Lokapróf 2003 - Háskóli Íslands

Háskóli Íslands
Landfræðiskor
Hluti I . Skilgreiningar
Byggðaþróun og atvinnulíf 09.63.49-030, vorönn 2003
Kennari: Ásgeir Jónsson
Lokapróf, þriðjudaginn 29. apríl. 09:00-12:00.
Einu leyfilegu hjálpargögnin eru skriffæri og reglustika.
Skýrið og skilgreinið eftirfarandi hugtök, ásamt því að lýsa þýðingu þeirra
fyrir íslenska byggðaþróun. Veljið þrjú af fjórum. (27%)
(Athugið tímatakmörk. Miðað er við að ekkert svar taki lengri tíma en 16 mínútur)
A) QWERTY áhrifin (The economics of QWERTY)
B) Stóra sparkið (The big push)
C) Lögmál Zipf (Zipf’s law)
D) Miðstöðvaráhrifin (the hub effect)
Hluti II . Fræðilegur skilningur
Veljið annað hvort spurningu 1) eða 2) (40%)
1) Flutningskostnaður og stærðarhagkvæmni
a) Í frægri grein frá árinu 1991 setti hagfræðingurinn Paul Krugman fram
skýringu á búferlaflutningum með líkani sem hann kallaði racetrack
economy (klukkulíkan) þar sem 12 svæðum var raðað á hringferil.
Hvaða krafta vill Krugman raunverulega kortleggja?
Hvað rekur áfram fólksflutninga á milli svæða?
Hvað rekur áfram flutning fyrirtækja á milli svæða?
Hvernig myndast jafnvægi í búsetu?
Hvaða máli skiptir það að svæðin eru sett á hringferil fyrir þann fjölda
þéttbýliskjarna sem myndast?

) Krugman sjálfur hefur síðar sagt um líkan sitt að það sé “the most
appealing, albeit least realistic, approach to the evolution of spatial
structure”. Er einhver ástæða fyrir því af hverju líkanið ætti að hæfa
Íslandi betur en öðrum löndum?
Og er þá hægt að nota þá innsýn sem títtnefnt líkan gefur til þess að skýra
búsetuþróun hérlendis frá síðara hluta 19du aldar og fram á vora daga?
Hvaða máli skipta samgöngur í þessu sambandi?
c) Sumir hafa reynt að skilgreina jaðarbyggðir sem byggðalög fjarri þjóðvegi
1 (hringveginum). Þetta er þó að mörgu leyti ófullkomin skilgreining þar
sem mörg byggðalög eiga í miklu vanda jafnvel þótt þau séu staðsett rétt
við hringveginn.
Er með einhverjum hætti hægt að skilgreina jaðarbyggðir út frá líkani
Krugmans? Hvaða máli skipta staðbundin aðföng og breytingar á notkun
þeirra fyrir byggð á þessum jaðarsvæðum?
2) Margfaldarar og hringrásarferli
a) Áætlað hefur verið með aðstoð margfaldaralíkana að fyrir hvert eitt starf
sem skapast við fyrirhugaða álbræðslu á Reyðarfirði, muni hálft starf
skapast á móti í afleiddum greinum á Austurlandi. Lýsið því hvernig að
slíkar niðurstöður eru fengnar og hvaða hugsun liggur að baki þeim.
Hvað þýðir hugtakið afleidd áhrif í raun og veru? Er hægt að yfirfæra þetta
yfir á landið í heild og segja að fyrir hvert eitt starf sem skapist í áliðnaði
fyrir austan muni hálft starf skapast á landinu öllu?
b) Leiðið út (sýnið út hvernig hægt er að finna) margfaldara fyrir Austurland ef
gefið er að neysla, innflutningur og fjárfesting ráðast af tekjum en neysla
hins opinbera standi óbreytt.
c) Er hægt að lýsa áhrifum álversins fyrir austan með aðstoð annarra líkana en
margfaldara, s.s. með beitingu hugtaksins sjálfnærandi hringrás (Circular
causation)? Hvaða máli skiptir mannauðsmyndun í þessu sambandi?

Hluti III . Fræðileg beiting
Veljið einn lið af þremur (33%)
I) Áhrif samgöngubóta
Í Byggðaáætlun ríkisstjórnarinnar er það sérstaklega lagt til að reyna að
stytta vegalengdir á milli staða, einkum að reyna að tengja hina smærri staði
við héraðshöfuðborgir eða Reykjavík sjálfa.
Nefnið dæmi um einhverja slíka vegabót sem nú er á prjónum yfirvalda og
skýrið – með aðstoð einhverrar fræðilegrar nálgunar – hvaða áhrif hún gæti
haft á búsetu og atvinnulíf á þeim stöðum sem munu þannig færast nær
hverjum öðrum.
Hvaða lærdóm má draga af þeim samgöngubótum sem hafa þegar átt sér
stað? Getur það staðist að betri vegir geti hreinlega eytt byggð á ákveðnum
stöðum? Eða er það aðeins spurning um sérhæfni og samkeppnisstöðu?
II) Kjarnamyndun í sjávarútvegi
Á síðustu árum hafa veiðar og vinnsla verið að færast frá ákveðnum
svæðum til annarra með aðstoð kvótaflutninga og viðskipta í gegnum
fiskmarkaði.
Nefnið dæmi um einn eða fleiri staði sem eru rísandi stjörnur í
sjávarútvegi. Hvaða almennu fræðilegu þættir eru það sem reka slíka
kjarnamyndun áfram? Hvaða sértæku og staðbundnu þættir eru það sem reka
áfram vöxt nefndra staða umfram vöxt annarra útvegsstaða á landinu? Eru
einhver söguleg fordæmi fyrir þessar þróun? Hvaða þýðingu gæti
kjarnamyndun í sjávarútvegi haft fyrir framleiðni í greininni?
III) Nýting mannauðs
Á síðustu árum hafa störf fyrir menntað fólk einkum skapast í Reykjavík
en í minna mæli á landsbyggðinni. Mörg sveitarfélög hafa viljað bregðast við
þessum með því að byggja upp langskólamenntun innan sinna marka. Lýsið
því með fræðilegum hætti af hverju Reykjavík hefur þessi yfirburði í
mannauðsmyndun og mannauðsnýtingu.
Hvaða þýðingu getur það þjónað að byggja upp “æðri” menntasetur á
landsbyggðinni fyrir atvinnulíf og búsetu þar um slóðir? Er hægt nefna dæmi
um hvernig að uppbygging menntastofnana á landsbyggðinni hefur náð
markmiði sínu?
Er hægt nefna dæmi um önnur bæjarfélög sem hafa náð ágætum árangri
með leggja litla áherslu á mannauðsmyndun en sérhæfa sig í greinum sem gera
fremur litla kröfur til formlegrar menntunar? Er eðlilegt að það sé ákveðin
verkaskipting í þessum efnum á milli höfuðborgar og landsbyggðar?