi gerçekleştirilmişken, 2009 yılında net 1.403<br />

milyon dolar tutarında kredi açılmıştır. Öte yandan, nakit kredilerde 2008 ve 2009 yılının on iki aylık dönemlerinde<br />

yurtdışında yerleşik kişilere sırasıyla 97 milyon ve 483 milyon dolar tutarında net kredi açılmıştır.<br />

Bankaların yurtdışı muhabirleri nezdindeki döviz varlıkları, 2008 yılında 9.060 milyon dolar artmışken, 2009<br />

yılında 6.018 milyon dolar azalış kaydetmiştir.<br />

b. Yükümlülükler<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


124<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 77: Ana Kalemler İtibariyle Ödemeler Dengesi 2008-2009<br />

Kaynak: TCMB<br />

2008 yılında 35.493 milyon dolar artış gözlemlenen yükümlülükler kaleminde 2009 yılında 4.828 milyon dolar<br />

azalış olmuştur.<br />

Alt kalemler itibariyle incelendiğinde, ithalat karşılığı sağlanan ticari krediler kaleminde 2009 yılında<br />

1.161 milyon dolar net geri ödeme kaydedilmiştir. Aynı kalemde 2008 yılında 1.565 milyon dolar net kullanım<br />

gerçekleşmişti.<br />

Krediler kalemi incelendiğinde ise Uluslararası Para Fonu kredileriyle ilgili olarak Genel Hükümet, Aralık<br />

ayında kullanım veya geri ödemede bulunmamış ve böylece 2009 yılı Ocak-Aralık döneminde net geri ödeme miktarı<br />

680 milyon dolarda kalmıştır. Söz konusu dönemde yurtdışı piyasalar ve diğer uluslararası kuruluşlardan sağlanan<br />

uzun vadeli kredilerle ilgili olarak 1.598 milyon dolar net kullanımda bulunulmuştur. Yurtdışından sağlanmış olan<br />

kredilerle ilgili olarak, bu dönemde bankacılık sektörü 4.1<strong>14</strong> milyon dolar, diğer sektörler ise 9.476 milyon dolar<br />

net geri ödeme gerçekleştirmiştir. Aynı sektörler, 2008 yılında sırasıyla 3.017 milyon ve 23.662 milyon dolar net<br />

kullanım kaydetmişti.<br />

Yurtdışında yerleşik kişilerce Merkez Bankası ile yurtiçinde yerleşik bankalarda tutulan mevduat hesaplarından


125<br />

oluşanmevduatlar kalemi, 2008 yılında 3.387 milyon dolar net giriş kaydetmişken, 2009 yılında yüzde 108,5 artarak<br />

7.062 milyon dolar tutarında net giriş göstermiştir. Bu dönemde yurtdışı bankaların yurtiçinde tuttukları net mevduat<br />

tutarı 7.138 milyon dolar tutarında giriş kaydetmiştir.<br />

Rezerv Varlıklar<br />

Finans hesaplarının son kalemi olan rezerv varlıkların içinde bulunan resmi rezervlerde 2008 yılında 1.057<br />

milyon dolar azalış görülmüşken, 2009 yılında toplam 111 milyon dolar artış olmuştur.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


126<br />

IV. GENEL DEĞERLENDİRME, SONUÇ VE ÖNERİLER<br />

DÜNYA <strong>EKONOMİ</strong>Sİ<br />

Geçen yıl yayınladığımız raporumuzda da detaylı bir şekilde belirtildiği üzere, küresel finansal sistemin temelinde<br />

güçlü bir bankacılık ve sermaye akışı yapısı ve bu yapı üzerinde fonların ABD’ye aktığı bir sistem kullanılmaktaydı.<br />

Bu sistemde şirketlere ve bankalara yatırım yapan yatırımcılar da riskler almaktaydı. Herkesin mutlu olduğu bu<br />

ortamda kamu yetkilileri gerekli müdahalelerde bulunmamış ve bunun sonucu olarak da yaşadığımız kriz ortamı<br />

oluşmuştur. Kısacası, krizin temel nedenleri arasında finans şirketlerinin aldıkları riskin önemini algılamamaları ve<br />

düzenleyici kurumların da bu riskleri erken fark edemeyişi, gereken önlemleri alamayışı olmuştur.<br />

Geçtiğimiz süreç içinde finansal kurumlar herkese ve her kesime kredi vermek için yarışa girmiş, risk<br />

yönetiminin çıtaları aşağıya indirilmiş ve sistem sermaye ve likidite destekleri yönünden açık vermiştir.<br />

Yaşanan bu gelişmeler karşısında tabir yerinde ise tüm kesimlerin sütten ağzı yanmış ve yoğurdu üfleyerek<br />

yeme yarışına girmişlerdir. Kriz dönemlerinin psikolojik etkisi işlem yapan tarafların piyasadan çekilmesi olarak<br />

kendini göstermektedir. Ancak, yaşanan tecrübelerin meydana getirdiği farklılıklar da gözden kaçırılmamalıdır. Tüm<br />

dünya bu tecrübeleri yaşarken ülkemiz 2001 yılında çok ciddi bir sınav vermiş ve birçok dersler almıştır. Biz bu<br />

dersleri alırken öte yandan sistem ve geleneksel yapının da değişimine yönelik sinyaller alınmaya başlanmıştır.<br />

G7’den G20’ye giden bir dünyada gelişmiş ülkelerden de gelişmekte olan ülkelere doğru bir eksen kayması söz<br />

konusudur. Bu değişen sistemlere bakılması ve bunların gereklerine göre ayak uydurulması bir zaruret olarak kendini<br />

göstermektedir. Eski modelleri kullanarak analizlerimizi yapmak ve çözümler üretmek de yine eski sorunların<br />

benzerlerini doğuracaktır.<br />

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 2009 yılında dünya genelinde 51 milyon işsiz kalacağını öngörmektedir.<br />

Her ülkenin krizi ve yaşadığı tecrübeler bazı farklılıklar taşımakta, tedbirler de buna göre alınmaktadır. Ancak,<br />

küresel krizle mücadelede G-20 ve AB dışında ulusal seviyede kalınmakta ve küresel bir sorun karşısındaki<br />

bu ulusal tedbirler de yeterli olmamaktadır.<br />

Küresel krizin önümüzdeki dönemde geleceği nokta her ne kadar tahmin edilmeye çalışılsa da alternatif çözüm<br />

önerilerini her seviyede tartışmak gerekmektedir. Örneğin, canlandırıcı önlemler açısından 1970’lerde de uygulanan<br />

devletten devlete kredi mekanizmasının kullanılması gibi hususlar mümkün olduğunca tekrar gündeme<br />

getirilebilir. 1980’lerde yüzde 1 düzeylerinde olan gelişmekte olan ülkelere giden yabancı sermaye, 1990’larda<br />

yüzde 3’e, 2000’lerde yüzde 4’e ve 2007’de yüzde 7’lere çıkarken kriz sonrasında tekrar 1980’lerdeki seviyelere<br />

dönmüştür. Piyasa mekanizmaları ile çözülemeyen bu nakit blokajını kamusal mekanizmalarla çözmeye<br />

çalışmak noktasında da adımlar atılmalıdır.<br />

Birçok raporda da belirtildiği üzere krizin odağında bulunan zengin ve sanayileşmiş ülkeleri rahatlatmak ancak<br />

“yükselen güçler/gelişmekte olan ülkeler” sayılabilecek ülkelerin kurtarılmasından geçmektedir. Bu ülkelere olan<br />

nakit akışı ve sermaye girişinin engellenmesi, bu ülkelerdeki talebi ve üretimi de baltalayacak ve sermaye sahibi<br />

tekrar kendisini vuracaktır.<br />

Ülkemiz, tıpkı diğer birçok ülke gibi, dışardan ithal ettiği bir krizle karşı karşıyadır. Bu krizle mücadelede<br />

alınabilecek para ve maliye politikaları alınmış ve şimdiye kadar gelinen noktada vasatın üzerinde bir performans<br />

-küresel anlamda olmasa da- ülkemiz açısından elde edilmiştir. Ancak, tüm kurum ve enstrümanların birbirlerini<br />

tetiklediği bu küresel sistemde, ülkelerin kurtuluşundan daha çok topyekün bir kurtuluş konuşulmalıdır. Bu topyekün<br />

kurtuluş için piyasa mekanizmasını öven ülkelerin bile piyasayı kurtarmak adına kamu müdahalesini benimsediği<br />

bir ortam bile yeterli olmamıştır.<br />

Küresel kriz kapsamındaki uluslararası kuruluşların yaptıklarına baktığımızda kayda değer bir şey<br />

görülmemektedir. Ne G8, ne IMF ne de NATO bu anlamda bir fayda sağlamamaktadır. Çin, Brezilya, Hindistan ve<br />

gelişen Asya ülkelerine doğru gerçekleşen eksen kayması sadece ekonomi ve finans değil birçok alanda yaşanmaktadır.<br />

Bu eksen kayması ile birlikte oluşacak, dönüşecek yeni bir finansal yapıda paradan para kazanmayı varlık<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


127<br />

sebebi sayan finansal uygulamaların ortadan kaldırılması, önlenmesi yönünde ciddi çalışmalar yapılmalıdır.<br />

Vahşi kapitalizmin geldiği noktada acı ve sorun daha fazla can yakmaktadır.<br />

Reel ekonominin desteklenmesi gerektiği ve buna yönelik enstrümanların oluşturulması gerektiği aşikardır. Bu<br />

noktada reel sektöre destek veren faizsiz bankacılık uygulamalarının geliştirilmesinde fayda bulunmaktadır. Örneğin<br />

İslam Konferansı Teşkilatı bünyesinde oluşturulacak fonlarla IMF benzeri bir yapı oluşturulup reel sektör ile daha<br />

iç içe bir uygulama gerçekleştirilebilir. Mikro kredi uygulamaları dünya çapında giderek önem kazanmakta ve<br />

uygulamalardan başarılar elde edilmektedir. Bu anlamda ülkemizde de belirli alanlarda mikrokredi uygulanmaktadır.<br />

Sistemli ve yöntemli bir şekilde bu kredinin tabana yayılmasının belirli alanlarda hem sosyal hem ekonomik olumlu<br />

sonuçlar doğuracağı kesindir. Bu nedenle bu tür uygulamalara da ağırlık verilmelidir.<br />

Küresel kriz ortamında sadece kamu kesimi değil özel kesimde de avantajlı olan büyük firmalarımız olmuştur.<br />

Ancak KOBİ’ler açısından üretimde, istihdamda küçülmenin yaşandığı dönem geçmiş olup şirket birleşmelerine ve<br />

verimlilik artışına odaklanılması gerekmektedir.<br />

Diğer taraftan, ABD küresel finans krizi ile ilgili kendi çerçevesinde ve ABD ekonomisi açısından önemli<br />

destek paketlerini uygulamaya koydu. Başka bir ifade ile kriz ile ilgili çözümünü eksik olmakla birlikte uygulamaya<br />

koydu. Ancak AB henüz olumlu etkiler doğurabilecek politika değişikliklerini yapabilmiş değildir. Zira AB özellikle<br />

kamu finansmanı ciddi sorunlarla karşı karşıya bulunmaktadır. AB ekonomileri 2010 ve 2011 yıllarında yakından<br />

takip edilmelidir. Çünkü, AB ekonomilerinde yaşanacak bir krizin, Türkiye Ekonomisi’ni “teğet” geçeceği asla<br />

beklenmemelidir. Öte yandan Çin ekonomi’sinde 2009 yılında bankaların verdiği kredilerdeki artışın (kredi<br />

şişkinliği) sonuçlarını dikkatle izlemek gerekmektedir.<br />

GENEL <strong>EKONOMİ</strong>K DURUM<br />

Ülkemizin genel ekonomik durumuna bazı rakamlarla bakacak olursak, Türkiye, satınalma gücü paritesine<br />

göre dünyanın 16. büyük GSYH’sına sahip ülkedir. Avrupa’nın en büyük ekonomileri arasında yine aynı kritere göre<br />

Almanya, İngiltere, Fransa, İtalya ve İspanya’dan sonra gelmektedir.<br />

Ülkemizin demoğrafik yapısına baktığımızda genç ve orta kuşak bir nüfusa sahip olduğumuz görülecektir.<br />

Bu avantajımızı iyi kullanmak ve yukarıda belirtilen küresel sıralamalarda daha yukarı çıkmak için gerekenleri<br />

yapmamız elzemdir. Ülkemizde hali hazırda 60 yaş ve üzeri olan nüfusun toplam nüfusa oranı yüzde 25 iken<br />

bu oran Avrupa’da yüzde 35 olup, diğer AB ülkeleri ile de yaklaşık yüzde 10-15’lik farklar bulunmaktadır.<br />

Mevcut çalışabililir işgücünün istihdam edilmeden israfı ülkemiz kaynaklarının israfı anlamında en önemli<br />

tehlikelerden birisidir. Bu sadece makro düzeyde değil, mikro düzeyde de çok ciddi etkilere, psikolojik sorunlara,<br />

sosyal tehlikelere yol açmaktadır. Ülkemizin 2016 yılında 80 milyonluk nüfusa sahip olacağını düşünürsek, belirtilen<br />

sorun her yıl katlanarak aynı zamanda kendini artıran bir sorun olarak karşımıza çıkacaktır.<br />

İstihdam yapımıza baktığımızda 2002 yılında yüzde 42.1 hizmet sektöründe iken 2009’da yüzde 49.5’i hizmet<br />

sektöründe çalışmaktadır. İnşaatın payı yüzde 4.5’ten yüzde 5.9’a, sanayinin payı yüzde 18.5’ten yüzde 21’e çıkarken<br />

tarımın payı ise yüzde 34.9’dan yüzde 23.7’ye inmiştir.<br />

İşsizlik ve yoksulluk ile bağlantılı olarak TEPAV, UNICEF ve DB tarafından gerçekleştirilen Türkiye Refah<br />

İzleme Anketi sonuçlarına göre Ekim 2008-Haziran 2009 tarihleri arasında ailelerin dörtte üçünün gelirinin düştüğü<br />

tespit edilmiştir. Bu aileler, eğitim gibi yaşamsal giderlerini korumak için gıda harcamalarını azalttığı ve bu şekilde<br />

gelirdeki düşüşe uyum sağladığı belirlenmiştir. Anket çalışması, hanehalkının en yoksul yüzde 10’unun nakdi ve ayni<br />

yakacak ile gıda desteği gibi kamu sosyal güvenlik ağı programlarından yararlandığı tespit edilmiştir. Hükümetin<br />

sosyal sorumluluk kapsamında yoksul kesime yardım etmesi olumlu bir konu olmakla birlikte aslolanın yeni<br />

istihdam alanları meydana getirmek olduğu da gözden kaçırılmamalıdır.<br />

Ülkemiz son dört çeyrekte küçülmüş, GSYİH düşmüştür. Buna rağmen dönem ortalaması ele alındığında<br />

1987-2001 yılları arasında yüzde 1.5 ortalama büyümeye sahip olan GSYH 2002-2008 dönemlerinde yüzde 6.9’luk<br />

bir büyüme kaydetmiştir. 2009’daki küçülme ile birlikte bu ortalama biraz aşağı düşmüş olsa bile izleyen yıllarda<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


128<br />

yüzde 3-4’lük büyüme oranları ile ilerlemenin devam etmesi beklenmektedir.<br />

Öte yandan kişi başına düşen GSYH’ya baktığımızda Dolar cinsinden artış görülmektedir. 2002 yılında 3,500<br />

dolar düzeylerinde olan kişi başı milli gelir bugün 8-9 bin dolar düzeylerine (milli gelirin döviz cinsinden artması<br />

her zaman gerçek alımgücünü arttırmayabilir) çıkmıştır. Tabii ki bu hesapların yapılmasında gelir dağılımındaki<br />

adaletsizlik ve milli gelirden alınan payların değişmesi nedeni ile dev farklılıklar oluşabilmektedir. Adil bir<br />

yönetim için bu farkların da azaltıldığı en azından farklar yüksek olsa bile en az geçim standardına sahip<br />

olanların yani nüfusun en az gelire sahip olan yüzde 20’si ve bu yüzde yirminin de en alt yüzde 5’lik diliminin<br />

bile geçinebilir bir standart içinde olması orta ve uzun vadeli hedef olarak benimsenmelidir.<br />

Ülkemizde reel geliri arttıran en önemli unsurların başında özel tüketim ve yatırımlar gelmekte, bunu kamu<br />

tüketim ve yatırımları izlemektedir. Bu yüzden ülkemizin büyümesi özel kesim kaynaklı bir büyümedir demek doğru<br />

olacaktır. Ülkemizde büyüme özel sektörün yoğun çaba ve gayretleri ile oluşan bir büyümedir. Ülkemizde<br />

birçok petrol üreten ülkede olduğu gibi fiyat artışlarının etkisi ile otomatik büyüyen bir yapı bulunmamaktadır.<br />

Bunun aksine özel sektörün yatırımları ile ve emek yoğun bir üretim tarzı ile (tüm sanayileşmeye rağmen) büyüme<br />

sağlanmaktadır.<br />

Yaşadığımız kriz şartlarını sadece kriz olarak değil, güçlü ile güçsüzü ayırt eden, hazırlıklı ile hazırlıksız<br />

olan arasındaki farkı ortaya koyan kırılma zamanları olarak da ele almak gerekmektedir. Bu nedenle hem<br />

ülkemizin diğer ülkelere karşı olan durumunda hem de ülke içindeki makro ve mikro düzeyli gelişmelerde bu bakış<br />

açısı elde edilmelidir.<br />

Ülkemizin yaşadığı önemli sorunlardan birisi ise nüfusun yüzde 24’üne yakınının çalıştığı tarım<br />

kesimidir. Tarım bölümünde de belirtildiği üzere Tarım Havzalarına geçilmiş olması ciddi bir gelişme olmakla<br />

birlikte bu modelde bazı iyileştirilecek hususlar da yer almaktadır. Bu havza sisteminde örneğin yem bitkileri ve<br />

meyve sebze üretiminden bahsedilmemektedir. Öte yandan ülkemizde çok uzun sürelerden beri üretilen (örneğin<br />

tütün) gibi ürünlerden de bahsedilmemektedir. Öte yandan ihracatta mukayeseli olarak üstün olduğumuz kayısı,<br />

fındık, üzüm ve incir gibi temel ihracat kalemlerinin de bu desteklenecek ürünlerde yer almadığını görmekteyiz.<br />

Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı’nın inisiyatifi ile ülkemizde dünyanın 3. büyük tohum gen bankası kurulma<br />

kararı alınmıştır. Çok uzun yıllar yüzbinlerce tohumun saklanmasına imkan sağlayan bu gelişme önemli bir karardır.<br />

Kutu 9: Orta Vadeli Mali Program<br />

Başbakan Yardımcısı tarafından açıklanan Orta Vadeli Mali Program (OVMP) 2009 yılı hedeflerinde de revizyona<br />

gidilmiştir. IV. OVMP’da bu revizyon makroekonomik hedeflerde daha olumsuza doğru çevrilmiştir. Her ne kadar<br />

beklentiler olumsuz olsa da hükümetin bu anlamda gerçekci davrandığını görmek önem arzetmektedir. Öte yandan,<br />

hükümetin bu zor kriz şartlarında sessiz kalması iç ve dış piyasalar açısından daha da olumsuz olarak algılanma riski<br />

taşımaktaydı.<br />

Küresel krizin ekonomilerde meydana getirdiği zararın boyutları bir kez daha bu program ile anlaşılmaktadır. Mevcut<br />

program olumsuz etkilenen tüm verilerin (ve bu riskin de devam ettiği ortamda) kriz öncesi halini alması için hazırlanmış<br />

bir plandır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Tablo 78: Temel Makroekonomik Göstergeler<br />

Kaynak: Orta Vadeli Program (2010-2012)


129<br />

Hükümetten istenecek her türlü destek özel kesimin dışlanması sonucunu doğuracak. Aynı zamanda hükümetin destekleri<br />

de yine dolaylı şekillerde özel kesime yansıyacaktır. Özel kesimin de bu anlamda gerçekçi davranması yerinde olacaktır.<br />

Her ne kadar vergilerle ilgili mevcut yüklere ek yeni yükler gelmese de yerel yönetimlere, KİT’lere, personel ve emekli<br />

ödemelerine, sosyal sağlık giderlerine neşter vurulacağı açıktır.<br />

İstihdama yönelik birtakım kısmi çözümler sunulmakta ancak istihdamdaki asıl reformun program sonrasına kaldığını<br />

da görmekteyiz.<br />

Teknik açıdan bakıldığında örneğin doğal azot gübresi vazifesi sağlayan baklagillerin de verimi artırıcı özelliği<br />

nedeni ile desteklenmesinde fayda bulunmaktadır, ancak bunlar da yer almamıştır.<br />

En önemli eksiklik ise hayvancılık politikasının hem bulunmaması hem de tarımsal üretimin havza<br />

yöntemi ile ilgili planlamasında hayvan yetiştiriciliğinin nasıl ve nerelerde olacağının belirlenmemiş olması<br />

yer almaktadır. Hayvansal ve bitkisel çıktının karşılıklı kullanılabilirliğinin önemine binaen bu iki üretimin bir<br />

arada yapılması daha yerinde olacaktır.<br />

Türk tarımında örgütlenme eksikliği de bulunmaktadır. Havza yöntemi tek başına yeterli olmayacaktır.<br />

Kooperatif veya çifçi birlikleri haline hareket edemeyen çiftçilerin ihracat imkanları da azalmakta, iç pazar ise<br />

yeterli olamayabilmektedir.<br />

Modern sulama sistemlerine geçiş noktasında da eksiklerimiz bulunmaktadır. Makinalaşmanın ölçek<br />

ekonomisinden bağımsız olarak artışı da verimsizliği arttırmaktadır. Dolayısı ile eğer bir toprak reformundan<br />

bahsedilecek ise bunun topyekün bir sistem anlayışı ile ele alınması gerekecektir.<br />

İşgücünün sadece yüzde 6’sı tarım kesiminde çalışan ABD’nin bu üretim neticesi elde ettiği gelir 87 milyar<br />

dolar civarındadır. Başka hesaplamalar yaparak bu rakamı 92.4 milyar dolar veya 154 milyar dolar olarak da<br />

hesaplayabiliriz. Bu üretim ABD’deki toplam GSMH’nin sadece yüzde 1.2’sini kapsamaktadır. Tarımsal üretimin<br />

geliştirilmesini talep etmek ayrı bir husus, bu üretimle ülkeyi kurtarmayı beklemek, AB’ye girmek ayrı bir husustur.<br />

Elimizdeki atıl kaynakları verimli bir şekilde kullanamıyor isek yabancı kaynakları da verimli kullanamayız. Dolayısı<br />

ile kaynakların verimli kullanılmasının hem kamusal hem de özel kaynaklarda (iç ve dış) öğrenilmesi gerekmektedir.<br />

Tarımsal üretim, hayvansal üretimle birlikte düşünülmesi gereken bir üretimdir. Örneğin süt ve sütlü mamullerin<br />

üretiminde en temel maliyet girdisi kaba yem maliyetleridir. Bu alanda ülkemiz ciddi rekabet gücüne sahipken<br />

rakiplerden çok uzak noktalarda yer almaktayız. Almanya’nın peynir ihracatı 4 milyar doların üzendedir.<br />

Fındık ile ilgili olarak hükümetin uygulamakta olduğu tavır ve getirilen uygulamalar eksik olmakla<br />

birlikte gerekli bir tavırdır. Fındıkta lisanslı depoculuk sisteminin getirilmesi ve Fındık İhtisas Borsası’nın kurulması<br />

gerekmektedir. Bu şekilde tarımsal üretimdeki dalgalanmalar ve fiyat farklılıklarına karşı üretici korunabilecektir.<br />

Ancak, bunların olması için fındık üretecek illerin de bir arada çalışması gerekmektedir.<br />

Öte yandan, fındık üretiminin çerez, yağ, gıda sanayiindeki kullanımlarının arttırılması ve yeni ürünler yardımı<br />

ile talebinin arttırılması yerinde bir yaklaşım olacaktır.<br />

Özel sektörün ve ülkenin genel anlamda enerji ihtiyacı üretim açısından da elzem bir konudur. Yenilenebilir<br />

enerji son yıllarda ön plana çıkmış olup, hem kamu hem de özel sektörde kendisinden bahsettirmektedir. Öte<br />

yandan hidro, jeotermal, güneş ve rüzgar enerji santrallerinin son yıllarda en çok finanse edilen alanlar olduğu da<br />

söylenebilecektir. Ülkemizde 2020 yılına kadar bu alanda 130 milyar dolarlık yatırım yapılması beklenmektedir.<br />

Ancak, ülkemizde yenilenebilir enerjinin bir devlet politikası olması gereği önem arzetmektedir. Ancak bu şekilde<br />

orta ve uzun vadede hem enerjide dışa bağımlılıktan kurtulma imkanı olacak hem de kaynaklar daha verimli bir<br />

şekilde kullanılmış olacaktır.<br />

Rüzgar enerjisi ile ilgili iki yıllık süre dolmasına rağmen hâlâ lisansların adreslerinin belirlenememiş olması<br />

bu anlamda önemli bir gecikmedir. Her ne kadar Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun yaptığı önemli çalışmalar<br />

olsa da verdiğimiz örnekten de anlaşılacağı üzere bir koordinasyon sorunu olduğu aşikardır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


130<br />

Ülkemiz açısından enerji tasarrufu, nükleer enerji ve yenilenebilir enerji, enerji politikamızın üç sacayağını<br />

oluşturmaktadır. Daha önceki raporlarımızda da bu konulardan bahsetmiş ve yapılması gerekenleri, görüşlerimizi<br />

paylaşmıştık. Ancak, özellikle nükleer enerji konusunda son yıllarda yaşananlar, tüm gayretlere rağmen oluşan<br />

gecikmeler dışardan bir elin “ne kadar geç olursa o kadar iyi” şeklindeki bir müdahalesinin varlığını çağrıştırmaktadır.<br />

Enerji arz güvenliği açısından da yenilenebilir enerji kaynaklarının öneminden ne kadar bahsedilse<br />

yeterli olmayacaktır. Bunu garanti altına alacak hem uygulama hem de yasal düzenlemelerin (Yenilenebelir<br />

Enerji Yasası) bir an evvel çıkarılması gerekmektedir. Ülkemiz açısından 2025 yılında elektrik enerjisinin<br />

yenilenebilir enerji kaynaklarından üretimi ancak milli bir seferberlik ile mümkün olabilecektir.<br />

KOBİLER<br />

2009 yılında ortaya çıkan en önemli değişikliklerden birisi de KOSGEB kanunundaki değişiklik olmuştur.<br />

Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme Başkanlığı’nın (KOSGEB) kurulması hakkındaki kanun<br />

değişikliğinin TBMM tarafından kabul edilmesi ile birlikte sadece sanayicilere değil aynı zamanda bakkal, manav,<br />

berber gibi hizmet esnafı için de KOSGEB desteklerinin yolu açılmış oldu.<br />

Hazine’nin ve Kredi Garanti Fonu’nun sağlamış olduğu krediler özellikle bu kriz ortamında çok önemli bir<br />

husus olarak kendini göstermektedir. Bununla birlikte bankacılık sektörü KOBİ’leri destekleme anlamında sınıfta<br />

kalmış, mevduatı ve sermayeyi krediye dönüştürme noktasında isteksiz davranmıştır.<br />

Öte yandan yüksek kârlılık ile 2009 yılında hem dünyada hem de ülkemiz içinde adından söz ettiren Türk<br />

Bankacılık Kesimi aslında KOBİ’lerin hızını kesme, üretimi azaltma pahasına bu ilerlemeyi kaydetmiştir. Bu<br />

olumlu notun iyi değerlendirilmesi ve analiz edilmesi, ülke açısından yararlı olacak optimum bir bakış açısı<br />

kapsamında da gerekli mevzuat düzenlemelerinin yapılması gerekmektedir. Bu kapsamda TCMB veya<br />

BDDK’nın zorunlu uygulamaları ile bankacılık sektörünün de işlevini yerine getirmesi sağlanmalıdır.<br />

Ülkemizdeki işletmelerin yüzde 95’inin KOBİ tanımına girmesi nedeni ile güçlü KOBİ’nin küreselleşmenin<br />

zararlarını minimuma indermesi beklenmelidir. Yapılan bu tür yeniliklerin ve etkilerinin anlaşılması, bu<br />

hizmetlerin olmadığı durumlarla kıyaslandığında daha net anlaşılacaktır1 .<br />

NÜFUS, İSTİHDAM, İŞSİZLİK<br />

31 Aralık 2009 tarihi itibarıyla Türkiye nüfusu 72.561.312 kişidir. Nüfus yapımızın detayları ilgili bölümde<br />

yer almaktadır. Bu nüfusun çalıştığı alanlar hizmet, tarım ve sanayi olarak kendini göstermektedir. Ancak, işsizlik<br />

oranlarındaki artış ile birlikte istihdam edilme oranlarında da ciddi düşüşler kaydedilmiştir.<br />

Geçici işçilik ile ilgili olarak bu noktada bazı ilerlemeler kaydedilmesi mümkün gözükmektedir. AB<br />

müktesabatının talep etmiş olduğu konulardan birisi de özel istihdam bürolarıdır. Bu tür büroların kurulumu<br />

ile geçici iş akdi ile personel çalıştırılması konusunda gelişmeler olabilecektir. Mevcut mevzuat kısa süreli veya<br />

geçici olarak çalışmak isteyen işçiler veya bu şekilde iş sağlayacak işverenler açısından oldukça kısıtlayıcı hükümler<br />

içermektedir. Her durumda da çalışan ya da işveren açısından haksızlık ve ardından da kayıtdışılık ortaya çıkmaktadır.<br />

Yapılan araştırmalara göre 2 milyon 700 bin işsizden iki milyon 600 bininin iş arama umudunu kaybettiği<br />

tespit edilmektedir. Her yıl ortalama olarak işgücü piyasasına 700 bin genç istihdam edilebilir nüfusa katılmaktadır.<br />

Bunlara iş bulunması gerekmektedir. Eğer girişimci sayısında yeterli artış olmaz veya işletmeler büyümez ise bu<br />

genç nüfusa iş bulma imkânı da otomatik olarak ortadan kalkmaktadır. Ülkemiz nüfusunun yarısı kadın olmasına<br />

rağmen kadın girişimci sayısında da ciddi eksiklikler bulunmaktadır.<br />

AB pazarı küresel anlamda en geç düzelecek pazarlardan birisidir. Ülkemiz için hâlâ en önemli ihraç pazarı<br />

olan bu bölgedeki olumsuz gelişmeler ülkemizi de etkileyecektir.<br />

FİYAT, GELİR, TÜKETİM<br />

Ülkemizde enflasyon düşmüş, bununla birlikte gelir de düşmüştür. Fiyatlardaki düşüşün anlamlı olması bir<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


131<br />

anlamda alım gücündeki artışla birlikte önem arzetmektedir. Dar gelirli ve orta kesim açısından en temel kalemler<br />

arasında konut, ulaşım ve gıda maliyetleri gelmektedir. Bu temel kalemlerdeki fiyat artışlarının dar gelirlilere<br />

yansıtılmaması için yeni ekonomi politikası önlemleri gerekmektedir.<br />

Ülkemizde nüfusun en fazla kazanan yüzde 20’si ile en az kazanan yüzde 20’si arasındaki fark 8 kattan<br />

fazladır. Aradaki bu açığın az kazananın da yükseltilmesi şeklinde dengeye kapanması gerekmektedir. Her ne kadar<br />

2006’dan 2007 yılına gelindiğinde verilerde bir iyileşme görülse de 2008 ve 2009 için bu oranların tekrar olumsuza<br />

dönüşmesini sağlayacak gelişmeler olmuştur.<br />

2007 yılı verilerine bakıldığında nüfusun yüzde 20.6’sının yoksulluk sınırı altında olduğu görülmektedir. Piyasa<br />

mekanizması düşünüldüğünde bu kesimlerin istihdamı ve gelir getirici işlerde çalıştırılmaları kısa dönemde mümkün<br />

gözükmemektedir. Hayatını idame ettirecek bu kesimler için kamusal ya da özel yardımlar gerekmektedir. Kamu<br />

kesiminin bazı kaynaklarını aktarması popülizm olarak eleştirilmekte ancak soruna da kimse çözüm üretmemektedir.<br />

Gelirin dağılmadığı ve adil bir şekilde paylaşılmadığı bir sosyal düzen kurulamaz. Bu nedenle, hem kamunun en<br />

az gelir elde eden yüzde 20’nin gelirini arttırıcı ciddi önlemler alması gerekmekte hem de bu kesime yardımda<br />

bulunacak özel teşebbüsler için de teşvik edici politikalar üretmesi gerekmektedir..<br />

Ülkemizde düşük gelirli hanehalkları yüksek gelirlilere göre gıdaya iki kat daha fazla pay ayırmaktadırlar.<br />

Gelire göre sıralı yüzde 20’lik gruplar itibariyle tüketim harcamalarının dağılımına bakıldığında; birinci yüzde<br />

20’lik grupta yer alan hanehalklarının gıda harcamasına ayırdıkları pay yüzde 33,7 iken, beşinci yüzde 20’lik<br />

gruptaki hanehalklarının gıda harcamalarına ayırdığı payın yüzde 17,2 olduğu gözlenmektedir. Eğitim hizmetleri<br />

harcamalarının oranı ise birinci yüzde 20’lik grup için yüzde 0,7 olurken, beşinci yüzde 20’lik grup için yüzde 3’tür.<br />

TÜİK tarafından açıklanan verilere göre Satınalma Gücü Paritesiyle Kişi Başına GSYİH 2008 Yılı Geçici<br />

Tahminleri 27 Avrupa Birliği ülkesi, 3 aday ülke (Türkiye, Hırvatistan ve Makedonya), 3 Avrupa Serbest Ticaret<br />

Birliği (EFTA) ülkesi (İsviçre, İzlanda ve Norveç) ile 4 Batı Balkan ülkesi (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Karadağ ve<br />

Sırbistan) kapsamaktadır. Bu tahminlere göre kişi başına GSYH hacim endeksi en yüksek ülke 253 ile Lüksemburg,<br />

en düşük ülke ise 25 ile Arnavutluk’tur.<br />

Karşılaştırmalarda, Satınalma Gücü Paritesi kullanılarak elde edilen kişi başına reel GSYH değerleri temel<br />

alınmıştır. Endeksler, 37 ülke için, Avrupa Birliği’ne üye 27 ülkenin ortalaması 100 olacak şekilde kişi başına reel<br />

GSYH değerlerini ifade etmektedir.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Şekil 51: Kişi Başına GSYH Hacim Endeksleri, 2008 (AB27=100)<br />

(1) Kaynak: News Release , 94/2009, Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (EUROSTAT).


132<br />

PARASAL KESİM<br />

Küresel sistemdeki likidite çekilmesi ve enflasyondaki düşme, emtia fiyatlarındaki düşüş, merkez bankalarını<br />

faiz indirimlerine zorlamış, TCMB de benzer politikaları uygulamıştır. Hem iç hem de dış talepteki azalma sonucu<br />

genişletici para politikaları önem arzetmiştir.<br />

Merkez bankalarının temel hedefi genelde fiyat istikrarını korumaktır. Döviz ve TL likiditenin yetersizliği ve<br />

kredi faizlerinin yüksek olması da bu hedefe ulaşılmasında bir engel olarak görülebilir. Konjonktür gerektirdiği için<br />

merkez bankası bu belirtilen piyasaların daha sağlıklı işlemesini sağlayacak önlemlere yönelmiştir.<br />

Her ne kadar kredi piyasasında düşük faiz oranlarına geçilmiş olsa bile özellikle KOBİ’lere verilen kredilerde<br />

standartlar hâlâ sıkı olmakta, parasal genişlemeye rağmen bunun iktisadi yansıması sınırlı kalmaktadır. Bununla<br />

birlikte farklı kesimlerin de beklentilerini değiştirmek adına yüksek faiz düşük kur lobisi karşısında faiz<br />

indirimlerinin yanında olmak gerekmektedir.<br />

Merkez bankası uygulamaları ve kamusal disiplin ile düşük faiz ve düşük enflasyonun kalıcı olması yönünde<br />

ciddi adımlar atılmıştır. Orta vadeli uygulamalar bu anlamda önem arzetmektedir.<br />

TCMB tarafından Türk bankalarının etkinliğini arttıracak bazı önlemler de alınmıştır. Bu önlemler sistemin<br />

devamı ve sağlamlığı için önem arzetmektedir. Ancak, bankalar tüm özel kesimin bile nerede ise yok olması pahasına<br />

sermayesine ve kaynaklarına sıkı sıkıya bağlanmış ve bu zor şartlarda oldukça cimri davranmışlardır. Örneğin Aralık<br />

2008-2009 dönemine ait verilere bakıldığında bankaların aktif toplamı yüzde 23.8 menkul değerler yüzde 35 ve<br />

özkaynaklar yüzde 28 artış gösterirken krediler sadece yüzde 6.9’luk bir artış göstermiştir. Dönem kârında ise yüzde<br />

49.6’lık bir artış bulunmaktadır.<br />

Bundan daha da vahim olanı belki detaylarda gözükmektedir. 2008 yılı sonu ile karşılaştırdığımız takdirde<br />

toplam kredilerdeki büyüme yüzde 7 civarında iken, kurumsal/ticari krediler yüzde 7.9, bireysel krediler<br />

yüzde 10.9 artmış, KOBİ Kredileri ise yüzde 0.7 azalmıştır. Hiçbir artış olmadan ayrıca bir azalmanın olması<br />

da bankacılık kesiminin özellikle KOBİ finansmanından kaçındığının açık bir göstergesidir.<br />

Parasal sistemdeki sağlamlığa rağmen sistem içindeki para daha çok kamu kesimini fonlamıştır. Ülkemizde<br />

devletin harcamalarının artması bir anlamda özel kesimin kredi imkanlarını azaltmaktadır. Risk ortamında özel<br />

sektöre kredi vermek yerine devleti fonlamayı tercih eden bankalar aynı zamanda esnafa da selam vermez hale<br />

gelmişlerdir. Ülkemizde özellikle son 5-6 yılda büyümenin temel gücü vatandaşın tüketimi ve özel sektörün yatırımı<br />

ise politikaların da bu alanları geliştirmeye yönelik olması gerekmektedir.<br />

Sigortacılık alanında 5684 sayılı sigortacılık kanunun yürürlüğe girmesi her ne kadar önemli bir kazanım olsa<br />

da yeterli değildir.<br />

Borsa faaliyetleri ülkemizde son yıllarda atağa kalkmış olmakla birlikte İstanbul finans merkezi fikri açısından<br />

bakıldığında bu faaliyetlerin daha da arttırılması ve bölgesel bir finans merkezi olması gerekmektedir.<br />

Ülkemizde MBK’nin bir geçmişi olsa da örneğin Altın Borsası görece olarak daha yenidir. Sektörün<br />

geliştirilmesi için aşağıdaki hususların değerlendirilmeye alınması gerekmektedir.<br />

• Orta ve uzun vadede talep daralmasını aşacak stratejiler geliştirilmelidir. Ulusal pazarlar aşılıp<br />

uluslararası pazarlara hazırlık yapılmalıdır.<br />

• Kurumsallaşma yönünde gerekirse mevzuat desteği de sağlanarak bir an önce kayıtdışılıktan<br />

çıkılmalıdır.<br />

• Finans sektörü ile işbirliği geliştirilmeli ve kıymetli madenlere dayanan türev ürünlerin önemi izah<br />

edilmelidir. Bu noktada riskten koruyucu ürünlerin geliştirilmesi/kullanılması teşvik edilmelidir.<br />

• Öte yandan, markalaşmanın önemi bu sektörde de çok ciddi katma değerler sağlayacaktır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


133<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Markalaşmaya önem verilmelidir.<br />

• Yetişmiş işgücü ve ara eleman eksikliğini giderecek eğitim planlaması yapılmalıdır. Hem bu konuda<br />

hem de diğer hususlarda İMMİB, İKO ve TOBB bir anlaşmaya varmalı ve ortak bir program<br />

çıkarmalıdır.<br />

• Sektörün, Gelir ve Kurumlar Vergisi, ÖTV Sorunu, İhracat Bedellerinin Altınla Ödenmesi, Ata<br />

Karnesi ve Geçici İthalat ve İhracat İşlemlerinde Darphane Onayı gibi sorunlu hususların da bir an<br />

önce çözüme kavuşturulması önem arzetmektedir.<br />

20.12. 2009 tarihinde yeni Çek Kanunu yürürlüğe girmiştir. Meclis gündeminde olan yeni Türk Ticaret<br />

Kanunu Tasarısı’nın ilgili maddeleri çeklerle ilgili önemli bir değişiklik içermemektedir. Kayıtdışı ekonominin<br />

kayıt altına alınmasına yönelik olarak tacir olan ve olmayan kişilere yönelik çekler ve hamiline çekler arasında farklı<br />

bir uygulamaya gidilmiştir. Yeni düzenlemenin muhakkak ki önemli yönleri bulunmakta, ticaret hayatını etkileyecek<br />

ciddi değişiklikler sunmaktadır. Bunlarla birlikte;<br />

Çek kullanımı zorlaştırıldığı için çek kullanabilecek kişi ve kurum sayısı kısıtlanmıştır. Çek kullanımının<br />

zorlaştırılması bir tür kredi yaratma mekanizmasının da ortadan kalkması anlamına gelecektir.<br />

Bankaların çek hesabı açma ve çeklerin tahsil sürecindeki yükümlülükleri artmış olup bu da bankaların riskinin<br />

artması, riskin takibi için oluşacak maliyetin de tekrar müşteriye yansıtılması anlamına gelecektir.<br />

Çek, bankalar ve çek hamilleri açısından daha riskli bir enstrüman haline gelmiştir. Yasal yükümlülük sınırı<br />

arttırılmıştır.<br />

Çek ile ilgili bu ağır düzenlemeler ve şu anda çek kullanabilen pek çok kişi ve kurumun yeni kanun ile çek<br />

kullanamaz hale gelmesi nakit para kullanımı ise kayıtdışılığı arttıracak, vergi kayıplarına ve finansal kaynakların<br />

daralmasına yol açacaktır.<br />

Kutu 10: Küresel Finans Merkezi İstanbul<br />

2 Ekim 2009 Cuma 27364 sayılı RG’de Yüksek Planlama Kurulu kararı açıklanmış olup buna göre İstanbul Uluslararası Finans<br />

Merkezi Strateji belgesi yayınlanmıştır. İlgili Karar başında İstanbul, öncelikle bölgesel, nihai olarak da küresel finans merkezi<br />

olacaktır. Şeklinde vizyon belirlenmiştir.<br />

İlgili raporda ülkemizin imkanlarından ve potansiyelinden bahsedilmiş, ardından İstanbul’un lokasyon itibariyle bir finans<br />

merkezi özelliği taşıdığı belirtilmiştir. Dünya’nın 17. büyük ekonomisi olan Türkiye’nin izleyen 40-50 yıllık süreçte en büyük ilk on<br />

ülke içinde yer alması da öngörülmektedir.<br />

Finans sektörü katma değeri yüksek bir sektör olup bu sektörün gelişmesi başka bir çok alt sektörün gelişmesine bağlıdır. Ülkemizde<br />

finansal hizmetler sektöründeki şirketler sıralanmış ve piyasa yapısı ortaya konulmuş ve ülkemizdeki potansiyel belirtilmiştir.<br />

Planda, İstanbul’un uluslararası bir finans merkezi olması için; uluslararası standartlarda işleyen bir hukuk altyapısının<br />

oluşturulmasına, finansal ürün ve hizmet çeşitliliğinin artırılmasına, vergi sisteminin basitleştirilmesine ve etkinleştirilmesine,<br />

düzenleyici ve denetleyici çerçevenin geliştirilmesine, fiziksel ve teknolojik altyapının güçlendirilmesine, nitelikli insan kaynağı<br />

ihtiyacını karşılayacak bir eğitim altyapısının sağlanmasına ve dünya ölçeğinde tanıtım ve izleme yapacak bir organizasyon yapısının<br />

oluşturulmasına yönelik öncelik ve eylemler belirlenmiştir.<br />

Projenin başarısının temel belirleyicileri olarak;<br />

HUKUK ALTYAPISININ GÜÇLENDİRİLMESİ<br />

Öncelik.1: İstanbul’un uluslararası finans merkezi olması yolunda, uyuşmazlıkların süratli ve etkin bir şekilde çözümüne yönelik<br />

olarak yargı sisteminde iyileştirmeler sağlanacaktır.<br />

Öncelik.2: İstanbul’da bağımsız ve özerk yapıya sahip uluslararası alanda rekabet edebilecek düzeyde kurumsal bir tahkim<br />

merkezinin oluşturulması ve arabuluculuk sisteminin etkin bir şekilde kullanılması sağlanacaktır.<br />

Öncelik.3: İFM Projesinde katkısı bulunacağı öngörülen tasarıların kanunlaşma süreçlerinin hızlandırılması yönünde çalışmalar<br />

yapılacaktır.<br />

FİNANSAL ÜRÜN VE HİZMET ÇEŞİTLİLİĞİNİN ARTIRILMASI<br />

Öncelik.4: Finansal sektör düzenlemelerinde prensip bazlı anlayış benimsenerek, yasal altyapının başta AB müktesebatı olmak<br />

üzere uluslararası düzenlemelere ve uygulamalara uyumu sağlanacaktır.<br />

Öncelik.5: Finansal piyasalarda şeffaflık artırılacak ve yatırımcıları bilgilendirme mekanizmaları geliştirilecektir.<br />

Öncelik.6: Türkiye’de mevcut olduğu halde, çeşitli nedenlerle rekabet üstünlüğü yurtdışı piyasalara kaymış olan finansal ürün ve<br />

hizmetler belirlenerek, bu durumun düzeltilmesine yönelik tedbirler alınacaktır.<br />

Öncelik.7: Türkiye piyasalarında henüz sunulmayan veya yeterli işlem hacmine ulaşmamış, İstanbul’u cazip bir finans merkezi<br />

haline getirebilecek, gelişme potansiyeli yüksek finansal ürün ve hizmetler için gerekli altyapı oluşturulacaktır.<br />

BASİT VE ETKİN BİR VERGİLENDİRME SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI


134<br />

Ülkemizde kurumlar vergisi oranı yüzde 20 olarak uygulanmakta olup diğer ülke uygulamaları da incelendiğinde bu vergi<br />

oranının makul seviyede olduğu değerlendirilmektedir.<br />

Gider Vergileri Kanunu finansal işlemlerin ulaştığı karmaşık yapıyı ve yeni ürünleri kavramakta yetersiz kalmakta, ayrıca<br />

verginin kanuniliği ilkesine aykırı sonuçlar yaratabilmektedir. Seçilen ülkelerin uygulamaları incelendiğinde BSMV benzeri bir<br />

verginin uygulanmadığı, genel olarak finansal işlemlerin KDV’den de istisna tutulduğu görülmektedir.<br />

Basitleştirilmiş ve etkin uygulanabilen bir vergi sistemi oluşturulmasına yönelik olarak;<br />

√ Vergide öngörülebilirliğin artırılması, Vergi oranlarının düşürülmesi, Rekabet gücünün artırılması, Geniş tabanlı bir vergi<br />

sisteminin oluşturulması, İşlemler üzerindeki vergilerin kademeli olarak kaldırılması, Aracılık maliyetleri üzerindeki vergi<br />

yüklerinin kademeli olarak düşürülmesi, Finansal kurumların benzer işlemlerine uygulanan farklı vergisel yüklerin eşitlenmesi,<br />

uzun vadeli vergi politikalarının oluşturulması ilkeleri esas alınarak aşağıdaki temel hedeflere ulaşılmaya çalışılacaktır. Söz konusu<br />

temel hedefler;<br />

√ Finansal işlemlerin Türkiye içinde yapılmasının teşviki,<br />

√ Makroekonomik koşullara uygun sürdürülebilir ve istikrarlı bir vergi rejimi,<br />

√ Hukuki güvenlik sağlamak için idareye geniş yorum yetkisi bırakmayacak kapasitede yasal düzenleme,<br />

√ Vergi gelirlerinde dolaylı vergilerin payının daha az olması,<br />

√ Finansal sektörün kayıtdışılık nedeniyle haksız rekabete maruz olmaması,<br />

√ Etkinleştirilmiş özelge sistemi olarak belirlenmiştir.<br />

Ayrıca, başta vergi idaresi olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlarca finansal piyasaların işleyişi ve bu alanla ilgili vergi sisteminin<br />

tanıtımına önem verilecek, uygulama sonuçları izlenerek analize tabi tutulacaktır.<br />

Öncelik.8: Vergi kanunları ve ikincil mevzuat basit, anlaşılır, öngörülebilir ve sürdürülebilir hale getirilecektir.<br />

Öncelik.9: Vergilendirme alanında yapılacak düzenlemelerle, ülkemizin rekabet gücü artırılarak finansal işlemlerin Türkiye’de<br />

yapılması sağlanacaktır.<br />

BSMV başta olmak üzere finans kurumlarının aracılık faaliyetleri üzerindeki kamu kaynaklı mali yükler hem finans kurumları<br />

hem de müşteriler açısından fon maliyetlerini artırmaktadır. Finansal araçların fiyatları faiz cinsinden ifade edildiği için, bu tür<br />

vergiler faize yansımaktadır. Bu durum, kredi kullanımını pahalılaştırmakta ve uzun vadede ekonomik büyümeyi olumsuz<br />

etkilemektedir. Ayrıca, bu tür mali yükümlülükler aracılık işlevinin etkili bir şekilde yerine getirilmesine olumsuz etkide bulunarak<br />

kaynak tahsisinin etkinliğini bozmakta, sistemden kaçışı teşvik etmekte ve yurt dışında yerleşik finansal kuruluşlar lehine haksız<br />

rekabet yaratmaktadır. Bu nedenlerle, kamu kaynaklı mali yükler, kamu dengeleri ve ekonomik gelişmeler göz önüne alınarak uygun<br />

bir zamanlamayla kademeli olarak düşürülecektir.<br />

Ayrıca, dar mükellefiyete tabi olanların ülkemizde işlem yapmalarını engelleyici vergisel uygulamalardan kaçınılacaktır.<br />

Uluslararası fonların Türkiye merkezli işlem yapmaları konusunda vergisel alanda uygulamadaki belirsizlikler giderilecektir.<br />

Özellikle Ortadoğu ülkelerindeki sermayenin daha etkin şekilde ülkemize çekilebilmesini teminen geliştirilecek finansal ürünlerin<br />

vergileme karşısındaki durumları benzer nitelik taşıyan finansal ürün ve işlemlere göre düzenlenecektir.<br />

Öncelik.10: Finansal kurum ve yatırımcılar için belirsizliği giderici ve uygulamada uzmanlaşmayı sağlayıcı tedbirler alınacaktır.<br />

Öncelik.11: Halka açık olmayan şirketlerin sermaye piyasasına açılması ve sermayenin tabana yayılması teşvik edilecektir.<br />

DÜZENLEYİCİ VE DENETLEYİCİ ÇERÇEVENİN GELİŞTİRİLMESİ<br />

Öncelik.12: Sistemik riskin tespiti ve önlenmesi ile finansal sektör düzenleyici ve denetleyici otoriteleri arasındaki yatay<br />

koordinasyonun geliştirilmesi amacıyla mevcut Sistemik Risk Komitesi’nin görev ve fonksiyonları güçlendirilecektir.<br />

Öncelik.13: Başta AB müktesebatı olmak üzere diğer uluslararası gelişmeler de dikkate alınarak yapılacak değerlendirmeler<br />

neticesinde, orta ve uzun vadede, düzenleyici ve denetleyici otoritelerin kurumsal yapılanmasına ilişkin gerekli önlemler alınacaktır.<br />

Öncelik.<strong>14</strong>: Uluslararası standartların oluşum süreci yakından takip edilerek, bu standartlara uyum düzeyi belirli aralıklarla<br />

gözden geçirilecektir.<br />

Öncelik.15: Borsaların, faaliyetlerini piyasa dinamiklerine cevap verebilecek esneklikte gerçekleştirebilmelerini sağlayacak<br />

hukuki statüye kavuşturulmaları ve genel kamu idaresini ilgilendiren mevzuat kapsamı dışına çıkarılmaları sağlanacaktır.<br />

FİZİKSEL ALTYAPININ İYİLEŞTİRİLMESİ TEKNOLOJİK ALTYAPININ GÜÇLENDİRİLMESİ<br />

Öncelik.17: Ülkemizin teknoloji ve iletişim altyapısı güçlendirilecek, elektronik haberleşmenin hızlı, güvenilir, kesintisiz ve düşük<br />

maliyetli bir şekilde sunulması sağlanacaktır.<br />

İFM ORGANİZASYON YAPISININ KURULMASI<br />

Öncelik.18: İFM Stratejisi ve Eylem Planı’nda belirlenen amaç, hedef ve faaliyetlerin gerçekleştirilmesi, izlenmesi ve<br />

değerlendirilmesi ile İFM Projesi’nin sağlıklı bir şekilde hayata geçirilmesi sağlanacaktır.<br />

İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ<br />

Öncelik.19: Finans alanında insan kaynakları ve eğitim politikaları belirlenecek ve gözden geçirilecektir.<br />

Öncelik.20: Finans alanındaki insan kaynağının verimliliği ve mesleki donanımı artırılacaktır.<br />

Öncelik.21: Nitelikli işgücünün İstanbul’a çekilmesi sağlanacaktır.<br />

İFM TANITIMININ YAPILMASI VE İMAJININ OLUŞTURULMASI<br />

Öncelik.22: İFM Projesi’nin tanıtım ve reklam stratejisi belirlenecek, yurtdışında ve yurtiçinde Projeye dair kamuoyu algısı<br />

yönetilecektir.<br />

STRATEJİ VE EYLEM PLANININ TAKİP EDİLMESİ<br />

Öncelik.23: İFM Koordinatörlüğü, uluslararası finans merkezi olma yolunda katedilen gelişme konusunda değerlendirmelerini<br />

kamuoyuyla paylaşacaktır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


135<br />

Her bir önceliğin detaylı bir şekilde açıklamasının ve önceliklerle ilgili yapılacak olan iyileştirmelerin de<br />

yer aldığı bu planda, önceliklerin hangi bakanlıklar tarafından yerine getirileceğine ilişkin detaylı bir Eylem Planı<br />

da karar sonunda yer almaktadır. Bu kararın özetinin 10 no’lu kutuda yer almasının ve buraya eklenmesinin<br />

nedeni ile bu yapılmak istenenlerin aslında İstanbul’un bir finans merkezi olma kararı olmasa bile yine<br />

yapılması gerektiğidir. Bu noktada İstanbul’un bir finans merkezi olup olamayacağının tartışılması bir<br />

kenara bırakılmalı ve eylem planı uygulanmalıdır.<br />

KAMU KESİMİ<br />

Özellikle son 5 yıllık süreç içinde kamu bürokrasisindeki azalma ve işlemlerin kolaylaştırılması gözle görülür<br />

bir şekilde artmaktadır. Ancak kağıt üzerinde yapılabilen ve henüz tamamen yaygınlaşmamış bazı hususların topluma<br />

duyurulması ve uygulamaların daha da geliştirilmesi gerekmektedir.<br />

Kamu kesiminin son yıllardaki en büyük hedefi ve amacı kamusal disiplinin sağlanması ve harcamaların ve<br />

gelirlerin bu çerçevede değerlendirilmesi olmuştur. Bu kapsamda vergi adaleti ve vergi toplama en önemli işlevlerin<br />

başında gelmektedir. Kriz ortamında hem kamu kesimi daha fazla gelire ihtiyaç duymakta hem de bu geliri<br />

elde edebilecegi yani vergi tahsil edeceği taraflar vergi ödeme güçlerini kaybetmektedir. Normal zamanlarda<br />

normal politikalar uygulanabilir ancak olağanüstü durumlarda normal politikaların uygulanması beklenen<br />

sonuçları vermeyecektir. Bu anlamda vergi tahsilatlarında ve takibinde çok daha dikkatli olunması, gerçekten<br />

zorluk çeken sanayici ve işadamlarına bir çözüm önerilmesi ancak gerçekten kaçak olan, haksız vergi kaçırma ve<br />

vergiden kaçınma yollarına tevessül edenlerin ise takibi gerekmektedir.<br />

Damga vergisi bürokratik bir engeldir.<br />

Ülkemizde özel sektörün önündeki bürokratik engellerin başında alınan bazı vergiler gelmektedir. Damga<br />

Vergisi de bunlardan birisidir. Belki kağıdın, mührün ve mürekkebin pahalı ve nadir olduğu dönemlerde bu verginin<br />

alınması normal iken artık bu mührün sembolik bir anlamı kalmış, ancak işlemleri uzatacak bürokratik boyutu<br />

yaşadığımız hızlı dünyada aynı şekilde muhafaza edilmiştir.<br />

Damga Vergisi’nin kaldırılması, mükerrer vergi uygulamalarının tespit edilerek bunların da ortadan kaldırılması<br />

gerekmektedir. En basit bir araç piyasasında bile noter, trafik tescili, motorlu taşıt vergisi, muayene parası, egsoz<br />

muayenesi, lpg muayenesi, kullanılan yedek parçadan alınan kdv, kullanılan benzin ve lpg’den alınan vergi, zorunlu<br />

sigorta ve kaskonun birlikte uygulanması yer almaktadır.<br />

Maliye tarafından en kısa sürede adil bir vergi politikası oluşturulmalı, hem gereksizler kaldırılmalı, hem vergi<br />

sayısı azaltılmalı, böylece vergi denetiminde ve tahsilatında da kolaylık sağlanmalıdır.<br />

Yeni Teşvik Paketi açıklanmıştır: Bu paket ile büyük proje yatırımları ve bölgesel-sektörel destekler başlığında<br />

iki grup oluşturulmuştur. Hem ulusal hem uluslararası sermayenin gerçekleştireceği yatırımları teşvik etmek suretiyle<br />

sermayenin Türkiye’ye çekilmesini sağlamak amaçlanmıştır. Bölgesel teşvikler ile bölgeler arasındaki olumsuz ve<br />

adaletsizliklerin kaldırılması amaçlanmıştır.<br />

Yatırımların teşviki gereken bir uygulama ise üretimin teşviki zorunlu bir ihtiyaçtır.<br />

Teşvik sisteminin sektör ve bölge bağlamında yeniden ele alınması olumlu bir gelişme olmakla birlikte, kapasite<br />

kullanımı ve istihdam oranlarındaki düşüklük, iç ve dış talebin yavaşladığı bir ortamda yeni ek kullanılmayan ilave<br />

kapasite oluşumuna neden olacaktır. Bu nedenle mevcut kapasitelerin kullanılmasının desteklenmesi daha doğru<br />

bir yaklaşımdır. Teşvik sistemi doğru olmakla birlikte zamanlama itibari ile marjinal faydası çok düşük kalacak bir<br />

uygulamadır. Hem bu sistemin ama aynı zamanda mevcut üretim kapasitesini teşvik edecek farklı mekanizmaların<br />

birlikte kullanılması gerekmektedir.<br />

Üretim teşvik edilmeli ve özel sektör ayağa kaldırılmalıdır. Bunu için öncelikli olarak;<br />

• İç pazar desteklenmeli, daralan pazarların tekrar genişlenmesi için gereken önlemler alınmalıdır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


136<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

Düşük gelirlilerin alım gücü arttırılmalı, özellikle düşük gelirlilerin tükettiği (evde tüketilen<br />

LPG’lerden alınan vergiler vb.) ürünlere olan vergiler azaltılmalıdır.<br />

• Küresel kriz nedeni ile ödeme zorluğu yaşayan firma sayısında ciddi artışlar olmaktadır. Bu kapsamda<br />

vergi, sigorta, enerji borçları ile ilgili yeniden yapılandırılmalar gerçekleştirilmeli, teminat şartları<br />

da uygun hale getirilmelidir.<br />

• Vergi düzenlemeleri ile vergi ödenmesi teşvik edilmelidir. Öte yandan enflasyon oranlarımız yüksek<br />

iken uygulamaya konulan peşin vergi uygulamasına da son verilmelidir.<br />

• Sektörlerin sezon başlarında tüketimi arttırmak amacıyla vergi indirimleri uygulanmalıdır.<br />

• Leasing sözleşmelerinde artırılan KDV’nin tekrar yüzde bire indirilmesi de bu kriz ortamında bir<br />

zorunluluk halini almıştır.<br />

• Devlet, firmalara olan borçlarını nakit olarak ödemeli, veya DİBS veya bir şekilde mahsup yöntemi<br />

ile ödemeli ancak özel sektörden nakit talebinde bulunmamalıdır.<br />

• Yerli üreticinin korunması ve desteklenmesi amacıyla kamu alımlarındaki yüzde 15’lik fiyat farkı<br />

düzenlemesi uygulanmalıdır.<br />

• İller Bankası’nın yerel yönetimlerin yerli mallarını satın alması ve DMO’nun da yerli malları<br />

satmasına yönelik olarak kredilendirmelere öncelik verilmelidir.<br />

• TTK yasalaşmamış olmakla birlikte yine de şirket birleşmeleri ve tasfiye süreçleri uygulamada da<br />

hızlandırılmalıdır.<br />

• Küresel talepteki azalma nedeni ile azalan ihracat gelirleri, ihracatçı firmaların da taahhütlerini<br />

gerçekleştirmesini engellemektedir. Bu taahhütlerin kapatılması noktasında miktar ve değer olarak<br />

kolaylık sağlanmalıdır.<br />

• Uzun vadeli konut üretimi ve tüketimine ilişkin tüm yüklerin kaldırılması hem inşaat sektörünün<br />

daha da gelişmesine hem de uzun vadeli konut arzının artırılmasına imkan sağlayacaktır. Bu anlamda<br />

inşaat malzemelerinde KDV indirimi yapılmalıdır. TOKİ’ye sağlanan bazı imkanlar özel firmalara<br />

da sağlanmalı, haksız rekabet şüphesi bile oluşturulmamalıdır.<br />

• Hizmet sektörlerinden en önemlisi olan turizm sektörünün korunması için teşvikler verilmelidir.<br />

Özellikle sezon kayıplarını engellemek amacı ile ölü sezonlarda istihdam desteği verilebilir, bu<br />

tesislere enerji desteği sağlanabilir.<br />

• Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da turizm sektörü dahil her türlü hizmet sektöründeki vergi oranları<br />

yüzde 5’e indirilmelidir.<br />

• Ülkemizde gayrimenkul almak isteyen yabancı veya yabancı ortaklı Türk şirketlerininin bu tür<br />

gayrimenkul edinimlerine ilişkin süreç hızlı bir şekilde çalıştırılmalı ve özel milli güvenlik unsuru<br />

taşımayan tüm satış işlemleri hızla gerçekleştirilmeli, bu konudaki sorunlar çözülmelidir.<br />

• Organize perakende sektörünü düzenleyecek kanun meclise sunulmalı, perakende sektöründeki<br />

indirimler de kurala bağlanmalıdır.<br />

• Akaryakıt piyasasında serbest piyasa ekonomisinin işleyişine dışarıdan müdahale yapılmamalıdır.<br />

• Arıtma tesislerinde kullanılan enerji tekrar indirimli hale getirilmeli, yenilenebilir enerji ile ilgili<br />

kanuni düzenleme meclis gündemine alınarak hem yatırımcının önü açılmalı hem de bu temiz enerji<br />

kaynağından yararlanmaya başlanılmalıdır.<br />

• Kriz döneminde en büyük sorunların başında KOBİ’lerin banka kredisine ulaşmada yaşadığı<br />

zorluklar gösterilebilir. Bu anlamda finansman sorununu aşmak için mali sektöre olan borçların<br />

yapılandırılması, Kredi Garanti Fonu’nun mali imkanlarının daha da artırılması, KOBİ’lere yönelik<br />

kredilerin uygun koşullarda sağlanması için kamusal desteği sağlayacak farklı enstrümanların<br />

geliştirilmesi, kamu alacaklarında uygulanacak gecikme zammının düşürülmesi yerinde önlemler


137<br />

olacaktır.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

• Tarımsal üretimde lisanslı depoculuğa geçilmesi gerekmektedir. Bu durumda depolama ücretleri<br />

desteklenmelidir.<br />

• Tarımsal destekler uygulanırken, süt ürünleri ihracatının artması ve iç göçün engellenmesi için<br />

küçükbaş hayvancılığa verilen destekler genişletilmeli, bitkisel yağ açığının kapatılması için sulama<br />

yatırımları desteği arttırılmalıdır.<br />

• Tarım ve hayvancılıktaki ciddi sorunlar nedeni ile KDV oranlarının yüzde bire indirilmesi, KOSGEB<br />

desteklerine tarım ve hayvancılığın eklenmesi ölmekte olan bu üretim alanının canlanmasına<br />

yardımcı olacaktır.<br />

Yeni Teşvik Sistemi ihtiyaçları karşılama noktasında kısa vadede sorunlar taşımaktadır. Kısa dönemde yaşanan<br />

sıkıntı ise üretmek değil satmaktır. Teşvik sisteminin temellerinde piyasadaki girişimcilerin şans eşitliklerinin<br />

korunması yatmaktadır. Açık ya da gizli teşvikler vasıtası ile fiyat-maliyet farkı oluşturuluyor ise bu durumda teşvik<br />

sistemi bu farklılığı ortadan kaldırmalıdır. Her şeyden önemlisi teşvik sistemlerinin araç olduğu unutulmamalıdır.<br />

Şu andaki üretim ve tüketim sorunlarının üstesinden gelinmek için gereken teşvik ne ise onun yapılması gerekmektedir.<br />

DIŞ <strong>EKONOMİ</strong>K İLİŞKİLER<br />

Küresel krizin kendini en fazla gösterdiği alan açık ekonomi alanıdır. Yani uluslararası mal, hizmet ve para<br />

akımının kesintiye uğradığı alandır. Ülkelerin küçülmesi ile paralel olarak hem iç hem de dış piyasadaki talepler<br />

düşmüş, talep düşüşü ise yine karşılıklı olarak ithalat ve ihracat rakamlarını olumsuz etkilemiştir.<br />

2008 yılından 2009 yılına geldiğimizde toplam ihracattaki azalma yüzde 22.6 olmuştur. En büyük ihracat<br />

düşüşü de yine en önemli kalemimiz olan imalat kesiminde olmuş ve yüzde 23.7’lik bir azalma kaydetmiştir.<br />

Toplam ithalatta azalma yüzde 30.3 olmuştur. En büyük ithalat düşüşü de yine en önemli kalemimiz olan imalat<br />

kesiminde olmuş ve yüzde 78.8’lik bir azalma kaydetmiştir. Bunu madencilik ve taşocakçılığı izlemiştir.<br />

Bu ortamda ihracat için olan teşviklerin arttırılması, özel kesimin yeni ufuklara yelken açmasından<br />

başka çıkar bir yol bulunmamaktadır.<br />

İthalat kontrolleri artmalıdır. Genel anlamda bakıldığında dış pazarlar zaten daralmış, yerli üreticinin elinde<br />

bir tek iç pazar kalmıştır. Bu iç pazarı kısa vadeli kriz ortamında elimizdeki önemli kozlardan birisidir. İç pazarı<br />

korumanın en önemli yöntemlerinden birisi de ithalatın kontrol altına alınmasıdır. Otomobil dahil tüm ülkelerin<br />

malları ülkemize rahatlıkla girerken birtakım haksız rekabet ve el altı yöntemlerle ihracatımızın önüne engeller<br />

çıkarılmaktadır.<br />

Dış ticaretten kazançların arttırılmasında ortaya çıkan sorunlar çözülmelidir.<br />

Rusya Federasyonu ile yaşanan “Geçiş Belgesi” sorunu nedeni ile hem taşımacılık hem de ihracatçı büyük<br />

zarar görmüştür. 40 bin araç kapasitesi ile karayolu taşımacılığında dünyadaki en büyük filolardan birisi olan sektör<br />

on binlerce ailenin de geçim kaynağını teşkil etmektedir. Rusya Federasyonu’nun anlaşma hükümlerini uygulamaya<br />

yanaşmaması ile geçiş belgeleri sorunu şeklinde ifade edilen sorun ortaya çıkmaktadır. İhraç malı taşıyan yüzlerce<br />

araç Rusya’daki limanlarda beklemekte ve bu da ciddi mal ve para kaybına neden olmaktadır. Her ne kadar bu<br />

anlamda bürokratik ve teknik görüşmeler yapılsa da sonuç alıcı, aynı sorunun tekrarını engelleyici çalışmalara<br />

şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır.<br />

Ülkemizin müteahhitlik ve dış ticaret alanında aldığı onca yola rağmen eksik olduğumuz diğer bir alan<br />

ise yurtdışı danışmanlık hizmetleridir. Bu hizmetler tabir yerinde ise yükte hafif pahada ağır olan hizmetlerdir. Bu<br />

nedenle hem yurtiçi hem de yurtdışı hizmetlerin bu anlamda artırılması için gereken kamusal teşvikler verilmeli ve<br />

özel sektörde bu zor şartlarda bu tür yeni alanlara yönelmelidir. Yurtdışı müteahhilik hizmetlerinde teminat sorunları<br />

*Kredi garanti fonunun çalıştığı bankalar, prensipler, kullanım hakkında detaylı bilgi www.kgf.com.tr web adresinden ve ilgili<br />

KOBİ’nin çalışmış olduğu bankalardan temin edilebilir.


138<br />

giderilmelidir.<br />

Dış ticaret yapanlara her türlü kolaylık sağlanmalıdır. Hatta bu anlamda şirketlerin döviz kredilerine karşın<br />

verdikleri ihracat taahhütlerinin ertelenmesi ya da affedilmesi düşünülmelidir.<br />

Dış ticaretimizdeki yapısal riskler üzerinde orta ve uzun vadeli planlar yapılmalıdır. Örneğin ülkemizin<br />

ihracatında genelde mal mukabili ödeme (paranın satıştan sonra tahsili) ve ithalatında da peşin ödeme (paranın<br />

maldan önce ödenmesi) yöntemleri kullanılmaktadır. Bu durum ise hem kısa vadede kredi imkânları ihtiyacı<br />

doğurmakta hem de ödeme ve malların temini noktasında riskli ödeme yöntemli olmaktadır. Bankaların ihracat<br />

kredisi sağlamada isteksiz tavrı ve ek maliyetler de dış satış imkanlarını zorlayan faktörler arasına girmektedir.<br />

Üretim faaliyetlerinin finansmanında şirket içi kaynaklarını kullanan firmalar ithalat talebindeki düşme ile fazlalaşan<br />

döviz arzının TL’nin değer kazanmasına neden olması ve bunun de tekrar ihracata olumsuz etki etmesi de üzerinde<br />

tartışılması gereken konulardandır. Başka bir ifade ile, kur riskine karşı bir koruma getirilmelidir.<br />

Enerji projeleri faaliyete geçme yolunda hızla ilerlemektedir. Rusya ile Türkiye arasında hem gaz hem<br />

de petrol alanında işbirliği protokollerinin imzalanmasına ek olarak nükleer güç mühendisliği alanında işbirliği<br />

protokolü de imzalanmıştır.<br />

Buna ek olarak Nabucco Doğalgaz Boru Hattı projesininin de imzalanması ile birlikte Türkiye’nin bölgesel<br />

önemi ve stratejik konumu bir kez daha teyit edilmiştir. Bu proje ile birlikte ülkemiz enerji koridoru merkezinde bir<br />

ülke halini almıştır.<br />

Avrupa Topluluğu Adalet Divanı’nın, Türkiye ile AB arasındaki imzalanan ortak metinlerde yer alan bir<br />

hakkı olarak vize uygulamasının bir an evvel kaldırılması gerekmektedir. Bu haksız vize uygulaması noktasında<br />

hâlâ yavaş davranılması ise AB’nin bundan sonraki davranışları açısından da olumsuz beklentilere neden olmaktadır.<br />

1970’de imzalanan ve 1973’de uygulamaya giren Katma Protokol hükümlerine göre bu tarihte AB’ye üye<br />

olan Almanya ve diğer dokuz Avrupa ülkesi bu hükümlere uymak durumundadır. 1 Ocak 1973’te, yani protokolün<br />

yürürlüğe girdiği tarihte, eğer Türk vatandaşlarına vize talep edilmiyor ise, bu tarihten sonra da vize kısıtlaması<br />

getirilmesi yasaklanmıştır. İki Türk TIR sürücüsünün açmış olduğu davanın izlediği süreç itibariyle Avrupa Adalet<br />

Divanı’na ulaşması ve dava neticesininTIR sürücüleri lehine sonuçlanması ile artık bu ülkeler açısından vizenin<br />

kaldırılması bir şart olmuştur. Ancak buna ilişkin bir uygulama henüz bulunmamaktadır. Buradaki asıl sorun ise<br />

Avrupa Adalet Divanı kararlarının bağlayıcı olmakla birlikte ülkeler açısından bu mahkeme kararlarını cebren<br />

uygulatacak bir mekanizma bulunmamaktadır, üye ülkeler hukukun üstünlüğü ilkesine saygı çerçevesinde bu kararları<br />

uygulamak durumundadır. Bu anlamda AB çalışmaları kapsamında ilgili Türk heyetleri tarafından bu hususun<br />

her zaman gündemde tutulması ve üye ülkelere baskı yapılması gerekmektedir. Bu konunun çok detaylı hukuki<br />

yansımaları ve farklı tezahürleri sözkonusu olmakla birlikte şu anda pratik düzeyde vizelerin kaldırılmasının ilerisi<br />

için de anlamı olacaktır.<br />

Dış siyasetteki etkinliğin dış ticarete de yansıması gerekmektedir.<br />

Ülkemizin uyguladığı dış politikaya paralel olarak ve aynı zamanda küresel düzeyde güç dengelerinin gelişmiş<br />

ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru kaydığının da bilinci ile yeni bir strateji uygulanması gerekmektedir.<br />

Bulunduğu coğrafyada her tarafa uzanma imkanı bulan Türk yatırımcılarının ticaret ile birlikte, dostluk, kardeşlik ve<br />

kalkınmayı da sağlayacak bir vizyona ve misyona sahip olmaları gerekmektedir.<br />

Bu anlamda, hem finansal anlamda ellerindeki ülke varlık fonları ile dünyanın en büyük yatırım fonlarına sahip<br />

olan Körfez ülkeleri hem de petrol ekonomisinin merkezi olan Suudi Arabistan ve yüksek kamusal harcamaları<br />

ile oluşan pazarı çok parlak beklentilerin olduğu alanlar olarak ortaya çıkmaktadır. Hükümet tarafından ele alınan<br />

insiyatiflerde aşağıdaki hususların sağlanması bu ilişkilerin karşılıklı olarak gelişmesine fayda sağlayacaktır.<br />

• Körfez ülkelerinde yapılan ihalelerde, Türk firmaları ve Avrupa firmalarının eşit olduğu kabul<br />

edilmeli,<br />

• Türk bankalarından alınan teminat mektupları direkt ve araçsız olarak teslim alınmalı,<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010


139<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010<br />

• Karşılıklı ticaret anlaşmaları sadece metinde kalmamalı ve tam anlamı ile uygulanmalı,<br />

• Bölge iş adamları arasında bir ağ ve bilgi alışverişini sağlayacak bir yapı oluşturulmalı, bölgede<br />

aktif ve düzenli olarak çalışan ticari partnerler oluşturulmalı,<br />

• Körfez sermayesinin rengini farklı göstermek isteyen ve iç politika malzemesi yapan medyanın<br />

ve malum çevrelerin, bu sermayeye nötr kalıp (pozitif bile bakmasalar yeterlidir!) ticari bakmaları<br />

sağlanmalıdır.<br />

Körfez ülkeleri hem Türkiye’yi hem de Türk ekonomisini yeterince tanımamaktadır. Öte yandan Körfez<br />

ülkelerindeki yatırımcılar Türkiye’nin sunduğu fırsatları diğer ülkelere göre daha az kârlı görmektedirler. Bu<br />

nedenler yatırımın önündeki engeller olarak ortaya çıkmaktadır.<br />

Bu bölgelere olan yakınlığımız, tarihi derinliğimiz, din birliği ve konjonktürün de olumlu etkileri ile çok ciddi<br />

avantajların kazanılması mümkün gözükmektedir.<br />

Doğu’ya, Kuzey’e ve Güney’e yüzümüzü dönerken Batı’ya da dönmeye devam etmeliyiz. 375 milyon<br />

seçmenden yüzde 43’ünün sandığa gittiği Avrupa Parlamentosu (AP) sonuçlarına bakıldığında aşırı sağın<br />

yükseldiği ve aşırı solda da kıpırdanma olduğu görülmektedir. AP seçimlerinde ülkemizin bir seçim malzemesi<br />

olarak kullanıldığı ve “Türkiye’ye hayır!” , “Türkiye’siz bir Avrupa” sloganlarının seçime katılanlar açısından bir<br />

oy potansiyeli görüldüğünü kabul etmemiz gerekmektedir. Avrupa’nın bu yaklaşımının Türk insanında tabii olarak<br />

yansıması “Biz de seni tanımıyoruz, istemiyoruz” olacaktır.<br />

2002-2007 yılları arasında kümülatif bazda yüzde 42’lik bir büyüme sağlayan ülkemizle kıyaslandığında AB<br />

yüzde 11, Almanya ise yüzde 7’lik bir büyüme kaydetmiştir. Kendimize olan özgüvenimiz ve çabamız ile ileriye<br />

odaklanmalı ve verimliliği düşürücü tartışmalardan uzak olmalıyız.<br />

2005 yılında başlayan müzakerelerle birlikte önemli yollar katedilmiştir. Bununla birlikte, netice itibariyle<br />

açılan fasıllardan daha kolay olanlarının bittiğini, daha zor fasıllara doğru yaklaşıldığını görmemiz gerekmektedir.<br />

Sendikal haklar, çalışma yerinde müzakereler yürütme hakkı, memurlara organize olma ve grev yapma hakları gibi<br />

hususlar önümüzdeki sorunlar olarak gözükmektedir.<br />

<strong>ASKON</strong> olarak daha önceki yaklaşımlarımızda belirttiğimiz üzere, AB’nin elinde bulunan ve ülkemiz<br />

çıkârlarına olan her türlü nimet ve menfaatin bir an önce teorik ve pratik boyutta uygulamaya geçirilmesinin birçok<br />

açıdan kaldıraç etkisi göstereceğini kabul etmekteyiz. Ve bu talep edilenleri AB için değil kendimiz için yapmalıyız.<br />

IMF ile İlişkiler<br />

IMF ve Dünya Bankası 2009 yıllık toplantıları bu yıl Ekim ayının ilk haftasında İstanbul’da gerçekleştirilmiştir.<br />

Bu anlamda IMF ve geleceği ayrı bir önemi haizdir.<br />

IMF’nin uygulamalarına baktığımızda modern sistem ile çelişen birçok sorunlu husus yer almaktadır. Ülkelerin<br />

ağırlıklı oy oranlarına göre temsile imkân sağlayan kota oranları 2008’de yenilenmiş ve ülkemiz dahil 64 yükselen<br />

ülkenin kotasında artış yapılmıştır. Ancak, dünyadaki dağılımı yansıtması noktasından hâlâ çok uzaktadır.<br />

Uluslararası finansal sistemin merkezinde yer alan IMF, hem organizasyonel özellikleri, uygulamaları, karar<br />

alış mekanizmaları, yanlı bakış açıları vb. noktalardan şiddetli bir şekilde eleştirilmektedir. Bu eleştirilerin kriz ile<br />

birleşmesi de reform taleplerini arttırmıştır.<br />

IMF ile küresel sistemin en büyük aktörü olan ABD ve para birimi dolar arasında çok sıkı bir bağ bulunmaktadır.<br />

Bu kriz döneminde ABD’ye karşı bir yaptırımı olmayan IMF’nin ciddi bir misyon sorunu yaşadığı da dikkati<br />

çekmiştir. IMF tabir yerinde ise yöneticisi ve müşterisi belli olan bir finansal şirket durumuna düşmektedir.<br />

Kriz döneminde GOÜ’lerle 170 milyar dolara yakın kredi anlaşması yapan IMF, gelişmiş ülkelerin likidite<br />

ihtiyaçları konusunda dikkate bile alınmamıştır. Dolayısı ile en başta yöneticisi ABD olmak üzere gelişmiş ülkeler<br />

üzerinde IMF’nin bir yaptırımının olmadığı da iyice açığa çıkmıştır.<br />

IMF ile uzayan ilişkilerde bazı çevreler hükümeti IMF düşmanlığı ile suçlamakta ve bazıları da tercihlerin<br />

seçim yatırımına uygun düşecek şekilde tasarlandığına iddia etmektedirler. Ancak, kısa vadede bakıldığında IMF ile


<strong>14</strong>0<br />

devamlı, üst düzey ve gizli bir şekilde bir pazarlık yürütüldüğü de gözden kaçmamaktadır.<br />

Avantajlı şartlarda elde edilecek bir kredinin iç piyasada istihdam arttırıcı ve yatırım teşvik edici şekilde kullanımı<br />

krizin ilerleyen safhaları ile mücadelede de yardımcı olacaktır. Öte yandan, IMF’nin talep etmesi muhtemel olan<br />

bazı ağır yapısal reformlar hükümetin hareket alanını daraltacak talepler olarak ortaya çıkmaktadır. Muhtemelen<br />

pazarlık var ise bu noktalarda yoğunlaştığı da söylenebilir.<br />

Ülkemiz kısa vadeli finansal kaynak girişine, yani sıcak paraya ve sermaye akımlarına bağımlı bir ülkedir. Bu<br />

anlamda IMF ile olan ilişkileri de kısa vadeli düşünmemek gerekmektedir. Hem bir finans merkezi olma hedefi hem<br />

de yapısal sorunlar her halükarda muhtemel bir Türkiye-IMF ilişkisini taşımaktadır. Dolayısı ile küresel rekabette<br />

yer almak için dış dünyaya açık, IMF çıpasına bağlı bir Türkiye avantajların en yoğun olduğu seçim olarak ortaya<br />

çıkabilir.<br />

İstanbul’da yapılan toplantıda genel olarak IMF’nin sorumluluk alanları ve mevcut finansal kaynakları<br />

ile bunların genişletilmesine ilişkin hususlar tartışılmıştır. Genel olarak bakıldığında, IMF’nin yapısı, görevleri,<br />

öncelikleri ve kaynakları ile ilgili detaylı bir reform sürecinin başlatılması ile ilgili bir uzlaşı sağlanmıştır. Ancak bu<br />

karardan ortaya çıkan sonucun ve uygulamanın ne olacağını ise zaman gösterecektir.<br />

Ancak, IMF’nin kota sistemini yeniden gözden geçirmesi ve nüfusa, gelire dayalı daha adil bir yöntem<br />

bulması, yönetimin şeffaflaştırılması, belirli ülkelerin de dışına taşması gerekmektedir. Hatta ABD ye ait olan veto<br />

ayrıcalığı’nın da bu bağlamda tekrar gözden geçirilmesi gerekmektedir.<br />

Yukarıda sayılan konular önemli olmakla birlikte tüm bunların yapılabilmesinin her şeyden önce demokratik bir<br />

ortamın varlığına, toplumsal mutabakata bağlı olduğunu görmemiz gerekmektedir. Demokratik açılım bu konuların<br />

toplumsal sacayağını oluşturmaktadır. Kendi ülkemizde huzur ve sukun bulmadan çevre ülkelerdeki sorunlarla<br />

ilgilenebilmemiz çok zor olacaktır.<br />

Öte yandan halkın halk ile barışması ile birlikte devletin de halk ile barışması gerekmektedir. Akil insanlar<br />

her ne kadar bu noktada gerekenleri söylemekte ise de kemikleşmiş bir sistemsel direniş bulunmaktadır. Akıl<br />

değil duygularla hareket edilmektedir. Sırf bu duygular adına meslek liselerinde katsayı adaletsizliği yapılmakta,<br />

yüzbinlerce gencimizin gelecekleri karartılmaktadır. 17-18 yaşlarında seçim yapmak durumunda olan genç<br />

insanları sırf okudukları liseleri yüzünden hayat boyunca belirli mesleklere mahkum etmek kadar statik ve<br />

haksız bir bakış bulunamaz.<br />

TÜRKİYE <strong>EKONOMİ</strong>Sİ 2010

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!