!january_Layout 1.qxd

NGA GENTI METAJ
Në ecejaket tona të përditshme
rastis që jo njëherë t’i drejtojmë
vetes pyetjen e mëposhtme
: Cilët jemi dhe drejt kujt po
shkojmë ? Gjithsecili i përgjigjet kësaj
pyetje në mënyrën e vet, me argumentet
e vet dhe bazohet shume shpesh
në jetën e tij personale. Emigrantet jo
rrallë kanë qenë ambasadorë të zhvillimit
të vendit të tyre. Dikur, kur nuk
ekzistonin mjetet moderne të udhëtimit,
emigrantet shtegtonin me qindra
e mijëra kilometra për të gjetur pak më
shume pune, pak më shume mirëqenie
dhe pak më shume prosperitet. Por
gjithnjë, në çdo kohë dhe epokë, mbi
supet e tyre ka qëndruar një copë
mëmëdhe. Ka qëndruar një copë
Shqipëri virtuale.
Thonë që në ato kohëra,
njerëzit merrnin një grusht dhe me
vete, një gur, një copë dru. Kishte nga
ata që shkuan dhe nuk munden të kthehen
më, kishte nga ata që u kthyen me
flokët e bardha dhe shpinën e kërrusur.
Jemi dhe ne, ne emigrantet e sotëm që
e “braktisem” Shqipërinë po për te
njëjtat probleme, për pak më tepër
pune, mirëqenie, për pak me shume
dinjitet. Por njeriu në çdo moment të
ekzistencës së tij ndeshet me te
vërtetën e kombit të tij. Takon ndonjëherë
dhe fare rastësisht ata burra e
gra, të cilët megjithëse larg, megjithëse
u larguan për të mos u kthyer më,
mbollën copëza të shqiptarizmes këtu e
kush e di sa vjet më parë. Disa nga këta
te fundit jetuan dhe punuan në një kohe
kur nuk ekzistonte shtet shqiptar, kur
njëra apo tjetra fuqi e madhe, përpiqej
të copëtonte trupin e lënguar të asaj
Shqipërie virtuale, e cila shëtiste dhe
jetonte me frymën dhe trupin e djemve
dhe vajzave te saj. Në kulturën tonë ka
lëne gjurmë të thella e kaluara dhe historia
jone e jashtme dhe e brendshme.
Jemi bijtë e trevave te lashta Ilire, te
atyre viseve ku ka kaluar dhe kalon udhëkryqi
i civilizimeve, interesave
gjeopolitike dhe ekonomike të botes
mbare. Jo, nuk e ekzagjeroj, sepse
ndryshe si mund ta shpjegojmë oreksin
për të pushtuar këto vise qysh nga koha
e barbarëve? A nuk është e vërtete se
Shqipëria ka pas qënë provincë e
perandorive të perëndimit, lindjes, të
Romës e të Bizantit?
A nuk është e vërtete se me
luftë e mundime kaluam nga principatat
e pavarura tek shteti i Skënderbeut,
i cili u qëndroi për një çerek
shekulli taborreve të Sulltanëve? Këto
aventura të pafundme, kanë bërë që
kultura jonë të endet shpesh dhe pafundësisht.
Ne kohen e Skënderbeut,
rrjedha e kulturës shqiptare ndiqnin
normalisht humanizmin evropian, por
vdekja e prijësit beri që ajo të ndërpriste
ketë zhvillim. Ironi e fatit apo
rastësi, ashtu si në kohërat e sotme, pasoja
e parë e pas vdekjes së Skënderbeut
ishte hemorragjia e intelektualeve
në perëndim.
Nga kjo hemorragji u shquan dhe u
konfirmuan figura të ndryshme, të cilët
u bënë pjesë e pavdekshme e botës humaniste.
E si mund të harrohet
Dhimiter Frangu, i cili botoi të parën
Histori të Skënderbeut, e cila u përkthye
në shumë gjuhë të Evropës? Po
historiani Marin Barleti, që bëri po të
njëjtën gjë? Kjo listë e pambarimtë
vazhdon me Marin Beçikemin, Gjon
Gazulin, L. Tomeun, Marulin, Artiotin
e shumë, e shumë të tjerë.
Kjo lumnajë personalitetesh u dallua
në fusha të ndryshme të shkencës, kulturës,
artit, filozofisë, por në
Shqipërinë e asaj kohe, luftërat dhe
tmerret fashiten jetën kulturore, monumentet
e kulturës dhe pasuria shpirtërore
mbeten nder rrënojat e
barbarive, që donin jo vetëm te sundonin
këto vise, por t’i shndërronin
sipas qejfit dhe shijeve të tyre.
Ndryshimet e fesë dhe strukturës
së jetës në përgjithësi, nuk pengoi
shqiptaret të vazhdonin luftën për
identitet, paqe, pavarësi dhe begati.
Gjon Buzuku i dhuroi shqipes
liturgjinë katolike ne vitin 1555. Kjo
traditë do të vazhdonte me botimin e
shkrimeve të tjera fetare, të cilat përveç
kontributit teologjik, autentik shqiptar,
do të linin një kontribut të paçmuar për
Gjuhen Shqipe dhe historinë e saj.
Mund te përmendim këtu disa prej këtyre
autoreve: L. Matrenga, P. Budi, F.
Bardhi, P. Bogdani etj.
Dalëngadalë vitet po
kalonin, shtypja dhe dhunimi i gjuhës,
traditave dhe kombit bërtisnin me të
madhe se vendi kishte nevoje për zot.
Këto klithma do të zgjonin ata burra,
të cilët do të ringjallnin kombin, do të
mbrujtnin shqipen jo vetëm si gjuhën
e zakoneve, por si një gjuhë kulture që
do të zhvillonte arsimin, do të krijonte
shtetin e pavarur. Pra ne vija te trasha
riorganizimi i gjuhës, organizimi i arsimit,
dhe krijimi i Shqipërisë sovrane
do të ishin linjat kryesore kulturore dhe
politike të fillimit të Rilindjes Kombëtare.
Kështu filluan të dalin si kërpudhat
pas shiut të pranverës botimet
e rilindësve tanë. Ata do të ndërtonin
një romantizëm tipik ballkanik, të etur
për çlirimin e vendit, te mbushur me
nostalgjinë e atij mërgimtarit të
famshëm, i cili kishte marrë një grusht
dhe me vete dhe mbante mbi supe një
copë mëmëdhe. Ata do t’i riktheheshin
me krenari mesjetës shqiptare, shtetit
të Skënderbeut, do të krijonin lidhje të
forta me folklorin shqiptar dhe do të
lartësonin shqiptarin luftëtar dhe të
pamposhtur. Këto gjurmë gjenden
lehtësisht në krijimet e De Radës, Z.
Jubanit, Th. Mitkos, etj.
Më pas radha do t’i vinte të
madhit Naim Frashri. Me poemën
Bagëti e Bujqësi, do të lëvrohej dhe
lirika filozofike, atdhetare dhe
dashurore. Ai lëvroi dhe epiken me
Historinë e Skënderbeut.
Sot, Naim Frasheri konsiderohet
si themeluesi i lirikës moderne
shqiptare. Në frymën e
“Bukolikëve” e “Gjeorgjikëve” të
Virgjilit, ai në poemën “Bagëti e bu-
OPINION 15 DHJETOR 09 FAQE 10
NE VEND TE PYETJES PERSE, PAK
HISTORI PER VAZHDIMESI!
jqësia” u këndoi punëve të bujkut e të
bariut duke i thurur një himn bukurive
të atdheut të vet dhe duke shprehur
nostalgjinë e poetit të mërguar dhe krenarinë
e të qenurit shqiptar. Nuk është
çudi që, duke jetuar në zemrën e perandorisë
së osmanëve, në Stamboll, të
përjetonte aq thellë fatin e atdheut të
tij. Malli për vendlindjen, për malet
dhe fushat e Shqipërisë, për varret e të
parëve, kujtimet e fëmijërisë, i japin
forcë e vrull lirik frymëzimit të tij.
Përjetimet subjektive të individit
të çliruar nga prangat e mentalitetit
mesjetar oriental, nga një anë, dhe
nga ana tjetër panteizmi filozofik i
doktrinës sufite, i shkrirë me panteizmin
poetik të shkollës së romantizmit
evropian, u japin meditimeve
lirike të Frashërit një dimension human
e filozofik universal.
A.Z Çajupi (1866-1930), është një poet
rustik, i tipit të këngëtarit popullor, i
mbiquajtur Mistrali i Shqipërisë; ai i
solli letërsisë shqipe komedinë e zakoneve
dhe tragjedinë me temë historike.
I shkolluar në një kolegj francez
të Aleksandrisë dhe në Universitetin e
Gjenevës, njohës i mirë i letërsisë
franceze, A. Z. Çajupi solli ndër të
parët në shqip fabulat e La Fontenit,
duke hapur kështu udhën e përkthimit
e të përshtatjes në gjuhën shqipe, të
veprave nga letërsia botërore, që ka
qenë dhe vazhdon të mbetet një nga
udhët e mëdha të komunikimit të
shqiptarëve me kulturën botërore.
Gjergj Fishta (1871-1940), shkroi një
poemë të përmasave të eposit kombëtar
(“Lahuta e Malësisë”) ku paraqet
me frymë romantike e me një patos të
ngritur patriotik, luftërat e malësorëve
të Veriut kundër dyndjeve sllave. Me
këtë vepër ai mbetet poeti më i madh
epik i shqiptarëve.
Prift i urdhërit françeskan,
erudit dhe anëtar i Akademisë italiane,
Gjergj Fishta është një personalitet
poliedrik i kulturës shqiptare: poet epik
dhe lirik, publicist dhe satirist i hollë,
dramaturg e përkthyes, veprimtar aktiv
i jetës kulturore dhe politike shqiptare
midis dy luftërave. Vepra e tij madhore
"Lahuta e Malësisë” me rreth 17.000
vargje, e shkruar në frymën e eposit
legjendar e historik të shqiptarëve,
është një pasqyrë e jetës shqiptare dhe
e mendësisë shqiptare, një mozaik po-
etik ngjarjesh historike e legjendare,
personazhesh historike dhe jo historike,
traditash e zakonesh të malësisë,
zanash e shtojzovallesh të
malësisë, një afresk i gjallë i historisë
së një polemi të lashtë që pikëzon në
qendër tipin e shqiptarit të gdhendur në
kalvarin e jetës së tij në rrymë të
shekujve të egër për të. Nuk ka të sosur
historia e kulturës sonë kombëtare, nuk
kanë të sosur ato personalitete të kulturës,
që prej visesh të largëta apo
brenda Shqipërisë i kënduan ringjalljes
së vendit, gjuhës, kulturës dhe identitetit
shqiptar.
Migjeni, Noli, Koliqi,
Kuteli, Poradeci..... dhe Konica.... do
të ishin të tillë që do t’i jepnin personalitet
e hijeshi Shqipërisë dhe Kulturës
se saj. Do të këndonin dhe krijonin për
të bërë një Shqipëri jo vetëm të
pavarur, por moderne, Evropiane.
Por le të ndalemi pak tek Faik Konica.
Do të ndalemi jo sepse
duam, por sepse duhet. F. Konica është
mjeshtri që i dha fytyrë moderne
prozës shqipe, intelektuali që solli
mentalitetin e mirëfilltë perëndimor në
kulturën shqiptare. Lindi në Konicë,
qytet i vogël shqiptar, që me vendimet
e Konferencës së Londrës më 1913, të
cilat e rrudhën shtetin shqiptar në kufijtë
e sotëm, mbeti në Greqi. Vinte nga
një derë e njohur, prej së cilës trashëgoi
titullin bej, vetëdijen e një përkatësie
elitare, që e manifestoi fort në jetë dhe
në krijimtarinë e tij, por jo dhe mentalitetin
anadollak lindor prej të cilit u nda
me një buzëqeshje hokatare, që u kthye
në një sarkazëm therëse në veprën e tij.
Ndoqi një vit shkollën jezuite të Shkodrës,
pastaj Liceun Perandorak të
Stambollit, kreu me 1895 studimet për
letersi e filozofi në Universitetin e
Dizhonit (Francë), shkollimin e mbylli
me kryerjen e studimeve ne Universitetin
e Harvardit, ndërsa me 1912
mori, në këtë universitet, titullin e
magjistrit në letërsi dhe art. Master of
Arts Erudit, njohës i gjithë gjuhëve të
mëdha të Evropës dhe i disa gjuhëve
lindore, mik i G.Apolinerit, F.Konica
u quajt prej të huajve “një enciklopedi
që ecën” dhe u bë për kulturën
shqiptare modeli i intelektualit
perëndimor. Iu kushtua që në rini lëvizjes
kombëtare, por, në kundërshtim me
frymën mitike idealizuese e romanti-
zante të Rilindjes, solli në të frymën
kritike dhe përjetoi dhomën e përjetshme
të idealistit që vuan për
mendimet e tij.
Themeloi revistën “Albania”
(Bruksel 1897-1900, Londër 1902-
1909), që u bë organi më i rëndësishëm
i shtypit shqiptar të Rilindjes.
Publicist, eseist, poet, prozator, përkthyes
dhe kritik letrar, është veç të tjerave
autor i studimit “L’Albanie et les
turcs” (Paris 1895), “Memoire sur le
mouvement national albanais (Bruksel,
1899), i novelave “Një ambasadë e
Zulluve në Paris” (1922) dhe “Doktor
Gjilpëra” (1924), si dhe i veprës historiko-kulturore
“Albania. The rock
Garden of Southeastern Europe”, që u
botua pas vdekjes së Massachussets
me 1957.
Dy novelat e Konicës i bashkon shpirti
satirik dhe shprehja alegorike e konfliktit
midis dijes dhe injorancës e konflikti
midis mentalitetit të prapamebtur
oriental dhe mentalitetit modern
perëndimor. Publicistika dhe proza e tij
janë model i një shqipeje letrare të përpunuar
dhe i një stili elegant.
Vitet e fundit të jetës (1926-
1939), i kaloi si ambasador i
Mbretërisë Shqiptare në Ëashington,
ku dhe vdiq më 1942. Kultura dhe
letërsia Shqiptare kane bërë rruge të
gjatë. Sërish me mund dhe persekutim.
Atëherë kur Shqipëria u bë shtet,
shumë pjesë të trupit të saj mbetën
jashtë kufijve. Trupi i Nenës Shqipëri
lëngonte dhe vazhdonte të humbiste
gjak dhe lot brengash. Gjithsesi letërsia
dhe pse nën thonjtë e gjakatares diktature
do të zhvillohej dhe do të seleksiononte
me kohën potencialet e saj të
vërtete.
Këtu ne Belgjike, vazhdon
të kultivohet një letërsi që nuk i ka
zanafillat në kohërat e sotme. Me
gojën plot mund të themi se krijimtaria
letrare e diasporës vazhdon të zhvillohet
dhe ka marre një dimension te ri.
Shume autorë mbërritën nga Shqipëria
e pas viteve 1990 dhe pas shumë ecejakesh
për të stabilizuar veten nga ana
administrative, lëvrojnë dhe krijojnë
atë letërsi, kulturë dhe art, i cili mund
të quhet krijimtaria e diasporës. Ka
shume emra për të përmendur, por unë
po ju sjell vetëm disa prej tyre. Gjovalin
Kola, Ilir Grazhdani, Shkelqim
Aliaj, Lek Pervizi, Dhimiter Pango,
Albert Nikolla, Luan Doda, Skender
Sherifi, etj., janë kthyer në urën lidhëse
mes kësaj diaspore dhe Shqipërisë. Ata
kane thurur lidhje të reja me Belgjikën
vendin pritës te Faik Konicës.
Këtu e 110 vjet më parë
Konica kishte ndezur në zemër të
Evropës farin gjigant, i cili do te sillte
anijen endacake shqiptare të asaj kohe
drejt civilizimit, drejt vendit nga ku
kishte nisur udhëtimin e saj. Atë udhëtim
të lodhshëm që kishte kaluar nga
“Portet e Perandorisë Osmane”, nga
“Portet greke, serbe, italiane” etj, për
të mbërritur atje ku ka dhe meriton
vendin e vet, në gjirin e familjes së
madhe evropiane.