Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

kultura, nešto kraći je boljševički ideološki okvir ovog napora, a najkraći proces je usmeravala
osobena zamisao samoupravne socijalističke federacije bez vodećeg naroda.
Ni u prostornom pogledu užeregionalna istorija nije dovoljno obuhvatna celina za proučavanje
balkanskog nacionalizma, čija se osobenost može uočiti jedino poređenjem sa drugim
kontinentalnim verzijama. U Evropi su se u novom veku razvila dva osnovna oblika poimanja
nacionalne suštine: etničko – genealoški i građansko – teritorijalni (Šnaper 1996, Smith 1995).
Po prvom shvatanju, koje je u izvornom obliku nemačko, nacija je pre svega skup pojedinaca
koje povezuje zajedničko poreklo, kultura i jezik, a nacionalizam je izraz osećanja inferiornosti
jezičkih grupa i vraćanja mitu koji idealizuje prošlost. U drugom, zapadnjačko – francuskom i
američkom poimanju nacije prevladavaju građansko – teritorijalne komponente: nacionalnost je
vezana za pripadnost državi, a ne poreklu, a u skladu sa liberalno -prosvetiteljskim
individualističkim vrednostima, nacionalizam je zaokupljen oslobađanjem pojedinca i
kosmopolitski je po namerama. Reč je o dubljim idejnoistorijskim polarnim suprotnostima
između nemačke romantike i francuskog i engleskog prosvetiteljstva.
kulturna nacija - građanska (državna) nacija
narod predaka - narod građana
nacija priroda - nacija ugovor
romantika - prosvetiteljstvo
holizam - individualizam.
Pomenuta idealnotipska polarizacija može se uočiti u diferenciranom pregledu osnovnih
regionalnih žarišta savremenog evropskog nacionalizma: (1) zapadnoevropski nacionalizmi
(irski problem, pokret za bretonsku i flamansku autonomiju, škotski nacionalizam, baskijski i
katalonski separatizam); (2) balkanski nacionalizmi istekli iz zakasnele reakcije na raspad
Austrougarskog i Otomanskog carstva (nacionalizmi u Jugoslaviji i grčko-turski sukob); (3)
srednjoevropski nacionalizmi (slovačko-mađarski, rumunsko-mađarski i češko-nemački sukob,
kao i nacionalizam novih baltičkih republika); (4) istočnoevropski nacionalizam (ruskoukrajinski
sukob); (5) evroazijski krug (sukobi na Kavkazu istekli iz separatizma bivših
sovjetskih republika) (Smith 1995, Hobsbawn 1993). Uprkos vidljivoj sklonosti ka šovinizmu i
sukobima nacija, nacionalnost je još uvek prilično snažan okvir traganja za identitetom
pojedinca jer zadovoljava ljudsku težnju za ukorenjenošću, sigurnošću i solidarnošću. Izgleda
da ovom okviru još uvek nisu ozbiljni konkurenti raznolike verzije pannacionalizama,
idejnopolitičkih pokreta koji traže nadnacionalno jedinstvo na bazi nekog zajedničkog
kulturnog porekla: panturcizam, panslavizam, panafrikanizam, panamerikanizam ili
panevropejstvo. Jedna verzija panslavizma bilo je jugoslovenstvo u različitim verzijama:
unitarnoj, federativnoj, buržoasko-monarhističkoj i republikansko-socijalističkoj. Bila je to
integrativna i defanzivna idejnopolitička tvorevina,čiji je manje ili više uspešan učinak bila
kosmopolitizacija izmešanog balkanskog prostora. Istoričan uporedni okvir za proučavanje
nacionalnih sukoba mora u svakom regionu i istorijskom razdoblju razlikovati u državotvornom
pogledu više ili manje uspešne nacije. U prve spadaju nacije i narodi sa dužom državnom
tradicijom (Kastiljanci, Englezi, Šveđani, Rusi, Poljaci, Mađari, Srbi itd.), a u druge mahom
manje nacije sa zakasnelom ili neuspelom državnom emancipacijom (Baski, Katalonci, Velšani,
Bretonci, Korzikanci, Ukrajinci, Tatari, Hrvati, Muslimani itd.) (Smith 1955. p. 60-61). Od 18.
veka, verske ratove postupno zamenjuju nacionalni sukobi, napetost između manjih i većih
nacija primala je različite oblike prikrivenog ili otvorenog hegemonizma. Tokom istorije u
Evropi su se pojedinci i društvene grupe na istom prostoru osećali pripadnicima različitih
kulturnih, kolektivnih, regionalnih i ideoloških identiteta: hrišćanin, pravoslavac, Jugosloven,
Srbin, Hercegovac i sl. Manje ili više skrivena, nacija je uvek stajala u pozadini, a bez
oživljavanja prošlosti nije se mogla utemeljiti.
Snaga i trajnost međunacionalnih sukoba, kao i obrasci njihovog rešavanja, u različitim
evropskim regionima zavisili su od više činilaca: (1) karaktera i stupnja etničke izmešanosti
(verska, jezička, kulturna i rasna šarolikost, odnos većinskih i manjinskih nacionalnih grupa),
(2) stupnja institucionalizovanog rešavanja međunacionalnih sukoba ili njihovog
neutralizovanja: postojana država omeđenog prostora (snažne države koje stolećima kontrolišu
94