04.03.2014 Views

Rolnictwo jako jedno ze źródeł fosforu ogólnego w wodach rzeki Ślina

Rolnictwo jako jedno ze źródeł fosforu ogólnego w wodach rzeki Ślina

Rolnictwo jako jedno ze źródeł fosforu ogólnego w wodach rzeki Ślina

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 49, 2011 r.<br />

Małgorzata Rauba*, Ewa Rauba**<br />

ROLNICTWO JAKO JEDNO ZE ŹRÓDEŁ FOSFORU OGÓLNEGO<br />

W WODACH RZEKI ŚLINa<br />

AGRICULTURE AS ONE OF TOTAL PHOSPHORUS SOURCES<br />

IN THE RIVER ŚLINA WATER<br />

Słowa kluczowe: fosfor ogólny, wody powierzchniowe, eutrofizacja, nawozy.<br />

Keywords: total phosphorus, surface water, eutrophication, fertili<strong>ze</strong>rs.<br />

It is difficult to control the si<strong>ze</strong> of area pollution. One of the main European Union law on<br />

this problem is Directive 2000/60/EC of the European Parliament and the Council of 23<br />

October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy,<br />

known as the Water Framework Directive (WFD). The first step in reducing the inflow of nutrients<br />

into the waters was to develop and implement Council Directive 91/676/EEC of 12<br />

December 1991 concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates<br />

from agricultural sources (Text with EEA relevance 31 December 1991) known as the Nitrates<br />

Directive. The second step will be to develop directives phosphate, which is to restrict<br />

the flow of phosphorus compounds from source area, as the phosphorus is one of the<br />

basic ingredients that lead to disturbances in the environment cause such eutrophication.<br />

Resources available to plants of phosphorus in soils used for agriculture are low.<br />

Despite the small migration of phosphorus in the soil, its content in the surface waters is significant.<br />

It is estimated that the main source of eutrophication caused by phosphorus are a farm<br />

manure – 34 %, to a lesser manure from households – 24 %, and mineral fertili<strong>ze</strong>rs – 16 %.<br />

The object of research over the content of total phosphorus in river waters Ślina was a river<br />

situated in south-western part of Podlaskie.<br />

The study was conducted in 2008–2009 in 19 permanent research points located in areas<br />

not exposed to water from tributaries of the farms and animal farms.<br />

* Dr inż. Małgorzata Rauba – Politechnika Białostocka , Zamiejscowy Wydział Leśny<br />

w Hajnówce, ul. Piłsudskiego 8, 17-200 Hajnówka; tel.: 85 682 95 08 w. 17;<br />

e-mail: m.rauba@pb.edu.pl<br />

** Dr inż. Ewa Rauba – Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, ul. O. Tarasiuka 2,<br />

16-001 Kleosin; tel.: 85 746 98 48; e-mail: erauba@o2.pl<br />

328


<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />

1. WPROWADZENIE<br />

Zwiększanie się lic<strong>ze</strong>bności populacji ludzi sprawiło, że rolnictwo, opierające się pierwotnie<br />

wyłącznie na wykorzystaniu potencjału przyrody, nie potrafiło już sprostać zwiększonym<br />

potr<strong>ze</strong>bom konsumpcyjnym i pr<strong>ze</strong>szło z formy ekstensywnej na intensywną, nastawioną<br />

na uzyskanie jak najszybciej, jak najwięks<strong>ze</strong>j ilości produktów. Stało się to możliwe dzięki<br />

stosowaniu nawozów mineralnych, zawierających substancje pokarmowe w dawkach, które<br />

wielokrotnie pr<strong>ze</strong>wyższają ich zawartość w nawozach naturalnych. Składniki te w nawozach<br />

mineralnych są łatwiej i szybciej przyswajane pr<strong>ze</strong>z rośliny.<br />

Dostępność nawozów mineralnych i wyraźne zwięks<strong>ze</strong>nie produkcji spowodowały, że<br />

w wielu gospodarstwach rolnych ilość stosowanych nawozów pr<strong>ze</strong>kroczyła zapotr<strong>ze</strong>bowanie<br />

roślin na określone składniki pokarmowe. Dodatkowo gleba wzbogacana była w nawozy<br />

naturalne. Nadmiar związków biogennych pozostawał w glebie oraz pr<strong>ze</strong>dostawał się do<br />

wód podziemnych i powierzchniowych.<br />

Trudno jest kontrolować wielkość zanieczyszc<strong>ze</strong>ń obszarowych. Problematykę tę bardzo<br />

ogólnie porusza między innymi podstawowy akt prawny Unii Europejskiej, kształtujący<br />

jej politykę – dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października<br />

2000 roku w sprawie ustanowienia ram dla działalności Wspólnoty w dziedzinie polityki<br />

wodnej, zwana Ramową Dyrektywą Wodną (RDW). Tr<strong>ze</strong>ba jednak zdawać sobie sprawę<br />

jak trudne jest ścisłe określenie konkretnych wymagań dotyczących ograniczania zanieczyszc<strong>ze</strong>ń<br />

obszarowych, w tym także pochod<strong>ze</strong>nia rolnic<strong>ze</strong>go, dlatego też Ramowa Dyrektywa<br />

Wodna zaleca jedynie stosowanie najlepszych praktyk w zakresie ochrony środowiska.<br />

Pierwszym krokiem w ogranic<strong>ze</strong>niu dopływu biogenów do wód było opracowanie<br />

i wdrożenie dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r., dotyczącej ochrony<br />

wód pr<strong>ze</strong>d zanieczyszc<strong>ze</strong>niami powodowanymi pr<strong>ze</strong>z azotany pochod<strong>ze</strong>nia rolnic<strong>ze</strong>go<br />

zwaną dyrektywą azotanową. Drugim krokiem ma być opracowanie dyrektywy fosforanowej,<br />

która ma ograniczać dopływ związków <strong>fosforu</strong> <strong>ze</strong> źródeł obszarowych, <strong>jako</strong> że fosfor<br />

jest jednym z podstawowych składników prowadzących do zabur<strong>ze</strong>ń w środowisku naturalnym,<br />

powodujących m.in. jego eutrofizację [Kupiec, Zbierska 2010].<br />

Główną drogą wędrówki <strong>fosforu</strong> do wód powierzchniowych jest spływ powierzchniowy.<br />

Woda w kontakcie z powierzchnią gleby rozpuszcza zawarte w niej fosforany oraz unosi<br />

lekki i luźny materiał w postaci resztek roślinnych, pozostałości nawozów naturalnych oraz<br />

mineralnych [Steineck i in. 2002]. Pierwszym etapem spływu powierzchniowego jest rozpuszczanie,<br />

desorpcja i ekstrakcja związków <strong>fosforu</strong> z gleby pr<strong>ze</strong>z wodę opadową, a drugim<br />

– r<strong>ze</strong>czywisty transport [Durkowski 1997].<br />

Mimo niewielkiej migracji <strong>fosforu</strong> w glebie, jego zawartość w <strong>wodach</strong> powierzchniowych<br />

jest znaczna. Szacuje się, że głównym źródłem eutrofizacji powodowanej pr<strong>ze</strong>z fosfor są<br />

odchody hodowlane (34%), w mniejszym stopniu odchody bytowe (24%) oraz nawozy mineralne<br />

(16%).<br />

329


Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />

Celem badań było wykazanie, że działalność rolnicza jest jedną z przyczyn zwiększania<br />

się ilości <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>cznych zlewni użytkowanej rolniczo.<br />

2. MATERIAŁY I METODY<br />

Obiektem badań była r<strong>ze</strong>ka Ślina, położona w południowo-zachodniej części województwa<br />

podlaskiego. Zlewnia tej r<strong>ze</strong>ki znajduje się w obrębie dwóch powiatów: białostockiego<br />

i wysokomazowieckiego (rys. 1). Granicę zlewni od północy wyznacza ujście Śliny do<br />

r<strong>ze</strong>ki Narew w miejscowości Targonie Wielkie.<br />

Rys. 1. Lokalizacja punktów badawczych na r<strong>ze</strong>ce Ślina<br />

Fig. 1. Location of research points on the River Ślina<br />

R<strong>ze</strong>ka Ślina jest III-rzędowym, lewobr<strong>ze</strong>żnym dopływem Narwi. Wpada do niej na 270<br />

km jej biegu. Jest to r<strong>ze</strong>ka w całości uregulowana. Długość Śliny wynosi około 38 km, s<strong>ze</strong>-<br />

330


<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />

rokość – od 1,5 do 5 m, a głębokość nie pr<strong>ze</strong>kracza 1 m. Na pewnych odcinkach jest ona<br />

ciekiem okresowym, wody zanikają w piaskach.<br />

Zlewnia r<strong>ze</strong>ki ma typowy charakter rolniczy bez istotnych punktowych źródeł zanieczyszc<strong>ze</strong>ń,<br />

w związku z tym można przypuszczać, że fosfor pochodził głównie z zanieczyszc<strong>ze</strong>ń<br />

obszarowych.<br />

Próbki wód powierzchniowych pobierano w 19 stałych punktach na długości całej r<strong>ze</strong>ki<br />

(rys. 1) w latach 2008–2009, w sezonie wc<strong>ze</strong>snowiosennym (mar<strong>ze</strong>c/kwiecień, maj), letnim<br />

(c<strong>ze</strong>rwiec, sierpień) i jesiennym (wr<strong>ze</strong>sień, listopad). Punkty poboru prób wód powierzchniowych<br />

zlokalizowano w miejscach oddalonych od osiedli wiejskich i ferm hodowlanych,<br />

aby ograniczyć ewentualny dopływ ścieków bytowo-gospodarczych i hodowlanych.<br />

W pobranych próbkach wód oznaczono stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego metodą spektrofotometryczną<br />

za pomocą spektrofotometru DR/2000 firmy HACH, zgodnie z metodyką tej firmy.<br />

W badanych <strong>wodach</strong> zbadano również stężenie tlenu rozpuszczonego zmodyfikowaną<br />

metodą Winklera, zgodnie z metodyką firmy HACH. W celu sprawd<strong>ze</strong>nia poziomu nawożenia<br />

fosforem, wśród rolników gospodarujących na obszar<strong>ze</strong> zlewni w 2008 roku pr<strong>ze</strong>prowadzono<br />

badania ankietowe, do których wybrano 119 gospodarstw leżących na terenach przyległych<br />

do Śliny. Na podstawie uzyskanych wyników sporządzono bilans <strong>fosforu</strong> metodą „na<br />

powierzchni pola” [Fotyma i in. 2001].<br />

Uzyskane wyniki opracowano za pomocą programu statystycznego STATISTICA 9.<br />

Zbadano zależność między średnimi stężeniami <strong>fosforu</strong> ogólnego w pobranych <strong>wodach</strong> Śliny<br />

a zużyciem nawozów fosforowych, przy poziomie ufności 0,05.<br />

3. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA<br />

Duże stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego wystąpiło w <strong>wodach</strong> pobranych niemal we wszystkich<br />

punktach w obu latach badań. Pr<strong>ze</strong>kroczyło ono średnio dwukrotnie wartość<br />

0,4 mg P·dm -3 przypisaną II klasie <strong>jako</strong>ści wód powierzchniowych [Rozporząd<strong>ze</strong>nie... 2008]<br />

(rys. 2). W pierwszym roku badań najmniejs<strong>ze</strong> stężenie zanotowano w wodzie w punktach<br />

11–15, co było związane z położeniem tych punktów w miejscach oddalonych od intensywnej<br />

gospodarki rolnej, na obszar<strong>ze</strong>, na którym dominują użytki zielone (rys. 1). Najwięks<strong>ze</strong><br />

stężenie wystąpiło w sierpniu i wr<strong>ze</strong>śniu i było ono blisko 11-krotnie więks<strong>ze</strong> niż dopuszczalna<br />

zawartość tego biogenu w <strong>wodach</strong> płynących. Podobne zwięks<strong>ze</strong>nie zawartości <strong>fosforu</strong><br />

stwierdzono również w 2009 roku. Taki rozkład stężeń <strong>fosforu</strong> ogólnego w okresie letnim<br />

w obu badanych latach był związany z deficytem tlenowym, o czym piszą w swoich pracach<br />

inni autorzy. Z badań Milera (2002) oraz Dojlido i in. [1998] wynika, że stężenie związków<br />

<strong>fosforu</strong> w dużej mier<strong>ze</strong> zależy od zawartości tlenu rozpuszczonego. Zwięks<strong>ze</strong>nie stężenia<br />

<strong>fosforu</strong> w warunkach <strong>jedno</strong>c<strong>ze</strong>snego zmniejs<strong>ze</strong>nia zawartości tlenu rozpuszczonego może<br />

być spowodowane uwalnianiem się rozpuszczalnych związków <strong>fosforu</strong> w warunkach anaerobowych,<br />

co zachodzi pr<strong>ze</strong>de wszystkim w sezonie letnim. Można więc przypuszczać,<br />

331


Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />

że jedną z przyczyn występowania wysokiego stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny<br />

w miesiącach letnich było stwierdzone małe stężenie tlenu rozpuszczonego.<br />

Rys. 2. Stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina badane a) w 2008 roku, b) w 2009 roku<br />

Fig. 2. Concentrations of total phosphorus in River Ślina a) in 2008, b) in 2009<br />

332


<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />

Zmniejszanie się stężenia tlenu latem jest związane nie tylko z niewielkimi pr<strong>ze</strong>pływami,<br />

jakie występują w warunkach niskiego stanu wody, ale również z rozkładaniem się materii<br />

organicznej na dnie r<strong>ze</strong>ki i zwiększonym zapotr<strong>ze</strong>bowaniem na tlen roślinności wodnej<br />

i przybr<strong>ze</strong>żnej.<br />

Wyniki badań wskazują, że istnieje zależność między średnim stężeniem <strong>fosforu</strong> ogólnego<br />

a porami roku (rys. 3). Najwięks<strong>ze</strong> stężenie tego biogenu stwierdzono latem oraz<br />

wc<strong>ze</strong>sną jesienią, najmniejs<strong>ze</strong> zaś wiosną. Małe stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny<br />

zanotowano w próbkach wód pobranych na początku c<strong>ze</strong>rwca oraz w kwietniu i maju<br />

2009 r. Było ono średnio dwukrotnie mniejs<strong>ze</strong> niż najwięks<strong>ze</strong> stwierdzone stężenie.<br />

Podobne wyniki uzyskali Grabińska i in. [2004], którzy wskazują, że największą zawartość<br />

związków <strong>fosforu</strong> w <strong>wodach</strong> powierzchniowych obserwuje się latem i wc<strong>ze</strong>sną jesienią,<br />

najmniejszą natomiast w sezonie wiosennym.<br />

Rys. 3. Sezonowe wartości stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w r<strong>ze</strong>ce Ślina w okresie badawczym<br />

2008–2009<br />

Fig. 3. Seasonal concentrations of total phosphorus in the River Ślina 2008–2009<br />

Sezonowy rozkład stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego zaobserwował także Banaszuk [2004],<br />

badając nizinną r<strong>ze</strong>kę Awissa (dopływ Narwi). Zauważył on, że jego zawartość była największa<br />

w okresie letnim (lipiec i sierpień).<br />

Taki rozkład stężenia może być związany z intensywnym parowaniem w warunkach<br />

małego zasilania cieku. Sama ewapotranspiracja nie mogła być jednak przyczyną tak dużego<br />

stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w badanej r<strong>ze</strong>ce, można więc przypuszczać, że jedną<br />

z przyczyn podwyższonego stężenia tego biogenu w <strong>wodach</strong> Śliny jest stosowanie nadmiernych<br />

dawek nawozów. Uważa się, że fosfor słabo migruje w środowisku glebowym<br />

333


Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />

<strong>ze</strong> względu na twor<strong>ze</strong>nie trudno rozpuszczalnych związków fosforanowych [Ruszkowska<br />

i in. 1984, Panak 1995], jednak w przypadku gleb lekkich, które dominują na badanym obszar<strong>ze</strong>,<br />

oraz w wyniku długotrwałego nawożenia jest możliwe wysycenie gleb tym składnikiem<br />

i jego migracja w profilu glebowym. Sezonowe zwięks<strong>ze</strong>nie stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego<br />

może wynikać także z tego, że wc<strong>ze</strong>sną wiosną składniki nawozowe nie są jeszc<strong>ze</strong> wymywane<br />

z powierzchni gruntu, a w okresie wegetacyjnym roślin w większości są wykorzystywane<br />

pr<strong>ze</strong>z uprawy, latem natomiast może występować częściowe wymywanie z profilu<br />

glebowego oraz zmywanie nawozów pr<strong>ze</strong>z opady atmosferyczne, ponieważ w tym<br />

okresie fosfor nie jest już wykorzystywany pr<strong>ze</strong>z rośliny i może występować w nadmiar<strong>ze</strong>.<br />

Przyczyną dużego stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny może być również znaczny<br />

udział gleb hydrogenicznych w jej dolinie. W takich glebach następuje wzmożona migracja<br />

połąc<strong>ze</strong>ń fosforanowych z kwasami fulwowymi [Bartos<strong>ze</strong>wicz 1979]. Inną przyczyną<br />

podwyższonego stężenia tego biogenu, zwłaszcza w górnym odcinku r<strong>ze</strong>ki, jest występowanie<br />

lasów łęgowych tuż przy korycie r<strong>ze</strong>ki. Materia organiczna pochodząca z gleb oraz<br />

obumarłych roślin i liści, pr<strong>ze</strong>dostając się do wód powoduje wzbogacanie ich w organiczne<br />

formy <strong>fosforu</strong>. Na dopływ <strong>fosforu</strong> na tym odcinku r<strong>ze</strong>ki ma również wpływ system odwadniający,<br />

w postaci rowów melioracyjnych. Badania Koca i in. [1999] nad odpływem biogenów<br />

z obszarów rolniczych dowodzą, że systemem odwadniającym odprowadzana jest większa<br />

ilość <strong>fosforu</strong> ogólnego z obszarów leśnych niż z pól uprawnych. Z biegiem r<strong>ze</strong>ki substancje<br />

organiczne ulegają rozkładowi i mineralizacji, co powoduje zmniejszanie się zawartości<br />

<strong>fosforu</strong> ogólnego.<br />

Ma to odzwierciedlenie w <strong>jako</strong>ści wód Śliny. Z biegiem r<strong>ze</strong>ki zmniejszała się zwartość<br />

<strong>fosforu</strong> ogólnego w jej wodzie (rys. 4). Duże stężenie tego biogenu w 2008 roku stwierdzono<br />

w górnym odcinku r<strong>ze</strong>ki. Jakość wody <strong>ze</strong> względu na ten parametr pogorszyła się na tym<br />

odcinku za sprawą dopływów A i B, korzystnie na zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego wpłynął natomiast<br />

dopływ E w środkowym odcinku r<strong>ze</strong>ki. Średnie stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego zwiększyło<br />

się w dolnym odcinku r<strong>ze</strong>ki, za dopływem G. W 2009 roku na całej długości r<strong>ze</strong>ki nie stwierdzono<br />

znaczących wahań stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego. Jedynie na 31. kilometr<strong>ze</strong>, za dopływem<br />

F, jego zawartość nieznacznie się zmniejszyła. Mimo poprawy <strong>jako</strong>ści wody na docinkach<br />

z czystymi dopływami, stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w wodzie Śliny znacznie pr<strong>ze</strong>kroczyło<br />

wartość dopuszczalną dla II klasy czystości wód.<br />

W badanych gospodarstwach zużycie nawozów w postaci czystego składnika wynosiło<br />

od 16 do 46 P kg·ha -1 . Poziom nawożenia istotnie wpłynął na zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego<br />

w <strong>wodach</strong> Śliny. Z analizy statystycznej wynika, że istnieje dodatnia istotna zależność<br />

między ilością zużytych nawozów fosforowych a stężeniem <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny<br />

(rys. 5).<br />

334


<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />

Rys. 4. Zamiany stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego z biegiem r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />

Fig. 4. Changes of total phosphorus concentrations with the kilometer of River Ślina<br />

Taka zależność wskazuje na pr<strong>ze</strong>dostawanie się składników nawozowych, które nie<br />

zostały wykorzystane pr<strong>ze</strong>z rośliny do wód powierzchniowych, o czym świadczyły nadwyżki<br />

<strong>fosforu</strong>.<br />

Rys. 5. Zależność stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina od poziomu nawożenia<br />

Fig. 5. Dependence of concentrations of total phosphorus from the level of fertilization in River<br />

Ślina<br />

335


Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />

4. WNIOSKI<br />

1. Na podwyższoną zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina ma wpływ małe stężenie<br />

rozpuszczonego tlenu.<br />

2. Stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>cznych w dużej mier<strong>ze</strong> zależy od pory roku –<br />

najwięks<strong>ze</strong> wystąpiło w miesiącach letnich i było spowodowane małym zasilaniem cieku,<br />

zmniejszonym stężeniem tlenu rozpuszczonego oraz częściowym wymywaniem,<br />

pr<strong>ze</strong>z wody opadowe, nadwyżek <strong>fosforu</strong> pochodzącego z nawozów.<br />

3. Stwierdzono istotną dodatnią korelację między stężeniem <strong>fosforu</strong> ogólnego a poziomem<br />

nawożenia, wyrażoną współczynnikiem Pearsona 0,58 w pierwszym roku badań.<br />

4. Dopływy wód nie wypłynęły istotnie na zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny.<br />

PIŚMIENNICTWO i akty prawne<br />

BANASZUK P. 2004. Identyfikacja procesów kształtujących skład chemiczny małego cieku<br />

w krajobrazie rolniczym na podstawie analizy czynnikowej. Woda-Środowisko-Obszary<br />

Wiejskie t. 4 z. 1(10): 103–116.<br />

BARTOSZEWICZ A. 1979. Zasolenie wód glebowo-gruntowych Wielkopolski oraz jego<br />

zwią<strong>ze</strong>k z warunkami glebowymi oraz intensyfikacją nawożenia. Rocz. AR w Poznaniu<br />

91:. 53.<br />

DOJLIDO J., WOYCIECHOWSKA J., TABORYSKA B., SZKUTNICKI J. 1998. Wymywanie<br />

związków azotu i <strong>fosforu</strong> w zlewniach rolniczych dopływów Górnej Wilgi. Wiadomości<br />

Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej t. XXI (XLII) z. 4: 39–73.<br />

DURKOWSKI T. 1997. Zasoby wodne a <strong>jako</strong>ść wody w rolnictwie. Zeszyty Edukacyjne,<br />

3/97. IMUZ, Falenty: 17–38.<br />

Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000<br />

roku w sprawie ustanowienia ram dla działalności Wspólnoty w dziedzinie polityki<br />

wodnej. Dz. Urz. WE L327/1 z dnia 22.12.2008 r.<br />

Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód pr<strong>ze</strong>d<br />

zanieczyszc<strong>ze</strong>niami powodowanymi pr<strong>ze</strong>z azotany pochod<strong>ze</strong>nia rolnic<strong>ze</strong>go. (Dz.<br />

Urz. WE L375 z dnia 31.12.1991 r.<br />

FOTYMA M., JADCZYSZYN T., PIETRUCH Cz. 2001. System wspierania decyzji w zakresie<br />

zrównoważonej gospodarki składnikami mineralnymi – MACROBIL. Pam. Puł. 124:<br />

81–89.<br />

GRABIŃSKA B., KOC J., GLIŃSKA-LEWCZUK K. 2004. Wpływ użytkowania zlewni Narwi<br />

na zagrożenie wód związkami <strong>fosforu</strong>. Nawozy i nawożenie 2(19): 178–191.<br />

KOC J., SZYMCZYK S., PROCYK Z. 1999. Czynniki kształtujące wymywanie azotu, <strong>fosforu</strong><br />

i potasu z gleb uprawnych. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 467: 119–125.<br />

336


<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />

KUPIEC J., ZBIERSKA J. 2010. Nadwyżki <strong>fosforu</strong> w wybranych gospodarstwach rolnych na<br />

obszarach szc<strong>ze</strong>gólnie narażonych na zanieczyszc<strong>ze</strong>nia azotem. Woda-Środowisko-<br />

Obszary Wiejskie, t. 10 z. 1(29): 59–71.<br />

MILER A. T. 2002. Skład chemiczny oraz unosiny i zawiesiny w ciekach dwóch mikrozlewni<br />

o kontrastowym zalesieniu. Pr<strong>ze</strong>gląd Naukowy. Inżynieria i Kształtowanie Środowiska.<br />

Rocz. XI, z. 2(25): 62–70.<br />

PANAK H. (red.) 1995. Pr<strong>ze</strong>wodnik metodyczny do ćwic<strong>ze</strong>ń z chemii rolnej. Wyd. ART.<br />

Rozporząd<strong>ze</strong>nie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie klasyfikacji<br />

stanu <strong>jedno</strong>litych wód powierzchniowych. Dz.U. 2008, nr 162, poz. 1008.<br />

RUSZKOWSKA M., RĘBOWSKA Z., SYKUT S., KUSIO M. 1984. Bilans składników pokarmowych<br />

w doświadc<strong>ze</strong>niu lizymetrycznym. Pam Puł. 82: 7–28.<br />

STEINECK S., JAKOBSSON CH., CARLSON G. 2002. Fosfor – stosowanie, wykorzystanie<br />

pr<strong>ze</strong>z rośliny uprawne i nagromad<strong>ze</strong>nie w glebach użytków rolnych. W: B. Sapek<br />

(red.) <strong>Rolnictwo</strong> polskie i ochrona <strong>jako</strong>ści wody – monografie. Zeszyty Edukacyjne 7.<br />

IMUZ, Falenty: 25–37.<br />

337

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!