Rolnictwo jako jedno ze źródeÅ fosforu ogólnego w wodach rzeki Ålina
Rolnictwo jako jedno ze źródeÅ fosforu ogólnego w wodach rzeki Ålina
Rolnictwo jako jedno ze źródeÅ fosforu ogólnego w wodach rzeki Ålina
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 49, 2011 r.<br />
Małgorzata Rauba*, Ewa Rauba**<br />
ROLNICTWO JAKO JEDNO ZE ŹRÓDEŁ FOSFORU OGÓLNEGO<br />
W WODACH RZEKI ŚLINa<br />
AGRICULTURE AS ONE OF TOTAL PHOSPHORUS SOURCES<br />
IN THE RIVER ŚLINA WATER<br />
Słowa kluczowe: fosfor ogólny, wody powierzchniowe, eutrofizacja, nawozy.<br />
Keywords: total phosphorus, surface water, eutrophication, fertili<strong>ze</strong>rs.<br />
It is difficult to control the si<strong>ze</strong> of area pollution. One of the main European Union law on<br />
this problem is Directive 2000/60/EC of the European Parliament and the Council of 23<br />
October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy,<br />
known as the Water Framework Directive (WFD). The first step in reducing the inflow of nutrients<br />
into the waters was to develop and implement Council Directive 91/676/EEC of 12<br />
December 1991 concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates<br />
from agricultural sources (Text with EEA relevance 31 December 1991) known as the Nitrates<br />
Directive. The second step will be to develop directives phosphate, which is to restrict<br />
the flow of phosphorus compounds from source area, as the phosphorus is one of the<br />
basic ingredients that lead to disturbances in the environment cause such eutrophication.<br />
Resources available to plants of phosphorus in soils used for agriculture are low.<br />
Despite the small migration of phosphorus in the soil, its content in the surface waters is significant.<br />
It is estimated that the main source of eutrophication caused by phosphorus are a farm<br />
manure – 34 %, to a lesser manure from households – 24 %, and mineral fertili<strong>ze</strong>rs – 16 %.<br />
The object of research over the content of total phosphorus in river waters Ślina was a river<br />
situated in south-western part of Podlaskie.<br />
The study was conducted in 2008–2009 in 19 permanent research points located in areas<br />
not exposed to water from tributaries of the farms and animal farms.<br />
* Dr inż. Małgorzata Rauba – Politechnika Białostocka , Zamiejscowy Wydział Leśny<br />
w Hajnówce, ul. Piłsudskiego 8, 17-200 Hajnówka; tel.: 85 682 95 08 w. 17;<br />
e-mail: m.rauba@pb.edu.pl<br />
** Dr inż. Ewa Rauba – Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, ul. O. Tarasiuka 2,<br />
16-001 Kleosin; tel.: 85 746 98 48; e-mail: erauba@o2.pl<br />
328
<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />
1. WPROWADZENIE<br />
Zwiększanie się lic<strong>ze</strong>bności populacji ludzi sprawiło, że rolnictwo, opierające się pierwotnie<br />
wyłącznie na wykorzystaniu potencjału przyrody, nie potrafiło już sprostać zwiększonym<br />
potr<strong>ze</strong>bom konsumpcyjnym i pr<strong>ze</strong>szło z formy ekstensywnej na intensywną, nastawioną<br />
na uzyskanie jak najszybciej, jak najwięks<strong>ze</strong>j ilości produktów. Stało się to możliwe dzięki<br />
stosowaniu nawozów mineralnych, zawierających substancje pokarmowe w dawkach, które<br />
wielokrotnie pr<strong>ze</strong>wyższają ich zawartość w nawozach naturalnych. Składniki te w nawozach<br />
mineralnych są łatwiej i szybciej przyswajane pr<strong>ze</strong>z rośliny.<br />
Dostępność nawozów mineralnych i wyraźne zwięks<strong>ze</strong>nie produkcji spowodowały, że<br />
w wielu gospodarstwach rolnych ilość stosowanych nawozów pr<strong>ze</strong>kroczyła zapotr<strong>ze</strong>bowanie<br />
roślin na określone składniki pokarmowe. Dodatkowo gleba wzbogacana była w nawozy<br />
naturalne. Nadmiar związków biogennych pozostawał w glebie oraz pr<strong>ze</strong>dostawał się do<br />
wód podziemnych i powierzchniowych.<br />
Trudno jest kontrolować wielkość zanieczyszc<strong>ze</strong>ń obszarowych. Problematykę tę bardzo<br />
ogólnie porusza między innymi podstawowy akt prawny Unii Europejskiej, kształtujący<br />
jej politykę – dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października<br />
2000 roku w sprawie ustanowienia ram dla działalności Wspólnoty w dziedzinie polityki<br />
wodnej, zwana Ramową Dyrektywą Wodną (RDW). Tr<strong>ze</strong>ba jednak zdawać sobie sprawę<br />
jak trudne jest ścisłe określenie konkretnych wymagań dotyczących ograniczania zanieczyszc<strong>ze</strong>ń<br />
obszarowych, w tym także pochod<strong>ze</strong>nia rolnic<strong>ze</strong>go, dlatego też Ramowa Dyrektywa<br />
Wodna zaleca jedynie stosowanie najlepszych praktyk w zakresie ochrony środowiska.<br />
Pierwszym krokiem w ogranic<strong>ze</strong>niu dopływu biogenów do wód było opracowanie<br />
i wdrożenie dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r., dotyczącej ochrony<br />
wód pr<strong>ze</strong>d zanieczyszc<strong>ze</strong>niami powodowanymi pr<strong>ze</strong>z azotany pochod<strong>ze</strong>nia rolnic<strong>ze</strong>go<br />
zwaną dyrektywą azotanową. Drugim krokiem ma być opracowanie dyrektywy fosforanowej,<br />
która ma ograniczać dopływ związków <strong>fosforu</strong> <strong>ze</strong> źródeł obszarowych, <strong>jako</strong> że fosfor<br />
jest jednym z podstawowych składników prowadzących do zabur<strong>ze</strong>ń w środowisku naturalnym,<br />
powodujących m.in. jego eutrofizację [Kupiec, Zbierska 2010].<br />
Główną drogą wędrówki <strong>fosforu</strong> do wód powierzchniowych jest spływ powierzchniowy.<br />
Woda w kontakcie z powierzchnią gleby rozpuszcza zawarte w niej fosforany oraz unosi<br />
lekki i luźny materiał w postaci resztek roślinnych, pozostałości nawozów naturalnych oraz<br />
mineralnych [Steineck i in. 2002]. Pierwszym etapem spływu powierzchniowego jest rozpuszczanie,<br />
desorpcja i ekstrakcja związków <strong>fosforu</strong> z gleby pr<strong>ze</strong>z wodę opadową, a drugim<br />
– r<strong>ze</strong>czywisty transport [Durkowski 1997].<br />
Mimo niewielkiej migracji <strong>fosforu</strong> w glebie, jego zawartość w <strong>wodach</strong> powierzchniowych<br />
jest znaczna. Szacuje się, że głównym źródłem eutrofizacji powodowanej pr<strong>ze</strong>z fosfor są<br />
odchody hodowlane (34%), w mniejszym stopniu odchody bytowe (24%) oraz nawozy mineralne<br />
(16%).<br />
329
Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />
Celem badań było wykazanie, że działalność rolnicza jest jedną z przyczyn zwiększania<br />
się ilości <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>cznych zlewni użytkowanej rolniczo.<br />
2. MATERIAŁY I METODY<br />
Obiektem badań była r<strong>ze</strong>ka Ślina, położona w południowo-zachodniej części województwa<br />
podlaskiego. Zlewnia tej r<strong>ze</strong>ki znajduje się w obrębie dwóch powiatów: białostockiego<br />
i wysokomazowieckiego (rys. 1). Granicę zlewni od północy wyznacza ujście Śliny do<br />
r<strong>ze</strong>ki Narew w miejscowości Targonie Wielkie.<br />
Rys. 1. Lokalizacja punktów badawczych na r<strong>ze</strong>ce Ślina<br />
Fig. 1. Location of research points on the River Ślina<br />
R<strong>ze</strong>ka Ślina jest III-rzędowym, lewobr<strong>ze</strong>żnym dopływem Narwi. Wpada do niej na 270<br />
km jej biegu. Jest to r<strong>ze</strong>ka w całości uregulowana. Długość Śliny wynosi około 38 km, s<strong>ze</strong>-<br />
330
<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />
rokość – od 1,5 do 5 m, a głębokość nie pr<strong>ze</strong>kracza 1 m. Na pewnych odcinkach jest ona<br />
ciekiem okresowym, wody zanikają w piaskach.<br />
Zlewnia r<strong>ze</strong>ki ma typowy charakter rolniczy bez istotnych punktowych źródeł zanieczyszc<strong>ze</strong>ń,<br />
w związku z tym można przypuszczać, że fosfor pochodził głównie z zanieczyszc<strong>ze</strong>ń<br />
obszarowych.<br />
Próbki wód powierzchniowych pobierano w 19 stałych punktach na długości całej r<strong>ze</strong>ki<br />
(rys. 1) w latach 2008–2009, w sezonie wc<strong>ze</strong>snowiosennym (mar<strong>ze</strong>c/kwiecień, maj), letnim<br />
(c<strong>ze</strong>rwiec, sierpień) i jesiennym (wr<strong>ze</strong>sień, listopad). Punkty poboru prób wód powierzchniowych<br />
zlokalizowano w miejscach oddalonych od osiedli wiejskich i ferm hodowlanych,<br />
aby ograniczyć ewentualny dopływ ścieków bytowo-gospodarczych i hodowlanych.<br />
W pobranych próbkach wód oznaczono stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego metodą spektrofotometryczną<br />
za pomocą spektrofotometru DR/2000 firmy HACH, zgodnie z metodyką tej firmy.<br />
W badanych <strong>wodach</strong> zbadano również stężenie tlenu rozpuszczonego zmodyfikowaną<br />
metodą Winklera, zgodnie z metodyką firmy HACH. W celu sprawd<strong>ze</strong>nia poziomu nawożenia<br />
fosforem, wśród rolników gospodarujących na obszar<strong>ze</strong> zlewni w 2008 roku pr<strong>ze</strong>prowadzono<br />
badania ankietowe, do których wybrano 119 gospodarstw leżących na terenach przyległych<br />
do Śliny. Na podstawie uzyskanych wyników sporządzono bilans <strong>fosforu</strong> metodą „na<br />
powierzchni pola” [Fotyma i in. 2001].<br />
Uzyskane wyniki opracowano za pomocą programu statystycznego STATISTICA 9.<br />
Zbadano zależność między średnimi stężeniami <strong>fosforu</strong> ogólnego w pobranych <strong>wodach</strong> Śliny<br />
a zużyciem nawozów fosforowych, przy poziomie ufności 0,05.<br />
3. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA<br />
Duże stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego wystąpiło w <strong>wodach</strong> pobranych niemal we wszystkich<br />
punktach w obu latach badań. Pr<strong>ze</strong>kroczyło ono średnio dwukrotnie wartość<br />
0,4 mg P·dm -3 przypisaną II klasie <strong>jako</strong>ści wód powierzchniowych [Rozporząd<strong>ze</strong>nie... 2008]<br />
(rys. 2). W pierwszym roku badań najmniejs<strong>ze</strong> stężenie zanotowano w wodzie w punktach<br />
11–15, co było związane z położeniem tych punktów w miejscach oddalonych od intensywnej<br />
gospodarki rolnej, na obszar<strong>ze</strong>, na którym dominują użytki zielone (rys. 1). Najwięks<strong>ze</strong><br />
stężenie wystąpiło w sierpniu i wr<strong>ze</strong>śniu i było ono blisko 11-krotnie więks<strong>ze</strong> niż dopuszczalna<br />
zawartość tego biogenu w <strong>wodach</strong> płynących. Podobne zwięks<strong>ze</strong>nie zawartości <strong>fosforu</strong><br />
stwierdzono również w 2009 roku. Taki rozkład stężeń <strong>fosforu</strong> ogólnego w okresie letnim<br />
w obu badanych latach był związany z deficytem tlenowym, o czym piszą w swoich pracach<br />
inni autorzy. Z badań Milera (2002) oraz Dojlido i in. [1998] wynika, że stężenie związków<br />
<strong>fosforu</strong> w dużej mier<strong>ze</strong> zależy od zawartości tlenu rozpuszczonego. Zwięks<strong>ze</strong>nie stężenia<br />
<strong>fosforu</strong> w warunkach <strong>jedno</strong>c<strong>ze</strong>snego zmniejs<strong>ze</strong>nia zawartości tlenu rozpuszczonego może<br />
być spowodowane uwalnianiem się rozpuszczalnych związków <strong>fosforu</strong> w warunkach anaerobowych,<br />
co zachodzi pr<strong>ze</strong>de wszystkim w sezonie letnim. Można więc przypuszczać,<br />
331
Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />
że jedną z przyczyn występowania wysokiego stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny<br />
w miesiącach letnich było stwierdzone małe stężenie tlenu rozpuszczonego.<br />
Rys. 2. Stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina badane a) w 2008 roku, b) w 2009 roku<br />
Fig. 2. Concentrations of total phosphorus in River Ślina a) in 2008, b) in 2009<br />
332
<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />
Zmniejszanie się stężenia tlenu latem jest związane nie tylko z niewielkimi pr<strong>ze</strong>pływami,<br />
jakie występują w warunkach niskiego stanu wody, ale również z rozkładaniem się materii<br />
organicznej na dnie r<strong>ze</strong>ki i zwiększonym zapotr<strong>ze</strong>bowaniem na tlen roślinności wodnej<br />
i przybr<strong>ze</strong>żnej.<br />
Wyniki badań wskazują, że istnieje zależność między średnim stężeniem <strong>fosforu</strong> ogólnego<br />
a porami roku (rys. 3). Najwięks<strong>ze</strong> stężenie tego biogenu stwierdzono latem oraz<br />
wc<strong>ze</strong>sną jesienią, najmniejs<strong>ze</strong> zaś wiosną. Małe stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny<br />
zanotowano w próbkach wód pobranych na początku c<strong>ze</strong>rwca oraz w kwietniu i maju<br />
2009 r. Było ono średnio dwukrotnie mniejs<strong>ze</strong> niż najwięks<strong>ze</strong> stwierdzone stężenie.<br />
Podobne wyniki uzyskali Grabińska i in. [2004], którzy wskazują, że największą zawartość<br />
związków <strong>fosforu</strong> w <strong>wodach</strong> powierzchniowych obserwuje się latem i wc<strong>ze</strong>sną jesienią,<br />
najmniejszą natomiast w sezonie wiosennym.<br />
Rys. 3. Sezonowe wartości stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w r<strong>ze</strong>ce Ślina w okresie badawczym<br />
2008–2009<br />
Fig. 3. Seasonal concentrations of total phosphorus in the River Ślina 2008–2009<br />
Sezonowy rozkład stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego zaobserwował także Banaszuk [2004],<br />
badając nizinną r<strong>ze</strong>kę Awissa (dopływ Narwi). Zauważył on, że jego zawartość była największa<br />
w okresie letnim (lipiec i sierpień).<br />
Taki rozkład stężenia może być związany z intensywnym parowaniem w warunkach<br />
małego zasilania cieku. Sama ewapotranspiracja nie mogła być jednak przyczyną tak dużego<br />
stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w badanej r<strong>ze</strong>ce, można więc przypuszczać, że jedną<br />
z przyczyn podwyższonego stężenia tego biogenu w <strong>wodach</strong> Śliny jest stosowanie nadmiernych<br />
dawek nawozów. Uważa się, że fosfor słabo migruje w środowisku glebowym<br />
333
Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />
<strong>ze</strong> względu na twor<strong>ze</strong>nie trudno rozpuszczalnych związków fosforanowych [Ruszkowska<br />
i in. 1984, Panak 1995], jednak w przypadku gleb lekkich, które dominują na badanym obszar<strong>ze</strong>,<br />
oraz w wyniku długotrwałego nawożenia jest możliwe wysycenie gleb tym składnikiem<br />
i jego migracja w profilu glebowym. Sezonowe zwięks<strong>ze</strong>nie stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego<br />
może wynikać także z tego, że wc<strong>ze</strong>sną wiosną składniki nawozowe nie są jeszc<strong>ze</strong> wymywane<br />
z powierzchni gruntu, a w okresie wegetacyjnym roślin w większości są wykorzystywane<br />
pr<strong>ze</strong>z uprawy, latem natomiast może występować częściowe wymywanie z profilu<br />
glebowego oraz zmywanie nawozów pr<strong>ze</strong>z opady atmosferyczne, ponieważ w tym<br />
okresie fosfor nie jest już wykorzystywany pr<strong>ze</strong>z rośliny i może występować w nadmiar<strong>ze</strong>.<br />
Przyczyną dużego stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny może być również znaczny<br />
udział gleb hydrogenicznych w jej dolinie. W takich glebach następuje wzmożona migracja<br />
połąc<strong>ze</strong>ń fosforanowych z kwasami fulwowymi [Bartos<strong>ze</strong>wicz 1979]. Inną przyczyną<br />
podwyższonego stężenia tego biogenu, zwłaszcza w górnym odcinku r<strong>ze</strong>ki, jest występowanie<br />
lasów łęgowych tuż przy korycie r<strong>ze</strong>ki. Materia organiczna pochodząca z gleb oraz<br />
obumarłych roślin i liści, pr<strong>ze</strong>dostając się do wód powoduje wzbogacanie ich w organiczne<br />
formy <strong>fosforu</strong>. Na dopływ <strong>fosforu</strong> na tym odcinku r<strong>ze</strong>ki ma również wpływ system odwadniający,<br />
w postaci rowów melioracyjnych. Badania Koca i in. [1999] nad odpływem biogenów<br />
z obszarów rolniczych dowodzą, że systemem odwadniającym odprowadzana jest większa<br />
ilość <strong>fosforu</strong> ogólnego z obszarów leśnych niż z pól uprawnych. Z biegiem r<strong>ze</strong>ki substancje<br />
organiczne ulegają rozkładowi i mineralizacji, co powoduje zmniejszanie się zawartości<br />
<strong>fosforu</strong> ogólnego.<br />
Ma to odzwierciedlenie w <strong>jako</strong>ści wód Śliny. Z biegiem r<strong>ze</strong>ki zmniejszała się zwartość<br />
<strong>fosforu</strong> ogólnego w jej wodzie (rys. 4). Duże stężenie tego biogenu w 2008 roku stwierdzono<br />
w górnym odcinku r<strong>ze</strong>ki. Jakość wody <strong>ze</strong> względu na ten parametr pogorszyła się na tym<br />
odcinku za sprawą dopływów A i B, korzystnie na zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego wpłynął natomiast<br />
dopływ E w środkowym odcinku r<strong>ze</strong>ki. Średnie stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego zwiększyło<br />
się w dolnym odcinku r<strong>ze</strong>ki, za dopływem G. W 2009 roku na całej długości r<strong>ze</strong>ki nie stwierdzono<br />
znaczących wahań stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego. Jedynie na 31. kilometr<strong>ze</strong>, za dopływem<br />
F, jego zawartość nieznacznie się zmniejszyła. Mimo poprawy <strong>jako</strong>ści wody na docinkach<br />
z czystymi dopływami, stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w wodzie Śliny znacznie pr<strong>ze</strong>kroczyło<br />
wartość dopuszczalną dla II klasy czystości wód.<br />
W badanych gospodarstwach zużycie nawozów w postaci czystego składnika wynosiło<br />
od 16 do 46 P kg·ha -1 . Poziom nawożenia istotnie wpłynął na zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego<br />
w <strong>wodach</strong> Śliny. Z analizy statystycznej wynika, że istnieje dodatnia istotna zależność<br />
między ilością zużytych nawozów fosforowych a stężeniem <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny<br />
(rys. 5).<br />
334
<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />
Rys. 4. Zamiany stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego z biegiem r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />
Fig. 4. Changes of total phosphorus concentrations with the kilometer of River Ślina<br />
Taka zależność wskazuje na pr<strong>ze</strong>dostawanie się składników nawozowych, które nie<br />
zostały wykorzystane pr<strong>ze</strong>z rośliny do wód powierzchniowych, o czym świadczyły nadwyżki<br />
<strong>fosforu</strong>.<br />
Rys. 5. Zależność stężenia <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina od poziomu nawożenia<br />
Fig. 5. Dependence of concentrations of total phosphorus from the level of fertilization in River<br />
Ślina<br />
335
Małgorzata Rauba, Ewa Rauba<br />
4. WNIOSKI<br />
1. Na podwyższoną zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina ma wpływ małe stężenie<br />
rozpuszczonego tlenu.<br />
2. Stężenie <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>cznych w dużej mier<strong>ze</strong> zależy od pory roku –<br />
najwięks<strong>ze</strong> wystąpiło w miesiącach letnich i było spowodowane małym zasilaniem cieku,<br />
zmniejszonym stężeniem tlenu rozpuszczonego oraz częściowym wymywaniem,<br />
pr<strong>ze</strong>z wody opadowe, nadwyżek <strong>fosforu</strong> pochodzącego z nawozów.<br />
3. Stwierdzono istotną dodatnią korelację między stężeniem <strong>fosforu</strong> ogólnego a poziomem<br />
nawożenia, wyrażoną współczynnikiem Pearsona 0,58 w pierwszym roku badań.<br />
4. Dopływy wód nie wypłynęły istotnie na zawartość <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> Śliny.<br />
PIŚMIENNICTWO i akty prawne<br />
BANASZUK P. 2004. Identyfikacja procesów kształtujących skład chemiczny małego cieku<br />
w krajobrazie rolniczym na podstawie analizy czynnikowej. Woda-Środowisko-Obszary<br />
Wiejskie t. 4 z. 1(10): 103–116.<br />
BARTOSZEWICZ A. 1979. Zasolenie wód glebowo-gruntowych Wielkopolski oraz jego<br />
zwią<strong>ze</strong>k z warunkami glebowymi oraz intensyfikacją nawożenia. Rocz. AR w Poznaniu<br />
91:. 53.<br />
DOJLIDO J., WOYCIECHOWSKA J., TABORYSKA B., SZKUTNICKI J. 1998. Wymywanie<br />
związków azotu i <strong>fosforu</strong> w zlewniach rolniczych dopływów Górnej Wilgi. Wiadomości<br />
Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej t. XXI (XLII) z. 4: 39–73.<br />
DURKOWSKI T. 1997. Zasoby wodne a <strong>jako</strong>ść wody w rolnictwie. Zeszyty Edukacyjne,<br />
3/97. IMUZ, Falenty: 17–38.<br />
Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000<br />
roku w sprawie ustanowienia ram dla działalności Wspólnoty w dziedzinie polityki<br />
wodnej. Dz. Urz. WE L327/1 z dnia 22.12.2008 r.<br />
Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód pr<strong>ze</strong>d<br />
zanieczyszc<strong>ze</strong>niami powodowanymi pr<strong>ze</strong>z azotany pochod<strong>ze</strong>nia rolnic<strong>ze</strong>go. (Dz.<br />
Urz. WE L375 z dnia 31.12.1991 r.<br />
FOTYMA M., JADCZYSZYN T., PIETRUCH Cz. 2001. System wspierania decyzji w zakresie<br />
zrównoważonej gospodarki składnikami mineralnymi – MACROBIL. Pam. Puł. 124:<br />
81–89.<br />
GRABIŃSKA B., KOC J., GLIŃSKA-LEWCZUK K. 2004. Wpływ użytkowania zlewni Narwi<br />
na zagrożenie wód związkami <strong>fosforu</strong>. Nawozy i nawożenie 2(19): 178–191.<br />
KOC J., SZYMCZYK S., PROCYK Z. 1999. Czynniki kształtujące wymywanie azotu, <strong>fosforu</strong><br />
i potasu z gleb uprawnych. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. 467: 119–125.<br />
336
<strong>Rolnictwo</strong> <strong>jako</strong> <strong>jedno</strong> <strong>ze</strong> źródeł <strong>fosforu</strong> ogólnego w <strong>wodach</strong> r<strong>ze</strong>ki Ślina<br />
KUPIEC J., ZBIERSKA J. 2010. Nadwyżki <strong>fosforu</strong> w wybranych gospodarstwach rolnych na<br />
obszarach szc<strong>ze</strong>gólnie narażonych na zanieczyszc<strong>ze</strong>nia azotem. Woda-Środowisko-<br />
Obszary Wiejskie, t. 10 z. 1(29): 59–71.<br />
MILER A. T. 2002. Skład chemiczny oraz unosiny i zawiesiny w ciekach dwóch mikrozlewni<br />
o kontrastowym zalesieniu. Pr<strong>ze</strong>gląd Naukowy. Inżynieria i Kształtowanie Środowiska.<br />
Rocz. XI, z. 2(25): 62–70.<br />
PANAK H. (red.) 1995. Pr<strong>ze</strong>wodnik metodyczny do ćwic<strong>ze</strong>ń z chemii rolnej. Wyd. ART.<br />
Rozporząd<strong>ze</strong>nie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie klasyfikacji<br />
stanu <strong>jedno</strong>litych wód powierzchniowych. Dz.U. 2008, nr 162, poz. 1008.<br />
RUSZKOWSKA M., RĘBOWSKA Z., SYKUT S., KUSIO M. 1984. Bilans składników pokarmowych<br />
w doświadc<strong>ze</strong>niu lizymetrycznym. Pam Puł. 82: 7–28.<br />
STEINECK S., JAKOBSSON CH., CARLSON G. 2002. Fosfor – stosowanie, wykorzystanie<br />
pr<strong>ze</strong>z rośliny uprawne i nagromad<strong>ze</strong>nie w glebach użytków rolnych. W: B. Sapek<br />
(red.) <strong>Rolnictwo</strong> polskie i ochrona <strong>jako</strong>ści wody – monografie. Zeszyty Edukacyjne 7.<br />
IMUZ, Falenty: 25–37.<br />
337