Dziecko szczęścia (pdf)

Anna Morawska
1

Od autora
Więzy krwi, zniszczona psychika – co ich jeszcze łączy? Nieustanna walka. Walka o Ŝycie.
„Dziecko szczęścia” to portret pokolenia dzieci ofiar obozów koncentracyjnych. Jest ich w
Polsce... ? setka. Trudno przebadać genetycznie wszystkie dzieci pokrzywdzone przez
historię, dlatego źródła naukowe milczą na ten temat. Wszystkie dzieci ofiar faszystowskich
Niemiec mają uszkodzony układ nerwowy. Aby przebadać je genetycznie tylko pod tym
kątem trzeba przebadać kilkanaście segmentów genów. A przebadanie tylko jednego kosztuje
około tysiąca złotych. Narodowy Fundusz Zdrowia refunduje niektóre badania. Akurat te,
które mogłyby rozwiać historyczne wątpliwości – nie refunduje. Niektórzy lekarze od lat
próbują poznać tajemnicę pokolenia drugiej generacji, ale schodów jest tak wiele, Ŝe Ŝadnemu
z nich nie udało się dotrzeć na szczyt najwyŜszej wieŜy na świecie, która nazywa się prawdą.
O procesach...
O zadośćuczynieniu finansowym kombatantom... i o zarobkach ich dzieci...
„Dziecko szczęścia” to wielogodzinne rozmowy, którym nadałam taką formę, by jak
najwierniej odzwierciedlić świat zewnętrzny i wewnętrzny moich bohaterów. To rodzice i ich
dzieci. Więźniowie i ofiary. „Dziecko szczęścia” to powrót do historii, której ci, którzy ją
przeŜyli, nie potrafią wymazać z pamięci. Ona powraca codziennie jak zjawa - na jawie i we
śnie. Kilkadziesiąt lat po zakończeniu drugiej wojny światowej więźniowie obozów
koncentracyjnych nie przestali być numerami, nie przestali meldować się po niemiecku. Ci
ludzie wciąŜ pamiętają imiona, nazwiska, daty – nie roczne, a dzienne, czują zapach palonych
ciał, co noc śnią im się twarze ofiar i katów, słońce i wolność widziane podczas transportu
przez szczeliny w pociągu towarowym. Po latach juŜ tylko pojedyncze klatki filmu, który
wyreŜyserowało Ŝycie obozowe, kręcą się w kółko w świadomości bohaterów.
Ale to nie jest ksiąŜka o więźniach obozów koncentracyjnych. Takich napisano juŜ wiele. To
nieustająca rozmowa z ludźmi i o ludziach, której końca nie ma. Historia nie postawiła
jeszcze kropki nad „i”. Poprzez doświadczenia rodziców moŜemy lepiej zrozumieć Ŝycie ich
dzieci. Poprzez przyczyny - skutki. „Dziecko szczęścia” ma pokazać obraz pokolenia drugiej
generacji, które niewątpliwie istnieje.
* * *
Cały dochód z tej ksiąŜki chciałabym przeznaczyć dla dzieci ofiar obozów koncentracyjnych.
Skoro ani państwo polskie, ani tym bardziej niemieckie nie chcą im pomóc. Pieniądze są im
potrzebne na rehabilitację, lekarstwa, badania (nierefundowane przez Narodowy Fundusz
Zdrowia) i – tak zwyczajnie – na godne Ŝycie.
2

JERZY SKRZYPEK
MUSIK IN AUSCHWITZ
Im Lager Auschwitz war ich zwar (Byłem wprawdzie w obozie Auschwitz)
ho-la-ria ho-la-rio
auf einen Monat, Tag und Jahr (kaŜdego miesiąca, dnia i roku)
ho-la-ria ho-la-rio
Doch denk ich frohgemut und gern (myślałem z rodością i chętnie)
an meine Lieben in der Fern (o mojej ukochanej, ktora jest gdzieś daleko)
Tak nam kazali śpiewać. Dzień w dzień, rano i wieczorem. Jak szliśmy i wracaliśmy z pracy,
grała orkiestra. Kapo krzyczał: - Links und links (lewa, lewa), a nasze drewniane buty stukały
do rytmu.
W orkiestrze grali więźniowie, którzy pracowali w kuchni. Zawsze musieli wstawać
najwcześniej. Mieszkali na bloku 25. Musieli przygotować dla nas kawę . Palono zboŜe i
zalewano wodą. Dwóch czy trzech więźniów pilnowało, Ŝeby kotły stały na ogniu, bo nie
było łatwo zagotować 300 czy 400 litrów wody. Potem przelewali to do 50-litrowych
termosów i taką „kawę zboŜową” podawali nam na śniadanie. A dokładniej dostawaliśmy ją
od sztubowego na bloku.
O piątej rano w całym obozie rozbrzmiewał „bączek”. Dzwonił tak głośno, Ŝe nie sposób było
się nie obudzić. Biegło się do niby-łazienki. Zimną wodą czasem moŜna było ochlapać sobie
twarz. „Kawa zboŜowa” i pędem na apel.
W Auschwitz było 30 bloków. KaŜdy blok ustawiał się w rzędach po dziesięciu więźniów.
Tak było im najłatwiej nas policzyć. KaŜdy Blockführer meldował Raportführerowi
Gerhardowi Palitzschowi (podoficerowi SS), ilu ma u siebie więźniów. Palitzsch szedł do
komendanta obozu i wołał: - Heil Hitler! Melduję, Ŝe w KL-Auschwitz wszystko jest w
porządku. Ten mu odpowiadał: - Weiter machen!, a więc „rób swoje”.
- Wszystkie komanda, zbiórka! Ustawialiśmy się w grupach zgodnie zadaniami, które
wykonywaliśmy, np. razem stali stolarze, razem elektrycy itd. KaŜda setka więźniów miała
swojego kapo, a kapo miał jeszcze swoich pomocników, ze dwóch trzech bandziorów z
czarnymi albo zielonymi winklami, którzy nas pilnowali, Ŝebyśmy maszerowali równym
krokiem. Słyszymy komendę: - Alle Komandos singen!, czyli śpiewać! I wszyscy:
An jedem Monat in der Früh (KaŜdy miesiąc od samego rana)
ho-la-ria ho-la-rio
beginnt des tages Last und Müh (przynosi codzienny cięŜar i trud)
ho-la-ria ho-la-rio
Ob Arbeitsdienst, ob Sport uns zwingt (czy zmusza się nas do pracy, czy do sportu)
doch stets ein frohes Lied erklingt (tak mimo to rozbrzmiewa ta wesoła piosenka)
– Lauter! – „głośniej” krzyczał kapo. Do pracy szliśmy piątkami. To było cyniczne Ŝycie.
3

TO NIE KURORT
Jesień 1940 roku. Jechaliśmy wagonem bydlęcym w siną dal. Nie wiadomo dokąd i po co.
Byliśmy zamknięci, stłoczeni i całą drogę musieliśmy stać. Nie moŜna było ani usiąść, ani się
połoŜyć. Było strasznie ciasno. Pociąg raz się zatrzymał. Na dworze było szaro. Noc juŜ
minęła, a dzień jeszcze nie nastał. Mój przyjaciel Zygmunt powiedział: - Jesteśmy w
Katowicach, a Roman dodał: - W takim razie jedziemy do Auschwitz. Pociąg ruszył.
I znów się zatrzymał: „Raus!”. Wszyscy wysiedli. Rzuciłem okiem w prawo i w lewo.
Naliczyłem około 150 osób. Mogłem się pomylić, bo nie przyjrzałem się dobrze. Kiedy tylko
ktoś kręcił głową, esesman od razu bił w twarz. - Głowa do góry i równym krokiem marsz! –
usłyszeliśmy rozkaz. Przyszliśmy do tzw. obozu macierzystego, stanęliśmy pod bramą
„Arbeit macht frei”. Tam juŜ czekał na nas esesman. Poczułem „dicke Luft”. Nastała tak
cięŜka atmosfera, Ŝe nie sposób tego opisać. Schutzhaftlagerführer (komendant ochrony
obozu) Fritzsch patrzył na nas długo i w końcu się odezwał: - Tak panowie, to nie jest kurort.
Tutaj się pracuje. KaŜdy z was przyjechał do Auschwitz, bo jest świnią, brudną świnią, która
nie chce pracować dla Trzeciej Rzeszy i naszego ukochanego Führera. Zrozumiałem w
momentalnie, Ŝe Auschwitz moŜe być ostatnią stacją, na której wysiadłem w Ŝyciu. - No tak,
później moŜemy się poznać. Na prawo patrz, równym krokiem marsz! – dodał
Politischeabteilungsführer (polityczny oddziałowy komendant) Grabner. Zerknąłem jeszcze
ukradkiem na pociąg stojący w oddali i... przeszedłem na stronę, z której praca czyniąca
wolnym wyglądała nieco inaczej.
Poszliśmy prosto do łaźni. Musieliśmy oddać nasze ubrania, w zamian dostaliśmy „pasiaki”.
Oprócz tego kaŜdy z nas otrzymał kawałek szaro-zielonego mydła, na którym były
wytłoczone trzy litery RIF. Nie wiem, co to znaczyło, ale ktoś kiedyś powiedział mi, Ŝe to
Rein Judische Fet, czyli świeŜy Ŝydowski tłuszcz. Nigdy się nie biłem, chociaŜ było wiele
okazji i powodów, tak tego dowcipnisia wziąłem za kark i rzuciłem nim o ścianę.
Jak się umyliśmy, przyszedł tłumacz, więzień, który miał listę i zaczął wyczytywać nasze
nazwiska: - Jerzy Skrzypek, od dziś, zapamiętaj do końca Ŝycia, jesteś numer 5869. Na
kawałeczku materiału musiałem atramentem napisać „5869” i przyszyć sobie do „marynarki”,
a drugi kawałek materiału z numerem takŜe do spodni.
Kazali nam pójść na blok 25. W korytarzu czekał na nas więzień, który trzymał w jednej ręce
puszkę z atramentem, a w drugiej kawałek drewnianej deski z wbitym gwoździem. I
wytatuował mi mój numer. Tak głęboko wbił tgwoźdź, Ŝe myślałem, Ŝe oszaleję z bólu. Ropa
zaczęła mi się zbierać wokół rany. Dzięki Bogu dostałem kawałek materiału, którym mogłem
owinąć rękę. Miałem szczęście, bo po pięciu, czy sześciu dniach rana się zagoiła.
Tak minął pierwszy dzień tak zwanej kwarantanny. Nie wiedzieliśmy, co powinniśmy robić.
Tu iść, czy gdzie indziej? Tam jest zabronione, tu „uwaŜaj!”. Byliśmy przegrani. Poszliśmy
na blok 10. To jest na samym końcu obozu, zaraz obok bloku 11 i podwórza, gdzie Palitzsch
rozstrzelał wielu więźniów. Podczas podróŜy nie dostaliśmy nic do jedzenia. Przez pierwsze
trzy dni teŜ nic. W końcu przyszedł do nas Stubenältester (starszy sztubowy) Jupp. Był
strasznie gruby. Usiadł na łóŜku i zaczął z wielkiej miski wsuwać twaroŜek. Ta miska była
wielkości hełmu. Zjadł wszyściuteńko sam. A my siedzieliśmy w kącie ma podłodze i
patrzeliśmy na niego jak dzikie psy, kiedy poŜerał spokojnie swój twaroŜek. KaŜdy z nas miał
4

pusty Ŝołądek. I nagle przyszedł ten prosiak i zaczął wsuwać przy nas wielką łychą
świeŜuteńki twaroŜek.
WIĘŹNIOWIE FUNKCYJNI
Jupp był Niemcem. Trafił do Auschwitz w pierwszym transporcie z Sachsenhausen. Miał
numer 30 i zielony winkiel. Ludzie z tego transportu otrzymali róŜne funkcje: Stubeältester,
Blockältester, Küchenkapo, Effektenkammerkapo (zbierał wszystkie rzeczy od więźniów),
Lagerkapo (Karol) i Lagerältester – najstarszy więzień w obozie - numer 1. Ten nie miał
winkla tylko kawałek materiału z numerem 1, nazywał się Bruno. Nie miałem z nim nigdy do
czynienia. Dzięki Bogu! Ale Karol to był dopiero idiota. Biegał po obozie z pałą i kiedy go
ktoś omijał, po prostu ni stąd ni zowąd go lał. Jak przyszedłem do obozu, to była jeszcze
jedna nowa funkcja – Krankenmann. Kapo, który pracował w szpitalu. To był morderca.
Potrafił zabić jednym ciosem. Bił zawsze po nerkach i wątrobie. Nikt nie jest w stanie
policzyć, ilu więźniów wykończył. Stubeältester nadzorował swoją sztubę, Blockältester
nadzorował wszystkie sztuby.
Więźniowie funkcyjni to byli kryminaliści. Przyjaźnili się. Jeden poszedł do kuchni i mówi:
„Toni, daj mi coś do jedzenia” i dostawał kawałek kiełbasy. Znajomości. Dostawali zupę jako
pierwsi - z góry, z tłuszczem, a my dostawaliśmy samą wodę z dołu. Dostawaliśmy pół litra
ciepłej wody, nazywaliśmy to Wassersuppe. Funkcyjni mieli wszystko, co chcieli. Mogli
sobie wszystko zorganizować, począwszy do mąki po alkohol. Blockältester Bischoff często
był pijany. Siedział w pokoju u Blockführera i pili razem schnapsa. Ja teŜ byłem ciągle
pijany, ale z głodu.
Kapo był panem Ŝycia i śmierci. Zabił kijem dwóch czy trzech więźniów, bo nie mieli juŜ siły
pracować. A jak przyszedł Komandoführer, czyli dowódca, i zapytał, co się stało, to kapo
mówił: - To był śmierdzący leń. Jak mu powiedziałem, Ŝeby się ruszał, to powiedział do mnie:
Du deutsche Schweine! Panie komendancie, czy ja jestem niemiecką świnią? Kapo nie bał się
niczego i nikogo.
Jak esesman zobaczył więźnia, który próbował uciec z komanda, z pracy, to spuszczał psy z
łańcucha. Głupiemu warchlakowi wydawało się, Ŝe juŜ jest wolny, bo siedzi w krzakach.
Wrócił jednak szybko do obozu w pysku esesmańskich wilczurów. Powieszono go przy
kuchni. Na piersi miał tabliczkę: „Hurra, hurra, ich bin wieder da” („Hurra, hurra, znów
jestem z powrotem”). A esesman dostał w nagrodę pięć dni urlopu.
SZKOŁA PRZETRWANIA
Trzeciego dnia zostaliśmy wysłani do pracy. Musieliśmy biegać z taczkami i przewozić muł z
jednego miejsca na drugie. Nikt tego nie potrzebował, a my musieliśmy szybkim krokiem
zasuwać z taczkami. Do tego była jeszcze beznadziejna pogoda. Cały czas padało. Nikogo to
nie obchodziło. Gdyby ktoś poprosił o nowe, suche ubranie, byłaby to ostatnia prośba w jego
Ŝyciu. W spodniach mieliśmy jedną kieszeń na kawałek papieru toaletowego. Ale po co?
Jelita mieliśmy puste.
To jak długo i ile dni w tygodniu pracowaliśmy zaleŜało od roku i kto akurat był dyŜurnym.
Kadra kierownicza SS ustalała między sobą, kto dzisiaj będzie odbierał raport, kto jakie
5

komando obejmuje, kto ilu i do jakiej pracy potrzebuje. Na teren obozu nie wolno było
nikomu wejść bez zgody Palitzscha albo Fritzscha (ten był odpowiedzialny za porządek).
Więźniowie z Leichenträgrekomando przenosili trupy do krematorium. Po porannym apelu
codziennie kilka trupów z bloków się wywoziło. Ludzie umierali z przemęczenia, na zawał
serca. Byli tacy, co w nocy się budzili i pędem biegli do drutów. Nie wytrzymywali. Wtedy
na chwilę wyłączano w obozie prąd i zabierano trupy, które więźniowie z
Leichenträgrekomando rozbierali. Ubrania szły do prania, a nagie zwłoki wrzucali na
drabiniastą furmankę i przewozili do krematorium. Wszystko musiało być policzone – ci,
którzy leŜą w komorze, przed piecem i ci, których w tej chwili się palą.
Bałem się krematorium. Trupy na furmankę tylko raz wrzucałem. Przez przypadek.
Przechytrzyłem samego siebie. Stasiek, fryzjer i sztubowy, pozwolił mi zostać w obozie, bo
słabo się czułem. Poszedłem z wiadrem do umywalni po wodę i w tym momencie jak zjawa
wyrósł koło mnie esesman: - Was machst Du denn da? Co tu robisz? Mówię, Ŝe jestem
Stubedienst, Ŝe sprzątam. Kazał mi zostawić wiadro i pójść za nim. Więc poszedłem. Co
miałem mu powiedzieć, Ŝe nie chcę? śe nie mogę? śe źle się czuję? Okazało się, Ŝe w
Leichenträgerkomando brakowało dwóch osób, Ŝeby trupy załadować na furmankę. To była
dla mnie waŜna nauczka: nie zostawaj nigdy w obozie, idź zawsze na komando, czyli do
pracy.
WAśNA LEKCJA
Cały obóz miał około czterdziestu hektarów. KaŜdy, kto tam mieszkał, musiał mieć świetną
orientację w terenie. Któregoś dnia spotkałem kolegę: - Cześć Mandolina, na miłość boską, co
ty tu robisz? Kiedy przyjechałeś do Auschwitz?
Podczas wojny naleŜałem do zrzeszenia „Longusa”. Rozdawałem z kolegami gazety na ulicy,
które sami produkowaliśmy domowymi sposobami. Pewnego pięknego dnia nasz kolega
Hipek, który do tej pory nam pomagał, zdradził nas Gestapo. Nie wiedzieliśmy, Ŝe jego ojciec
był volksdeutschem. Cała nasza grupa została złapana – siedemnaście osób. Przewieziono nas
do więzienia na Pawiaku. Przesłuchania były na Szucha. Pamiętam, Ŝe na ścianie wisiał
wielki obraz Führera Adolfa Hitlera, a na wieszaku wisiał esesmański płaszcz i pejcz.
Pierwsze przesłuchanie nie było zbyt cięŜkie. Odpowiedź na pytanie, skąd miałem w domu
gazety, wymyśliłem na poczekaniu - znalazłem je na ulicy. - Kłamco, podły oszuście! -
dostałem kilka razy w twarz.
Drugie przesłuchanie było jednym z najgorszych przeŜyć w moim Ŝyciu. Przy stole siedziało
dwóch męŜczyzn naprzeciwko siebie. Chcieli wiedzieć wszystko o tych, którzy działali w
naszej organizacji. Ciągłe baty: - Kto? Nazwisko? Gdzie mieszka? Pytania były tłumaczone na
język polski. Tłumacz pochodził ze Śląska. - Nic nie wiem, a gazety znalazłem na ulicy.
Dostałem w pysk. - Kto był jeszcze z tobą? - Nic nie wiem, a gazety znalazłem na ulicy I znów
baty pejczem, a potem poprawili ciosem w kark kolbą karabinu. To był stary polski karabin.
Nie miałem siły, Ŝeby wyjść stamtąd na własnych nogach. Jakiś dwóch męŜczyzn zaniosło
mnie do więziennej cięŜarówki.
Miałem jedno wyjście – udawać idiotę. W przeciwnym razie od razu trafiłbym do lasu na
Palmiry koło Warszawy i zostałbym rozstrzelany. Wiedziałem o tym. Mówiłem w kółko
„gazety znalazłem na ulicy” i w twarz. Skończyły się przesłuchania, zamknięto protokół i po
czterech miesiącach spędzonych na Pawiaku, znalazłem się w transporcie do Auschwitz.
6

Pierwsze dni, tygodnie, miesiące zniosłem bez większych problemów i stałem się w końcu
starym więźniem, a nie rekrutem. Nauczyłem się, co mogę robić, a czego mi nie wolno. W
obozowe Ŝycie wprowadził mnie mój kolega Jurek Orłowski z Warszawy, który juŜ od dawna
był w Auschwitz: - Jurek, po pierwsze nie moŜesz pić wody z kranu. MoŜesz w niej umyć tylko
ręce czy twarz, ale nie wolno ci jej pić. śadnych pytań. Po drugie raz w tygodniu dostajemy
pół litra Wassersuppe. Często moŜna w niej znaleźć pół brudnego ziemniaka. Nie wolno ci
tego jeść. Wiem, Ŝe przykro ci to słyszeć, ale od tego brudnego ziemniaka moŜesz dostać
durchfall (rozwolnienia). Kiedy ta trucizna trafi do obiegu krwi, umrzesz. Wtedy nie masz
szansy przeŜyć. Ale jeśli jesteś bardzo głodny, masz do pęciu dni szansę, Ŝeby sobie coś
zorganizować. To była najwaŜniejsza lekcja w moim Ŝyciu.
- Jurek, gdzie pracujesz? – zapytał mnie Jurek Orłowski. - Biegam z taczkami u
Krankenmanna. – Muszę ci coś innego zorganizować. - Jeśli masz jakąś robotę pod dachem,
to kaŜda inna będzie lepsza. Po trzech, czy czterech dniach dostałem wiadomość, Ŝe jest
wolne miejsce w Betonkolonne. Robiło się tam przewaŜnie rury, ale teŜ kafle chodnikowe. W
końcu trafiłem na dobre komando. Przestałem bać się kapo, bo to był normalny człowiek.
Zupełnie inny niŜ Krankenmann, który miał taką siłę w łokciu, Ŝe potrafił zabić jednym
ciosem. W naszym jego komando było stu więźniów. Nie waŜne czy leŜących, a więc
martwych, czy jeszcze stojących, ale musiało być sto sztuk. Wielu ludzi umierało podczas
pracy. CięŜkiej pracy, której nikt nie potrzebował. Ale trzeba było cały czas biegać z taczką,
praktycznie nie otrzymując przy tym jedzenia.
W obozie była Kantyna, czyli sklep, z którego mogli korzystać więźniowie. Ale skąd wziąć
pieniądze? Polak z Generalnej Guberni nie dostawał pieniędzy. Nie było takiej moŜliwości.
Marki mógł przysłać Niemiec z terenu Rzeszy. Trzeba było napisać podanie do Reichbanku,
Ŝe chce się wysłać danemu więźniowi 20 czy maksymalnie 40 marek. Bank musiał wyrazić
zgodę, Ŝeby niemieckie, wspaniałe marki wysłać do Guberni. Niemcy, którzy siedzieli w
Auschwitz, a było ich niewielu, to przewaŜnie mordercy. Przychodziły pieniądze dla więźnia
numer taki i taki, o nazwisku takim i takim. Tylko ten, kto miał pieniądze na „koncie”, mógł
raz w tygodniu zrobić zakupy. W Kantynie obozowi bogacze kupowali papierosy tzw.
„zorki”, kiszone buraki, zupę kminkową, rozkładające się śledzie, ale taka atrakcja często
kończyła się w krematorium. Więzień pieniędzy nie widział na oczy. Przy wejściu do
Kantyny stał więzień, który sprawdzał, czy więzień np. 112500 ma na swoim „koncie”
jeszcze jakieś marki. Jak przyjechaliśmy do Auschwitz, to zabrano nam wszystko. Mieliśmy
tylko „pasiaki” i czasem kawałek papieru toaletowego. W Auschwitz pod koniec ’43 r. co
niektórzy dostawali kupony i w nagrodę za swoją nieuczciwość czy okrucieństwo mogli pójść
do PUF-u, czyli do obozowego burdelu.
„MAMA, PAPU”
W komando DAW pracowałem jako elektryk. Od rana do wieczora. Mieliśmy teŜ nocne
zmiany, bo w obozie światło musiało palić się całą dobę. Naszym zadaniem było wymienianie
spalonych Ŝarówek.
Któregoś dnia mój kapo mówi do mnie: - Ty długi, choć no tu. Idź sprawdzić Ŝarówki w
obozie. Jego twarz... jest juŜ niewyraźna. Wyraźnie widzę tylko jedną - małego chłopca, który
stał za drutami w Birkenau.
7

Obozy były poprzedzielane drutami kolczastymi - Judenlager, Cigonelager, Meksyk,
Birkenau dla męŜczyzn, dla kobiet. A druty były pod napięciem. Miałem wózek dziecięcy, a
w nim narzędzia: śrubokręt, cęgi, obcęgi itp. Wspinałem się po słupowłazach i waliłem
młotkiem w drewniany słup. Jak lampa się nadal paliła, szedłem do następnej. Jeśli zgasła,
wkręcałem nową Ŝarówkę.
Któregoś dnia wdrapałem się na słup, wykręcam Ŝarówkę i słyszę cichy pomruk: „Pan,
pan...”. Patrzę na dół, nikogo nie ma. Znów słyszę tylko juŜ głośniej: „Pan, pan, papu!”. Co
widzę? Po stronie Birkenau idzie w stronę mojego wózka, a przy tym prosto na druty, trzy-,
czteroletni chłopiec. - Uciekaj, odejdź, idź stąd! – zatrzymał się na szczęście. Wrzeszczałem
na niego i schodziłem czym prędzej z tego słupa. Gdyby to był inny dzień... Zwykle miałem
w wózku kartofel, czy brukiew, a nawet pajdę chleba. Dałbym mu. Ale akurat nie miałem nic.
Chłopiec w końcu odszedł. Wołał: „Mama, papu, mama...”. Do dziś słyszę ten głos.
Bezsilny pchałem mój wózek i poszedłem prosto do kapo. Powiedziałem, Ŝe nigdy więcej nie
będę wymieniać Ŝarówek. Zacząłem pracować w stolarni, teŜ na komando DAW.
Pierwszego dnia podszedł do mnie kapo i pyta mnie: - Kim jesteś z zawodu? – Stolarzem -
odpowiedziałem. – W takim razie idź na halę 1 do kapo Roberta. Więc poszedłem. Kazali mi
ciąć deski. Sympatyczna fabryka. Mieliśmy ciepło, bo na środku hali stał duŜy piec.
Piekliśmy w nim ziemniaki. Nabijałem ziemniaka na drut i piekłem w ogniu. Ziemniaki w
mundurku naturalnie. I potem je wymieniałem na inne rzeczy. Piec oczywiście nie słuŜył do
smaŜenia ziemniaków. Układaliśmy przy nim świeŜo wyszlifowane i pomalowane deski,
które schły całą noc. W baraku numer 3 naprawialiśmy narty, a w 1 i 2 budowaliśmy domy
dla Ŝołnierzy Wehrmachtu, które były wysyłane do Rosji.
Niedaleko od DAW było komando Kanada, symbol faszystowskiego bogactwa. Segregowano
tam poŜydowskie rzeczy. Niemcy okradali ludzi, którzy przyjechali do obozu. Więźniowie z
Kutscherakomado przewozili łupy do Kanady - złote zęby, biŜuterię, buty, spodnie, dobre
alkohole, holenderskie sery, sardynki, czy zwykłe kanapki, które ludzie brali do pociągu na
drogę. Lagerführer nie wiedział, co robić z tym chlebem. I w końcu wymyślił. Kazał z niego
gotować zupę. Ten rarytas dostawaliśmy co piątek. W przepysznej zupie chlebowej znalazłem
kiedyś damski zegarek.
W ’42 roku esesmani zrobili rewizję osobistą wszystkim więźniom pracującym na DAW.
Macali nas wszędzie. Sprawdzali, czy czegoś nie przemycamy do obozu. Za kawałek ołówka
w kieszeni dostawało się kilka razy w mordę i kijem w grzbiet.
Mój przyjaciel Genek Vetulani pracował w Bauhof, gdzie zwoŜono materiały budowlane.
Jego ojciec był profesorem na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zdradzony Gestapo wraz z
synem Eugeniuszem trafił do więzienia w Krakowie. Potem do Auschwitz. Po dwóch
miesiącach profesor Vetulani zachorował i nagle zmarł. Rano na apelu Genek zameldował: -
Panie Blockältester, to mój ojciec. Mogę go zanieść do krematorium? - Tak, moŜesz. Twój
numer? To było pierwsze krematorium w Auschwitz. - Jurek, nawet nie płakałem –
powiedział mi później Genek. - Nie miałem siły, Ŝeby płakać.
Z ludzi tylko popiół zostawał. Jedyny ślad potwierdzający ich egzystencję. Kiedy wiał wiatr
od Birkenau w naszą stronę do Auschwitz, moŜna było zwariować. Nigdy bym nie pomyślał,
Ŝe palone ludzkie ciało moŜe tak śmierdzieć. I te kawałki popiołu w powietrzu...
8

CICHA, ŚWIĘTA NOC
Grudzień ’42 roku - tuŜ przed BoŜym Narodzenie. Któryś z esesmanów wydał rozkaz:
wykąpać więźniów! Około północy kazano nam wyjść przed blok na golasa. Za oknem mróz
minus dwadzieścia stopni, moŜe więcej. Śnieg pod nogami przygrywał nam: chrup, chrup,
chrup... Wchodzę do umywalni. W odległości około pół metra od siebie stoją dwa taborety.
Trzeba było na nie wejść i stać w rozkroku. Pfleger, czyli sanitariusz, miał przed sobą kubeł
wody zmieszanej z lizolem. I zabiera się za odkaŜanie. Patykiem owiniętym kawałkiem
szmaty szorował mi krocze, nam wszystkim. Paliło jak cholera. Czułem, Ŝe pewna część
mojego ciała zaraz mi odpadnie. A on miał niezwykły ubaw.
Znów nas wygonili na mróz. Poleli nas raz zimną wodą, raz gorącą. Para. Nic nie widać.
Słychać tylko: - Raus! Schneller! Szybciej! Otworzyła się brama między pierwszym a drugim
blokiem i wszyscy gdzieś biegną. Przede mną na wyciągniecie ręki nagle ktoś się zatrzymuje,
chwyta za serce i juŜ go nie ma. Ludzie padali jak muchy.
Wielkanoc, czy BoŜe Narodzenie - to były tragiczne dni. Pamiętam dokładnie 24 grudnia ’42
roku. Więźniowie opowiadali, co przed wojną stało u nich na stole: „U mnie zawsze były
pyszne ryby”, „A moja mama sama robiła kiełbasy”, „U mojej ciotki nigdy nie zabrakło na
stole sernika”. Tylko słychać było jak nosy chlupią. Nie dostaliśmy od Świętego Mikołaja
Ŝadnego prezentu. śeby chociaŜ zupa była bardziej gęsta. śeby chociaŜ dali kawałeczek sera
albo kiełbasy. Nie, nic.
Byłem wtedy na bloku 18A. Kiedy zgaszono światło, ktoś po cichutku zaczął śpiewać:
„Dzisiaj w Betlejem, dzisiaj w Betlejem wesoła nowina...”. Co chwilę kolejny głos dołączał
aŜ zrobiło się za głośno. Przyszedł Palitzsch, zapalił światło, wydarł się świątecznie: „Alles
raus!” i wszystkich wypędził na dwór. Staliśmy na mrozie w kalesonach. Kto zdąŜył, w biegu
chwycił pasiastą kurtkę. Ustawiliśmy się w rzędach po dziesięciu. Kara musiała być karą. Po
chwili dołączyli do nas więźniowie ze wszystkich pozostałych bloków.
To była piękna noc. Niebo czyste, rozświetlone gwiazdami chyba prosto z Betlejem. Przy
obozowej kuchni lśniała choinka. – Śpiewać! – wydarł się Palitzsch. - Stille Nacht Heillige
Nacht... - Lauter! Głośniej! – krzyczał Palitzsch. A Lagerkapo Karol przyglądał się, który
blok za cicho śpiewa. Pierwszego lepszego więźnia bił kijem po głowie. I tak ta nasza „Cicha
i święta noc” trwała około trzech godzin. Staliśmy prawie po kolana w śniegu. W końcu
usłyszeliśmy od Palitzscha długo wyczekiwaną komendę: - Do bloków marsz! Po tej
obozowej Wigilii przed kaŜdym blokiem leŜały trupy.
CEBION
Przy moim komando DAW kobiety pracowały na polu. Dzieliła nas droga. Dzieliły nas
druty. Dzielili nas esesmani i kapowie. Któregoś grudniowego dnia w ’42 roku podszedł do
mnie Genek Vetuleni: - Jurek, pracujesz w DAW. Codziennie spotykasz kobiety, które idą do
pracy. Podrzuć im małą paczuszkę, którą dostaniesz w szpitalu od Piotra. Piotr jest tam
portierem. Musisz tylko uwaŜać, której to dać. Jedna będzie mieć przewiązaną na głowie
chustkę i co chwilę będzie ją sobie poprawiać. To będzie dla ciebie sygnał. Dostaliśmy
wiadomość, Ŝe jedna z kobiet właśnie urodziła dziecko. Była bardzo słaba. Musieliśmy jej
pomóc.
9

W paczuszce był cebion, czyli witamina C, taki beŜowy proszek. Podrzuciłem go kobiecie,
która dała mi umówiony znak. Drugi raz teŜ mi się udało, a przy trzeciej próbie przyłapała
mnie esesmanka. ZauwaŜyła, kiedy przerzucałem paczuszkę. - Ty podły psie! – zaczęła mnie
bić pejczem po głowie, plecach i potem uderzyła mnie ręką w twarz z taką siła, Ŝe zrobiłem
piruet i padłem. Zaczęła mnie kopać i krzyczeć: - Wstawaj świnio! - znów uderzyła mnie w
twarz. -Numer? – Więzień Polak numer 5869, melduje się posłusznie. Zanotowała.
Myślałem, Ŝe mi się upiekło, a tu po kilku dniach, moŜe po tygodniu, Blockältester Bischoff
zaczepił mnie: - Ty długi, zostajesz dziś w obozie, nie idziesz do pracy. Zostałem przy wejściu
do bramy „Arbeit macht frei”, a ze mną około 10 czy 14 męŜczyzn. Podszedł do nas
Raportführer Palitzsch i woła: - W lewo zwrot, równym krokiem marsz, kierunek – blok 11!
Zacząłem drŜeć z przeraŜenia. Zrozumiałem, Ŝe to juŜ koniec.
Blok 11 – słynny blok śmierci. Zaprowadzili nas do piwnicy, do celi. Było zupełnie ciemno,
Ŝadnego krzesła. Siedziałem na podłodze kilka dni. Nie wiedziałem, czy jest dzień czy noc. W
końcu przyszedł po mnie pisarz blokowy Janusz Pilecki: - Jurek, chodź do Schreibstube (do
kancelarii). Zmierzyłem go wzrokiem i momentalnie uświadomiłem sobie, Ŝe przecieŜ tam
siedzi morderca Grabner. Potem po kilku minutach stanąłem przed Palitzschem: - Ty polska
świnio! Dlaczego tak stary więzień robi takie głupoty? Milczałem. – Dwa lata karnej
kompanii – dodał Grabner. Dzięki Bogu dostałem karę. Lepsze dwa lata karnej kompanii niŜ
rozstrzelanie. Przesiedziałem jeszcze kilka dni w piwnicy i trafiłem na blok 12.
To był blok po przeciwnej stronie obozu. A tam znów ceremonia i nowe ciuchy.
Rzeczywiście, naprawdę nowe pasiaki. Nie waŜne czy spodnie były do łydek, czy za szerokie.
Później się wymienialiśmy. Byliśmy tam jeszcze około dwóch dni i gruchnęła wiadomość, Ŝe
pakują nas w transport. Około 1000 osób.
JAK PRZEśYĆ?
W obozie zawsze uciekałem. Starałem się robić wszystko, Ŝeby jak najrzadziej spotykać na
mojej drodze esesmanów. Przez przypadek nie zdejmę czapki, nie spojrzę na lewo czy prawo
i dostanę w pysk kijem, bo ręki by nie chciał sobie pobrudzić. Jednym ciosem mógłby mi
złamać czaszkę, wybić zęby.
Nie tylko esesmani nas wykańczali, równieŜ choroby. Czasem najzwyklejsze, jak bolący ząb.
Szło się do szpitala. Jeden więzień trzymał za głowę, a drugi wyrywał ząb starymi
kombinerkami. TakŜe bardzo duŜo ludzi zmarło z powodu rozwolnienia, na które w obozowej
gwarze z niemieckiego mówiliśmy durchfall. Brudny ziemniak i juŜ po zabawie.
Więźniowie rosyjscy wynaleźli „nóŜ” - ostrzyło się o jakiś kamień łyŜkę aluminiową. Takim
noŜem kroiło się ziemniaka w cienkie plasterki i kładło na chleb. Kanapkę posypywało się
solą, ale tylko odrobinę, Ŝeby wystarczyła na dłuŜej, bo był to jeden z najdroŜszych artykułów
w obozie. Jak się miało sól, to się ją zawijało w kawałek szmatki i nosiło zawsze przy sobie.
Chleb z ziemniakiem i solą miał zatrzymać rozwolnienie. A najdroŜszym artykułem był
cebion – cudowny lek na wszystko. W Auschwitz miał wartość brylantu. Więźniowie
organizowali witaminę C od ludzi mieszkających przy obozie. Jak się dostało durchfall, to
człowiek ratował się, czym tylko się dało i co kto podpowiedział.
Po środku kaŜdej sztuby w Auschwitz stał kamienny piec, którego pilnował jakiś więzień.
śeby móc coś upiec, musiałem mieć od niego pozwolenie. - Słuchaj Antek, mam cztery
10

kartofle. Mogę je sobie upiec? Zwykle się zgadzał, ale szybko dodawał: - Dobra, ale dwa dla
mnie. No i co? Musiał się człowiek zgodzić. Jak się juŜ upiekło te ziemniaki, a raczej spaliło,
to się je jadło, bo podobno pomagały na rozwolnienie. Jadło się teŜ spalone drzewo.
PrzewaŜnie jednak nie pomagało.
MELDUJĘ SIĘ POSŁUSZNIE
Ostatnia noc w Auschwitz na bloku12 w końcu minęła. - Wstawać! Wszyscy opuścić blok!
Ustawić się piątkami – obudził nas esesman. Mieliśmy czekać za kuchnią na rozkazy. Po
drodze minęliśmy komando, gdzie obierało się ziemniaki. Stał tam wielki stół, a na nim leŜało
duŜo chleba i serków topionych. Chleb był pokrojony. Wszystko to widzieliśmy po drodze.
Wsiedliśmy do wagonu towarowego. W kaŜdym wagonie było 50 więźniów – 25 po prawej
stronie i 25 po lewej, a po środku siedziało dwóch esesmanów. Jedziemy i jedziemy. Wacek
pyta mnie: - Jurek, czy to przypadkiem nie jest Flossenbürg? Spójrz na prawo.
Dworzec kolejowy był poniŜej, a obóz nieco wyŜej. Szliśmy przez miasto ulicą Dali-dali.
ZbliŜamy się do bramy. Poraził mnie widok znajomej twarzy: - Wacek, przecieŜ to Fritzsch,
mój BoŜe! Nie do wiary, Schutzhaftlagerführer Fritzsch we własnej osobie. Przeszliśmy przez
bramę „Arbeit macht frei”. Po lewej stronie widzę kamienie. Wszędzie wielkie kamienie.
Przyjechaliśmy z nieba do piekła - pomyślałem.
Na środku placu stał Fritzsch. Trzymał ręce w kieszeni: - Och tak, transport z Auschwitz -
zawołał. Więźniowie coś szepczą między sobą. - Spokój, kaŜdy, kto miał juŜ okazję mnie
poznać, wystąp! Niektórzy zrobili krok w przód, a ja stałem jak słup soli sparaliŜowany ze
strachu. Fritzsch szedł wzdłuŜ szeregu i zaczął nas liczyć. Przechodzi koło mnie. Patrzę w
ziemię. Zatrzymał się. - Ty długi, juŜ mnie zapomniałeś? Co odpowiedzieć? W głowie mętlik:
- Nie panie Schutzhaftlagerführer. Melduję się posłusznie! Przepraszam, jestem zmęczony po
podróŜy z Auschwitz. Wystąpiłem z szeregu. - Wszyscy na prawo patrz, kierunek – kuchnia,
marsz! – rozbijał się o kamienie głos Fritzscha.
Mieliśmy nadzieję, Ŝe jako starzy znajomi Fritzscha dostaniemy coś do jedzenia, chociaŜ
jakąś zupę. Poszliśmy za kuchnię, gdzie stał stół. Czekała nas wyjątkowa niespodzianka.
Musieliśmy przenieść ten stół przed nasze baraki, a następnie kaŜdy z nas dostał dwadzieścia
pięć batów na gołą dupę. Stary znajomy Fritzsch... I tak staliśmy z gołymi tyłkami aŜ kaŜdy z
nas otrzymał swoją premię, po czym nadzy maszerowaliśmy na rewir, czyli do szpitala.
Spodnie niosłem w ręku, nie miałem siły ich załoŜyć. Tam czekał juŜ na nas zniecierpliwiony
sztubowy z drewnianym kijem obwiniętym szmatą i wiaderkiem z jakimś płynem do
dezynfekcji. To chyba był lizol. Szorował nam tym genitalia.
Wróciliśmy z powrotem przed baraki. - Jak się wam podoba? – pyta Fritzsch. - Wszystko w
porządku, panie oficerze! – odpowiadamy. - Głośnie, głośnie, na Boga! Co jest? Moi starzy
znajomi z Auschwitz nie mają siły? Wydarliśmy się co sił w płucach: -Wszystko w porządku,
panie oficerze!
Pierwszy dzień moŜna było jeszcze wytrzymać, ale drugiego dnia znów dostaliśmy baty na
goły tyłek. Trzeciego dnia myślałem, Ŝe zwariuję. Czekamy na trzecią serię, a wśród nas kręci
się Erik, pedał. Macał nas po stłuczonych pośladkach. Taki był zadowolony, Ŝe sprawia nam
ból. A jeszcze większą miał frajdę, kiedy znów zaczął nas bić. Musieliśmy sami liczyć do
11

dwudziestu pięciu. Jeśli ktoś stracił przytomność, zrzucano go ze stołu, a gdy oprzytomniał,
musiał liczyć od początku.
- Do bloku 13, odmaszerować! We Flossenbürgu stoją cztery baraki. W kaŜdym po dwustu
pięćdziesięciu więźniów. Na tyłach obozu - krematorium. Spaliśmy na betonowej podłodze.
Dostaliśmy trochę słomy do podziału. To była wcześniej pewnie stajnia dla koni.
PRACA CZYNI WOLNYM
Kamieniołomy... Nosiliśmy na plecach gigantyczne kamienie z bazaltu, które rozcinały nam
skórę na plecach. Jak się któryś więzień ugiął pod cięŜarem i upadł, esesman wybuchał
śmiechem i kazał mu biegać z trzydziesto, czy czterdziestokilogramowym kamieniem hin und
zurück, tam i z powrotem. Uczyliśmy się szybko sztuki upadania, kiedy zabrakło nam siły.
Jakby się upadło na lewo, a na prawym ramieniu miało się bazalt, to śmierć na miejscu.
Trzeba było upaść na kamień. Nigdy na odwrót. To był majstersztyk. Do tego mika między
kamieniami. Jest to materiał izolacyjny szkodliwy dla ludzkiego organizmu. Błyszczała jak
ziarna wspaniałej brazylijskiej kawy. Tak teŜ ją nazywaliśmy. Mika to w obozowej gwarze
kawa.
Kiedy wieczorem wracaliśmy do obozu, okazywało się, Ŝe to nie koniec pracy. Czekał na nas
jeszcze wielki dwukilogramowy młot, którym musieliśmy rozbijać kamienie na drobne
części. Holendrzy - biedni ludzie – powiedzieli: - Nie będziemy pracować. Chroni nas
konwencja genewska. Więźniowie nie muszą pracować. NajwyŜej mogą to robić jako
ochotnicy i to nie dłuŜej niŜ 8 godzin dziennie. Esesmani tak ich zlali, Ŝe następnego dnia,
płacząc, w podskokach zasuwali do roboty. To była tragedia. Zmuszano nas do pracy w
kamieniołomach po dwanaście godzin dziennie. Bez jedzenia. Jeden Włoch powiedział
kiedyś: - Nie ma jedzenia, nie ma pracy. Zabrali go. Nigdy więcej go nie widziałem.
RÓśOWI
W pracy wykańczały nas kamienie, a w obozie - homoseksualiści. Było kilku Niemców,
którzy masowo gwałcili, kiedy tylko mieli taką fantazję. Po prostu podchodzili do kogoś i
mówili: -Zostajesz dziś na bloku! Protestujesz: - Ale dlaczego? Idę do pracy! Krótka piłka: -
Nie ma mowy, zostajesz! Hulaj dusza, piekła nie ma! Cały barak pusty. Pamiętam Piotrusia.
Został zgwałcony na stole w kuchni. Przy więźniach. Niestety widziałem to na własne oczy.
Skuliłem się w kącie. Zamknąłem oczy. Zatkałem uszy. Nic nie pomogło. Jeden, drugi,
trzeci... gwałcili go masowo, a potem wyrzucili na glebę. Piotruś nie wytrzymał tego.
Podniósł się z ziemi i poszedł prosto na druty. Kilka wstrząsów. Mgła przed oczami i koniec.
Więźniowie z róŜowymi winklami nie bali się nikogo. Ten kapo i ten esesman to koledzy z
jednej ulicy. Razem grali w piłkę przed wojną. Tylko jeden został mordercą i złodziejem, a
drugi esesmanem, czyli teŜ mordercą i złodziejem. Dobrze się rozumieli. Kiedy podczas pracy
szliśmy się załatwić, niektórzy esesmani macali chłopców po pośladkach, a potem jednym
szybkim ruchem wpychali do dwumetrowego rowu z kupami. Wielu tak skończyło gówniane
Ŝycie.
POMOCNIK ELEKTRYKA
Nie mogłem wytrzymać we Flossenbürgu. Pewnego dnia na apel przyszło dwóch grubasów
cywilów w towarzystwie wyŜszych oficerów SS. Mieli czarne usta, bo Ŝuli tytoń. Po chwili
12

jeden z nich wypluł ten tytoń i wydarł się: - Jest wśród was elektryk? Podnieść rękę! Wacek
Rudnicki (kolega z Warszawy) stał koło mnie. Pytam go, co robimy: - Chodź Jurek, to na
pewno jakaś dobra robota w fabryce, chodź! - Ale przecieŜ nie jestem elektrykiem. - Nie gadaj
głupot. Naprawiałeś kiedyś w domu bezpiecznik? - Oczywiście. Grubas w myśliwskim
kapeluszu podszedł do mnie i pyta: - Jesteś elektrykiem? - Nie, jestem pomocnikiem elektryka,
szanowny panie. Spojrzał na mnie, spojrzał na Wacka. Podaliśmy mu nasze numery.
Dwa czy trzy dni później, kiedy juŜ zapomnieliśmy o tej rozmowie, podszedł do nas dobrze
nam znany homoseksualista Erik i zawołał przepitym głosem: - Blok 19, stać spokojnie!
KaŜdy z was, kogo wyczytam, niech wystąpi. Wyczytał około trzystu więźniów - wielu
Polaków (w tym mnie i Wacka), kilku śydów, Rosjan i Francuzów. Siedmiuset więźniów
zostało we Flossenbürgu.
Staliśmy w szeregu. KaŜdy z nas dostał kawałek starego chleba i mały, okrągły serek.
PoŜarliśmy to w sekundę i poszliśmy ulicą Dali-dali prosto do pociągu towarowego, który juŜ
na nas czekał. Stłoczeni w kilku wagonach jechaliśmy przed siebie. Nikt z nas nie wiedział
dokąd. Nie wolno było usiąść. Z resztą nie było jak w takim tłoku. Nagle pociąg stanął. Drzwi
się otworzyły i przez moment zobaczyłem wolność. Ludzi jadących na rowerze i
spacerowiczów. Pociąg ruszył, a wolność została gdzieś w oddali. Przez szczeliny w deskach
wdzierały się promienie słońca. Nie dla nas piękna pogoda. To było lato ’43 roku. Słychać
alarm przeciwlotniczy i świst spadających bomb. Uśmiechnąłem się pod nosem na myśl, Ŝe
Niemcy oberwali. Ale szybko mina mi zrzedła. PrzecieŜ te bomby mogą spaść prosto na nas.
ZŁOTE CZASY
Dworzec kolejowy Dachau. Wysiadamy. Było tak gorąco, Ŝe nie mogłem wytrzymać.
Zdjąłem moją więzienną „marynarkę” i przewiesiłem sobie przez rękę – niczym dŜentelmen,
który idzie na spacer. Musieliśmy przemaszerować przez całe miasto, Ŝeby dojść do obozu. A
ludzie patrzyli na nas z pogardą. Stanęliśmy przed bramą, gdzie czekał na nas esesman z
administracji obozowej.
Arbeitseinsatzführer (przydzielał grupy ludzi do danej pracy) dostał dokument od
Transportführera. Przeliczył nas. Esesman otworzył bramę i wmaszerowaliśmy do obozu.
Poszliśmy na prawo i stanęliśmy obok kuchni. Czekaliśmy bezczynnie przez dwie godziny.
W końcu przyszedł do nas Janek Domagała i pyta po polsku: - Chłopcy, skąd przyjechaliście?
Jedni mówią, Ŝe z Auschwitz, inni, Ŝe z Flossenbürga. Ale właściwie mogliśmy wszyscy
powiedzieć, Ŝe z Auschwitz, bo mieliśmy numery z Auschwitz. We Flossenbürgu nie
dostaliśmy nowych. - UwaŜajcie, Dachau jest innym obozem niŜ wszystkie pozostałe. Po
prostu uwaŜajcie i nie róbcie Ŝadnych głupot. Janek Domagała był obozowym pisarzem. Znał
wiele języków. MoŜna powiedzieć, Ŝe był „Mädchen für alles”. Mógł robić wszystko. Znał
wszystkich esesmanów. Kiedy któryś poprosił go, Ŝeby zawołał Franza, wiedział, kto to Franz
i gdzie go znaleźć. Dachau był obozem dla więźniów politycznych. Kiedy przyszedł więzień z
zielonym albo czarnym winklem, Janek Domagała przy najbliŜszej okazji wyrzucał go do
Mauthausen albo Buchenwaldu.
Kierunek – łaźnia. Bardzo dobrze znaliśmy tę komendę z Auschwitz. Z prysznica nie płynęła
woda tylko cyklon B. Kazimierz wszedł do łazienki jako pierwszy i zauwaŜył, Ŝe na sitku od
prysznica wisi kropelka wody. Wrócił po nas i przekazał dobrą wiadomość. Potem niczym
bohater odkręcił kurek i naprawdę – popłynęła woda. Natychmiast się rozebraliśmy. Nie
myłem się przez rok. Moje ciało... musiałem strasznie śmierdzieć. Nie miałem jak się
13

wykąpać. Absolutnie Ŝadnej szansy. Kazimierz odkręcił drugi kurek i z rur popłynęła ciepła
woda. Mój BoŜe, cóŜ za radość, co za szczęście. Ciepła woda! Nie mieliśmy mydła, ale to nic.
Jeden z więźniów całkiem goły wybiegł na plac i przyniósł garść piachu. Kazimierz zrobił to
samo i wyszorował mi plecy. Potem ja pobiegłem po piasek i teŜ umyłem mu plecy. Później
dostałem od niemieckiego więźnia kawałeczek prawdziwego mydła. Dałem mu w zamian
kawałek chleba. Pobiegłem do Kazimierza: - Chodź, idziemy do łazienki, mam prawdziwe
mydło! - Skąd? - NiewaŜne skąd, chodź! Mogliśmy codziennie korzystać z łazienki. Nie
mogliśmy tylko zuŜywać za duŜo wody. To było niesamowite. W końcu mogłem spokojnie
umyć się w ciepłej wodzie i miałem prawdziwe mydło. Dostaliśmy nową czystą bieliznę.
Starą musieliśmy oddać.
Z Auschwitz wyjechałem z bloku 12 i przez przypadek w Dachau znalazłem się teŜ na bloku
12. Dostałem szafkę, w której była szczotka do butów, talerz, miska i widelec. Nie wierzę -
łóŜko przygotowane specjalnie dla mnie. A na nim komplet pościelowy i to jaki,
trzyczęściowy – poduszka, kołdra i prześcieradło. Wyciągnąłem się jak hrabia, pachnący, w
czystej pościeli. Myślałem, Ŝe oszaleję z radości Wacek leŜał koło mnie na łóŜku i płakał. A
ja zakochałem się w łazience. Co najmniej dwa razy w tygodniu biegałem pod prysznic.
Wszystko co udało mi się zorganizować, wymieniałem na bloku 4 na mydło. To było surowo
zabronione, ale mydło było waŜniejsze niŜ zasady.
ZUPA Z KLUSKAMI
Pierwszego dnia mieliśmy kwarantannę w kurorcie, który nazywał się Dachau. Przez trzy dni
nic nie robiłem. Mówiliśmy z kolegami: „goldene Zeit in Dachau” – złote czasy. A to dzięki
komisji Międzynarodowego Czerwonego KrzyŜa w Genewie, która w obozie patrzyła
wszystkim na ręce.
Spacerowałem drogą wzdłuŜ baraków i spotkałem esesmana, który pyta mnie: - Hey Langer,
wo gascht na? - 49215 melduje się posłusznie, przepraszam, ale nie zrozumiałem - Nie
rozumiesz? Was schafe ma? - Nie rozumiem, panie sztubowy. - Da bleibste ma tusa i kom
scho na! Stoję zamurowany i nie wiem, co robić. Wacek szedł koło mnie: - Jurek, co się z
tobą dzieje? - Nic nie rozumiem, on mówił w jakimś obcym języku! - Co ty gadasz? On mówił
przecieŜ po niemiecku. Pomyśl, jesteś w Bawarii.
Sztubowy zapisał coś na kartce i mówi: - Chodź ze mną! Poszliśmy do kuchni. To była piękna
kuchnia. Wyglądała jak laboratorium. Dostaliśmy dla sztuby trzy pięćdziesięciolitrowe kotły.
Próbowałem wywąchać, co w nich jest. Pachniało ładnie, ale nie mogłem podnieść pokrywki,
bo była przykręcona czterema śrubkami, Ŝeby nic się nie wylało. - Sztuba 3, jedzenie
przyniesione! Ustawiłem się w kolejce. Ciekawość mnie zŜerała, co jest w kotle. Sztubowy
napełnił mi miskę. Myślałem, Ŝe oszaleję. Zanurzyłem drewnianą łyŜkę i stała pionowo – tyle
makaronu było w mojej zupie.
Zjadłem wszystko w pośpiechu, bo co w Ŝołądku to juŜ moje, i wybiegłem na dwór. Pytam
kolegi: - Jadłeś juŜ obiad? - Nie, jeszcze nie. - Biegnij szybko do sztuby! Spotkaliśmy się
później i mówi do mnie: - Jurek, chyba wzięliśmy zły kocioł. To na pewno był obiad dla
esesmanów. Myśleliśmy, Ŝe to była tylko pomyłka, ale później jeszcze przez dwie niedziele
dostawaliśmy taką zupę. Później znów dostawiliśmy tylko pływający w wodzie kawałek
marchewki, buraka, czy jakiegoś innego warzywa – bez soli. A sól była dla nas bardzo waŜna.
14

DOKTOR RASCHER
To był wrzesień ’43 roku. Poszedłem z Kazimierzem do łazienki i pierwszy raz drzwi były
zamknięte. Przed wejściem stał męŜczyzna ubrany w mundur Luftwaffe. Przyjrzał nam się
dokładnie i powiedział do Waltera Neffa: - Niech ten wysoki podejdzie. Kazimierz teŜ był
wysoki. Miał 185 centymetrów wzrostu, więc obaj się zameldowaliśmy. Zapisał nasze
numery. Myślałem, Ŝe to koniec przygody. Zastanawialiśmy się tylko, co tu robi Luftwaffe.
Kilka dni później, kiedy juŜ zapomnieliśmy o tym dziwnym zajściu w łazience, spotkaliśmy
się w szpitalu. Przyszedł pisarz blokowy i mówi do mnie: - Ty długi, zostajesz dziś na
rewirze. Nie idziesz do pracy .- Ale dlaczego? – O nic nie pytaj. Tu masz kartkę i idź z nią do
Waltera Neffa. To był starszy pielęgniarz. Poszedłem do niego. Przebadał mnie i tak juŜ kazał
zostać u siebie na bloku. Protestowałem, bo byłem zdrowy i chciałem iść do pracy.
Pracowałem w małym komando. Rozładowywaliśmy i załadowywaliśmy do pociągu
materiały budowlane, a potem przewoziliśmy je na wózkach do obozu. - Zamknij pysk! – tyle
miał mi do powiedzenia Walter Neff.
Znów przyszedł ten sam męŜczyzna juŜ nie w mundurze Luftwaffe. To był doktor Rascher.
Zbadał mi płuca i serce. Coś zapisał na kartce i wyszedł. Trzeciego dnia przyszedł Walter
Neff w cywilnym stroju. Na początku był więźniem, a później został asystentem doktora
Raschera.- Rozbieraj się! - kazał mi załoŜyć nadmuchaną kamizelkę i skórzaną czapkę.
Zastanawiałem się, co on chce ze mną zrobić. Zaprowadził mnie do pokoju obok. Był trochę
większy, a na środku stał mały basen. Neff w końcu się odezwał: - Właź! Pokazał głową na
basen. Wszedłem i po chwili zacząłem trząść się z zimna. Neff przyniósł wielkie wiadro pełne
lodu i wrzucił do wody. Zaczęła strasznie boleć mnie głowa. Kolejne wiadro lodu. Drętwieją
mięśnie. Znów lód. Czuję igły w całym ciele. Kolejne wiadro. Wrzeszczę z bólu. Oni jeszcze
głośniej i nic więcej nie wiem. Zacząłem zamarzać. Straciłem przytomność. Nie wiem, ile
stopni miała woda. Nie wiem, jak długo byłem nieprzytomny.
Kiedy się obudziłem, zobaczyłem, Ŝe całe moje ciało jest pokryte czerwonymi plamkami, w
środku których była czarna kropka. To wyglądało jak rana po ukąszeniu. Najwięcej takich
plam miałem na nogach i klatce piersiowej. Podejrzewam, Ŝe mi coś wstrzykiwali. Rascher to
wszystko opisywał w swoim notesie. W jego pokoju w szafie za szklanymi drzwiami stała
maszyna do pisania. Pewnego dnia chwilę przed apelem przyszedł do mnie więzień, który
sprzątał na rewirze, i mówi do mnie: - Jesteś dzieckiem szczęścia. Dał mi miskę pełną zupy: -
Jak zjesz, schowaj talerz pod łóŜko, nikomu o tym nie mów i czekaj aŜ tu wrócę. Zrozumiałeś?
Nic nie rozumiałem! Ja „dzieckiem szczęścia”? Następnego dnia z samego rana przyniósł mi
śniadanie i tak było jeszcze przez kilka dni.
Porządkowy na rewirze był Jugosłowianinem. Któregoś dnia pyta mnie: - Ty, dziecko
szczęścia, jak mogę ci pomóc? - Czego mogę potrzebować? Chciałby stąd uciec!. Nie chcę tu
być ani chwili dłuŜej. - Spróbuję ci pomóc. Dał mi dwa kawałki chleba posmarowane
margaryną (masła nie widziałem na oczy nigdy w Ŝadnym obozie). Po dwóch czy trzech
dniach odwiedził mnie Janek Domagała (pisarz obozowy): - Jak mogę ci pomóc? - Zabierz
mnie z rewiru! Niczego bardziej nie pragnę jak po prostu stąd uciec! - Co chciałbyś robić? -
Wszystko mi jedno, tylko zabierz mnie stąd! To był cud. Dostałem zwolnienie, bo doktor
Rascher wyjechał słuŜbowo do Berlina. Nic dodać, nic ująć – dziecko szczęścia.
15

MESSERSCHMITT
Wróciłem na blok 12. Janek Domagała zapytał mnie, czy chciałbym pracować w fabryce. -
Jasne! – nie zastanawiałem się ani chwili, bo w fabryce przecieŜ jest dach nad głową, nie
moknie się na deszczu, jest ciepło. - U Messerschmitta potrzebują pięćdziesiąt osób do pracy.
Zapisał mnie na listę i pojechałem ostatnim pociągiem z Dachau do pobliskiego Augsburga, a
potem do Haunstetten. Trafiłem na komando Messerschmitt 410. Wmontowywałem części
radiowe do stalowej płyty, która oddzielała jednego pilota od drugiego. W mojej hali 2A
składaliśmy trzydzieści dziewięć samolotów. Robota taśmowa. To było zewnętrzne komando
Dachau.
Byłem zadowolony. Dziesięć godzin pracy, a nie dwanaście, a potem powrót na pieszo z
Haunstetten do Augsburga. Współpracowałem z Ziutkiem Śniadym (łodzianinem). Jak
szybciej zrobiliśmy swoją robotę, to jeden pilnował, a drugi spał albo w samolocie albo pod
samolotem. I tak na zmianę. Trzeba było jednak uwaŜać i być niesamowicie
skoncentrowanym podczas kaŜdej czynności. Jeśli popełni się błąd, kara będzie surowa.
Kiedy źle się wkręci śrubkę do radioodbiornika, czy do anteny, czeka kaŜdego kara śmierci,
bo będzie to potraktowane jako sabotaŜ. Szesnastu męŜczyzn zostało na moich oczach za to
powieszonych – Rosjan, Holendrów i Polaków. To było lato ’44 roku.
Jak wszedłem pierwszy raz do fabryki Messerschmitta, pomyślałem: „O rany, te nasze łosie i
karasie to wszystko jest nic”. Niemcy produkowali odrzutowce turbinowe, bez śmigieł. Coś
fenomenalnego. Najpierw się przeraziłem, Ŝe juŜ po nas, skoro oni mają taki sprzęt, ale potem
się pocieszyłem. Dowiedziałem się, Ŝe taki samolot mógł lecieć nie dłuŜej niŜ dwadzieścia
minut, bo duŜo palił
Pierwszy pech, jaki mnie spotkał u Messerschmitta, to bombardowanie. Za placem, na którym
stały samoloty, były okopy głębokie na około półtora metra. Jak był alarm, przebiegaliśmy
przez plac i wskakiwaliśmy do rowów. Biegło się co sił w nogach i tchu w płucach. Klucze
amerykańskich samolotów latały w kształcie litery „V”. Kilkadziesiąt, setki samolotów i
sypiące się z nich tysiące bomb. PrzeŜyłem kilka takich nalotów. Gdybym tylko mógł,
wbiłbym się w ziemię jak glizda. Straszny bulgot, bo te bomby nie spadały gdzieś obok,
daleko, tylko dokładnie nam na głowy. Pomyślałem sobie: „BoŜe kochany, przeŜyłem
Raschera, przeŜyłem Auschwitz, Flossenbürg, Dachau, to teraz ci kowboye muszą nas
utłuc!”. No i utłukli. Padło około siedmiuset więźniów. U Messerschmitta pracowało ponad
dwa tysiące więźniów.
Zostaliśmy podzieleni na małe komanda i porozsyłani. Sto osób pojechało do Gablingen, w
tym ja. Tam była duŜa Ŝwirownia. Ale Messerschmitt potrzebował nas do pracy i wróciliśmy
z powrotem pociągiem towarowym. Znów alarm przeciwlotniczy, ale to juŜ Ŝadna nowość.
Wróciliśmy do fabryki i nic nie zastaliśmy. Wszystko zburzone i spalone. Stały tylko
murowane kominy i ostał się drut kolczasty. Więc poszedłem z trzydziestoma innymi
więźniami do Kempten. Pracowałem tam około miesiąca. Tym razem jako ślusarz. Mieliśmy
wtedy nocne zmiany, Ŝeby więcej samolotów wyprodukować. Nie było tam zbyt wielu
straŜników i pamiętam, Ŝe którejś nocy ktoś uciekł. Nie wiem, czy został później złapany.
Po wojnie firma Messerschmitt oświadczyła, Ŝe otrzymam za pracę u nich wynagrodzenie w
wysokości pięciu tysięcy marek. Sami mnie wycenili i do dziś tych pieniędzy nie widziałem
na oczy.
16

ZNÓW W DACHAU
Podobnie jak inni więźniowie, którzy przeŜyli bombardowanie u Messerschmitta, wróciłem
do Dachau. Znów przemaszerowaliśmy do obozu przez całe miasto. Ludzie rzucali w nas
ogryzkami z jabłek. Nie spodziewali się pewnie, Ŝe będziemy je podnosić z ziemi i zjadać. Po
chwili zaczęli rzucać w nas kamieniami.
Nie dostawałem jedzenia, bo nie pracowałem w Ŝadnym komando. Ani kawałeczka chleba.
Rano dostawaliśmy tylko „kawę zboŜową” albo zupę z samej wody. Jeśli ktoś miał szczęście,
bo kto pierwszy ten lepszy. Czasem sztubowy wylewał kawę po prostu na ziemię. Raz
dziennie dostawaliśmy coś do jedzenia. I „coś” to jest chyba najlepsze określenie.
Trafiłem na blok 20. JuŜ nigdy nie przechodziłem obok obozowej kancelarii ani obok rewiru.
Któregoś dnia dowiedziałem się, Ŝe Rascher nie wróci do Dachau. To była najwspanialsza
wiadomość, jaką mogłem usłyszeć, ale cały czas nie byłem pewien, czy na koniec nie
spotkam gdzieś Waltera Neffa, który sobie zapisze, Ŝe nadal Ŝyję. Bałem się, Ŝe moŜe mnie
wywołać: - 49215, gdzie on jest? Po apelu moŜna było biegać po całym obozie, a ja
siedziałem w kącie jak zbity pies. Myłem okna albo podłogę i byłem szczęśliwy, Ŝe nie muszę
wychodzić z bloku.
Henryk, student architektury z Bydgoszczy, dostał polecenie, Ŝeby zorganizować trzydziestu
murarzy. Koledzy mi pomogli i zacząłem w końcu pracować. Budowaliśmy dwupiętrowy
dom. Dla kogo? Widziałem go. To była komiczna sytuacja. Od czasu do czasu przechodził
koło nas pewien męŜczyzna. Miał cztery gwoździe w kołnierzu. Pułkownik Waffen-SS. Dał
naszemu kapo łapówkę – nie schnapsa, a półtora kilograma chleba, Ŝebyśmy szybciej
pracowali. - Henryk, co się dzieje? – Ten Niemiec nie gdzie mieszkać. Anglicy zburzyli mu
dom. - Ale on – wysoki oficer SS – dał ci chleb dla więźniów, dla wrogów Trzeciej Rzeszy! -
TeŜ się nad tym zastanawiam. Boję się, bo wiem, Ŝe i ten co dał i ten co wziął, będą ukarani. -
A oficer się nie boi? - Nie, zostawił po prostu tą paczkę i powiedział, Ŝe to dla nas. - I gdzie
poszedł? - Odjechał natychmiast swoim mercedesem. Zjedliśmy szybko chleb.
CięŜką pracą wybudowaliśmy pięć dwupiętrowych domów. Targaliśmy worki z cementem,
biegaliśmy z szuflami, sprzątaliśmy, kładliśmy dach. Stałem się nikomu nieznanym mistrzem
od wszystkiego. I tak od czasu do czasu dostawaliśmy dodatkową porcję chleba. Innym razem
wiadro wodnistej marmolady. Nawet kawałek jakieś kiełbasy. Normalnie bym tego nie tknął,
ale wtedy jadłem wszystko, co tylko było czyste. To był początek jesieni ’44 roku. JuŜ
wiedzieliśmy, Ŝe Niemcy przegrali wojnę. Pod koniec września ’44 roku Amerykanie
zbombardowali okolice Dachau. Zburzyli takŜe domy, które dopiero co zdąŜyliśmy
wybudować.
LUCKY
LeŜałem na łące, a bomby spadały tuŜ obok nas. Potem pomaszerowaliśmy wszyscy z
powrotem do obozu. Pracowałem w królikarni przy administracji obozowej. W Dachau nastał
trudny czas. Dostawaliśmy juŜ tylko gotowaną wodę, czasami teŜ sto gram chleba, ale
niedopieczonego. To było często jeszcze surowe ciasto. Smakowało jak glina.
Wszędzie miałem wszy – w koszuli, spodniach, w łóŜku. Rozgniatałem je mechanicznie na
podłodze pod moimi drewnianymi butami. Sytuacja sanitarna była katastrofalna. Nie
17

mieliśmy moŜliwości ani zorganizowania mydła ani zmienienia ubrań. MoŜna było pójść do
łazienki, ale nie było juŜ wody.
Nastała zima. Pierwszego dnia sprzątaliśmy w mieście śnieg – pięciu więźniów i jeden
esesman. Później praktycznie nie było juŜ esesmanów, bo wysłano ich na front. Większość
niemieckich kapo teŜ poszła walczyć. Pilnowała nas mała grupa Ŝołnierzy Waffen SS.
Przyszła wiosna. Wróciłem do królikarni. W końcu zaczął się kwiecień. KaŜdy szukał dla
siebie kawałka miejsca. Zbyt wiele osób wróciło z podobozów. W kaŜdym baraku, który
przygotowano dla pięćdziesięciu więźniów, spało osiemdziesięciu, czy dziewięćdziesięciu.
Na dwóch zsuniętych łóŜkach spało czterech męŜczyzn. Nikt nie wiedział, co się z nami
stanie. Od czasu do czasu wybuchały afery przez nieporozumienia między „starszyzną”
obozową a więźniami funkcyjnymi, bo nie było co jeść. Pewnego dnia zauwaŜyliśmy, Ŝe
amerykańskie albo brytyjskie samoloty latają niziutko nad Bawarią. Niektóre mkną moŜe sto
metrów nad ziemią. Wartownicy strzelali. Bałem się. Poszedłem na blok. Po takim dniu
miałem dość. Było mi juŜ wszystko jedno. Szkoda, Ŝe po czterech latach, nie mam juŜ siły.
„Nie rób głupstw!” – podpowiadał mi głos rozsądku.
Słyszę poruszenie w obozie. Co się dzieje? JuŜ mnie to nie interesuje. Wszystko mi jedno.
Znów jakiś hałas. Wyszedłem na drogę i widzę ludzi, którzy biegną pędem na plac apelowy. -
Co się dzieje? – pytam. - Wolność, idioto! - Jaka znów wolność? - Amerykanie tu są. -
Człowieku, nie chrzań głupot. Ale zainteresowałem się sytuacją. Podszedłem do bramy
„Arbeit macht frei”. Stoi dwóch Amerykanów. Jeden Ŝuł gumę i miał pistolet przyczepiony
do paska od spodni. Zawołał mnie: - Hey you, come on! Podszedłem i zapytałem po
niemiecku, co chce. Pokazał na moją „marynarkę”, na której miałem naszytą literę „P”: –
„What’s that? - I’m Polish. - Yuo are Polish? God damm! Przytulił mnie. Poprosiłem o
papierosa. Dał mi całą paczkę. Coś niesamowitego. Paczka papierosów była w obozie
niespotykanym skarbem. Za dwa papierosy moŜna było dostać kawał chleba. Nigdy nie
zapomnę nazwy tych papierosów. To były „Lucky”. Po chwili wyjął z kieszeni tabliczkę
czekolady i zapytał, czy wiem, co to jest. Przytaknąłem. Od razu chciałem ją zjeść, ale była za
twarda jak na moje zęby. Taki prezent dostałem 29 kwietnia ’45 roku.
Dachau – trzydzieści tysięcy wolnych ludzi w zawszonych pasiakach.. Amerykanie wjechali
jeepem do obozu. Oszaleliśmy z radości. OkrąŜyliśmy auto i słabymi rękami w przypływie
nieziemskiej energii podnieśli je do góry, krzycząc: „Hurra!”. Amerykanie zaczęli przeklinać.
W końcu postawiliśmy ich na ziemi. Stałem jak słup soli. - Co robimy? Jurek, to
niewiarygodne! Jesteśmy wolni! – podszedł do mnie Kazimierz, uścisnął i ucałował
Naradziłem się z kolegami i ustaliliśmy, Ŝe musimy zniknąć z obozu. Amerykanie nam jednak
nie pozwolili. Co by mogło się stać, gdyby trzydzieści tysięcy więźniów wkroczyło do
pobliskiego miasta? Byliśmy głodni i wściekli na Niemców, chcieliśmy zemsty. Amerykanie
prosili, Ŝeby wszyscy zostali w obozie: - Zaczekajcie, zaraz przywieziemy jedzenie. Sytuacja
była naprawdę niebezpieczna.
Następnego dnia rzeczywiście przyjechała cięŜarówka pełna „jedzenia”. Garść proszku,
trochę wody, pięć minut gotowania i juŜ jest pół wiadra Ŝarcia. Na własne oczy widziałem
Rosjanina, który siedział na schodach, i jadł bez opamiętania. Pytam go: - Dlaczego tyle
Ŝresz? – Bo jestem głodny! - Ale dlaczego tak duŜo? Potem widziałem, jak spadł ze schodów,
zwijając się z bólu. Jego Ŝołądek nie wytrzymał całego wiadra zupy. Ktoś wtedy powiedział: -
Zmarł, trudno, ale przynajmniej się najadł. Zjadłem dwie miski zupy. Bałem się zjeść więcej.
Ale przede wszystkim bałem się wszy, bo przez nie wybuchła epidemia tyfusu.
18

NIEBO
Postanowiłem z Kazimierzem i Mietkiem uciec z obozu. Obojętnie dokąd, byle jak najdalej,
bo atmosfera była niezwykle napięta. Uszliśmy około dziesięciu kilometrów i cały czas się
baliśmy. Czego? śe Hitlerjugend moŜe nas zabić. Pierwszej nocy spaliśmy w biurze NSDAP.
Kolejnego dnia na komendzie policji. Tam dostaliśmy herbatę i bułkę maślaną z metką.
Zapytałem policjanta, czy ta kiełbasa jest czysta. Spojrzał na mnie jak na wariata. Po chwili
odpowiedział, Ŝe to szwabska metka. Po dwóch czy trzech dniach zacząłem drŜeć. Dostałem
gorączki. Mietek i Kazimierz wzięli mnie pod pachy i wyszli ze mną na ulicę. Byliśmy w
jakiejś małej miejscowości na południu Niemiec. Mieliśmy szczęście, bo akurat przejeŜdŜali
Francuzi. Kazimierz ich zatrzymał. Mieliśmy na sobie „pasiaki”. Francuzi pytają: - Qu’est-ce
que c’est? - Jesteśmy więźniami z Dachau. Zabrali nas do najbliŜszego szpitala, który był w
odległości około dwudziestu kilometrów.
W końcu znalazłem się w łóŜku i straciłem przytomność. Nie wiem po jakim czasie się
obudziłem. Spojrzałem na lewo. Cudowny widok. Jak na jakimś obrazie - łąką tak zielona,
jakby ktoś szczaw wycisnął, a na niej Ŝółte i białe kwiaty. I ten spokój. Obróciłem głowę na
prawo. Nachylał się nade mną anioł. Spojrzałem na twarz siostry i znów na łąkę. Pomyślałem
sobie: „Tu nie jest tak źle”. Myślałem, Ŝe jestem u świętego Piotra. To były pierwsze dni maja
’45 roku.
KRZYSZTOF SKRZYPEK
JAK OJCIEC
Nadpobudliwość, bezsenność i problemy ze wzrokiem – to „odziedziczyłem” po ojcu. Moje
lewe oko praktycznie nie funkcjonuje. W szkłach róŜnica między prawym a lewym moŜe być
maksymalnie trzy dioptrie. Moje prawe szkoło ma minus dziewięć dioptrii, a lewe - minus
dwanaście. Jednak wadę wzroku mam znacznie większą. Prawe oko - minus dwanaście, a
lewe ponad minus dwadzieścia. Lewe oko jest nieskorygowane. Od dziecka nosiłem okulary,
a Ŝe byłem Ŝywym dzieckiem, ciągle je tłukłem. Dostawałem receptę na okulary, ale te szkła,
które mi proponowano, nie nadawały się do mojej wady. Rodzice ciągle musieli
kombinowanie pieniądze na okulary dla Krzysia. Dzięki taty przyjaciołom dostawałem albo
pieniądze albo okulary od ludzi dobrej woli z Niemiec.
Do dziś mam problem ze spaniem. W nocy słucham radia, oglądam telewizję albo idę na
spacer. Jestem wiecznie wycieńczony. Poranki są dramatyczne. ZauwaŜyłem, Ŝe cierpię na
bezsenność juŜ w czwartej klasie szkoły podstawowej. Zacząłem się leczyć. AŜ się
uzaleŜniłem od prochów nasennych. W końcu przestałem brać to świństwo, więc problem się
pogłębił. Całą noc leŜałem w łóŜku i wpatrywałem się w sufit tak długo aŜ z wycieńczenia
19

nad ranem zasypiałem. Praktycznie w ogóle nie spałem, bo codziennie o czwartej rano budził
mnie ojciec. Choć nie robił tego umyślnie.
Do dwudziestego pierwszego roku Ŝycia spałem z nim w jednym pokoju. W nocy spadał z
łóŜka, bo uciekał przed Gestapo. Krzyczał przez sen. A o czwartej nad ranem wstawał do
roboty i wybierał się na komando. Co miałem robić? TeŜ musiałem wstać skoro świt, chociaŜ
do szkoły szedłem na ósmą. Czasem tata wybiegał przed nasz blok i obserwował krople rosy
na drucie kolczastym, oczywiście tylko on je widział. Doprowadziłem się do takiego stanu, Ŝe
juŜ świtało, a ja ani na chwilę nie zmruŜyłem oka. Znów wróciłem do prochów. Zacząłem
brać coraz mocniejsze środki nasenne. Trwało to wiele lat.
Nie wymachuję rękoma. Potrafię usiedzieć w jednym miejscu. To efekt mojej cięŜkiej pracy
nad sobą. Ćwiczę Qigong, polegający na zbieraniu energii, chodzę na psychoterapię,
medytuję. Jak popracuję uczciwie, są tego efekty. Ale jeśli sobie odpuszczę z lenistwa, noc z
głowy.
Miałem spaprane dzieciństwo i okres dojrzewania, czyli połowę mojego Ŝycia. Wszystko, co
się wydarzyło dwadzieścia lat temu , miało bardzo mocny wpływ na całą moją postawę, mój
charakter i to, co się do dzisiaj ze mną dzieje.
DZIECIŃSTWO
Mój ojciec jest bardzo ciepłym człowiekiem, chronił mnie jak tylko potrafił, ale między nami
była przepaść. On Ŝył w swoim świecie. Pamiętam pierwsze zaciekawienie jego tatuaŜem na
ręku. Kiedy dziecko widzi coś nowego, zaczyna się tym interesować, a on to bagatelizował i
opowiadał mi jakieś głupoty. Raz w Ŝyciu byłem w obozie i nigdy więcej tam się nie pojawię.
Miałem wtedy sześć lat. Byłem z rodzicami na wycieczce w Stuthofie. Zobaczyłem kominy i
pytam taty, co to. Powiedział mi, Ŝe to takie duŜe piece, w których palono... w których
palono, Ŝeby ludziom było ciepło.
Moja dociekliwość sprawiła, Ŝe z czasem ojciec zaczął mi opowiadać wszystko. Ze
szczegółami. W pewnym momencie wpadłem w obłęd. Wszystko co robiłem, tata
porównywał do Ŝycia w obozie. Będąc małym dzieckiem, bardzo długo się moczyłem. Nie
byłem za to bity, ale ojciec zawsze mi powtarzał, Ŝe gdyby jemu zdarzyło się coś takiego w
obozie, spotkałaby go za to surowa kara. Dwadzieścia pięć batów na goły tyłek. I ja to sobie
wyobraŜałem. Widziałem wszystko tak dokładnie, jakbym tam był razem z nim.
JuŜ jako kilkuletni chłopiec zrozumiałem, Ŝe moja rodzina nie jest normalna. Styl ubierania,
zachowania, jedzenia i notoryczny pośpiech. Szybciej jedz, szybciej się ubieraj. Nie moŜna
marnować czasu. Dokładnie. Punktualnie. To mnie do dzisiaj męczy. Nie potrafię czegoś
zrobić wolno. Muszę to raz dwa skończyć. Ale przede wszystkim micha! Zawsze musiał być
w domu chleb. Jak nie było, wybuchała awantura. Nie rozmawiałem z ojcem o Pendereckim,
czy Szopenie. Nie waŜne, co mi się przytrafiło w szkole. NajwaŜniejsze było, Ŝe jestem
zdrowy, mam ciepłe spodnie, gacie, czapkę i buty nieprzemoknięte. Patriotyzm, lojalność,
partnerstwo, koleŜeństwo – najwaŜniejsze cechy człowieka wbijał mi ojciec do głowy.
Opowiadał, Ŝe kromką chleba podzielił się z kimś, kto spał na pryczy obok niego. Ja teŜ
zawsze dzieliłem się wszystkim, co miałem. Nigdy nie potrafiłem zrozumieć, gdy kogoś
odwiedziłem, a on mnie niczym nie poczęstował. Kto by do nas nie przyszedł, dostałby michę
zupy, czy cokolwiek innego, co było akurat w domu.
20

Od trzeciego roku Ŝycia opiekowała się mną siostra Asunta. U sióstr... (jakie wezwanie?
Klasztor na Mokotowie) spędzałem całe dnie. Malowałem, bawiłem się, chodziłem z nimi na
spacery, jedliśmy wspólnie obiad, a potem siostra Asunta odprowadzała mnie do domu (lub
odbierali mnie rodzice). Pamiętam BoŜe Narodzenie ’62 roku. Miałem wtedy cztery lata.
DuŜe pomieszczenie, duŜo ludzi w czarnych sutannach, duŜo cukierków, duŜo uśmiechów,
specyficzny zapach kadzidła i sam moment siedzenia na kolanach u kardynała Stefana
Wyszyńskiego. Była w tym jakaś magia.
Zanim trafiłem do sióstr, chodziłem do przedszkola. Jedna scena bardzo mocno utkwiła mi w
pamięci. Stałem nago z innymi dzieciakami pod prysznicem. Pamiętam, Ŝe było mi zimno.
Przyjechał mój ojciec i dostał szału, jak mnie zobaczył. Zrobił awanturę. Zawinął mnie w
swój płaszcz i zabrał do domu. Tata w Auschwitz dostał dwa lata karnej kompani za pomoc
dziecku, a dokładniej kobiecie, która je właśnie urodziła. Ojciec kocha dzieci. Pamiętam, jak
je zaczepiał na ulicy i dawał cukierki, czy pieniądze. Kiedyś zobaczył biednego chłopca, ale
akurat nic nie miał przy sobie. Wyjął z garnituru swoją białą, wyprasowaną chustkę do nosa i
dał dzieciakowi. Taki człowiek...
Często chodziliśmy do klubu oświęcimskiego. Byliśmy wielką rodziną. Dostawałem ciągle a
to ciasteczko od ciotek, a to chlebek z miodzikiem, a to czekoladkę od wujcia, bo Krzysio jest
przecieŜ głodny. A Krzysio wyglądał jak pączek. To byli tacy ludzie. „Byli”, bo większość z
nich juŜ nie Ŝyje, a ja ich takich pamiętam. Nic nie było waŜne poza jedzeniem i wolną
Polską.
Ojciec niesamowicie dba o swój wygląd. To w końcu człowiek sprzed wojny, dŜentelmen. Do
dzisiaj czyści buty tak, Ŝe mucha nie siada. Pamiętam, jak kiedyś pokłócił się z matką i w
zemście wyczyścił jej po jednym bucie z kaŜdej pary. Biedna, cały dzień szorować buty, Ŝe
prawy nie róŜnił się od lewego.
Rodzice mieszkają razem, ale nie mają najlepszego kontaktu. Zawsze był rozdźwięk między
nimi. Matka nigdy nie chciała słuchać opowieści ojca. Sama przeŜyła obóz pracy. Straciła
całą rodzinę przed i podczas wojny. A kiedy ten koszmar się skończył, chciała jak najszybciej
o nim zapomnieć. Gdyby się wzajemnie nakręcali, to mogłaby być tragedia. Jedno i drugie
pogubiło się w Ŝyciu przez wojnę, ich drogi kiedyś się zeszły i tak zostało. Wzajemnie się
sobą opiekują. Nie twierdzę, Ŝe są wzorowym małŜeństwem, czy Ŝe kiedykolwiek się kochali,
ale na pewno ojciec matki by nigdy nie skrzywdził. Wręcz przeciwnie. Gdyby było jej zimno,
na pewno by ją przykrył. Nie raz się nią opiekował, kiedy była chora. I odwrotnie.
Dla ojca trzeba innej cierpliwości, innej wiedzy, innego poziomu, innego ciepła i bez
gwarancji, Ŝe akurat tego w danym momencie oczekiwał. To człowiek ze złamaną psychiką.
Zrobili to Niemcy – najpierw Gestapo na Pawiaku, a później w obozie esesmani i kapowie.
Idąc dalej, zasadne jest pytanie, czy ludzi zniszczeni w obozie powinni mieć dzieci? Zasadne
w tym momencie jest kolejne pytanie, czy warto było rozpoczynać wojnę? Gdyby nie druga
wojna światowa, wszystko wyglądałoby inaczej.
DACHAUOWSKI PAS
W szkole podstawowej ciągle tłukłem się z dzieciakami. Nie byłem akceptowany. Dzieci są
bardzo radykalne. Nosiłem okulary i to juŜ był pretekst, Ŝeby mnie wyzywać i śmiać się ze
mnie. Waliłem za to na oślep. Cokolwiek miałem w ręku waliłem, biłem, tłukłem, ale w Ŝyciu
nie uderzyłem nikogo ot tak, bo miałem ochotę. Nie ma we mnie takich odruchów. Mimo Ŝe
21

nie raz się bardzo denerwuję. Wewnątrz mnie jest wielka agresja, ale to jest taka agresja
energetyczna. Wkurzę się i w głowie sobie wyobraŜam, co bym komuś najchętniej zrobił –
zagryzł, ręce powyrywał, ale to jest wszystko. Nie mam takiego odruchu, Ŝeby łapać za pałę,
tłuc i krzywdzić.
Ojciec teŜ mnie nie bił. Raz tylko mnie stłukł, bo ukradłem w sklepie kawę. Miałem wtedy
chyba dziesięć lat. Wysłał mnie po kawę, a ja chciałem na tym zarobić. Najwidoczniej nie
chciał mi dać na coś pieniędzy i tak w tym głupim chłopięcym móŜdŜku wykombinowałem,
Ŝe jak mu przyniosę kawę, którą ukradnę, to on będzie miał kawę, a ja pieniądze. Proste. I
mnie złapali. Musiałem sam się połoŜyć w takiej pozie, jak się więźniowie kładli na kozie, bo
w obozie teŜ kaŜdy sam musiał się połoŜyć do bicia, i ojciec sprał mnie swoim dachauowskim
pasem. Więcej się darłem niŜ mnie to bolało, a tata po tym był chory przez kilka dni.
Nauka szła mi cięŜko. Ojciec miał wielu przyjaciół i poprosił naszą sąsiadkę, Ŝeby nade mną
popracowała. Bardzo mi pomagała. Dzięki niej nie zdarzyła mi się nigdy Ŝadna powaŜniejsza
wpadka. Choć nie ukrywam, Ŝe miałem problem z koncentracją. Zawsze Ŝyłem w swoim
świecie. Horrorem były dla mnie klasówki. Trzy, cztery dni po sprawdzianie mogłem
odpowiadać z dowolnego materiału, ale jak miałem napisać klasówkę, od razu pojawiał się u
mnie problem z koncentracją, z odgrzebaniem myśli. Ja to wszystko umiałem tylko mój mózg
w trochę inny sposób przetwarzał wiedzę. Raz była próba odesłania mnie do szkoły
specjalnej: „Ma słaby wzrok, jest nadpobudliwy, co będzie się tutaj ze zdrowym organem
młodzieŜy socjalistycznej zadawał. Będzie tylko statystyki psuł”. Ale nikt w mojej rodzinie
się na to nie zgodził, a zwłaszcza ja. Nie czułem się nienormalny, inny, Ŝeby chodzić do
szkoły specjalnej. MoŜe tam byłoby mi łatwiej, ale sobie tego nie wyobraŜałem.
Cały czas byłem pod czyjąś kontrolą. Jeden z moich nauczycieli był kolegą ojca z obozu.
Poznali się po numerach na ręku. Jak narozrabiałem w szkole, zanim doszedłem do domu,
rodzice juŜ wszystko wiedzieli. Ciągle się martwili, Ŝe źle widzę i coś mi się stanie, Ŝe jestem
nadpobudliwy i kogoś pobiję, przez co będą mieć powaŜne problemy.
Kiedyś zrobiłem do szkoły referat na temat obozu koncentracyjnego Dachau i doświadczeń
prowadzonych na ludziach. Kilka moich koleŜanek wyszło z klasy, kiedy zacząłem
pokazywać zdjęcia. Sam na sobie zrobiłem wtedy wraŜenie. Przeczytałem bardzo duŜo
ksiąŜek o obozach koncentracyjnych. Wtedy historia ta stała się moją pasją, ale słuchając
codziennie w domu o Auschwitz, Flossenbürgu i Dachau, pasja dość szybko przerodziła się w
zniechęcenie.
Któregoś dnia ojciec wdał się ze mną w dyskusję o piątej rano. Wstałem i powiedziałem, Ŝe
dłuŜej nie wytrzymam. Nie mogę. JuŜ nie chcę. Miałem wtedy dwadzieścia jeden lat. Bardzo
szybko się oŜeniłem. Wprowadziłem się z Ŝoną do teściów, ale to była niestety pomyłka.
DłuŜej się rozwodziłem niŜ trwało moje małŜeństwo. Mieszkałem tam przez pięćdziesiąt dni.
Wyprowadziłem się od Elki w lutym. Miałem bardzo zły okres w Ŝyciu i oczywiście
wróciłem do ojca.
Od dziecka uciekałem w rysowanie. W kreskach i cieniach tkwił mój świat. Na początku
fascynowały mnie linijki i ekierki, a potem coraz bardziej oddawałem się wyobraźni. W
trzeciej klasie szkoły podstawowej miałem swoją wystawę. Skończyłem liceum plastyczne, a
następnie Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie. Przy moim charakterze, temperamencie,
przy problemie z koncentracją i nadpobudliwością, innych studiów bym nie skończył.
Akademia dała mi szansę - swoim klimatem i ludzkim obliczem. Całe pięć lat wykładowcy
22

szli mi na rękę. Niektóre przedmioty zaliczałem indywidualnie. Kłopot miałem np. z historią
sztuki. Ale ostatecznie studia skończyłem z wyróŜnieniem dziekana oraz nagrodą ministra
kultury i sztuki. Byłem na staŜu we Wiedniu.
Rodzice zawsze byli zadowoleni, kiedy praca nie wymagała ode mnie wysiłku fizycznego.
Bali się, Ŝe coś mi się w oku odklei i oślepnę na dobre. Ostatnio, gdy zmieniałem okulary,
padło pytanie, ile mam lat. JuŜ nic nie powinno mi się stać, ale nigdy gwarancji nie ma. Jak
ktoś się urodził z „krzywą ręką”, to zawsze znajdzie sobie sposób na trzymanie widelca, czy
picie kawy. Ja teŜ swoją drogę znalazłem. MoŜe się to wydać zabawne, ale z taką wadą
wzroku jestem grafikiem, choć takiego plakatu, jakiego uczono mnie w PRL-u, juŜ nie ma.
Więc robię bardzo róŜne rzeczy. Często przygotowuję tylko szkic i zlecam go do wykreślenia,
bo ślęczenie przed komputerem nie jest dla mnie. Rynek jest cięŜki, ale jakoś daję sobie radę,
choć nie ukrywam, Ŝe nie jest to łatwy kawałek chleba. Po ojcu odziedziczyłem chęć Ŝycia i
niezwykłą siłę na ciągłą walkę z przeciwnościami.
SKOJARZENIA
Zawsze byłem konfliktowy i nadpobudliwy. Z tego powodu miałem bardzo duŜo kłopotów.
Rozpadło mi się kilka związków. Jestem po rozwodzie. Z drugą Ŝoną teŜ mam problemy.
Dlaczego? MoŜe odpowiedź na to pytanie jest banalna, a moŜe ze strachu nie umiem na nie
odpowiedzieć. Pewnie powód tkwi we mnie. Ile lat moŜna być tym nadpobudliwym,
nieujarzmionym, skonfliktowanym człowiekiem? Pracuję nad sobą. To nie jest tak, Ŝe tylko
mówię i nic w tym kierunku nie robię, ale nie jest łatwo się zmienić. Jeśli ktoś mi mówi, Ŝe
coś jest Ŝółte, a ja widzę, Ŝe jest fioletowe, to przecieŜ wiem, co widzę. Ale kiedy druga,
trzecia, czwarta osoba mówi mi, Ŝe coś jest Ŝółte, a ja cały czas widzę, Ŝe fioletowe, to
przychodzi chwila refleksji, czy na pewno mam rację. Ta chwila po latach właśnie u mnie
nastała. Zawsze mi się wydawało, Ŝe mam rację, a teraz juŜ nie jestem tego pewien.
Pięćdziesiąty rok Ŝycia był dla mnie tak odległy, Ŝe w swojej naiwności myślałem, Ŝe nigdy
nie nastąpi. Mój światopogląd bardzo się zmienił przez ostatnie lata. Niektóre rzeczy, które
mnie kiedyś irytowały, teraz są mi obojętne. Dostawałem szału, gdy coś się zepsuło albo Ŝe
nie mogę czegoś kupić. A teraz - jak czegoś nie ma to trudno. Mam się całe Ŝycie
denerwować, Ŝe czajnik się spalił? To się spalił. Mam garnek i tyle. A kiedyś by mnie szlak
trafił. Przy całym chaosie panującym we mnie do tego jestem upierdliwy. AŜ do bólu. Jak coś
zacząłem, muszę szybko skończyć. Tak mnie wychowano.
Niesamowite, Ŝe praktycznie nigdy nie byłem w obozie, a jednak doświadczenia ojca
przewijają się przez całe moje Ŝycie. Jak ojciec mówił o pajdzie chleba, to do dzisiaj sobie tę
pajdę wyobraŜam. Za kaŜdym razem inaczej, bo to nie była taka zwykła pajda. Ten chleb był
inny. Jak jem marmoladę, to myślę, czy to właśnie taka marmolada była, jak opowiadał ojciec
- ta z brukwi?
BoŜe Narodzenie w naszym domu zawsze było ponure. Ojciec nienawidzi świeczek, bo w
święta siedział przy świeczce z kolegami na bloku. Nostalgia za wolnością i rodziną kojarzy
mu się ze świeczką. Jego opowieść o obozach jest ciekawa, jak się jej wysłucha raz, ale jak
się tego słucha codziennie, przez całe Ŝycie, od dziecka, moŜna zwariować.
Pasiaki kojarzą mi się jednoznacznie. Jak kogoś widzę w pasiakach w telewizji, czy na ulicy
(mam na myśli konkretną kolorystykę i proporcję pasków do siebie), od razu widzę obóz
koncentracyjny, co pociąga za sobą kolejne skojarzenia. Drut kolczasty, śmierć, kapo, bicie,
23

głód... Nigdy w Ŝyciu nie kupiłem sobie koszuli w paski. Nie znoszę, gdy moja Ŝona ubiera
cokolwiek w paski. Wie o tym i na szczęście tego juŜ nie robi.
Biały fartuch teŜ mi się bardzo źle kojarzy, bo w opowieściach ojca doktor Rascher go nosił.
PrzeŜywałem dramat, gdy w liceum plastycznym kazano mi chodzić na zajęcia w białym
fartuchu. Walczyłem z tym, jak tylko mogłem. Nie nosiłem – nosiłem. RóŜnie.
Kilka razy w Ŝyciu trafiłem do szpitala, gdzie specyficzny zapach zawsze rozbudzał moją
wyobraźnię. Ojciec opowiadał mi o strasznym smrodzie, który docierał do niego z Birkenau.
Zapach palonego ludzkiego ciała. Nigdy nie potrafiłem go sobie do końca wyobrazić. Dlatego
w szpitalu zawsze męczyły mnie myśli, czy to ten sam smród?
Nigdy nie akceptowałem kawałów o obozach koncentracyjnych. Chamstwo na poziomie – ilu
śydów zmieści się w popielniczce, nigdy mnie nie bawiło. A wręcz przeciwnie. Dowcipy
tego rodzaju zawsze budziły we mnie agresję.
Próbuję z ojcem rozmawiać o polityce, sztuce, czy moim Ŝyciu. Po piętnastu, dwudziestu
minutach nawet nie wiem kiedy budzimy się w Dachau, albo jesteśmy w drodze do
Flossenbürga, albo właśnie nas wyzwalają, albo aresztują. Moja Ŝona BoŜena złości się na
nas, co juŜ jesteście w Auschwitz? Gdy Ŝyli ojca koledzy, moŜe był nieco mniej ekspansywny
w stosunku do mnie. Jak były jego imieniny, czy rocznica wyzwolenia Dachau (powodów do
spotkań było zawsze mnóstwo), wtedy innego tematu niŜ „obóz” nie było:
- Pamiętasz 13 maja ‘43 r.?
- Co ty chrzanisz, to było w ’44.
- Genek, nie gadaj głupstw. To było w ’43, bo wtedy było to, to i to.
- No tak. Ale nie, bo przecieŜ...
I tak potrafili debatować do białego rana.
Wuja Genia – przyjaciel ojca zawsze dąŜył do tego, Ŝeby wszystko, co było w zasięgu stu
kilometrów do kupienia, stało u niego na stole. Kawałek kotlecika, trochę marcheweczki,
kilka plasterków cytrynki, resztki jakieś szwedzkiej pasty kawiorowej, kawałek Ŝółtego serka,
trochę białego, plastereczek szyneczki, gotowana kapustka. – Broń BoŜe brukiew albo
marmoladka. O nie, nie. Myśmy się juŜ tego w Ŝyciu najedli – mówił wuja.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ
Moje Ŝycie podzieliłbym na pięć etapów. Pierwszy – brak świadomości. Drugi –
zainteresowanie tematyką obozową. Trzeci – fascynacja. Czwarty – zniechęcenie. Piąty –
świadomość, Ŝe ktoś musi ponieść odpowiedzialność za ludzką krzywdę. Wszystkie rozdziały
są juŜ zamknięte. Poza ostatnim.
KaŜdy dzieciak chwalił się swoim ojcem. Jednego był kierowcą autobusu, drugiego –
muzykiem, a ja mogłem pochwalić się tylko tym, Ŝe mój ojciec był w obozie. Więc zacząłem
wertować wszystko, co było do przeczytania na ten temat. Z czasem odczułem przesyt.
Chciałem o wszystkim zapomnieć. Jedni chcieli przeŜyć wojnę, inni obóz, a ja całe Ŝycie
chciałem być normalny. Nie chciałem się alienować od społeczeństwa. Nie chciałem być tym,
który z jakiegokolwiek powodu jest inny, gorszy, naznaczony. Nigdy nie zabiegałem o
przywileje. Jestem takim człowiekiem, który chciał wiele rzeczy zrobić samodzielnie. Zawsze
uwaŜałem, Ŝe sobie dam radę. Oczywiście miałem chwile zwątpienia, lata gorsze i lepsze, ale
nigdy nie robiłem z tego tragedii.
24

Z perspektywy czasu jednego jestem pewien. Moje Ŝycie wyglądałoby inaczej, gdybym nie
miał uszkodzonego układu nerwowego i wzroku – jak większość poobozowych dzieci, czyli
tak zwanej drugiej generacji. Gdybym nie miał trudnego dzieciństwa u boku człowieka ze
złamaną psychiką, wszystko potoczyłoby się inaczej. Jestem tego pewien, bo jest we mnie
duŜo kreatywności. Rzeźby, obrazy, szkice, scenografie, targi, najróŜniejsze projekty – czego
ja w Ŝyciu nie robiłem? Dla mojej Ŝony, która jest instruktorem jeździectwa, nauczyłem się
nawet jeździć konno. Ale niestety kiedyś miałem wypadek. Spadłem z konia. Co dla
okularnika jest najbardziej niebezpieczne w takiej sytuacji? Nie to, Ŝe upadł, jeśli nic
powaŜnego mu się nie stało. Najgorsze jest to, jak upadnie i okulary polecą w jedną stronę, a
on w drugą. Wtedy jest się po prostu jak dziecko pozostawione samotnie w ciemności. Gdzie
koń, gdzie samochód, gdzie okulary, gdzie ja jestem? To jest najgorsze. Nie sposób zliczyć,
ile razy się na siebie wściekałem, bo zmęczony połoŜyłem wieczorem gdzieś okulary i
poszedłem spać, a rano po omacku poruszałem się po mieszkaniu i obmacywałem szafki,
podłogę, ubrania... A nuŜ gdzieś je wyczuję.
JeŜeli ktoś kogoś skrzywdził, to konsekwencję powinien ponieść do końca. Niemcy mogli
przyjechać do Polski w ’39 roku na wycieczkę turystyczną. Zamiast autobusu, czy pociągu,
wybrali jednak czołgi. Oczekuję tylko jednego. śeby ci, co narozrabiali, mieli tego
świadomość i zamknęli historię na poziomie człowieczym.
25

JERZY KOWALEWSKI
TRZY MIESIĄCE
„Arbeit macht frei” – coraz wyraźniej widzę ten napis na bramie. Blisko pięciuset więźniów z
mojego transportu zbliŜa się do obozu zagłady. Pilnują nas esesmani. Psy ujadają. Krok za
krokiem, metr za metrem mija. Przy wejściu wita nas SS-Sturmbannführer Rudolf Häss: -
Znacie niemiecki? Musicie znać, Ŝeby zrozumieć, co znaczy Arbeit macht frei. Tylko praca
uczyni was wolnymi. JuŜ niedługo. Za trzy miesiące. Na pewno nie dłuŜej. A potem do
krematorium.
Wykąpano nas, tzn. polano zimną wodą. Dostaliśmy wygniecione „pasiaki”. Obozowe
ubranie składało się z koszuli, spodni, podkoszulki, kalesonów i czapki, a takŜe drewnianych
butów, tzw. holenderek. Strasznie niewygodne. Co potem? Straciliśmy swoją toŜsamość.
Przestałem być Jerzym Kowalewskim, a stałem się numerem 31119. Musiałem go przyszyć
do kurtki na wysokości serca i na prawej nogawce „pasiaków”. Miałem szczęście, Ŝe nie
wytatuowali mi numeru na ręce. TatuaŜe w Auschwitz były od grudnia ’42 roku. Mnie wtedy
juŜ tam nie było.
Pierwszy numer od jedynki do trzydzieści mieli Niemcy: kapowie, funkcjonariusze
administracji itp. Bruno Brodniewicz był więźniem numer 1. To Niemiec o polskim
nazwisku, który został starszym obozu. Numer 31 dostał pierwszy Polak. Jak tylko ubrało się
swoje „pasiaki”, Niemcy robili zdjęcia wszystkim więźniom – am fast, z lewej strony i z
prawej. Oprócz numeru dostaliśmy teŜ winkiel w kształcie trójkąta. Ja miałem czerwony. Po
jego kolorze rozpoznawało się rodzaj więźnia. Czerwony winkiel mieli więźniowie
polityczni, zielony - kryminaliści, czarny – ASO (ci, którzy uchylali się od pracy), róŜowy –
homoseksualiści, niebieski – emigranci, fioletowy – badacze Pisma Św. śydzi mieli czerwony
trójkąt z Ŝółtą gwiazdą Dawida. Niemcy nie mieli na winklu Ŝadnej litery. Litera pierwsza –
Polska to jest P, Francja - F, Rosja - R, Włochy - I itd. „Kogutki” to ci, którzy pracowali w
fabrykach, czy u rolnika i przyszli do obozu za karę na jakiś czas, np. pół roku. Mieli biały
strój. Nie mieli winkla, mieli inną numerację niŜ obozowa.
Kwarantanna! – usłyszeliśmy od esesmana. - To jest wasz czas, Ŝeby nauczyć się tu Ŝyć. Nie
będzie trwać długo. Musieliśmy w mig pojąć regulamin obozowy i nauczyć się języka
niemieckiego. Musiałem znać po niemiecku mój numer, wiedzieć, jak powitać jednego czy
drugiego esesmana. Kiedy przechodził koło mnie, musiałem zdjąć czapkę, stanąć w
odległości pięciu metrów od niego i oczy zwrócić w jego stronę. Jeśli przeszedł, mogłem iść
dalej. Gdy mnie jednak zawołał, musiałem do niego podbiec i się zameldować: „Schutz
(zatrzymany) Heftling (więzień) Pole (Polak) Numer 31119, melde zur Stelle (melduje się na
miejscu)”. Wydawał rozkazy, ale najczęściej dawał w papę. Musiałem wiedzieć, jak mam
śpiewać, jak pracować, kiedy czapkę zdejmować.
Musiałem nauczyć się obozowej gwary. Co to jest organizacja, muzułmanin, chochla, deka,
scheisse, durchfall, tyfus, nachschlag (dodatkowa porcja jedzenia). Jeśli w kotle została zupa,
niektórzy, ci „lepsi” mogli dostać nachschlag. Jak się więzień zbuntował, to zamiast
nachschlag, dostawał metalową łyŜką w twarz.
Śniadanie dostawaliśmy na bloku, do pracy przywoŜono nam „obiady”, a wieczorem znów na
bloku czasem mogliśmy napić się kawy czy herbaty. Czasami dostawaliśmy marmoladę z
marchwi lub brukwi. Na dachu kuchni obozowej były napisane frazy po niemiecku, jak mamy
26

się zachowywać. Trzeba było się ich nauczyć na pamięć. Pamiętam np.: „Ehrlichkeit
(uczciwość), Fleißigkeit (pracowitość), Sauberkeit (czystość), alles für Liebe die Vaterland
(wszystko dla kochanej ojczyzny)“. Jak się tego nie umiało, to się dostawało w najlepszym
wypadku w pysk, najczęściej zabijali.
O, WOJNA...
Miałem 17 lat, gdy wybuchła wojna. W ’39 roku zdałem maturę w Szwajcarii i pod koniec
lipca przyjechałem do Polski na wakacje. Mama zabrała mnie do Orłowa. Wróciliśmy do
Warszawy i... wojna. Zmobilizowano ojca i mamę. Zostałem w domu sam ze słuŜącą. Nie
wiedziałem, co robić.
Spotkałem kolegów z Gimnazjum im. Władysława Girzyckiego. Stwierdziliśmy, Ŝe nie
będziemy kopać rowów przeciwczołgowych, kiedy ojczyzna w potrzebie. Pojechaliśmy do
Brześcia. Spotkaliśmy majora Niepokulczyckiego (znajomego moich rodziców) i się
zameldowaliśmy, Ŝe chcemy walczyć. Ten nas odesłał do generał Franciszka Kleberga.
I znów w podróŜ. Jechaliśmy pociągiem i autostopem, łącznie z końmi, i na piechotę szliśmy.
Z Brześcia nad Bugiem do Kobrynia, z Kobrynia do Drochiczyna Poleskiego, z Drochiczyna
Poleskiego do Janowa, z Janowa do Pińska, z Pińska do Łunińca. 17 września dotarliśmy do
granicy. Kleeberg jak nas zobaczył, powiedział: - Dzieciaki, wam nie do oflagu, ani do
stalagu tylko do domu idźcie! A my swoje: - Chcemy walczyć!
Rosjanie zaczęli właśnie zajmować tereny wschodnie, więc się wycofujemy przez Pinę,
Muchawiec, Kanał Królewski, Serokomle, Adamowice, Wolę Gułowską, na Włodawę.
Walczyłem w 50 Dywizji Piechoty pod Wolą Gułowską. Tam - starcie z Niemcami. Na
pierwszym postoju dowódcy zwolnili nas, młodych i kazali iść do domu. Wróciłem z
kolegami do Brześcia, gdzie wpadliśmy w szpony NKWD. Pod koniec października zamknęli
nas w twierdzy brzeskiej. 11 listopada zapadła decyzja, Ŝeby przewieźć nas na stację
kolejową Brześć i przetransportować w głąb Rosji. Na stacji w Brześciu nad Bugiem udało
nam się uciec. Wskoczyliśmy do pierwszego lepszego pociągu. Budzimy się. Białystok. I tak
przez zieloną granicę, czyli Zaremby Kościene, dotarliśmy z powrotem do Warszawy.
Wbiegam do domu. Szyby powybijane. Nikogo nie ma. Została tylko słuŜąca, która mi
podpowiedziała, Ŝe u nas nadal mieszka pan pułkownik Mieczysław Dobrzański (przyjaciel
rodziców). Zdziwiłem się, Ŝe nie jest na froncie i od razu poszedłem go zapytać dlaczego: -
Dostałem rozkaz, aby zostać w Warszawie. Działam w ruchu oporu. Chcesz mi pomóc? –
Oczywiście! – ani chwili się nie zastanawiałem nad odpowiedzią.
3 grudnia podpułkownik Dobrzański zabrał mnie do generała Karcz-Tokarzewskiego.
ZłoŜyłem przysięgę w jednym domów przy ul. Kruczej. Dostałem kryptonim ZOM, czyli
Zakład Oczyszczania Miasta. Z czego? Z tych, którzy współpracowali z Niemcami.
Leszek Dobrząński, Tadek Piórczyński, Jan Kowalewicz-Kowalewski, Kazimierz Piątkowski,
Mieczysław Piniński, Ksawery Lissowski i wielu innych – wszyscy pracowaliśmy na
śurawiej 24A, oficjalnie w firmie Akta. Wchodziło się przez bramę. Po prawej stronie na
parterze było biuro, a po lewej urzędował pułkownik Dobrzański. To była siedziba naszej
konspiracji. Punkt kontaktowy – paszteciarnia pani Marii Chęcińskiej przy ul. Mokotowskiej
naprzeciwko Alei RóŜ.
27

Codziennie składaliśmy raporty. Mówiliśmy, Ŝe byliśmy w takim a takim miejscu, co
widzieliśmy i Ŝe wydaje nam się, Ŝe ten, czy ta współpracują z Niemcami. Nie waŜne czy z
GESTAPO, z SD, czy z Wehrmachtem. Któregoś dnia dostaliśmy rozkaz, aby sprawdzić
pewnego lekarza, który mieszkał przy ul. Wilanowskiej. Od samego rana obserwowaliśmy
jego mieszkanie. Jest samochód, więc pewnie siedzi w domu. Jak wychodził, to szliśmy za
nim jak cień. Oczywiście robiliśmy tzw. „sztafetę”, a nie wszyscy na raz. Sprawdzaliśmy, z
kim się spotyka, z kim rozmawia itd. Tak wykrywaliśmy zdrajców.
Mieszkałem naprzeciwko Gimnazjum Batorego, gdzie swoją siedzibę miały „Parasol” i
„Zośka”. Współpracowałem z nimi. Dostarczałem korespondencję, biuletyny, przewaŜnie
Biuletyn Informacyjny.
Mama wróciła do Warszawy juŜ w grudniu ’39 roku, a ojciec został na froncie. Dostał rozkaz
z Ministerstwa Spraw Wojskowych, aby przewieźć tajne dokumenty do Francji. Dotarł do
ParyŜa, przekazał dokumenty naszym oficerom sztabowym i został przydzielony do obozu
Cotquidone. Był szefem zaopatrzenia drugiej Brygady Czołgów w II Korpusie u gen.
Andersa. Mama słuŜyła w Ŝeńskim Oddziale Związku Strzeleckiego na froncie wschodnim
(Lwów, Stanisławów). Przez Samborg, przez zieloną granicę wróciła do Warszawy, do
Generalnej Guberni.
Jest 21 kwietnia ’41 roku. Wróciłem do domu przed 21, chwilę przed godziną policyjną. Wita
mnie roztrzęsiona mama: - Jurek, twój kolega był przed chwilą. Mówił, Ŝebyś nie nocował
dzisiaj w domu. - Dlaczego? - Prawdopodobnie będą aresztowania. – Nigdzie się nie
wybieram. O trzeciej w nocy budzi mnie mama: - Słyszę GESTAPO! Na pewno idą mnie
aresztować. – A skąd mama wie, Ŝe nie idą po mamę? – Aresztują mnie za działalność w
konspiracji. – TeŜ działam w konspiracji. – Tyś zwariował!
Wszystko, co mieliśmy wartościowego, schowaliśmy do kominka. Nagle łomotanie do drzwi.
Pytam: – Kto tam? – Dozorca. Uchyliłem drzwi. Ułamek sekundy i juŜ na środku pokoju
gościnnego stoi pięciu esesmanów. Zaczęli plondrować pokoje. Tak przez dwie godziny. Nic
nie znaleźli. Darli mordę nie z tego świata. Mama była przygotowana, Ŝe ją zabiorą. Jeden z
esesmanów wyjmuje kartkę. Czyta. Nic nie mówi. Po chwili pyta: - Kto to jest Jerzy
Kowalewski? – Ja. - Ubierać się!
Mieszkaliśmy na trzecim piętrze na Rozbrat. Schodzimy po schodach. Na podwórzu czeka na
nas łazik i dwóch esesmanów z karabinami maszynowymi. Jedziemy. Przez kraty widzę, Ŝe
skręcają w prawo do KsiąŜęcej. JuŜ Plac Trzech KrzyŜy. Jak pojadą w lewo, to trafię na
Szucha, jak w prawo - to na Pawiak. Skręcili w prawo.
Pawiak. Otworzyli drzwi: - Raus! Esesmański but powędrował prosto w mój brzuch.
Wylądowałem twarzą na bramie. Zaczęli coś krzyczeć i lać mnie pałami. Nieprzytomnego
zaprowadzili do administracji. Spisali moje dane.
Prowadzą mnie gdzieś po schodach. Otwierają drzwi. Oddział siódmy w podziemiach.
Wchodzę i widzę oficerów, z którymi współpracowałem. Nie miałem juŜ Ŝadnych
wątpliwości, czemu mnie aresztowali. Całą noc ustalaliśmy wspólną wersję zeznań. Rano po
goleniu wpakowali nas wszystkich razem na oddział piąty. To, Ŝe mogliśmy ustalić zeznania,
zawdzięczamy „organizacji pawiakowskiej”, czyli ludziom, którzy działali w konspiracji.
28

Kazano nam chodzić na tak zwany „spacer”. Musieliśmy czołgać się po gorącym ŜuŜlu.
Ubrania popalone. Na klatce piersiowej same rany. Jeśli ktoś nie mógł tego wytrzymać, dostał
pejczem raz, czy drugi i juŜ tylko potulnie leŜał twarzą do ziemi.
24 kwietnia ’41 roku. Z samego rana esesmani pakują mnie i kilkunastu innych więźniów do
budy i wiozą nas na Szucha. Samochód staje na podwórzu. Wyrzucają nas i pakują do
podziemi w siedzibie GESTAPO. Siedzimy w tak zwanym „tramwaju”. To była taka
poczekalnia, która rozmieszczeniem miejsc, przypominała tramwaj. Czekam na
przesłuchanie. Przede mną weszła młoda dziewczyna. Z sali dobiega jeden wielki wrzask.
Wynieśli ją zmasakrowaną. Esesman wyczytuje moje nazwisko. Odpowiadam: - Ich bin hier.
Prowadzi mnie na pierwsze piętro do pokoju 111. Wszedłem. Po środku od siedzą - esesman,
oficer, po prawej tłumacz w cywilnym ubraniu. Zapytano mnie o nazwisko i tyle. Dostałem
pałką raz, drugi. Usłyszałem: to dopiero początek. Trzeciego uderzenia juŜ nie pamiętam.
Wynieśli mnie w kocu. Obudziłem się w szpitalu. Wybili mi wszystkie zęby.
Kolejne przesłuchanie. Pierwsze piętro, pokój 111. Wchodzę. Siedzi oficer, obok dolmecher,
czyli tłumacz. Znałem niemiecki, ale się nie przyznałem. Na przywitanie oficer wyjmuje
pistolet, pejcz i kastety na rękę. Układa to na biurku. Słyszę komendę: siadaj! Usiadłem i
zaczynają się pytania: czy znam tego, czy znam tamtego, czy działam w konspiracji? Udaję
idiotę. Tak trzeba, bo jak bym się przyznał, to by mnie od razu zabili. A jak bym kogoś
wsypał, to i jego, i mnie by zabili. Musiałem być silny, kłamać i jeszcze raz kłamać. Ciągle
mnie pytali o pułkownika Dobrzańskiego, który był szefem wywiadu i kontrwywiadu ZWZ
AK. To była wielka szycha. Esesman pyta: - Jakie raporty mu dostarczaliście? – Nie wiem, o
co chodzi. Nie znam Ŝadnego pana Dobrzańskiego. Pracuję w biurze jako goniec. Nie znam
zbyt duŜo ludzi ode mnie z pracy. – Ty polska świnio! Zaraz cię nauczę, kto to Dobrzański.
Ze szpitala zabierali mnie na przesłuchanie i z powrotem do szpitala na Pawiaku. Tak w
kółko. Czternaście razy. Męczyli mnie od 8 rano do 16. Na Pawiaku zajmowali się mną
doktor Zygmunt Śliwicki i Felicjan Loth, teŜ więźniowie. To był maj. Ciągle traciłem
przytomność. Nie mogłem nic pić, nic jeść.
W maju, kiedy byłem jeszcze w szpitalu, doktor Śliwicki skontaktował mnie z kapitanem
Piątkowskim, który działał ze mną w konspiracji. Opowiedział mi, jak został aresztowany. Na
Placu Teatralnym spotkał się z panem Jerzym Uchmańskim. Po rozmowie podeszło do niego
Gestapo w cywilu. Tak trafił na Pawiak. Po wysłuchaniu jego historii postanowiłem wysłać
gryps do naszej organizacji, Ŝeby sprawdzono, kim jest pan Uchmański. Dowiedziałem się po
wojnie, Ŝe pracował w Gestapo i w naszej organizacji. Dowództwo ZWZ AK wydało na
niego wyrok śmierci. Rozkaz wykonania wyroku otrzymał „Szary”. To był koniec ’41 roku.
Uchmański mieszkał na Rozbrat 6 mieszkania 12. Pojawił się późnym popołudniem. „Szary”
nie wytrzymał i zamiast w klatce schodowej, zastrzelił go w bramie. Rozległ się straszny huk.
Zaczął uciekać przez Rozbrat w stronę ulicy Fabrycznej, gdzie mieścił się komsariat
granatowej policji. Przekupki zaczęły krzyczeć bandyta. Zabili go Ŝołnierze Luft Waffe,
którzy akurat przechadzali się wzdłuŜ ulicy Fabrycznej.
Na izbie chorych leŜeli koło mnie: prof. Stefan Esmanowski, prof. Jędrzej Czerniak, gen.
Szpakowski i mój przyjaciel ze szkoły Stanisław Marchal. Jezu, jaki on był połamany.
Któregoś dnia adiutant go zabrał i został rozstrzelany, ale nie wiem gdzie. Pozostałych trzech
moich przyjaciół, którzy leŜeli ze mną na izbie chorych, zostało rozstrzelanych na Palmirach.
29

Trochę wydobrzałem i znów zacząłem aktywnie działać w ruchu oporu. Przez dentystkę Zofię
Grzybowską przekazywaliśmy grypsy. - Jurek, idź do warsztatów. My cię polecimy. Pójdziesz
do krawców – powiedział któregoś dnia doktor Śliwicki, u którego pracowałem później na
izbie chorych jako porządkowy. Zacząłem szyć dla esesmanów mundury. Bruno
Wojnarowski i Felicjan Fariaszewski nauczyli mnie przenicowywać spodnie i pikować klapy.
A Nadzieja Worobiew pracowała w kuchni szpitalnej, ale nie była więźniarką. Codziennie
przychodziła na Pawiak. Przekazywaliśmy przez nią wiadomości. To była koleŜanka mojej
mamy. Zawsze mi coś przynosiła do jedzenia. Pracowałem, więc mogłem dostawać paczki.
17 kwietnia 1942 roku zjadłem obiad. Przychodzi esesman i ni stąd ni zowąd znalazłem się w
transporcie do Auschwitz. Kilkadziesiąt wozów policyjnych przewiozło nas na dworzec
główny wówczas przy ulicy Towarowej. Tam juŜ czekały wagony bydlęce. W całym
transporcie było nas czterystu osiemdziesięciu. Do mojego wagonu wpakowali około
osiemdziesiąt osób. Zamknęli nas i pociąg ruszył.
W nocy pociąg stanął. Nie wiem czemu. Ciemno wszędzie, nic nie widać. Słyszę, Ŝe ktoś
gwiŜdŜe: „Jeszcze Polska nie zginęła” i szybkie kroki esesmanów. Milknie gwizd. Pociąg
znów ruszył.
WANDA
Auschwitz. Blok 18A. Godzina czwarta rano – pobudka. „Śniadanie”: kawa albo miętowa
herbata. Od piątej juŜ byliśmy w pracy, z której wracaliśmy o dwudziestej drugiej. W samo
południe był „obiad” – zupa, czyli przegotowana woda. Nazywaliśmy to Wassersuppe. Po
pracy dostawaliśmy kilogram chleba na czterech i pięć gram margaryny. Podczas rozdawania
porcji kapo zawsze nas okradał. Margaryny zwykle nie widzieliśmy na oczy. Jedzenie w
obozie? Zabawne, jak się samemu czegoś nie zorganizowało, to było dramatycznie. Raz w
tygodniu gotowano nam białą zupę. Po wyzwoleniu, jak byłem jeszcze w szpitalu, jeden z
amerykańskich oficerów zapytał mnie: - Wiesz z czego ta zupa była? – Nie. – Z kości. Mieliło
się kości ludzkie i zalewało gorącą wodą. Do dziś pamiętam lekko słodkawy smak tej zupy.
Na początku ’41 roku Heinrich Himmler wydał zarządzenie, Ŝeby wybudować Birkenau
(Brzezinkę) na 100 tysięcy więźniów i zakłady gumy syntetycznej (Buna Werke) i.G.
Farbenindustrie w Monowicach.
Z Auschwitz jeździliśmy pociągiem do wioski Dwory. Tam byliśmy dzieleni na grupy.
Pracowałem w komando 113. Budowaliśmy drogę przez Wioskę Dwory do Monowic. Moim
kapo był niemiecki więzień z czarnym winklem – Affe Thünn, czyli małpa z długimi rękami -
tak go nazywaliśmy. Był mały i miał długie ręce. Nasze komanda składało się z więźniów
polskich i francuskich śydów. Dostaliśmy łopaty i kilofy. Siedemnaście godzin przerzucania
ziemi, kopania dołów. Trzeba było mieć oczy dookoła głowy. Kiedy szedł esesman, to się
pracowało, a jak esesman przeszedł, to się odpoczywało. Tak samo z kapo. Strasznie się
ryzykowało, bo jak kogoś przyłapano na odpoczynku, zabijano na miejscu.
Jak pracowałem i chciałem pójść do ubikacji... Ubikacji? To była deska, dół i nic więcej przy
szosie. Na załatwienie się mieliśmy minutę. Gdy trwało to dłuŜej, esesman kopał więźnia,
który wpadał wprost do głębokiego rowu z odchodami i do widzenia. Zawsze patrzył na
zegarek, ile siedzę.
30

Na obiady chodziliśmy do Monowic. Na zupę z wody. Po godzinie wracaliśmy z powrotem
do pracy. Oprócz budowy drogi Affe Thünn kazał mi myć naczynia po „obiedzie” po
wszystkich więźniach. Dostawaliśmy tylko ciepłą wodę, ale Ordnung muss sein, więc miski
trzeba było umyć. Gdzie? W pierwszej lepszej studni. Poszedłem z esesmanem do jakiejś
zagrody. Myję naczynia w zimnej wodzie. W wiosce Dwory. Jakaś młoda dziewczyna do
mnie podeszła. Uśmiechnęła się i mówi: - Niech pan chwilę zaczeka. Przyniosę ciepłą wodę.
Ta jest niedobra do mycia naczyń. Tak poznałem Wandę, która bardzo duŜo mi pomogła i
moim kolegom w obozie.
Wrzesień 1940 roku. Rotmistrz Witold Pilecki (w obozie Tomasz Serafiński) został wysłany
do Auschwitz, by stworzyć ruch oporu. Z powierzonej mu misji szybko się wywiązał.
Zbieraliśmy wszystkie informacje: kto i w którym transporcie przyjechał, kto został
zastrzelony, który esesman zabijał najwięcej osób. Np. pisaliśmy, Ŝe Raportführer Gerhard
Palitzsch codziennie zabija 50-ciu więźniów pistoletem pneumatycznym na bloku 11, tzw.
„bloku śmierci”.
Dokumentowaliśmy obozowe Ŝycie. Szmulewski pracował jako miernik. Któregoś dnia dostał
od majstra, który z nim pracował, aparat fotograficzny w chlebie. JuŜ wiedział, co ma z nim
zrobić. Ukrył aparat pod pasiakiem i pracował jakby nigdy nic. Kiedy nikt nie patrzył, robił
zdjęcia (moŜna je zobaczyć w muzeum w Oświęcimiu). Po pracy oddawał ten chleb z
aparatem majstrowi. Ktoś inny potem te zdjęcia wywołał, a ktoś inny wyniósł je z obozu.
Ruch oporu działał nie tylko wewnątrz, ale teŜ na zewnątrz obozu. Wszystkie informacje
przekazywaliśmy Polakom, mieszkającym w okolicy Auschwitz. W ’43 r. ruch oporu wysłał
zdjęcia i telegram do Churchilla i Roosevelta z prośbą o zbombardowanie linii kolejowej, bo
całe transporty szły prosto do gazu. Odpowiedź była krótka: nie moŜemy w tej chwili tego
zrobić.
Dwory, Brzeszcze, Rajsko, Babice, Budy, Broszkowice, Pławy, HarmęŜe i inne – mieszkańcy
tych wiosek bardzo nam pomagali. Właśnie dzięki takim ludziom jak Wanda obozowa
konspiracja była moŜliwa. Ona dawała mi jedzenie, powiadomiła rodziców, Ŝe jestem w
Auschwitz, przekazywała korespondencję od i do więźniów itd. Kiedyś jak myłem u niej
miski, przyniosła mi kakao. Ciepłe kakao. Nigdy nie zapomnę tego smaku. Przekupiła
esesmana, Ŝebym mógł z nią rozmawiać. Pewnego dnia została zdekonspirowana i
aresztowana. Gestapo wsadzało swoje wtyczki do obozu. Przesłuchiwał ją Untersturmführer
Grabner. CóŜ to był za bandyta. Później trafiła na blok 11 - blok śmierci. Kiedy była na
wolności, siedziałem w obozie, a gdy juŜ przetransportowano mnie do Gross Rosen, Wanda
poszła do Birkenau.
Ruchowi oporu udało się uratować wielu ludzi między innymi włoskiego śyda - Luigi Sagi.
Szedł razem z ojcem do gazu. Jego ojciec miał 10 dolarów w złocie i podszedł do esesmana.
Mówił świetnie po niemiecku: - Wiem, Ŝe muszę iść do gazu, ale niech pan ratuje mojego
syna. I dał mu łapówkę. Luigi nie poszedł do gazu. Skierowano go do Sonderkomando.
Zajmował się paleniem trupów. W Sonderkomando moŜna było pracować tylko trzy miesiące.
Potem dostawało się zastrzyk z fenolu i szło do gazu. Wiedzieliśmy o tym, więc
postanowiliśmy go stamtąd wyciągnąć. Udało nam się znaleźć mu pracę w Auschwitz 1, czyli
Stammlagrze. PrzeŜył. Zmarł w 2002 r. w Rzymie.
Co było najtragiczniejsze? Kiedy pracowałem przy budowie Strassebau Kerling, drogi
prowadzącej do Birkenau, widziałem jak rozdzielano matki i dzieci. To była tak zwana
selekcja. Krzyki tych matek i dzieci były najtragiczniejsze. To mnie doprowadzało do
31

szaleństwa. Patrzyłem i nic nie mogłem zrobić. Ta przeraŜająca niemoc. Wiedziałem, Ŝe one
nie idą pod prysznic. Wiedziałem, Ŝe za moment z sitek popłynie cyklon B, a nie woda. To
było najtragiczniejsze. Z kilkuletnich dzieci Niemcy zrobili wrogów Trzeciej Rzeszy.
Pewnego dnia zraŜono mnie tyfusem. Po chorobie zacząłem pracowałem jako elektryk.
Wszystkiego nauczyli mnie koledzy, bo zielonego pojęcia nie miałem o kablach i prądzie.
Wiedziałem, Ŝe jest plus i minus. Nic poza tym. Ze Strassebau Kerling ciągnąłem drut
kolczasty – budowaliśmy płot. Budowaliśmy teŜ baraki. Drewniane były dla męŜczyzn, a
ceglane - dla kobiet. Wybudowaliśmy teŜ cztery krematoria w Birkenau i cztery komory
gazowe w Auschwitz.
CHCĘ śYĆ
Aby przeŜyć, nie wolno było pracować na powietrzu. Gdy esesman pytał, jakim się jest
fachowcem, kaŜdy coś wymyślał, a to, Ŝe jest elektrykiem, inny - krawcem. Nigdy w Ŝyciu
tego nie robił, ale trzeba było się ratować. Pod dachem się nie mokło, nie marzło. To była
szansa, Ŝeby przeŜyć. Mieliśmy jedno ubranie, jedne buty. Praca pod gołym niebem to
właśnie Arbeit macht frei. Nie dłuŜej niŜ trzy miesiące.
Człowiek działał jak robot. Jak go postawią, to stoi. Jak kaŜą mu robić, to robi. Trzeba było
uwaŜać na kaŜdym kroku, Ŝeby się nie podpaść. Z czasem wiedzieliśmy juŜ, który esesman
jak uderza pałką, który kapo bije mocniej, a który słabiej. Jak tylko łokieć esesmana dotknął
szczęki, trzeba było paść jeszcze przed uderzenie. Padając, amortyzowało się uderzenie.
Musieliśmy nauczyć się przewracać i od razu wstawać, jak wańka wstańka. Bo jak się nie
wstało, skopał człowieka na śmierć. Wymagało to niesamowitego refleksu i przede wszystkim
siły.
Mieliśmy szósty zmysł. Trzeba było kierować się instynktem. Jakiś wewnętrzny głos mówił
nam, co mamy robić. Ale ten głos słyszało się dopiero po wielu miesiącach spędzonych w
obozie. Dochodziło czasem do absurdalnych sytuacji. Kiedyś zajrzałem koledze głęboko w
oczy i wiedziałem, Ŝe umrze. Pytano mnie: - Jurek, co ty widzisz? – W jego oczach są takie
kułeczka, jakbym go widział na przestrzał.
KaŜdy z nas przede wszystkim chciał Ŝyć. To było najwaŜniejsze, ale nie za wszelką cenę.
Chcę Ŝyć, ale nie sprzedam się Niemcom. Kiedy w ’39 roku złoŜyłem przysięgę i wstąpiłem
do ruchu oporu, wiedziałem, do czego się zobowiązuję i co moŜe mnie czekać. Wiedziałem,
Ŝe mogę być torturowany, a nawet zabity. Ale wiedziałem teŜ, po co to robię. Tworzyliśmy
jedną wielką obozową rodzinę. Musieliśmy sobie pomagać w znalezieniu pracy pod dachem,
jak ktoś był chory, trzeba było zorganizować lekarstwo itp. Nie wolno było się poddać. Tych,
którzy stracili chęć Ŝycia, którym nie chciało się juŜ chodzić do pracy, którzy nic nie robili,
nazywaliśmy „muzułmanami”.
Trzeba było mieć w obozie duŜo przyjaciół, którzy zawsze pomogą. Trzeba było uwaŜnie
wszystko obserwować. ZagroŜenie dla nas stanowił kaŜdy. Np. blokowi bardzo często byli
homoseksualistami. To byli przewaŜnie niemieccy więźniowie-kryminaliści. Upatrzył sobie
młodego człowieka, wieczorem miał miłość, a rano go zabił, Ŝeby nie było świadka.
Kiedy Niemcy zauwaŜyli w ewidencji, Ŝe więzień Ŝyje dłuŜej niŜ trzy miesiące, przekazywali
go do innego obozu. Fachowców trzymali do roboty, a ci, którzy byli niepotrzebni, jechali do
innego obozu.
32

Jeszcze jedno - nie wolno było się rozczulać. Byliśmy bardzo młodzi. Chcieliśmy mieć mamę
przy sobie, Ŝeby nas pogłaskała, przytuliła. Nie wolno było myśleć o rodzinie. To była
nieludzka walka z samym sobą. Dlaczego? Bo jak się zaczynało myśleć, człowiek się
rozklejał i wtedy brakło mu siły na przetrwanie.
Nie było łatwo nauczyć się reguł obozowych. Człowiek jest tylko człowiekiem. Którejś
niedzieli przez obóz przechodził esesman. Wszyscy na baczność i zdejmują czapki. Nawet na
nas nie spojrzał. Rzucił mi pod nogi papierosa. Podniosłem go, gdy mnie minął. Wtedy się
odwrócił. Zawołał mnie i dał mi w papę: - Ty polska świnio! Chcesz palić niemieckiego
papierosa? Spisał mój numer. Na wieczornym apelu wywołują mój numer. Dostałem cztery
noce Stehbunkra na bloku 11. To takie małe murowane pomieszczenie, do którego się
wchodzi i stoi całą noc. Obok mnie stało jeszcze trzech więźniów. Smród, wilgoć, ciasnota i
wycieńczenie – coś strasznego. Po takiej nocy szedłem do pracy, a potem z powrotem do
Stehbunkra. Pracowałem wtedy na Strassebau Kerlin przy budowie drogi do Brzezinki.
Nikt nie wie dokładnie, ile osób było w Auschwitz. TuŜ po wyzwoleniu Rudolf Häss i
profesor Zen zeznali, Ŝe przez obóz przeszły cztery miliony więźniów. W Heflingsbüche,
czyli ksiąŜce, do której wpisywano dane więźnia, jkiedy był przyjmowany do obozu, numery
są od 1 do 405000. Niemcy są bardzo dokładni, ale więźniowie z transportów, którzy szli
bezpośrednio do gazu, nie byli rejestrowani. Wiele dokumentów – listy przewozowe z
Deutschereichbahn, gdzie były nazwiska więźniów, zostały zniszczone. Pod koniec ’44 roku
Niemcy zaczęli ewakuować więźniów z Auschwitz w głąb Niemiec, bo uciekali przed
Rosjanami. „Pasiasta” armia ruszyła pieszo do innych obozów. To była tzw. „droga śmierci”.
Masa ludzi zginęła. W obozie zostali chorzy i dzieci. Wiem, Ŝe został równieŜ mój kolega
Adam Kuryłowicz. Schował się pod trupami. Tak się uratował.
ZASTRZYK
To był maj ’42 roku. Budowałem drogę w Monowicach. Wyładowywaliśmy z pociągu
materiały budowlane. Z samego rana spadła mi rura na brzuch. Cały dzień przeleŜałem na
trawie, zwijając się z bólu. Wieczorem koledzy zanieśli mnie do obozu. Trafiłem na blok 28,
czyli do szpitala. Dostałem zastrzyk i przeniesiono mnie na blok 20, gdzie Niemcy prowadzili
eksperymenty pseudomedyczne. Od polskich pflegerów, czyli pielęgniarzy, dowiedziałem się,
Ŝe zaraŜono mnie tyfusem. To był właśnie jeden z robionych na więźniach eksperymentów.
Przez dziesięć dni walczyłem o Ŝycie. Miałem czterdzieści stopni gorączki. Koledzy
powiedzieli mi, Ŝebym nie łykał Ŝadnych tabletek, które mi dają lekarze-esesmani. Niemcy
robili róŜne lekarstwa i sprawdzali na młodych więźniach, jak na nie reagują. Szukali nowych
super-lekarstw dla swoich Ŝołnierzy walczących na froncie. Wszystko, co mi podawali,
brałem pod język i kiedy lekarz sobie poszedł, wypluwałem.
Po dwóch tygodniach przyszedł do mnie kolega z ruchu oporu i mówi: - Jurek musisz z tego
bloku uciekać, bo cały idzie do gazu. Przyjaciele pomogli mi dostać się na blok 25. Przez
pewien czas pracowałem jeszcze przy budowie drogi do Birkenau. Potem byłem elektrykiem.
Ale cały czas mój numer widniał w ewidencji na bloku „tyfusowym”, więc musiałem uciekać.
Na początku czerwca ’42 roku przed obozową kuchnią spotkał się Palitzsch z komendantem
obozu Gross Rosen – Antonem Thumanem. Wybierali ludzi krzepkich i zdolnych do pracy.
Koledzy uratowali mi Ŝycie, bo wpakowali mnie do tego transportu. Na drogę dostałem
sympatol na serce i glukozę, a od Wandy 20 marek. Dwa dni czekaliśmy między blokami w
drewnianym baraku na „podróŜ” do Gross Rosen. Niektórzy mówili, Ŝe mamy duŜo szczęścia,
33

o jedziemy do obozu pracy. Nic nie wiedziałem o Gross Rosen. Okazało się, Ŝe to są
kamieniołomy.
DUśE RÓśE – GROSS ROSEN
Wysiedliśmy na stacji Gross Rosen. Lato w pełni ’42 roku. Pięciuset więźniów. Musieliśmy
przejść przez całe miasto, Ŝeby dojść do obozu. Mieszkańcy krzyczeli: - Bandyci! Dobrze
wam tak! Wystraszeni w końcu dotarliśmy pod bramę. Obóz w porównaniu do Auschwitz –
malutki. Wejście było prowizoryczne. Ale panorama - piękna. Dookoła nas Sudety. Gross
Rosen z lotu ptaka musiał wyglądać jak wielkie schody. Baraki dzieliła główna ulica, a kaŜdy
jeden stał trochę niŜej niŜ poprzedni.
Zaczęła się dobrze znana mi juŜ kwarantanna. Najpierw kąpiel. Niedaleko od bloków, na
górce stała beczka - cztery metry na trzy, głęboka na metr. W beczce była woda i lizol, czyli
płyn do dezynfekcji. Myliśmy się dziesiątkami. Wszyscy w tej samej wodzie. Nad nami stał
esesman. Jak się nie zanurzyło głowy, dostawało się pałką w łeb. Potem było golenie. Jeden z
najstarszych więźniów trzymał patyk z przymocowaną do niego Ŝyletką. Pokroił nam głowy.
Dopiero później w obozach były maszynki. Wszystkich ogolono normalnie, a Rosjanom
zostawiono tak zwaną „wszawą drogę” – przez całą głowę po środku taki wygolony pas.
Śmialiśmy się z nich, Ŝe to droga dla wszy. W Gross Rosen stałem się numerem 2751.
Dostałem po kimś „nowe pasiaki” i drewniane buty.
KAMIENIOŁOMY
Z naszego transportu wybrano fachowców, czyli stolarzy, ślusarzy itd. Poszli na blok 8.
Jednak większość z nas – w tym ja – nie była Ŝadnym fachowcem, więc Niemcy kazali nam
nauczyć się obróbki kamienia, a konkretnie granitu. Trafiliśmy na blok 7 tak zwanych
Steinmetzerów.
Dzień po przyjeździe do Gross Rossen z samego rana poszliśmy do kamieniołomów. Setka
ludzi. Dostaliśmy szpicak i młot. Kamieniarz zwykle uŜywa młotka drewnianego, a my
dostaliśmy Ŝelazny. Majstrami byli Niemcy. Uczyli nas, co i jak mamy robić. Moim zadaniem
było wyrównanie kamienia. Po pierwszym dniu spuchła mi ręką, bo poobijałem ją tym
wielkim młotem, a tu nie ma zmiłuj, kaŜą robić dalej. Pył z granitu jest bardzo szkodliwy, rani
płuca. Zacząłem pluć krwią. W kamieniołomach wytrzymałem około tygodnia. Adolf Frytz
(więzień numer 3) pomógł mi zmienić pracę. Zająłem się obsługą dźwigu, chociaŜ w ogóle
się na tym nie znałem. Ja swoje a wajchy swoje. Miałem przestawiać wózki z kamieniami.
Zupełnie mi to nie szło.
Któregoś dnia w sierpniu ’42 roku spotkałem kolegę Bogdana Lebidę (numer 229). Bogdan
był elektrykiem. Pyta mnie: - Jak ci tam w tym dźwigu? – Fatalnie, nie znam się na tym.
Proszę, zabierz mnie do siebie. Interweniował w mojej sprawie u swojego kapo. To był
więzień polityczny numer 53, Willi Michalsky, Niemiec z Wrocławia. Trochę mówił po
polsku. Do obozu trafił za lewicowe poglądy. Stracił trzech synów na froncie.
Następnego dnia juŜ zakładałem instalację w esesmańskich barakach. Wierciliśmy dziury,
ciągnęliśmy kable, kładliśmy rurki, zakładaliśmy gniazdka, kontakty itd. Część z nas robiła
płot. Koledzy ciągnęli drut kolczasty przez cały obóz. Kiedyś jeden więzień powiesił na
płocie noŜyce do cięcia drutu. Skończył pracę i zapomniał ich zabrać ze sobą. Znalazł je
34

esesman. Stwierdził, Ŝe zrobiliśmy to specjalnie, Ŝeby uciec. Wszyscy dostaliśmy dwadzieścia
pięć batów na goły tyłek, łącznie z kapem.
Jako elektryk miałem szansę zorganizować coś do jedzenia, np. gdy wymieniałem Ŝarówki.
Gdy jedna się przepaliła, szedłem do sztuby do esesmanów i mówiłem, Ŝe spaliły się dwie.
Nie sprawdzali tego. Dostawałem dwie Ŝarówki. Jedną wymieniałem, a drugą dawałem
blokowemu. W zamian otrzymywałem ćwiartkę chleba. Jak miałem coś do jedzenia, to
musiałem się podzielić. Wszystko jedno czy koło mnie stał Polak, Rosjanin, śyd, czy
Francuz. To był w obozie obowiązek: pomagać jeden drugiemu, dlatego garstka z nas
przeŜyła.
PARATYFUS
Grudniowy wieczór ’42 roku. Wróciłem po pracy na blok i wycieńczony padłem na łóŜko.
Dostałem dreszcze, wysoką temperaturę. Koledzy zanieśli mnie na rewir do doktora
Kazimierza Hałgasa. Przebadał mnie i nie miał wątpliwości: – Tyfus. – Jak to? JuŜ miałem
tyfus w Auschwitz. – Czyli paratyfus.
Znów miałem wielkie szczęście. W obozie nie było lekarstw, a jednak Ŝyję. Dzięki doktorowi
Kazimierzowi Hałgasowi i Adolfowi Frytzowi. Doktor, podobnie jak ja, do Gross Rosen trafił
z Auschwitz. Dawał mi lekarstwa, które Frytz kradł w Führerheimie, czyli w domu oficerów.
Adolf do obozu trafił juŜ w ’33 roku. To więzień numer 3, niemiecki komunista. Był
kelnerem u esesmanów. Zbierał tłuszcz z zupy i gotował mi z tego rosół. Niezwykły
człowiek. Nie tylko mnie uratował. Uratował wielu moich kolegów.
SZCZĘŚCIE
Wiosną ’43 roku bandziora Obersturmführera Antona Thumanna zastąpił (imię) Endsberger.
Wtedy dostałem pracę w Unterführerheimie, czyli tam gdzie mieszkali podoficerowie. Po pół
roku przeniesiono mnie do Führerheimu, do domu oficerów. Byłem kalifaktorem, czyli, jak
się mówiło w obozie, „Mädchen für alles” (dziewczynka do wszystkiego). Sprzątałem, słałem
łóŜka, zmywałem naczynia, prałem, czyścił mundury itd. Pamiętam jak ze spaceru wrócił
esesman i rzucił mi pod nogi mokre buty. Wrzasnął tylko: - In fünf Minuten polier auf
Hochglanz! I zrób tu mu „Hochglanz” w pięć minut. – To jest Hochglanz? Ty świnio! Jak mi
przyrŜnął tymi butami, to myślałem, Ŝe juŜ nie wstanę. Cztery lata i osiem dni. W ciągłym
strachu.
Jestem pewien, Ŝe przez cały czas ktoś nade mną czuwał. Kiedy byłem w szpitalu chory na
paratyfus, dostałem sweter z jakiegoś tworzywa. Nie wiem z czego był zrobiony, ale na
pewno nie z wełny. Później na bloku dostałem drugi raz taki sam sweter, bo nie
powiedziałem, Ŝe juŜ jeden mam. Poszedłem na apel i jak idiota stanąłem w pierwszym
rzędzie. Ten sweter miał dekolt w kształcie trójkąta. ZałoŜyłem oba, bo było mi strasznie
zimno. Jeden w jedną stronę, a drugi w drugą. Przez to nie miałem pod szyją wycięcia, tylko
widać było, Ŝe mam drugi sweter pod spodem. Na taki głupi pomysł wpadłem! Przechodził
obok mnie esesman i od razu zauwaŜył, Ŝe mam dwa swetry: - Ukradłeś! Zapisał mój numer.
Rano na apelu wzywają mnie do komendanta obozu. Idę. Po głowie krąŜą mi myśli: karna
kompania, czy zatłuką mnie na miejscu? Wchodzę. Na krześle siedzi komendant obozu
Obersturmführer Thumann, a na poręczy – Raportführer Eschner. Obok nich stoi tłumacz -
Doliński. Melduję się: - Schutz Heftling Pole Numer 2751, melde zu Stelle. – Ukradłeś sweter!
35

– To nieprawda, panie komendancie. Jeden sweter dostałem na rewirze, gdy chorowałem na
paratyfus, a drugi, jak wróciłem po chorobie na blok. - Ist das Wahrheit? Czy to prawda? –
Ja, natürlich, Herr Obersturmführer. Cisza. Patrzy na mnie przeraźliwym wzrokiem. W
końcu wykrztusił z siebie: - Znikaj mi z oczu! Raus! Nie dostałem Ŝadnej kary. Moim koledzy
nie chcieli w to uwierzyć.
Jestem dzieckiem szczęścia. To był rok ’43. W obozie rządził juŜ Endsberger. Na wojnie
stracił nogę i miał protezę. Mieszkał z Ŝoną. Któregoś dnia sprzątam korytarz. Woła mnie
Endsberger. Przeraziłem się, Ŝe coś nabroiłem. Wchodzę do jego pokoju, a on zasłania okna i
karze mi zamknąć za sobą drzwi. Stół elegancko nakryty, czysty biały talerz i srebrne łyŜki.
Na środku stoi waza z zupą. Nie mogłem od niej oderwać wzroku. W końcu odezwała się
Ŝona Endsbergera: - Niech pan siada, na pewno jest pan głodny. Nalała mi zupę. Nie
wiedziałem, co powinienem zrobić. Wygrał głód. Usiadłem i łapczywie opróŜniłem talerz.
Zaraz potem drugi. Na szczęście w porę odezwał się we mnie zdrowy rozsądek. - Chcesz
jeszcze? – Danke schön. Podziękowałem. Miałem skurczony Ŝołądek. Gdybym zjadł więcej,
mógłbym skończyć w krematorium.
- Schowaj to. Później zjesz. Pani Endsberger dała mi jeszcze chleb posmarowany margaryną z
plasterkiem koniny. JuŜ chciałem wychodzić, ale zatrzymał mnie Endsberger: - Pamiętaj, nie
byłeś u nas, nic nie widziałeś, nic nie dostałeś. - Tak jest, panie komendancie! To było w
południe. Po pracy poszedłem na apel wieczorny. Na placu stoją tysiące ludzi. Przyszli pijani
oficerowie, z nimi komendant Endsberger. Raportführer melduje mu, Ŝe wszystko jest w
porządku, stan obozu taki i taki. Jeden z oficerów wyszedł na środek placu i rzucił więźniom
pod nogi papierosy „Bregawa” i ”Drawa”. Niektórzy się na nie rzucili. Endsberger wyjął
pistolet i zastrzelił pięciu więźniów. Ten sam Endsberger, który kilka godzin wcześniej
nakarmił mnie. Nie rozumiem mentalności Niemców. Jednemu dał chleb, a drugiego zatłukł.
Nie wiadomo po co, dlaczego, nic nie wiadomo.
W Führerheimie oprócz mnie pracował jeszcze Tadeusz Grzyb i dwóch Niemców, z których
jeden miał czarny, a drugi róŜowy winkiel. W pokojach oficerów było radio. Więźniom nie
wolno było go słuchać, ale jak sprzątałem, nudziło mi się i zawsze grało po cichu. Wszystko
wiedziałem, co się dzieje w świecie. Pod koniec ’43 r. pracujący ze mną Niemiec
podkablował mnie do Endsbergera. Powiedział komendantowi, Ŝe słucham radia. Za to
groziło rozstrzelanie. Wyrzucono z Führerheimu nie tylko mnie, ale i jego. Kazano nam kłaść
kanalizację. Po dwóch tygodniach, w styczniu ’44 roku znalazłem się w transporcie do
Dachau.
DACHAU
Dachau – piękne miasto niedaleko Monachium. Obóz koncentracyjny znajdował się na jego
północnych obrzeŜach. Z lotu ptaka tworzył niemal idealny prostokąt. Tu nie tylko druty
kolczaste słuŜyły Niemcom, słuŜyła im równieŜ sama natura. Klimat w Dachau był
wyjątkowo wrogi więźniom. Liczne torfowiska i bliskość Alp powodowały niebezpieczną dla
zdrowia wilgotność powietrza. Lato było nieprzewidywalne. Albo skrajne upały, albo
przeszywające zimno. Wiosna i jesień to dla obozu miesiące śmierci. Ciągłe opady zabijały
steki, tysiące więźniów pracujących pod gołym niebem. Wygłodniali, w pasiastym mundurze
padali twarzą w rozmiękła glebę. JuŜ nigdy więcej nie zobaczyli tych pięknych bawarskich
wschodów i zachodów słońca.
36

W Dachau pracowałem na gigantycznej plantacji gladioli (mieczyków) u Göringa. Ścinaliśmy
liście, wieźliśmy je do prasowalni i suszarni. Z tego był sok bogaty w cebion, czyli w
witaminę C. Naszym kapo był Polak, Władek Rybak, wielki patriota ze Śląska. Bardzo nam
pomagał. Działał w ruchu oporu.
Jesienią ’44 r. trafiłem do Transportkommando. Zajmowałem się przewoŜeniem Ŝywności,
mebli, czy leków do szpitala dla esesmanów. Kiedy wybuchło Powstanie Warszawskie,
zmieniłem pracę, bo nie mogłem juŜ dostawać paczek z Ŝywnością. Zacząłem pracować w
kuchni. Pewnego dnia eseman nie dał mi margaryny, która miała być do zupy mlecznej.
Pytam: – Co pan robi? A ten rzucił się na mnie z pałą. Tak mi przyłoŜył w rękę, do dziś mam
sztywny palec.
Trafiłem do szpitala. Kości miałem połamane w kilku miejscach. To był czas, kiedy nie
wolno juŜ było bezkarnie bić więźniów. Lekarz z rewiru opowiedział oficerowi, co mi się
przydarzyło. Esesmana wysłano za karę na front, a ja trzy tygodnie chodziłem z ręką na
temblaku i nic nie robiłem. Byłem na tzw. „szonungu”, czyli zwolnieniu. To był październik
’44 roku. Do Dachau przyjechał Arbeitsdienstführer Schwartz. Poznałem go w Gross Rosen,
gdy pracowałem jako kalifaktor w Unterführerheimie. Poszedłem do niego, zameldowałem
się i poprosiłem o pracę. – Co chcesz robić? – pyta mnie. - Chcę pracować tam, gdzie będę
miał co jeść. Tak trafiłem na SS-rewir, czyli do szpitala dla esesmanów. Przeniosłem się na
blok 9 - do pielęgniarzy i lekarzy.
RUCH OPORU
Niemcy opanowali Belgię i Holandię. Pojmali wtedy wiele młodych pielęgniarek, które
wysyłali na front, Ŝeby słuŜyły niemieckim Ŝołnierzom. Denis Denutte i Marie Cleer z Belgii
oraz Mini Penders z Holandii z frontu trafiły prosto do Dachau. W szpitalu dla esesmanów
bardzo pręŜnie działał ruch oporu. Współpracowały z nami właśnie belgijskie i holenderskie
pielęgniarki. Specjalnie nie zamykały apteczki. Dzięki nim Józef Sowiński, Longin Literacki i
ja mogliśmy kraść esesmańskie lekarstwa - przewaŜnie sympatol na serce i glukozę.
Przemycaliśmy je do obozu, gdzie ludzie umierali na tyfus. Udało nam się uratować inŜyniera
Adama Starkiewicza i wielu innych więźniów.
Pod koniec wojny w Dachau szalała epidemia tyfusu. Z głodu zaczęła mi się zbierać wodą
pod kolanem. Sprzątałem w SS-rewirze i uderzyłem się o krzesło. Poczułem poraŜający ból.
Upadłem i zobaczyłem wielką plamę na moich pasiastych spodniach. Wyciekła woda z krwią
i została rana.
Trafiłem najgorzej jak mogłem. Na blok 5. Wpadłem w szpony doktora Raschera, który
prowadził eksperymenty pseudomedyczne. Robił mi opatrunki z flegmonu, czyli ropowicy.
Tak nas leczył, Ŝe ludziom łamały się kości, zbierała się ropa i gniło ciało. Mnie pomogli
koledzy, szczególnie doktor Ali Czarkowski, którzy, jak tylko Rascher gdzieś wyszedł,
wymywali mi to świństwo z rany. Mimo to do dziś mam wielką bliznę na nodze.
WYZWOLENIE
W marcu skrócono nam czas pracy, a potem juŜ w ogóle się nie pracowało. Do obozu
macierzystego wróciły wszystkie komanda zewnętrzne. Ludzie umierali z głodu. Trupy leŜały
wszędzie. Dachau przygotowany na sześć, maksymalnie osiem tysięcy więźniów, musiał
pomieścić ponad trzydzieści tysięcy. Nie waŜne czy leŜących, czy stojących. WaŜne, Ŝeby
37

yli na terenie obozu. Ludzie spali w barakach, łaźniach, kuchni, wszędzie, gdzie był wolny
kawałek ziemi i dach nad głową. Hitlerowców juŜ nic nie interesowało. Kazali nam pilnować
porządku. Mieliśmy sześciogodzinne dyŜury. Po dwóch więźniów na zmianę. Siedziało się na
wielkim krześle i obserwowało wejście do obozu, a takŜe bloki.
Bramę „Arbeit macht frei” Niemcy zamknęli na dobre. Nie było juŜ rewiru, bo szpitalem stał
się cały obóz. Dwóch katów - głód i tyfus – co minutę zabijało ludzkie szkielety. Głos w
dyskusji zabrał jeszcze jeden kat. Himmler wydał zarządzenie, Ŝe „nikt z więźniów nie moŜe
Ŝywy dostać się do rąk nieprzyjaciela”. SS-Wiking miało nas zniszczyć. Stefan Wolnik
pracował u komendanta i zobaczył ten dokument na biurku. Schował go do spodni i przyniósł
nam do obozu. KaŜdy więzień jak mantrę powtarzał to zdanie. Wiatr tańczył między barakami
i szydził: „nikt, nikt, nikt, Ŝywy, Ŝywy, Ŝywy, nie dostanie się, marzyciele, w ręce, ręce,
aliantów”. Ale nie chcieliśmy się poddać. Stefan przekazał rozkaz Himmlera majorowi
Leonowi Kaniaziołódzkiemu, jednemu z adiutantów marszałka Piłsudkiego, a ten z kolei
oddał dokument znajomemu oficerowi SS, który dostarczył go generałowi Patonowi. Nie
wiem, jak to zrobił. KaŜdy blok, kaŜda narodowość, kaŜdy więzień myślał, co zrobić, Ŝeby
przetrwać planowaną zagładę. Niektórzy kopali na bloku dziury w ziemi, Ŝeby mięć się gdzie
ukryć. Wierzyliśmy, Ŝe wszystkich nas nie zniszczą. Ale kto przeŜyje?
Zaczęły się bombardowania. Gdy Amerykanie zrzucali całe serie bomb na lotnisko w
Monachium, w Dachau chodziły nam prycze. W nocy było zupełnie jasno jak za dnia.
Patrzyłem w niebo i miałem wraŜenie, Ŝe to gwiazdy, które mogę złapać, wyciągając po nie
rękę.
Niedziela, 29 kwietnia 1945 roku. Zmieniłem kolegę i rozpocząłem przypadający mi dyŜur o
godzinie 12. Usiadłem na stołku na końcu baraków. Tysiące bomb sypało się z nieba. Cały
czas latały samoloty obserwacyjne. Straszny hałas. Na głównej drodze nie było Ŝywej duszy.
Plac apelowy pusty. Brama zamknięta. Godzina szesnasta. Patrzę w niebo i nie mogę się
nadziwić, Ŝe te bomby spadają na wyciągnięcie ręki, a jednak Ŝadna w nas nie trafiła. Myślę
sobie: na razie. Godzina siedemnasta. Strzały coraz rzadsze. CięŜkie powietrze. Serce zaczęło
mi walić, jakby wyczuło, Ŝe coś się dzieje. Ale co? Biała flaga. Niemcy się poddają! Ktoś
biegnie przez plac apelowy w kierunku bramy. Pada strzał. Pada więzień. Na dziesięć minut
przed wyzwoleniem Dachau. Przecieram oczy i nie wierzę, w to, co widzę. Nie, to
niemoŜliwe. A jednak. Z wieŜy naroŜnej z podniesionymi rękoma i białą flagą wyszła cała
załoga SS. Niedługo później na placu apelowym stali teŜ Amerykanie. Tej radości nie da się
opisać. Starszy obozu krzyczał: „Alles in die Baracke!”. Nikt go nie słuchał. Wszyscy biegli
w naszych oswobodzicieli. Amerykanie otworzyli bramę, która czyniła wolnym. Bez pracy.
ADAM KOWALEWSKI
PORAśENIE
Diplegia spastica – urodziłem się z mózgowym poraŜeniem dziecięcym, z obustronnym
poraŜeniem i niedowładem kurczowym rąk, a przede wszystkim nóg. Nie rozwijałem się
prawidłowo. Mózgowe poraŜenie dziecięce to niesprawność ruchowa spowodowana
uszkodzeniem układu nerwowego.
Jako kilku miesięczne dziecko trafiłem do kliniki „OMEGA” w Warszawie. Zbadał mnie
przyjaciel mojego taty doktor Loth i wszystko stało się jasne. Diagnoza - mózgowe poraŜenie
38

dziecięce. To był szok dla rodziców, bo przy porodzie otrzymałem dziesięć punktów.
Lekarze-ortopedzi wydali na mnie wyrok – trzeba operować. Rodzice nie zgodzili się na to.
Taty ciągle nie było w domu. Był pilotem wycieczek zagranicznych. Mama poświęciła dla
mnie wszystko - rzuciła pracę i studia. Od piątego roku Ŝycia byłem rehabilitowany od rana
do wieczora. To były ćwiczenia w wodzie, rozciąganie więzadeł Achillesa i przywodzicieli.
DuŜo pływałem, chodziłem na hipoterapię, czyli rehabilitację poprzez jazdę konną. Uczyłem
się utrzymać równowagę, co przychodziło mi bardzo trudno. Z czasem nauczyłem się
chodzić, choć pierwsze kroki stawiałem duŜo później niŜ moi rówieśnicy.
Do piętnastego roku Ŝycia zdarzały mi się ataki padaczkowe. W nocy budziłem się z powodu
nagłych skurczów mięśni wstrząsających nagle całym moim ciałem. Niestety takie pobudki
zdarzają mi się do dziś.
W szkole podstawowej miałem straszne problemy. Nauczyciele nie mieli pojęcia o tym, co to
jest mózgowe poraŜenie dziecięce i jak postępować z dzieckiem niepełnosprawnym. W latach
osiemdziesiątych nie było klas integracyjnych.
Chodziłem w butach ortopedycznych, które były strasznie niewygodne. Miałem trudności z
poruszaniem się. Po schodach wspinałem się bokiem, trzymając się kurczowo poręczy.
Inaczej nie potrafiłem. Zawsze wchodziłem ostatni do klasy.
Mama, w obawie o moje bezpieczeństwo, przychodziła na kaŜdą przerwę. Któregoś dniach
niestety się spóźniła. Wszyscy ustawili się po przerwie przed klasą – dziewczynki po lewej,
chłopcy po prawej. Wchodziłem juŜ do sali, a mój kolega chciał koniecznie wejść przede
mną, lekko mnie popchnął i wylądowałem w szpitalu z rozbitą głową.
Miałem trudności z pisaniem. Nie nadąŜałem wszystkiego zanotować. Nie zdałem z klasy
czwartej do piątej przez matematykę. Mama wystąpiła o nauczanie indywidualne. Dyrektor na
początku nie chciał się na to zgodzić, bo uznał, Ŝe nie poruszam się na wózku inwalidzkim,
nie jestem na stałe przykuty do łóŜka, a więc mogę chodzić na zajęcia z innymi dziećmi.
Dopiero pomogło oświadczenie lekarskie. Nauczyciele przychodzili do mnie do domu.
Średnia moich ocen od razu się podniosła. Ukończyłem ósmą klasę szkoły podstawowej (to
był rok 1988, wtedy tata prowadził Marsz śywych w Oświęcimiu) i nie wiadomo było, co
dalej.
Niepełnosprawne dziecko, które kończy szkołę podstawową jest kwalifikowane do dalszego
nauczania. O tym decydowała Poradnia Wychowczo-Zawodowa (teraz Poradnia
Psychgologiczno-Pedagogiczna). Zrobiono mi badanie na iloraz inteligencji (skalą Wekslera).
Miałem słaby wynik w bloku arytmetycznym. Nigdy nie byłem orłem z matematyki, ale jak
się później okazało podstawy potrafiłem opanować. ZaniŜono mi iloraz inteligencji, bo nikt
nie chciał się zająć osobą niepełnosprawną. Próbowano mnie odsunąć na margines Ŝycia
społecznego. Pani psycholog po badaniach powiedziała mamie, Ŝe nic ze mnie nie będzie, Ŝe
moja dalsza edukacja jest bezcelowa i Ŝe kwalifikuję się ewentualnie do szkoły specjalnej.
Dobiła mamę stwierdzeniem, Ŝe nie nadaję się nawet do roznoszenia gazet, bo nie będę
potrafił ich przeliczyć.
Tragiczna była teŜ wizyta w Wojewódzkiej Poradni Dla Dzieci i MłodzieŜy w Warszawie.
Kierownikiem był wówczas pan Wiesław Sokoluk. Zajmował się trudną młodzieŜą.
Powiedział, Ŝe absolutnie do niczego się nie nadaję i Ŝe wątpi, abym z takimi wynikami badań
skończył nawet szkołę specjalną. Po interwencji mamy pan Sokoluk - w uzgodnieniu z
39

adającą mnie panią psycholog - wyraził zgodę, Ŝeby przyjąć mnie do liceum, ale...
ekonomicznego. Skierowano mnie do Zespołu Szkół Ekonomicznych do klasy o profilu
admnistracyjno-biurowym, gdzie oprócz matematyki, fizyki i chemii, była jeszcze
bankowość, rachunkowość, arytmetyka itp.
Sokoluk specjalnie to zrobił, Ŝeby mnie upokorzyć. To było jasne, Ŝe w takiej szkole nie
miałem Ŝadnych szans, Ŝeby się utrzymać. Dostawałem prawie same dwóje. Tak się
zniechęciłem do nauki, Ŝe zamiast chodzić na lekcje, przesiadywałem godzinami na sali
gimnastycznej. Tylko pani od niemieckiego powiedziała mamie, Ŝe mam talent, którego nie
wolno zmarnować i Ŝeby rozwijała moje zdolności językowe. To był zmarnowany rok.
Jak się skończył ten koszmar, mama zapisała mnie do Naczelnej Organizacji Technicznej,
Ŝebym się nie nudził w domu. Skończyłem tam kurs komputerowy. Oprócz tego uczyłem się
języka angielskiego.
Upadł komunizm, nastały lata dziewięćdziesiąte i zaczęły powstawać prywatne szkoły.
Zapaliło się dla mnie światełko nadziei, Ŝe będę mógł pójść do liceum. Musiałem tylko
ponownie zrobić badania na iloraz inteligencji. Mama poszła do WyŜszej Szkoły Pedagogiki
Specjalnej (teraz jest to akademia) i zauwaŜyła na liście wykładowców nazwisko pani doktor
Łazanek, która równieŜ pracowała w Poradni Wychowawczo-Zawodowej. Była to moja
rehabilitantka podczas obozu w Szwajcarii. Mama umówiła nas na spotkanie. Tym razem test
wyglądał zupełnie inaczej. Był podzielony na 3 części i trwał dwa dni (a poprzednio męczyli
mnie przez 8 godzin bez przerwy!). Na kaŜdą część egzaminacyjną miałem 3 godziny - z
przerwami, które pozwoliły mi się odpręŜyć, mogłem się napić, czy coś zjeść. I wypadłem
pozytywnie. Iloraz inteligencji – w normie. Miałem nieco gorsze wyniki tylko w bloku
przedmiotów ścisłych (zaburzenia myślenia arytmetyczno-logicznego). A wystarczyło trochę
ze mną poćwiczyć...
Do liceum dostałem się bez problemu. Skończyłem Społeczne Liceum numer 35 w
Warszawie, klasę o profilu ogólnym z rozszerzonym językiem hiszpańskim. Nauczycieli
miałem cudownych. Zaprzyjaźniłem się z moim wychowawcą, który uczył mnie matematyki i
fizyki. Do dziś mam z nim kontakt. W szkole miałem moŜliwość chodzenia na tzw.
„douczki”, czyli płatne zajęcia po lekcjach. Dodatkowo uczyłem się matematyki, fizyki,
chemii. I udało się. Maturę zdałem z trzech języków: polskiego, angielskiego i hiszpańskiego.
Skończyłem studia na Akademii Pedagogiki Specjalnej w 2002 r. z wynikiem dobrym. Moja
katedra nazywała się oligofrenopedagogika, a teraz zmieniono nazwę na nauczanie
niesprawnych intelektualnie. Chciałem napisać pracę magisterską o dzieciach z zespołem
downa. Interesowałem się tym przypadkiem – jak ten zespół powstaje, jakie są powikłania itd.
Po konsultacji z promotorem napisałem jednak pracę, którą zatytułowałem: „Nauczanie dzieci
z mózgowym poraŜeniem dziecięcym w świetle analiz teoretyczno-empirycznych oraz
własnych doznań”. „Człowiek rodzący się z jednostką chorobową taką, jaką jest mózgowe
poraŜenie dziecięce, musi być otoczony szczególną opieką, troską, gdyŜ tej chorobie mogą
współtowarzyszyć inne choroby” – to jedno z moich „magisterskich” przemyśleń.
Niestety nie pracuję w zawodzie. Chciałem uczyć dzieci niepełnosprawne, bo najlepiej je
rozumiem. Jednak po moich studiach Ministerstwo Edukacji oznajmiło - „nie mamy
pieniędzy na etaty w szkołach specjalnych”. Tym sposobem pozostał mi tylko wolontariat.
Koło mojego domu jest szkoła specjalna. Poszedłem na rozmowę z panią dyrektor.
Powiedziała mi, Ŝe u niej jako palacz pracuje człowiek po Akademii Sztuk Pięknych. Ci,
40

którzy idą na emeryturę, nadal pracują jako wolontariusze. Ci, którzy idą na renty, zwalniają
godziny, które dostają nauczyciele juŜ w tej szkole pracujący. „Nie mogę nikogo więcej
przyjąć, bo nie mam pieniędzy na wypłaty” – usłyszałem od pani dyrektor.
Lekarze, oświata i ZUS – to były moje największe poraŜki Ŝyciowe. Stanąłem przed komisją
w ZUS-ie i mówię, Ŝe w tej chwili moim podstawowym problemem jest padaczka
lekkooporna, która objawia się nagłymi, nieprzewidywalnymi drgawki. A oni zaczęli się
śmiać: „Pan ma padaczkę? Nie widać!”. Nie przyznano mi stopnia inwalidzkiego.
Dowiedziałem się, Ŝe mogę śmiało pracować z padaczką. Chyba za duŜo osiągnąłem jak na
osobę niepełnosprawną, więc w mniemaniu ZUS-u przestałem nią być.
Nie jestem w stanie stanąć na stołku, nie wejdę na drabinę, mam trudności z chodzeniem po
schodach. Jak jest poręcz, to zwykle sobie poradzę. Mimo to ruchowo jestem dość sprany, ale
mam pewne powikłania natury neurologicznej. Wszystko zaleŜy od dnia – nie ode mnie.
Po wielomiesięcznym rozsyłaniu CV w końcu znalazłem pracę w biurze podróŜy Holiday
Travel. Moi rodzice dobrze znają „ojca dyrektora” – tak nazywam mojego szefa (byłego
dyrektora „Orbisu”). Bardzo się lubimy. Nie pracuję duŜo, bo dziennie od dwóch do trzech
godzin. Tak więc i moje zarobki nie są imponujące. Nadal mieszkam z rodzicami, którzy się
mną opiekują. Niestety pewne rzeczy robię wolniej niŜ koleŜanki z biura. Na komputerze
przez cztery czy sześć godzin piszę tyle, ile one w dwie godziny. Ale za to nigdy nie zdarzyło
mi się pomylić serii i numeru paszportu, czy innych danych klienta, podczas wpisywania do
komputera. Jakie są moje zalety? Bardzo dobrze znam język angielski, hiszpański i niemiecki.
Rozumiem włoski. Ostatnio nauczyłem się dodatkowo języka francuskiego, słuchając
muzyki. Swobodnie juŜ rozmawiam przez telefon z kolegami taty z Francji.
Szefowi się nie odmawia. Jak są paczki do dźwigania, to muszę pomóc, bo jestem jedynym
męŜczyzną w biurze. A niestety szybko się męczę. Odkąd zacząłem pracować, często w nocy
rzucam się na łóŜku. Myślę, Ŝe to od stresu. Bardzo się cieszę, Ŝe mam pracę, ale niestety mój
organizm buntuje się przeciwko mnie.
Psychologia sportu - to mnie fascynuje. Chciałbym skończyć te studia i powiązać je z moją
największą miłością. MoŜe to niewiarygodnie zabrzmi, ale jestem instruktorem tenisa
ziemnego. Tata nauczył mnie grać, a mama ostatnio spełniła moje największe marzenie. Uczę
dwójkę dzieci - siedmioletniego Pawła i dwunastoletnią Ulę. Między nimi jest zbyt duŜa
róŜnica wieku. Paweł jest niezwykle sprawny i do tego w idealnym wieku, Ŝeby rozpocząć
grę w tenisa. Chce być mistrzem. A ja chcę wyszkolić polskiego Rogera Federera. Muszę
tylko znaleźć mu rówieśnika, Ŝeby miał z kim rywalizować. Mama obiecała, Ŝe mi pomoŜe
kogoś poszukać. Ale tak naprawdę to ja muszę jej pomóc. Muszę jej pomóc wygrać tę
najtrudniejszą walkę w Ŝyciu. Z rakiem.
41

ANNA BYSTRZYCKA (z domu KOWALEWSKA)
ALBO - ALBO
Codziennie się z nią spotykam i mówię albo ona, albo ja. Dzisiaj ona jest górą, jutro ja.
Któregoś dnia zaczęłam z nią rozmawiać – słuchaj maleńka, jesteś wredna, ale jak mi nie
pomoŜesz, to ja ci tym bardziej nie pomogę. Jak będziesz mi rzucać kłody pod nogi, to będę
cię niszczyć, nie poddam się, będziemy ostro walczyć. Musimy się dogadać. Jak mi ustąpisz,
to ja ci moŜe trochę teŜ ustąpię. Dasz mi pochodzić, to jakoś ci się odwdzięczę. Ta dyskusja
trwa cały dzień. Nie mogę rano ruszyć nogą. O nie, dziś to ty mi ustąpisz, bo ja muszę
chodzić. Nie wiem na ile mi starczy sił, ale postanowiłam sobie, Ŝe będę chodzić. A ta wredna
cały czas mi przeszkadza. Na imię jej sklerosis multipleks.
To schorzenie do dziś nie jest medycznie wyjaśnione. Sklerosis multipleks jest chorobą
neurologiczną, która u kaŜdego ma inny przebieg. Są pewne symptomy wspólne, ale mój
przypadek nie potwierdził reguły. Nie miałam ani oczopląsu, ani podwójnego widzenia.
Jedyna wspólna cecha to niedowład lewej nogi.
Skończyłam Akademię Wychowania Fizycznego. Byłam trenerem pływania. Od czasu do
czasu pomagałam znajomym, którzy trenowali młodych piłkarzy. Któregoś dnia kolega
poprosił mnie, Ŝebym go zastąpiła i poprowadziła trening młodzików. Na boisku trawiastym
ćwiczyła akurat pierwsza liga, więc nam przypadło boisko betonowe. Przeprowadziłam
trening. Potem chłopcy rozpoczęli mecz sparingowy. PoniewaŜ druŜyna przeciwna strzeliła
dwa gole, moi chłopcy zaczęli ze wszystkich sił dąŜyć do rewanŜu. Zaczęła się prawdziwa
walka.
Byłam osobą szczupłą, niewysoką, ubraną na sportowo - podobnie do chłopców. W pewnym
momencie potraktowali mnie jak zawodnika z druŜyny przeciwnej. Ktoś zrobił mi „nakładkę”
na kolano, wgniótł w beton i do tego uderzyłam głową o ziemię. Chłopiec, który miał 180
centymetrów wzrostu i blisko 90 kilo Ŝywej wagi wyskoczył w górę i sympatycznie się na
mnie stoczył. Tak się robi „nakładkę”, tak się likwiduje przeciwnika. Na szczęście nie
zemdlałam. Nie miałam czasu, Ŝeby pojechać do lekarza. Byłam zachwycona, Ŝe w ogóle
wstałam. Zmroziłam nogę aerozolem, który zadziałał jak środek przeciwbólowy, i
wytrzymałam do końca meczu.
Następnego dnia wzięłam środek przeciw bólowy i poszłam na trening. Terminy nas gonią.
Dzieciaki czekają. Nie moŜna ich zawieść. Pojechaliśmy na zawody. Wtedy czułam się
jeszcze względnie dobrze. Wróciłam z zawodów i pojechałam odpocząć na działkę.
Wieczorem zauwaŜyłam, Ŝe coś niepokojącego zaczyna się ze mną dziać.
Przestałam panować nad lewą stopą. Zaczęła mi po prostu opadać. Musiałam „rzucić”
biodrem w górę, Ŝeby nie dać się sprowokować własnej nodze, Ŝeby się nie przewrócić.
Musiałam zmienić ruch ciała. To było trudne. Miałam wówczas czterdzieści siedem lat.
Niezbędny był lekarz. Poszłam do ortopedy. Pan profesor był bardzo sympatyczny.
Wspaniały człowiek, bardzo dobry fachowiec, wielu sportowców postawił na nogi. Ale moja
rozmowa z nim trwała 10 minut. – Proszę panią, to jest choroba neurologiczna, to jest
poraŜenie nerwu. – Wspaniale i co dalej panie profesorze? – Mogę pani zrobić tylko jedną
rzecz. – Cudownie, a co? – Mogę pani to podwiązać. – Bardzo pan jest miły. Wie pan co,
Ŝyczę panu duŜo sukcesów w Ŝyciu i pracy zawodowej, ale chyba jednak panu podziękuję na
razie za tę przysługę. Wróciłam do domu. Byłam wściekła. Podwiązanie stopy oznacza jej
42

całkowite unieruchomienie. Jak małe, zbuntowane, wściekłe dziecko zaczęłam pracować nad
nogą, Ŝeby tylko uniknąć podwiązania. Trzy miesiące non stop ćwiczyłam. I proszę spojrzeć –
ruszam nią. Wypracowałam kaŜdy ruch ciała od nowa.
STUTHOF
Urodziłam się z obniŜony układem immunologicznym, czyli odpornościowym. Nad poprawą
złych wyników badań, moja mama pracowała niemal całe Ŝycie. Do tego dochodziła alergia,
astma itd. Jak byłam dzieckiem, lekarze zabronili mi pływać. W wodzie są siarczany, jest
chlorowana i się na pewno udusisz - mówili. Potraktowałam wszystkich bardzo powaŜnie.
Miałam intal w aerozolu , berotek teŜ w aerozolu. Przed wejściem do wody brałam jeden albo
drugi lek. Dzień dobry Panie BoŜe, albo ty mnie, albo powalczymy. I tak się zaczęło. Nie
wiem jak to moŜliwe, ale przestawiłam swój organizm i nie dusiłam się. Zaczęłam z wodą
współpracować. Wszelkie trudności mobilizują mnie do wysiłku. Jeden krok do przodu, pół
kroku do przodu, ale idziemy dalej.
Jak miałam czternaście lat, pojechałam z mamą do sanatorium do Krynicy Morskiej.
Nieopodal jest Sztutowo, a dawniej obóz Stuthof. Byłam tam trzy tygodnie. Codziennie
wstawałam o godzinie czwartek rano, tak jak mój tata, i biegłam do obozu koncentracyjnego.
Paranoja! Biegłam wzdłuŜ torów, którymi przyjeŜdŜały transporty. Cały Stuthof przebiegałam
wzdłuŜ i wszerz. UwaŜałam to za mój obowiązek, by zrozumieć, co przeŜył mój tata,
dlaczego jest taki, jaki jest. Ojciec dostał się do obozu mając zaledwie szesnaście lat. Został
zniszczony psychicznie. Ciągle musiał się bać o swoje Ŝycie. Ta trauma siedzi teŜ gdzieś
głęboko we mnie.
Obozowe doświadczenia mojego ojca dały mi w Ŝyciu bardzo duŜo – siłę, nadzieję i
konsekwencję w walce o Ŝycie. Chorobę traktuję jak wroga, którego naleŜy pokonać.
Jednocześnie mając świadomość, Ŝe czasem muszę z nią współpracować. Bardzo duŜo
zawdzięczam mojemu ojcu. Od niego nauczyłam się walczyć o kaŜdy dzień Ŝycia. Dopóki
starczy sił.
SKLEROSIS MULTIPLEKS
Rok po wypadku trafiłam na oddział neurologiczny, który badał równieŜ sklerosis multipleks.
Zrobiono mi punkcję. Pobrano mi za duŜo płynu mózgowo rdzeniowy, który długo się
regeneruje. Przez to nie leŜałam jak inni pacjenci przez trzy tygodnie tylko dwa miesiące.
Upał był straszny, a ja leŜałam w łóŜku jak kłoda, ale nie było innego wyjścia. Chciałam Ŝyć,
chciałam znowu zacząć chodzić. Rezonans magnetyczny wykazał „około” sklerosis
multipleks.
Chorzy na sklerotikus multipleks leŜą w łóŜku, mają mrowienie, czy drętwienie kończyn,
oczopląs, zawirowania itd. Mnie nic z tych rzeczy nie dolegało. Byłam nietypowym
przypadkiem. Tym bardziej, Ŝe objawy mojej choroby momentami przypominały stan
powylewowy.
Gdybym miała zrobione badania genetyczne, byłoby duŜo łatwiej ustalić przyczynę mojej
choroby. Ale takie badania w Polsce nie są refundowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia, a
mnie po prostu na nie nie stać. W organizmie człowieka jest kilka, czy kilkanaście segmentów
DNA odpowiedzialnych za układ nerwowy. śeby tylko je przepadać, musiałabym zamieszkać
pod chmurką. Przebadanie jednego segmentu kosztuje około tysiąca złotych.
43

Walka trwa. Wylądowałam na wózku inwalidzkim. Zaczęła się chemia. Byłam leczona
mitoksantronem. To cytostatyk, który stosuje się w leczeniu na przykład białaczki. Co trzy
miesiące musiałam się zgłaszać do szpitala na tak zwane wlewy, czyli podanie do Ŝyły
mitoksantronu. Okazało się, Ŝe w głowie zrobił mi się stan zapalny i mam zaatakowane
komórki czuciowe w białej substancji. Problem miałam głównie z nogami. Zniszczone
komórki nerwowe niestety nie regenerują się, dlatego jedyną szansą dla mnie było „obejście”,
czyli poszukanie nowej drogi dla impulsu nerwowego, który uruchomi na przykład palec od
nogi. Określony ruch trzeba wykonać dziesięć tysięcy razy, Ŝeby mózg go zakodował. Po
dziesięciu tysiącach podniesienia stopy jest nadzieja, Ŝe ten ruch centrala zapamięta. Mnie to
się udało. Działa tylko i wyłącznie rehabilitacja.
(NIE)ZWYKŁY DZIEŃ
U chorych na sklerosis multipleks układ odpornościowy atakuje sam siebie. Od dziecka
często się przeziębiałam. Widocznie mój układ nerwowy był najsłabszy, dlatego najbardziej
ucierpiał w starciu z SM. śycie w ciągłym stresie, ciągłe problemy - to obniŜa barierę
immunologiczną. Chcąc coś zrobić, człowiek nie moŜe zrobić nic. Chcą wyjaśnić swój
przypadek, nie mogę tego zrobić, bo musiałabym zamieszkać pod chmurką, Ŝeby zrobić
wszystkie badania. Czuję się jak w takim zaklętym kręgu, z którego chcę wyjść, a nie mogę.
Mogę się tylko rzucać jak ryba w sieci. Widzę jakąś moŜliwość, ale okazuje się, Ŝe tej
moŜliwości znowu nie ma. Chcę coś zrobić, popchnąć do przodu i nic. Sobie nie pomogę, ale
moŜe pomogę innym. MoŜe jednak coś się uda wyjaśnić. I znowu nie. Znowu bariera. Znów
walenie głową w mur. I znów szukanie od nowa. Szukanie ludzi, którzy mogą pomóc.
Szukanie kontaktów, selekcja. I znów nic. I znów wszystkie wysiłki na marne. To jest trauma,
która ciągnie się w nieskończoność – jak to bieganie do Stuthofu i z powrotem. Biegam, chcę
coś wyjaśnić i wracam do punktu wyjścia. Ciągła, przygniatająca niemoc i niewiedza.
Wstaję o szóstej rano, a niejednokrotnie wcześniej. Jadę na wózku do łazienki. Zamykam
drzwi. Załatwiam się i myję. Wszystkie ćwiczenia muszę wykonywać przy pustym pęcherzu,
bo inaczej nie mogę efektywnie nic zrobić. Kiedy moi najbliŜsi jeszcze śpią, ja juŜ ćwiczę w
łazience. Wracam do sypialni. Trzymając się kredensu czy parapetu chodzę krokiem
odstawno-dostawny i staram się w miarę moŜliwości podnosić nogi. To trwa codziennie od
wielu, wielu lat. Nie ćwiczę cały dzień bez przerwy, bo nie wolno mi się przemęczać.
Gumowe piłki, ring, szarfy elastyczne – wszystkie te przybory rehabilitacyjne staram się
zamienić na zwykłe czynności domowe. Jestem w stanie zmyć naczynia, ale Ŝeby wstać
muszę się oprzeć o zlew. Ta lodówka z premedytacją jest taka wysoka. śeby się do niej
dostać, muszę wstać, a Ŝeby stanąć, to jeszcze muszę złapać równowagę. Z reguły rano, czyli
w godzinach, kiedy jestem najbardziej sprawna, jestem w stanie przy tej lodówce stać. To są
takie ćwiczenia regularne i proste. To teŜ jest rehabilitacja. Któregoś dnia obrałam kilka
kilogramów ziemniaków. MąŜ wrócił z pracy i myślał, Ŝe zgłupiałam. Zaczęły mi
szwankować ręce - to był najlepszy i najprostszy sposób rehabilitacji palców.
Muszę dbać o układ trawienny, wydalniczy, oddechowy. Dbając o wszystko moŜna
zwariować. Musiałam na zasadzie prób i błędów na własnej skórze dokonać selekcji. A Ŝeby
to zrobić, musiałam się dokształcić, stać się swoim własnym lekarzem. Zrozumiałam, Ŝe
jeŜeli nie pomogę sobie sama, to nikt mi nie pomoŜe. To jest ciągła walka z przeciwnościami,
które przynosi kaŜdy dzień. Uregulowałam sobie sen. Zasypiam około godziny 20. Zawsze
śpię od 20 do 24, bo w tych godzinach sen jest najzdrowszy. A jak się w nocy obudzę i nie
44

chce mi się juŜ spać, to czytam ksiąŜkę, ćwiczę, piję wodę mineralną niegazowaną. To jest
katorga. Cały dzień muszę myśleć o tym, Ŝe muszę iść o określonej godzinie do łazienki, Ŝe
muszę dbać o pęcherz, Ŝe idąc do łazienki muszę zrobić sto ćwiczeń związanych z pęcherzem
i zwieraczami, Ŝeby lekarze nie mogli powiedzieć: pani moŜe juŜ tylko się połoŜyć, bo ma
pani całkowity objaw sklerosis multipleks. Nie, nie pozwolę im postawić kropki nad „i”. Ale
Ŝeby do tego nie doszło, muszę od samego rana przez cały dzień sparingować się z chorobą.
Chcę Ŝyć! Dla mojego syna, rodziny, chcę chodzić, chcę normalnie funkcjonować. Dlatego
tak świetnie rozumiem walkę o Ŝycie mojego ojca, którą kaŜdego dnia toczył w obozie
koncentracyjnym.
WALKA TRWA
W Polsce bardzo długo uwaŜano, Ŝe jeŜeli ma się wypadek prawej ręki, czy prawej nogi, to
trzeba rehabilitować przeciwną, Ŝe rusza się jedną stroną, a działa przeciwna. Amerykanie
stwierdzili, Ŝe naleŜy trenować tą chorą stronę do maksimum moŜliwości. Połączyłam obie
rehabilitacje. Chwytałam się wszystkiego, czego mogłam. Znalazłam taką informację, Ŝe
mózg potrzebuje określonych substancji naturalnych – jest to specjalna dieta: ryby, mało
cukru, duŜo ruchu, rehabilitacji, świeŜego powietrza i wyciąg z rekina tasmańskiego.
Dowiedziałam się, Ŝe przyczyną sklerosis multipleks jest równieŜ nieszczelność bariery krewmózg,
czyli naczyń krwionośnych. One są podobno przepuszczalne. W związku z tym
zaczęłam ratować się rutinoskorbinem, dlatego, Ŝe on działa uszczelniająco. Podobnie jak
lecytyna. Zrezygnowałam ze słodyczy, z cukru, zaczęłam czyścić układ krwionośny.
Bardzo pomogli mi moi rehabilitanci. Dawali mi wskazówki. Udało mi się namówić młodą
rehabilitantkę, Ŝeby cały program rehabilitacji specjalnie dla mnie przestawiała. WyjeŜdŜałam
z bloku. Wózek stał przy wejściu do klatki schodowej, a ja wstawałam z wózka i przy poręczy
chodziła w tą i z powrotem. Jak juŜ byłam zmęczona, rehabilitantka przyprowadzała mi
wózek, Ŝebym mogła odpocząć. Później zaczęłyśmy chodzić za rękę po chodniku. Kiedy
popsuła się pogoda, zaczęłyśmy ćwiczyć w domu. Wychodziłyśmy na klatkę schodową,
szłam do schodów i z powrotem. Teraz wychodzę sama. WyjeŜdŜam wózkiem, odstawiam go
na bok, a Ŝe ręce mam jeszcze sprawne, trzymam się poręczy i ćwiczę na schodach. Spadnę –
trudno. Nie stać mnie na rehabilitację przez cały rok, która powinna się odbywać minimum
trzy razy w tygodniu po półtorej godziny. Stać mnie było tylko na instruktaŜ.
Mogłabym pójść do fryzjera, Ŝeby pomalować włosy, ale nie, muszę to zrobić sama, tylko
dlatego, Ŝeby ruszyć ręce i kark. Znajduje sobie mnóstwo takich czynności. Codziennie
sprawdzam, które mięśnie mam słabsze i co muszę wzmocnić. Jak mi zdiagnozowano
sklerosis multipleks, dowiedziałam się, Ŝe organizm ludzkim ma czucie głębokie i płytkie.
Poprosiłam rehabilitanta o zdiagnozowanie mnie. Mam i czucie głębokie i płytkie, choć słabe.
Moja rehabilitacja teŜ często polega na wizualizacji. Chodzi o zakodowanie w głowie
określonych ruchów. Bardzo mi to pomaga. Jestem bardzo z tej metody zadowolona.
Chciałabym wrócić do pływania. Kiedy byłam w Konstancinie na rehabilitacji, okazało się, Ŝe
wskoczyłam do basenu i... spotkała mnie przykra niespodzianka. Lewa noga załamała mi się
w stawie biodrowym. Prawa noga była w stanie mnie utrzymać, a lewa ciągnęła mnie w dół.
Wypływam na głęboką wodę i połowa ciała ciągnie mnie jak kotwica w dół. W pierwszej
chwili myślałam, Ŝe pójdę na dno. Nabrałam powietrza, zanurzyłam się pod wodą i
wybroniłam się prawą stroną. Wypłynęłam na powierzchnię i przekręciłam się na prawy bok.
Płynęłam prawą stroną. PołoŜyłam lewą nogę na prawej, Ŝeby mi nie przeszkadzała i
45

oniłam się prawą częścią ciała. Udało mi się, ale przetoczyłam się na plecy. I tu mnie
spotkała następna niespodzianka. Utrzymałam prawą nogę, ale lewa znów pociągnęła mnie na
dno. Przedostałam się na płytką wodę i zaczęłam posiłkować się rehabilitacją. Po 45 minutach
ćwiczeń w wodzie nad lewą stroną postanowiłam przepłynąć basen. Mój tata przeŜył obóz
koncentracyjny, a mnie woda pokona? O nie! Wstąpiła we mnie niezwykła energia,
niesamowicie się zmobilizowałam. PrzeŜegnałam się i ruszyłam. Strasznie cięŜko mi szło.
Rehabilitant chciał po mnie wskoczyć do wody, ale powiedziałam mu, Ŝe byłam trenerem
pływania i na pewno sobie poradzę, a jak nie to juŜ po mnie, Ŝeby nawet nie próbował mnie
ratować. Ale szedł przy mnie cały czas. Obserwował kaŜde moje zanurzenie ręki. To było
ponad moją wyobraźnię. Przepłynęłam cały basen i z powrotem. Ale kiedy wracałam, nie
miałam juŜ siły. Ściągało mnie tak nieludzko do dołu. Nie wiem, na czym to polegało, ale
wygenerowałam z siebie takie pokłady nie tyle energii co wiary, Ŝe dopłynęłam. To jest
ponad logikę. Ta noga była bezwładna, nie panowałam nad nią i nie liczyło się to, Ŝe byłam
trenerem pływania. PrzecieŜ momentami się topiłam, ale się nie dałam. Mówiłam sobie przez
cały czas – nie dopłynę, to się utopię. Trudno, to znaczy, Ŝe jestem do niczego. Nie bałam się.
OBÓZ KONCENTRACYJNY
Któregoś dnia, szukając ratunku, poszłam do neurochirurga. Powiedział mi, Ŝe ma matkę od
lat chorą na sklerosis multipleks i nie moŜe jej pomóc. Pamiętam te słowa: „JeŜeli pani
jakikolwiek neurolog powie, Ŝe się zna na sklerosis multipleks, to będzie zwykłym kłamcą.
Niech pani robi to, co jest pani potrzebne. Oczywiście niech pani się leczy, ale niech pani nie
liczy na cuda i musi się pani nauczyć słuchać swojego organizmu. Nie potrafię pani pomóc.
Jak będzie pani miała dolegliwości neurochirurgiczne, to zapraszam. Jeśli będzie miała pani
w rodzinie kogoś z nowotworem mózgu, podejmuję się operacji”. Tego ostatniego zdania
nigdy nie zapomnę.
Mój syn Alek grał w druŜynie piłki ręcznej, był wysportowany. Zaczęły się problemy ze
snem. Znajomi mówili mi – nic się nie martw, to typowe dla chłopców w okresie
dojrzewania. Ale Alek zaczął teŜ narzekać na napadowe bóle głowy. LeŜę w szpitalu, mam
zabiegi nitoksantronu, a tu mój syn ma takie dolegliwości. Opowiedziałam o nim mojej
lekarce. Kazała mi go natychmiast przyprowadzić na oddział. Zrobiła mu badania
neurologiczne i nic. Wynika, Ŝe jest zdrowy. Ale bóle głowy i zaburzenia widzenia są. Więc
skierowała go na rezonans magnetyczny. Wyszłam ze szpitala i pojechaliśmy prosto do
prywatnego gabinetu, Ŝeby nie czekać pół roku w kolejce na badanie. Odbieram rezonans i
wszystko jasne. Nowotwór dwa razy większy od szyszynki. W opisie były podane wymiary.
Sprawdzałam ten rezonans sama pod jedną lampą, drugą, trzecią. To przecieŜ niemoŜliwe.
Dzwonię do mojej lekarki. Słyszy mój głos. Pyta: - Co pani jest? – Nic, tylko takie a takie są
wyniki rezonansu mojego syna. – Ale on jest niepełnoletni. Musi pani poszukać onkologa w
Centrum Zdrowia Dziecka.
Długo nie mogła zasnąć. W końcu zmęczenie mnie zmogło. Przyśniła mi się moja kuzynka
Ewa, która mieszka w Sztokholmie. Jej syn Daniel miał 6 lat, kiedy zaczęło mu się kręcić w
głowie. Tracił równowagę. W Instytucie Karolińskim zdiagnozowano nowotwór mózgu.
Lekarz przedstawił kuzynce sytuację. Miała wybór – wyrazić zgodę na operację, która nie
musiała przynieść poprawy lub liczyć na cud. Ewa podpisała zgodę. Była teŜ druga kobieta,
która miała dziecko w tym samym wieku teŜ z nowotworem mózgu. Ona nie podpisała zgody.
Danielowi wycięto guz. Lekarze powiedzieli, Ŝe jak przeŜyje dwa i pół roku, to będzie juŜ
wszystko w porządku. Po dwóch i pół roku – tak jak powiedzieli – guz zaczął odrastać.
Pojechała do szpitala i spotkała tam tę samą kobietę. Okazało się, Ŝe guz u jej synka się
46

wchłonął, a jej Daniel ma nawrót w tym samym miejscu. Guz zaczął się rozrastać. Lekarze
juŜ nie chcieli operować. Mały miał odflegmianie, zaczął mieć wytrzeszcz oczu. Dwa lata
trwała codzienna walka o jego Ŝycie.
Teraz ja dowiaduję się, Ŝe mój syn ma nowotwór mózgu. I te same dylematy – operować, czy
nie? Jaką mam podjąć decyzję? Nikt za mnie jej nie podejmie. Po rozmowie z Ewą
pojechałam z Alkiem do Instytutu Karolińskiego w Sztokholmie. Lekarz powiedział, Ŝe u
Alka w mózgu zbiera się płyn i Ŝe trzeba załoŜyć sączek. Trudno sobie wyobrazić
szesnastoletniego chłopca z sączkiem w głowie. A jak go ktoś popchnie i rozbije głowę?
Dzwonię do znajomego neurochirurga i tłumaczę mu jak wygląda sytuacja. Powiedział, Ŝe
będzie operował, ale natychmiast, bo czas w takiej sytuacji odgrywa ogromną rolę. Tamten
sączek, ten czas... Przyjechaliśmy do szpitala o ósmej rano – ja, syn i mąŜ. Rozmawiam z
lekarzem. Syn siedzi koło drzwi. MąŜ równieŜ. Pan doktor mówi, Ŝe trzeba w głowie
wywiercić otwór, znaleźć dojście, ale po drodze są takie, takie i takie niebezpieczeństwa.
MoŜe dojść do paraliŜu, a nawet śmierci. Alek nie wytrzymał. Uciekł. Mówię do męŜa: goń
go! PoŜegnałam się i wyjeŜdŜam na wózku. Wróciliśmy do domu. Syn mówi, Ŝe nie chce być
operowany.
Nie mogę w nocy spać. Nie wiem, co mam robić. Następnego dnia znów jadę do tego lekarza.
Tłumaczy mi wszystko od początku. Powiedział, Ŝe przed operacją musi syna przebadać.
Operację wyznaczył na 20 czerwca. Lekarz mówi – niech pani decyduje, syn – nie chce
operacji, mąŜ mówi – decyduj. Świetnie. Jedna noc nieprzespana, druga, trzecia. Mam termin
operacji. Badania wykazały, Ŝe nowotwór cały czas pracuje. Którejś nocy doznałam olśnienia:
„Jeśli będzie miała pani w rodzinie kogoś z nowotworem mózgu, podejmuję się operacji”.
Trzymam w ręku telefon. Czekam na godzinę ósmą, jak na zbawienie. Dzwonię do pana
doktora – rezygnuję z terminu operacji. To była desperacja totalna. Dowiedziałam się, gdzie
pracuje ten neurochirurg. Pakujemy się z męŜem i synem do samochodu. Jedziemy do
szpitala. – O jednak przyjechała pani do mnie. – Cieszę się, Ŝe mnie pan poznał. – Co
słychać? I zaczynamy Ŝartować. Alek z męŜem czekają na korytarzu. – Widzi pan, jak to
dziwnie się składa. Przywiozłam panu prezent. – Co? Przywiozła mi pani nowotwór? – Ŝartuje
lekarz. – No pewnie i to jaki!? On znów myśli, Ŝe ja Ŝartuję. – PowaŜnie? – Tak. – Kogo? –
Syna. Widzę jak mu rzędnie mina. JuŜ mu nie było do Ŝartów. – To co? Zgodnie z umową
będzie go pan operował? Cisza. Nie wierzy. – Gdzie go pani ma? – Za drzwiami. Będzie go
pan operował, czy nie? – Obiecałem pani, to będę.
Alek został w szpitalu. Zrobił mu wszystkie badania i kazał zaczekać, Ŝeby zobaczyć, czy
nowotwór będzie narastać. Jedno, drugie, trzecie badanie – nie rośnie. Lekarz mówi –
moŜemy zaczekać. Nie wytrzymałam – nie będziemy czekać! To była decyzja, od której juŜ
nie widziałam odwrotu. Na osiem osób operowany wtedy przez pana doktora – jeden mój
Alek Ŝyje. Po operacji miał niedowład nóg. Ćwiczył non stop. Całe Ŝycie widział matkę na
wózku walczącą z chorobą, walczącą z przeciwnościami i zrobił dokładnie to samo. Chodził
na kulach, teraz juŜ ich nie potrzebuje. Zdał maturę, poszedł na studia, zrobił prawo jazdy. I
chce Ŝyć.
To psychika kieruje naszym organizmem. MoŜna być zmutowany pokoleniem drugiej
generacji, ale człowiek jest w stanie wszystko przewalczyć, jeśli ma silną psychikę i
otaczający go zespół pozytywnych impulsów. Zmorą XX wieku były obozy koncentracyjne, a
XXI wieku są nieuleczalne choroby. Co zrobić, Ŝeby przeŜyć? Co zrobić, Ŝeby Ŝyć normalnie,
świadomie, spokojnie? Obóz koncentracyjne – to draństwo ludzkie, mnie dotyka draństwo
choroby. Choroba to taki drań, który człowieka niszczy i nie pozwala mu normalnie Ŝyć.
47

Ciągła walka z wrogiem, który jest podstępny, bezwzględny, nieobliczalny. Nie wiadomo, jak
z nim walczyć, bo jest silniejszy od nas, ma większą władzę. Ale trzeba szukać sposobu.
Podstawą teŜ jest wiara, Ŝe moŜe być lepiej, Ŝe moŜna wyzdrowieć, Ŝe moŜna przeŜyć swój
własny obóz koncentracyjny.
48