Álitsgerð Kirkjueignanefndar – fyrri hluti 1984 - Þjóðkirkjan

Þegar talað er um íslensku þjóðkirkjuna sem stofnun, er hafi a.m.k. nokkurt
sjálfstæði eftir lögum og venju og verði eigi talinn sem hver annar angi ríksivaldsins,
verður að minnast þess, að hugtakið þjóðkirkja verðu ekki til hér á landi fyrr en með
tilkomu stjórnarskrárinnar frá 1874, en fyrirmynd viðkomandi ákvæðis var hliðstætt
ákvæði í grundvallarlögunum dönsku, sem mörg ákvæði íslensku stjórnarskrárinnar
voru sniðin eftir.
Áður en þjóðkirkja var stofnuð hér á landi, hafði hin evangelisk lúterska kirkja
í raun verið ríkiskirkja hér (a.m.k. frá því um miðja 18.öld, eftir að kirkjulagaboð þau,
sem frá Harboe eru runnin, tóku gildi), því að þá fór ríkisvaldið, í nafni hins einvalda
konungs, með allt vald í málefnum kirkjunnar, bæði í ytri og innri efnum, þannig að
yfirstjórn kirkjunnar var einungis ein deild ríkiskerfisins. Í reynd urðu þó á því
tímabili ekki umtalsverðar breytingar í eignastöðu einstakra kirkna, þótt jarðir
biskupsstólanna væru seldar. Þar áður má tala um landskirkju, meðan hinir lútersku
biskupar máttu sín enn nokkurs og kirkjan hafði nokkurt sjálfstæði, þótti konungur
væri summus episkopus. Páfakirkju var áður komið á með lögleiðingu Kristniréttar
Árna biskups, en goðakirkju má nefna það fyrirkomulag, sem áður hafði verið við lýði
allt frá því að kristni og kirkjuvald tók að eflast í landinu. (2)
Einn nefndarmanna, Benedikt Blöndal hrl., vill í þessu sambandi taka fram, að hann
telur að leiða megi rök að því, að þjóðkirkjan sé nú réttur eigandi kirkjujarðanna,
fremur en hinar einstöku kirkjur, og áskilur sér tækifæri til að koma að nánari
greinargerð um það atriði í tengslum við síðari hluta þessarar álitsgerðar. Að öðru
leyti er hann samþykkur því, sem í álitsgerð þessari segir um eignarrétt yfir jörðum
þessum, einkum varðandi það að þær verið eigi taldar til ríkisjarða.
Annar nefndarmaður, Allan V. Magnússon, sýslufulltrúi, vill gera fyrirvara um það,
sem sagt var hér að framan um samband ríkisins og þjóðkirkjunnar að lögum og um
almennt hæfi þjóðkirkjunnar til að koma fram sem sjálfstæður aðili í réttarfarslegu
tilliti. Áskilur hann sér einnig tækifæri til að skýra þá skoðun sína nánar í síðari hluta
álitsgerðarinnar.
III. EIGNASÖFNUN KIRKNA, KLAUSTRA OG BISKUPSSTÓLA FRAM TIL
SIÐASKIPTA.
Upphaflega voru allar kirkjur hérlendis bændakirkjur, nema hvað á Þingvöllum var
um skeið almenningskirkja, sem Ólafur konungur Haraldsson gaf. Var þetta
fyrirkomulag, sem byggðist á fornum germönskum stofni, lögverndað. Um þetta segir
Gunnar F. Guðmundsson, sagnfræðingur: (1)
„Í kristinna laga þætti Grágásar er einkakirkjuskipanin viðurkennd. Gert er ráð fyrir
því, að fjárhagur kirkna sé sjálfstæður, en þær lúti engu að síður eignarrétti einstakra
manna:
En ef nokoR logar þvi fe a brot oc varðar þat Flör Bavgs Garð. Enda scal aptr doma feit
allt til kirkio. Nu a aNaR maðr land en aNaR kirkio oc logar sa fe fra kirkio er land á. Þa a
soc þa við hann sa er kirkio a. EN ef sa logar fra er kirkio a. Oc a þa laneigandi soc við
hann. En sa er vill ef þeir villa eigi sökla. (Grg.II., bls. 19; III., bls. 317-318).
Þessi tilhögun hefur átt að vera kirkjubændum til aðhalds, koma í veg fyrir, að kirkjur
lentu í niðurníðslu og tryggja þannig hagsmuni kristninnar í landinu. Bændur
viðurkenndu í raun, að kirkjur þeirra væru sjálfstæðar rekstrareiningar með eigin
fjárhag, þegar þeir samþykktu tíundarlögin og fóru að gefa kirkjum sínum gjafir til að
komast hjá skattgreiðslu. En með því voru þeir ekki að afsala sér eignarréttindum á
4