Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

neetničkim sponama. Kod komunista vizija poželjnog društva nije bio skup kulturno i etnički
ravnopravnih pojedinaca (sunarodnika po poreklu), već pre svega u društveno-ekonomskom
pogledu izjednačenih ljudi i grupa. U socijalističkim režimima klasne suprotnosti potiskivale su
nacionalne, a prosvetiteljski ateizam slabio konfesionalne napetosti. Dok se u različitim
oblicima buržoaskih ideologija i sistema sreće rasizam (konzervativni i liberalni rasizam u
SAD, nemački fašistički rasizam), kod levice različita, mahom pragmatična oživljavanja
nacionalizma, nisu nikada primala ekstremni rasistički ton (npr. Kominternina uputstva o
podsticanju nacionalizma u razbijanju antiboljševičke Jugoslavije 1924-1935). Najopštije
govoreći, komunisti nisu naciji prilazili kao entitetu nezavisnom od volje pojedinca, već je
shvatali kao stvar izbora (Staljin se kao Gruzijac osećao Rusom, a Tito, rođen u hrvatskoslovenačkom
braku, često se izjašnjavao Jugoslovenom). Na Balkanu je sa socijalističkom
modernizacojom odozgo stizalo i državno poimanje nacije čija je posledica i stvaranje novih
političkih nacija. Prioritet klasne radničke solidarnosti nad nacionalnom slabio je objektivno
prisutni etničko-konfesionalni potencijal zakasnelih nacija u ovom prostoru. Ipak sa uvođenjem
višepartijskog sistema 1990. u Jugoslaviji oživljava arhaično narodnjačko shvatanje nacije kao
zajednice vezane poreklom i kulturom. Bilo bi pogrešno odgovornost za ovo stanje pripisati
isključivo komunističkoj politici potiskivanja nacionalnog osećanja, a smetnuti s uma snažan
uticaj nasleđa i hazardnu politiku poslekomunističkih režima. Jedno često poređenje može
ilustrovati značaj dugih procesa ove vrste u istoriji. Tokvil se divio građanskom osećanju
Amerikanaca: jednoj naciji sačinjenoj od svih nacija sveta, društvu bez istorije i predrasuda,
sećanja i kolotečine. Ovde su manje važni prigovori Tokvilovoj oceni o demokratskom
karakteru američke nacije, koja je do 1860-ih počivala na službenom robovlasništvu i
podvlašćenosti obojenih. Može li, naime, društvo čiji je razvoj u skoroj prošlosti počivao na
institucionalizovanom robovlasništvu, a koje ni danas nije prevladalo rasizam, biti obrazac
formiranja demokratske nacije? Važnije je u «američkom loncu za topljenje» uočiti odsustvo
nasleđa koje nije pritiskalo «društvo bez istorije». U socijalističkoj Jugoslaviji napetosti
između nacija ispoljavale su se najotvorenije u ekonomskom obliku pokrivajući zapretene
konfesionalne i etničke sadržaje presocijalističkog nasleđa. Za razliku od SAD, bila su živa
istorijska sećanja različite starosti, koja su se lako dala razbuditi, kao i narodnjačko shvatanje
nacije koje je 1990. aktivirano kao sredstvo za rušenje komunističkog shvatanja nacije.
U svakom režimu nacionalizam se ispoljava u meri u kojoj to dopušta ideologija i
opšteprihvaćeni sistem vrednosti. U Titovoj Jugoslaviji ispoljeni nacionalizam bio je direktno
ili indirektno materijalne prirode, jer je političko (klasno) shvatanje nacije bilo nadmoćno nad
etničkim. Latentno prisutnu međunacionalnu napetost su frakcije monopolske partije podsticale
i obuzdavale odozgo, a nošena je pretežno osećanjem ugroženosti materijalnih interesa i
prestiža vlastite grupe. Odozgo usmeravani i dozirani, politički nacionalizam ispoljavao se u
krilu komunističke ideologije u dozvoljenom obliku spora oko regionalnih ekonomskih
interesa. Premda Veber izričito tvrdi da patos nacionalnog emocionalnog uticaja nije pretežno
ekonomskog porekla, već se zasniva na osećanju prestiža koji se može povezati sa specifičnom
verom u odgovornost pred potomcima za način na koji se raspodeljuje moć između svoje i tuđih
političkih zajednica, u socijalizmu se pomenuti uticaj legalno ispoljavao samo u formi zaštite
regionalnih ekonomskih interesa. Pošto u komunističkom internacionalizmu nije bilo mesta
«krvnom pravu», a u ideologiji SKJ je oslobodilački učinak jugoslovenskih nacija i njihovih
žrtava simetrično razdeljen, preostala je odbrana nacionalnog prestiža pretežno zaštitom
ekonomskih interesa, i to gotovo isključivo unutar partijskog vrha. Povremena emfatična
prihvatanja, odbijanja i ravnodušnost prema nacionalnom samopoimanju pretežno su odozgo
dozirani nalazeći u različitim grupama nejednak odjek. Spontani nekontrolisani sukobi
zatvarani su u najuža partijska tela, gde je jedinstvo lakše uspostavljano privremenim
kompromisima čelnika, Titovom arbitražom i čistkama. Ubrzani i neravnomerni razvoj zemlje
izazvao je potrese, raslojavanja i nove oblike sukoba, napetost između razvijenih i nerazvijenih,
stvaranje novih centara itd. U višenacionalnoj državi to je lako prelazilo u osećaj regionalne i
nacionalne eksploatisanosti.
106