Qualia - Filozofia Umysłu i Kognitywistyka

Wprowadzenie do Filozofii
Umysłu i Kognitywistyki:
wykład 13
Modele umysłu i świadomości:
teoria fundamentalna
Davida Chalmersa

David J. Chalmers
Najważniejsza praca:
•The Conscious Mind (Oxford 1996)
•polskie tłumaczenie: Świadomy umysł
(Waraszawa 2010)

Dwie grupy problemów ze
świadomością
• (1) problemy łatwe, np.:
▫ Jak mózg przetwarza informacje ze środowiska?
▫ Jak na ich podstawie generuje zachowania?
▫ Jak poszczególne informacje łączą się w umyśle?
▫ W jaki sposób powstają słowne raporty o stanach
wewnętrznych? itd.
• (2) trudny problem:
▫ Dlaczego przetwarzaniu informacji przez mózg towarzyszą
świadome przeżycia wewnętrzne, czyli qualia?
• Zdaniem Chalmersa większość kognitywistów
koncentruje się na problemach łatwych i pomija
problem trudny. Należy zmienić ten stan rzeczy.

Qualia
• Qualia (liczba mnoga od quale): świadomie
przeżywane jakości.
• Są z natury rzeczy subiektywne.
• Są czymś innym niż wywołujący je obiekt i układ
nerwowy obserwatora.
• Pytanie o qualia: „jak to jest być (w określonym
stanie mentalnym)”.
• W ujęciu Chalmersa „być świadomym” = „mieć
qualia”

Dwie koncepcje umysłu
• (1) umysł fenomenalny – łączy się ze świadomością
(qualiami) (problemy trudne).
• (2) umysł psychologiczny (problemy łatwe):
▫ „Przedstawia umysł jako przyczynową lub
eksplanacyjną podstawę zachowania. W tym sensie
stan jest umysłowy, jeśli odgrywa właściwego rodzaju
rolę, wytwarzając zachowanie, a przynajmniej odgrywa
odpowiednią rolę w wyjaśnianiu zachowania. Zgodnie
z koncepcją psychologiczną niewielkie znaczenie ma
to, czy stan umysłowy cechuje się świadomością, czy
nie. Liczy się natomiast jego rola w ekonomii
poznawczej” (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 42)

Dwie koncepcje świadomości
• (i) consciousness: świadomość w sensie
fenomenalnym (świadomość = qualia, trudny
problem)
• (ii) awareness: świadomość w sensie
psychologicznym (łatwe problemy), w j. polskim:
przytomność. Wiąże się z:
▫ (i) introspekcyjną dostępnością informacji,
▫ (ii) zdolnością do ich werbalnego relacjonowania,
▫ (iii) samoświadomością,
▫ (iv) poczuciem wolnej woli.

Cechy fundamentalnej teorii
świadomości
• Świadomości nie można wyjaśnić redukując jej do
praw fizyki (wchodzi w to również neurobiologia)
• Świadomość jest podstawową cechą świata.
• Teoria Wszystkiego wg Chalmersa = teoria fizyczna
+ teoria psychofizyczna.
• Istnieją zarówno prawa fizyczne jak i psychofizyczne
(prawa przyrody = p. fizyczne + p. psycho.-fiz.)
• Należy szukać rzeczywistości, która łączy fizykę
i świadomość (jak u Spinozy i T. Nagela).
• Naturalistyczny dualizm własności: istnieje coś, co
jest podstawą zarówno dla fizyki jak i umysłu.

Superweniencja
• Superweniencja określa precyzyjnie sytuację, kiedy jeden
zbiór faktów może w pełni determinować inny zbiór
faktów.
• „Fakty biologiczne są superwenientne wobec faktów
fizycznych” - oznacza, że określony zbiór faktów
fizycznych determinuje wszystkie fakty biologiczne.
• Superweniencja to relacja jaka zachodzi pomiędzy
zbiorem własności poziomu bazowego A oraz własności
wysokiego poziomu B, taka, że:
▫ „Własności typu B superweniują na własnościach typu A,
jeśli nie istnieją dwie możliwe sytuacje identyczne pod
względem własności typu A, a różniące się własnościami
typu B” (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 76).

Superweniencja logiczna
• W zależności od rozumienia słowa możliwość Chalmers rozróżnia 2 rodzaje
superweniencji: silniejszą – superweniencję logiczną (SL) i słabszą –
superweniencję przyrodniczą (SP).
• W przypadku SL możliwość definiowana jest jako pojmowalność (możliwość
do wyobrażenia sobie – wyobrażenie sobie sprzeczności jest niemożliwe).
• Logiczna możliwość jest niepodatna na ograniczenia wynikające z praw
przyrody.
• Nie jest możliwe by istniały samice rodzaju męskiego (sprzeczność), ale jest
logicznie możliwe by istniały latające telefony.
• Własności SL: Jeśli fakty B pozostają w relacji SL do faktów A, to:
▫ (i) wystąpienie faktów A determinuje wystąpienie faktów B;
▫ (ii) Demon Laplace’a, który wie wszystko o faktach A może wydedukować fakty B.
• SL pozwala wyjaśniać zjawiska redukcyjnie – wyjaśnienie faktów z poziomu
n polega na wyprowadzeniu ich z poziomu n-1.
• Zdaniem Chalmersa SL dotyczy faktów z zakresu biologii, chemii, socjologii,
ekonomii, ale nie dotyczy świadomości (qualiów)!

Superweniencja przyrodnicza
• superweniencja przyrodnicza (SP) jest słabsza niż superweniencja logiczna.
• Zachodzi wtedy, gdy istnieją dwa zbiory faktów skorelowane doskonale na
mocy obowiązujących praw przyrody.
• Np. ciśnienie wywierane przez 1 mol gazu jest zależne od temperatury i
objętości na mocy prawa: pV = KT (gdzie K – stała gazowa (gaz doskonały))
• W naszym świecie fizycznym nie jest możliwe, aby dwa mole gazu miały
różne ciśnienie przy takiej samej temperaturze i objętości, a więc ciśnienie
mola gazu jest superwenientne przyrodniczo wobec temperatury i objętości.
• Jest logicznie możliwe – w świecie o innej wartości stałej K – że mol gazu
może mieć inne ciśnienie przy takiej samej temperaturze i objętości jak w
naszym świecie.
• Między możliwością przyrodniczą a logiczną zachodzą następujące
zależności: istnieje wiele logicznie możliwych sytuacji, które nie są możliwe
przyrodniczo (ponieważ łamią prawa przyrody); każda przyrodniczo możliwa
sytuacja jest zarazem możliwa logicznie.
• Zbiór faktów możliwych przyrodniczo jest podzbiorem faktów możliwych
logicznie (możliwość przyrodnicza jest znacznie silniejszym ograniczeniem,
niż możliwość logiczna).

SL i SP a świadomość
„Wydaje się bardzo
prawdopodobne, że świadomość
jest przyrodniczo superwenientna
na własnościach fizycznych (…),
o ile w świecie przyrody dwie
fizycznie identyczne istoty będą
miały jakościowo identyczne
przeżycia. Nie jest jednak
bynajmniej jasne, że świadomość
jest logicznie superwenientna na
własnościach fizycznych”
(D. Chalmers, Świadomy umysł,
s. 84).

Podstawa argumentów Chalmersa
przeciw fizykalizmowi
i wyjaśnianiu redukcyjnemu
• (i) świadomość istnieje w naszym świecie
(superweniuje w sensie SP);
(ii) możliwy logicznie jest świat fizykalnie
identyczny z naszym, ale w którym nie istnieje
świadomość; zatem:
(iii) fakty o świadomości nie superweniują
w sensie SL na faktach fizykalnych – są
naddatkiem („bonusem”).

I argument: zombie
• Zombie = obiekt identyczny pod względem fizycznym
i behawioralnym z człowiekiem, ale bez świadomości.
Argument:
▫ (i) istnienie zombi jest pojmowalne, tzn. można wyobrazić sobie
taką sytuację bez popadnięcia w logiczną sprzeczność;
▫ (ii) jeśli istnienie zombie jest pojmowalne, to znaczy, że jest
metafizycznie możliwe – może realizować się w jakimś możliwym
świecie;
▫ (iii) jeśli zombie istnieć mogą w jakimś możliwym świecie, to
świadomość jest niefizyczna – nie superweniuje logicznie na
faktach fizykalnych; stąd wniosek:
▫ (iv) świadomość jest niefizyczna
• W naszym świecie zombie nie ma bo obowiązują odpowiednie
prawa przyrody (superweniencja przyrodnicza), ale w innych
światach zombie mogą istnieć.

II argument: odwrócone kolory
• Bezsprzecznie wyobrazić można sobie świat identyczny
fizycznie z naszym, ale w którym qualia są odwrócone.
• Można wyobrazić sobie istotę identyczną pod względem
fizycznym ze mną, ale z odwróconymi qualiami.
• Widząc np. czerwonego pomidora mam qualia czerwieni,
natomiast mój sobowtór (ktoś identyczny fizykalnie ze
mną) może mieć qualia zieleni.
• Sytuacja taka nie może być zrealizowana w naszym
świecie ze względu na obowiązujące prawa przyrody, ale
jest możliwa logicznie.

III argument: asymetria epistemiczna
• Poznanie własnych świadomych stanów mentalnych
odbywa się na drodze introspekcji, czyli w zasadniczo inny
sposób niż wszystkich innych obiektów.
• Introspekcji nie możemy zastosować nawet do umysłów
innych niż nasz.
• Nawet mając pełną wiedzę o zjawiskach fizycznych
zachodzących we Wszechświecie nie wydedukowalibyśmy
z niej informacji o świadomości.
• Gdyby świadomość była superwenientna logicznie na
zjawiskach fizykalnych można było by ją wykryć na
podstawie danych empirycznych bez odwoływania się do
perspektywy pierwszoosobowej.

IV argument: z wiedzy
• (i) kognitywistka Mary zawodowo zajmuje się ona kolorami i ich percepcją
z punktu widzenia neuroscience.
• (ii) od urodzenia Mary przebywa w pomieszczeniu, gdzie wszystko (a także
jej ciało) pomalowane jest na czarno, biało i w odcieniach szarości.
• (iii) Mary zdobyła całą znaną nam wiedzę o kolorze czerwonym: zna
odpowiadającą czerwieni długość fali elektromagnetycznej, wie jakie
komórki są na nią wrażliwe, jaka jest reakcja układu nerwowego na falę itd.
• (iv) Mary nie doświadczyła jednak nigdy czerwieni, nie wie jakie qualia
pojawiają się w świadomości, gdy widzi się coś czerwonego.
• (v) po wielu latach izolacji w czarno-białym pokoju Mary zostaje
wypuszczona – czy widząc coś, co większość ludzi uznaje za czerwone, Mary
uzyska nową wiedzę?
• Wniosek Franka Jacksona: TAK, dopiero wtedy Mary dowie się co znaczy
odczuwać czerwień, a zatem wiedza o qualiach jest nieredukowalna do
wiedzy o stanach układu nerwowego.

V argument: brak analizy
• Zwolennik fizykalizmu i wyjaśniania redukcyjnego
musiałby przynajmniej w przybliżeniu móc powiedzieć
w jaki sposób qualia mogłby wynikać z faktów
fizycznych.
• Aby w ogóle można było tego dokonać, konieczne
byłoby podanie analizy qualiów, tzn. przedstawienie
ich przy pomocy innych pojęć.
• Według Chalmersa nie jest to możliwe
(są nieredukowalne i nie poddające się analizie).

Wnioski Chalmersa
• Zdaniem Chalmersa z argumentów I-V wynika,
że żadna teoria neurobiologiczna ani
fizykalistyczna (w tym kwantowa) nie może
nawet dotknąć trudnego problemu świadomości!
• Nawet dysponując pełną wiedzą o mózgu i
wszystkich faktach fizycznych we Wszechświecie
nie będziemy wiedzieć nic a nic o qualiach.

Budowa fundamentalnej teorii
świadomości
• Nie może być to teoria fizykalistyczna
• Prócz istnienia praw przyrody zapostulować
należy istnienie praw psychofizycznych
• Prawa psychofizyczne są trudniejsze do odkrycia
niż prawa fizyczne, póki co mają one raczej postać
aksjomatów.
• Propozycje praw Chalmersa to 3 zasady:
• (I) zasada spójności,
• (II) zasada niezmienności organizacyjnej,
• (III) zasada podwójnego aspektu informacji.

I zasada spójności
• „Gdzie istnieje świadomość (consciousness), tam też
jest przytomność (awareness)”.
• Przytomność skorelowana jest z procesami
zachodzącymi na poziomie układu nerwowego.
• I zasada wiąże ze sobą umysł w sensie fenomenalnym
i umysł w sensie psychologicznym.
• Możliwe jest wnioskowanie w odwrotną stronę –
znając procesy neuronalne, które odpowiadają
aspektowi psychologicznemu możemy powiedzieć coś
o aspekcie fenomenalnym, czyli świadomych stanach
mentalnych (qualiach).

II zasada niezmienności
organizacyjnej
• Uszczegóławia zasadę I – można mówić o spójności
struktur fenomenalnych i fizykalnych.
• Struktury fizykalne i fenomenalne mają taką samą
organizację funkcjonalną – Putnamowski
funkcjonalizmu!
• II zasada jest ważna z punktu widzenia praktyki AI.
• Wniosek: Chalmers łączy dualizm z funkcjonalizmem
• Jest to jednak funkcjonalizm nieredukcyjny –
struktury mentalne nie redukują się do fizykalnych.

III zasada podwójnego aspektu
informacji
• Informacje (przestrzenie informacyjne) realizowane
mogą być w układach fizycznych.
• Mogą być realizowane również jako świadomość.
• FUNDAMENTALNA KONCEPCJA CHALMERSA: TA
SAMA PRZESTRZEŃ INFORMACYJNA MOŻE BYĆ
REALIZOWANA W UKŁADZIE NERWOWYM
I ŚWIADOMOŚCI (QUALIACH)!
• Jest to teoria dwóch aspektów: informacja ma aspekt
fizykalny i fenomenalny!
• Zdaniem Chalmersa w ten sposób udaje się wytłumaczyć
funkcjonalną korelację umysłu i ciała bez redukowania
jednego do drugiego.

Panpsychizm?
„Pogląd, że przeżycia są wszędzie tam, gdzie istnieje
oddziaływanie przyczynowe, pozostaje sprzeczny z
intuicją. Jest to jednak pogląd, który po zastanowieniu
może stać się zaskakująco satysfakcjonujący, gdyż lepiej
integruje świadomość z porządkiem przyrody. Jeśli jest
słuszny świadomość nie pojawia się nagle, skokowo,
z izolowanymi złożonymi systemami arbitralnie
wytwarzającymi przeżycia świadome. Jest to raczej
bardziej jednolita własność wszechświata, gdzie bardzo
proste systemy mają bardziej prostą fenomenologię,
a systemy złożone – złożoną fenomenologię”
(D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 488).

Umysł a kwanty
• Roger Penrose: mechanika kwantowa może pomóc wyjaśnić
świadomość.
▫ wg Chalmersa propozycja Penrose’a to kolejna teoria
redukcjonistyczna, która nie dotyka trudnego problemu
świadomości.
▫ Krytyka logicznych i filozoficznych podstaw koncepcji Penrose’a
(dyskusja na łamach PSYCHE).
• David Chalmers: świadomość może wyjaśnić problemy
mechaniki kwantowej.
▫ Największy problem QM: niekompatybilność procesu czasowej
ewolucji (równanie Schrödingera) i procedury pomiaru.
▫ QM jest tajemnicza, świadomość też, a „tam gdzie są dwie
tajemnice, kuszące jest przypuszczenie, że mają one wspólne
źródło” (D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 542).

Umysł a kwanty
• „Niektórzy twierdzili, że świadomość odgrywa
aktywną rolę w teorii kwantowej – sugerując na
przykład, że wywołuje ona ‘kolaps funkcji falowej’ –
ale ja opowiadam się za bardziej pośrednią rolą
świadomości przy rozwiązaniu tych problemów.
W szczególności będę argumentował, że możemy
zrekonceptualizować problemy teorii kwantowej
jako problemy dotyczące stosunków między fizyczną
strukturą świata a naszym świadomym
przeżywaniem świata i że w związku z tym właściwa
teoria świadomości może wesprzeć nieortodoksyjną
interpretację mechaniki kwantowej” (D. Chalmers).

Interpretacje QM
• Chalmers rozważa następujące interpretacje QM:
▫ naiwny realizm – kolaps jako efekt świadomości (silny
dualizm)
▫ statystyczne ujęcia mechaniki kwantowej
▫ koncepcja zmiennych ukrytych
▫ instrumentalizm
▫ interpretacja Everetta

Jak rozumieć Everetta?
• „Pogląd uznający jeden wielki świat wydaje się tą
wykładnią interpretacji Everetta, która jest najbardziej
rozpowszechniona wśród fizyków (…). Wykładnia
‘podziału światów’ jest w dużej mierze wytworem
popularyzacji. Czasami nawet zwolennicy poglądu
uznającego jeden wielki świat mówią o „podziale”, ale to
tylko żywy sposób mówienia o tym, że funkcja falowa
przekształca się w superpozycję. Nie ma żadnego
szczególnego podziału świata; co najwyżej istnieje coś w
rodzaju lokalnego podziału funkcji falowej”
(D. Chalmers, Świadomy umysł, s. 363).

Koncepcja Chalmersa-Everetta
• „Jako że superpozycje wpływają na stan mózgu
podmiotu, pojawia się wiele osobnych umysłów,
odpowiednio do składników superpozycji. Każdy
z nich postrzega odrębny dyskretny świat,
odpowiadający rodzajowi świata, który
postrzegamy – nazwijmy go miniświatem w
odróżnieniu od maksiświata superpozycji.
Rzeczywisty świat jest maksiświatem, a miniświaty
są tylko w umysłach podmiotów” (D. Chalmers,
Świadomy umysł, s. 363-364).

Zastrzeżenia
• (1) rozróżnienie na umysł fenomenalny
i psychologiczny oraz na świadomość consciousness i awareness to
zabiegi arbitralne związane z przyjmowanym „na wejściu” dualizmem
• (2) łatwo obalić można argumenty z zombie, w których Chalmers
definiuje możliwość logiczną jako pojmowalność. Możemy pojmować
również obiekty sprzeczne, jednak nie mówi to nic o ich możliwości
lub niemożliwości ontologicznej .
• (3) w argumentach przeciw fizykalizmowi Chalmers zbyt łatwo
przechodzi od epistemologii do ontologii.
• (4) nie wiemy dobrze, czym są prawa fizyki, a co dopiero czym
miałyby być prawa psychofizyczne – Chalmers nie widzi w ogóle
problemu, myśli, że przyjęcie dualizmu załatwia sprawę.
• (5) przyjmowana przez Chalmersa zmodyfikowana wersja
interpretacji QM Everetta jest niepoważna.
• (6) Chalmers wychodzi od qualiów, ale być może qualiów nie ma?:

Program refutacji qualiów
Daniela Dennetta (przypomnienie)

Qualia według qualiofilów
• niewyrażalność (trudno jest ująć qualia w słowa
np. odczucie czerwieni),
• wewnętrzność (ich własności zdeterminowane
są tylko przez nie same, są niepoddającymi się
analizie atrybutami przeżyć, są niezależne od
stanów fizykalnych),
• prywatność (mają pierwszoosobową ontologię),
• bezpośredni, intuicyjny dostęp (nie możemy
się mylić co do własnych qualiów)

Qualia których nie ma
• Qualia zdaniem Dennetta nie istnieją,
a przypisywane im cechy są niekoherentne
• Gdyby qualia istniały, byłby epifenomenalne,
a więc ich istnienie nie miałoby uzasadnienia
biologicznego
• Podobnie jak jaźń, są one wytworem języka
• Jak porównać qualia dwóch osób, albo
rozstrzygnąć, że czy mają one te same qualia
w reakcji na ten sam obiekt (np. truskawkę)?

Qualia których nie ma
• Chase i Sanborn są testerami smaku kawy
w firmie Maxwell House. Po kilku latach:
▫ Chase do Sanborna: moje odczucie smaku
wyszlachetniło się, kawa Maxwell już mi nie
smakuje.
▫ Sanborn do Chase’a: to prawda, kawa Maxwella
jest niedobra, ale zapewne dlatego, że moje kubki
smakowe się zużyły.

Qualia których nie ma
• Czy zmienił się element subiektywny, czyli qualia
związane ze smakiem kawy, czy element obiektywny
- kubki smakowe, które badane mogą być
empirycznie?
• Być może – zakładając, że istnieją – qualia obydwu
testerów nie zmieniły się, a zmianie uległy tylko ich
reakcje?
• Czy zmieniła się treść qualiów czy pamięć o niej?

Qualia których nie ma
• Skoro można mylić się co do własnych qualiów to
znaczy, że dostęp do niech nie jest bezpośredni
i intuicyjny (jak mówią np. Chalmers i Jackson).
• Nie pomoże odwołanie się do empirii (kubki
smakowe) bo qualia ex definitione należą do sfery
pierwszoosobowej.
• Ergo: epistemologia qualiów jest niemożliwa: nie
można badać ich ani introspektywnie, ani
empirycznie!
• Uwikłanie qualiów w mechanizmy pamięci podważa
tezę o ich wewnętrznym charakterze.