M-r Nazmi MALIQI TOLERANCA POLITIKE NÃ FUNKSION TÃ PAQES
M-r Nazmi MALIQI TOLERANCA POLITIKE NÃ FUNKSION TÃ PAQES
M-r Nazmi MALIQI TOLERANCA POLITIKE NÃ FUNKSION TÃ PAQES
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
M-r <strong>Nazmi</strong> <strong>MALIQI</strong><br />
<strong>TOLERANCA</strong> <strong>POLITIKE</strong><br />
NË <strong>FUNKSION</strong> TË <strong>PAQES</strong><br />
5
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Për botuesin: FRIEDRICH EBERT STIFTUNG<br />
Shkup<br />
Milinka Trajkovska<br />
Recenzent:<br />
Prof. Dr. Trajan Gocevski<br />
Prof. Dr. Biljana Vankovska<br />
Lektura dhe korrektura: Liri Lena<br />
Redaksia: KLUBI DEMOKRATIK - SHKUP<br />
Shtypi:<br />
CIP Katalogizacija vo publikacija Narodna i<br />
univerzitetska biblioteka<br />
"Sv. Kliment Ohridski", Shkup<br />
br.<br />
ISBN<br />
6
M-r <strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
<strong>TOLERANCA</strong> <strong>POLITIKE</strong><br />
NË <strong>FUNKSION</strong> TË <strong>PAQES</strong><br />
7
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
8
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
PËRMBAJTJA<br />
Hyrje ................…………………………................................ 15<br />
Kreu i parë I<br />
1. Formimi i qëndrimeve pozitive të tolerancës politike ....... 19<br />
2. Hulumtime për tolerancën politike .................................... 24<br />
3. Toleranca politike si faktor i stabilizimit demokratik ........ 27<br />
Kreu i dytë II<br />
Përcaktimi konceptual i tolerancës politike,<br />
paqes dhe sigurisë<br />
1. Vërejtje hyrëse për përcaktimin konceptual të tolerancës<br />
politike ................................................................................. 31<br />
1.2. Koncepti i tolerancës politike ..............………................... 32<br />
1.3. Krijimi i dallimeve ............………...................................... 34<br />
1.4. Teorija e lirisë, demokracisë dhe tolerancës politike........... 39<br />
1.5. Si shihen në Republikën e Maqedonisë këto raportedemokraci<br />
dhe tolerancë politike ........................................ 43<br />
1.6. Siguria qytetare .........................……….............................. 46<br />
1.6.1. Gjendja e sigurisë .……………………........................... 46<br />
1.7. Arritja e paqës ....... ............................................................ 47<br />
1.8. Sistemi kolektiv i sigurisë dhe mbrojtjes së<br />
Republikës së Maqedonisë.................................................... 50<br />
1.9. Siguria e strukturës Evropjane...…................................. ..... 51<br />
Kreu i tretë III<br />
Toleranca politike si kulturë-<br />
Faktor i i ruajtjes së paqes dhe sigurisë<br />
1. Toleranca politike si faktor i ruajtjes së paqes dhe sigurisë.... 53<br />
1.1. Bazat empirike të teorive të demokracisë dhe të<br />
tolerancës politike.................................................................... 54<br />
1.2. Kultura politike, demokracija dhe toleranca politike............... 55<br />
9
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1.3. Tranzicioni demokratik dhe toleranca..................................... 57<br />
1.4. Liritë politike .......................................................................... 58<br />
1.5. Baraspesha politike .............…….......................................... 63<br />
1.6. Politika, etika dhe filozofia .................................................... 64<br />
1.7. Faktorët e aktivitetit politik .......…......................................... 69<br />
1.7.1. Toleranca politike ………………......................................... 70<br />
1.7.2. Shteti i së drejtës, politika dhe toleranca .............................. 71<br />
1.7.3. Dallimet kulturore dhe dezintegrimi shoqëror ...................... 72<br />
1.8. Çështjet ideore të zhvillimit të njeriut ................................... 74<br />
1.8.1. Konventa Evropjane për mbrojtje nga torturat dhe sjelljeve<br />
jonjerëzore ........................................................................... 75<br />
1.8.2. Karakteristikat themelore të tranzicionit demokratik ............ 78<br />
1.8.3. Ndryshimet politike nga konfrontimi në akomodim.............. 78<br />
1.8.4. Mediumet dhe politika .......................................................... 80<br />
1.9. Toleranca politike si faktor i ruajtjes së paqes dhe të<br />
sigurisë në rrethanat ballkanike ........................................... 86<br />
Kreu i katërt IV<br />
Toleranca politike e mbështetur në respektimin e dallimeve:<br />
individuale, sociale, fetare, kombëtare dhe gjuhësore<br />
1. Përvoja të Republikës së Maqedonisë ................................... 89<br />
1.1. Rroli i dispozitave kushtetutare dhe zgjidhjeve ligjore në<br />
mbarështrimin dhe zgjidhjen e problemeve .......................... 90<br />
1.2. Qytetarët dhe rroli i tyre për ruajtjen e paqes dhe sigurisë..... 90<br />
1.3. Pakicat- rroli i tyre në ruajtjen e paqes dhe sigursisë ............ 91<br />
1.4. Dispozita për të drejtat e pakicave të përfshira në disa<br />
Dokumenta ndërkombëtare ................................................... 92<br />
1.5. Toleranca politike na mardhënjet e brendëshme si faktor i<br />
rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Republikën<br />
e Maqedonisë ........................................................................... 95<br />
1.6. Momente të mundëshme kontestuese për përmirësimin e<br />
mëtejshëm të mërdhënjeve ndëretnike në Republikën e<br />
Maqedonisë ............................................................................... 96<br />
1.7. Lojaliteti si obligim qytetar ...................................................... 101<br />
1.8. Hulumtime me qëllim të përcaktimit të problemeve që<br />
qëndrojnë në rrugën e tolerancës politike ................................ 103<br />
10
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.9. Këshilli i Evropës dhe Konventa kornizë për të drejtat e<br />
pakicave nacionale ............................................................. 107<br />
Kreu i pestë V<br />
Toleranca politike dhe proceset demokratike për ndërtimin e<br />
mardhënjeve të brendshme dhe të jashtme – faktorë për ruajtjen e<br />
paqes dhe stabilitetit<br />
1. Toleranca politike dhe proceset demokratike për<br />
ndërtimin e mardhënjeve të brendhëshme dhe<br />
të jashtme ........................................................................... 111<br />
1.1. Proceset demokratike për ndërtimin e mardhënjeve të<br />
Brendëshme .................................................................... 111<br />
1.2. Politika e mbrojtjes dhe mardhënjet e brendëshme ......... 112<br />
1.3. Rregullimi normative i mbrojtjes së Republikës së<br />
Maqedonisë ..................................................................... 115<br />
1.4. Partitë politike dhe mbrojtja e R. së Maqedonisë ............ 116<br />
1.5. Ushtria dhe pushteti politik si mardhënje e brendëshme në<br />
Vendet demokratik ........................................................... 117<br />
1.5.1. Depolitizimi i ushtrisë...................................................... 118<br />
1.5.2. Ushtria dhe qytetarët në sistemet demokratike ............... 119<br />
1.5.3. Raportet civile- ushtarake në demokraci ......................... 121<br />
1.6. Rëndësia e demokracisë bashkëkohore ........................... 121<br />
1.6.1. Vendet e mëdha demokratike do të mbeten<br />
demokratike ..................................................................... 124<br />
1.6.2. Rruga drejt paqes në disa rajone të botës ........................ 125<br />
1.6.3. Probeleme të reja në rrugën drejt paqes ......................... 127<br />
1.6.4. Ç’duhet bërë sot në rrugën për ruajtjen e paqes .............. 129<br />
1.6.5. Ç’është realiteti për mirëqenjen njerëzore ...................... 131<br />
1.7. Procesi i transformimit në vendet në tranzicion .............. 132<br />
1.8. Toleranca politike si faktor për ndërtimin e mardhënjeve të<br />
brendëshme në ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Republikën<br />
e Maqedonisë ..................................................................... 136<br />
1.9. Pozita politike dhe ushtarako politike e Republikës së<br />
Maqedonisë ..................................................................... 137<br />
11
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Kreu i gjashtë VI<br />
Konfliktet si dukuri shoqërore dhe zgjidhja tyre<br />
1. Konfliktet si dukuri shoqërore…....................………........ 141<br />
1.1. Përkufizimi i konfliktit ...............….................................... 143<br />
1.2. Konfliktet, paqa dhe siguria ndërkombëtare ...................... 144<br />
1.3. Nevojat themelore të njerëzve, frustacionet dhe konfliktet<br />
Etnike .................................................................................. 145<br />
1.4. Konflikti ndërkombëtar ..........................…….................... 145<br />
1.5. Konfliktet kronike .…………… ........................................ 146<br />
1.6. Konflikti politik .....................……..................................... 147<br />
2. Luftërat si fenomene shoqërore ........................................... 148<br />
3. Toleranca dhe mirëkuptimi si parakusht për pvr pengimin<br />
dhe zgjidhja e konflikteve .................................................... 153<br />
4. Organizatat ndërkombëtare dhe zgjidhja e konflikteve......... 160<br />
Kreu i shtatë VII<br />
Toleranca politike në mardhënjet ndërkombëtare si<br />
faktorë për ruajtjen e paqes dhe të sigurisë............................. 167<br />
1. Siguria kombëtare dhe mardhënjet ndërkombëtare ............ 167<br />
1.1. Parakushtet për krijimin e konceptit bashkohor të sigurisë. 169<br />
1.2. Përmasat ndërkombëtar të sigurisë kombëtare.................... 170<br />
1.3. Evoluimi i konceptit të paqes ............................................. 172<br />
1.4. Qëndrueshmëria e paqes dhe sigurisë në mardhënjet<br />
bashkohore ndërkombëtare ................................................ 173<br />
1.5. Mekanizmat për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ...................174<br />
1.6. Faktorët për suksesin e ruajtjes së paqes . .......................... 175<br />
1.7. Ndërtimi i paqes ..……………………............................... 177<br />
1.8. Integrimi i rajonit ballkanik në strukturat evroatlantike si<br />
segment i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë .. 178<br />
1.10. Organizatat ndërkombëtare dhe Paqa ….......................... 182<br />
1.10.1. Organizata e Kombeve të Bashkuara dhe paqa................. 182<br />
1.10.2. Bashkimi evropjan dhe identiteti i mbrojtjes ................... 186<br />
1.10.3. OSBE................................................................................ 187<br />
1.10.4. Këshilli i Evropës .....……............................................... 188<br />
12
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.10.5. NATO – Partneriteti për paqe .....…........................... 189<br />
Rezyme .................................................................................... 191<br />
Summary ........................................…..................................... 196<br />
Shtojcë<br />
Marrëveshja kornizë e Ohrit, Dokument i paqes dhe kompromiseve . 201<br />
Bibliografia ............................................................................. 223<br />
13
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
14
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Hyrje<br />
Në fillim të viteve nëntëdhjetë në Republikën e Maqeodnisë u<br />
legalizua pluralizmi politik. Me legalizimin e pluralizmit shtrohej pyetja<br />
themelore – a lidhet toleranca politike, politikisht dhe nga aspekti i interesave<br />
politike edhe me ruajtjen e paqes dhe sigurisë? Lidhur ngushtë me këtë pyetje<br />
është edhe kuptimi i ri i konceptit të paqës dhe sigurisë në drejtim të<br />
përparimit të lirive themelore dhe të të drejtave të njeriut nëprmjet formave<br />
politike dhe demokratike të veprimit.<br />
Duhet theksuar se ky punim mbështetet në disa pikëpamje, teori dhe<br />
hulumtime të caktuara të disa autorëve dhe hulumtuesve për tolerancën si<br />
faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë, si kusht për funkcionimin e një sistemi<br />
demokratik dhe me shpresë se do të jet edhe një kontribut i vogël, i mbështetur<br />
në tolerancën, mirëkuptimin dhe në vlerat demokratike.<br />
Duke u nisur nga konstatimi se është e pamundur siguria apsolute, dhe<br />
se paqja dhe siguria janë kategori relative, gjë që theksohet shumë sot në<br />
bashkësinë ndërkombëtare, se shoqëritë dhe shtetet janë të ndërlidhura dhe të<br />
ndërvarura, në mënyrë të konsiderueshme në mes veti, dhe dominon qëndrimi<br />
se çdo cënim i paqes dhe sigurisë në një rajon shumë shpejtë reflektohet, në<br />
forma dhe mjete të ndryshme, në rajonet fqinje. Ndërsa në raste të veçanta<br />
edhe në bashkësinë ndërkombëtare. Më këtë vërtetohet ideja se me krijimin e<br />
kushteve të reja në bashkësinë ndërkombëtare është krijuar një gjendje në të<br />
cilën është e domosdoshme të harmonizohen interesat e përbashkëta kombëtare<br />
dhe të sigurisë, me çrast OKB, OSBE dhe NATO, janë trup që do të veprojë<br />
në planin e ruajtjes së paqës dhe sigurisë në pajtim me objektivat dhe detyrat e<br />
përcaktuara.<br />
Duke marrë parasysh rëndësinë e madhe të kulturës politike,<br />
demokracinë dhe tolerancën politike për ruajtjen e paqës dhe të sigurisë në<br />
vend dhe më gjerësisht në rajon, edhe në Republikën e Maqedonisë janë bërë<br />
disa hulumtime të cilat kanë si qëllim ti përcaktojnë problemet që i zënë rrugën<br />
tolerancës ndëretnike dhe fetare në shtet. Hulumtime të këtilla janë bërë nga<br />
Instituti i hulumtimeve sociologjike dhe politiko-juridike, si dhe nga institutet e<br />
sociologjisë dhe psikologjisë pran Fakultetit Filozofik në Shkup, agjencia<br />
“Data press “ pran NGB “Nova Makedonija”, e përjavshmja “Puls” etj.<br />
Me këto hulumtime, në rrethanat e reja integruese, toleranca politike<br />
paraqet një vlerë të çmueshme dhe vyrtyt te njërëzit, veçanërisht kur kërkohet<br />
respektimi i dallimeve tek individët dhe grupet e tyre kur është në pyetje ruajtja<br />
e paqës dhe sigurisë. Pa tolerancë politike nuk mund të vendoset as procesi<br />
demokratik në shoqëri, për çka orvaten shoqëritë bashkohore. Prandaj,<br />
15
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
toleranca politike duhet të nxitet, duhet të kultivohet tek qytetarët dhe tek<br />
politikanët, me qëllim të zhvillimit më të shpejtë të një shoqërie demokratike,<br />
sepse kështu krijohen mundësi reale për ruajtjen e susksesshme të paqës dhe<br />
sigurisë.<br />
Nga aspekti i mbrojtjes, shumë me rëndësi është orjentimi i faktorit<br />
politik ndaj zhvillimit të përgjithshëm të proceseve demokratike dhe<br />
inetegruese, tolerancës politike dhe ndërtimit të shtetit qytetar më çka krijohen<br />
supozimet dhe kushtet për stabilizimin e mardhënjeve të brendëshme politike,<br />
si element i rëndësishëm për ruajtjen e paqës dhe sigurisë në Republikën e<br />
Maqedonisë.<br />
Vënja e bazave juridike dhe zhvillimi i masave pozitive për realizimin<br />
e tolerancës politike duhet të nis më bindshëm edhe në vendin tonë. Ndër të<br />
tjera, mund të konstatojmë: Sot, edhe përkundër dallimeve të ndryshme të<br />
tolerancës si përshembull ajo kulturore, fetare etj., jo rastësishtë tolerancës<br />
politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo është kështu, jo se llojet e tjera të<br />
tolerancës janë më pak të rëndësishme, por për shkak se me çështjen e<br />
tolerancës politike lidhen edhe çështje të forcës shoqërore të njerëzve, çështja e<br />
zgjidhjes paqësore të konflikteve në shoqëri, kontestet e ndryshme midis<br />
njerëzve e kështu me radhë.<br />
Në këtë kontekst, për rolin e tolerancës, (në vitin 1987) Drejtori i<br />
përgjithshëm i UNESK-os Frederiko Major, kishte theksuar se toleranca është<br />
përcjellëse e pashmangshme e respektimit të të drejtave të njeriut dhe për<br />
arritjen e paqës.<br />
Në Deklaratën e përgjithshme të OKB janë përcaktuar karakteristikat e<br />
rendit paqësor botëror, të cilat mbështeten në të drejtat themelore të njeriut. Në<br />
deklaratë është theksuar se dhuna mund të ketë të njëjtat pasoja ndaj ngushtimit<br />
të kërkesave demokratike ashtu si edhe jotoleranca. Një nga funkcionet<br />
themelore të demokracisë është t’i lehtësojë ndyshimet eventuale politike pa<br />
dhunë. Pra, mund të themi se demokracija qënësisht është lidhur me paqen,<br />
sigurinë, të drejtat e njeriut dhe tolerancën.<br />
Sipas teorisë të Gibsonit, toleranca duhet të nxitet, të kultivohet te<br />
qytetarët, e pastaj te politikanët, me të vetmin qëllim për zhvillimin e<br />
bashkësisë, sepse liria nuk është e vërtetë apsolute dhe njëmendësi, por<br />
pluralizëm, individualizëm dhe marrëveshje e civilizuar për interesat e<br />
përbashkëta. Në këtë drejtim toleranca zë vend të rëndësishëm.<br />
Me kushtetutën e Republikës së Maqedonisë, çështjet e lirive dhe të<br />
drejtave themelore të njeriut dhe qytetarit janë përmbledhur në një kaptinë të<br />
veçantë, sipas të cilave qytetarët e Republikës së Maqedonisë janë të barabartë<br />
në liritë dhe të drejtat, se jeta e njeriut është e pacënueshme etj. (neni 8, ku<br />
edhe definohen vlerat themelore). Me këtë hapet mundësia që në kuadër të<br />
sistemit të zhvillohet kultura qytetare, politika demokratike për qytetarët që në<br />
një masë të arsyeshme të jenë tolerantë dhe t’i përkrahin rregullat<br />
16
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
demokratike për ndërtimin e mardhënjeve të ndërsjella në një atmosferë të<br />
çliruar nga presionet. Një kulturë e këtillë qytetare në ndërtimin e mardhënjeve<br />
të ndërsjella është me rëndësi edhe për stabilitetin e brendshëm sepse synon<br />
kah kultura e paqes dhe sigurisë.<br />
Në aspektin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë, organizatat ndërkombëtare<br />
të cilat janë angazhuar sot më së shumti si bartës të sigurisë ndërkombëtare dhe<br />
ruajtës së paqes botrore janë: OKB, NATO, OSBE, Këshilli i Evropës,<br />
Bashkimi evropjan, Liga arabe, Vendet e unitetit afrikan, etj.<br />
Në këtë punim, janë analizuar disa dukuri bashkohore të përfshira në<br />
literaturë nga autor të ndryshëm, që kanë të bëjnë me tolerancën, tolerancën<br />
politike, kulturën demokratike, mardhënjet ndëretnike si dhe për respektimin e<br />
të drejetave dhe lirive të njeriut. Një pjesë e konsiderueshme e këtij libri ka të<br />
bëjë me konfliktet dhe zgjidhjen e tyre, mënyrat e evitimit të konflikteve dhe<br />
integrimet Euroatlantike si faktor të rëndësishëm për ruajtjen e paqës dhe<br />
sigurisë.<br />
Autori,<br />
Shkup, Korrik 1999<br />
17
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
18
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kreu i parë I<br />
1. Formulimi i qëndrimeve pozitive<br />
të tolerancës politike<br />
Kusht themelor për ekzistimin e tolerancës është ekzistimi i<br />
dallimeve në ide, në interese, në vlera etj., dhe në mundësinë që ato të<br />
shprehen, pavarsishtë kush është subjekt i këtyre dallimeve. Toleranca,<br />
sipas disa pikëpamjeve të caktuara dhe dominante, nuk paraqet vetëm<br />
faktorin i cili u mundëson të tjerëve t’i shprehin idetë, mendimet,<br />
pikëpamjet të cilat dallohen nga ato që ekzistojnë, nga ato zyrtare, nga<br />
ato të bartësve aktual të pushtetit, por është edhe faktor i kontrrollit të<br />
shprehjes së dallimeve ndërmjet këtyre çështjeve, që është një nga<br />
funkcionet më të rëndësishme të tolerancës si fenomen.<br />
Ekziston përshtypje e përgjithshme se të gjitha shtetet, pa marrë<br />
parasysh se në çfarë mase janë shoqëritë e tilla të organizuara në mënyrë<br />
demokratike, ata mbajnë një kujdes intenziv për ruajtjen e paqes dhe<br />
sigurisë. Një përpjekje e këtillë është e kuptueshme sepse ende ka<br />
burime potenciale për cënimin e paqes dhe sigurisë në kuadër të shteteve<br />
dhe më gjerë. Duke ndërmarrë një numër masash dhe veprimesh në këtë<br />
drejtim, preokupimi i shteteve që pretendojnë të jenë stabile është edhe<br />
në kuadër të mardhënjeve ndërkombëtare, që të kenë kujdes permanent<br />
për sigurinë e tyre.<br />
Për shkak të pranisë së një numri të madh të faktorëve kërcënues<br />
(politik, ekonomik, social, ushtarak e të tjerë), toleranca politike ka<br />
rëndësi të madhe si nga karakteri teorik- shekncor ashtu edhe në atë<br />
praktik shoqëror për ruajtjen e paqës dhe sigurisë. Si përbërës qenësor<br />
në përcaktimin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë është edhe politika, e cila<br />
e përfaqëson njeriun dhe ka efekt në shoqëritë bashkohore të<br />
organizuara demokratike me përgatitijen e individit, si dhe të<br />
kolektiviteteve të ndryshme, ti përcaktojë kufijtë e sjelljes dhe të durimit<br />
të dallimeve te të tjerët, me të cilat për shkaqe të ndryshme (politike,<br />
19
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
fetare, kulturore e të tjera) nuk pajtohet. 1 Kjo përgatitje do të thotë që<br />
njerëzit të sillen në mënyrë të arsyeshme, morale dhe civilizuese në një<br />
masë përkatëse, që varet dhe përcaktohet raport me rrethanat politike e<br />
të tjera në shoqëri. 2<br />
Pikëpamjet e këtilla rreth tolerancës politike kontribuojnë që të<br />
zhvillohen dy koncepte për të:<br />
- Toleranca politike si e mirë instrumentale dhe<br />
- Toleranca politike, si vlerë e brendshme që trajtohet si normë<br />
morale apo si veti e sjelljes së arsyeshme.<br />
Sot edhe përkundër ekzistencës së llojeve të ndryshme të tolerancës,<br />
si për shembull: kulturore, fetare, kombëtare, gjuhësore e të tjera, jo<br />
rastësisht tolerancës politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo bëhet jo për<br />
shkak se llojet e tjera të tolerancës janë më pak qënësore, por për shkak<br />
se me çështjen e tolerancës politike lidhen edhe çështjet e forcës<br />
shoqërore të njerëzve, çështjet për zgjidhjen e konflikteve shoqërore,<br />
qëndrimet e ndryshme të njerëzve në kuadër të një shteti dhe ndërmjet<br />
shteteve. Prandaj për tolerancën politike me të drejtë mund të themi se<br />
është pjesë e të drejtës së pranuar për eksistencën e dallimeve ndërmjet<br />
njerëzve. Pikërishtë këto dallime dhe pranimi i tyre, paraqesin burimin<br />
themelor të tolerancës. Atje ku nuk pranohen dallimet dhe e drejta e<br />
ekzistimit të tyre nuk pranohet as e drejta e tolerancës. Pra nuk ka<br />
tolerancë pa njohjen e të drejtës së dallimeve. Kështu me njohjen e të<br />
drejtës së ekzistimit të dallimeve bëhet një hap përpara në mirëkuptimin<br />
reciprok, në gadishmërinë për dialog për rregullimin e mardhënjeve<br />
ndërmjet njerëzve dhe kolektiviteteve të ndryshme në një shtet dhe<br />
midis shteteve. Me tolerancë politike bashkësia ndërkombëtare përpiqet<br />
të zgjidhë shumë konflikte dhe të krijojë kushte që njerëzit të<br />
respektohen ndërmjet veti, sepse kjo është mënyra e vetme që të ruhet<br />
paqja dhe siguria në një shtet dhe jasht tij. 3<br />
Nëse e drejta e dallimeve është kusht për tolerancën dhe nëse çdo gjë<br />
nis dhe përfundon me të, atëherë me siguri se nuk do të do të paraqitej<br />
problemi i moskuptimit. Por, nëse toleranca ka kufi dhe duhet të ketë<br />
kufi, a mund të jetë kjo e mirë e brendëshme te njerëzit ose në politikë<br />
me të cilën një subjekt realizon ndikimin dhe bënë operacionalizimin e<br />
1 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 287,<br />
Kumanovë, 1997<br />
2 Vladimir Vujçiq. Politiçka tolerancija. Faqe, 15, Defemi Zagreb, 1995<br />
2 Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 1994<br />
20
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
projektit të vet programor në këtë drejtim? Kështu toleranca politike<br />
paraqitet si faktor që mundëson të eksistojnë forma të përhershme<br />
institucionale të organizatave politike e të tjrave, që do të realizojnë<br />
ndikim real te bartësit e pushtetit shtetëror dhe format shoqërore. Në<br />
kuadër të institucioneve të veta dhe nëpërmjet mekanizmave të veprimit<br />
të vet, me tolerancë politike do të mund të krijohen kushte reale për<br />
ruajtjen e paqes dhe stabilitetit ndërsa grupet politike do të realizojnë<br />
vlerat që e përcaktojnë kuptimin e ekzistencës njerëzore. Që këtej delë<br />
edhe e vërteta për motivin e atyre që realisht konsiderojnë se toleranca<br />
politike paraqet respektin ndaj të tjerëve.<br />
Koncepri për tolerancën politike nuk mund të përcaktohet pa<br />
përcaktimin e konceptit të lirisë politike. Nëse toleranca politike është<br />
në kulmin e zhvillimit të vet , atëherë kjo është liri politike e cila nuk<br />
mund të përcaktohet pa ndikimin e teorisë së lirisë politike, e sipas<br />
kësaj- edhe të teorisë së demokracisë.” 4<br />
Nga kjo që paraqitëm mund të konstatojmë se nuk eksiston teori<br />
univerzale për tolerancën politike, por kjo është e lidhur me konceptin e<br />
lirive politike dhe zhvillimin e demokracisë.<br />
“Ndër qytetarët eksistojnë dallime të mëdha individuale, ku secili në<br />
mënyrë të vet i kupton obligimet dhe mbase çdonjëri ka ndjenjë të<br />
ndryshme për përgjegjësinë. Por është e qartë, për shkak të ekzistimit të<br />
dallimeve të mëdha individuale dhe për shkak të ndikimit të rrethanave<br />
të njëjta të jashtme, çdo individ arrin shkallë të ndryshme të qëndrimit<br />
ndaj tolerancës politike dhe në mënyrë të ndyshme i qaset asaj. Çdo<br />
individ arrin shkallë të ndryshme të suksesit: që nga ai i cili aspak nuk<br />
mund të përshtatet, i cili nuk mund të pranojë lojën e mirëkuptimit të<br />
ndërsjellë dhe të tolerancës, që do të thotë nuk mund të gjejë momente<br />
motivuese, deri te ai i cili tërësisht do të aftësohet dhe do të identifikohet<br />
me realitetin, duke kuptuar se toleranca paraqet pjekuri dhe nder të<br />
njeriut.” 5<br />
Që këtej delë edhe paradoksi i tolerancës, sepse ndonjëherë është i<br />
domosdoshëm durimi, të durohet diç që nuk pajtohemi, dhe që mund të<br />
shkatërrojë edhe tolerancën edhe aktorin e saj.<br />
Të larguarit për të sjellë disa qëndrime në lidhje me tolerancën<br />
politike nuk do të thotë se toleranca duhet të nxitet dhe zbatohet, sepse<br />
ekzistenca e saj nuk nënkupton vetëm njohjen e të drejtës së dallimeve,<br />
4 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, Defemi, faqe 17-18, Zagreb, 1995<br />
5 Markuze, Toleranca repressive, J. Primorac, Beograd, 1989<br />
21
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
por edhe përcaktim i domosdoshëm i kufirit të tolerancës. Nëse ajo nuk<br />
ka kufi, thjeshtë nuk mund të ekzistojë. Sepse toleranca nënkupton aftësi<br />
për të t’i duruar dallimet, përkatëisht kapacitet për apsolvimin e tyre dhe<br />
jo vetëm të pajtohesh e të krahasoshesh me dallimet, por kjo shpesh do<br />
të thotë edhe luftë e njëriut me vetveten.<br />
Aspekt i parë kryesor për formulimin e problemit për tolerancën<br />
politike është lidhshmëria e individit me grupin, përkatësisht sa është<br />
individi tolerant, ose jo tolerant në pajtim me mundësinë e zotërimit të<br />
vetvetes, të emocioeve të veta, dhe ti pranojë idetë, vlerat, dallimet dhe<br />
qëndrimet e të tjerëve, me të cilët personalisht nuk pajtohet. Çdo individ<br />
është anëtar i shumë grupeve: të mëdha- siç janë kombi dhe përkatësia<br />
fetare, partia politike dhe i grupeve të vogla- siç janë familja, miqtë,<br />
organizata punuese etj. Ndikim të rëndësishëm në formulimin e<br />
qëndrimeve kanë edhe partitë politike. Me anëtarësimin në ndonjë parti<br />
dhe me përkrahjen e programit të saj forcohen shumë qëndrime të cilat<br />
kanë ekzistuar edhe më parë dhe formohen edhe qëndrime të tjera të reja<br />
që dalin nga të kuptuarit themelor karakteristik për programin e partisë.<br />
Edhe përkatësia në një grup religjioz dhe në ndonjë bashkësi fetare ka<br />
ndikim ndaj qëndrimeve të qytetarëve për tolerancën politike.<br />
Ndikim më të rëndësishëm ndërmjet grupeve kanë grupet primare,<br />
siç janë familja, qarku i miqëve, e tj. Ky ndikim ekziston në radhë të<br />
parë kur këto grupe për individin janë grupe referuese, normat e të<br />
cilëve ata i pranojnë ashu si edhe të grupeve që nuk i përkasin, por që<br />
duan tu takojnë.<br />
Akspekt tjetër i rëndësishëm për formimin e qëndrimeve pozitive<br />
dhe për perspektive të tolerancës politike është informimi. Dihet<br />
mirëfilli se kur dëshirojmë që të formohet një qëndrim te individi, qoftë<br />
pozitiv apo negativ, përpiqemi që këtë ta realizojmë me prezentimin e të<br />
dhënave që e shprehin arsueshmërinë logjike të qëndrimit për të cilin<br />
jemi angazhuar dhe dëshirojmë që ai të jetë edhe qëndrim i të tjerëve.<br />
Përvojat dhe njohuritë që i kemi për të, padyshim paraqesin faktor për<br />
formulimin e qëndrimeve. Shembuj për rrolin dhe rëndësinë e<br />
informimit për formulimin e qëndrimeve ndaj disa dukurive ka shumë.<br />
Qëndrimi negativ i shumë njerëzve ndaj ndonjë sjelljeje të nodnjë partie<br />
ose ndonjë individi për mostolerancën e tyre politike formohet në sajë të<br />
informacioneve dhe njohurive për pasojat e sjelljes së tillë. 6<br />
6 Petre Georgievski, Dallimet kulturore dhe “dez” integrimi shoqëror, Dialog<br />
nr.9. faqe 115-126, Shkup,1995<br />
22
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Pikpamjet e këtilla për tolerancën kontribuojnë të zhvillohen disa<br />
koncepte për të:<br />
- Toleranca dhe ndjenja për përkatësinë;<br />
- Toleranca ose joteleranca brenda në një grupi të caktuar;<br />
- Toleranca si e vlerë instrumentale dhe<br />
- Toleranca politike si vlerë e brendshme, e cila trajtohet si<br />
normë morale ose veçori e sjelljes së arsyeshme.<br />
Prej këndej, me nocionin tolerancë politike, në radhë të parë<br />
kuptojmë gadishmërinë e udhëheqësve shtetëror, politikanëve individit,<br />
por edhe politikan përfaqësues të kolektiviteteve të ndryshme, që në<br />
masë të caktuar t’i durojnë të tjerët, me të cilët për shkaqe të ndryshme<br />
(politike, dallimeve programore, fetare, kombëtare, kulturore etj.) nuk<br />
pajtohen. Kjo gadishmëri, do me thënë, është e arsyeshme, morale dhe<br />
sjellje civilizuese e njerëzve me qendrim të caktuar, i cili varet dhe<br />
përcaktohet në pajtim me rrethanat politike dhe rrethanat të tjera në<br />
shoqëri.<br />
Aspekti tjetër i rëndësishëm në formulimin e tolerancës politike<br />
është afëria e qëndrimeve për gadishmërinë e të gjitha grupeve për<br />
sjellje të ndryshme morale dhe civilizuese. Dihet se shoqëria është e<br />
ndarë në gupe, ndërsa kjo ndarje edhe më shumë thellohet në procesin e<br />
tranzicionit dhe në ndryshimin e kushteve të veprimit politik. Dallimet<br />
në shoqëri nuk duhet të kuptohen si parakusht për sjellje jotoleruese.<br />
Shpesh herë dallimet në pozitën shoqërore dhe kushtet e jetesës (jetesa<br />
jo cilësore) kontribuojnë që një kategori e caktuar e njerëzve të bien në<br />
krizë morale dhe sjellja e tyre të mos jetë në pajtim me sjlljen e<br />
arsyeshme. Për një sjellje të tillë te qytetari ynë kanë faktorët familjar,<br />
lartësia e të ardhurave materiale në familje, papunësia e anëtarëve të<br />
familjes, niveli arsimor dhe traditat kulturore në familje.<br />
Pasi viteve të fundit numri i familjeve të cënuara nga aspekti social<br />
është rritur mjaftë, rritet papunësia, ndërsa nga ana tjetër ka qytetarë të<br />
cilët pa mund të madh pasurohen për një kohë të shkurtër (Struktura<br />
shtetërore ose persona apo grupcione të ndihmuara nga pushteti), është e<br />
natyrshme se do të ketë një numër të madh qytetarësh, të cilët të<br />
pakëanqyr me statusin e tyre ekonomik e social, revoltin e tyre do ta<br />
shprehin me sjelje dhe qëndrim negativ ndaj shoqërisë, ndaj partive që<br />
janë përfshirë në parlament ose ndaj qeverisë dhe do të çrregullohen në<br />
sjelljet e tyre të arsyeshme që është me rëndësi për ruajtjen e paqes dhe<br />
sigurisë.<br />
23
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Në fund do të theksoja se qëndrimet positive të tolerancës politike<br />
janë rradhitur në teorinë e Gibsonit dhe të bashkëpuntorëve të tij të cilët<br />
konsiderojnë se kultura politike demokratike ka disa subdimenzione<br />
themelore :<br />
- toleranca dhe jotoleranca në një grup të caktuar;<br />
- liria dhe vlerësimi i saj pozitiv;<br />
- vetëdija e zhvilluar për të drejtat demokratike;<br />
- e drejta për dallime në mendime etj.;<br />
- programet e partive politike;<br />
- sjellja e udheqësive të partive politike;<br />
Sipas kësaj, “toleranca politike zë vend të rëndësishëm në strukturën<br />
e kulturës politike demokratike, ndërsa tek ne mund t'i shtohet edhe për<br />
besimin e ndërsjellë ndëretnik - ndërfetar dhe mirëkuptimit ndërmjet<br />
grupeve të caktuara dhe për mirëkuptimin dhe tolerancën brenda, midis<br />
tyre për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit.” 7<br />
2. Hulumtime për tolerancën politike<br />
Hulumtimet për Tolerancën politike kishin karakter teorik. Ky<br />
objektiv është konkretizuar në detyrat vijuese të hulumtimit:<br />
1. Të përcaktohen qëndrimet e një pjese të mendimit publik dhe të<br />
partive politike ndaj tolerancës politike, që të përcaktohet se a kanë<br />
pjesa më e madhe e tyre qëndrim pozitiv ose negativ ndaj kësaj dukurie<br />
të rëndësishme shoqëroe.<br />
2. Të përcaktohet se sa është ndikimi i përkatësisë grupore<br />
(partiake, etnike, fetare) në formimin e qëndrimeve të tolerancës<br />
politike;<br />
3. Të përcaktohet se sa është ndikimi i mjeteve të informimit në<br />
formësimin e qëndrimeve te një pjesë e opinionit publik dhe te partitë<br />
politike ndaj tolerancës politike dhe qëndrimi i tyre ndaj këtij problemi;<br />
4. Të përcaktohet se a ndikon dukshëm njohuria si faktor i<br />
rëndësishëm në formulimin e qëndrimeve të të përshtatshme në<br />
formulimin e qëndrimeve pozitive ndaj tolerancës politike.;<br />
5. Të afirmohet rroli i bashkësisë ndërkombëtare (OKB-së, NATO,<br />
OSBE-së) për ruajtjen e paqës dhe sigurisë;<br />
6. Të përcaktohen qëndrimet dhe mendimet e një pjese të qytetarëve<br />
dhte partive politike për ndryshimet që sipas tyre duhet të bëhen dhe të<br />
7<br />
Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 285, Kumanovë,1997.<br />
24
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
arrihet në një tolerancë politike dhe në qëndrime positive për paqen dhe<br />
sigurinë.<br />
7. Të shqyrtohet ndikimi i statusit social dhe ekonomik, përkatësia<br />
etnike, fetare dhe gjuhësore dhe ndikimi i tyre ndaj tolerancës në<br />
përgjithësi;<br />
8. Të krijohet një pamje e gjithanëshme për qëndrimet dhe<br />
mendimet, duke i krahasuar me qëndrimet dhe mendimet e disa<br />
teorikëve.<br />
Nga aspekti i temës së tolerancës, me rëndësi të veçantë për<br />
hulumtimin e demokracisë dhe të tolerancës politike janë edhe<br />
mendimet e një numri të madh teorikësh.<br />
Si studim i parë relativ që merret me porblemet e tolerancës<br />
politike është ai i S. Stoufer (S. Stouffery), në të cilin janë paraqitur<br />
rezultatet e hulumtimeve të tolerancës të bëra në disa grupe në shoqërine<br />
amerikane. Njëzet vjetë më vonë, teorikët në SHBA do ti përsërisin<br />
hulumtimet e Stouferit. 8<br />
Këto hulumtime dhanë disa rezultate të caktuara, të cilat kanë<br />
shërbyer për të nxitur ose për t’i përmirësuar tezat e demokracisë dhe të<br />
tolerancës politike. Si përfundime më të rëndësishme janë nxjerrë në<br />
bazë të këtyre hulumtimeve.<br />
1. Krahasimet e hulumtimeve për tolerancën politike treguan se<br />
opinioni në vitin 1955 ka qënë jashtëzakonisht jotolerant. Rreth 60% e<br />
njerëzve të hulumtuar treguan mostolerancë për dukuritë që<br />
hulumtoheshin. Hulumtimet e mëvonshme, të bëra në vitin 1970 treguan<br />
se të hulumtuarit kanë shprehur shkallë më të lartë të tolerancës. Kështu,<br />
rreth 55 % e të hulumtuarve kanë treguar shkallë të lartë të tolerancës<br />
ndaj dukurive që kanë qenë objekt hulumtimi.<br />
2. Krahasime të përgjithsuara, në lidhje me ndikimin e shkallës së<br />
arsimit në shtimin e tolerancës, rezultatet kanë treguar se qytetarët me<br />
shkallë më të lartë të arsimit janë kryesisht më tolerantë se sa qytetarët<br />
me arsim më të ulët (tolerancë laike). Konkluza është se rritja e<br />
tolerancës së vërtetë është e baraspeshës me rritjen e nivelit shoqëror të<br />
arsimit në shoqëri.<br />
3. Toleranca politike është në lidhshmëri me nivelin e tolerancës.<br />
Konkluza është se pjesmarrja më e madhe politike, konkurenca<br />
programore dhe kadrovike prodhon tolerancë më të madhe politike.<br />
8 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, Defemi, faqe 19, Zagreb, 1995<br />
25
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
4. Disa hulumtime kanë treguar se elita politike është mjaftë<br />
tolerante ndaj qytetarëve të thjeshtë se sa ndaj shtresave tjera të<br />
shoqërisë.<br />
5. Në lidhje me ndikimin e shkallës së arsimit në rritjen e tolerancës<br />
hulumtimet kanë treguar se qytetarët me shkallë më të ulët të arsimit, jo<br />
rrallë janë mjaftë tolerantë se sa qytetarët me arsim më të lartë.<br />
Konkluza është se rritja e tolerancës nuk është e lidhur gjithnjë me<br />
shkallën e arsimimit, por me njohjen reciproke të qytetarëve.<br />
J. Solivan (J. Solivan), sëbashku me bashkëpunëtorët e vet në<br />
vitin 1980 sipas rezultateve të analizave dhe hulumtimeve plotësuese,<br />
mundi të bëjë një dinstikcion të qëndrimeve të grupeve të caktuara nga<br />
aspekti i tolerancës dhe fitoi rezultatet sa vijojnë:<br />
- Numri më i madh i njerëzve janë jotolerantë ndaj grupeve të cilët i<br />
zgjdhin vetë si të papranueshëm dhe të padëshirueshëm;<br />
- arsimimi nuk është i lidhur në mënyrë të njëjtë me tolerancën;<br />
- participimi politik ka vetëm ndikim minimal në nivelin e tolerancës<br />
; ” 9 - Ndikim të drejtpërdrejtë në nivelin e tolerancës kanë dy<br />
variabilet,- kërcënimi i theksuar, i cili vjenë nga grupet jotoleruese, dhe<br />
dhe përkrahja e normave e demokracisë të pranuara nga të gjithë, siç<br />
janë:<br />
- barazia para ligjit;<br />
- liria e fjalës;<br />
- mundësitë e barabarta për të gjithë, etj.<br />
Ana e drejtpërdrejtë etnike e ndikimit ndaj tolerancës vjenë nga<br />
orjentimi ideologjik (konservatizmi ose liberalizmi) dhe siguria<br />
psikologjike e përcaktuar nga vetërespektimi.<br />
Arsimimi dhe edukumi janë të rëndësishëm vetëm në lidhje me<br />
zgjidhjen e grupeve të padëshirueshme si cak të tolerancës dhe jo në<br />
raport me nivelin e saj.<br />
Këto rezultate të fituara nga hulumtimet e bëra për tolerancën<br />
politike u shërbejnë autorëve për të dëshmuar teoritë e tyre për<br />
demokracinë:<br />
- liberale<br />
- konzervative, e kështu me radhë, në të cilat:<br />
9 Vledimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe, 20-23, Defemi, Zagreb, 1995<br />
26
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
a.) Teorija liberale, në esencë, niset nga teza se edhe qytetarët e<br />
thjeshtë edhe elita politike duhet të jenë me tolerantë, nëse dëshirojnë të<br />
ruhet stabiliteti i shoqërisë demokratike;<br />
b.) Teorija konzervative, nga ana tjetër, nuk supozon tolerancën e<br />
masës së gjerë, por vetëm tolerancën e elitës politike si forcë e cila duhet<br />
të mbrojë lirnë demokratike, dhe me këtë edhe stabilitetin e demokracisë<br />
shoqërore;<br />
c.) Sipas teorisë federale mostoleranca në radhë të parë është dukuri<br />
univerzale në shoqëri, për dallim nga toleranca, e cila nuk është<br />
univerzale. Prandaj, shoqëria duhet të mbrohet nga pranija e<br />
mostolerancës. Që të arrihet kjo, është e nevojshme që shoqëria e<br />
organizuar në mënyrë demokratike të ndahet në shumë grupe të cilat nuk<br />
durohet ndërmjet vete. Sipas kësaj, ndarja e mostolerancës do të<br />
siguronte ballansim të sigurtë të interesave në shoqëri, që do të<br />
mundësojë të shprehurit e lirë dhe realizim të ideve të tyre; 10<br />
Parë në përgjithësi, këto hulumtime teorike tregojnë se shkalla e<br />
arsimimit dhe edukimit të individit dhe idelogjia, ndjenja e përkatësisë<br />
dhe zhvillimi i demokracisë kanë ndikim ndaj tolerancës politike.<br />
3. Toleranca politike si faktor<br />
i stabilitetit demokratik<br />
Objekt themelor i hulumtimit është: Toleranca politike si faktor<br />
për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit:<br />
- Rëndësia e paqes dhe e sigurisë;<br />
- Karakteri i rregullimit politik;<br />
- Funkcionimi i shtetit juridik;<br />
- Sistemi ekonomik dhe politika zhvillimore;<br />
- Dokumentat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut;<br />
- Dokumentat themelore të Kombeve të Bashkuara;<br />
- Dokumentat themelore të OSBE-së;<br />
- E drejta e dallimeve;<br />
- Lidhëshmëria e procesit të tolerancës politike me<br />
mostolerancën politike;<br />
- Organizatat ndërkombëtare dhe paqa e siguria;<br />
10 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, (Teoritë e lirisë, demokracisë dhe<br />
tolerancës politike), faqe 19-25, Defemi, Zagreb, 1995<br />
27
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
- Konfliktet brenda në grupi (në partitë politike,<br />
përkatësinë etnike, fetare ose në grupimet kulturore;<br />
- Funkcionet e partive politike në shoqërinë qytetare;<br />
- Ndikimi i mjeteve të informimit në formulimin e<br />
qëndrimeve pozitive dhe negative te qytetarët për<br />
tolerancë politike, si faktor për ruajtjen e paqes dhe<br />
stabilitetit;<br />
Objekti i hulumtimit kërkon edhe disa sqarime të tjera. Përveç<br />
dallimeve të përkatësisë etnike dhe politike, ka edhe dallime në planin<br />
fetar, arsimor, kulturor, dhe shoqëror. Këto veçori shprehet në pozitën e<br />
tyre shoqërore si fazë kalimtare përgatitëse pr të vlerësuar dallimet dhe<br />
për marrjen e rrolit të rëndëishëm të stabilitetit demokratik, si dhe për<br />
ripërtrirjen ekonomike dhe politike. Nga pikpamja fetare, përpjekja për<br />
identitetin e vet fetar nuk do të thotë mostolerancë, shkelmosje e vlerave<br />
dhe normave tradicionale, por gadishmëri për respekt, për kritikë dhe<br />
emocione më të madha në ndikimin e informatave.<br />
Dekada e dhjetë e këtij fund shekulli nisi me ndryshime të<br />
mëdha në të gjitha fushat e jetës, të cilat përfshinë veçanërisht vendet<br />
me rregullim socialist shoqroro ekonomik dhe politik. Shembujt në<br />
Republikën e Maqedonisë kanë rëndësi historike për mardhënjet e<br />
mëtejshme të vendit për të gjithë qytetarët, sepse paraqiten shumë ide<br />
nga individualitete të ndryshme etnike dhe kombëtare. U pa se<br />
mbarështrimi dhe zgjidhja e çështjeve politike, ekonomike, sociale e<br />
çështje të tjera, nuk mund të jenë e drejtë vetëm e qytetarëve të një<br />
etniteti, por përkundrazi, ato duhet të zgjidhen me pjesmarrje të gjithë<br />
atyre me të cilët kanë të bëjnë, përfshirë këtu edhe partitë politike.<br />
Karakteristikë për skenën tonë politike është paraqitja e shpejtë e<br />
pative politike dhe përfshirja e tyre në jetën politike të vendit- numri i<br />
tyre, ngjajshmëritë dhe dallimet në programet e tyre, veprimi i tyre<br />
politik, toleranca dhe mostoleranca ndërpartiake etj.<br />
Nëse i bëjmë një vështrim programeve elektorale të partive në<br />
Republikën e Maqedonisë do të shihet se gadi të gjitha partitë<br />
përqëndrohen në çështjet themelore me të cilat ballafaqohet shteti ynë<br />
dhe kanë qëndrim të përbashkët ndaj çështjeve që lidhen me paqen dhe<br />
stabilitetin në vend. Nga pikëpamja e këtij punimi, me interes është të<br />
bëhet një analizë se si ata i trejtojnë çështjet lidhur me pushtetin<br />
28
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
legjitim 11 dhe tolerancën politike. Sipas programeve elektorale mund të<br />
përfundohet se partitë politike thjeshtë nuk sqarohen për këtë çështje,<br />
por atyre u interesojnë të fitojnë sa më shumë vota, mbase duke iu<br />
prbajtur praktikës së deritashme se për tolerancën politike duhet të<br />
diskutohet atje ku është vendi- në mbledhjet parlamentare dhe në tryezat<br />
e rrumbullakta ndërpartiake.<br />
Për tolerancën politike me të drejtë mund të thuhet se është pjesë<br />
e të drejtës së pranuar për ekzistimin e dallimeve ndërmjet njerëzve. Por,<br />
pranimi i të drejtës së dallimeve hap shumë çështje dhe krijon vështirësi<br />
në funkcionimin e tolerancës.<br />
Nëse e drejta e dallimeve është kusht për tolerancën, atëherë me<br />
siguri se nuk do të paraqitej problemi i tolerancës politike, por kjo nuk<br />
do të thotë tolerim edhe i çdo dallimi.<br />
Duke marrë parasush rëndësinë e madhe të tolerancës politike,<br />
por edhe tolerancën në përgjithësi për stabilitetin dhe paqen në vend<br />
dhe, rajon dhe më gjerë, në Republikën e Maqedonisë janë bërë disa<br />
hulumtime të cilat kanë pasur si qëllim t’i konstatojnë problemet që<br />
qëndrojnë si pengesë në tolerancën ndëretnike, ndërnacionale dhe fetare.<br />
Hulumtime të këtilla janë bërë nga Instituli i hulumtimeve sociologjike<br />
dhe politike e juridike dhe të institutive të socilologjisë dhe psikologjisë<br />
pran Fakultetit filozofik në Shkup, etj.<br />
Konkluzioni i përgjithshëm është se Republika e Maqedonisë si<br />
shtet shumkombësh, me besime fetare të ndryshme të popullsisë, duhet<br />
të ndërtojë të ardhmen në parimin e bashkjetesës të interesave të<br />
përbashkëta, të barabarsisë dhe të lojalitetit të qytetarëve ndaj shtetit, si<br />
emërues i përbashkët të interesave individuale dhe kolektive të<br />
qytetarëve, për çka është e nevojshme toleranca dhe repektimi i<br />
ndersjellë në kushte të barabarta. Toleranca politike, etnike dhe fetare<br />
paraqesin një sprovë për kohën e re dhe një hapsirë në të cilën duhet të<br />
punohet me durim, në shumë diciplina, në mënyrë intensive dhe ne<br />
themel.<br />
11<br />
Mirjana Najçevska, Shteti Juridik, faqe 51(Sipas domethënjes etimologjike, legjitimiteti (legitimus)<br />
rrjedh nga fjala latine që e ka domethënjen - në harmoni me të drejtën ), List, Shkup, 1995<br />
29
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
30
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kreu i dytë II<br />
Përcaktimi konceptual i tolerancës politike,<br />
paqa dhe siguria<br />
1. Vërejtje hyrëse për përcaktimin<br />
konceptual të tolerancës politike<br />
Toleranca politike si faktor për ruajtjen e paqës dhe të sigurisë<br />
luan rol të madh edhe përkundër eksistencës së llojeve të ndryshme të<br />
tolerancës (si për shembull, toleranca kulturore, fetare, gjuhësore etj),<br />
prandaj jo rastësisht tolerancës politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo<br />
nuk ndodhë pse llojet e tjera të tolerancës janë më pak të rëndësishme,<br />
por se ato janë të lidhura ngusht me tolerancën politike dhe për çështjet<br />
e forcës shoqërore të njerëzve, për zgjidhjen paqësore të konflikteve<br />
shoqërore, kontestet e ndryshme ndërmjet njerëzve e kështu me radhë. 12<br />
Toleranca politike, mund të thuhet me të drejtë se është pjesë e të<br />
drejtës së pranuar për ekzistimin e dallimeve ndërmjet njerëzve.<br />
Pikërisht këto dallime dhe ekzistenca e tyre paraqesin burimin themelor<br />
të tolerancës. Pra, nuk ka tolerancë pa pranimin e të drejtës së dallimeve.<br />
Por, vetëm njohja e të drejtës së dallimeve ndërmjet njerëzve hap një<br />
varg çështjesh dhe vështirësish rreth funkcionimit të tolerancës.<br />
Tani më është bërë shprehi që gjatë përcaktimit të etimologjisë së<br />
fjalëve të nisemi nga shpejgimi i autorve të huaj ose etimologjisë greke,<br />
unë në këtë punim timin do të shërbehem me fjalorin Shqip-<br />
Maqedonisht, për disa përcaktime etimologjike për politikën dhe<br />
tolerancën 13<br />
12 Trajan Gosevski, Bazat e sistemit të mbrojtjes nacionale, faqe 450,<br />
Koçan, 1999<br />
13 Adnan dhe Kimete Agai, Fjalori shqip- maqedonisht, ”Meshari”, faqe 713, Shkup,1996 “. . . Politikepolitika<br />
e jashtme, politika parimore, politika qeveritare, aktuale, shoviniste, politika moniste, afatgjate,<br />
ndërkombëtare, arsimore, zhvillimore, hegjemeniste, dyfytyrshe.<br />
Tolerancë- tolerimi, tolerim, durim, pajtim, durueshmëri, tolerues, pajtues, marrdhënje pajtimi, të lejosh, të<br />
njohësh dikë, toleranca shtetërore, shmangje e lejueshme nga normat, tolerues, në mënyrë tolerante,<br />
pajtueshmëri, durueshmëri. .”<br />
13 Jovanoviq, V. Cvrtila, Arsimi i mbrojtjes dhe sigurisë nëpër univerzitete në botë, Defentologika, nr.1/94,<br />
Zagreb.<br />
31
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Nëse e drejta e dallimeve është kusht për tolerancën dhe nëse çdo<br />
gjë nis dhe përfundon me të, atëherë mesiguri se nuk do të paraqitet<br />
problemi i ashtuquajtur paradoksi i tolerancës. “ Paradoksi i tolerancës<br />
është paraqitur atëherë kur teorikët, për shkaqe torike ose praktike, e<br />
shtruan pyetjen: vallë është i drejtë tolerimi i çdo dallimi, përkatësisht<br />
edhe të atij dallimi të cilin e kosiderojmë si jomoral apo gabim moral<br />
dhe si burim i mundshëm i së keqes së pjesëshme ose të përgjithëshme?<br />
“Që këtej, paraqitja e lëvizjeve dhe regjimeve autoritare në botë, dhuna<br />
dhe fanatizmi janë paralajmërime dhe parakushte të dukshme nga delë<br />
edhe çështja e kufirit të tolerancës”. 14<br />
1. 2. Nocioni i tolerancës politike<br />
Nocioni i tolerancës politike nuk mund të përcaktohet pa<br />
përkufizimin e konceptit të lirive politike. Nëse nuk ekziston koncepti i<br />
lirisë, nuk ekziston as koncept apo teori e demokracisë.<br />
Nga kjo që thamë mund të përfundojmë se nuk ekzistonë teori e<br />
përgjithshme për tolerancën politike, por ajo është lidhur me konceptin e<br />
lirive politike dhe me demokracinë. “Ekzistojnë teori të ndryshme për<br />
lirinë politike dhe demokracinë, por edhe klasifikime të ndryshme të<br />
teorive të tilla. Të zakonshme janë teoritë e demokracive participuese. 15<br />
Disa autorë e përkufizojnë tolerancën si gadishmëri, që në pajtim<br />
me liritë univerzale politike, të durohen deri në njëfarë mase grupe të<br />
caktuara, të cilat nuk pajtohen nga aspekti programor. “Kjo do të thotë<br />
se toleranca politike paraqet njëfarë eksistence të kundërshtarëve politik.<br />
Kundërshtari politik dhe e drejta e ekzistencës së tij paraqesin objektin<br />
dhe subjektin themelor të tolerancës politike”. 16<br />
Sipas kësaj, kusht themelor për ekzistimin e tolerancës është të<br />
ekzistuarit e dallimeve në ide politike, në interesa, në vlera, e kështu me<br />
radhë, si dhe në mundësinë që ato të shprehen, pa marrë parasysh se<br />
kush është subjekti i këtyre dallimeve.<br />
H. Markuze fletë për tolerancën reperesive, respektivisht për<br />
tolerancën që është në funkcion të manipulimit dhe indoktrinimit, me<br />
çrast në shoqëri do të kishin gjendjen e status kuos. Ai konsideron se në<br />
14 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike,faqe 17, Zagreb, 1995<br />
15<br />
Vladimir Vujçiq, Toleranca politike,faqe 19, Zagreb, 1995<br />
16 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 28, Zagreb, 1995<br />
32
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
një shoqëri ku ka padrejtësi nuk mund të ketë asnjë tolerancë si qëllim i<br />
vetvetes. Toleranca është qëllim në vetvete “ vetëm atëherë kur është<br />
univerzale, nëse e zbatojnë ata të cilët kanë pushtetin”. Por në shoqëritë<br />
e pabarazive, siç është gadi çdo shoqëri e sotme, sipas mendimit të<br />
Markuzes nuk mund të ketë tolerancë univerzale dhe të vërtetë”. 17<br />
Prej këndej mund të shtrohet edhe pyetja se si në kushte të<br />
pabarazisë të jeshë tolerantë? Sipas Markuzes, kjo është e mundshme,<br />
sepse kur preket barazia, pushteti do të reagojë dhe toleranca nuk do të<br />
ekzistojë më ose do të zvogëlohej ndikimi i saj sepse toleranca nuk është<br />
mosbarazi, por vetëm dallim apo durim i dallimeve në kuptimin politik,<br />
kulturor, fetar etj.<br />
Sipas këtij autori, toleranca dhe ekzistenca e saj në shoqëri<br />
çdonjërit i mundëson të shprehë mendimin e vet në mjetet e<br />
komunikimit publik edhe atëherë kur ai është joracional, joetikë, e<br />
kështu me radhë. Ai është i mendimit se praktikimi vetëm i të<br />
ashtuquajturës tolerancë të diferencuar, që do të thotë njëri të jetë<br />
tolerant e tjetri jo, gjithësesi ëshë e papranueshme, e një anëshme dhe<br />
me ngjyra ideologjike.<br />
Toleranca, sipas disa pikëpamjeve që janë dominante, nuk është<br />
vetëm faktor i cili u mundëson të tjerëve ti shprehin idetë mendimet<br />
dhe pikëpamjet e veta, të cilat dallohen nga ato ekzistuese, nga ato<br />
zyrtare, nga të atyre që janë në pushtet por është edhe faktor i<br />
kërkimeve të dallimeve ndërmjet këtyre çështjeve, që është një nga<br />
funkcionet më të rëndësishme të tolerancës si fenomen.<br />
Së këndejmi, toleranca është vetëm njohje e së drejtës së<br />
dallimeve , “qëndrim në raport me gjërat, në aspektin e tij pozitiv ose<br />
negativ, reagim ndaj dukurive dhe përshtatja ndaj tyre. Ky nuk është<br />
paragjykim, dhe as që mund të identifikohet me përkrahjen e normave<br />
morale, lirinë, demokracinë, barazinë para ligjit dhe kështu me radhë”. 18<br />
Me konceptin tolerancë, dhe që këndej edhe me konceptin<br />
tolerancë politike, në radhë të parë nënkuptohet gadishmëria e<br />
individit, por edhe e kolektiviteteve të ndryshme që në deri në një farë<br />
mase t’i pranojnë ose ti durojnë dallimet e të tjerëve, me të cilët për<br />
17 13 J. Halbestan, The paradoks of tolerance, the philosophical Forum, vol.<br />
1982-83<br />
18 Trajan Gocevski. Tendenca bashkohore të mbrojtjes, faqe 289<br />
Kumanovë, 1997<br />
33
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
shkaqe të ndryshme ( politike, programore, fetare, kulturore etj.) nuk<br />
pajtohen. Kjo gadishmëri ka domethënjen e sjelljes së arsyeshme,<br />
morale dhe të civilizuar të njerëzve deri në një kufi të caktuar, i cili varet<br />
dhe përcaktohet në raport me rrethanat politike dhe rrethanave të tjera në<br />
shoqëri.<br />
1.3. Krijimi i dallimeve<br />
Për tolerancën politike dhe për respektimin e dallimeve, si dukuri<br />
në shoqëri, pikëpamjet e veta i kanë shprehur personalitete të dalluara, të<br />
cilët kanë kontribuar që njerëzit në vendet e tyre të respektohen<br />
ndërmjet veti, dhe njëkohësishtë kanë kontribuar për ruajtjen e paqes.<br />
Frederiko Major nga Spanja (biokimist), në vitin 1987 u emërua<br />
si drejtor i përgjithshëm i UNESKO-s. Ai në lidhje me tolerancën më<br />
vonë ka thënë: “… Lufta e ftohtë gjatë kohë e përcaktoi tendosjen.<br />
Gjersa bota ishte e ndarë në dy taborre, armiqësitë, dhuna dhe masakrat<br />
fshiheshin, ose arsyetoheshin. Sotë e dijmë se në një botë më<br />
transparente nuk mund të arsyetohemi se jemi naivë. Sot në botë nuk<br />
ekzistojnë më bloqe dhe bota është një tërësi. Por, përkundër fatit dhe<br />
shpresës të mundësuara nga përparimi i lirisë, demokracisë , paqes,<br />
fatkeqësia vazhdon të rritet nëpërmjet dhunës, pastrimeve etnike,<br />
terrorizmit, ekstremizmit kulturor dhe fetar, gjenocidit, dhe<br />
diskriminimit. Si mund të arsyetohet kjo nëpërmjet argumenteve<br />
“religjioz”, kur të gjitha religjionet mbështeten në dashurinë dhe<br />
shpirtmirësinë? Patjetër duhet t’i kundërvehemi dhunës, si cënim i<br />
vrazhdtë i të gjithë asaj që është në qenjen njerëzore dhe si shprehje e<br />
paaftësisë së transfromimit të ëndrrave hegjemoniste në një varshmëri<br />
reale dhe reciproke.” 19<br />
Për dhunën dhe mungesën e tolerancës , Vaclav Havel, kryetar i<br />
Çekisë, ndër të tjera ka theksuar:<br />
“… Dhuna është padrejtësi për qenjen njerëzore. Intelektualët<br />
kanë të drejtë të mendojnë për të ardhmen, ta paramendojnë atë se si<br />
duhet të jetë. Por, detyra e tyre, përparësia e tyre kryesore, sipas meje<br />
është të kuptojnë të tashmen, t’i kuptojnë krizat e saj dhe të i emërojnë<br />
19 Dominik Rozhe dhe Kladen Andre Porino, Toleranca- kulturë e paqes,<br />
faqe 9, NGB Nova Makedonija Shkup, 1997.<br />
34
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
me emrin e vërtetë. Pikërisht kështu lind ndërgjegjia e vërtetë për<br />
perspektivat…”<br />
Dominik Rozhe flet për perspektivat dhe realitetin me të cilat<br />
ballafaqohet bota e sotme dhe konsideron se: “Jetojmë në kushte të cilat<br />
i detyrojnë njerëzit të mendojnë për bankrotim të ideologjive…<br />
Totalitarizmi e përjashton politikën. E përjashtuar nga çfardo<br />
kulture politike, shoqëria nuk mund të ndërtojë mbrojtje të saj të<br />
natyrshme, nuk mund të lind as mendim publik… Ndoshta fundi i<br />
mileniumit do të shohë hapjen e perspektivave të reja…<br />
Perëndimi vetë nuk mund ti zgjidhë këto probleme…<br />
Në prag të mileniumit të ri, gjëja e më shtrenjtë e vlerësuar që<br />
duhej ta mbronim dhe që duhet të hasë në përkrahje unanime të njerëzve<br />
kudo që janë, pa marrë parasysh vendin dhe sistemin ku jetojnë, janë<br />
disa cilësi njerëzore dhe vlera themelore. E para është modestia. Shumë<br />
ngjarje trishtuese që i përjetuam në fund të atij mileniumi, si hitlerizmi,<br />
stalinizmi ose eksceset e Pol Potit, e shprehin ligështinë e një grupi<br />
individësh, fanatikësh, ose jofanatikësh, ideologësh, diktatorësh,<br />
utopistësh … Kur realiteti nuk përputhet me teoritë e tyre, ata i<br />
përgatisin teoritë e veta që shpien në kampe përqëndrimi, masakra, luftra<br />
të rrepta.<br />
Edhe krenaria qëndron në rrënjët e krizës së përgjithshme<br />
ekologjike: njeriu e imponon vullnetin e vet të natyrshëm, pa respektuar<br />
ligjet dhe fshehtësitë e saj. Mund të flitet shumë në këtë temë… Por të<br />
mos harrojmë rëndësinë e lirisë, dinjitetit, të drejtësisë, dhe të jemi më<br />
modest.” 20<br />
Problematika e tolerancës është shënuar edhe në veprën artistike<br />
të Matijas Grinevaldit, i cili mostolerancën e dënon ndërsa totalitarizmin<br />
që e përjashton politikën e quan krim.<br />
Në emër të njeriut gjeni: vdekje e totalitarizmit.<br />
Ky është armik! Të përmendim edhe fjalët bindëse të Albert<br />
Kamysë se “çdo lloj i nxitjes së dhunës, nëse hyn në politikë përgadit<br />
ose shpie në fashizëm”, ndërsa “nxitja e urrejtjes është krim më i keq se<br />
sa urrejtja”. Është Balzaku ai që shpesh thoshte se “ atë ditë kur njeriu<br />
20 Ibidem, faqe 11<br />
35
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
do të kuptojë se dikush e ka nxitur të urrejë, do të vritet”. Tolitarizmi<br />
është vdekje me taborret e veta të urrejtjes. 21<br />
Për ndikimin e kulturës së perëndimit dhe për zhvillimin e<br />
strukturave politike të botës bashkohore Ali Ahmed Said Esber nga<br />
Libani, poet më i njohur bashkohor arab nga Libani ka thënë: “Njëriu<br />
është lloj i cili gjithnjë krijon”.<br />
Nën ndikimin e teknologjisë kulturës ideologjike perëndimore,<br />
zhvillimi i strukturave ekonomike dhe politike të botës bashkohore është<br />
orjentuar nga futja e përpjekjeve njerëzore për plotësimin e nevojave<br />
materiale. Në pasqyrën e kësaj kulture njeriu është përjashtuar nga<br />
aspiratat për liri, dashuri dhe poezi, ndërsa nevojat e tij sikur të jenë<br />
reduktuar vetëm sa për të mbetur gjallë.<br />
Mediumet dhe disa aktivitete kulturore sikur janë përjashtuar nga<br />
nevoja e arritjes së shkallës më ta lartë të prosperitetit. Liria, në mënyrë<br />
paradoksale, graduelisht po bëhet mënyrë e të ushtruarit të<br />
dëgjueshmërisë, lojale për rojet e pushtetit së cilit i është deleguar e<br />
gjithë forca. 22<br />
Ndër të gjitha qenjet, vetëm njeriu e ndërton identitetin e vet<br />
nëpërmejt punës dhe mendimit krijues. Identiteti njerëzor nuk është veti<br />
e ndryshueshme: Nuk rrjedhë nga asgjë e kaluar; ai është gjurmim i<br />
përhershëm për të ardhmen e një fati të pandërprerë krijues. Atëherë<br />
politika, sidomos ajo e Perëndimit, duhet të bëjë çudi. Këtë duhet ta bëjë<br />
me qëllim që përfundimisht të dëshmojë anën e kudnër të vërejtjes së<br />
Sen-Zhistit, se : “Të gjithë artet kanë arritur çudira; vetëm arti i<br />
sundimit ka prodhuar vetëm lugjetër”. 23<br />
Kur bëhet fjalë për lirinë, urrejtjen dhe dhunën, që ka qënë<br />
karakteristikë e të bardhëve si shtypës, Martin Luter King nga SHBAudheqës<br />
i lëvizjes për të drejta qytetare të zezakëve, ka thënë:<br />
“Duhet i kundërvehemi çdo përpjekjeje që lirinë tonë ta fitojmë<br />
me metoda të dhunës, urretjes dhe shëmtimeve, që kanë qënë veçori të<br />
shtypësve tanë. Urretja e prek atë që urren aq sa e prek edhe të<br />
urryerin… Urrejtja është një barrë e rëndë për tu mbajtur.<br />
Martin Luter King, sqaron dilemën e tij me një analogji: “Por<br />
megjithatë mund të thuhet se kjo ndoshta nuk është praktike; në jetë<br />
punon që t’i qërosh hesapet, të ktheshë goditjet, sepse njeriu për njerinë<br />
21 Ibidem, faqe 13<br />
22 Ibidem, faqe 19<br />
23<br />
Ibidem, faqe 21<br />
36
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
ësht ujk… Përgjegja ime e vetme është se njerëzimin tanimë një kohë të<br />
gjatë e përcjellë e ashtuquajtura mënyrë praktike, ndërsa kjo pa<br />
kurrëfarë kuptimi shpie në pakuptimshmëri dhe kaos. Koha është<br />
mbushur me plehra individësh dhe grupesh të cilët u janë dorëzuar<br />
urrejtjes, korruptimit dhe dhunës… Me çdo gram të energjisë sonë<br />
duhet të vazhdojmë të çlirojmë shtetin tonë nga barra e padrejtësisë<br />
racore. Por, në këtë proces nuk duhet hequr dorë nga privilegjet dhe<br />
obligimet që të duam…<br />
Racizmi është tjetërsim i tërësishëm. Nuk i ndanë vetëm trupat,<br />
por edhe mendjet dhe shpirtrat. Në mënyrë të pashmangshme zbret edhe<br />
në vrasje shpirtërore dhe fizike të grupit të jashtëm…<br />
Liberali i bardhë duhet të kuptojë se zezakut i nevoitet jo vetëm<br />
dashuri, por edhe drejtësi. Nuk mjafton vetëm të thuhet: Ne i duam<br />
zezakët, ne kemi shumë miq zezak. Ata duhet të kërkojnë drejtësi për<br />
zezakët. Dashuria që nuk e kënaq drejtësinë nuk është dashuri…<br />
Dashuria në formën e saj të vërtet është drejtësi e konkretizuar.” 24<br />
Daniel I Berstin, historian eminent nga Shtetet e Bashkuara të<br />
Amerikës, për çështjet e krijimit të dallimeve dhe për paradokset e jetës<br />
politike në SHBA ka thënë:<br />
“ Një nga paradokset e jetës politike amerikane është se Shtetet e<br />
Bashkuara kanë qenë relativisht të suksesshme në ndërtimin e<br />
institucioneve politike, por megjithatë si duket pa suskses në ngitjen e<br />
një filozofie të madhe politike… Kushtetuta ka qenë si rezultat i<br />
përpjekjes për të gjetur mënurat që njerëzit të ardhur nga vende të<br />
ndryshme, me kultura të ndryshme, religjione të ndryshme, të jetojnë<br />
bashkërisht nëpërmjet formimit të bashkësive të veta… Kështu,<br />
Revolucioni amerikan është, në në fakt vërtetim i të drejtave<br />
tradicionale, dhe së këndejmi edhe krejtësisht i ndyshëm nga<br />
Revolucione françez i vitit 1789, që fliste për të drejtat e njeriut.<br />
Deklarata për të drejtat e njeriut dhe të qytetarit është një listë e të<br />
drejtave të dëshirueshme të cilat nuk kanë ekzistuar askund në bot… Ne<br />
asnjëherë nuk kemi pasur luftë fetare, përshembull. Vend tjetër i vetëm<br />
në botë që një gjë e këtillë është e vërtetë padyshim është Japonia. Kemi<br />
një luftë të rreptë qytetare, luftën më të përgjakshme të shekullit të<br />
nëntëmbëdhjetë, por kjo nuk ka qënë luftë fetare. Një nga objektivat e<br />
historisë, si shkencë që paralajmëron, është që të na tërhjek vemendjen<br />
24<br />
Ibidem, faqe 25<br />
37
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
para njerëzve të cilët mendojnë se i dinë ligjet ideale të botës, që një<br />
vend të jetë shembull për tu bërë të mundshme njerëzve të jetojnë<br />
bashkërisht, pa ideologji politike, si dhe pa religjion të njejtë.<br />
Arkitekti i Perëndimit përpiqet të ndërtojë diçka që do të zgjasë<br />
në amshim, si Partenon ose piramidë, ndërsa arkitektura tradicionale<br />
japoneze është nga druri. Pret që të shembet e pastaj ta ngrejë përsëri.<br />
Arkitekti nuk bënë luftë kundër kohës, ai bashkëpunon me kohën, e<br />
pranon atë. Në mundjen japoneze përpiqesh të mposhtish kundërshtarin<br />
tënd, duke i bërë atij lëshime e jo me agresivitet. Ashtu mund ta<br />
mundësh…” 25<br />
Ekstremizmi është të prekurit (pikë me e ulët) e turpit. Çdo<br />
shpikje dhe çdo ide mund të konsiderohen si sprovë e rregullimit të<br />
instaluar por edhe provokim. Mostoleranca është reagim reflektues i<br />
diturisë. Kështu arsimi dhe edukimi janë shumë me rëndësi në raport<br />
me zgjedhjen e grupeve të padëshirueshme si objekt të tolerancës, dhe jo<br />
në raport me jotolerancën.<br />
Mahatma Gandi, Indi, filozof dhe luftëtar për liri, për tolerancën<br />
ndër të tjera ka thënë: “Nuk më pëlqen fjala “tolerancë”. Nuk më ka<br />
pëlqyer kjo fjalë, por nuk mundja të shpik një më të mirë. Toleranca<br />
nënkupton supozimin e parsyeshëm të inferioritetit të feve të tjera në<br />
raport me tonën, njëtë të respektojmë të gjitha fetë e të tjerëve, ashtu siç<br />
e respektojmë tonën, ndërsa kështu pranojmë se jona nuk është e<br />
përkryer. Këtë mirënjohje me kënaqësi do ta jepte një hulumtues i së<br />
Vërtetës, i cili e ndjek ligjin e dashurisë.<br />
Sipas medimit të Mahatma Gandi: Nëse e arrijmë vizionin e<br />
tërësishëm të së Vërtetës nuk do të mbetemi vetëm hulumtues, por do të<br />
afrohemi më afër Zotit. Pasi jemi hulumtues, ne e vazhdojmë<br />
hulumtimin tonë dhe jemi të vetëdijshëm për jopërkryeshmërinë tonë.<br />
Pra nëse ne jemi të papërkryeshëm, feja ashtu si e konceptojmë ne,<br />
duhet gjithashtu te jetë e papërkryer. Nuk e kemi kuptuar fenë në<br />
parkryeshmërinë e vet, ashtu sikur të mos e kemi kuptuar Zotin. Feja<br />
nga konceptimi ynë, pra e papërkryer, gjithnjë i është nënshtruar<br />
procesit të evolucionit dhe komentimit të sërishëm. Përparimi kah e<br />
vërteta, kah Zoti është i mundshëm vetëm me një evolucion të tillë. Dhe<br />
nëse të gjitha fetë të ekspozuara në vija të shkurtëra nga njeriu janë të<br />
papërkryera, çështja e krahasimeve së cila është me e mirë nuk duhet të<br />
25<br />
Ibidem<br />
38
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
bëhen. Të gjitha fetë paraqesin zbulimin e së Vërtetës, por ato nuk janë<br />
të papërkryera dhe me gabime… Atëherë mund të parashtrojmë pyetjen:<br />
Ç‘duhet të ketë aq fe? … Iterpretimi i kujt duhet të konsiderohet si i<br />
saktë? Çdonjëri ka të drejtë për të shprehur pikpamjet e veta, por nuk<br />
është e mundur se të gjithë gabojnë. Së kendejmi nevoja për tolerancë,<br />
që do të shotë mos i vësh shumë veshin fesë tënde, por njëkohësisht<br />
edhe më tolerant dhe dashuri të sinqetë për të.<br />
Toleranca na jep vrull, që është shumë largë nga fanatizmi sa<br />
janë largë poli i veriut me të jugut. Njohja e vërtetë e religjionit i<br />
shkatërron barierat ndërmjet besimit dhe mosbesimit në fe. Kultivimi i<br />
tolerancës ndaj feve të tjera do të na japë mundësi të kuptojmë më mirë<br />
fenë tonë.” 26<br />
Në kontekst të tolerancës , mendimet e shprehura më lartë janë<br />
pjesë nga mendimet e personaliteteve të njohura të cilët lanë vepra<br />
konkrete për respektimin e mardhënjeve njerëzore dhe tolerancës.<br />
1. 4. Toria e lirisë, e demokracisë<br />
dhe e tolerancës politike<br />
Torikisht nuk ekziston klasifikim i vetëm i torive të lirisë politike,<br />
demokracisë dhe të tolerancës politike. Së këndejmi teorikët e<br />
shqyrtojnë tolerancën politike në kuadër të tri teorive të demokracisë:<br />
torisë liberale, konzervative dhe republikane.<br />
Në kuadër të teorisë liberale për lirinë, demokracinë dhe tolerancën<br />
politike aksistojnë tri teori themelore: liberale, konservative dhe<br />
radikale.<br />
Teoria liberale përkufizohet në këtë mënyrë: Liria në veprim, pa<br />
detyrime dhe kufizime nga ana e shtetit ose personave tjerë”. Sipas kësaj<br />
liberalët, ithtarë të kësaj teorie, lirinë e përkufizojnë në mënyrë<br />
deskriptive, si veprim pa detyrim dhe kufizim, dhe jo si vlerë morale të<br />
pranuar dhe njohur gjerësisht. Sipas pikpamjeve të tyre, liria nuk është<br />
vlerë por fakt që eksiston. Ajo nuk është as dukuri politike as dukuri<br />
vlerësuese, por individuale dhe private, dhe si e tillë, i ndanë dhe i<br />
izolon njerëzit në vend se ti lidhë dhe bashkojë.<br />
26<br />
Marrë nga Dominik Rozhe dhe Kladen Andre Porino, Toleranca- kulturë e<br />
paqes, NGB Nova Makedonija Shkup, 1997.<br />
39
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Së kendejmi, ithtarët e teorisë liberale si liri konsiderojnë një një<br />
grup të ndarë, të cilët janë në konflikt me shoqërinë dhe të cilët janë<br />
cënuar me kufizimet që u janë bërë. Prandaj ikja nga kufizimet do të<br />
thotë ikje nga liria, si fushë private e veprimit.” 27<br />
Gjithashtu sipas kësaj pikëpamje të ithtarëve të teorisë liberale, me<br />
rëndësi të posaçme është edhe konstatimi se teoria liberale është e<br />
barabartë me lirinë e të zgjedhurit të opcioneve disponuese e jo të atyre<br />
vlerësuese. “Vlerat, sipas tyre nuk janë pjesë e lirisë. Liria është gjendje<br />
dhe fakt. Prandaj toleranca politike është njohje e thjeshtë e së drejtës<br />
për zgjedhje të lirë edhe të të gjitha opcioneve disponuese. Pa tolerancë<br />
nuk mund të realizohet as liria e të zgjedhurit si vlerë për vetëveten, ajo<br />
vepron sipas dëshirave, kërkon të vërtetën, iu shmanget konflikteve për<br />
të vendosur paqen dhe rendin në shoqëri e kështu me radhë. Toleranca,<br />
sipas kësaj do të mundësojë, kur çdonjë do të jetë tolerant, kur askush<br />
nuk do të punojë në dëm të tjetrit, të vendoset një ballancim ndërmjet<br />
interesave dhe lirive të përgjithshme të individit. Por, nëse ballancimi i<br />
interesave nuk vendoset, konfliktet do të shtohen dhe kështu do të dilnin<br />
probleme serioze.” 28<br />
Në këtë aspekt, me rëndësi është të përmendet mendimi i J.S Mil, i<br />
cili në qendër të teorisë së vet e vë individin si person. Sepse,<br />
individualiteti, zhvillimin i tij i lirë jo vetëm që është element kryesor i<br />
civilizimit, por edhe pjesë e domosdoshme dhe kusht për të gjithë këtë.<br />
Shoqëria në tërësi nuk duhet të përzihet në zhvillimin e lirë të<br />
individualitetit. 29<br />
Arsimi dhe edukimi, si process dhe participimi si pjesëmarrje në<br />
sferën politike dhe sociale, do t’i mundësonin individëve të jenë<br />
origjinal gjatë të zgjedhurit, t’i kuptojnë më mirë interesat e tyre, të dinë<br />
të vlerësojnë se çështë e mirë për ta dhe ku fillon dëmi eventual për ta<br />
dhe ku për të tjerët. Me një qasje të këtillë, në shoqëri krijohet klimë e<br />
shëndoshë për zgjidhjen e interesave konfliktuoze të cilat eksistojnë<br />
objektivisht.<br />
Teoria konservative e lirsë dhe tolerancës politike ka qëndrim tjetër<br />
ndaj këtyre fenomeneve. “ Në fakt, ithtarët e kësaj pikëpamje lirinë<br />
politike e trajtojnë si angazhim politik në shoqëri dhe jo si si objekt i<br />
idesë. Sipas tyre, së pari duhet të analizohet liria praktike, e cila<br />
27<br />
N Markuze. Toleranca repressive, I. Primarac, 1989<br />
28<br />
Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 19-21, Defemi, Zagreb, 1995<br />
29<br />
40<br />
Ibidem, faqe 23
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
realizohet dhe jo të analizohen konceptet e lirisë. Kështu, liria politike<br />
përbëhet prej të drejtash dhe privilegjesh të ndryshme konkrete të cilat<br />
burojnë nga zakonet dhe traditat në shoqëri, dhe jo nga parimet apstrakte<br />
univerzale, si për shembull liria e të zgjedhurit, pavarsia individuale,<br />
shanset e barabarta për të gjithë etj.<br />
Duke marrë parasysh tezën se liria është përmbledhje e të drejtave<br />
dhe privilegjeve që i caktojnë zakonet dhe traditat, sipas ithtarëve të<br />
konzervatizmit, liria nuk nënkuptohet si barazi. “Shoqëritë janë të<br />
pabarabarta dhe pa respektim të kierarkisë, ndërsa liria politike duhet t’i<br />
përshtatet kierarkisë shoqërore. Në këtë aspekt, teorikët -ithtarë të<br />
konservatizmit e reduktojnë lirinë e demokracisë në bazë të metodës së<br />
legjitimimit të pushtetit politik, ndërsa toleranca nuk mund të jetë<br />
apsolute dhe duhet të kufizohet në të drejtat, traditën dhe në normat<br />
morale të shoqërisë. Nga kjo delë se nga toleranca kërkohet kufizim në<br />
intenzitet, si dhe në përfshirje. Prandaj ithtarët e konservatizmit nuk<br />
besojnë në mundësinë që edukimi dhe participimi të jenë kusht për<br />
zhvillimin e tolerancës. Arsimi mund të kontribuoj dhe të ndikojë në<br />
shtimin e tolerancës politike, por mbetet problemi i lidhshmërisë kauzale<br />
ndërmjet këtyre dallimeve , që nuk është aq i fuqishëm ashtu si ndërmjet<br />
tolerancës dhe dallimeve sociale (klasave sociale, punësimit, të ardhurat<br />
etj.) Lidhshmëria kryesore kauzale e tolerancës lidhet me bashkësinë<br />
sociale dhe klasore të individit, ndërsa më pak me participimin.” 30<br />
Sipas kësaj, favorizohet qëndrimi se “vetëm elita politike mund të<br />
jetë tolerante dhe të sigurojë stabilitetin , demokracinë dhe lirinë si të<br />
drejta dhe privilegje të qytetarëve, që rrjedh nga zakonet, tradita dhe nga<br />
kierarkia në bashkësinë e individit, dhe më së paku nga participimi. 31<br />
Teoria federale e demokracisë dhe tolerancës politike, në fakt,<br />
paraqet formën radikale të torisë liberale. Sipas kësaj teorie, të mirat e<br />
qytetarëve ndërmjet tyre dhe të mirave nga toleranca , nuk janë aspak të<br />
rëndësishme për stabilitetin dhe funkcionimin e suksesshëm të një<br />
shoqërie demokratike. Konsiderohet se themelues i kësaj teorie është J.<br />
Medison, i cili thotë se në shtetin e lirë kushtet për të drejtat civile duhet<br />
të jenë të barabarta me ato të të drejtave fetare. Sepse, në rastin e parë<br />
ato kanë strukturën sipas interesave të ndryshme, ndërsa në rastin e dytë<br />
sipas grupeve të shumta fetare. Së këndejmi, teza themelore e teorisë së<br />
demokracisë qëndron te liria e njerëzve e siguruar me orgnizimin<br />
30<br />
J.S. Mill, Mbi lirinë, Biblioteka politike kroate, Bgd., faqe 46<br />
31<br />
Ibidem, faqe 49<br />
41
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
permanent të pushtetit, përkatësisht me ndarjen strikte dhe<br />
decentralizimin e pushtetit në shoqëri, që mundësonë realizimin e<br />
interesave të ndryshme të njerëzve dhe bashkimin e tyre rreth këtyre<br />
interesave.<br />
Në esencë, kjo teori niset nga teza themelore se në shoqërinë<br />
demokratike pluraliste masa jotoleruese është shumë e shpërndarë dhe<br />
se më shumë kemi të bëjmë me të mirat e mostolerancës se sa me të<br />
mirat e tolerancës. Në këtë rast, mënyra kryesore për pengimin ose<br />
zvogëlimin e mostolerancës në shoqëri është kur njerëzve u mundësohet<br />
bashkimi i lirë dhe realizimi i interesave dhe ideve të tyre të ndryshme.<br />
Prandaj, në organizmini e pushtetit demokratik prania e decentralizimit,<br />
pluraliteti i interesave dhe organizimi i tyre politik dhe jopolitik janë<br />
kusht për të kuptuar përhapjen e mostolerancës në masë dhe te elita<br />
politike dhe bënë të mundshme ralizimin e lirisë si veprim i papenguar i<br />
njerëzve në shoqëri.<br />
Esenca e teorisë së demokracisë është në ndarjen konstitucionale të<br />
pushtetit në ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor dhe në orjentimin e<br />
mostolerancës së njerëzve në subjekte të ndryshme, grupe, ide etj. E<br />
gjithë kjo është në funkcion të zgjidhjes së natyrshme të konflikteve<br />
shoqërore dhe të vënjes së ballancimit në realizimin e interesave. Por,<br />
njëkohësisht befason edhe fakti se teoria e demokracisë, e cila përpiqet<br />
të shpejgojë veprimn e njërëzve vetëm me institucionalizimin<br />
demokratik të pushtetit dhe të bëjë të mundshme realizimin e interesave<br />
të njerëve i lë tërësisht anash njerëzit nga qëndrimet vlerësuese ndaj<br />
interesave vetiake dhe ndaj atyre të të tjerëve. Me siguri të plotë mund të<br />
dëshmohet se pluralizmi i interesave dhe bashkimi i llojllojshëm<br />
shoqëror dhe organizimi i njerëzve mund të kontribuojnë për<br />
zvogëlimin e tensioneve konfliktuoze në shoqëri. Kjo teori është e bidur<br />
se është e pamundur të arrihet koncenzus ndërmjet elitës politike dhe<br />
masës, rastëisht ose me paramendim, duke e orjentuar mostolerancën<br />
ndaj grupeve të caktuara. 32<br />
32 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 102-112, Defemi, Zagreb, 1995<br />
42
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.5. Si shihen në Republikën e Maqedonisë këto<br />
raporte- demokraci dhe tolerancë politike<br />
Pasi toleranca është segment i rëndësishëm për stabilizimin e<br />
mardhënjeve të brendëshme, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, në<br />
bazë të nenit 86, alinea 2. i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë,<br />
ndërsa me rastin e diskutimit rreth Informatës për situatën aktuale të<br />
shkaktuar nga protestat<br />
(e profesorëve, nxënësve dhe<br />
studentëve maqedonas kundër vendimit për hapjen e fakultetit<br />
pedagogjik në gjuhën shqipe në Shkup, v. a. ) në lidhje me aplikimin e<br />
Ligjit për gjuhët me të cilat zhvillohet mësimi në Fakultetin Pedagogjik<br />
“Shën Klimenti i Ohrit” në Shkup dhe për mënyrat dhe format e<br />
përparimit të mardhënjeve ndëretnike në kuadër të Kushtetutës së<br />
Republikës së Maqedonisë dhe nëpërmejt institucioneve të sistemit, në<br />
mbledhjen e mbajtur më 13,14 dhe 18 mars të vitit 1997, solli:<br />
Deklaratë 33<br />
Për përparimin e mardhënjeve ndëretnike në frymën e tolerancës,<br />
dialogut, respektimi të ndërsjellë dhe mirëbesimi.<br />
“Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, duke u nisur nga fakti se<br />
zhvillimi i mardhënjeve stabile ndëretnike dhe toleranca janë kushte<br />
themelore për stabilitetin dhe zhvillimin demokratike të Republikës së<br />
Maqedonisë;<br />
Duke konsideruar se krijimi i klimës së tolerancës dhe dialogut<br />
është obligim i të gjitha subjekteve në shoqërinë demokratike,<br />
Duke i reformuar te drejtat dhe liritë, si dhe konceptin e<br />
individualizmit, si bazë për zhvillimin e shoqërisë civile,<br />
Të bindur se dallimet kulturore janë faktor interesimi dhe<br />
pasurimi të shoqërisë, dhe jo gjenerator për ndarje,<br />
Duke theksuar nëvojën e krijimit dhe zhvillimit të masave<br />
përkatëse për forcimin e harmonisë, tolerancës, mirëkuptimin e<br />
ndërsjellë dhe respektimin midis qytetarëve më prejardhje të ndryshme<br />
etnike dhe kulturore,<br />
33 Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, nr.13, 21 mars 1997, Shkup<br />
43
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Duke u nisur nga parime e: Kartës së Kombeve të Bashkuara,<br />
Deklaratës univerzale për të drejtat e njeriut, paktet ndërkombëtare për<br />
të drejtat e njeriut, Konventa ndërkombëtare për zhdukjen e të gjitha<br />
formave të diskriminimit racor, Konventa evropjane për të drejtat e<br />
njeriut, Konventën kuadër për mbrojtjen e pakicave kombëtare, si dhe<br />
dokumentat relevante të OSBE-s, Duke theksuar se zhvillimi i<br />
mardhënjeve ndëretnike dhe tolerancës janë një nga vlerat themelore të<br />
rregulimit kushtetutar të Republikës së Maqedonisë,<br />
Duke pasur parasysh dispozitën kushtetuese për barazi të<br />
qytetarëve dhe përjashtimin e diskriminimit të çfarëdo lloj baze, si dhe<br />
zbatimin efikas të mbrojtjes juridike të këtij parimi,<br />
Duke afirmuar mbrojtjen e të drejtave të pjestarëve të<br />
nacionaliteteve në nivel kushtetutar, si dhe parimin e integrimit të tyre<br />
në të gjitha sferat e shoqërisë ,<br />
Mandej në këtë deklaratë rrjedhë konstatimi se “ Kuvendi i<br />
Republikës së Maqeodnisë,<br />
1. E thekson nevojën e respektimit të parimit të sundimit të së<br />
drejtës, si kusht themelor për demokraci dhe garanci për mbrojtjen e të<br />
drejtave të njeriut, pa kurrëfarë diskriminimi.<br />
2. Thekson rolin dhe përgjegjësinë e institucioeve demokratike<br />
( në nivel kombëtar dhe lokal), në procesin e krijimit dhe zbatimit të<br />
tolerancës politike dhe ndëretnike, barazi efektive dhe mirkuptim të<br />
ndërsjellë.<br />
3. E nxit dhe e inkurajon aktivitetin e Këshillit të mardhënjeve<br />
ndëretnike, si dhe të komisioneve për mardhënje ndërnacionale në nivel<br />
lokal, në përparimin e mardhënjeve ndëretnike.<br />
4. Mban llogari për kontributin aktiv të partive politike për<br />
fillimin e dialogut për të gjitha çështjet aktuale me qëllim ndërtimi dhe<br />
zhvillimi të mardhënjeve harmonike ndëretnike dhe vë në dukje rrezikun<br />
e nxitjes së mosdurueshmërisë dhe urrejtjes ndëretnike dhe<br />
keqpërdorimin e tyre për qëlime politike.<br />
5. Veçanërisht thekson rrolin preventiv të institucioneve<br />
arsimore në zhvillimin e tolerancës dhe mirëkuptimit ndërmjet të<br />
rinjëve, në identifikimin dhe luftën kundër paragjykimeve të çfardo lloji.<br />
6. Ve në dukje nëvojën e rritjes së numrit të temave nga lëmi i<br />
të drejtave të njeriut, domethënë për zhvillimin e tolerancës në<br />
programet arsimore në të gjitha nivelet.<br />
44
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
7. Në diskutimin e vet për ligjet dhe për aktet e tjera të cilat i<br />
sjell, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë do ti përfshijë edhe aktet<br />
ndërkombëtare të sjella nga parlamentarë në organizatat ndërkombëtare<br />
në të cilat Republika e Maqedonisë është anëtare e barabartë, në radhë të<br />
parë ato të sjellla nga Unioni Interparlamentar.<br />
8. I përshëndet dhe i inkurajon aktivitetet dhe ndikimin e<br />
organizatave joqeveritare dhe shoqatave të qytetarëve në përparimin e<br />
tolerancës dhe dialogut ndërmjet qytetarëve të prejardhjes të ndryshme<br />
kulturore dhe etnike.<br />
9. Veçanërisht i thekson rrolin dhe përgjegjësinë e mediumeve<br />
në ndërtimin e mendimit publik dhe vetëdijen për nevojën e respektimit<br />
të dellimeve dhe të drejtave të njeriut në përgjithësi.<br />
10. E thekson rëndësinë e institucioneve shkencore për të<br />
hulumtuar shkaqet dhe pasojat e manifestimeve të mostolerancës dhe të<br />
nxitjes së aktiviteteve për tejkalimin e tyre. I nxit dhe i inkurajon edhe të<br />
gjitha iniciativat dhe aktivitetet tjera për tejkalimin e tyre.” 34<br />
Një deklaratë e këtillë është një hap përpara për rregullimin e<br />
mardhënjeve të brendëshme dhe për relaksimin e mardhënjeve<br />
ndëretnike, natyrisht nëse këto deklarata nuk kuptohen vetëm si një<br />
formalitet apo si marketing partiak (apo si mënyrë manipuluese e<br />
shmangëjes taktike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve eventuale që janë<br />
evidente në shtet). 35 Por, një dokument i tillë i miratuar në një organ<br />
ligjvënës, Republikën e Maqedonisë e obligon të mbetet e hapur për<br />
mbikqyrje ndërkombëtare të zhvillimeve rreth respektimit dhe realizimit<br />
të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe të të drejtave të nacionaliteteve, që<br />
do të thotë se mënyra transparente duhet të bëhet praktikë e rëndomtë.<br />
Prandaj, janë reale pohimet se bashkësia ndërkombëtare duhet të<br />
zhvillojë qasje më komparative dhe të hollësishme në monitorimin e<br />
situatave të ndryshme të realizimit të të drejtave të nacionaliteteve në<br />
vendet e rajonit dhe në mënyrë të qartë të nxiten garancat dhe kontrrolet<br />
më efikase.<br />
34<br />
Ibidem.<br />
35 Njëri ndër themeluesit e socioligjisë Monteskje (1689 -1755), (Emri i plot i tij është Charles- Louis de<br />
Secondant, baron i Montesquieu) ka thënë: “ Kur do të shkoj në ndonjë vend, unë nuk pyes se a<br />
ka atje ligje të mira, por a zbatohen ato ligje në atë vend, sepse ligje të mira ka çdokund”<br />
45
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1.6. Siguria qytetare<br />
Njeriu , si individ dhe si qenje shoqërore, aspak nuk mund të<br />
akzistoj, të jetojë, të krijojë pa qenë i sigurt dhe i mbrojtur. Por ai<br />
personalisht dhe të mirat që i krijon ose e rrethojnë, në mënyrë<br />
permanente i janë ekspozuar cënimeve si nga njerëzit e tjerë, nga natyra,<br />
por gjithashtu edhe nga dukuritë negative në shoqëri. Prandaj, ai duhet<br />
vetë, personalisht të mbrohet, të marrë pjesë në mbrojtjen e shtetit, të<br />
shoqërisë, të pasurisë materiale dhe të rregullimit shtetëror.<br />
Shumë subjekte, institucione dhe organe, në shoqëri angazhohen<br />
për mbrojtjen e disa vlerave dhe pasurisë, dhe çdonjëri prej tyre zbaton<br />
masa dhe metoda specifike. Disa i përgatisin dhe i sjellin dispozitat<br />
ligjore, e ushtrojnë veprimtarinë ligjore nga kjo fushë, të tjerët marrin<br />
masa preventive, e dikush marrin masa repressive, etj.<br />
Kur marrim parasysh se cilat vlera dhe pasuri duhet të mbrohen,<br />
atëherë mund të dallojmë këto lloje të mbrojtjes:<br />
- Mbrojtjen personale, Mbrojtjen shoqërore, Mbrojtjen ndërkombëtare. 36<br />
1. 6. 1 Gjendja e sigurisë<br />
Koncepti gjendje e sigurisë nënkupton pjesën e realitetit shoqëror<br />
objektiv që ka të bëjë me shkallën e cënimit të vlerave dhe pasurisë<br />
shoqërore nga forcat shoqërore dhe naturore dhe zhvillimin dhe<br />
organizimin e sistemit të mbrotjes, si dhe aftësinë e tij për t’iu<br />
kundërvënë forcave që paraqiten si faktorë cënues dhe destabilizues.<br />
Format: Pasi tu bëhet analizë fakteve relevante për dukuritë e<br />
sigurisë, mund të përcaktohet gjendja konkrete e sigurisë dhe ajo të<br />
vlerësohet si:<br />
- stabile,<br />
- e ndërlikuar,<br />
- jostabile dhe e paqartë.<br />
Siguria, pa marrë parsysh se për cilin segment bëhet fjalë, atë<br />
individual, grupor, kombëtar ose ndërkombëtar, rregullisht rradhitet ndër<br />
problemet më urgjente të njerëzimit.<br />
36<br />
Jordan Spasovski- Pere Aslimoski- Siguria dhe mbrotja, faqe 7-19,<br />
Ohër,1996<br />
46
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.7. Ndërtimi i paqes<br />
Ruajtja e paqës, në kuptimin më të gjerë, paraqet një nga rrekjet<br />
për krijimin e paqës, e cila me përfundimin e Luftës së ftohtë u bë masë<br />
më e përhapur. Ajo mbështetet në dispozitat e Kartës së Kombeve të<br />
bashkuara për sigurinë kolektive të përfshirë në Kaptinën e VII, e<br />
përpunuar me elementet dhe vlerësimet e disa analistëve në akcion të<br />
imponuar, me zbatimin e forcës ushtarake.<br />
Për rëndësinë e Paqes, si një nga objektivat më të rëndësishme të<br />
OKB, flitet në Kartën e OKB, në nenin 1. ku janë radhitur qëllimet e<br />
OKB.<br />
1. “ Të mbrojnë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare dhe për këtë<br />
qëllim: të marrin masa efikase kolektive për pengimin dhe mënjanimin e<br />
kërcnimeve për paqen dhe për pengimin e akteve të agresionit ose të<br />
çrregullimeve të tjera të paqës, të arrijnë, me mjete paqësore dhe në<br />
pajtim me parimet e drejtësisë dhe së drejtës ndërkombëtare, rregullimin<br />
dhe zgjidhjen e kontesteve dhe situatave ndërkombëtare që mund të<br />
shkaktojnë çrregullimin e paqes.<br />
2. Të zhvillojnë mardhënje miqësore ndërmjet kombeve, të<br />
mbështetura në respektimin e parimeve të barazisë dhe vetvendosjes se<br />
popujve, si dhe të ndërmarrin masa të tjera përkatëse, me qëllim të<br />
përforcimit të paqes në botë.<br />
3. Të realizojnë bashkëpunim ndërkombëtar gjatë zgjidhjes së<br />
përcaktimeve ndërkombëtare të karakterit ekonomik, social, kulturor ose<br />
humanitar, si dhe nëpërmjet nxitjes dhe zhvillimit të respektimit të të<br />
drejtave dhe lirive themelore të njeriut për të gjithë, pa marrë parasysh<br />
racën, seksin, gjuhën ose fenë.<br />
4. Të jenë qendër në të cilën do të kushtëzohen sjelljet e<br />
kombeve të orjentuara në arritjen e këtyre objektivave të përbashkëta.” 37<br />
Në kartën e OKB theksohen aktivitetet për ruajtjen e paqës të<br />
vendeve anëtare, si dhe për realizimin e të qëllimeve të radhitura në nein<br />
1., ndërsa do të veprojnë në pajtim me këto parime:<br />
“ Organizata bazohet në parimin e sovranitetit të barabartë të të<br />
gjithë antarëve të saj.<br />
37<br />
Kombet e Bashkuara, Dokumentet themelore, faqe 9-42, Shkup, tetor 1995<br />
47
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1. Të gjitha anëtaret, që të sigurojnë të drejtat dhe privilegjet që<br />
dalin nga anëtarësimi, me ndërgjegje të plotë do ti plotësojnë të gjitha<br />
obligimet që i kanë marrë në pajtim me këtë Kartë.<br />
2. Të gjitha anëtaret do t’i zgjidhin kontestet e veta<br />
ndërkombëtare me mjete paqësore, në atë mënyrë që nuk cënon paqen<br />
dhe sigurinë ndërkombëtare, si dhe drejtësinë.<br />
3. Të gjitha anëtaret në mardhënjet e tyre ndërkombëtare do të<br />
përmbahen nga kërcënimet me forcë ose nga përodrimi i forcës kundër<br />
integritetit territorial ose pavarsia politike e çdo shteti qoftë, ose nga të<br />
gjitha sjelljet e tjera të cilat do të jenë në kundërshtim me qëllimet e<br />
Kombeve të Bashkuara.<br />
4. Të gjitha anëtaret do t’i ofrojnë Kombeve të Bashkuara<br />
çfardolloj ndihme në çdo veprim që ato do të ndërmarrin në pajtim me<br />
këtë Kartë dhe do të përmbahen nga ofrimi i ndihmës çfardolloj shteti<br />
kundër së cilit Kombet e Bashkuara ndërmarrin ndonjë masë preventive<br />
ose detyruese.<br />
5. Organizata do të sigurojë që shtetet që nuk janë anëtare të<br />
OKB të sillen në pajtim me këto parime, nëse është një gjë e tillë e<br />
domosdoshme, për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkomëtare.<br />
6. Kjo kartë më asgjë nuk i obligon Kombet e Bashkuara të<br />
përzien në çështjet që esencialishtë bien në kuadër të kompetencave të<br />
brendëshme të çdo shteti dhe as të kërkojnë nga anëtaret që çështjet e<br />
këtilla t’i paraqesin për zgjidhje sipas dispozitave tëkësaj Karte.<br />
Por ky parim nuk e kufizon zbatimin e masave detyruese , siç<br />
është shënuar në kreun VII (Veprime në rast të kërcënimeve për paqen,<br />
çrregullimin e paqes dhe aktet e agresionit.) 38<br />
Sot, por edhe para një gjysëm shekulli, njerëzimi, nëpërmjet<br />
vendeve anëtare të OKB, janë ballafaquar me aktivitete të ndryshme<br />
dhe kanë ndërmarrë një sërë veprimesh në esencë konstruktive para<br />
opinionit publik botror. “ Njerëzimi, veçanërisht i mbështetur rreth<br />
OKB, nëpërmjet mendimit publik botëror, mundi t’i shmanget luftës së<br />
tretë botërore, luftës bërthamore e cila mund të shkatërronte njerëzimin<br />
dhe të gjitha kombet (falë edhe forcave antibërthamore, edhepse, në<br />
njëfarë mase, një forcë më qenësore për parandalim është mendimi<br />
publik botëror, përmes bindjeve univerzale të përbashkëta të bazuara në<br />
38<br />
48<br />
Kombet e Bashkuara, Dokumentat themelore, faqe 21- 24, Shkup, tetor, 1995
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
të drejtën natyrore për paqe dhe humanitet) Vetëm bashkëjetesa<br />
paqësore është e pashmnagshme.”) 39<br />
Ruajtja e paqës, në kuptimin më të gjerë të fjalës, përfshin<br />
mbrojtjen e palëve armiqësore nga dhuna ose e formave të tjera të<br />
zgjidhjes së konflikteve të tyre dhe hedhjen me të drejtë në lojë të<br />
sintagmës “rend i ri botëror” dhe përfshin sundimin e së drejtës dhe<br />
zgjidhjes paqësore të kontesteve, demokracinë e fortë dhe solidaritetin<br />
kundër agresionit, zvogëmilin dhe kontrrolin e arsenaleve ushtarake,<br />
forcimin e OKB dhe trajtimin e drejtë të të gjithë njerëzve.<br />
Në një sistem të këtillë të mardhënjeve edhe koncepti i sigurisë<br />
merrë dimenzione të reja, që do të thotë se zhvillimi i civilizimit<br />
njerëzor që nga faza më e hershme deri sot karakterizohet me përpjekje<br />
të veprimtarisë njerëzore në të gjitha fushat për përmirësimin e kushteve<br />
të jetesës, të standardit dhe në radhë të parë të sigurisë, si parakusht për<br />
mirëqenje të përgjithshme të të gjitha bashkësive. Në fazën fillestare<br />
njeriu akrivitetet e veta dhe resurset e veta, i orjentoi në mposhtjen e<br />
forcave natyrore, por me kalimin e kohës, për shkaqe të ndryshme,<br />
filluan të paraqiten tendosje të natyrave të ndryshme që shëndrroheshin<br />
në konflikte të hapta ndërmjet popujve. Kjo e motivoi njeriun të<br />
mendojë për mbrojtjen e vet , për paqen dhe sigurinë dhe këto ti radhisë<br />
në veprimtaritë që kanë rëndësi parësore kombëtare.<br />
Nëse i hedhim një sy historisë pak më herët, nëse e shikojmë të<br />
tashmen dhe nëse mendojmë për të ardhmen, do të vijmë në përfundim<br />
se botës i nevoitet organizatë ndërkombëtare që do të jetë garantuese e<br />
paqës boterore, ndërsa kur ajo të të cënohet, do të mundësojë veprim<br />
kolektiv të bashkësisë ndërkombëtare për tejkalimin dhe eliminimin e<br />
kudërthenjeve dhe konflikteve të paraqitura. Sipas kësaj që thamë, mund<br />
të prfundojmë se detyrë më e rëndësishme e OKB është ruajtja e paqes<br />
botrore dhe e sigurisë. Funkcionet dhe qëllimet e veta OKB i realizon<br />
nëpërmjet këtyre organeve:<br />
- Kuvendit të përgjithshëm,<br />
- Këshillit të sigurimit,<br />
- Gjyqit ndërkombëtar të drejtësisë,<br />
- Sekretariatit<br />
Secili nga këto organe ka funkcionet dhe kompetencat e veta të<br />
saktësuara me Kartën e OKB. 40<br />
39<br />
Shih në librin e Fukase Tadakazu- Svetomir Shkariq, Paqja dhe<br />
Kushtetutat, Qendra ballkanike për paqe, Shkup,1997.<br />
49
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1. 8. Sistemi kolektiv i sigurisë dhe<br />
mbrojtja e Republikës së Maqedonisë<br />
Republika e Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe Sovran, anëtare e<br />
barabartë e OKB, ka të drejtë dhe obligim të ndërtojë sistem autonom<br />
dhe respektiv të mbrojtjes dhe sigurisë së vet në pajtim me Kartën e<br />
OKB-së, i cili do të jetë në gjendje në çdo moment tu përgjigjet<br />
qëllimeve dhe detyrave të vëna nga ana e organeve të shtetit. Së<br />
këndejmi, shtrohet edhe nevoja e ngritjes së doktrinës adekuate që do të<br />
jetë sistem i qëndrimeve, parimeve dhe pikëpamjeve ushtarake dhe me<br />
mbështetje shkencore për çështjet më qenësore të përgatitjes së vendit<br />
për mbrojtje dhe siguri.<br />
Republika e Maqedonisë fitoi kushtetutë të re, me të cilën<br />
rregullohen këto çështje themelore: përcaktimet themelore, liritë<br />
themelore dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit, organizimin e pushtetit<br />
shtetëror: Ligjëvënës, Kryetari i shtetit, ekzekutiv, vetadministrimin<br />
lokal dhe pushteti gjyqësor.<br />
Kështu Republika e Maqedonisë, nëpërmjet politikës paqësore,<br />
politikës së tolerancës, bashkëjetesës, miqësisë dhe bashkëpunimit, është<br />
vend i cili dëshiron të përfshihet në rrjedhat bashkohore të botës së<br />
civilizuar. Maqedonia vendin e vet e sheh në Evropën bashkohore dhe<br />
demokratike, duke hyrë në sistemin kolektiv të mbrojtjes dhe të sigurisë.<br />
Kështu, mbrojtja e Republikës së Maqedonisë, prandaj edhe ARM,<br />
ndërtohet sipas standardeve bashkohore evropjane dhe të NATO-s,<br />
natyrisht, në përshtatje me kushtet e hapsirës sonë. Republika e<br />
Maqedonisë tanimë është pranuar në OKB, Këshillin e Evropës, OSBE,<br />
është anëtare e Iniciativës Partneritet për Paqe si program i NATO-s,<br />
ndërsa përpiqet të pranohet dhe si anëtare e plotë e NATO-s. Një<br />
orjentim i këtillë është i kuptueshëm, sepse është vend i vogël, me një<br />
potencial të kufizuar, në radhë të parë, me atë njerëzor dhe material. 41<br />
40 OKB, Dokumentet themelore, faqe 11-20, Shkup,1995<br />
41<br />
<strong>Nazmi</strong> Maliqi, Mbrotja dhe siguria kolektive, Punim seminarik, Studime<br />
posdiplomike, Fakultetit filozofik- Instituti i mbrojtjes, Shkup,1995<br />
50
1.9. Siguria e konstrukcionit evropjan<br />
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Politika e jashtme e përbashkët dhe politika e sigurisë dhe<br />
ruajtjes së paqës paraqesin elementin më të rëndësishëm të konstruktit<br />
evropjan dhe kanë të bëjnë drejtpërdrejtë më të gjithë qytetarët të të<br />
gjitha vendeve evropjane.<br />
Kur bëhet fjalë për politikën e jashtme dhe politikën e sigurisë,<br />
veçanërisht për çështjet diplomatike dhe ushtarake, nevoiten instrumenta<br />
teknik në sferën e marrjes së vendimeve në lëmin e strukturës së<br />
mbrojtjes.<br />
Këshilli i Evropës i përcakton kahjet për politikën e jashtme të<br />
përbashkët dhe të politikës së sigurisë dhe merrë vendime përfundimtare<br />
për strategji të përbashkëta. Në këtë rast, këtë e bënë Këshilli i<br />
ministrave të punëve të jashtme. Aty vendoset në këtë mënyrë: me<br />
koncenzus, nëse synimet duhet të zbatohen dhe me shumicë<br />
kvalifikative, nëse bëhet fjalë për përcaktimin e strategjive. Por, një<br />
vend anëtar mund të kërkojë edhe të mos votojë, në atë rast Këshilli i<br />
Unionit, më shumicë kualifikative mund të marrë vendim që çështja të<br />
hidhet në kopetenca të Këshillit të Evropës (i cili duhet të marrë vendim<br />
të njëzëshëm). Kur bëhet fjalë për çështje të luftës, çdoherë duhet të ketë<br />
koncenzus.<br />
Sipas komesarit për informim të Bashkimit Evropjan, i cili e<br />
analizon rrugën e politikës së përbashkët të jashtme, më të rëndësishme<br />
ose të domosdoshme janë tri pika në politikën e jashtme të përbashkët:<br />
- Zhvillimi i ardhshëm i paparashikuar i zhvillimeve në Rusi<br />
dhe zgjerimi i bashkimit Evropjan me pranimin e vendeve të evropës<br />
juglindore. Bisedat e ndërlikuara me këto vende dhe më fqinjët e tyre<br />
kërkonë që Bashkimi Evropajn të ketë qëndrime të vetme.<br />
- Gjendja e vështirë në disa rajone të Mesdheut kërkon që<br />
vendet anëtare të bashkimit Evropjan të paraqiten bashkërisht për të<br />
siguruar në këto rajone paqe, siguri, zhvillim ekonomik dhe mbrojtje të<br />
të drejtave themelore.<br />
- Angazhimin e përgjithshëm të organizatave të shumta<br />
joqeveritare evropjane në vendet ku situata është kritike, qoftë kur bëhet<br />
fjalë për ekonominë, aspektet humanitare, ose për çështje sociale dhe të<br />
situatës luftarake.<br />
Qeveritë e vendeve anëtare të Bashkimit evropajn, me kumtesë<br />
të përbashkët e vërtetuan rëndësisnë e bashkëpunimit me vendet e<br />
51
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Unionin Evroperëndimor. Gjithashtu kjo vlen edhe për shtetet që nuk i<br />
takojnë Bashkimit evropjan.<br />
“Këshilli i Evropës tanimë ka nisur të zbatojë në vepër disa nga<br />
këto përcaktime. Detyrat humanitare dhe paqësore janë në kompetenca<br />
të Bashkimit Evropajan; kjo mund të ketë rëndësi vendimtare për të<br />
ardhmen, sepse Bashkimi Evropjan, nëse është e nevojshme do të ishte i<br />
pranishëm edhe ushtarakisht në rajone të ndryshme të botës.” 42<br />
Sot Bashkimi Evropjan ka 15 anëtarë, me një popullsi të<br />
përgjithshme mbi 370 milion banorë dhe paraqet forcë të vertetë<br />
ekonomike, politike dhe ushtarake në botë. Kuptohet, me interesa të<br />
përcaktuara qartë, në çka vendet anëtare i kanë matur mirë interesat e<br />
tyre politike, strategjike, ekonomike dhe të sigurisë. Siguria nuk mund të<br />
planifikohet dhe të ndërtohet vetëm në një pjesë të Evropës, por më<br />
gjerë.<br />
Organizata e sigurisë dhe bashkëpunimit evropjan (OSBE) sot ka<br />
mëse 50 shtete dhe paraqet përpjekje reale për themelimin e mekanizmit<br />
efikas për zgjidhjen e krizave në Evropë, sepse këtu edhe sot ende nuk<br />
janë zgjidhur disa çështje dhe janë vatra të hapura, veçanërisht Ballkani<br />
dhe Evropa Lindore, (viset në ish Jugosllavi, Bosnja e Hercegovina,<br />
Kosova), ku është e nevojshme të ndërmerren edhe shumë punë për tu<br />
formuar sistemi i sigurisë që do të verpojë në mënyrë efikase në tërë<br />
Evropën.<br />
Këshilli i Evropës sot shënon mëse 40 vende. Ideja për<br />
eksistencën e kësaj organizate ka qenë për integrimin e vendeve të<br />
Evropës, me qëllim që të arrihet një unitet politik, ekonomik dhe<br />
ideologjik ndërmjet shteteve në bazë të parimeve të demokracisë<br />
qytetare, me të vetmin qëllim – Evropë më të mirë dhe më të drejtë. 43<br />
42<br />
Die Presse, Vien, 28.01.1998<br />
43 Shih. Këshilli i Evropës, Udhëzues i shkrutër i Konventave Evropjane<br />
për të drejtat e njeriut.<br />
52
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kreu i tretë III<br />
Toleranca politike si kulturë<br />
- faktor për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit<br />
1. Toleranca politike si faktor për ruajtjen e paqes<br />
Për tolerancën në përgjithësi, e veçanërisht për tolerancën<br />
politkke, mund të thuhejt se është pjesë e së drejtës së njohur të<br />
dallimeve ndërmjet njerëzve. Dallimet dhe pranimi i ture paraqesin<br />
zgjidhje për tolerancën dhe për domethënjen e saj. Atje ku nuk pranohen<br />
dallimet dhe e drejta për ekzistencën e tyre, nuk njihet as e drejta e<br />
tolerancës. Së këndejmi, nuk ka tolerancë pa i pranuar dallimet.<br />
Toleranca politike nuk mud të zhvillohet jashtë lirive politike. Sa<br />
do të jetë i zhvilluar koncepti i lirisë politike, aq do të jetë i zhvilluar<br />
edhe koncepti ose teoria e domokracisë. Nëse toleranca politike në<br />
kulmin e zhvillimit të vet është fëmijë i pashmangshëm , “fakt i<br />
pluralizmit” 44 , atëherë kemi të bëjmë me lirinë politike dhe nuk mund të<br />
përcaktohet jashtë teorisë së lirisë politike, e sipas kësaj edhe pa teorinë<br />
e demokracisë.<br />
Nga ajo që u tha mund të konkludojmë se nuk ekziston teori të<br />
përkryera për tolerancën politike, porse ajo është e lidhur me konceptin<br />
e lirive politike dhe me demokracinë. Ekzistojnë disa teori të ndryshme<br />
për liritë politike dhe për demokracinë, por edhe shumë klasifikime të<br />
ndryshme të teorive të tilla. Të rëndomta janë teoritë e participimit dhe<br />
demokracive reprezentative. Gjithashtu, ka edhe ndarje të tjera, si për<br />
shembull te K. Janda, i cili fletë për demokraci procedurale ose të<br />
shumicës, përkatësisht për demokracinë pluraliste dhe substative, etj. Si<br />
rrugë për tolerancë politike. 45<br />
44 Mirjana Najçevska, Shteti juridik, faqe 114, List, Shkup,1995<br />
45 Trajan Gocevski, Maqedonia neutrale nga vizioni deri në realitet,<br />
Makedonska riznica Kumanovë, 1994<br />
53
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1.1. Baza empirike e teorisë së<br />
demokracisë dhe të tolerancës politike<br />
Nga aspekti i temës që është objekt trajtimi, me interes të<br />
posaçëm janë hulumtimet e shumta për demokracinë dhe për tolerancën<br />
politike, të bëra nga një numër i madh teorikësh.<br />
Si studim i parë relevant që merret me problemet e tolerancës<br />
politike është ai i S. Stoufer, në të cilin janë prezentuar rezultatet e<br />
hulumtimeve të tolerancës të bëra në disa grupe të shoqërisë amerikane.<br />
Këto hulumtime kanë dhënë disa rezultate të përgjithshme, të<br />
cilat kanë shërbyer si mbështetje ose për t’i korigjuar tezat e<br />
demokracisë dhe të tolerancës politike. Si përfudime më të rëndësishme<br />
të bëra në bazë të këtyre hulumtimeve, janë:<br />
“Analiza krahasuese e kërkimeve për tolerancën politike tregoi<br />
se opinioni në vitin 1955 ka qënë mjaftë jotolerant ndaj masave të dhëna<br />
të tolerancës. Mesatarisht, rreth 60% e të hulumtuarve kanë qënë<br />
jotolernat ndaj dukurive që janë hulumtuar. Kërkimet e mëvonshme, të<br />
bëra në vitin 1970, treguan se të hulumtuarit kanë treguar nivel më të<br />
lartë të tolerancës. Kështu rreth 55% nga të anketuarit kanë treguar<br />
tolerancë ndaj objektit të hulumtuar. Konkuludimi është se në këtë<br />
periudhë toleranca si fenomen e ka shtuar kapacitetin e vet dhe ka<br />
treguar ndritje pozitive.” 46<br />
Për këtë problematikë, J. Solivan me bashkëpunëtorët e vet, në<br />
vitin 1980, në bazë të rezultateve të analizave dhe hulumtive të<br />
deriatëhershme mundi të bëjë një dinstikcion në lidhje me qëndrimet e<br />
një grupi të caktuar për tolerancën dhe i nxorri këto rezultate:<br />
1. Numri më i madh i njerëzve janë jotolerant ndaj grupeve të<br />
cilat i kanë zgjedhur vetë si të papranueshëm- të padëshirueshëm;<br />
2. Arsimi nuk është lidhur në mënyrë të barabartë me<br />
tolerancën, edhepse ka efekte pozitive ndaj procesit të tolerancës,<br />
nëpërmjet ideologjisë ose nëpërmejt dallimeve që lidhen me individin,<br />
vetërespektimin etj.<br />
3. Participimi politik ka vetëm ndikim minimal ndaj nivelit të<br />
tolerancës.<br />
4. Ndikim të drejtpërdrejt në nivelin e tolerancës kanë dallimet,<br />
siç janë- kërcënimet e dukshme, që vijnë nga grupet jotolerante, dhe<br />
46<br />
Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 25 dhe 39, Defemi, Zagreb 1993<br />
54
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
përkrahja e normave të pranuara përgjithësishtë të demokracisë, siç janë:<br />
barazia para ligjit, liria e fjalës, shansat e barabarta për të gjithë, etj. 47<br />
Këto rezultate, të fituara nga hulumtimet e bëra për tolerancën<br />
politike, u kanë shërbyer autorëve për të përmirësuar teoritë e<br />
demokracisë prej viteve 1955 dhe gjer në ditët e sotme.<br />
1.2. Kultura politike, demokracia<br />
dhe toleranca politike 48<br />
Të gjithë teorikët janë të mendimit se bazë për zhvillimin e çdo<br />
shoqërie bashkohore është, në radhë të parë kultura politike, zhvillimi i<br />
demokracisë dhe toleranca politike, si proces që gradualisht duhet të<br />
përparohet dhe të studjohet si faktor i rëndësishëm për ruajtjen e paqes<br />
dhe sigurisë.<br />
Gibsoni dhe bashkëpunëtorët e vet konsiderojnë se kultura<br />
demokratike politike ka gjithësej shtatë subdimenzione themelore:<br />
- Tolerancën politike, Lirinë dhe vlerësimin e saj pozitiv,<br />
- Përkrahjen e normave të pranuara përgjithësisht të<br />
demokracisë,<br />
- Vetëdijen e zhvilluar për të drejtat demokratike,<br />
- Të drejtën e dallimeve në mendime,<br />
- Përkrahjen e mediumeve të pavarura, dhe<br />
- Përkrahjen e institcioneve për zgjedhje të lira dhe me<br />
përgjegjësi.<br />
Kërkimet kanë treguar se pa praninë e tolerancës nuk mund të<br />
realizohet epërsi politike në pozicionet dhe funkcionet politike në shtet<br />
dhe se pa tolerancë rrezikohet legjitimiteti i regjimeve eksistuese.<br />
Së kendejmi, demokracija duhet të jetë diç më tepër se sa<br />
shoqërie e rëndomtë e atyre që kanë humbur dhe kanë ngadhnjyer.<br />
Domethënë, nëse pushteti në shoqëri sillet sipas parimit të ngadhnimtarit<br />
dhe të të humburit, në rrethanat e këtilla nuk ka vend për tolernacën. Në<br />
raste të këtilla demokracia duhet të vë domosdo koncenzus në shoqëri<br />
ndërmjet të gjitha grupeve, për të gjitha problemet me interes të publik.<br />
Kjo është mjaft me rëndësi për shoqëritë ku një parti ka pushtet me<br />
shumicë.<br />
47 Ibidem (J.L. Gibson and R. Bingham, 1982)<br />
48 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe faqe28-34, Defemi, Zagreb, 1995<br />
55
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Në këtë drejtim zhvillohej edhe hulumtimi i Gibsonit për raportet<br />
e qytetarëve ndaj të lirive politike, përkatësisht, në mundësinë e<br />
veprimit të lirë politik në kontekst të lirive të kufizuara, të cilat duhet të<br />
vijnë nga sistemi i pushtetit dhe në kontekst të mardhënjeve<br />
ndërpersonale, në të cilat gjendet individi në jetën e përditshme. Me këtë<br />
rast, si bazë e merrë përkufizimin liberal, sipas të cilit liria kuptohet si<br />
aftësi e individit lirisht të zgjedhë dhe të ndjekë qëllimet e veta, pa<br />
kufizime dhe presione të jashtme. Nga kërkimet e bëra në SHBA dhe në<br />
Rusi, Gibsoni ka dashur të fitojë përgjigjen se a është toleranca politike<br />
në strukturën e kulturës demokratike politike test themelor për<br />
efikasitetin e saj në instalimin, zhvillimin dhe raujtjen e demokracisë. 49<br />
Sipas kësaj, toleranca duhet të nxitet, të kultivohet te qytetarët, e<br />
pastaj te politikanët, me të vetmin qëllim për zhvillimin e bashkësisë,<br />
sepse liria nuk është e vërtetë apsolute dhe njëmendësi, por pluralizëm,<br />
individualizëm dhe marrëveshje e civilizuar për interesat e përbashkëta.<br />
Në këtë drejtim toleranca zë vend të rëndësishëm.<br />
Në këtë aspekt, pikëpamjet e Zhelu Zhelevit për rëndësinë e<br />
kulturës, demokracisë dhe toelrancës politike dhe kulturës politike të<br />
populli janë:<br />
“Rëndësi të madhe për kulturën politike të populit kanë bazat e<br />
tij morale, si dhe traditat e tij kulturore e historike. Në këtë aspekt, sa më<br />
e lartë të jetë kultura politike e një populli, aq më të mëdha janë shanset<br />
e tij për të përmirësuar shemën, duke zëvendësuar diktaturën ushtarake.<br />
. . Është e mundshme që gjithashtu një vend që është nisur rrugës së<br />
transformimit, qoftë për shkak të mungesës së kulturës politike ose për<br />
shkak të kombinimeve të pamjaftueshme të elementeve që e formojnë<br />
kulturën politike, të nxjerrin transfomimet në rugën e diktaturës<br />
ushtarake, thjeshtë të gjunjëzohet para presioneve të brendëshme të<br />
reformës…” 50<br />
Sjelljet që dalin jashtë kufijëve të kulturës elementare politike<br />
dhe tolerancës si duket flasin për keqpërdorimin e pozitave të<br />
politikanëve, funkcionerëve dhe paraqesin mosrespektim të vlerave<br />
demokratike si pasuri e përgjithshme të civilizimit. Në veprimin politik<br />
të një opcioni të caktuar politik nuk duhet të shkohet në qërim hesapesh,<br />
duke lënë anash tolerancën politike.<br />
49 Vladimir Vujçiq, Kultura politike, Alinea, Zagreb 1993<br />
50<br />
Zhelu Zhelev, Fashizmi, Misla, Shkup, 1993<br />
56
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Për realizimin e kësaj detyre jo aq të lehtë, çdo shtet që<br />
angazhohet të jet demokratik, domosdo duhet t’i marrë parasysh<br />
parimet demokratike.<br />
1.3. Tranzicioni demokratik<br />
dhe toleranca<br />
Dimenzioni parimor i demokracisë përbëhet nga të bindurit e<br />
qytetarëve se vendimet politike dhe ndryshimet politike, edhe në kushtet<br />
të krizave serioze politike dhe ekonomike, duhet të zbatohen në pajtim<br />
me parametrat e kushtetutës dhe të formulave të vendosur<br />
demokratikisht dhe juridikisht. Shanset për konsolidimin demokratik<br />
janë proporcionalisht të barabarta me numrin e qytetarëve që besojnë në<br />
parimet e mënyrës demokratike të zgjidhjes së problemeve politike dhe<br />
ekonomke, dhe në përgjithësi në parimet demokratike të organizimit të<br />
jetës së përgjithshme . 51<br />
Ky dimension i demokratizimit është i ndryshueshëm. Drejtimet<br />
dhe format të profilimit të tij varen si nga vetitë e rëndësisë, kultura<br />
politike e trashiguar (në radhë të parë nga qëndrueshmëria e saj), ashtu<br />
edhe nga situatat dhe proceset në disa sfera të preokupimit dhe<br />
reprodukimit të jetës së përditshme të njeriut në shoqëritë e caktuara.<br />
Në aspektin e dimenzionit dispozicional të demokracisë, mjaft<br />
me interes paraqitet çështja e mundësive dhe drejtimeve të transformimit<br />
të dispozicinit dhe vetëdijes së dikurshme, në esencë autoritare, ndërsa<br />
sipas disa vlerësimeve më kritike edhe politike totalitare. 52<br />
Hulumtimi i parakushteve për tranzicionin demokratik, tregojnë<br />
raportet ndaj institucioneve demokratike, të kushtëzura nga të arriturat<br />
aktuale në planin e tranzicionit demokratik, veçanarisht nga mundësit e<br />
punësimit, favorizimit të punës, standardi jetësor dhe efekasiteti i lidhur<br />
me to me insitucionet në realizimin e problemeve shoqërore. 53<br />
Ndikimi i këtyre proceseve ndaj raportit dispozicional të<br />
demokracisë është përcjellur nga faktorë të ndryshëm demografik,<br />
51<br />
Juan Lindc dhe Alfred Stepan, në librin Probleme të demokracisë, tranzicionit dhe konsolidimit, duke<br />
përbledhur rezultatet e kërkimeve të veta dhe të të tjerëve për demokracinë në shumë vende të Evropës<br />
jugore, Amerikës jugore dhe të Evropës paskomuniste, tregojnë se tranzicioni demokratik ka tre dimenzione,<br />
kushtetues, dispozicionin dhe bihevioral.<br />
52<br />
V.Gati Autonomija politike e Shoqërisë jugosllave, Naprjed, Zagreb,1995<br />
53 S.M Tipset, Kushtet Ekonomike të demokratizimit, Amerikan sociologal<br />
Review.<br />
57
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
social, ekonomik, kulturor, dhe sociopsikologjik. Sipas këtyre njohurive,<br />
në hulumtimin e raporitit dispozicional ndaj institucioneve të reja<br />
demokratike është hulumtuar edhe në aspektin e lidhshmërisë së tij me<br />
seksin, moshën, profesionin, arsimin dhe vendin e banimit të të<br />
hulumtuarve…<br />
Aktiviteti paqësor i intelegjencës i përfshirë në proceset politike<br />
do të thotë konsolidim i shoqërisë qytetare në dobi të tolerancës<br />
politike.<br />
1. 4. Liritë politike<br />
Pas tmerreve, vdekjeve dhe shtypjes në Luftën e Dytë botërore,<br />
në bashkësinë ndërkombëtare lindi vullnet i ri politik për t’i siguruar të<br />
drejtat dhe liritë e njeriut.<br />
Në Kartën e Kombeve të bashkuara, të nënshkruar në vitin<br />
1945, vendet anëtare vërtetuan besimin e vet në të drejtat dhe liritë<br />
themelore të njeriut, në dhjetor të vitit 1948. Në Kuvendin e<br />
përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara u soll Deklarata e përgjithshme<br />
për të drejtat e njeriut. Ky dokument historik vertetoi se respektimi i të<br />
drejtave të patjetërsuara të individit është bazë për liri, drejtësi dhe paqe,<br />
duke vënë standarde që duhet të respektohen nga të gjitha kombet dhe<br />
popujt. Deklarata e përgjithshme proklamonte se të gjithë njerëzit kanë<br />
lindur të lirë dhe të barabartë në dinjitet dhe drejtësi. Ata kanë të drejtë ti<br />
gëzojnë të gjitha të drejtat dhe liritë të përfshira në Deklaratë “pa marrë<br />
parasysh racën, ngjyrën, seksin, gjuhën, besimin fetar, mendimin politik<br />
dhe mendimn tjetër, prejardhjen kombëtare ose sociale, gjendjen<br />
materiale, lindjen ose ndonjë status tjetër.” 54<br />
Konventa evropjane për të drejtat e njeriut, si garancë<br />
ndërkombëtare e nënshkruar nga ministrat e 15 vendeve evropjanë më 4<br />
nëntor të vitit 1950, hyri në fuqi më 3 shtator të vitit 1953 dhe deri sot<br />
është ratifikuar nga shumë vende anëtare të Këshillit të Evropës.<br />
Konventa paraqet gurthemelin në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare<br />
për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut. Me konventë janë<br />
garantuar: e drejta e jetës së çdo qytetare e mbrojtur me ligj; asnjë nuk<br />
duhet t’i ekspozohet torturës, sjelljes jonjerëzore ose nënçmimit apo<br />
54<br />
Përmbledhje dokumentash ndërkombëtare, Gazeta zyrtare e Republikës së<br />
Maqedonisë, Shkup,1992<br />
58
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
dënimit; çdo njeri ka të drejtën e lirisë dhe sigurisë; çdo njeri ka të<br />
drejtën e respektit të jetës së vet private dhe të jetës familjare; çdo njeri<br />
ka të drejtën e mendimit të lirë, vetëdijes dhe bësimit fetar; çdo njeri ka<br />
të drejtën e shprehjes së lirë etj.<br />
Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë i garanton liritë politike<br />
të qytetarëve në vend pavarsisht nga seksi, raca, prejardhja kombëtare<br />
dhe sociale, bindja politike dhe fetare etj.<br />
Për realizimin e këtyre të drejtave dhe lirive, janë të nevojshme<br />
aktivitete të mirëfillta demokratike nga strukturat legjitime<br />
(demokratike) të cilat duhet të udhëheqin me shtetin.<br />
E drejta, të gjithë të barabartë dhe të njejtë<br />
- E drejta e barazisë, në radhë të parë përfshin barazinë politikejuridike<br />
të qytetarëve dhe ka të bëjë me mohimin e çdo diskriminimi të<br />
qytetarëve sipas ligjit dhe në të gëzuarit e të drejtave politike.<br />
- Të drejtën të gjithë të njëjtë Kushtetuta e shpreh me formulimin<br />
se qytetarët janë të njejtë në liritë dhe të drejtat , pavarsisht nga seksi,<br />
raca, ngjyra e lëkurës, prejardhja nacionale dhe sociale, bindja politike<br />
dhe fetare, gjendja materiale dhe shoqërore dhe se ata janë të njëjtë para<br />
ligjeve. Kjo është një nga të drejtat më të rëndëishme, sepse kjo është<br />
një nga vlerat themelore për realizimin e të gjitha lirive dhe të drejtave<br />
të njeriut dhe në esencën e vet mohon diskriminimin, privilegjet e çdo<br />
lloji dhe të çfarëdolloj baze.<br />
- Veprimi politik është me rëndësi të veçantë nëse mund të<br />
sigurohet forcimi i tolerancës, mirkuptimit të ndërsjellë, dialogut,<br />
respekti i ndërsjellë dhe besimi i besimi i qytetarëve të prajardhjeve të<br />
ndryshme etnike dhe kombëtare.<br />
- Në kushtetutën e Republikës së Maqedonisë liritë dhe të drejtat<br />
qytetare dhe politike janë përfshirë në kaptina të veçanta për të drejtat<br />
dhe liritë themelore të njeriut dhe qytetarit.<br />
- Barazia, pa marrë parasysh kombësinë, është me rëndësi të<br />
veçantë për shtetet shumëkombëshe sepse e përjashtojnë pozitën<br />
privilegjuese të ndonjë kombi në baz të numrit të tyre.<br />
59
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Liria e të menduarit dhe e përcaktimit<br />
Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e garanton lirinë e<br />
bindjeve, ndërgjegjes, të menduarit dhe shprehjen publike të të<br />
menduarit (neni 16, alinea 1.). Në fakt, fajala është për dy liritë, të cilat,<br />
për shkak të resiprocitetit të tyre, gjithnjë janë shprehur nëpërmjet një<br />
përcaktimi kushtetues.<br />
Liria e të menduarit, si liri me e vjetër e njeriut, është objekt<br />
garancioni në të gjitha deklaratat e lirive të njeriut dhe në një numër të<br />
madh të kushtetutave demokratike. Ajo është formualuar si e drejtë e<br />
njeriut në luftën për personalitetin e njeriut kundër injorancës zyrtare<br />
dhe të imponuar dhe kundër të gjitha indoktrinimeve intelektuale dhe<br />
morale.<br />
Liria e të menuarit jo vetëm që është liri themelore e njeriut dhe<br />
kusht themelor për eksistencën e njeriut si qenje e vetëdishme humane,<br />
por ajo njëkohësisht është edhe sypozim dhe kusht për të gjitha liritë dhe<br />
të drejtat tjera. Pa këtë liri njerëzimi shumë vështirë ose aspak nuk mund<br />
të arrijë në njohur progressive në asnjë fushë të shoqërisë dhe të<br />
krijimtarisë. Kjo gjithashtu ka të bëjë edhe me liritë e tjera politike,<br />
dmth. Me liritë në bazë të të cilave njeriu bëhet bartës i aktiviteteve<br />
shoqërore e politike. Në lirinë e mendimit mbështeten të gjitha liritë në<br />
arsim, shkencë në krijimtarinë e përgjithshme kulturore dhe politike.<br />
Paralelisht me lirinë e të menduarit, kushtetuta garanton edhe<br />
lirinë e përcaktimeve të njeriut. Liria e ndërgjegjes historikisht paraqitet<br />
në luftën kundër monopoleve religjioze, duke përfshirë këtu edhe<br />
monopolin në sferat morale dhe intelektuale të njeriut. Liria e<br />
përcaktimit do të thotë mundë e pakufizuar që njeriu të përcaktohet, pa<br />
presione dhe detyrime nga jashtë, se a do të pranojë një pikpamje të<br />
caktuar filozofike dhe ideore, morale dhe politike, pavarsisht nga<br />
shkaqet dhe motivet. Nëse liria e ndërgjegjes përfshin të drejtën e njeriut<br />
për integritet të brendshëm dhe moral dhe për të shprehur ndjenjat dhe<br />
pikpamjet personale në pajtim me atë integritet, atëherë liria e<br />
përcaktimit, si shprehje më e gjerë dhe më bashkohore i lirisë së<br />
ndërgjegjes, ka kuptimin e së drejtës së mendimit dhe veprës së vet , të<br />
60
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
fjalëve dhe të sjelljeve,- e drejtë e uniteit moral dhe të integritetit të<br />
përsonalitetit të njeriut. 55<br />
Çdo shtet, kjo vlen edhe për Republikën e Maqedonisë, nëse<br />
dëshiron sinqerisht të hyjë në strukturat e sigurisë evroatlantike, duhet të<br />
pranojë disa ndryshime edhe në kushtetutën e sotme, në drejtim të<br />
ndërtimit të stabilitetit afatgjat të brendshëm.<br />
Probleme të përkufizimit të politikës<br />
Varësisht nga baza nisëse, eksistojnë shumë përkufizime për<br />
politikën. Nga këto qasje rrjedhë edhe përkufizimi apo edhe definicioni<br />
nga autor të ndryshëm thuhet se: “Politika përfshin tërësinë e atyre<br />
proceseve, raporteve dhe institucionev në të cilat realizohet rregullimi i<br />
ndërgjegjshëm i situatave dhe interesave konfliktuoze dhe në të cilat<br />
vendoset për gjërat e përbashkëta dhe aktivitetet jetësore të një<br />
bashkësie të përgjithshme shoqërore”. 56<br />
Përcaktimi konceptual i kategorisë së poltikës<br />
Nëse i bëjmë një pasqyrim të përgjithshëm shkencor pikpamjeve<br />
për politikën, do të konkludonim se eksiston një laramani e madhe në të<br />
kuptuarit e këtij koncepti. Mendimet shpesh shprehen me pikpamje<br />
ideore të prgjithsme. Mund të thuhet se është shumë vështirë, por edhe<br />
me përgjegjësi, për t’iu rrekur një sitematizimi kritik e njëkohësisht<br />
shkëncor të këtyre pikpamjeve. Pikpamjet janë përdorur në mënyra të<br />
ndryshme, por edhe janë keqpërdorur, sipas nevojave praktike politike.<br />
Marrë në përgjithësi, zhvillimi i deritashëm i mendimit politik tregon se<br />
është shumë vështor të gjendet një kriter përlatës në bazë të të cilit do të<br />
bëhej një sitematizim i pikpamjeve për politikën. 57<br />
Politika dhe përmbajtja e saj 58<br />
Tanimë është bërë shprehi që gjatë përcaktimit të etimologjisë së<br />
fjalëve të niset nga shpejgimi i fjalëve greke. Fjalët politicos, politis<br />
55<br />
Shih, Kushtetutën e RM, Gazeta zyrtare e RM, Shkup,1991<br />
56 Mirjana Najçevska, Shteti juridik, faqe 43-44, List, Shkup,1995<br />
57<br />
Shih, Glen Tinder, Mendimi politik, Tiranë, 1993<br />
58 Shih, Stevan Gaber, Politika dhe Shkenca politike, faqe 7-10, Nasha kniga,<br />
Shkup,1975<br />
61
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
kryesisht kanë të bëjnë me punë publike, me gjëra që lidhen me shtetin.<br />
Por, gjatë përcaktimit se çështë shtetrore dhe jashtë shtetit, autorë të<br />
ndryshëm i marrin parasysh përmajtjet që vijojnë të politikës:<br />
- Qëllimet dhe detyrat e shtetit, me çrast, sipas disa autorëve do<br />
të shtereshte ideja për politikën. Por, kjo është mjaftë larg nga proceset<br />
në të cilat zhvillohet politika,<br />
- Metodat dhe mjetet politike për mbrojtjen e interesave të dikujt.<br />
Por, menjëherë mund të shihet se ka dallim të madh ndërmjet qëllimeve<br />
dhe detyrave dhe metodave dhe mjeteve për realizimin e këtyre<br />
qëllimeve apo detyrave. Si duket, këtu ka shumë derdhje të paqart; nuk<br />
ka ide të plotë në lidhje me esencën e politikës.<br />
- Pjesmarrje në punët e shtetit. Pjesmarrja nuk e përcakton aq sa<br />
duhet funkcionin të atij që merrë pjesë në punët shtetrore. Pjesmarja<br />
mund të jetë profesionale, joprofesionale dhe rutinore.<br />
- Të orjentuarit, shfrytëzuarit dhe përvetësuarit e pushtetit në një<br />
soqëri, në interes të një bashkësie shtetrore.<br />
Përcaktimet e përgjithshme të përmbajtjes së konceptit politikë<br />
janë:<br />
- Politika si formë e luftës për pushtet,<br />
- Politika si unitet integrues i shumë faktorëve. 59<br />
Politika si formë e luftës për pushtet<br />
Përcaktimi më i shpeshtë i politikës është ai që këmbëngulë në<br />
lidhjet e politikës me luftën për pushtet. Sipas këtij përcaktimi, politika<br />
shfaqet si institucion konkret historik lidhur me situatat nëpër të cilat<br />
koalon pushteti. Në instancë të fundit, ky përcaktim i politikës,<br />
kryesisht, lidhet me luftën për të vepruar dhe për të pasur pozita në shtet.<br />
Sipas disa autorëve, ky përcaktim i politikës (si formë e luftës<br />
për pushtet) paraqet të ashtuquajturin përkufizim negativ. Negativ në atë<br />
aspekt, që vendi i politikës në mekanizmat e shtetit, të pushtetit, të luftës<br />
për pushtet e tjera, është i dorës së dytë, i përzjerë, i kushtëzuar në raport<br />
me realizimin e disa qëllimeve të ardhshme, jashtë përditshmërisë<br />
politike. 60<br />
59<br />
Shih, Stevan Gaber, Politika dhe Shkenca politike, faqe 7-10,<br />
Nasha kniga, Shkup, 1975<br />
60<br />
Ibidem, faqe,19-23<br />
62
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Politika si unitet integrues i shumë faktorëve<br />
Për politikën në mënyrë të popullarizuar thuhet se “ajo i shpreh<br />
qëllimet dhe detyrat të zbatuara nga klasat shoqërore në luftën e tyre për<br />
interesat e tyre; ajo i shpreh metodat dhe mjetet me ndihmën e të cilave<br />
këto interesa ruhen dhe mbrohen. 61<br />
Në kompleksin e aspekteve të ndryshme me të cilat përpiqet të<br />
përcaktohet politika, gjatë zhvilimit historik të mendimit politik, mund<br />
të veçohen këto aspekte më të cilat është shpjeguar politika: Aspektet<br />
morale-religjioze, aspektet rasionale-ekonomike, aspektet formalelogjike,<br />
aspektet teorike etj.<br />
Në jetën praktike haste edhe një mendim i veçantë për politikën.<br />
Ai është motivuar nga një komponentë më e gjerë massive për kuptimin<br />
e kategorisë së politikës (si shprehje e participimit në realizimin e<br />
politikës). Mund të bëhet fjalë për të ashtuquajturin aspect demokratik<br />
në përcaktimin e konceptit të politikës në përmasa të gjera, por ai është i<br />
papërshtatshëm si bazë në të cilën do të ndërtohej koncepti shkencor për<br />
kategorinë e politikës. Në të përzihet kategoria me bartësin e saj<br />
subjektiv. Në pikpamjen klasike-politike, një mendim i tillë lidhet me<br />
sistemin pluralsit shumëpartiak. 62<br />
1.5. Ballansimi politik<br />
Gjersa në politikën dhe mardhënjet botrore sundonte kryesisht<br />
lufta e ftohtë, pothuesjse të gjitha problemet dhe konfliktet shiheshin<br />
nën prizmin e interesave të dy superfuqive. Takimet në nivele të larta<br />
kishin gjithnjë rëndësi të madhe , me çka priteshin, ose<br />
paralajmëroheshin kordinatat e mëtejshme të politikës botrore ndërmjet<br />
dy blloqeve dhe udheqësve të tyre. Situata e tashme në mardhënjet<br />
ndërkombëtare e ka ndryshuar rrënjësisht, prandaj edhe bisedat ndërmjet<br />
Bill Klintonit dhe Boris Jelcinit, apo edhe takimet në Vashington apo në<br />
Moskë nga pasëardhësit e tyre më vonë, nuk do të paraqesin ndonjë<br />
senzacion të madh apo spektakël politik.<br />
Edhe përkundër mospajtimeve për barazinë dhe pavarsinë e<br />
SHBA dhe Rusisë, nga pala ruse është përkrahur iniciativa që pesë<br />
forcat bërthamore në botë të nënshkruajnë një marrëveshje të re për<br />
61<br />
Ibidem, faqe 25-26<br />
62<br />
Ibidem<br />
63
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
çarmatimin bërthamor dhe për ndalimin e provave bërthamore, si dhe<br />
pakësimin e mëtejshëm të armëve strategjike amerikane dhe ruse. Në<br />
takimin Klinton – Jelcin në Samitin e Uashingtonit, në shtator të vitit<br />
1994, u përkrahën vlerësimet se është arritur shumë në konkretizimin e<br />
aktiviteteve të përmendura më lartë dhe se ato duhet të rriten në interes<br />
të së ardhmes dhe paqes në botë. Në këtë takim në nivel të lartë në<br />
Uashington, Rusia për herë të parë ngiti zërin lartë se kujdes i saj<br />
parësor është sigurimi i paqes dhe rendit në ish republikat sovjetike dhe<br />
te fqinjtë e saj. Gjithashtu, në kuadër të temave kryesore gjendet edhe<br />
përparimi i reformave në Rusi dhe zvogëlimi i arsenalit bërthamor të të<br />
dy vendeve, me çrast Klintoni kërkoi nga parlamenti rus të ratifikojë<br />
Marrëveshjen e reduktimit të mëtejshëm të armëve strategjike<br />
bërthamore STARTt-2 . 63<br />
Pothuejse në të gjitha takimet në nivel të lartë të superfuqive, në<br />
kuadër të temave politike, siç transmetojnë mjetet e informimit, nuk<br />
lehet anash Gadishulli Ballkanik, ndërsa me të edhe vatrat e krizës dhe<br />
të luftës, me thirrje për kompromis, që do të ishte në të mirë të paqes,<br />
sigurisë dhe bashkëpunimit të gjithanshëm ndërmjet vendeve dhe<br />
popujve të rajonit, dhe jo vetëm ndërmjet vendeve fqinje.<br />
1. 6. Politika dhe etika si faktor për krijimin e<br />
rrethanave të (mos)tolerimit<br />
Sfera e politikës dhe e sigurisë pa dyshim se janë segmente të<br />
pandara, apo segmente të lidhura ngusht njëra me tjetrën, që paraqesin<br />
edhe një pasqyrë më të qart për sigurinë edhe nga këndi politik. Disa<br />
pikpamje fenomenin e politikës e fusin në sferën e komunikimit<br />
ndërnjerëzor, ndërsa në lidhje me këtë, duke theksuar komunikimin në<br />
mardhënjet politike, politikën e shpjegojnë së bashku me mjetet e tjera<br />
të komunikimit, siç janë për shembull, gjuha, shtypi, mediumet massive,<br />
reklamat etj.<br />
Mjetet e informimit ndihmojnë në mënyrë me efektive të<br />
realizohet politika e orgnizuar massive, por ato nuk mund të barazohen<br />
me përmbajtjen e politikës. Mjetet e komunikimit, me infomimin e vet<br />
të arsyedhëm dhe të parsyeshëm apo të mëngët, mudn të ndikojnë<br />
63<br />
Shih, Slobodan Dimishkovski, Lufta, ushtria dhe politika, faqe 281-318<br />
Globus, Shkup, 1994<br />
64
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
pozitivisht dhe negativisht ndaj cilësisë dhe tempos në realizimin e një<br />
politike. Por ata nuk mund ta krijojnë politikën, nëse ajo nuk është<br />
nevojë potenciale e njeriut dhe interes historik i njerëzve.<br />
Shpjegimi i politikës në kuptimin e anticipimit humanitar, ashtu<br />
si shpjegimet e tjera të ngjajshme të kësaj kategorie, është largë<br />
shpejgimit të vërtetë të një varg situatash nëpër të cilat realizohet<br />
politika e vërtetë e jetës shoqërore. Këto situata, siç na mëson historia,<br />
tërhejqin në vetvete edhe një terminologji të caktuar. Pasi shënojnë edhe<br />
konstelacione konkrete istorike të politikës dhe jetës politike, brenda në<br />
shoqërinë e polarizuar klasore, në kuptimin ideor, shpiejnë edhe në<br />
modifikime dhe devijime të ndryshme në mendimin tonë për politikën.<br />
Praktikisht, ato shënojnë dimenzionimin konkret historik të politikës të<br />
lidhura me zgjidhje të shumta rutinore-teknike gjatë realizimit të saj<br />
nëpërmjet institucioneve përfaqësuese klasore, përkatësisht shtetërore.<br />
Prandaj, historia më e re e shoqërisë klasike klasore është e mbushur me<br />
një numër të madh kategorish, të cilat kanë marrë edhe termat e tyre të<br />
këtij lloji: “shtet politik”, “reprezentim politik”, “strukturë politike”,<br />
“pushteti politik”, “sfera politike”, “kushtetuta politike”. etj. 64<br />
Në praktikë nuk është vështir të tregohen lidhjet e domosdoshme<br />
ndërmjet moralit dhe stabilitetit në sistemin politik, por në teori nuk<br />
është lehtë të tregosh të gjitha kundërthënjet në raport me: ideologjinë,<br />
politikën dhe moralin.<br />
Përveç kësaj, çdo aktivitet shoqëror, veç natyrës së vetë të<br />
veçantë në vetvete përmban edhe përmbajtje morale dhe politike. Por,<br />
prania e elementeve morale dhe politike në të gjitha aktivitetet shoqërore<br />
të njerëzve, natyrisht, nuk do të thotë se nuk eksistojnë fusha të pavarura<br />
morale dhe politike dhe se ndërmejt tyre nuk ka kontakte, lidhje dhe<br />
ndikime të veçanta.<br />
Pasi, politika bëhet dhe realizohet kryesisht në përmasa të gjera,<br />
ngjarja politike gjithnjë mban në vetvete përfaqësim, dmth,. realizohet<br />
politikisht në memër të dikujt, në emër të diçkaje, të diçkaje që që<br />
shtrohet si “interes publik”. Por, në lidhje me anën përfaqësuese të<br />
politikës, në kuptimin moral për politikën dalin pasoja të rëndësishme.<br />
Përfaqësimi politik, në instancë të fundit, objektivisht sjellë rreziqe për<br />
kualicion me ata të cilët duhet ti përfaqësojë. Kjo do të thot se në<br />
përfaqësimin politik është sjellje potenciale jo morale. Në këtë kuptim,<br />
64 Stevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 30-36, Shkup, 1975<br />
65
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
shteti, si përfaqësues më i lartë dhe më eminent i partisë në pushtet , për<br />
të gjithë ata që veprojnë në të, kijon kushte për jomoralitet në politikë.<br />
Në varshmëri nga mundësia që konkretisht të formulohet,<br />
politika mund të jetë jopraktike dhe praktike për zgjidhje ditore. “Ja, pra<br />
pse njerëzit nuk do të jenë në gjendje të masin në mënyrë konkrete<br />
vlerat e sajë morale. Sepse dimenzionet kohore të politikësmund të<br />
ndikojnë për shqyrtimin e sjelljeve politike në aspektin e moralit .” 65<br />
Në lidhje me problemin moral-politikë, me interes të veçantë<br />
është parimi i vjetër jezuit: qëllimi i arsyeton mjetet. Në politikë me<br />
rëndësi të jashtëzakonshme është raporti ndërmjet mjeteve dhe qëllimit,<br />
sepse në bazë të këtij raporti mund të krijohen kritere të ndryshme<br />
morale.Para së gjithash, qëllimi mund të jetë moral, por mund të jetë<br />
edhe amoral. Por, nga ana tjetër, edhe mjetet nëpërmjet të së cilave<br />
duhet të realizohet një qëllim i moraltë mund të jenë të tilla që e<br />
tjetërsonë anën morale nga qëllimi. Domethënë, në kuptimin moral muk<br />
mund të ketë mospajtim ndërmjet qëllimit dhe mjeteve të tij.<br />
Raporti moral-politikë ndonjëherë shtron edhe dilema të tjera.<br />
Kështu, për shembull, moraliteti i politikës, jo pa arsye shpesh lidhet<br />
me mendimin për humanizmin. Por, në raportin e kundërt, dilema sjellë<br />
mendimi i përfaqësuar apstrakt për humanizmin. Sepse, mjetet më të cila<br />
shërbehet politika mund të dallohen, por edhe në forma dhe intenzitete<br />
të ndryshme të ndikojnë në njerëzit që t’i konsiderojnë si johumane. Në<br />
këtë kuptim, shpesh ndodh që forma ushtarake e intervernimit si veprim<br />
të shpallet edhe si humane. (E dretjta ndërkombëtare humanitare)<br />
Përveç kësaj, duhet kuptuar edhe karakteristika eminente e të<br />
gjitha shkencave shoqërore, e cila është theksuar posaçërisht në<br />
shkencën e politikës. Në të gjitha këto fusha (të shkencës), nëpërmjet<br />
veprimit të ligjeve objektive, momenti relativ është theksuar në mënyrë<br />
specifike. Ky është supozim themelor për një qasje serioze<br />
metodologjike në këto fusha shkencore , veçanërisht në fushat e<br />
mardhënjeve politike. Por, nëse duam të nënvizojmë metodologjinë<br />
specifike, që është karakteristike për shkencat shoqërore në raport me<br />
ato ekzakte, kjo asesi nuk d të thotë se përpiqemi për relativizim në<br />
shkencat shoqërore. Veçanërisht për fushën politike është me dobi të<br />
kuptohet se emërimi i prezentimit programor nga ana e vet, kalon nëpër<br />
kundërthënje të karakterit human, ideor dhe metodologjik. E gjithë kjo i<br />
65<br />
Stevan Gaber, Politika dhe shkenca e politikes, faqe 68-80,<br />
Nasha Kniga Shkup, 1975<br />
66
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
jep materjes shoqëroro-politike një veçori dhe dinamikë të posaçme e<br />
cila respektohet në analizat e teorive të ndryshme. 66<br />
Përfundimisht, çështja e anës morale dhe jomorale nuk shtrohet<br />
vetëm në politikë (kuptohet në kuptiminmë të ngushtë të fjalës, si sferë e<br />
orjentimit të njerëzve) , por edhe në drejtësi, ekonomi, letërsi, art dhe<br />
estetikë në përgjithësi. Nuk duhet harruar se në një masë të caktuar ndaj<br />
anës morale në politikë, në njëfarë mënyre ndikojnë edhe elementet e<br />
romatizmit të pranishëm objektiv në të. Politika realisht nuk mund të<br />
ekzistojë nëse në një farë mase nuk frymëzohet nga romantizmi.<br />
Dalldisja romantike (përdhosja) lehtë mund të transformohet në<br />
politikë jomorale.<br />
Politika, filozofia dhe sociologjia<br />
Pa frymëzim filozofik dhe sociologjik, politika është e dënuar të<br />
bjerë në pragmatizëm dhe të humbë perspektivën politike. Për këtë S.<br />
Gaber shprehet se “Këtë veçanërisht e theksojmë sepse një qëndrim i<br />
dokumentuar shkencor politik është i pamundur pa koncept filozofik,<br />
përkatësisht teorik shkencor për raportet e vlerave njerëzore dhe pa<br />
krijimin e kushteve të organizuara, një sistem i tillë nuk mund të<br />
realizohet. Pra, kufinjtë filozofik dhe politik përcaktohen shumë<br />
veshtitrë. Por, nuk duhet harruar edhe diç; historia është plotë shembuj<br />
që tregojnë se një numër i madh regjimesh reakcionare janë mbështetur<br />
në apsolutizimin e një pikpamje filozofike. 67<br />
I padiskutueshëm është edhe rroli i sociologjisë si shkencë mbi<br />
shoqërinë, në hulumtimin e zhvillimeve shoqërore dhe për raportet në<br />
mes grupeve të caktuara, raportet në mes individëve, ndryshimet<br />
zhvillimore, hulumtimi i fenomeneve të caktuara në shoqëri etj.<br />
Padyshim se, përmes hulumtimeve shkencore nga disa degë të<br />
Sociologjisë 68 mund të përcaktohen edhe koncepte më të qarta për<br />
kuptimin që ka paqa, toleranca, zgjidhjeve paqësore të konflikteve etj.<br />
66 Podunavac Milan, Morfologjitë themelore të rëndësishme të interesave<br />
politike në shoqërinë jugosllave<br />
67<br />
Sevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 85, Nasha Kniga, Shkup, 1975<br />
68 Sociologjia e familjes, sociologjia politike, e komunikimeve, sociologjia<br />
e moralit, e kulturës, e arsimit, sociologjisa politike, sociologjia ushtarake,<br />
sociologjia juridike, etj.<br />
67
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Psikologjija politike<br />
Politika në jetën e njerëzve është shprehje e disa qajeve të tyre të<br />
vetëdishme ndaj problemeve dhe interesave të përditshme. Mënyra e<br />
zgjidhjes së tyre i shpreh motivet dhe kërkesat e tyre të shumta të<br />
formuara në praktikë. I mbështetur, në radhë të parë në ekspozimin e<br />
tyre material e klasor, akcioni politik merrë përcaktimin e vet nëpërmjet<br />
nevojës së sjelljes masive, balansimit dhe organizimit programor.<br />
”. . . Sjellja masive e njerëzve është si rezultat i njohurive të tyre<br />
për interesat dhe nevojat e përgjithshme dhe historike. Por, pasi interesat<br />
dhe nevojat dalin nga nga kushtet e ekzistencës konkrete materiale dhe<br />
shpirtërore, të cilat për të gjithë njerëzit nuk mund të jenë të njëjta,<br />
kundërthënjet socilae-politike janë bazë evidente për konflitktet e tyre<br />
politike.” 69<br />
Rruga e sjelljes indivividuale në atë të vetëdijshme kolektive dhe<br />
masive nuk është krejtësisht e drejtë. Pozicioni social, në masa relative<br />
mendimet e formuara publike, ndarjet politike, paragjykimet, kriteret<br />
dhe masat e sjelljes së grupeve, shtresave klasore- paraqesin bazën e<br />
sigurtë në të cilën subjektet i ballancojnë interesat dhe nevojat e tyre.<br />
Të gjitha këto gjendje relative janë me rëndësi të<br />
jashtëzakonshme për psikologjinë politike. Për shkak të objektivizimit të<br />
tyre relativ, ekziston mundësia që nëpërmjet metodave dhe teknikave të<br />
shkencës bashkohore të mund të njohen në përgjithësi. Nëse nëpërmejt<br />
një studimi përmbledhës shfrytëzohen rezultatet e asaj teknike<br />
(hulumtimet e mendimit publik, anketat, intervistat, shkalla e sjelljes<br />
etj.) të bëjnë që praktika politike të fitojë një pasqyrë më reale për<br />
psikologjnë politike të masave. 70<br />
Shkencat politike<br />
Sipa lëndës së saj, shkencat politike hulumtojnë lëmi<br />
fundamentale të cilat kanë peshë në organizimin e shoqërisë, hulumtojnë<br />
strukturat e sistemit politik, nga sfera politike, me përfshirjen e dukurive<br />
shoqërore në to, të cilat kanë të bëjnë me disa probleme kyçe siç janë:<br />
69<br />
Podunavac Milan, Morfologjitë themelore të rëndësishme të interesave<br />
politike në shoqërinë jugosllave<br />
70<br />
Sevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 46-50,<br />
Nasha Kniga, Shkup, 1975 (Studimi psikologjik i sjelljes në grupe, Beograd, 1978)<br />
68
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
kush e organizon shoqërinë, si dhe kush udhëheq me shoqërinë dhe si<br />
janë ndërtuar raportet në mes individit dhe bashkësisë apo shoqërisë.<br />
Nëse hulumtohen raportet e individit me shoqërinë, veprimit të<br />
forcave të llojllojshme politike, diferencimi dhe promovimi i vlerave të<br />
përbashkëta për ndërtimin e një shoqërie stabile, pa dyshim se edhe në<br />
këto hulumtime toleranca do të paraqetit si faktor në identifikimin e<br />
vlerarave dhe limiteve të caktuara për identifikimin edhe të jo vlerave. 71<br />
Ajo, në fakt është aspekti i vërtetë i përpjekjes të shkencave politike që<br />
të arrijnë qëllimet të cilat i kanë proklamuar në njohjen e fenomeneve të<br />
ndryshme dhe atyre politike, për funksionimin apo organizimin e<br />
shoqërisë. 72<br />
1.7. Faktorët e aktivitetit politik 73<br />
Nëse hulumtohen raportet e individit me shoqërinë, veprimit të<br />
forcave të llojllojshme politike, ndryshimi i raporteve në shoqëri duke e<br />
përfshirë edhe rrolin e politikës, pa dyshim se edhe në këto hulumtime<br />
faktorët e aktivitetit politik do të paraqeten si faktor në identifikimin e<br />
vlerarave dhe limiteve të caktuara organizative.<br />
Aktiviteti politikë përcaktohet nga një varg faktorësh. Ato mund<br />
ti identifikojmë si: faktori- njeri, faktori- qëllim, faktori- organizim,<br />
faktori-natyra e problemit politik, faktori-mjete. Shpejgimi i raportit të<br />
faktorëve relevant për aktivitetin politik, në kontekst të konfliktit politik,<br />
dhe me këtë edhe të raporteve të forcave, paraqet njërin nga problemet<br />
më qënësor të teorisë dhe praktikës politike dhe në këtë kuptim i<br />
kushtohet kujdes i veçantë.<br />
Faktori njeri është përbërje kryesore e aktivitetit politik. Me<br />
profilin e vet psikologjik, kulturor, intelektual dhe moral, njeriu është<br />
përcaktuesi i vërtetetë i politikës, i tajtuar si qëndrim aktiv ndaj realitetit<br />
që na rrethon.Prandaj duke e aktualizuar këtë faktor, në fakt flasim për<br />
71 Sevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 101-103,<br />
Nasha Kniga, Shkup, 1975<br />
72<br />
Marrë nga Ali Dida, Fillet e Sociologjisë, faqe 278, Univerziteti i Tetovës, Tetovë, 1997. Erik Vajl,<br />
Filozofia politike, Vepër e cituar, faqe 32 “Shkenca politike është si çdo shkencë tjetër. Për disa autorë kjo<br />
shkencë është një shkencë sintetike, në suazat e shkencave shoqërore. Politikologjia, shkenca mbi politikën,<br />
ka për detyrë harmonizimin e proceseve të ndryshme të shumta shoqërore dhe politike të njeriut dhe realitetit<br />
shoqëror-politik në kohën e caktuar. Politika kundron jetën e përbashkët të njerëzve, strukturën esencijale të<br />
shoqërisë. Prandaj, ajo në atë kuptim i takon filozofisë, por nuk është tërësi as kategori filozofike”.<br />
73 Shih më gjërësisht: Pande Lazaraevski, Politika dhe strategjia,<br />
faqe 25-37, List, Shkup, 1995<br />
69
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
etikën e tij, për suazat e motivimit dhe qëllimit, për nivelin dhe drejtimet<br />
e aspiratave personale, për prjetimin e misionit të tij politik dhe për<br />
vizionin e tij politik; për nivelin intelektual dhe kulturor që atë e bënë të<br />
dallohet, për nivelin dhe cilësinë intelegjensës dhe aftësisë për<br />
pjesëmarrje ose përshtatje dinamike ndaj situatave të krijuara; për<br />
temperamentin dhe aftësinë për vetëkontroll dhe për një veprimtari të<br />
transformuar tërësisht; për vijat karakteristike, duke përfshirë edhe<br />
dimenzionin e përgjegjësisë dhe aftësisë personale për të marrë<br />
vendime. Aftësia dhe përgjegjësia përsonale, edhepse është rradhitur në<br />
fund, por kurrsesi nuk është e fundit për nga rëndësia, sepse politikën<br />
drejtpërsëdrejti e analizojnë, e krijojnë dhe e zbatojnë njerëz konkret të<br />
cilët kanë motive të ndryshme dhe të cilët dallohen me nivele të<br />
ndryshme të diturisë, imagjinatës, mjeshtrisë, besimit dhe etikës etj.<br />
1.7.1 Politika dhe toleranca<br />
Nevoja e ndyshimeve, përkatësisht rregullimit dhe çregullimit të<br />
disa aspekteve të jetës shoqërore, projektohet publikisht si çështje<br />
politike dhe paraqet hyrje në tolerancën politike, si faktor për ruajtjen e<br />
paqes dhe sigurisë. Pastaj, paralajmërimin për kundërthënjen aktive të<br />
interesave, qëllimeve dhe pikëpamjeve në lidhje me çështjen konkrete<br />
politike ndërmjet subjekteve politike të cilat kanë forcë respektive, e<br />
cilësojmë si problem politik.<br />
Interesat, vlerat, forca, pushteti, autoriteti, procesi politik dhe<br />
ambienti politik- e bëjnë realitetin e sferës politike, njohja dhe të<br />
kuptuarit e të cilit është vendimtare për validitetin e politikës që krijohet<br />
dhe që bëhet. Toleranca politike është themeluar në mënyrë interesante,<br />
gjë që bënë të qartë se kur kemi parasysh se paqeja dhe siguria janë<br />
dukuri dhe procese shoqërore në të cilat palët e prezentuara, nëpërmjet<br />
manifestimeve të ndryshme, do të mbrojnë interesa të caktuara,<br />
përkatësisht do të arrijnë qëllime të caktuara, ndër palë nuk mund të<br />
ketë humbës.<br />
Toleranca politike zbatohet në jetë nëpërmjet realizimit të<br />
akcioneve të parapara, përkatësisht me reagimin e moderuar ndaj<br />
zhvillimeve momentale, duke pasur parasysh rëndësinë e paqes dhe<br />
sigurisë. Toleranca politike është dukuri politike në të cilën vjenë<br />
shprehet politika si mjeshtri, përkatësisht si aftësi dhe shkathtësi reale e<br />
70
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
një aktori konkret politik që të përfitojë maksimalisht nga ajo që<br />
rrethanat objektive e ofrojnë. 74<br />
Pozicionimi i subjektit politik për tolerancë, përkatësisht për<br />
tolerancë politike, nënkupton përgatitje paraprake, përkatësisht<br />
mobilizimin e subjektit politik, si dhe animimin, motivimin dhe<br />
pengimin e të gjithë bartësve të angazhmanit të opservuar politik<br />
(funkcionarët, aktivistët, simpatizantët). Qëllimi i studimeve të politikës<br />
bashkohore dhe të tolerancës politike, ndër të tjera qëndron në sigurimin<br />
e përgatitjeve përgatëse të subjektit politik; që ata të orjentohen, të<br />
organizohen dhe të zbatohen në atë mënyrë që të sigurohet efikasitet për<br />
arritjen e atyre qëllimeve, Toleranca në politikë do të arrihet nëse ajo<br />
është demokratike dhe humane, nëse në të reflektohen interesat e<br />
qytetarëve, nëse të të udhequrit e shtetit arrihet dhe realizohet me<br />
konkuurencë reale brenda një gupacioni të caktuar politik dhe me<br />
oraganizim tjetër politik. Por, edhe në këtë rast duhet të plotësohen të<br />
gjitha rregullat e respektimit të ligjeve nga ana e individëve dhe partive<br />
politike, e ligjeve që shpien në harmonizimin e përhershëm ndërmjet<br />
lirive dhe normave individuale të jetës së përbashkët, sepse ajo që e<br />
përbën shtetin juridik në kushte bashkohore, është arsyeshmëria e<br />
ligjeve, përmbajtja juridike që kanë ato. 75<br />
1. 7. 2. Shteti juridik, politika dhe toleranca<br />
Pasi demokracija niset nga njeriu, dhe jo vetëm nga forumet dhe<br />
institucionet, ajo edhe shtetin e shëndrron në njeri të objektivizuar. Në<br />
procesin shoqëror, demokracija mundësonë të përgjithshmen dhe të<br />
veçantën dhe në të shteti politik vehet si formë e veçantë e ekzistencës<br />
së popullit. Elementi zhvillimor demokratik është përmbajtur në<br />
iniciativën në rritjen graduale të qarkut të qytetarëve, të cilët, në këtë<br />
mënyrë, i mbronë shteti.<br />
Tejkalimi i kundërthënjeve ndërmjet subjektives dhe objektives<br />
mund të paraqitet si objekt i një emacipimi të ardhshëm. Por, asnjë<br />
sistem nuk shpërndahet gjersa të mos i shfrytëzojë supozimet e<br />
ekzistencës së vet dhe gjersa nuk i çonë deri në fund kundërthënjet e<br />
74 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 39-52, Defemi, Zagreb 1993<br />
75<br />
Pande Lazarevski, Politika dhe strategjia, List, Shkup, 1995<br />
71
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
veta. Së këndejmi, nuk mund të bëhet fjalë për fillimin e ndonjë lloji<br />
tjetër të emacipimit gjersa nuk përfundon emacipimi politik.<br />
Pikërisht përfundimi i emacipimit politik nënkupton vendosjen e<br />
shtetit i cili nuk mund të apstrahohet nga dallimet e individëve, që nuk<br />
do të thotë se këta individë, pjesëtarë të tij, të apstrahohen nga këto<br />
dalime. Shteti duhet të i ndërpret dallimet e pakuptimta ndërmjet<br />
njerëzve në kuptimin që këto dallime të mos kenë ndikim ndaj<br />
ekzistimit të tyre në sferën e përgjithshme. Vetëm në këtë mënyrë shteti<br />
mund të ndërtohet si i përgjithshëm, pavarsisht nga elementet e<br />
posaçme. Në kontekstin e përkryerjes së emacipimit politik çështja e<br />
bazës legjitimuese të pushtetit Sovran zëvendësohet me çështjen<br />
thelbësore për vendosjen e sovranitetit, përkatësisë për mudësinë e<br />
automatizimit të tij. Në fakt, bëhet një çvendosje e dyfishtë e<br />
sovranitetit; tek bashkësia ndërkombëtare dhe tek individi. 76<br />
Së këndejmi edhe për vendet në tranzicion hapen pikëpamjet e<br />
emacipimit politik në procesin zhvilimor drejt demokracisë politike dhe<br />
shtetit juridik.<br />
1. 7.3. Dallimet kulturore dhe (dez) integrimi shoqëror<br />
Problemi i dallimeve kulturore dhe integrimi shoqëror është<br />
shumë aktual për shoqëritë në të cilat bëhen ndryshime epokale nga një<br />
sistem shoqëror në tjetrin. Përkatëisht, ndryshime që do të zgjasin shumë<br />
dhe të cilat janë karakteristike për shoqëritë në tranzicion, ndër të cilët<br />
gjendet edhe Republika e Maqedonisë.<br />
Dallimet kulturore, nëse shihen nga aspekti stratifikues<br />
(shtresor) ose nga aspekti etnik dhe racor, nuk krijojnë pluralizëm<br />
sistematik dhe multikulturë, dhe as që shpiejnë në padurueshmëri apo<br />
konflikt etnik dhe racor. Një gjë e tillë ngjanë në kushte të caktuara<br />
historike dhe shoqërore në të cilat kundërthënjet ekonomike, socilae dhe<br />
politike, si dhe qëndrimet ideologjike dhe të vlerave të grupeve etnike<br />
dhe racore janë keqësuar dhe kundërvënë dhe të cilat sitemi global<br />
shoqëror nuk mund ti zgjidhe në kohën e duhur.<br />
Se cilat elemente do të mbisundojnë në komunikimin kulturor<br />
dhe se a do të ketë mbyllje në shoqëritë e përzjera etnike- dallime<br />
kulturore veçori dhe elemnte dhe karakteristika të përbashkëta- varet<br />
76<br />
72<br />
Mirjana Najçevska, Shteti Juridik, faqe 7-25, List, Shkup, 1995
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
nga shumë faktorë dhe nga rrethanat historike. Kështu, në vendet ish<br />
socjaliste pasojë e natyrshme e lëvizjes së demokracisë, në radhë të parë,<br />
për ekonmi tregu dhe pluralizëm politik, ishte dukuria e theksuar e<br />
dallimeve kulturore, pluralizmi kulturor, si dhe dukuria e konflikteve<br />
sociale, politike, territoriale dhe etnike. 77<br />
Vetë koncepti dallime kulturore nuk do të thotë vë vetvete<br />
integrim kulturor dhe etnik në shoqëritë mulikulture, dhe as konflikt<br />
etnik dhe kulturor. Dallimet kulturore apo etnike bëhen faktorë të<br />
integrimit shoqëror apo të konfliktit etnik në një periudhë të caktuar<br />
historik dhe të kushteve të posaçme në të cilin gjendet forma konkrete e<br />
shoqërisë globale.<br />
Mostoleranca dhe ekskluziviteti kombëtar, etnik dhe<br />
konfencional pothuejse në mënyrë të pashmangshme paraqiten në<br />
steriotipet e çrregulluara dhe sugjesitv pozitiv për karakteristikat e<br />
kombit vetjak ose të grupit konfencional dhe të stereotipeve negative në<br />
prezentimin e veçorive të grupeve të tjera kombëtare, etnike dhe<br />
konfencionale. Në shprehjet e stereotipeve ekstrem nacionalist është<br />
qëndrimi “ i pamundësisë për të jetuar së bashku me grupet dhe<br />
bashkësitë e tjera nacionale”, i cili e përshpejton procesin e konfliktit<br />
ndëretnik dhe dezintegrimin shoqëror në çdo shoqëri globale. 78<br />
Integrimi kulturor evropjan nuk është i mundshëm pa krijimin e<br />
strategjisë evropjane për zgjidhjen e çështjeve të të ddrejtave të njeriut,<br />
të pakicave kombëtare dhe të grupeve të tjera, pa iu përmbajtur parimit<br />
të reciprocitetit të këtyre të drejtave dhe pa zvogëlimin e hendekut<br />
drastic ndërmjet të pasurve dhe të varfërve në disa vende të caktuara,<br />
veçanërisht te ato që gjenden në tranzicion. Në ksuhte të këtilla të<br />
gjallërimit të strategjisë evropjane për dallimet kulturore ndërmjet<br />
gupeve nacionale dhe etnike do të mund të flitet si për begatim<br />
shpirtëror dhe urë e mirkuptimit të ndërsjellë, tolerancë, mirëbesim dhe<br />
plotësim. Kultura është mënyrë e jetesës, dashuri ndaj njeriut, pa marrë<br />
parasysh prejardhjen e tij etnike dhe konfencionale. 79<br />
77<br />
Petre Georgievski,, Dialog, nr.9, faqe 115-122, Shkup, 1992<br />
78 M. Tasheva, Kombet, nacionalitetet, Nacionalizmi, Dialog, nr.1. Shkup,1992<br />
79 Shih: Gani Bobi, Pardoksi kulturor, Dugagjini, Pejë, 1997<br />
73
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1.8. Çështjet ideore të zhvillimit të njeriut<br />
Raporti botëror për zhvillimin njerëzor i vitit 1995, i përgatitur<br />
nga UNDP, për këtë problematikë, ndër të tjera konstaton: “Në vitet<br />
1980, buxhetet u balancuan në llogari të debalancit të jetë së njeriut.<br />
Çfarë është domethënja e zhvillimit nëse ai bëhet në dëm të jetës së<br />
njerëzve?… Radhitja e indikatorëve të zhvillimit të njerëzimit hapi një<br />
garë të shëndoshë ndërmjet të vendeve për përmirësimin e pozitës së<br />
tyre. Propozimet në raportet e zhvillimit të njeriut kanë nxitur një dialog<br />
në përmasa botërore. Qëllimi i zhvillimit është që t’i zgjerojë të gjitha<br />
mundësitë njerëzore, dhe jo vetëm të ardhurat, ashtuqë konceptin e<br />
zhvillimit të njerëzimit e orjenton nga shoqëria e tërësishme, dhe jo<br />
vetëm në ekonomi. Çdo temë në modelet tradicionale të zhvillimit duhet<br />
të përfshihet edhe nga aspekti i përparimit të njerëzve. 80 Në këto citate<br />
të raporteve të Kombeve të bashkuara dhe të disa autorëve të vendeve<br />
perëndimore, plotësisht qartë dhe në mënyrë eksplicite janë nënvizuar<br />
edhe pikëpamjet për aspektet sociale të transformimit, me qëllimin e<br />
fundit përmirësimin e gjendjes së njërëzve të lënë pas dore etj. Pasi këto<br />
mendime janë shprehur në burimet për të cilat nuk mund të thuhet se<br />
janë të ideologjizuara (në kuptimn negativ të fjalës), ato pranohen pa<br />
diskutim, dmth, si vlera bashkohore humane e etike, të cilat kuptohen<br />
vetvetiu.<br />
Me gjithë këtë, koncepti i zhvillimit të njerëzimit, orjentohet jo<br />
vetëm në sigurimin e ekzistencës jetësore, por të sigurohen edhe shanset<br />
për përparimin e njerëzve në të gjitha sferat e jetës, sipas aftësive<br />
personale dhe rrethanave, dhe jo vetëm sipas mundësive personale<br />
materiale; shanse për shkollim, për aftësim professional, për punësim,<br />
për përsosje të përhershme, për participim, për emancipim, për<br />
rehabilitim etj. Këtu përfshihen edhe cilësitë e jetesës; banimi, shëndeti,<br />
kultura, rekreimi, mjedisi jetësor, pastaj liritë qytetare, barazia<br />
nacionale, barazia ndëmjet gjinive, planifikimi i familjes, pjesëmarrja në<br />
komunikimet ndërkombëtare etj.<br />
Si duket kërkesat janë kryesisht të idealizuara dhe nëse<br />
vazhdohet kështu do të paraqitet rreziku të formohet ideologji e vërtetë<br />
ose idetë të orjentohen në demagogji të vërtetë. Prandaj, këtu vijnë në<br />
80<br />
UNDP, Human Development report,1995<br />
74
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
shprehje disa drejtime të politikës, dmth, pa ndonjë programim strikt.<br />
Gjithashtu, këtë shtrohet edhe detyra e politikës të sigurojë shanse për<br />
përparimin e njeriut. Në praktikë rezultatet do të varen nga mudnësitë<br />
reale të vendit të caktuar dhe të periudhës së caktuar, që do të thotë:<br />
niveli i zhvillimit, dinamika e zhvilimit, problemet e trashëguara,<br />
rëndësia e problemeve të reja dhe veçënërisht nga mundësia e ngarkesës<br />
fiskale të të ardhurave kombëtare.<br />
UNDP nga Njy Jorku ka ngritur iniciativë për realizimin e<br />
reaportit për zhvillimin njerëzor në Republikën e Maqedonisë në vitin<br />
1997 nëpërmjet Programit të OKB për zhvillimin njerëzor në Evropën<br />
Qendrore dhe Jugore, me pjesëmarrje edhe në takimet dhe konferencat e<br />
planifikuara, këmbimin e raporteve nacionale me vendet e tjera të<br />
rajonit, bisedat për shkëmbime të përvojave, etj. Ministria e zhvillimit të<br />
Republikës së Maqedonisë është bartës i autorizuar i projektit për<br />
Maqedoni. 81<br />
1.8.1. Konventa evropjane për mbrojtje<br />
nga tortura dhe sjelljet çnjerëzore<br />
Shtetet anëtare të Këshilit të Evropës, nënshkruese të kësaj<br />
Konvente, duke pasur parasysh dispozitat e Konventës për mbrojtjen e<br />
të drejtave dhe lirive themelore të njeriut:<br />
Duke përkujtuar se sipas nenit të kësaj Konvente “ asnjë nuk<br />
mund ti nënshtorhet torturës dhe sjelljes çnjerëzore dhe nësnshtrimit apo<br />
dënimit”,<br />
Duke konstatuar se njerëzit të cilët llogariten si viktima të<br />
shkeljes se nenit 3. Mund të thirren në mekanizmin e theksuar në këtë<br />
Konventë:<br />
Të bindur se mbrojtja e personave të privuar nga liria, nga<br />
torturat, nga sjellja çnjerzore dhe nështrimi ose dënimi mund të<br />
përforcohet me mjete joligjore të karakterit preventiv, nëpërmjet<br />
vizitave të të burgosurve, shtetet nëshkruese u pajtuan për sa vijon:<br />
“Formohet komitet Evropjan për mbrojtje nga tortura dhe sjellja<br />
çnjerzore ose nënçmimi apo dënimi. Nëpërmjet vizitave, Komiteti i bënë<br />
mbikqyrje sjelljeve me personat e privuar nga liria me qëllim, nëse<br />
81 UNDP, Human Development report, 1997<br />
75
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
është e nevojshme, të përforcojë mbrojtjen e tyre nga tortura dhe sjlellja<br />
çnjerzore e nënçmimi apo dënimi”. 82<br />
Mostoleranca nacionale<br />
Përkundër proceseve progresive dhe ndryshimeve të<br />
përgjithshme që e karaterizojnë hapësirën e gjërë evropiane dhe që<br />
paraqesin bazën e bashkëpunimit, integrimit dhe lidhshmërisë, për fat të<br />
keq jemi dëshmitarë të mostolerancës së ndryshme ndërnacionale.<br />
Paraqitja e nacionalizmit destruktiv si formë e mostolerancës<br />
politike, paraqet frymën iracionale, mentalitetin megaloman. Parë<br />
objektivisht, nacionalizmi është cënim praktik dhe kontestim i<br />
rregullimit ekzistues shoqëror.<br />
Nacionalizmi destruktiv përpiqet për vënien e ekskluzivitetit<br />
nacional përkundër tolerancës nacionale, madhërimin e kombit të vet,<br />
duke nënçmuar kombet e tjera, përkundër vlerave të vërteta të historisë<br />
dhe kulturës të çdo populli, krijimin e pengesave të shumta që të arrihet<br />
lidhshmëria ndërmjet njerëzve dhe ideve, përkundër lëvizjes së lirë të<br />
njerëzve dhe ideve; mitologjizimi e të kaluarës historike, përkundër<br />
nevojave civilizuese të demitologjizimit të jetës, personalitetit dhe<br />
ideve; nënçmimin e çdo partikularizmi dhe separatizmi përkundër<br />
bashkëjetesës dhe lidhshmërisë të barabartë dhe bashkimit të të gjithë<br />
popujve; homogjenizim në baza nacionale, që është rrezik permanent<br />
për cënimin e drejtpërdrejtë dhe të tërthortë të integritetit territorial dhe<br />
moral të një populli dhe një kombi dhe që mund të jetë fatal për<br />
marrëdhëniet elementare ndërmjet njerëzve, përkundër dialogut<br />
permanent në baza të barabarta, si parakusht për perspektivë më të<br />
sigurtë dhe më të denjë.<br />
Përkundër nacionalizmit të arsyeshëm, nacionalizmi destruktiv<br />
nuk lejon zhvillim të kuptueshëm, çon drejt urrejtjes, jotolerancës,<br />
demagogjisë dhe propagandës doktrinare, siç tregon edhe shembulli me<br />
ish-Republikat jugosllave, “kur thuhet se nacionalizmi do të shkaktojë<br />
luftë e cila nuk do të thotë fillim i krizës vetëm në Ballkan, por edhe më<br />
gjërë, ndërsa politikanët e Bashkimit Evropian dhe OKB-së rinin dhe<br />
82<br />
Neni 1 i Konventës Evropjane, Strazbur, 26.11.1987,<br />
Shih: Këshilli i Evropës, Udhëzues i shkrutër nëpër konventën Evropjane<br />
për të drejtat e njeriut.<br />
76
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
mendonin se problemi do të zgjidhej në rrugë paqësore, që u tregua si<br />
vlersime të gabuara”. 83<br />
Ngjarjet aktuale sociale, ekonomike dhe politike e plotësojnë<br />
përmbajtjen konkrete të glorifikimit të qenies kombëtare, me ç‘rast<br />
bërthama racionale e nacionalizmit shpërthen me emocione të fuqishme<br />
të mostolerancës dhe mosdurimit ndaj të tjerëve, ndërsa me këtë<br />
realizohet mosshpresa dhe pasiguria nëpërmjet krijimit të ilozioneve për<br />
siguri dhe qëndrueshmëri në kombin e glorifikuar. Prandajë tensionet e<br />
pranishme ndërnacionale shumë lehtë mund të shpërthenjnë në<br />
konfrontim të drejtpërdrejtë, me çka në fakt krijohen kushte për tu<br />
dëshmuar “nacionalizmi dhe drejtësia e veprimeve të cilat bëhen në<br />
emër të tij.” Në jetën shoqërore e politike, nacionalizmi manifestohet në<br />
forma të ndryshme, si: shovinizëm, separatizëm, unitarizëm, iredentizëm<br />
etj.<br />
Dëmi nga mosdurimi ndërnacional shumë qartë e theksojnë<br />
filozofët Ruso, Herder dhe Kanti, të cilët, edhe pse të lidhur ngushtë me<br />
atdheun e tyre, duke theksuar karakteristikat kryesore të tij (gjuhën dhe<br />
traditat), nuk harrojnë që të theksojnë faktin se e tërë shoqëria është<br />
atdheu më i gjerë dhe më i lartë, përkatësisht se nacionalizmi, i cili nuk<br />
i trajton të gjithë njerëzit si të njëjtë, pa marrë parasysh forcën e tyre,<br />
paraqet jo vetëm mostolerancë, por edhe rrezik permanent për<br />
shpërthimin e konflikteve të përmasave të gjera.<br />
I parë nga prizmi i zhvillimeve bashkohore në mardhënjet<br />
ndërkombëtare, pohimin e mësipërm mund të hasim edhe në fjalën e<br />
kancelarit gjerman Helmut Kol, i cili, më 5 maj të vitit 1992, duke folur<br />
para Kombeve të bashkuara, deklaroi se nuk duhet mbyllur sytë para<br />
ringjalljes së nacionalizmit në stilin e shekullit të XIX në Evropën<br />
Lindore dhe Juglindore, i cili tregon tendenca të rrezikshme<br />
ekspansioniste. “Në fund të këtij shekulli nuk duhet të lejohet që<br />
problemet etnike dhe territoriale të zgjidhen në atë mënyrë siç u<br />
zgjodhën në fillim të këtij shekulli, kur pasojat qenë katastrofike”. 84<br />
Këtë e theksojmë aq më shumë edhe për faktin se konfliktet<br />
nacionale në hapsirën e ish Jugosllavisë aq tepër u keqësuan të cilat<br />
shkaktuan konfrontim të ashpër etnik, gjersa edhe luftë, për të cilën<br />
meritë më të madhe ka i ashtuquajturi nacionalizëm i ri me aspekt<br />
dominues emocional për integrimin e traditave të ndryshme<br />
83<br />
M. Tasheva, Kombet, nacionalitetet, Nacionalizmi, Dialog, nr.1.Shkup, 1992<br />
84<br />
Nova Makedonija, Shkup, 07.Maj 1992<br />
77
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
megalomane për dominim me dhunë, duke i shfrytëzuar potenciajalet<br />
shtetërore të Jugasllavisë së mbetur.<br />
1.8.2 Karakteristikat themelore politike<br />
të tranzicionit demokratik<br />
Nga shkencat shoqërore, posaçërisht sociologjia merret me<br />
studimin e tipologizmave të ndryshme të shoqërisë. Sociologët na<br />
mësojnë se me shoqëri nënkutojmë dimenzioin e posaçëm të realitetit që<br />
buron nga esenca e përgjithshme e njeriut, si tërësi e mardhënjeve që<br />
vëhen ndërmjet njerëzve me të cilat ata realizojnë veprimtari të caktuar.<br />
Politika është koncept që globalisht mund të sintetizohet në<br />
rregulla të përcaktuara në bashkësinë shoqërore, me ndihmën e së cilës<br />
një subjekt i caktuar realizon ndikimin dhe bënë operacionalizimin e<br />
projektit të vet programor. Gjallërimi i projektit të tillë është veprimtari<br />
e vetëdishme dhe e organizuar e strukturës në pushtet, më qëllim që të<br />
sigurojë rendin dhe rregullimin juridik në bashkësi. 85<br />
Në historinë e shkencave shoqërore, veçanërisht të shkencave<br />
politike, gjatë përcaktimit të politikës si koncept, paraqiten qëndrime të<br />
shumta, kundërthënës, kundërshtues, por edhe përjashtues. 86 Koncepti i<br />
politikës i përfshinë të gjitha format dhe llojet e akcione shoqërore të<br />
vetëdishme me të cilët sigurohet zgjidhja e kundërthënjeve shoqërore,<br />
përkatësisht e zhvillimeve shoqërore. 87<br />
Në bazë të kësaj që e prezentuam, shtrohet pyetja cilat gjëra janë<br />
politike? Përgjigjia është e thjeshtë; çdo gjë që ka lidhje me politikën.<br />
Para në përgjithësi, kemi të bëjmë me tërësinë e mardhënjeve më të cilat<br />
synohet të drejtohen aktivitetet ose të vendoset pushteti në një mjedis të<br />
caktuar. Ana politike, domosdo, përfshinë sferën politike. Sfera e<br />
politikës është tërësi, realiteti shoqëror në të cilin ekziston zona e<br />
veprimit të pushtetit, të forcës, por njëkohësisht paraqet edhe pushtetin<br />
shtetëror i cili nuk i ndalon ose vetëm merret me to në përgjithësi. 88<br />
Marrë në përgjithësi, me fjalën politikë nënkuptohet, në radhë të<br />
parë, dimenzioni i aktivitetit shoqëror, në të cilin individi social siguron<br />
85<br />
Shih më gjërësisht: Kitanovski Lazar, Ndarja e pushtetit, faqe 169-175,<br />
Anisko, Shkup,1996<br />
86<br />
Shih Jovan Gjorgjeviq, Parathënje e librit; Xhan Mejno, Hyrje në shkencën<br />
e politikës, Lidhja e shoqatave të juristëve të Jugosllavisë, Beograd, 1961<br />
87<br />
Klimoski Savo, Sistemi politik, Shkup, 1997<br />
88<br />
Kitanovski Lazo, Ndarja e pushtetit, faqe 48- 54, Aniskop,Shkup,1996<br />
78
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
identitetin e vet specifik. Identiteti gjithnjë mbështetet në përkufizime.<br />
Ana personale nënkupton diç tjetër dhe gjithnjë ajo e ndryshmja është e<br />
vetme, veçanarisht e përbashkëta. Prandaj politika është harmonizuar në<br />
sistemin e qëllimit dhe të mjeteve; si kompleks i përcaktimeve<br />
programore, drejtim dhe formë e luftës politike; raport i posaçëm<br />
specifik që e shpreh totalitetin e mardhënjeve shoqërore (ekonomike,<br />
sociale, kulturore, etj). Partitë politike në fazën e tranzicionit<br />
demokratik, janë element i rëndësishëm në përmbajtjen e proceseve<br />
politike. Pikërisht nëpër procesin politik, nëpërmjet shprehjes të anës<br />
politike, në fakt, shprehen edhe dimenzionet e identitetit të partive<br />
politike.<br />
Dominimi politik<br />
Forca politike është koncept shumëdimenzional.Me të<br />
nënkuptojmë sundimin e natyrës dhe sundimin e njeriut. Sundimi i<br />
natyrës është vetëm forcë shpirtërore. Ajo mbështetet në njohjen e<br />
ligjeve që sundojnë në natyrën e jashtme dhe shërbejnë që ajo të jetë e<br />
dobishme për njeriun. Një domethënje e këtillë është bazë për<br />
produktivitetin e çdo shoqërie.<br />
Në disa hulumtime të disa autorëve të vendeve perëndimore,<br />
plotësisht qartë dhe në mënyrë eksplicite janë nënvizuar edhe<br />
pikëpamjet për aspektet e forcës politike se është forcë sociale<br />
koncentruar te shteti. Ajo involvon sundimin ndaj njerëzve dhe synon të<br />
ndikojë në sjelljen e pushtetit shtetëror. Bartësit e forcës politike shpesh<br />
janë detyruar të nxisin reagime racionale dhe emocionale tek të<br />
nënshtruarit dhe t’i nxisin, drejtpërdrejtë ose tërthorazi, t’i ndjekin<br />
urdhërat e qeveritarëve. Nëse nuk mund ta bëjë një gjë të tillë, sunduesi<br />
duhet të përdorë forcën, ndërsa në instancë të fundit t’i likuidojë të<br />
nënshtruarit. 89<br />
Instrument i dytë i rëndësishëm është sfera e aktiviteteve<br />
ekonomike, që kryesisht mbetet jashtë zonës së shtetit dhe intervenimit<br />
administrative. Shteti politik liberal e thekson themelin e vet në<br />
kufizimet materiale. 90<br />
Së këndejmi, edhe forca e shoqërisë qytetare (prona, familja, e<br />
drejta e kontraktuar, momentet e ngjyrave etnike dhe politike etj.)<br />
89<br />
Frank Neuman, Shteti demokratik dhe autokratik, Naprjed, Zagreb, 1974<br />
90<br />
Savo Klimoski, Sistemi Politik, Shkup,1997<br />
79
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
gjithsesi paraqitet si instrument i rëndësishëm i kufizimit, kontrrollit<br />
dhe zbutjes së pushtetit politik (veçanërisht në zonën më të fortë, në<br />
sferën e aparateve represiv shtetror). Funkcioni mbrojtës i shoqërisë<br />
qytetare mund të prezentohet ashtu siç ka treguar Hegeli, si një sistem i<br />
kufizimeve kontrukcionaletë atij pushteti. Ky sistem i organizimit<br />
politik të shtetit është vetëm “pozitë e shpërnfarë e shoqërisë qytetare<br />
pas së cilës qëndron sistemi i ndërlikuar glomaz i fortifikimit të kësaj<br />
shoqërie.” 91<br />
Mund të konstatohet se demokracia nuk është vetëm zbatim i<br />
ligjit të shumicës, por në të njëjtën masë edhe respektim i pakicës.<br />
Gjithashtu demokracia është e pakuptueshme pa parlament, pa sindikata,<br />
pa parti politike dhe forma të tjera dhe shoqata të iniciativave dhe<br />
akcioneve qytetare. 92<br />
1.8.3. Ndryshimet e politikës prej<br />
konfrontimit në akomodim<br />
Edhepse ndryshimet shoqërore kanë shumë gjëra të përbashkëta<br />
me ndryshimet në natyrë, por prapëseprap i kanë karakteristikat e tyre.<br />
Kështu për shembull, braktisja e rregullimit komunist në vendet e<br />
Evropës juglindore dhe kalimi në rregullimin kapitalist, do të thotë<br />
ndryshim i bazave të politikës, duke kaluar në një sistem shoqëror i cili<br />
deri dje konsiderohej si armik. Në këtë kuptim, shtrohet pyetja e<br />
thjeshtë; cilët janë ato ligjshmëri që i shkaktojnë këto ndryshime?<br />
Duke marrë parasysh se ndryshimet e politikës nga konfrontimi<br />
në përshtatje paraqesin process të konverzionit, dallojmë tre nivele që<br />
kontribuojnë për këtë konverzion, dhe ato janë:<br />
1. Udheqja e lartë politike,<br />
2. elita,<br />
3. masat e gjera popullore.<br />
Kur ndryshimet “diktohen” nga lartë, kjo do të thotë se pushteti<br />
është i centralizuar në piramidën shtetrore. Ndërsa kur shkaqet për<br />
91<br />
Franc Neuman, Shteti demokratik dhe autokratik, Naprjed, Zagreb, 1974<br />
92<br />
Blagoja Brajanovski, Parlamentarizmi modelet dhe përvojat,<br />
faqe 94-103, Misla, Shkup,1994<br />
80
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
ndryshime politike është elita, në praktikë mund të paraqiten shumë<br />
modalitete. 93<br />
Sot pothuejse të gjitha takimet të udheqësve shtetëror evropjan të<br />
vendeve relevante propagandojnë aktivitete të moderimit sepse neve sot<br />
jetojmë më shumë në tranzicion se sa në transformim të vërtetë. Këto dy<br />
gjëra duhet të mendohen mirë.<br />
Ndërsa tani prej vitit 1994 e këndej çdo shtet që sinqerisht<br />
përpiqet të hyjë në NATO ose në BE, duhet t’i evropjanizojë ligjet dhe<br />
aktet e veta, domethënë kushtetutën dhe sovranitetin e vet t’ia përshtasë<br />
nevojave të tërësisë evropjane, pjesë e së cilës dëshiron të bëhet. Këtë e<br />
bëjnë edhe të gjitha shtetet në rajonin ballkanik të cilat nuk përpiqen të<br />
evropizohen me metoda politike ballkanike. Në shtetet demokratike<br />
sundon demokracia sovrane, ndërsa ajo nuk mund të varet nga ndonjë<br />
disponim momental, aq më pak nga disponimi dhe konceptet e<br />
politikanëve të caktuar, pa marrë parasysh këmbënguljen e tyre për të<br />
vepruar ndryshe.<br />
Rruga për në NATO dhe integrimin evropjan shkonë nëprmjet<br />
itegrimeve rajonale dhe stabilizimit të mbrendshëm të shteteve kandidat.<br />
Janë të qarta analizat se vendet e rajonit nuk mund të kërkojnë nga<br />
vendet e Evropës asgjë nga ajo që ata nuk mund t’i japin njëri tjetrit. Kjo<br />
rrugë e vetme është e gjatë, ndërsa kërkon edhe shumë mirëkuptim. Për<br />
fat të keq, jo fort rralë disa subjekte politike të këtyre hapsirave sillen<br />
sikur më tepër e dëshirojnë izolimin se varshmërinë integruese, që gjithë<br />
se si është në dëm të tyre.<br />
Në periudhën tranzicionale si më qënësore janë veçuar radhitja<br />
dhe ndikimi që kanë subjektet politike me shenja kombëtare. Në këtë<br />
kontekst është edhe orjentimi kah ndikimet e jashtme. Me përgatitjen e<br />
analizës, veçanërisht të faktorit ndërkombëtar, lehtë mund të gjendet një<br />
balanc politik sipas të cilit do të ishte i mundshëm stabiliteti i rajonit.<br />
Adaptimi i ligjeve shtetërore me Konventat ndërkombëtare që<br />
prekin sferën e të drejtave dhe lirive të njeriut, është praktikë e shume<br />
shteteve në botë. Ligji i ri për urrejtje racore në Australinë<br />
multikulturore parasheh dënim me burg për nxitjen e urrejtjes dhe<br />
dhunës racore, shkaktimin e ndarjes në spektrin politik dhe intelektual të<br />
shoqërisë australiane, si dhe huti në në kuadër të vetë bashkësisë etnike.<br />
93<br />
Domestics Dynamics of Change from Confrontation<br />
to acommadation polices, Research Monograpf<br />
no.38 Princetion Univerzity,1973<br />
81
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Rëndësia dhe pasojat e miratimit të tij janë edhe më të medha sepse,<br />
parë historikisht, politika australiane e emigrimit deri në vitin 1973<br />
bazohej në platformë raciste, embargove dhe restrikcioneve, ndërsa parë<br />
realisht, edhe sot padrejtësia dhe dikriminimi emigrues ende eksistojnë<br />
edhepse përkrahet multikultura.<br />
Për anën reale të problemeve të trashëguara në vendet<br />
ballkanike, Ivan Toshevski konsideron se: “Në politikë asnjëherë nuk<br />
duhet pasur iluzion, pra edhe në pikëpamjen e kufijëve, në kuptimin se<br />
ata janë vënë njëherë e përgjithmonë. E dimë nga historia se kufinjtë<br />
kanë ndryshuar shpesh, se eksistonë një parim sipas të cilit kufinjtë<br />
ndryshojnë lehtë me forcë dhe se një gjë e këtillë në njëfarë mënyre<br />
arsyetohet, prandaj në deklaratat e këtilla, padyshim në radhë të parë,<br />
duhet të shohim interesin e ndonjë force për ndryshimin e kufinjëve,<br />
ndërsa nga ana tjetër duhet të shohim se si është gjendja jonë reale, dhe<br />
se a është dëshira e tyre vetëm dëshirë ose mund të bëhet edhe element i<br />
procesit të ndryshimit të kufinjëve. 94<br />
Pastaj për ballafaqimin me realitetin e problemeve të<br />
trashëguara, L. Peroviq në intervistën për Pulsin, ndër të tjera, shpjegon<br />
se: “S’ka dyshim se, nga perspektiva e luftës, është mjerimi social,<br />
shuarja e shkencës dhe kulturës, zvogëlimi i rëndësisë së lirisë; nga<br />
perspektiva e egërsisë dhe dhunës- periudha që mbetet prapa nesh fillon<br />
të na duket e artë. Por, gjithsesi shtrohet pyetja- çfarë i la ajo periudhë<br />
gjysëm shekullore kohës së sotme, cilat janë qelizat e realitetit të<br />
padurueshëm të futura në të.” 95<br />
1.8.4. Mediumet dhe politika<br />
Problematika e tolerancës është shënuar edhe në sferën e<br />
informimit. Në kët pjesë më tepër do të shërbehemi me mendimet e<br />
Rajner Gajsler (Rainer Geisler) (1973) i cili shënon dy lloje<br />
manipulimesh, të cilat nuk duhet të kuptohen si të kundërt: a) elemente<br />
të caktuara, përkatësisht një klasë, i pushtojnë mediumet massive, b) me<br />
ndihmën e mekanizmave tregtare-ekonomike zhvillohet kulturë massive<br />
apolitike. Pastaj Gajsler i thekson edhe pesë lloje të përmbajtjeve<br />
manevruese:<br />
94<br />
Puls, Intervju, Ivan Toshevski, Shkup,12 nëntor, 1993<br />
95<br />
Puls, Intervju, Latinka Peroviq, 14 janar, 1994, Shkup<br />
82
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1. Përmbajtjet integruese, pa kritikë të gjendjeve eksistuese<br />
shoqërore dhe politike;<br />
2. Izolimin e fateve individuale nga suazat e dhëna shoqërore;<br />
3. Informata relevante politike është nga sasija e parëndësishme<br />
në krahasim me përmbajtjet argëtuese;<br />
4. Kufinjtë ndërmjet informatës dhe argëtimit fshihen;<br />
5. Depolitizimi cilësor i informative pa lidhshmëri të<br />
hollësishme.<br />
Në pikpamjen e ndikimeve manipulative stabilizuese të sistemit,<br />
Gajsler theksonë zvogëlimin e diskutimeve në kuadër të grupeve<br />
primare, mosinteresimin për çështjet politike, dobësimin e aftësisë për<br />
reflekse kritike, përmirësimin e mardhënjeve eksistuese, si dhe<br />
mugesën e mundësisë për të depërtuar në tendencat shpjeguese përballë<br />
masës së argëtimit, reklamës dhe politikës së depolitizuar. 96<br />
Në disa hulumtime të disa autorëve të vendeve perëndimore, në<br />
mënyrë eksplicite janë nënvizuar edhe pikëpamjet për aspektet e<br />
informimit Herbert Markuze (Herbert Markuse) vë në dukje rëndësinë<br />
qendrore të mediumeve masive për manipulim me nevojat, përkatësisht<br />
me krijimin e dridhjeve represive. Markuze, në vitin 1970, shkruan:<br />
“Mosfunkcionimi i Televizionit dhe mediumeve të ngjajshme bëjnë të<br />
mundshme arritjen e asaj që kundërthënjet eminente të sistemit nuk<br />
munden, dhe kjo është rënja e sistemit.” Veprimi politik nuk është<br />
vetëm veprim për zbatim, por edhe çështje e inskenimit nga aspekti i<br />
aktivitetit të mediumeve.<br />
Mandej sociologu italian Vilfredo Pareto 97 (1962) e mbronte<br />
tezën se zhvillimi i demokracisë është lidhur me zvogëlimin e zbatimit<br />
të manifetsuar të dhunës, ndërsa njëkohësishtë vijonë shfrytëzimi sa më<br />
intenziv i teknikave manipuluese të pushtetarëve. Sipas terminologjisë<br />
së politikologut italian Gaetano Moska 98 , çdo elitë politike i nevoitet<br />
“formulë politike”, si ideologji e legjtimimit të sundimit. Vendimet<br />
politike nuk duhet të respektohen për shkak të frikës nga sankcionet<br />
negative, por për shkak të bindjeve se janë të drejta. Pasi mediumet<br />
96<br />
Shih më tepër: Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje<br />
në shkencën e publicistikës dhe komunikimit, faqe 66,<br />
Shkup,1998<br />
97 Shih më tepër: Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje<br />
në shkencën e publicistikës dhe komunikimit, faqe 68<br />
97 Ibidem<br />
83
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
masive janë një nga “producentët më të rëndësishëm të ideologjisë” të<br />
shoqërisë bashkohore, ata në këtë kontekst marrinë rëndësinë e dorës së<br />
parë në përhapjen e informacioneve për stabilizimin e<br />
sistemit.Mediumet masive kanë forcë bindëse dhe janë në pozitë të<br />
përhapin komentet e tyre për realitetin.<br />
Shumë autorë janë të mendimit se mediumet masive e dëmtojnë<br />
demokracinë në njëfarë mase, sepse ndihmojnë pasivitetin politik të<br />
qytetarëve. Sipas praktikës së dëshmuar të informimit të pamjaftueshëm<br />
të qytetarëve për problemet politike, mund të konkludohet se mënyra se<br />
si mediumet masive përhapin ngjarjet politike dhe shoqërore nuk çnonë<br />
drejt politizimit të mosinteresimit politik, por më shumë e forcon<br />
“konceptin jo politik për politikën”. Ekziston politika e atyre që<br />
politikisht janë indifferent, e cila dallohet me sjellje konsumuese pasive<br />
apolitike edhe në lëmin e politikës.<br />
Madje ka mendime se komunikimi vendos për suksesin ose<br />
mosuksesin e individëve, organizatave, grupeve shoqërore dhe të tërë<br />
shoqërive. Ai që në luftën kundër konkurencës nuk do të ketë sukses të<br />
sigurojë vemendjen me ndihmën e mjeshtrisë teknikë do ta humbë lojën.<br />
Nga njëra anë, bëhet dramatizimi gjithënjë e më i madh i ngjarjeve, që të<br />
fitohen reagimet e domosdoshme të publikut, por njëkohësisht<br />
shkaktohet edhe mosinteresimi i opinionit për shkak të përmbajtjeve të<br />
tepëruara. Pasojë e “këtij infalcioni të fjalëve” është humbja e besimit të<br />
opinionit se pas fjalëve fshihet diç e vërtetë. Pra pasojë e këtij<br />
komunikimi është mosbesimi.<br />
Pavarsishtë se si do të vlerësohen pasojat, është fakt se politika<br />
gjithnjë e më shumë po shërbehet me teknika komunikimi dhe me<br />
mediumet masive, më qëllim që të ndikojë te opinioni. Kjo ndodhë edhe<br />
në formën “raportet me opinionin”. Ky koncept shënon preznetimin<br />
vetiak informacionet e zgjeruara të lidhura në mënyrë të vetëdishme e të<br />
planifikuara, të sistematizuara dhe të përfershme që lidhen me interesa,<br />
me të vetmin qëllim: njohjen, të kuptuarit, arritjen e simpative dhe në<br />
radhë të parë, fitimin e besimit të opinionit, përkatësisht te një pjesë e<br />
caktuar e opinionit. Gjersa disa autorë raportet me opinionin i shohin si<br />
formë e manipulimit dhe frikësohen nga pasojat e dhëna jofunkcionale,<br />
Franc Roneberger, vuri në dukje rëndësinë qendrore të raporteve me<br />
opinionin për demokracinë. Mardhënjet me opinionin kanë për detyrë të<br />
integrojnë shumë bashkësi komplekse në bazë të koncenzusit minimal,<br />
të sqarojnë interesa dhe qëndrime të ndryshme dhe në këtë mënyrë të<br />
84
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
ngrihet identiteti i tyre. Me këtë rast, bëhet i mundshëm eksistimi i<br />
interesave të ndryshme dhe respektimi i të drejtës qenësore të interesave<br />
të tjera. 99<br />
Faktin se mardhënjet politike me opinionin asesi nuk duhet të<br />
vlerëosen si negative, e dëshmon edhe Gjyqi kushtetues gjerman, në<br />
vitin 1977, kur me një vendim për punën publike të organeve shtetërore,<br />
lejoi dhe e shqiptoi nevojën e informimit publik. Demokraci do të thotë<br />
pajtim i qytetarëve me vendimin shtetor të sjellë sipas Kushtetutës. Ky<br />
koncenzus duhet të zbatohet në jetë. Nëse vetëm individi merrë<br />
informacionet për vendimet dhe çështjet kryesore, do të mund të marrë<br />
pjesë në mënyrë më të përgjegjëshme në krijimin e vullnetit publik. Por,<br />
puna e shërbimeve publike qeveritare nuk duhet të shëndrrohet në<br />
fushatë zgjedhore. Ky vendim nuk do të thotë se janë legjitime<br />
falsifikimet dhe demaskimet e vetëdijshme.<br />
Medijat mund të ndikojnë në momente edhe në favorizmin e<br />
aspekteve jotoleruese. Dhënja në opinjon momente të cilat sikur<br />
dëshërojnë të arsyetojnë dhunën. Me shiqimin e përmbatjeve të<br />
dhunëshme, sipas kësaj teze, rritet edhe gadishmëria për agresivitet.<br />
Gjatë ekzistimit të kushteve të caktuara specifike për një person (për<br />
shembull, shqetësimet emocionale) ose për situatën (ngacmimet që<br />
shkaktojnë agresivitet, për shembull, armët, ngjajshmëria ndërmjet<br />
objektit potencial të agresionit dhe të protagonistëve të dhunës),<br />
shkaktohet rritja e sjelljes agresive. Por, agresiviteti i shkaktuar nga<br />
mediumet nuk mund të dëshmohet vetëm përmes hulumtimeve të<br />
kryera.<br />
Me shkrimet dhe të pamurit e sjelljeve dhe temave<br />
(përmbajtjeve) tolerante që do të ndikohet në zhvillimin e personalitetit,<br />
mund të pritet një model i efekteve pozitive relative. Mund të shtrohen<br />
edhe pyetjet, prej nga kaq shumë dhunë, pse shkruhet kaq shumë për<br />
përmbatjet e dhunëshme etj.<br />
Në librin “Politika si profesion” (1919) Maks Veber e përdorë<br />
këtë tipologji për analizimin e punës politike dhe gazetareske. Një<br />
shkencëtar i etikës ndërmerr përsipër përgjegjësinë për pasojat e punës<br />
së vet. Nëse pasojat e veprës së krijuar me vetëdije janë të kqëia, atëherë<br />
për atë shkencëtar nuk është përgjegjës aktori. Konsiderohet se etika e<br />
vetëdijses nuk është qëndrim i nevojshëm i gazetarëve, por pasoja e<br />
99 Shih më tepër: Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje në<br />
shkencën e publicistikës dhe komunikimit, faqe 69-76<br />
85
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
situatës së tyre të veçantë profesionale, përkatëisht mungesa e<br />
informacioneve për veprimin e tyre. Sapo gazetarët të marrin këto<br />
informata, menjëherë mund të veprojë me përgjegjësi etike. Sipas këtij<br />
argumentim, do të duhej edhe gazetarët televiziv të anketuar nga<br />
Komplinger dhe Fol, të shfaqin sjellje me motive të përgjegjësisë etike,<br />
nëse dihen pasojat e një sjelljeje konkrete. Në këtë kontekst është me<br />
vend vërejtja se Mulberger nuk e operacionalizoj sa duhet mirë sjelljen<br />
me përgjegjësi etike. Nëse informacionet nuk kursehen, në kushte të<br />
caktuara mund t shterren edhe burimet e informimit, ndërsa kjo do të<br />
thotë se trajtimi i vemendshëm i burimit të informimit është në interes të<br />
vetë gazetarëve. 100<br />
1.9.Toleranca politike si faktor i ruajtjes së paqes<br />
dhe të sigurisë në rrethanat ballkanike<br />
Dekada e fundit e shekullit të 20 do të mbetet në kujtesë në<br />
analet botërore si periudhë e ndryshimeve në planin global që do t’u japë<br />
vulë mardhënjeve ndëretnike edhe në shekullin vijues. Këto ndryshime,<br />
për të cilat përgatitjet gjidhsesi se kanë filluar më herët dhe me të cilat<br />
lidhen zhvillimet e reja në Evropë janë:<br />
- prishja e murit të Berlinit dhe lufta në Gji;<br />
- rënja e Bashkimit sovjetik, RSFJ, Çeko-Sllovakisë,<br />
- shpërbërja dhe fillimi i luftës në Jugosllavi,<br />
- shpërndarja e Paktit të Varshavës dhe në fund,<br />
- braktisja e socializmit si rregullim shoqëror, i cili në planin<br />
ideologjik ishte në luftë të përhershme me sistemin kapitalist.<br />
Të gjitha këto zhvillime, për një kohë të shkurtër i ndryshuan<br />
raportet ushtarake- gjeopolitike, që në esencë u manifestuan edhe vendet<br />
ballkanike.<br />
Përkundër shumë analizave pesimiste në fillim të viteve<br />
nëntëdhjetë, në lidhje me shanset e vendeve ballkanike të ulen në<br />
tryezën e bisedimeve, për fat të keq pas shumë traumave njerëzore,<br />
vrasjeve, viktimave të shumta në njerëz dhe krizave humanitare në vitin<br />
1995 u arrijt një përparim i vogël, veçanërisht me “Marrëveshjen e<br />
Dejtonit”. Më pas vazhdojnë aktivitet politike dhe diplomatike për<br />
ruajtjen e stabilitetit të vendeve ballkanike, (promovohej koncepti për<br />
100<br />
Shih, Mihail Kunçik-Astrit Cipfel. faqe 101– 114, Shkup, 1998<br />
86
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
demilitarizimi) 101 me rëndësi esenciale se këto aktivitete janë të<br />
dobishme, jo vetëm për sigurinë e rajonit, por edhe për Evropën në<br />
tërësi. 102<br />
Ashtu si çdokund, vendet ballkanike, sidomos ato që janë në<br />
tranzicion, vuajnë nga një numër i madh i problemeve strukturore, si<br />
rezultat i shpërbërjes së Jugosllavisë dhe nga statusi ende i pazgjidhur i<br />
Kosovës.<br />
Për vendet ballkanike integrimi në strulturat botërore, Evropjane<br />
dhe rajonale, si dhe në sistemet kolektive të sigurisë, shtrohet si kusht<br />
për zhvillimin si tërësi globale por edhe si përcaktim i tyre politik më i<br />
gjerë. Nuk është vështirë të pranohet mendimi se situata është rënduar<br />
edhe për shkak të gjendjes në Kosovë, e cila në vetvete është kusht për<br />
ruajtjen e paqes dhe stabilitetit në rajonin ballkanik. Situata e këtillë<br />
shkakton mendime serioze për implikime të mundshme negative në tërë<br />
rajonin, që do të thotë se shkallëzimi eventual i konfliktit të Kosovës në<br />
rajon mund të shkaktojë implikacione të shumëta negative, përkatësisht<br />
pasoja të përhapjes të konfliktit në tërë rajonin. Për shtetet e Ballkanit<br />
është me rëndësi të madhe gjetja e zgjidhjes së pranueshme ndërmjet<br />
udheqjes jugosllave dhe kosovare, me ndërmjetësimin e faktorit<br />
ndërkombëtar. Ky do të ishte çelës, të paktën sipas vlerësimeve të<br />
tashme, për stabilitetin dhe relaksimin të mardhënjeve ndërmjet dy<br />
palëve, por edhe për shtetet ballkanike në tërësi. 103 Zgjidhje e suksesshme<br />
e kësaj çështje do të ishte edhe një hap përpara në përpjekjet për<br />
integrim në Bashkimin Evropjan dhe në NATO të vendeve të Ballkanit,<br />
e paralelisht me këtë edhe stabilizimi i paqes në këto hapsira. 104<br />
Zgjerimi i NATO-s në këtë pjesë të Ballkanit do të forconte edhe<br />
bashkëpunimin e ndërsjellë ekonomik, politik dhe ushtarak në rajon dhe<br />
bashkëpunimin me vendet anëtare të Aleancës. Në këtë mënyrë do të<br />
krijohej një ardhmëri dhe perspektivë më e mirë për popujt e kësaj pjese<br />
të Evropës, me mirëkuptim dhe tolerancë më të madhe të ndërsjellë.<br />
Rajoni ballkanik nuk do të ishte më barrë për Evropën, por pjesë e saj<br />
101 (Demilitarizim –çarmatim, Militarizim: armatosje, rritje e forcave ushtarake)<br />
Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Rilindja, Prishtinë. 1981<br />
102<br />
North atlantic Assembly, Civilian Affairs Committee, 1997, Reports Brussels<br />
103 Albanian Atlantic Assaciation, The main stability factors in the Balkan,<br />
<strong>Nazmi</strong> Maliqi, Kosova- key important for stability in region, faqe 227-233,<br />
Tiranë, 1997<br />
104<br />
North atlantic Assembly, defence and security committee, 1997, Reports Brussels<br />
87
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
integrale, e shprehur nëpërmjet interesit të përbashkët për paqe dhe<br />
bashkëpunim të përherëshëm.<br />
88
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kreu i katërt IV<br />
Toleranca politike e bazuar në respektimin e dallimeve:<br />
individuale, sociale, fetare, kombetare dhe gjuhësore<br />
1. Përvoja të Republikës së Maqedonisë<br />
Duke pasur parasysh rëndësinë e madhe të tolerancës politike,<br />
dhe në përgjithësi, të tolerancës si faktor për ruajtjen e paqes dhe të<br />
sigurisë në vend dhe në rajon edhe në Repunlikën e Maqedonisë janë<br />
bërë hulumtime, që kanë për qëllim përcaktimin e problemeve që dalin<br />
në rrugën e tolerancës ndërnacionale, etnike dhe fetare. Hulumtime të<br />
tilla janë bërë nga Instituti i hulumtimeve socilogjike dhe politikejuridike<br />
dhe nga institutet e socilogjisë dhe të psikologjisë pran<br />
Fakultetit Filozofik – Univerziteti “Shën Qirili dhe Metodij” në Shkup,<br />
Agjencija “Data Pres” pran NGB “Nova Makedonija” revista javore<br />
“Puls” etj. 105<br />
Këtu do të përmendim vetëm një pjesë të dhënave që janë arritur<br />
gjatë këtyre hulumtimeve. Ekziston konkludim i përgjithshëm se<br />
Republika e Maqedonisë si shtet shumëkombësh me besime fetare të<br />
ndryshme të popullsisë domosdo duhet të ndërtojë të ardhmen në baza të<br />
bashkëjetesës, si emërues i përbashkët i interesave individuale dhe<br />
kolektive të qytetarëve, për çka nevoitet tolerancë dhe respektim i<br />
ndërsjellë.<br />
Kultura qytetare e cila i mbështet demokracitë perëndimore nuk<br />
është vetëm koncept ideologjik. Kjo kulturë përfshin vlerat dhe rregullat<br />
e procedurës demokratike të cilat i pranojnë shumica e qytetarëve si<br />
pjesë e rëndësishme e kontekstit politik. Politika demokratike varet<br />
posaçërisht se sa janë tolerantë në masë të arsyeshme ndaj mendimeve<br />
dhe veprimeve të të tjerëve. Demokracia nuk nënkupton tolerancën e<br />
përsosur dhe të pakushtëzueshme prandaj edhe të gjitha aktivitetet<br />
partiake dhe politike duhet të orjentohen ashtu që qytetarët të fitojnë<br />
kulturë politike që lejonë prezentimin e ideve. Në shtetin si ky i yni, me<br />
105 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 309, Kumanovë 1997<br />
89
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
rëndësi është të krijohet atmosferë e relaksimit, si kusht për tolerancë<br />
politike, e cila së bashku me kulturën politike dhe qytetare është faktor i<br />
rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe të sigurisë.<br />
1.1. Rroli i normave kushtetuese dhe<br />
zgjidhjeve ligjore në mbarështrimin dhe<br />
mënjanimin e problemeve<br />
Republika e Maqedonisë në esencë e ka ruajtur konceptin<br />
themelor të zbatuar për nacionalitetet (terminologji sipas Kushtetutës së<br />
vitit 1991), që do të thotë se nga aspekti kushtetues –juridik njeh<br />
eksistencën e nacionaliteteve në territorin e saj. Ky koncept është vënë<br />
në kontekst me prcaktimet afatgjate strategjike në koncipimin e sistemit<br />
juridik- politik të Republikës, në drejtim të ndërtimit të shtetit qytetar të<br />
llojit bashkohor. Pikënisje duhet të jetë barazija nacionale, ndërtimi<br />
konsekuent i sistemit të demokracisë qytetare dhe pranimi i standardeve<br />
ndërkombëtare në këtë fushë, gjë që është fakt se në të gjitha deklaratat<br />
dhe konventat e deritashme të bashkësisë ndërkombëtare dhe të trupave<br />
të saj, parë formalisht, garantohen në radhë të parë, të drejtat e të gjithë<br />
qytetarëve. 106<br />
1.2. Qyetetarët dhe roli i tyre<br />
për ruajtjen e paqes dhe sigurisë<br />
E drejta e mbrojtjes, si e qytetarëve ashtu edhe e shtetit, është<br />
sanksionuar me akte ndërkombëtare. Kështu, dihet përcaktimi i<br />
përgjithëshëm se çdo individ ka të drejtë për vetëmbrojtje. Së këndejmi,<br />
çdo shtet anëtarë i OKB nëse i nënshtrohet sulmit të armatosur nga<br />
ndonjë shtet tjetër ka të drejtë të mbrohet. Në nenin 51 të Kartës së OKB<br />
theksohet dispozita e së drejtës për mbrojtje të çdo shteti. 107<br />
Në realizimin e qëllimeve dhe detyrave të sistemit të mbrojtjes<br />
dhe të sigurisë, me rëndësi vendimtare është faktori njeri. Prandaj,<br />
potenciali më i madh demokratik është lidhur me mardhënjet ndaj<br />
njeriut. Edhe përkundër përpjekjeve që demokracija të zhvillohet në<br />
mënyrë preventive në kontekst dhe në kuadër të shoqërisë qytetare, në të<br />
106 Kushtetuta e RM, Gazeta zyrtare, Shkup, 1991<br />
107 OKB, Dokumentet themelore, faqe 24, Shkup, 1995<br />
90
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
cilën të gjithë qytetarët janë të njëjtë dhe të padiskriminuar në çdo<br />
aspekt, u tregua se shteti bashkohor duhet të mbajë llogari për ndikimin<br />
e faktorit etinik.<br />
Në këtë kontekst faktor me ndikim më të madh është<br />
reprezentimi etnik. Prandaj, koncepti ideal i mborjtjes do të ekzistonte<br />
vetëm atëherë kur grupet etnike janë bararbarsisht të përfshirë dhe<br />
vendosur në të gjitha segmented e mbrojtjes, si dhe në të gjitha sferat e<br />
tjera të jetës në shtet. Edhe kur për realizimin e këtij synimi ndaj çdo<br />
shteti me përpbërje të përzjerë etnike ekzistojnë dilemma dhe sprova,<br />
asaj nuk mund t’i shmangemi.<br />
Këto angazhime në sferën e mbrojtjes duhet të shprehen në<br />
dimenzionet sa vijon: Nga njëra anë e domosdoshme është jo vetëm<br />
eliminimi i çdo forme të diskriminimit në baza nacionale në ushtri, por<br />
edhe më gjerë në sistemin e mbrojtjes; por, nga ana tjetër është i<br />
domosdoshëm reagimi me kohë dhe efikas në lidhje me dobësitë<br />
eventuale që mund të paraqiten brenda në sistemin e mbrojtjes, të cilat<br />
mund të jenë si rezultat i çrregullimit të mardhënjeve ndëretnike në<br />
shoqëri.<br />
1.3. Pakicat dhe roli i tyre në mbrojtjen<br />
e paqes dhe sigurisë<br />
Në këtë pjesë të këtij punimi prezentohet pozita e pakicave në<br />
kuadër të OKB, si dhe instrumentat me të cilat ajo rregullohet. Më<br />
tutuje, theksohen dispozitat për të dretjat e pakicave, të përfshira në<br />
konventa të caktuara ndërkombëtare dhe në dokumentat relevante të<br />
Këshillit të Evropës dhe OSBE-së, ndërsa prezentohet edhe praktika<br />
bashkohore, pozita faktike e pakicave në një numër të madh vendesh<br />
relevante evropjane. Për problematikën e pakicave gjithashtu pa nevojë<br />
në mënyrë krahasuese paraqiten: mënyra e zgjidhjes së çështjeve të<br />
pakicave në disa vende të Evropës perëndimore, pozita e pakicave në<br />
vendet ballkanike dhe pozita e tyre në vendet e Evropës qendrore dhe<br />
Lindore. Me këtë rast krahasohet edhe pozita e pakicave në këto vende<br />
midis dy luftrave botërore dhe sot, pa u bazuar në Kartën univerzale për<br />
mborojtjen e të drejtave të njeriut. Përkujtimi në Konventat obligative<br />
ndërkombëtare do të jet një mënyrë e mirë për t’iu shmangur politizimit<br />
kur kemi të bëjmë me të dretjtat dhe obligimet e qytetarëve edhe në<br />
mbrojtjen e vendit.<br />
91
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1.4. Dispozitat për të drejtat e pakicave të përfshira në<br />
dokumenta të caktuara ndërkombëtare<br />
Konventa e ndalimit dhe e dënimit të krimeve të gjenocidit<br />
Me këtë konventë ndalohet dhe dënohet krimi i gjenocidit.<br />
Konventa, e cila është miratuar më 9 dhjetor 1948, 108 ndërsa ka hyrë<br />
në fuqi më 12 janar të vitit 1952, mbronë disa të drejta themelore të<br />
njeriut të pjestarët e pakicave. Me shpalljen e gjenocidit si krim<br />
ndërkombëtar, pa marrë parasysh a është kryer gjatë periudhës së paqes<br />
ose të luftës, mbrohet ekzistimi i grupeve, për çka është edhe<br />
domethënja kryesore e Konventës. Kjo konventë është një nga<br />
instrumentat themelorë për mbrojtjen e të drejtave të grupeve dhe ka të<br />
bëjë me të drejtën themelore të grupeve të ruajnë ekzistencën e vet.<br />
Konventa ka preambulë dhe 19 nene. Preambula thirret në<br />
Rezolutën 96, (1) të Kuvendit të përgjithshëm të OKB të 11 dhjetorit të<br />
vitit 1946, e cila ka të të bëjë me krimet e luftës së gjermanëve<br />
“kundër njerëzimit” gjatë Luftës së dytë botërore. Rezoluta 96 (1) ka një<br />
përfshirje më të gjerë të Konventës, sepse me të janë futur edhe “grupet<br />
politike” si dhe gjenocidi kulturor.<br />
Në nenin 2 të Konventës shpallen si gjenocid dhe ndalohen<br />
veprat që janë kryer “me qëllim që tërësisht ose pjesërisht të<br />
shkatërrohet një grup nacional, etnik, racor dhe fetar si i tillë”.<br />
Shtetet të cilat e ratifikuan këtë konventë u japin të drejtë<br />
Kombeve të Bashkuara të intervenojnë. Dispozitat që janë përfshirë në<br />
të janë parime të pranuara nga popujt e civilizuar dhe, si të tilla, janë të<br />
obligueshme për shtetet, edhe kur nuk i kanë marrë si obligime nga<br />
Konventa, përkatësisht konsiderohen si pjesë e normave imperative.<br />
Konventa nuk përmban masat e implementimit të saj, përkatëisht nuk<br />
parasheh formimin e gjyqit penal ndërkombëtar, për çka çështja e<br />
gjykimit të njërëzve të cilët do të shkaktonin gjenocid është në<br />
kompetenca të gjyqeve vendore.<br />
108 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Dokumentet themelore, faqe 61-70,<br />
Shkup, 1995<br />
92
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Konventa ndërkombëtare për mënjanimine të gjitha llojeve të<br />
diskriminimit racor<br />
Në Konventën ndërkombëtare për mënjanimin e të gjitha<br />
formave të diskriminimit racor, të miratuar më 21 dhjetor të vitit 1965,<br />
dhe që hyri në fuqi më 4 janar të vitit 1969, shprehja “diskriminim<br />
racor” merrë një përkufizim të gjerë, kështu mbrojtja ka të bëjë ëshë me<br />
pakicat , përkatësisht me “grupet racore”. Në këtë Konventë shprehja<br />
“diskriminim racor” ka të bëjë më çdo dallim, përjashtim, organizim ose<br />
dhënjes përparësi që bazohet në prejardhje, racore, ngjyrë, stërgjyshë,<br />
prejardhje etnike dhe nacioale, të cilat kanë për qëllim apo rezultat ti<br />
shkatërrojnë ose ti cënojnë njohjen, respektimin ose ushtrimin në kushte<br />
të njëjta të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore në fushën politike,<br />
ekonomike, sociale, dhe kulturore ose në çdo fushë tjetër të jetës<br />
publike.<br />
Konventa prasheh formimin e trupave të veçantë, Komitetin për<br />
eliminimin e diskirminimit racor, për mbikqyrjen e kryerjes së saj,<br />
përkatëisht për zgjidhjen e kotesteve në lidhje me këtë. Komiteti, i cili<br />
është përpbërë prej 18 përfaqësuesish-ekspertë, i shqyrton raportet<br />
dyvjeçare të shteteve anëtare, ndërsa mund të kërkoj nga to edhe raport<br />
të veçantë, veçanërisht në rastet kur konsideron se raporti i rregullt është<br />
i pamjaftueshëm ose ka moskuptime. Komiteti një herë në vjet e<br />
informon Kuvendin e përgjithshëm të OKB për punën e tij, me çras<br />
mund të përfshijë rekomandime ne lidhje me kryerjen e dispozitave të<br />
Konventës. 109<br />
Pakti ndërkombëtar i të drejetave qytetare dhe politike<br />
Në paktin e të drejtave qytetare dhe politike, katër nene, në<br />
njëfarë mënyre, kanë të bëjnë me pakicat.<br />
Konventa për mrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive<br />
themelore u nënshkrua nga Këshilli i Evropës më 4 nëntor të vitit 1950,<br />
ndërsa ka hyrë në fuqi më 3 shtator 1953. Kjo paraqet një hap përpara në<br />
krahasim me Deklaratën univerzale të të drejtave të njeriut,sepse i ve<br />
kufinjtë juridik për mbrojtjen e të drejtave që janë theksuar në të. Por,<br />
109<br />
Zvonimir Jankulovski, Të drejtat e njeriut, faqe 63-118, Shkup, 1993<br />
93
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
sistmi i këtyre garancive ka qëllime më të dukshem kufizuese se sa<br />
Deklarata.<br />
Është me rëndësi fakti se me Konventën formohen dy organe,<br />
detyra e të cilëve është të sigurojnë funkcionimin e sistemit të kufinjëve:<br />
Komisioni Evropjan për të drejtat e njeriut dhe Gjyqi evropjan për të<br />
drejtat e njeriut. 110<br />
Në fakt, nga kjo që u tha duket qartë se demokracija nuk mund të<br />
funkcionjë me sukses dhe të legalizohet pa realizimin e koncenzusit<br />
politik për respektimin e dokumentave ndërkombëtare, se pa<br />
respektimin e tyre nuk mund të realizohen disa çështje të rëndësishme<br />
në interes të përgjithshëm. Pra është krejtësisht e qartë se ajo nuk mund<br />
të funkcionojë pa tolerancën në përgjthësi, dhe në veçanti pa tolerancën<br />
politike.<br />
“Duke konsideruar se sipas parimeve të shprehura në Kartën e<br />
Kombeve të Bashkuara, njohja e dinjitetit, që është esenca e të gjitha<br />
anëtarëve të familjes njerëzore, ideali i qënjes njerëzore të lirë dhe të<br />
drejtat e tyre të barabarta dhe të patjetërsuara, paraqesin bazën e lirisë,<br />
drejtësisë dhe paqes në botë.<br />
Të ndërgjegjshëm se këto të drejta burojnë nga dinjiteti i pandarë<br />
nga personaliteti i njeriut, sipas Deklaratës univerzale për të drejtat e<br />
njeriut, ideali i qenjes së lirë njerzore që i gëzon liritë qytetare dhe<br />
politike dhe është liruar nga frika dhe mjerimi mund të arrihet vetëm<br />
nëse krijohen kushte të cilat çdonjërit i mundësojnë të gëzojë të drejtat e<br />
veta qytetare dhe politike, si dhe të dretjtat e veta ekonomike, sociale<br />
dhe kulturore.<br />
Duke konsideruar se Karta e Kombeve të Bashkuara u imponon<br />
shteteve obligimin të përparojnë respektimin e përgjithshëm dhe të<br />
vërtetë të të drejtave dhe lirive të njeriut, duke mbajtur llogari për faktin<br />
se individi ka detyrë ndaj individëve të tjerë dhe ndaj bashkësisë të cilës<br />
i takon dhe se është i dtyruar të përpiqet për përparimin dhe respektimin<br />
e të drejtave të pranuara sipas këtij pakti, shtetet nënshkruese të Paktit i<br />
pranuan obligimet që dalin nga ai me Rezolutën e Kuvendit të<br />
përgjithshëm të OKB të 16 dhjetorit të vitit 1966, e cila hyri në fuqi më<br />
23 mars të vitit 1976.” 111<br />
110<br />
Ibidem, faqe 264-287<br />
111 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Dokumentet themelore, Shkup, 1995<br />
94
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.5. Toleranca politike në mardhënjet e<br />
brendëshme si faktor i rëndësishëm për<br />
ruajtjen e paqes dhe sigurisë<br />
Nga aspekti i sigurisë të vendit, të drejtat e qytetarëve dhe<br />
barazia e tyre janë me rëndësi të madhe kur kihet parasysh se çfarë<br />
vendi është ky i yni, ku në një hapsirë relativisht të vogël jetojnë pjestarë<br />
të gupeve të ndryshme etnike, që kërkon vemendje të veçantë dhe<br />
përfshirje institucionale dhe normative të plotë dhe të saktë. Kjo është<br />
një mënyrë relativisht e mirë t’u shmangemi politizimit të temave dhe<br />
aktulizimin e përhershëm të tyre. Qasja reale në trajtimin e<br />
nacionaliteteve përputhet edhe më sitemin e përgjithshëm legjislativ të<br />
pranuar nga të gjithë qytetarët në vend.<br />
Në ligj, me të cilin rregullohet problematika e mbrojtjes dhe të<br />
drejtat dhe obligimet e qytetarëve për mbrojtjen, nuk eksistojnë<br />
dispozita eliminuese dhe as diskriminuese në lidhje me përkatësinë<br />
etnike. Në ligj garantohet barazija, pavarsisht nga përkatësia etnike. Por,<br />
nuk eksistojnë as dispozita me të cilat do të mudnësohej trajtim eventual<br />
mbrojtës i nacionaliteteve, veçanërisht me përfaqësimin e tyre në pjesën<br />
administrative të Ministrisë ose të kuadrit të oficerëve. Mungesa e<br />
pjestarëve të nacionaliteteve në këto struktura gjithësesi në masë të<br />
madhe është e kufizuar, në radhë të parë se është trashiguar nga sistemi<br />
njëpartiak dhe se kjo praktikë vazhdoi edhe pasi Republika e Maqedonsë<br />
e fitoi pavarsinë. Kjo e vërteton nevojën e sjelljes së programeve<br />
përkatës për rritjen e përfaqësimit të nacionaliteteve dhe për ndryshimin<br />
e situatës së tashme. Për shembull, nacionaliteti shqiptar në Ministrinë e<br />
mbrojtjes është përfshirë vetëm me 3%. Është e nevojshme që të<br />
shfrytëzohet edhe praktika përkatëse që do të siguronte zgjidhje<br />
racionale dhe të sillte prfaqësimin në përmasa reale. 112<br />
Pjesmarrja në pyshtet dhe në administratë në përgjithësi, veçohet<br />
si moment i rëndësishëm kontestues në rregulimin e mardhënjeve me<br />
nacionalitetet. Në Parlament dhe në Qeveri pak a shumë arrihet njëfarë<br />
strukture, përkatëisht numri i nevojshëm i përfaqësuesve të pjestarëve të<br />
nacionaliteteve, edhepse nuk është paraparë mekanizëm mbrojtës<br />
nëpërmjet ligjeve zgjedhore, veçënërisht me ligjin e njësive zgjdhore<br />
112<br />
<strong>Nazmi</strong> Maliqi, Ndikimi i problemeve etnike dhe mbrojtja, Punim seminarik,<br />
Studime posdiplomike, Fakulteti filozofik- Instituti i mbrojtjes, Shkup, 1996<br />
95
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
dhe me Ligjin e zgjdhjes së deputetëve në Kuvendin e Republikës së<br />
Maqedonisë. Por, nuk mund të konsiderohet se në organet e<br />
administratës shtetërore, që është jashtë vullnetit politik të popullsisë të<br />
shprehur nëpërmjet zgjdhjeve, do të sigurohej pjesëmarrje e pjesëtarëve<br />
të nacionaliteteve.<br />
Ndryshimi i pëgjithshëm politik dhe mosndërtimi i sistemit<br />
juridik krijon situata në të cilat të drejtat e nacionaliteteve shtrohen, në<br />
radhë të parë si grupe, dhe jo si individuale, ndërsa përkatësia një<br />
nacionaliteti të caktuar jo rrallë politizohet në logari të të drejtave tjera<br />
qytetare. Por, megjithatë eksistimi i vakumit juridik për çfardo lloj<br />
çështje të rëndësishme në lidhje me të drejtat e nacionaliteteve nxit<br />
shfrytësimin e përhesrshëm të mjeteve politike në zgjidhjen e<br />
problemeve konkrete me të cilat ballafaqohemi çdo ditë. Një<br />
problematikë e këtillë e politizuar bëhet shumë e përshtatshme për<br />
marketing politik dhe partiak. Ngjarjet e fundit me hapjen e Univerzitetit<br />
në gjuhën shqipe në Tetovë në tërësi e vërtetojnë konstatimin, si nga<br />
pikpamja e subjekteve të cilat janë angazhaur në vënjen dhe zgjidhjen e<br />
arsimit superior në gjuhën shqipe, në radhë të parë partitë politike, ashtu<br />
edhe sipas mekanizmave që shfrytëzohen- propaganda politike,<br />
paraqitjet politike, në radhë të parë të atyre paraelektorale në të cilat<br />
dikush deklarohet kundër ndërsa të tjerët për.<br />
Këto paraqitje, pa ndonjë analizë të veçantë, kritikohen dhe<br />
menjëherë pastaj jepen vlerësime të ndryshme për keqësimin e<br />
mardhënjeve ndëretnike. Domethënë, duhet mbajtur llogari pr faktin se<br />
ideja për anën qytetare e cila shpreh vullnetin e përgjithshëm mud të jetë<br />
edhe homogenizim i detyrueshëm i qytetarëve, përkatësisht krijim e<br />
grupeve të privilegjuara apo të paprivlilegjuara, nëse zbatohet në<br />
shoqërinë në të cilën, ku eksistojnë grupe, veçanërisht atyre etnike, ku<br />
eksistojnë edhe dallime.<br />
96<br />
1.6. Momentet e mundshme kontestuese për përmirësimin e<br />
mëtejshëm të mardhënjeve ndëretnike në Republikën e<br />
Maqedonisë<br />
Pasqyra e përfshirjes së ligjeve të materjes për mardhënjet etnike<br />
në Republikën e Maqedonisë prezneton një situatë në të cilën, në esencë<br />
ndiqet linja themelore e nënvizuar në Kushtetutën e Republikës dhe në<br />
aspektin sasisor e cila e vërteton konstatimin e përgjithshëm të
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
përshtatshëmrisë së dukshme të së drejtës së brendëshme me<br />
rregullativën ndërkombëtare dhe shkallën e arritur të zgjidhjes së<br />
materjes në bashkësinë ndërkombëtare. Dispozitat ligjore ekzistuese, në<br />
esencë, përputhen me nivelin e arritur të tratimit të problematikës në<br />
aktet e përmendura të OKB, OSBE-së, dhe të Këshillit të Evropës. Por<br />
ende konsiderohet se ndjeshmëria e zgjidhjes të disa problemeve në<br />
ambientin konkret të Republikës së Maqedonisë dhe më gjerë, në<br />
veçoritë e Evropës Juglindore ose në veçoritë e fqinjëve në Ballkan,<br />
kërkon vemendje të posaçme dhe trajtim më specifik, për çka duhet të<br />
kihet kujdes në ndërtimin e mëtejshëm të sistemit juridik, si dhe lirimin<br />
e llojit të vet nga barra e apstraktes dhe joreales të disa zgjidhjeve që na<br />
çojnë në përparimin e mardhënjeve ndëretnike.<br />
Pasi, akund në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë (1991)<br />
nuk përmendet nevoja e sjelljes së ligjit të veçantë që do të merrej me<br />
problematikën e mardhënjeve ndëretnike dhe pozitën e nacionaliteteve<br />
në sistemin e tërësishëm shoqëror e politik, mund të konkludojmë se<br />
kjo problematikë duhet të përfshihet në çdo ligj të veçantë, i cili në<br />
njëfarë mënyre ballafaqohet me probleme dhe çështje që lidhen me<br />
përkufizimin e statusit dhe të drejtave të qytetarëve në mënyrë të<br />
barabart. Por, mungesa e normave kushtetuese të cilat në mënyrë më të<br />
drejtpërdrejtë do të udhëzonin në mënyrën e trajtimit të kësaj materje, lë<br />
hapsirë për voluntarizmin dhe hamendje të llojit të vet në trajtimin e saj,<br />
veçanërisht kur bëhet fjalë për vëllimin dhe mënyrën e përfshirjes së<br />
materjes në ligje të caktuara ( pra, edhepse është nxjerrë ligji i<br />
vetadministrimit lokal, me të cilin do të duhej të konkretizohet neni 7 i<br />
Kushtetutës, megjithatë në këtë problematikë kanë mbetur shumë<br />
çështje të hapta, ende nuk është nxjerrë ligji për përdorimin e gjuhëve,<br />
me vendimin e Gjyqit kushtetues është ndërprerë Ligji për përdorimin e<br />
flamujve të nacionaliteteve, nuk ka ligj për simbole kombëtare të<br />
nacionaliteteve (ky Ligj u anolua nga Gjyqi Kushtetuesd) 113 në pajtim<br />
me garancionet e nenit 8, alineja 2 e Kushtetutës, nuk janë precizuar<br />
përcaktimet ligjore me të cilat do të gjallërohej neni 44 i Kushtetutës,<br />
nuk ekzistojnë dispozita ligjore me të cilat do të mbrohej identiteti etnik,<br />
kulturor dhe gjuhësor i nacionaliteteve, i garantuar në nenin 48 të<br />
113 Gazeta zyrtare e RM, nr. 32, Shkup 1997. (Ligji për përdorimin e flamujve<br />
të nacionaliteteve të Maqedonisë që të shprehin idenditetin e tyre) Ligj i cili<br />
në fillim të vitit 1999 u anolua nga Gjyqi Kushtetues.<br />
97
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Kushtetutës, Këshilli i mardhënjeve ndërnacionale i paraparë me nenin<br />
78 të Kushtetutës pothuejse nuk funkcionon, etj).<br />
Mungesa e rregullativës përkatëse ligjore në të cilën do të gjinte<br />
vend në Kushtetutë, si problematikë e lidhur me nacionalitetet, paraqet<br />
gjeneratorin e përhershëm të momenteve kontestuese dhe burim i<br />
situatave konfliktuoze në bashkëjetesën dhe në mardhënjet<br />
ndërnacionale në Republikën e Maqedonisë.<br />
Në këtë kontekst, si moment themelor nisës kontestues në<br />
trajtimin e materjes së mardhënjeve ndëretnike, pjestarët e nacionaliteit<br />
shqiptar e veçojnë rregullimin ligjor të përdorimit të gjuhës në fusha të<br />
caktuara të jetës publike.<br />
Në anketën e Institutit të socilogjisë dhe psikologjisë, në pyetjet:<br />
Si është qëndrimi juaj ndaj dygjuhësisë në Republikën e Maqedonisë, 67<br />
% e popullatës maqedonase konsideron se gjuha maqedonase duhet të<br />
jetë gjuhë e vetme në përdorim zyrtar; 88,5 % të pjestarëve të popullatës<br />
shqiptare u deklaruan se të gjithë gjuhët duhet të kenë të njëjtin trajtim<br />
çdokund; ndërsa pjestarët e grupeve të tjera etnike zgjidhjen që e ka<br />
kushtetuta e konsiderojnë si të pranueshme. Një disproporcion i këtillë i<br />
madh në lidhje me çështjen e përdorimit të gjuhës ve në dukje rëndësinë<br />
e jashtëzakonshme që i jepet këtij elementi, ndërsa njëkohësisht tërhjeq<br />
vërejtjen edhe për nevojën e padyshimtë për gjetjen e zgjidhjes së<br />
kënaqëshme që do të pengonte konfliktin eventual.<br />
Një qëndrim i këtillë mund të nxirret edhe nga formulimi i nenit<br />
7 të Kushtetutës së Maqedonisë, sipas të cilit përdorimi i gjuhëve duhet<br />
të jetë rregulluar me ligj. Trajtimi i këtillë do të mundësonte edhe<br />
përparësinë e parimit të funkcionaliteit, përkundër parimit të<br />
teritorialitetit në kërkesat për zbatim përkatës të këtij neni. Me miratimin<br />
e një ligji të këtillë do të krijoheshin edhe kushtet minimale për<br />
pastrimin e kaosit juridik që momentalisht është duke sunduar gjatë<br />
trajtimit të kësaj materie. Në fakt, vlera e interkulturalizmit dhe<br />
multilinguizmit si dhe mbrojtja dhe kujdesi për gjuhët rajonale ose të<br />
pakicave në asnjë akt ndërkombëtar nuk trajtohen si pasojë e lënjesh<br />
anash të gjuhëve zyrtare dhe nevojës së mësimit të tyre. 114<br />
Për disa momente të rëndësishme që lidhen me përcaktimet<br />
normative të raportit të Zhenevës theksohet qartë se : “… qasjet e<br />
114 Shih më gjërësisht: Mirjana Najçvska, Suksesi i komponentës juridike në trajtimin e materjes së<br />
mardhënjeve etnike në Republikën e Maqedopnisë. Instituti për hulumtime sociologjike dhe politiko-juridike,<br />
Shkup<br />
98
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
ndryshme të zbatimit të obligimeve në kuadër të OSBE-së të cilat kanë<br />
të bëjnë me grupet etnike janë logjike…” 115<br />
Këto dallime duhet t’i kërkojmë në: kontekstin historik të<br />
trajtimit të problematikës së dhënë në vendin e caktuar; momentin<br />
aktual të brendhëshëm politik; pozitën aktuale socilae e ekonomike në<br />
vend; momentin aktual të politikës së jashtme (veçanërisht mardhënjet e<br />
vëna me vendet fqinjë dhe mardhënjet aktuale bilaterale) dhe faktorin<br />
gjeopolitik.<br />
Me këtë shpjegim nuk kemi ndërmend për përfshirje të<br />
gjithanëshme të momenteve konkrete subjective dhe objektive të cilat<br />
kanë ndikim në caktimin e problematikës së mardhënjeve etnike që në<br />
radhë të parë, është në funkcion të ruajtjes së paqës në mardhënjet e<br />
brendëshme.<br />
Në këtë kontekst bie në sy të dhënat të marra nga anketa e<br />
institutit për socilogji dhe psikologji, se përpgjegjësi më të madhe për<br />
ruajtjen e të drejtave nacionale të qytetarëve mban shteti (76 % e<br />
maqedonasve, 77,22 % e shqiptarëve, 71 % e turqëve, 96 % e romëve,<br />
87 % e vlehëve dhe 77 % e serbëve). Nga këto të dhëna, veçanërisht<br />
qartësohet raporti shtet- mardhënje etnike në kuadër të realizimit të<br />
përparësive të ndryshme në shtet, dhe në këtë kontekst edhe të realizimit<br />
të barazisë së përfshirjes edhe në përgatitjet për mbrojtje dhe në<br />
aktivitete të tjera mbrojtëse.<br />
Kur kemi të bëjmë me arsimin si segment të rëndësishëm në<br />
mardhënjet ndërnacionale 68 % e maqedonasve konsiderojnë se shteti<br />
ka masa të njëjta për kolektivitetet e ndryshme nacionale në shtet, ndërsa<br />
69,75 % e të anketuarëve shqiptar konsiderojnë se shteti nuk ka masa të<br />
njëjta , kurse 8,50 % deklarohen pozitivisht për këtë pyetje, 54 % e<br />
turqëve etnik, 42 % e romëve, 40 % e vlehëve dhe 55 % e serbëve etnik<br />
ndajnë qëndrimin negativ me shqiptarët etnikë.<br />
Këto të dhëna edhe pse nuk janë inkorajuese do të shërbejnë për<br />
të analizuar argumentet se në mardhënjet e sotme politike dhe<br />
ndëretnike dhe si shembull i rrallë ne botë, në Republikën e Maqedonisë<br />
të kaluarën e përbashkët historike me nacionalitetet, veçanërisht me<br />
pjestarët e nacionalitetit shqiptar, mund të shërbejë si shembull i mirë<br />
për ndërtimin e mardhënjeve në kohën e sotme. Aktualisht duhet të<br />
prkrahen realisht përpjekjet për realitetin eksistues në Republikë<br />
115<br />
Raport nga këshillimi i ekspertëve të OSBE-së në<br />
lidhje me Çështjet e pakicave kombëtare, Zhenev, 1991<br />
99
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
nëpërmjet të vërtetës se Shqiptarët dhe Maqedonasit asnjëherë nuk kanë<br />
luftuar midis tyre. Por me siguri mund të pohohet se këto përpjekje nuk<br />
mund ti zgjidhin tensioned eventuale pa qasje përkatëse ndaj kësaj<br />
çështje nga ana e subjekteve politike në Republikën e Maqedonisë,<br />
sepse situata e tashme juridike – politike karakterizohet me sistem<br />
juridik të papërfunduar dhe mosakordimit të rregullativës ligjore në<br />
fusha të caktuara.<br />
Çështjet që sillen rreth mardhënjeve ndëretnike paraqesin<br />
materialin shumë të përdorur në ballancimin dhe deballancimin e fuqisë<br />
së strukturave të cilar luftojnë për pushtet. Këtë pjesërisht e shpjegon<br />
edhe paraqitja e rasteve të cilat në shikim të parë kanë karakter<br />
institucional – juridik, por në esencën e tyre themelohen parametrat e<br />
politikës ditore dhe e mjeteve të përditshme politike.<br />
Disa kërkesa të caktuara të pjestarëve të nacionalitetit shqiptar<br />
janë refuzuar, nuk janë përkrahur ose janë shtyrë me arsyetim se ato nuk<br />
janë në pajtim me dispozitat e rregullativës ndërkombëtare apo se do të<br />
shkaktojnë ngarkesë të panevojshme financiare.<br />
Kur kemi të bëjmë me faktorët e ndryshëëm gjeopolitik të cilat<br />
kontribuojnë për trajtim të ndryshëm të të pakicave në një shtet konkret,<br />
si më të qënësishme mund ti veçojmë:<br />
“. . . Rëndësia që ka madhësia relative e shumicës dhe e grupeve<br />
të pakicave në përcaktimin e trajtimit nga ana e shtetit, por edhe më<br />
shumë, në përcaktimin e pengesave të mundshme për realizimin e<br />
relacioneve të caktuara pozitive me grupe të tjera etnike, veçanërisht me<br />
atë dominante. Nëse ekziston grupacion etnik që arrinë numër të<br />
rëndësishëm të popullsisë së përgjithshme të shtetit atëherë në raprotin<br />
“nacionalitet”- popullsi dominante është e pranishme situata në të cilën<br />
nuk mund të ketë “fitues”, prandaj kompromisi paraqet alternativën e<br />
vetme përkundër luftës konstante;<br />
Prania e shteteve fqinje që e përkrahin pakicën ose që e<br />
konsideron shumicën si kërcënim. Në kushte të këtilla e domosdoshme<br />
është zgjidhja e mardhënjeve në kuadër dhe me ndërmjetësim të trupave<br />
të ndryshme ndërkombëtare, ndërsa më tutuje, të konkretizohen<br />
obligimet e pranueshme nga ana e shteteve në biseda bilaterale, dhe<br />
Forma e dallimeve kulturore dhe të traditave të grupacioneve<br />
minoritare; religjioze, etnogjuhësore, etj.”<br />
Një nga vërejtjet kryesore të trajtimit liberal të problematikës<br />
është se çdo raport ndërmjet individëve, potencialisht mund të prekë<br />
100
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
interesat publike që kanë të bëjnë me kushtet në të cilat ato paraqiten.<br />
Në zgjidhjen e metodës më të përshtatshme pikënisje është zakonisht<br />
përmbajtja e akcionit të pritur dhe fakti se njerëzit më shumë pajtohen të<br />
udhëhiqen nga parimet se sa nga regullat e sjella në ndonjë kompromis<br />
politik. Politika, në këtë rast bëhet vetëm vend për debat rreth asaj se<br />
cilin parim duhet ta përkrah bashkësia si sistem.<br />
Në lëvizjet e tilla jo rrallë, përkundër demokracisë dhe<br />
liberalizmit, qëndron alternativa e nacionalizmit, si dukuri ideologjike.<br />
Në kushte të pranimit të kësaj alternative, nëse shumica është e ngarkuar<br />
me shovinizëm dhe kur do të pranohen parimet e shumicës, kjo shumicë<br />
nuk do të jetë e disponuar për kurrëfarë lëshimesh. Nga ana tjetër, nëse<br />
pakica është e ngarkuar me nacionalizëm, do të preferojë rregullat e veta<br />
të cilat, si gjëra ekskluzive do të prekin sferat publike.<br />
Kjo alternativë është plotësisht e mundshme duke marrë<br />
parasysh faktin se momentalisht në trollin e Evropës nacionalizmi është<br />
një ideologji tërhejkëse. Ashtu si ideologjitë të tjera , nacionalizmi është<br />
atraktiv për shkak të depërtimit të tij që të krijojë iluzionin e lëvizjes, e<br />
cila mund të sigurojë vend për liderët e vet nëprmjet dominimit<br />
potencial. Me këtë vërtetohet se zgjidhja e mardhënjeve ndërnacioale<br />
aspak nuk është e thjeshtë , ndërsa po aq më pak e lehtë është që të<br />
zgjidhet edhe me të gjitha mjetet dhe parimet e mardhënjeve<br />
demokratike të sotme në përgjithësi. 116<br />
1.7. Lojaliteti si obligim qytetar<br />
Edhepse diskutabile, por me interes është formula për të gjykuar<br />
çështjet e lojaliteit të pakicave ndaj shtetit që në punimin e vet i shtron<br />
Thonnberry Patrick, kur thot se<br />
- nuk mund të pritet nga pakicat të cilat trajtohen në mënyrë jo të<br />
barabartë të jenë lojal ndaj shtetit i cili i shtyp ato;<br />
- pakicat të cilat trajtohen drejtë duhet të jenë lojale; ndërsa<br />
- kriteret me të cilat vlerësohet lojaliteti që pritet nga pakicat nuk<br />
duhet të jenë më të rrepta se ato me të cilat vlerësohen sjelljet e çdo<br />
qytetari tjetër. 117<br />
116<br />
Shih më gjërësisht: Mirjana Najçvska, Suksesi i komponentës juridike në trajtimin e materjes së<br />
mardhënjeve etnike në Republikën e Maqedopnisë. Instituti për hulumtime sociologjike dhe politiko-juridike,<br />
Shkup<br />
117<br />
Thombery Patrick, Minorites Rights. Human Rights and Internacional law,<br />
Etnic and Racial studies, 1980<br />
101
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Padyshim se lojaliteti është lidhur drejtpërdrejtë me barazinë dhe<br />
me mosdiskriminimin para ligjit, por aq më shumë me zvogëlimin e<br />
faktorëve që krijojnë ndjenjën e diskriminimit faktik. Raporti mbrojtjepërgjegjësi,<br />
mundet por s’është i domosdoshëm të shëndrrohet në<br />
lojalitet, por zvogëlimi i dallimeve drastike të cilat kanë të bëjnë me<br />
përkatësinë etnike paraqesin bazën reale për disperzimin e lojalitetit<br />
etnik ose të paktën zvogëlimin e ashpërsisë dhe njëmendësinë e saj.<br />
Përveç shyrtimit të lojalitetit në drejtimin qytetar- shtet (ligjet,<br />
rregullimi juridik), është e novojshme që ky raport të shihet edhe në<br />
drejtimin e kundërt. Ky drejtim është posaçërisht i rëndësishëm sepse<br />
krijon kushte që të merren parasysh se nën çfarë supozimesh legale<br />
realizohet ky lojlitet, për shkak të ekzistimit të prejudikimit të normave<br />
që i sjell shteti. Kjo lidhshmëri dhe raport i qytetarëve ndaj sistemit dhe<br />
anasjelltas është edhe një nga qëllimet e hulumtimeve të ndryshme të<br />
lojalitetit, e në këtë aspekt edhe të tolerancës politike, si faktor i<br />
rëndësishëm i stabilitetit të brendshëm dhe ruajtjes së paqes dhe<br />
stabilitetit.<br />
Sipas përvojave të deritashme, nga aspekti politik, shtetet<br />
demokratike mund të jenë të susksesshme në mbajtjen e gjendjes së<br />
relaksuar në mardhënjet e brendëshme, dhe me këtë edhe në sigurimin e<br />
një tolerance reale politike si faktor i rëndësishëm për ruajtjen e paqes<br />
dhe të sigurisë, nëse ekziston:<br />
- koalicion stabil ndërmjet partive kryesore politike në të<br />
gjitha segmentet e shoqërisë pluraliste;<br />
- konkurencë në kuadër të pushtetit të shumicës në lidhje<br />
me çështjet e mbrojtjes së të drejtave kryesore politike<br />
dhe të opozitës për interesin e përbashkët në pikëpamje të<br />
sigurisë së vendit,<br />
- përbërje proporcionale nacionale në institucionet e<br />
prezentimit politik në institucionet e sistemit dhe në<br />
aparatin administrativ- drejtues.<br />
102
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.8.Hulumtime me qëllim të përcaktimit të proble- meve<br />
që dalin në rrugën e tolerancës politike<br />
Si indikator i qënësishëm për vëllimin e cilësisë së komunikimit<br />
ndëretnik, veçanërisht në pikëpamje të parasupozimeve të tyre të<br />
domosdoshme, është interesi i ndërsjellë në ekonomi, në politikën<br />
sociale, në shëndetësi, në mbrojtjen e vendit, në punësim, në informim,<br />
në arsimim, etj.<br />
Tabela nr.1<br />
Maqedonasit,<br />
Interesat ekonomike, 23.00 %<br />
Interesat ekonomike, politika sociale,<br />
Shendetësia, 16,75 %<br />
Interesat ekonomike, punësimi,<br />
Politika sociale 14,75 %<br />
Interesat ekonomike dhe mbrojtja 12,50 %<br />
Punësimi 7,75 %<br />
Mbrojtja e vendit 7,75 %<br />
Politika sociale dhe shëndetësia 6,00 %<br />
Arsimi dhe ekonomia, 6.00 %<br />
Kombinime të tjera 5,50 %<br />
Tabela nr.2<br />
Shqiptarët<br />
Interesat ekonomike dhe arsimi 23,00 %<br />
Interesat ekonomike, politika<br />
Sociale, shëndetësia 16,75 %<br />
Interesi ekonomik, punësimi<br />
Politika sociale 14.75 %<br />
Interesat ekonomike dhe mbrojtja 12.50%<br />
Interesat ekonomike dhe punësimi 11,25 %<br />
Politika sociale, punësimi<br />
Politika sociale, arësimi<br />
Shëndëtësia 8.00 %<br />
Mbrojtja e vendit 8,00 %<br />
Politika sociale dhe punësimi 5,25 %<br />
Kombinime të tjera 14.00 %<br />
103
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Si duket, ekziston emëruesi shumë i madhë dhe i fortë i<br />
“interesave të përbashkëta”, të cilat padyshim janë bazë e mjaftueshme<br />
për përgjegej positive ndaj pyetjes: A është i mundshëm komunikimi<br />
ndëretnik? 118<br />
Rezultatet e hulumtimeve të bëra nga Instituti i hulumtimeve<br />
socilogjike dhe politike-juridike, institutet e socilogjisë dhe psikologjisë<br />
praën Fakultetit filozofik në Shkup, Agjencia “DATA PRES” pran NGB<br />
“Nova Makedonija”, revista e përjavshme “Puls” e tjera tregojnë se<br />
eksistojnë një varg çështjesh që qëndrojnë në rrugën e mardhënjeve më<br />
të afërta cilësore, në rrugën e bashkëjetesës më të mirë, të tolerancës dhe<br />
respektit të ndërsjellë dhe të cilat çojnë drejt gjendjes “jetojmë sëbashku,<br />
por të ndarë”. Shkurtë, këto anketa i konstatuan këto qëndrime:<br />
Në fushën e arsimit<br />
Ekzistojnë mospajtime më të mëdha. Kështu për shembull 70 %<br />
e maqedonasve të anketuar nuk do t’i kishte penguar arsimtari i<br />
nacionalitetit tjetër, ndërsa 30 % mendojnë se ky do të ishte një shkak që<br />
fëmijët e tyre të mos ndjekin mësimin të ai arsimtar. Tek të anketuarit<br />
shqiptar ky mosbesim është i shprehur në shkallë më të lartë, kështu 75<br />
% të të anketuarve janë shprehur se nuk do të lejojnë që fëmijët e tyre t’i<br />
mësojë arsimtar i nacionalitetit tjetër, ndërsa 25 % një gjë e tillë nuk do<br />
t’u pengonte.<br />
Në fushën e përdorimit të gjuhës<br />
Kur kemi të bëjmë me përdorimin e gjuhëve, edhe këtu<br />
ekzistojnë qëndrime diametralisht të kundërta. Në të vërtet 70 % e<br />
maqedonasve të anketuar konsiderojnë se gjuhë e vetme zyrtare në<br />
Republikën e Maqedonisë duhet të jetë maqedonishtja, 28 % e pranojnë<br />
zgjidhjen kushtetuese, ndërsa vetëm 2 % konsiderojnë se të gjithë gjuhët<br />
janë të barabarta. Tek të anketuarit e popullatës shqiptare, 84 %<br />
konsiderojnë se gjuhët duhet të jenë të barabarta, ndërsa zgjidhja<br />
kushtetuese është e pranueshme vetëm për 16 % e të anketuarëve.<br />
Në lidhje me rolin e institucioneve të caktuara në shtet për<br />
përmirësimin e mardhënjeve ndëretnike dhe të tolerancës, janë ofruar<br />
këto qëndrime:<br />
118 Marrë nga: Rezultatet e hulumtimeve të bëra nga Instituti i hulumtimeve socilogjike dhe politike-juridike<br />
në Shkup, Institutet e socilogjisë dhe psikologjisë pran Fakultetit filozofik në Shkup, Agjencia “DATA<br />
PRES” pran NGB “Nova Makedonija”, dhe revista e përjavshme “Puls”, Shkup, 1996<br />
104
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Për rolin e Kryetarit të Republikës së Maqedonisë 83 % e<br />
maqedonasve të anketuar dhe 76 % e shqiptarëve të anketuar janë<br />
shprehur pozitivish.<br />
Për rrolin e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë për<br />
përmirësimin e mardhënjeve ndëretnike, pozitivisht janë shprehur 56 %<br />
e maqedonasve të anketuar dhe 18 % e shqiptarëve.<br />
Për rolin e MTV, pozitivisht janë shprehur 45 % e maqedonasve,<br />
ndërsa vetëm 9 % e shqiptarëve.<br />
Është kërkuar edhe mendim për rrolin e bashkësive fetare për<br />
mardhënjet ndërnacionale, me çrast janë marrë këto përgjigje:<br />
Për rolin e KOM pozitivisht janë shprehur 67 % e maqedonasve të<br />
anketuar, 7 % konsiderojnë se rroli i saj është negativ, ndërsa 26 % nuk<br />
kanë përgjegje, ndërkaq 19 % e shqiptarëve të anketuar konsiderojnë se<br />
KOM ka rrol pozitiv për mardhënjet në Maqedoni, ndërsa 63 % atë rrol<br />
e vlerësojnë si negativ, kurse 18 % nuk kanë përgjegje.<br />
Për rrolin e BIM 91 % e shqiptarëve të anketuar janë shprehur<br />
pozitivisht, 4 % konsiderojnë se ka rrol negativ, ndërsa 5 % nuk kanë<br />
përgjegje. Nga ana tjetër, 6 % e maqedonasve të anketuar rrolin e BIM e<br />
vlerësojnë si pozitiv, 64 % si negativ, ndërsa 30 % nuk kanë përgjegje.<br />
Në lidhje me të drejtat e macionaliteteve janë marrë këto<br />
përgjegje:47 % e maqedonasve të anketuar konsiderojnë se<br />
nacionalitetet kanë të drejtë të mëdha, 49 % se kanë të drejta aq sa<br />
duhet, ndërsa 4 % kosiderojnë se kanë më pak të drejta se sa duhet.<br />
Ndërsa shqiptarët e anketuar 91 përqind konsiderojnë se kanë shumë<br />
pak të drejta, 3 % se kanë aq sa duhet, 6 % nuk kanë përgjegje, kurse<br />
janë përgjegjur se janë qytetarë të rendit të dytë; ndërsa 80 % e<br />
maqedonasve të anketuar konsiderojnë se nuk ka qytetarë të rendit të<br />
dytë.<br />
105
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Qëndrime për komunikimin etnik interpersonal<br />
Çfarë fqinjës doni – të cilit nacionalitet?<br />
Plotësisht<br />
të pastërt<br />
Kryesisht<br />
të pastërt<br />
Nuk ka<br />
rëndësi<br />
Maqedonas Shqiptar Turqit Serbët Vllehët Romët<br />
26,5 23,2 4,0 28,0 3,0 2,0<br />
40,5 36,0 22,0 45,0 35,0 6,0<br />
32,7 40,7 73,0 27,0 62,0 92,0<br />
A dëshironi të bashkëpunoni me kolegë të nacionaliteteve të tjera?<br />
Maqedonas<br />
Shqiptar Turqë Serbë Vlleh Romët<br />
Po 9,0 12,2 0,0 12,0 1,0 0,0<br />
Jo 91,0 87,7 100,0 87,0 99,0 100,0<br />
A keni nevojë të dini gjuhën e nacionalitetit tjetër<br />
Maqedo Shqiptar Turqë Serbë Vlleh Romë<br />
nas ë<br />
E domosdoshme 5,50 27,25 0,0 13,0 13,0 19,0<br />
E domosdoshme 72,25 71,50 97,0 61,0 62,0 65,0<br />
po e dobishme<br />
E padobishme 22,25 1,25 3,0 26,0 26,0 16,0<br />
Konstatimi i hulumtimeve të “Data Pres-it” se stabiliteti varet<br />
nga mardhënjet ndërnacionale në vend mund të bështetet në këto<br />
rezultate: 2/3 e maqedonasve të anketuar dhe 40 % e shqiptarëve<br />
konsiderojnë se në të ardhmen bashkëjetesa dhe mardhënjet<br />
ndërnacionale do të jenë bazë për stabilitetin ose për çrregullimin e tij.<br />
Ekziston mendimi i përgjithshëm se toleranca politike, etnike dhe fetre<br />
paraqesin sprovën e kohës së re dhe se ajo prfshinë hapsirë të madhe në<br />
të cilën duhet të punohet me aktivitete konkrete, me themel, në mënyrë<br />
iterdiciplinare dhe intenzivisht. 119<br />
119<br />
Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 309-312, Kumanovë, 1997 - Rezultatet e<br />
hulumtimeve të bëra nga Instituti i hulumtimeve socilogjike dhe politike-juridike në Shkup, Institutet e<br />
socilogjisë dhe psikologjisë pran Fakultetit filozofik në Shkup, Agjencia “DATA PRES” pran NGB “Nova<br />
Makedonija”, dhe revista e përjavshme “Puls”, Shkup, 1996.<br />
106
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Republika e Maqedonisë mbetet e hapur për mbikqyrje<br />
ndërkombëtare të gjendjes në lidhje me respektimin dhe realizimin e të<br />
drejtave të njeriut dhe konsideron si mënyra e tillë transparente duhet të<br />
bëhet praktikë e rëndomte edhe në vendet e tjera të rajonit. Prandaj<br />
konsiderojmë se bashkësia ndërkombëtare duhet të zhvillojë një qasje të<br />
hollësishme dhe krahasuese gjatë vëzhgimit të situatave të ndryshme për<br />
realizimin e të drejtave të nacionaliteteve në vendet e rajonit, me<br />
nëvojë të qartë për nxitjen e garancive dhe kontroleve më efikase.<br />
1.9. Këshilli i Evropës dhe Konventa kornizë<br />
për të drejtat e pakicave nacionale 120<br />
Vendet anëtare të Këshilit të Evropës dhe shtetet tjera,<br />
nënshkruese të kësaj Konvente kornizë,<br />
Duke vlerësuar se qëllimi i Këshillit të Evropës është realizimi i<br />
unitetit më të ngushtë ndërmjet anëtarëve të tij, për të ruajtur dhe<br />
përparuar idealet dhe parimet që janë trashëgimi e tyre e përbashkët;<br />
Duke vlerësuar se njëra nga mënyrat e arritjes së këtij qëllimi<br />
është mbrojtja dhe zhvillimi i të drejtave të njëriut dhe lirive themelore;<br />
Duke dashur të realilzojë Deklaratën e shefave të shteteve dhe<br />
qeverive anëtare të Këshilllit të Evropës, të miratuar në tetor të vitit<br />
1993 në Vienë;<br />
Të vendosur të mbrojnë ekzistimin e pakicave kombëtare në<br />
teritoret e veta;<br />
Duke vlerësuar se tendosjet në historinë e Evropë dëshmuan se<br />
mbrojtja e pakicave kombëtare është me rëndësi esenciale për<br />
stabilitetin, sigurinë demokratike dhe paqen në kontinent;<br />
Duke vlerësuar se një shoqëri pluraliste dhe me të vërtetë<br />
demokratike duhet jo vetëm të respektojë identitetin etnik, kulturor,<br />
gjuhësor dhe fetar të çdo pjesëtari ë pakicës kombëtare, por edhe të<br />
krijojë kushte për të shprehur, ruajtur dhe zhvilluar atë identitet;<br />
Duke vlerësuar se krijimi i atmosferës së tolerancës dhe dialogut<br />
është i domosdoshëm me qëllim që llojllojshmëria kulturore të jetë<br />
burim dhe faktor jo i ndarjeve, por i pasurimit të çdo shoqërie;<br />
120 Shih, Doracaku i shkurt i Konventës Evropjane për të drejtat e njeriut,<br />
Këshilli i Evropës, 1998<br />
107
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Duke vlerësuar se zhvillimi i Evropës toleruese dhe prosperuese<br />
nuk varet vetëm nga bashkëpunimi ndërmjet shteteve, por kërkon edhe<br />
bashkëpunim ndërkufitar ndërmjet autoriteteve lokale dhe regionale me<br />
respektimin e kushtetutës dhe integritetit territorial të çdo shteti;<br />
Duke e pasur parasysh Konventën e mbrojtjes së të drejtave të<br />
njeriut dhe lirive themelore dhe protokolet e saj;<br />
Duke i pasur parasysh obligimet për mbrojtjen e pakicave<br />
kombëtare të përfshira në konventat dhe deklaratat e Kombeve të<br />
bashkuara, si dhe dokumentat e OSBE-së, veçanërisht dokumentin e<br />
Kopenhagës të 29 qershorit të vitit 1990;<br />
Të vendosur që të prkufizojnë parimet që duhet të respektohen<br />
dhe obligimet të cilat dalin nga këto parime, me qëllim që në kuadër të<br />
vshteteve anëtare dhe në shtetet e tjera që do t’i bashkëngjiten këtij<br />
instrumenti, të sigurohet mbrojtje efikase e nacionaliteteve ose pakicave<br />
kombëtare dhe e të drejtave dhe lirive të pjestarëve të pakicave<br />
kombëtare, me respektimin e sundimit të së drejtë, integritetit territorial<br />
dhe sovranitetit kombëtar;<br />
Të vendosur që të zbatojnë parimet e theksuara në këtë<br />
Konventë kornizë nëpër ligjet nacionale dhe politikën përkatëse të<br />
qeverive,<br />
Shtetet anëtare të Këshillit të Evropës obligohen të respektojnë<br />
në mënyrë strikte dispozitat e kësaj Konvente kornizë. Prandaj, nga<br />
komitetet përkatëse janë formuar edhe komisione vëzhgimi, me qëllim<br />
që të ndiqet se sa shtetet anëtare i prmbahen Konventës kornizë.<br />
Për shembull, nëni 6 i kësaj Konvente kuadër nënvizon:<br />
1. Palët do të nxisin frymën e tolerancës dhe të dialogut ndëretnik,<br />
ndërsa do të marrin edhe masa efikase për përparimin e respektimit dhe<br />
mirëbesmit të ndërsjellë dhe bashkëpunimin ndërmjet të gjithë njërëzve<br />
që jetojnë në atë teritor, pa marrë parasysh përkatësinë e tyre etnike.<br />
2. Palët obligorhen të marrin masa përkatëse për mbrojtjen e<br />
personave të cilët mund të jenë viktima të kërcënimeve ose të akteve të<br />
diskriminimit, armiqësisë ose dhunës për shkak të idenitetit të tyre etnik,<br />
kulturor, gjuhësor ose fetar.<br />
Ky nen e shpreh detyrimin ndaj Deklaratës dhe Programit të<br />
aktiviteteve në luftë kundër racizmit, ksenofobisë, matisemitizmit dhe<br />
mostolerancës. 121<br />
121 Shih, Doracaku i shkurt i Konventës Evropjane për të drejtat e njeriut,<br />
Këshilli i Evropës, 1998<br />
108
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Konventa evropjane për të drejtat e njeriut<br />
Për shkak të ndryshimeve të rëndësishme në Evropën qendrore<br />
dhe lindore, të cilat ndodhën në vitin 1989, anëtarësimi i plotëfuqishëm<br />
në Këshillin e Evropës është shpallur si qëllim themelor dhe si fazë e<br />
domosdoshme “kthimi i tyre në Evropë”. Hapja e kësaj organizatendaj<br />
vendeve të Evropës qendrore dhe juglinodre nuk duhet të arrihet me<br />
çmimin e normave dhe rregullave që ajo i ka vënë, veçanërisht në<br />
fushën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut:<br />
… Obligimet për të ndërmarrë masa përkatëse për t’i kontribuar<br />
paqes dhe sigurisë me përparimin e mardhënjeve demokratike;<br />
Themelet drejtësisë dhe të paqes në botë… mbrojtja e të cilave<br />
bazohet në demokracinë politike nga njëra anë, dhe në pikpamjet dhe<br />
respektimi i përbashkët i të drejtave të njeriut nga të cilat ato varen,<br />
ndërsa nga ana tjetër;<br />
…qeveritë e vendeve të cilat kanë pikpamje të ngjashme<br />
trashëgimi të përbashkët, tradita politike dhe ideale, respektimi i lirisë<br />
dhe sundimi i së drejtës, i ndërmarrin hapat e parë për zbatim kolektiv të<br />
disa të drejta të theksuara në Deklaratën e përgjithshme. 122<br />
122<br />
Zvonimir Jankulovski, Të drejtat e njeriut, faqe 265-285, Shkup, 1993<br />
109
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
110
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kreu i pestë V<br />
Toleranca politike faktor për ndërtimin e raporteve stabile<br />
shoqërore në shtetet bashkohore<br />
1. Toleranca politike dhe proceset demokratike<br />
1.1. Proceset demokratike për ndërtimin<br />
e mardhënjeve të brendëshme<br />
Nëse fjala demokraci, të cilin e hasim shumë shpeshë sepse është<br />
mjaft i rëndësishëm, duam ta përkthejmë nga fjala burimore, përgjegja<br />
do të ishte se demokracia është sundim i populit- pushtet popullor (fjala<br />
greke demokraci është përbërë nga fjalët “demos” popull dhe “krateon”,<br />
sundim).<br />
Kur bëhet fjalë për demokracinë në çfardo shoqërie, përkatësisht<br />
shteti, gjithnjë mendohet për sundimin e popullit- sundmim i shumicës<br />
së tij.<br />
Shkalla e arritur e demokracisë në një shtet të të caktuar varet<br />
prej shumë elementesh. Këto elemente, në radhë të parë, kanë të bëjnë<br />
me atë se a janë në nivel respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut, që<br />
është shprehje reale dhe e drejtpërdrejtë e mardhënjeve ndërmjet<br />
qytatrëve dhe shetetit. 123<br />
Shkalla e demokracisë varet edhe nga shumë elemente të tjera,<br />
thënë më saktë faktorëve të tjerë të cilat duhet ti ketë një shtet i caktuar.<br />
Ndër elementet e tilla më të rëndësishme, përkatëisht faktorëve të cilat<br />
ndikojnë drejtpërdrejtë në shkalllën e demokracisë, është pushteti, që do<br />
të dalë nga pozitat e masave të gjera të popullit, të fitojnë një pushtet<br />
legjitim përmes votave të lira, dhe që gjithnjë të jetë e zhvilluar shkalla e<br />
lirive dhe të drejtave demokratike dhe politike për të gjithë qytetarët, në<br />
konform të traditave demokratike etj.<br />
123 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 102-111, Defemi, Zagreb, 1995<br />
111
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Demokracija formale dhe e vërtetë 124<br />
Ndarja e demokracisë në formale dhe të vërtetë është bërë sipas<br />
kritereve se sa marrin pjesë vërtet qytetarët në udheqjen e një shteti të<br />
caktuar apo të drejtat dhe liritë e proklamuara demokratike janë vetëm<br />
proklamatë dhe parrullë e rëndomtë nënë të cilat fshihet forma<br />
jodemokratike e sitemit politik. Për dallim nga nga demokracia formale,<br />
demokracia e vërtetë, përveç se i proklamon liritë dhe të drejtat<br />
demokratike, thjeshtë angazhohet të krijojë supozimet dhe kushtet e<br />
nevohsme materiale dhe ato të tjera shoqërore për shfrytëzimin e<br />
tërësishëm të këtyre lirive dhe të drejtave demokratike për pjesmarrje<br />
aktive të të gjithë qytetarëve në jetën shoqërore dhe politike të shtetit.Në<br />
jetën e përditshme kjo do të thotë se të gjithë qytetarët, çdokund ku ka<br />
demokraci të vërtetë, duhet të kenë mundësi të shfrytëzojnë supozimet<br />
dhe kushtet e nevojshme për formimin e vullnetit dhe vetëdijes së vetë<br />
politike dhe ato t’i shprehin në vepër, si subjektë politikë aktiv.<br />
Si rezime, mund të thuhet se demokracia formale është formë e<br />
pazhvilluar e domokracisë dhe e sistemit politik në të cilin nuk është<br />
zhvilluar demokracia ekonomike as politike. Vetëm në ato shtete ku<br />
ekzistonë demokraci ekonomike dhe politike mund të flitet për<br />
demokraci të vërtetë. Me zhvillimin më të suksesshëm të ekonomisë së<br />
lirë dhe me pëfshirjen e të gjithë qytetarëve në udheqjen shoqërore,<br />
mund të krijohen kushte për demokraci të vërtetë.<br />
1.2. Politika e mbrojtjes dhe<br />
mardhënjet e brendëshme<br />
Sipas përkufizimit më të përhapur, politika “paraqet veprimtari të<br />
vetëdijëshme dhe të organizuar, drejtuar nga punët e përbashkëta<br />
shoqërore të shtetit ose të një pjesë apo fushe të veçantë, për çka merren<br />
vendime dhe mbahet kujdes për kryerjen e tyre.” Ndërkaq, në teori në<br />
fakt shënohen dy domethënje dhe objekte të politikës, edhepse në rastet<br />
më të shpeshta gadi në të gjitha vendet përdoret termi politikë.<br />
124 Shih më gjërësisht: Përmbledhje punimesh, faqe 5-18, Fakulteti juridik,<br />
Shkup,1995<br />
112
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Me një fjalë, politika si veprimtari paraqet procesin e ndërlikuar<br />
në çdo vend, prandaj objektivizimi i saj shtrohet si pyetje kryesore në të<br />
gjitha ndyshimet demokratike që ndodhin në kohën e sotme.<br />
Kur bëhet fjalë për politikën në fushën e mbrojtjes dhe sigusisë<br />
së shtetit, duhet përmendur se ajo është pjesë e detyrueshme e politikës<br />
së përgjithshme që e ushtron një shtet, por që kka të bëjë vetëm me një<br />
segment që është me rëndësi të posaçme nacionale, e njohur në teori si<br />
politikë e vendit në mbrojtjen dhe sigurinë kombëtare.<br />
Për politikën në fushën e mbrojtjes duhet përmendur se sot<br />
gjithnjë e më shumë bëhet fjalë për forcën si pjesë përbërëse e çdo<br />
dhteti. Në fakt, në teorrinë politike ushtarake forca trejohet si “forcë dhe<br />
aftësi e faktorit subjektiv (shtetit, partive politike, lëvizjeve të<br />
ndryshme) të mund të shkaktojë ose pëngojë ndryshime të të caktuara<br />
shoqërore, politike dhe ndryshime të tjera në jë shoqëri të caktuar,<br />
ndërsa me konceptin forcë, në kuptimin më të ngushtë specifik,<br />
nënkuptohet mundësinë e përdorimit të forcës të shprehur me dhunë të<br />
armatosur, që dikujt t’i imponohet vullneti i tij, për të mbrojtur një<br />
gjendje në shoqëri ose për të ndryshuar atë. 125<br />
Në teorinë bashkohore politike dhe në praktiktikë konsiderohet<br />
se në vendet me demokraci të zhvilluar dhe traditë të gjatë parlamentare<br />
dukuritë e çvendosjes së raporteve poltike-forcë nuk nuk janë të<br />
mundshme ose mundësitë janë sjellë në nivel më të ulët, ndërsa në<br />
vendet me regjim autoritar, me demokraci të pazhvilluar dhe pa traditë<br />
parlamentare, mundësia e sundimit të forcës ndaj mardhënjeve politike<br />
është më e sigurtë dhe në praktikë paraqitet shumë shpeshë.<br />
Vendet në tranzicion, në sajë të ndryshimeve rrënjësore në<br />
sferën politike dhe ekonomike, nga njëra anë dhe ndërtimin e<br />
strukturave mbrojtëse dhe të sigurisë në këto vende të burimeve<br />
ekzistuese kadrovike, materiale dhe infrastrukturale, nga ana tjetër,<br />
mund të konkludohet se procesi i vënjes se dimenzioneve optimale dhe<br />
për sistemet demokratike të pranueshme të forcës dhe përcaktimit të saj<br />
të drejtë në kultimin e ndikimit ndaj mardhënjeve politike do të zgjasë<br />
shumë. Përparësi e vetme e këtyre vendeve në këto relacione është<br />
mundësia e shqyrtimit të përvojave pozitive dhe negative në këtë sferë<br />
125<br />
Slobodan Dimishkovski, Fillet e mbrojtjes nacionale të R.M. Globus,<br />
Shkup,1996 (Fjalori terminologjik sociologjik, AMSHA dhe Fakulteti Filozofik, Shkup)<br />
113
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
në të kaluarën, të cilat janë me bollëk dhe t’i shfrytëzojnë vetëm<br />
përvojat pozitive. 126<br />
Kur flasim për politikën mbrojtëse të Republikës së Maqedonisë,<br />
si shtet i pavarur dhe sovran, ballafaqohemi me politikë të qartë<br />
mbrojtëse me të cilën janë përcaktuar saktë interesat nacional, janë<br />
përkufizuar në hollësi interesat shtetërore dhe në mënyrë racionale janë<br />
theksuar qëllimet e asaj politike, për të cilat shteti, në pajtim me mjetet<br />
që disponon do të organizojë sistemin e mbrojtjes.<br />
Në lidhje me këtë çështje të rëndësishme, politika zyrtare pas së<br />
cilës duhet të qëndrojë Republika e Maqedonisësi në këtë moment do të<br />
ishte:<br />
- Stabilizimin e situatës politike dhe përforcimin e pozitës<br />
ndërkombëtare të Republikës së Maqedonisë si shtet i pavarur dhe<br />
sovran;<br />
- Ngritja e përhershme e autoritetit të vendit si në planin rajonal<br />
ështu edhe në atë global;<br />
- Ruajtja e paqës dhe sigurisë;<br />
- Strukturimi i përhershëm i sistemit të mbrojtjes konform<br />
standardeve të NATO-s;<br />
-Zhvillimi i mardhënjeve demokratike dhe përparimi i<br />
përhershëm it ë drejtave dhe lirive të njeriut dhe shëndrrimin e tyre në<br />
faktor motivues për mbrojtjen dhe sigurinë e vlerave themelore të<br />
shtetit;<br />
- përmirësim i përhershëm të bazës materiale dhe sigurisë socilae<br />
të qytetarëve nëpërmjet zhvillimit ekonomik të mbështetur në iniciativën<br />
e lirë dhe ekonominë e tregut;<br />
- Kultivimin e përhershëm të mardhënjeve të fqinjësisë së mirë<br />
dhe mardhënjeve në rajon, si supozim për ruajtjen e paqes dhe sigurisë;<br />
- Asocim në grupacionet politike dhe ekonomike evropjane dhe<br />
ndërkombëtare dhe në strukturat e NATO-s, më çka do të përcaktohen<br />
interesat ekzistyese nacionale;<br />
- Nëse ndodhë shmangja prej koncepteve të integrimeve<br />
euroatlantike, do të sillnin shtetin në pozita nënshtruese dhe jostabile.<br />
Ekzistojnë interesa dhe qëllime të tjera të politikës mbrojtëse<br />
nacionale që duhet të realizohen në afate më të gjata ose më të shkurtra,<br />
126<br />
Central European Issues, The transformation of the defense establishment, means<br />
democratic control, civil-militari, relation, defense reform, Buchurest, 1997<br />
114
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
të cilat duhet të jenë objekt i elaborimit të dokumentit përkatës shtetëror<br />
i cili emërohet si politikë e mbrojtes së shtetit.<br />
Përveç përcaktimit të interesave, qëllimeve dhe detyrave të<br />
shtetit në lëmin e mbrojtjes nacionale, dokumenti Politik për mbrojtjen<br />
duhet të përcaktojnë edhe veprimtarinë, detyrat dhe mënyrën e realizimit<br />
të qëllimeve të parashtruara nga ana e orgnait më të lartë shtetror. Këtu,<br />
në radhë të parë, mendohet për Kuvendin e Republikës së Maqedonisë,<br />
Kryetarin e Republikës së Maqedonisë , Qeverinë dhe, forcat e<br />
armatosura dhe të tjera.<br />
1.3. Rregullimi normativ i mbrojtjes në<br />
Republikën e Maqedonisë<br />
Me sjelljen e Kuhtetutës së re të Republikës së Maqedonisë, me<br />
të cilën ajo përkufizohet si shtet sovran, i pavarur dhe demokratik, janë<br />
krijuar edhe parasupozimet themelore për brojtje të pavarur. Kushtetuta<br />
e Republikës së Maqedonisë mbrojtjen e trajton në kaptinë të veçantë,<br />
në të cilën i bëhet e mundshme sistemit të mbrojtjes të rregullohet me<br />
ligj të veçantë, në të cilin në mënyrë precize janë rregulluar të drejtat<br />
dhe obligimet e qytetarëve, organeve të pushtetit shtetëror dhe e forcave<br />
të armatosura, si dhe e ARM, si armatë e qytetarëve të Republikës së<br />
Maqedonisë. Kjo do të thotë se Republika e Maqedonisë, si shtet i<br />
pavarur dhe demokratik, vetë i vendos të gjtha funkcionet shtetrore, ndër<br />
të cilat edhe për mbrojtjen, “që do të thotë se me Kushtetutë janë vënë<br />
edhe korrnizat e sistemit për mbrojtje të Republikës së Maqedonisë, me<br />
çrast janë përkufizuar funkcionet e forcave të armatosura.”<br />
Me këtë janë përcaktuar të drejtat dhe obligimet e qytetarëve në<br />
lidhje me mbrojtjen, që përfshihet në nenin 28 të Kushtetutës, në të cilin<br />
thuhe se mbrojtja e Republikës së Maqedonisë është e drejtë dhe<br />
obligim për çdo qytetarë dhe se ajo prcaktohet me Ligjin e mbrojtjes”. 127<br />
Me një fjalë, Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë i jep të<br />
gjitha supozimet relevante për krijimin e sistemit dhe organizimit të<br />
mbrojtjes, i cili duhet të mbështetet në resursat disponuese njerëzore,<br />
materiale, teknike dhe natyrore të Republikës së Maqedonisë si shtet.<br />
Në vendet e vogla, siç është ky i yni, duke u mbështetur në NATOparametrat,<br />
modeli i tashëm i mbrojtjes është pothuejse më i mundshmi.<br />
127<br />
Shih më gjërësisht: Trajan Gocevski, Sistemi politik dhe ekonomik i<br />
mbrojtjes së RM. Univerziteti “Shën Kirili dhe Metodi” Shkup, 1997<br />
115
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Për organizimin e sistemit vetjak të mbrojtjes, në përputhje me<br />
mundësitë shtetrore, janë të nevojshme kërkime dhe analiza serioze<br />
shkencore dhe profesionale të çdo segmenti të atij sistemi, sepse ai<br />
duhet të shprehet në normativë ligjore ose me ligj të posaçëm të<br />
mbrojtjes. Siç thamë, aftësimi i qytetarëve dhe organizimi i tyre për<br />
mbrojtje mbështeten në rragullat e përcaktuara kushtetuese dhe ligjore,<br />
ndërsa si më e rëndësishme, sipas Ligjit të Mbrojtjes së Republikës së<br />
Maqedonisë, organizohet sistemi i mbrojtjes së pavarsisë dhe integritetit<br />
territorial të vendit.<br />
1.4. Partitë politike dhe mbrojtja në<br />
Republikën e Maqedonisë<br />
Sipas Ligjit të mbrojtjes, qytetarët kanë të drejtat dhe obligimet e<br />
caktuara saktë në mbrojtjen e Republikës së Maqedonisë, ndërsa ato<br />
kanë të bëjnë me kryerjen e obligimit ushtarak, pjesëmarrjen në<br />
mbrojtjen civile dhe kryerjen e punëve të obligueshme.<br />
Së kendejmi, për Republikën e Maqedonisë nga aspekti i<br />
mbrojtjes dhe sigurisë, me rëndësi parësore është ndërtimi i nivelit<br />
optimal të përcaktimit të qytetarëve të vendit tonë për të mbrojtur atë, pa<br />
marrë parasysh përkatësinë e tyre nacionale, fetare dhe partiake.<br />
Ndërtimi i këtij përcaktimi, kurrsesi nuk duhet t’i lehet akcioneve me<br />
karakter fushate, port ë ndërtohet një sistem i veçantë i gjithanshëm për<br />
aftësimin e qytetarëve. Përveç përcaktimit, i cili është më tepër element i<br />
ndërgjegjes së obligueshme qytetare, qytetarët duhet të aftësohen që të<br />
kënë mundësi, dijeni dhe aftësi të kryejnë detyra konkrete për mbrojtjen<br />
e vendit, ku pjesë të organizimit të tyre kanë edhe partitë politike.<br />
Për skenën tonë politike është karakteristike paraqitja e shpejtë e<br />
partive politike dhe përfshirja e tyre në jetën politike të vendit,<br />
ngjajshmeria e programeve të tyre, mënyra e veprimit të tyre politik,<br />
bashkëpunimi ndërparitak, toleranca dhe mostoleranca partiake, etj. 128<br />
Nëse i bëhet një analizë programeve dhe programve zgjedhore<br />
të partive në Republikën e Maqedonisë, do të shihet se gadi të gjitha<br />
partitë përmbahen në çështjet themelore me të cilat ballafaqohet vendi<br />
ynë, siç janë:<br />
128 Cane T. Mojanoski, Profili politik dhe socijal i partive politike në R.M,<br />
faqe 11-43, Shkup, 1996<br />
116
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
- karakteri i rregullimit politik të shtetit;<br />
- funkcionimi i shtetit juridik;<br />
- mbrojtja e vendit;<br />
- sistemi ekonomik dhe politika e zhvillimit;<br />
- politika sociale dhe banesore;<br />
- mardhënjet ndërkombëtare;<br />
- mardhënjet ndërmjet shteteve ballkanike dhe Evropës dhe<br />
vendi i Republikës së Maqedonisë në këto mardhënje, etj.<br />
1.5. Ushtria dhe pushteti politik si mardhënje të<br />
brendëshme në vendet demokratike<br />
Për shkak të ekzistimit të indikacioneve se në emër të mbrojtjes<br />
së vendit dhe ekzistimit të ndarjes natyrore ndërmjet ushtrisë si pjesë e<br />
pushtetit, mund të përkufizohen dy aspekte të mardhënjeve ushtarakecivile:<br />
ndërmjet qeverisë dhe ushtrisë, ndërmjet parlamentit dhe ushtrisë<br />
dhe ndërmjet ushtrisë dhe popullsisë. Mardhënje të këtilla mund të<br />
vehen në vendet që janë demokratike dhe në vendet që ecin drejt<br />
demokracisë. Në këtë kontekst mund të prezentohet edhe rroli i ushtrisë<br />
në demokraci në të cilën edhe qytetarët në uniformë janë pjesë e saj. Në<br />
kushte të këtilla mund të vehet edhe kontrrolli demokratik me norma<br />
kushtetuese dhe ligjore, me kontrroll parlamentar, me hapjen e debateve<br />
publike për mbrojtjen, me transparencën gjatë vendosjes etj, me qëllim<br />
që të gjithë, pammarrë parasysh se prej çfarë shtresash është përbërë<br />
ushtria te ndjehen njëjtë në aspektin e sigurisë.<br />
“Ushtria si institucion, është një nga mjetet më të fuqishme të<br />
politikës në botën bashkohore. Por ajo në vetëvete mbanë edhe<br />
mundësinë latente që të “rrebelohet” nga udheqja politike dhe<br />
praktikisht t’i kanoset asaj. Hapja e gjerë e dyerve e ushtrive bashkohore<br />
nacionale për pjesëtarët e shtresave të ndryshme shoqërore, për herë të<br />
parë në histori, ka shkaktuar një situatë që në një institucion të llojit të<br />
këtillë të gjenden të bashkuar njerëz të shtresave të ndryshme sociale<br />
dhe të interesave të ndryshme politike. Prandaj, posaçërisht është rritur<br />
rëndësia e lojalitetit të ushtrisë ndaj pushtetit politik, por edhe të korit të<br />
saj të oficerëve, si shtresë me rëndësi vendimtare për funkcionimin e<br />
saj.” 129<br />
129<br />
B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe, 89- 112,<br />
Shkup, 1995<br />
117
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Në sistemet demokratike, si një nga postulatet e veçanta politike<br />
veçohet parimi i dimenzionit civil- politik të suhtrisë. Me këtë rast,<br />
motive kryesor qëndronë në idenë se pozita e saj e pavarur paraqet<br />
kanosje reale për demokracinë, veçanërisht nga aspekti i garantimit të të<br />
drejtave dhe lirive të njeriut. Pozita e theksuar e ushtrisë dhe imponimi i<br />
saj ndaj qendrave politike, pamëdyshje sjelllë militarizimin e sistemit<br />
politik dhe të shoqërisë civile. Edhe sikur të mos instalohet diktatura<br />
ushtarake, subjektivizmi autonom politik i ushtrisë është indikator i<br />
sigurtë se demokracia në atë shoqëri ka humbur.<br />
Por se kontrrolli i fortë politik dhe të nështruarit e ushtrisë një<br />
pushtetit civil në shoqëri nuk duhet automatikisht të implikojë<br />
ekzistimin e rendit demokratik- si dëshmi më të mira për këtë janë<br />
përvojat e sistemeve totalitare. Edhepse, në esencë, ata qëndrojnë në<br />
pushtet me përdorimin e bollshëm të forcës, në rastet më të shpeshta<br />
shprehen se nuk kanë aq besim edhe te ushtria. Në fakt, ajo paraqet<br />
letrën e pasigurtë për këto regjime, prandaj si më e përshtatshme<br />
paraqitet policia.<br />
1.5.1. Depolitizimi i ushtrisë<br />
Cila është esenca e depolitizimit të ushtrisë?<br />
Depolitizimi i ushtrisë do të thotë bërja e pamundshme formalojuridike<br />
dhe faktike e veprimit të partive politike (pa përjashtim) në<br />
kuadër të organizimit ushtarak. Me fjalë të tjera, çlirimin e ushtrisë si<br />
institucion nga çdo presion dhe ndikim i organizuar dhe institucional<br />
idelogjik dhe politik. Por, shpesh herë, edhe të kuptuarit e këtillë të<br />
depolitizimit, në praktikë përjeton vështirësi të papritura.<br />
“Efekti politik i depolitizimit të ushtrisë është i dyfishtë. Nga<br />
njëra anë, ai paraqitet institucioalizim të tillë të forcës së armatosur me<br />
çrast ushtria bëhet një nga serviset shtetrore, me funkcion të posaçëm<br />
me rëndësi shoqërore. Indolenca e saj politike duhet të sigurojë pozitë<br />
të atillëqë nuk do të varet nga qëndrimi konkret ndërmjet forcave të<br />
sistemit politik. Vetëm në këtë mënyrë ushtria mundet pa dridhje të<br />
mëdha të përjetojë ndërrimin e pushtetit pas zgjdhjeve të rregullta<br />
parlamentare; nga ana tjetër, edhe subjektet politike do të jenë të sigurtë<br />
se forca (e ushtrisë) nuk është faktor në luftën për pushtet. Shoqërisë<br />
demokratike i nevoitet ushtri, e cila vetëm do të sigurojë kushtet e<br />
118
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
përgjithshme të funkcionimit të rendit , pa marrë parasysh bartësit<br />
konkret të pushtetit.” 130<br />
1.5.2. Ushtria dhe qytetari në<br />
sistemin politik demokratik<br />
Orjentimi i deritashëm politik nga aspekti i ruajtjes së stabilitetit<br />
të brendshëm është se në politikën mbrojtëse duhet mbështetur në<br />
ndonjë forcë reale-ushtri, për përgatitjen e qytetarëve për t’iu<br />
kundërvënë cënimit eventual të sovranitetit dhe integritetit territorial të<br />
vendit.<br />
Në fazën fillestare të realizimit të kësaj detyre duhet në mënyrë<br />
të kujdesshme të analizohet rregulimi normative-juridik i sistemit të<br />
mbrojtjes dhe të vërtetohet se a eksiston ndonjë dispozitë me të cilën<br />
përkufizihen të drejtat dhe obligimet e qytetarëve dhe si janë vënë<br />
konturat e e sistemit të mbrojtjes dhe të sistemit demokratik. Trajtimi i<br />
raportit ndërmjet qytetarit dhe ushtrisë në sistemin demokratik politik<br />
paraqet edhe mundësi reale për kontroll të vërtetë civil demokratik ndaj<br />
ushtrisë, ndërsa në këtë kontekst edhe kontrroll parlamentar. Me këtë<br />
arrihet një shkallë më e lartë e bashkëpunimit civilo-ushtarak dhe<br />
krijohet hapsirë e brendëshme politike më e sigurtë. 131<br />
Sipas këtij modeli, mbrojtjen dhe sigurinë e Republikës së<br />
Maqedonisë e realizojnë: qytetarët, organet shtetrore dhe forcat e<br />
armatosura, ndërsa disa detyra të caktuara realizojnë edhe ndërmarrjet,<br />
entet publike dhe shërbimet e vetadministrimit lokal. Qytetarët e<br />
Republikës së Maqedonisë e pranuan orejntimin e zhvillimit më të gjerë<br />
të proceseve demokratike dhe ndërtimin e shtetit qytetar, si kriter<br />
themelor i paraparë ne aktin më të lartë kushtetures juridik- Kushtetutën<br />
e Republikës së Maqedonisë.<br />
Përcaktimi për angazhim maksimal të të gjithë potencilaeve<br />
njerëzor dhe material në mbrojtjen e një vendi është pothuejse<br />
130.<br />
B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe 141- 146,<br />
Shkup, 1995<br />
131 B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe 147- 151,<br />
Shkup, 1995<br />
119
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
koponentë e pashmangshme e çdo konepti mbrojtës. Ky qëndrim është<br />
si rezultat i idesë dhe përvojës së pranueshme univerzale në suaza<br />
botërore, ndërsa është vërtetuar në shumë luftra, si domosdoshmëri në<br />
realizimin e mbrojtjes efikase. Nga aspekti i mbrojtjes të çdo vendi<br />
konsiderohet se si model dhe sistem më i përhapur i mbrojtjes është ai<br />
që i mbetet konsekuent vetëvetes. Për çdo sistem të mbrojtjes, parë nga<br />
ky kontekst, shumë me rëndësi është faktori politik dhe angazhimi i tij<br />
për zhvillimin më të gjerë të proceseve demokratike dhe ndërtimit të<br />
shtetit juridik, me çrast krijohen parasupozime dhe kushte për<br />
stabilizimin e mardhënjeve të brendëshme. Orjentim të këtillë politik për<br />
ruajtjen e stabilitetit të brendshëm dhe ruajtjen e paqes në këto hapsira<br />
kanë Republika e Maqedonisë dhe e Sllovenisë, edhe pse hapat e para të<br />
formimit të forcave të veta mbrojtëse janë ndërmarrë para njohjes së<br />
tyre.<br />
Bartësit e pushtetit politik kanë të drejtë, por edhe përgjegjësi t’i<br />
ndërmarrin të gjitha masat dhe aktivitetet për sigurimin e mbrojtjes së<br />
përbashkët, që gjithsesi nënkupton edhe obligueshmëri të qytetarëve me<br />
mjete ligjore të japin kontributin e vet në realizimin e këtij qëllimi të<br />
përbashkët. Por, kjo nuk duhet të bëhet në funkcion të mbajtjes së një<br />
sistemi në pushtet, por vetëm në funkcion të mbrojtjes së vendit nga<br />
agresioni i jashtëm. Vetëm në kësi rrethanash mund të llogaritet për një<br />
angazhim dhe realizim maksimal i obligimeve ligjore nga ana e<br />
shumicës së qytetarëve.<br />
Është i domosdoshëm angazhimi që kjo sferë të depolitizohet, në<br />
aspekt se do të kuptohet dhe zhvillohet si pjesë e një funkcioni shoqëror<br />
me rëndësi qënësore për të gjithë qytetarët, anëtarë të bashkësisë. Në<br />
lidhje me këtë angazhim, duhet të gjendet dhe të caktohet baza e<br />
pranueshme shoqërore në të cilën mund të realizohet koncenzus rreth<br />
momenteve esenciale, dhe që do të gjejë përkrahje të gjerë nga të gjitha<br />
forcat shoqërore dhe politike. Në realizimin e përbashkët të së dretjës së<br />
mbrojtjes, qytetarët duhet të përfshihen si pjesëtarë të bashkësisë dhe<br />
shtetit të njejtë, dhe jo si ithtarë të opcioneve të caktuara ideologjikepolitike.<br />
132<br />
132.<br />
B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe 147-153,<br />
Shkup, 1995<br />
120
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.5.3. Raportet civilo-ushtarake në demokraci<br />
Për forcat e armatosura mirë të organizuara me rëndësi të madhe<br />
është kontrolli civil i ushtrisë. Gjithnjë eksistojnë keqkuptime të<br />
caktuara ndërmjet civilëve dhe ushtrisë, sepse nëse nuk eksistonin ato<br />
pikpamje në këtë aspekt, atëherë në këto vende nuk do të eksistonte as<br />
demokracia. Kur përkufizohet rëndësia e kontrollit civil, gjithmonë ka<br />
vështirësi në sqarimin se si të arrihet, përkatësisht në çfarë strukturash<br />
dhe procedurash duhet të kalohet, duke marrë parasysh se ende nuk<br />
eksiston model i vetëm për realizimin e saj. Me këtë problematikë<br />
ballafaqohet edhe Republika e Maqedonisë.<br />
Kontrolli demokratik, kryesisht prfshinë tre parime themelore:<br />
- vënjen efikase të pushtetit ushtarak dhe civil nëpërmjet<br />
mekanizmave juridik dhe institucional;<br />
- neutralitetin politik të ushtrisë që e imponon etika profesionale,<br />
dhe<br />
- mosndërhyrjen në punët civile.<br />
Një nga detyrat e parlamentit është ushtrimi i kontrollit të<br />
ushtrisë nëpërmjet mbikqyrjes së buxhetit për mbrojtje. Por kjo nuk do<br />
të ishte e mjaftueshme nëse nuk eksiston një trup i përhershëm<br />
parlamentarqë do të bënte kontroll të rregullt parlamentar ndaj ushtrisë,<br />
në kordinim me ministrin e mbrojtjes, si anëtar i qeverisë. Posaçërisht<br />
ministry i mbrojtjes duhet të bëjë kontroll të përhershëm të ushtrisë<br />
(shërbimet e mbrojtjes dhe komandantët ushtarak), përfshirë këtu edhe<br />
kontrollin e realizimit të buxhetit të mbrojtjes; qasje të dhënave të<br />
zbullimit, prkatësisht përfshirje në planifikimin strategjik, zhvillimin e<br />
strukturave ushtarake dhe përparimit ushtarak. Nga kjo duket se në<br />
vendet me demokraci të zhvilluar, kontrolli civil i ushtrisë bëhet në nivel<br />
legjislativ dhe ekzekutiv.<br />
1.6. Rëndësia e demokracisë bashkohore<br />
Vetëm shteti demokratik mund të krijojë shoqëri demokratike<br />
qutetare; vetëm shoqëria demokratike qytetare mund të mbështesë<br />
shtetin demokratik. Elementet që i bëjnë të mundshme politikat<br />
demokratike mund të mësohen vetëm në vendet demokratike. Shteti<br />
121
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
demokratik duhet t’i kultivojë aftësitë e shumfishta të barabarta edhe të<br />
gjera të cilat përkrahen nga qytetarët (Michael Walzer).<br />
Eksistojnë po aq lloje të shoqërive qytetare sa ka edhe shoqëri.<br />
Gjithashtu, shton Valcer, pikërishtë në kuadër të jetës së përbashkët të<br />
shoqërisë qytetare burrat dhe gratë mund të shfrytëzojnë lidhshmërinë e<br />
Rusoit (Jean Jaques Rouseau) ndaj bashkësitë më të mëdha të<br />
momerojes, interesave dhe shpresës, e cila është shumë e qetë në<br />
shoqëritë qytetare dhe paraqet nxitje të madhe për nacionalizmin.<br />
Pse të jetë kjo kështu? Ose, përse shoqëria qytetare duhet të jetë<br />
pjesë integrale e programit për demokratizim. Përgjegjet ndaj këtyre<br />
pyetjeve janë ndriçuar me studimin e jashtëzkonshëm të Robert<br />
Putnamit rreth reformave demokratike në vitet 1970 në cilat u bënë në<br />
bashkësitë veriore të Italisë dhe jo në ato jugore. Putnam thekson se<br />
dallimi kryesor qëndron në praninë ose mungesën e “kulturës qytetare”,<br />
mirëbesimi dhe solidariteti i ndërsjellë që e përkrahin shoqëritë, të cilat<br />
përkrahen gjithashtu nga jeta e shëndoshë e përbashkët. Reformat<br />
demokratike mund të zbatoheshin në ato bashkësi të cilat në periudha të<br />
ndryshme kanë treguar kulturë qytetare (jo rastësisht, kanë qënë po ato<br />
bashkësi përvojat e të cilave gjatë Rilindjes kanë shërbyer si frymëzim<br />
për ligjëratat e modernizmit të hershëm rreth republikës qytetare. 133<br />
Lidhshmëria me ekonominë dhe rëndësia konkrete e kapitalizmit<br />
për procesin e demokratizimit bëhet e qartë pikërishtë me referencën<br />
ndaj shoqerisë qytetare. Kjo rëndësi është në krijimin dhe shpërndarjen e<br />
pasurisë dhe ndarjen e saj individëve , kujdesin për paraqitjen e klasës së<br />
mesme, të kontrollit mbi rrethanat materiale të jetës së tyre. Zhvillimi<br />
ekonomik, me fjalë të tjera, krijonë hapsirën shoqërore që e mundësonë<br />
demokracinë, duke i mundësuar njëkohësisht edhe një demokracie të re<br />
hapsirën e nevojshme për frymëmarrje, me qëllim që të realizohen<br />
premtime.<br />
Kur bëhet fjalë për kultivimin e shoqërisë demokratike, Robert<br />
Dal (Robert Dahl) konsideron se variabiliteti kritik nuk është zhvillimi<br />
ekonomik, por risia socioekonomike. Së këndejmi, Sidni Vajtraum<br />
Sidney Weintraub) konkludoi se se “ pasi të hapeni politikisht, do të<br />
vijojë hapja ekonomike. Hapja politike nuk mundet të eksistoj vetëm për<br />
vetvete. Kjo është një pikë që tregon se jo në të gjitha ekonomitë e<br />
133<br />
. Vladimir Vujçiq, Kultura politike, Alinea, Zagreb, 1993<br />
122
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
tregut ka demokraci, por unë nuk mund të kujtohem asnjë vend i vetëm<br />
që është demokratik dhe të mos ketë ekonomi tregu.<br />
Ashtu siç ka thënë Putnam, “modelet afatgjate të vazhdimësisë<br />
dhe ndryshimeve nuk janë konzistente me çfardolloj determinizmi të<br />
rëndomtë ekonomik… Rajonet qytetare nuk kanë nisur nga më të<br />
pasurit, dhe ata nuk kanë qënë gjithnjë më të pasur, por sa mund të<br />
vlerësojmë ne- ata u bënë qytetare diku nga shekulli i 19”. Ai tërhjek<br />
vëretjen: Traditat qytetare në vetvete nuk e nxisin progresin ekonimi…<br />
(por ato) ndihmojnë të shpjegohet përse Veriu mundi t’u reagojë sprovave<br />
dhe mundësive të shekullit 19 dhe 20 në mënyrë aq efektive.” 134<br />
Gjithashtu, ekonomia e tregut është mjaft me rëndësi jo vetëm<br />
për përparimin që e gjeneroi borgjezia e cila e kultivoi atë, por edhe për<br />
kontributin që e jep për vetë proceset zgjedhore. Në lidhje me këtë,<br />
Xhen Mansbrixh (Jane Mansbrigde) ka theksuar: “Demokracija<br />
opozitare krijon ngadhnjyes dhe humbës, prandaj ajo vështirë i<br />
përshtatet socializmit shtetëror, ku eksiston vetëm një arenë ku mund<br />
vetëm të humbësh, sepse shteti mban llogari për çdo gjë”.<br />
Demokracia është vazhdimësi e praktikave historike të zhvilluara<br />
gjatë kohëve, me qëllim që të autorizohen individët, të kufizohet<br />
pushteti i dhunshëm i shtetit dhe të sigurohet rend i barabartë social.<br />
Karakteristikat themelore që e shënojnë evulicionin e saj në historinë e<br />
Perëndimit janë: reprezentative, dhe sëkëndejmi edhe pushtet të<br />
përgjegjshëm; ligjshmëria; shoqëria e hapur; shkalla e caktuar e<br />
respektit të pasurisë private dhe distancimi nga ideologjia dogamtike<br />
(religjioze ose joreligjioze-sekulare) nga makineria e pushtetit.<br />
Një synim themelor qëndron në të gjitha diskutimet rreth<br />
demokracisë, prej grekëve të vjetër e deri sot. Kjo mund të shprehet në<br />
këtë mënyrë: Demokracija përpiqet të zmadhojë lirinë dhe të ndalojë<br />
tiraninë nëprmjet nxitjes së rregullit nga dhe për popullin. Njëkohësisht,<br />
kjo liri e individit kërkonë shoqëri të lirë, që nuk është e mundshme pa i<br />
prkrahur qëllimet dhe vlerat shoqërore , duke përfshirë këtu edhe<br />
konceptet solide të drejtësisë dhe mirësisë. Së kendejmi tensionet<br />
ekzistojnë ndërmjet dëshirës dhe vullnetit të individit dhe të<br />
privilegjuarve të shoqërisë.<br />
Mendimi bashkohor politik i Perëndimit vë në dukje dy kuptime<br />
të gjera për strukturat fundamentale të politikës demokratike ose të<br />
134.<br />
Smit,D. (1993) Bitwen Urgencies and Imposs ibilities. New Security<br />
Architecture for Europe. Security dialogue.<br />
123
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
momentit demokratik, duke nënvizuar bashkimin e rendit të lirë politik<br />
demokratik.<br />
Është siguruar dokumenti i përshtatshëm me ndihmën e dy<br />
krijuesve të mëdhenj të mendimit politik bashkohor, Xhon Lok dhe<br />
Zhan Zhak Ruso. Krijuesi i parë punon me një model më të ngushtë të<br />
demokracisë ku individet e pavarur bashkohen për qëllime të kufizuara<br />
të përbashkëta duke mos cënuar individualitetin; në modelin e<br />
mëvonshëm, në shkallë të madhe nën ndikimin e romantizmit, individi<br />
shkrihet në “vullnetin e përgjithshëm”, ku mund të gjejë plotësimin e<br />
dëshirës, që është me e lartë sipas shkallës dhe rëndësisë se sa ajo që<br />
mund të arrijë si individ. 135<br />
Mendimi politik i Rusoit arrin kulmin në të ashtuquajturën siç<br />
thot Xhejkob Talmon “Demokracinë totalitare” –integrimin e individit<br />
në bashkësinë politike (shpesh, por që nuk është ekskluzive, me<br />
“kombin”), me të cilin dhe në emër të të cilit sundon “populli”, jo si<br />
individ diskretë të cilët veprojnë nëpërmjet përfaqësuesve të vet të<br />
zgjedhur, por si tërësi organike, duke shprehur vullnetin kolektiv. Ky<br />
kuptim për demokracinë lidhet ngushtë me nacionalizmat destruktiv.<br />
Por, si duket ky është kuptimi që të gjithë liberalët e kanë në mend kur<br />
mbështeten te demokracia (diçka që ata e bëjnë sinqerisht, dhe jo nga<br />
nevoja). 136<br />
1.6.1 Vendet e mëdha demokratike<br />
do të mbeten demokratike<br />
Demokracitë bashkohore massive përbëjnë zonën e rëndësishme<br />
dhe në rritje të paqës, pasuri dhe siguri në botën e sotme. Ekonomitë e<br />
tyre të ndërlikuara informuese-intenzive i japin rëndësi të madhe<br />
popullsisë së arsimuar, e kualifikuar në komunikimin me njëritjetrin dhe<br />
janë më shumë demokratike se sa ekonomitë e tjera. Shoqëritë e këtilla<br />
pranojnë se njerëzit janë me vlerë më ta më madhe se sa pasuria dhe se<br />
asnjë konflikt ushtarak me cilëndo demokraci tjetër nuk mund të<br />
kontribuojë aq shumë për shtimin e sigurisë për një ose dy përqind gjatë<br />
disa viteve. Së këndejmi, lëvizja për paqë botërore në masë të madhe<br />
135<br />
136<br />
124<br />
Vladimir Vujčić, Politička tolerancija, faqe, 16-17, Defemi, Zagreb, 1995<br />
Segmentet bashkohore të mbrojtjes civile, Univerziteti i hapur. Buletin i<br />
fakultetit të shkencave shoqërore, Lubjanë 1992.
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
varet nga rëndësia e demokracisë në demokracitë e mëdha botërore. Në<br />
botën e sotme ndodhin gjëra fundamentale dhe të reja. Shumica e<br />
njerëzve këtë e ndjejnë, por i shmangen idesë, kur shohin se modelet e<br />
njohura gjithsesi përsëriten në rajone siç ka qënë ish Jugosllavia.<br />
Por, përpjekja që të mblidhet e tërë bota në një model e errëson<br />
trendin e ri. Kjo mund të kuptohet posaçërisht me ndarjen e botës në dy<br />
pjesë. Një pjesë përbëhet nga zona të paqës, të pasura dhe demokratike,<br />
ndërsa pjesë tjetër si zonë e turbullirave, luftës dhe zhvillimit. Shumica e<br />
njerëzve sotë jetojnë në pjesën e dytë- ku sundojnë varfëria, tirania dhe<br />
anarkia. 137<br />
Këto zona të turbullirave do të preokupojnë pjesën më të madhe<br />
të vemendjes botërore gjatë viteve në vijim, por ka gjasa ato të<br />
zvogëlohen, ashtu që zonan e paqes do të rriten. Kjo do të ndodhë<br />
pikërisht nga shkaku se forcat e reja të rëndësishme bëjnë të mundshme<br />
përhapjen e demokracisë.<br />
Zonat e paqes dhe demokracisë i përfshijnë Evropën<br />
Perëndimore, SHBA, Kanada dhe Japonia. Bashkërishtë këto përbëjnë<br />
15 % të popullsisë botrore. Në këto zona sundojnë demokraci të pasura,<br />
që është jo e rastit. Pasuria, demokracia, paqa si duket shkojnë së<br />
bashku. Eksistojnë shumë shkaqe sepse këto demokraci do të mbeten<br />
demokratike dhe do t’i shmangen luftës ndërmjet vete. Pikëpamjet për<br />
lidhshmërinë e këtyre zonave dhe rendit të ri ndërkombëtar që do të<br />
daolë nga ajo na bënë optimist për të ardhmen e demokracisë. 138<br />
1.6.2. Rruga drejt paqes në rajone të caktuara të botës<br />
Gjatë historisë kanë ekzistuar një vargë demokracish. Shumë<br />
vende të zonës së paqes paraqesin një lloj të veçantë të demokracisë, që<br />
nuk ka ekzistuar pra disa dekadash- si demokracitë bashkohore, të<br />
zgjeruara, të pasura, ku njerëzit e rëndomtë janë të ngritur sipas<br />
standardeve historike. Mënyra e vetme me të cilën një vend mund të<br />
arrijë një pasuri të tillë është që të ketë qytetarë me produktivitet të lartë<br />
që zhvillon ekonomi informative- intensive, të cilën ne e quajmë<br />
ekonomi cilësore. Njëkohësisht, mënyra me të cilën këto shoqëri<br />
137 G. Brankert, Political freedom Rottleget, London, 1991<br />
138 G. Brankert, Political freedom Rottlegete, London, 1991<br />
125
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
krijojnë pasurinë e vet dhe mënyra e udheqjes së saj, në kombinim, i<br />
bënë ato vende demokratike dhe paqëdashëse.<br />
Njerëzit që jetojnë në ekonomi cilësore ndajnë të njëjtën përvojë.<br />
Pothuejse të gjithë të rinjët kryejnë shkollë të mesme, ndërsa shumica<br />
kanë edhe arsimim univerzitar. Kur janë të rinjë. Shumica e këtyre<br />
njerëzve i dinë gjyshet dhe gjyshërit e tyre, ndërsa kur bëhen pleq, i dinë<br />
nipërit e vet. Kanë pakë përvojë rreth vdekjes së kushërinjëve më të<br />
afërt. Jeta vlerësohet mjaftë, ndërsa vdekja e të rinjëve është shumë<br />
prekëse. 139<br />
Për dallim nga vendet që dominon varfëria dhe krizat sociale<br />
dhe të sigurisë, si shoqëri jo stabile dhe jo demokratike, jeta e<br />
njerëzeve ka rrezik që të jet e parëndësishme, ndërsa njerëzit në vendet e<br />
pasura, gjithsesi janë të mbrojtur nga përvojat e dhunës të natyrës dhe<br />
nga vështirësi dhe fatkeqësi të përhershme fizike. Suksesi në ekonomitë<br />
e këtilla kërkon varshmëri nga njerës të tjerë, ruajtje së fshehtësisë,<br />
komunikim efektiv dhe të mësuarit për t’iu përshtatur ndryshimeve.<br />
Shoqëritë e hershme industriale e filluan procesin e ndarjes së<br />
njerëzve nga dhuna dhe primitivizmi i natyrës, por ato kanë qënë më të<br />
dhunshme dhe më kierarkike se sa shoqëritë e pasura bashkohore. Sot,<br />
ekonomitë më përparimtare cilësohen me kompjutor, komunikim<br />
elektronik dhe industri informative, ku mendejmbrehtësia, fleksibiliteti,<br />
dhe kreativiteti njerëzor janë më kritike së sa masa e gjerë dhe pushteti.<br />
Shitja, financimi dhe bisedimet, si dhe forcat prodhuese dhe efikasiteti i<br />
makinave caktojnë se kush është i suksesshëm. Këmbëngulja, në vend të<br />
urdhërit, është rruga më e sigurtë drejt suksesit. 140<br />
Mardhënjet në ekonomitë cilësore nuk janë në asnjë rast me<br />
demokraci të njëjta, por ato gjithsesi janë më demokratike se sa<br />
ekonomitë e industrive të rënda që i zëvendësojnë. Së këndejmi, është e<br />
logjikshme të mendohet se ekonomitë bashkohore, të pasura dhe<br />
massive do ti drejtojnë njerëz në drejtimin e demokracisë, më shumë se<br />
sa ekonomitë e hershme industriale.<br />
Ekonomitë cilësore, gjithashtu, pretendojnë paqen, sepse ato në<br />
mënyrë të konsiderueshme zvogëlojnë rëndësinë e disa gjerave për të<br />
cilat përpiqen njerëzit. Pasuria massive bashkohore nuk buron nga<br />
resurset fizike që mund të tërhiqen nga të tjerët, prandaj ajo duhet të<br />
139.<br />
Kis Ziltra Bashkëpunimi ekonomik. Komiteti Ekonomik, NATO-<br />
Parlamenti, Barcelona, 1998<br />
140<br />
Ibidem<br />
126
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
mbrojet; ajo buron në radhë të parë nga sjellja produktive e njerëzve; .<br />
Në një shoqëri bashkohore cilësore njerëzit kanë vlerë të madhe<br />
ekonomike. Pothuejse çdo gjë që varet me mënyrën e funkcionimit të<br />
këtyre shoqërive tregonë qartë se njerëzit janë më të rëndësishëm nga<br />
çdo gjë tjetër. Nuk është logjike që të therrorizohen njerëzit që të fitohet<br />
një teritor ose lëndë e parë, sepse njerëzit vlejnë më shumë se këto<br />
pasuri. Gjithashtu, lloji i punës që e bënë një shtet i pasur nuk mund të<br />
arrihet me një popull që është nënshtruar, që nuk punon ose me qytetarë<br />
të rendit të dytë. 141<br />
Është vështirë të supozohet se do të krijohen rrethana të tilla ku<br />
agresioni do të ketë kuptim ekonomik për ndonjë nga këto ekonomi<br />
bashkohore. Por, nga fakti se lufta do të paraqesë ekonomi të keqe për<br />
një shtet bashkohor, nuk është garancion se një shtet i këtillë nuk do të<br />
shkonte në luftë. Por, zvogëlimi i shkaqeve ekonimike për luftë është me<br />
vend, edhepse mund të ekzisotjnë shkaqe të tjera.<br />
1.6.3. Probleme të reja ndërkombëtare<br />
në rrugën drejt paqes<br />
Ekzistojnë shumë shkaqe që demokracitë i shmangen konflikteve<br />
midis tyre. Te demokracitë, vendimet e mëdha nacionale shprehin<br />
ndjenjat e popullit, përmes strukturave shtetërore që janë të zgjedhura<br />
me votime legale dhe legjitime, ndërsa shumica e njerëzve nuk duan të<br />
shkojnë në luft, sepse ajo shkakton varfëri, vdekje dhe sakatime, ndarje<br />
nga më të dashurit. Pastaj, sjellja dhe qëndrimi politik i nevojshëm që të<br />
arrihet sukses, te demokracitë krijonë liderë, forcat e të cilëve<br />
shfrytëzohen me përdorimin e metodave politike dhe përvojat e të cilëve<br />
i shpien në gjetjen e metodave jo të dhunshme për zgjidhjen e<br />
konflikteve. Është e rëndë për demokracitë që t’i dityrojnë pakicat të<br />
bëjnë atë së cilës i kundërvehen. Sistemet demokratike kërkojnë shkallë<br />
të lartë të pajtueshmërisë për ato vendime që kanë ndikim në të gjithë<br />
popullsinë, ashtu siç është vendimi për të shkuar në luftë. Dhe pasi<br />
nevoiten ndjenja të fuqishme që të gjenerohet pajtueshmëria e<br />
mjaftueshme për fillimin e luftës, popujt demokratik rëndom do t’i<br />
përkrahin ato luftra kundër shteteve të cilat i konsiderojnë si të<br />
ndryshme. Shumë është lehtë që qytetarët e këtillë të urrejnë diktatorin<br />
141<br />
North Atlantic Assambly, Economic Committee, 1997, Reports, Brussels<br />
127
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
se sat ë urrejnë qeverinë demokratike; dhe anasjelltas- shumë është<br />
rëndë të bindet një popull demokratik të shkojë në luftë kundër një<br />
demokracie tjetër. 142<br />
Nëse pasuria, demokracia dhe paqa shkojnë bashkërisht, siç<br />
besojmë ne, me çfarë problemesh do të ballafaqohen zonat e paqës në të<br />
ardhmen? Nëse lufta nuk vjenë në shprehje, ndërsa forca ushtarake është<br />
e parëndësishme, ç‘është ajo që do të ndikojë ndaj mardhënjeve dhe do<br />
të gjenerojë konflikte ndërmjet demokracive?<br />
Përhapja e luftës eventuale me kalimin e kohës do të krijojë<br />
ndryshime suptile, por edhe të thella në mardhënjet ndërkombëtare.<br />
Njerëzit në demokracitë e mëdha do të kuptojnë se ardhmëria e shtetit të<br />
tyre asnjëherë nuk do të varet nga forca ushtarake ose nga aleancat<br />
ushtarake. Ky kuptim do të ketë efekt të madh përshkak të dallimeve<br />
fundamentale ndërmjet mundësisë që të humben paratë ose disa qytetarë<br />
të humbin jetën, në njërën anë dhe mundësisë një shtet të humbë luftën,<br />
nga ana tjetër. Në asnjë diskutim pas periudhës së luftës së ftohtë nuk i<br />
është kushtuar vemendje si duhet këtyre dallimeve. 143<br />
Fund i luftës nuk do të thotë edhe prfundim i konfliktit, ose fund<br />
i urrejtjes. Në fakt, mund të ndodhë e kundërta: liria, e rrezikuar nga<br />
lufta, mund t’i zvogëlojë përpjekjet për t’u çliruar nga dikutimet, duke i<br />
çliruar njerëzit nga nevoja e të shprehurit të urrejtjes ose të nxiten të<br />
prlahen ndërmjet vete. Kështu, bëhet njëri nga burimet më të fortë të<br />
ballansimit ushtarak të forcës, dhe asnjë shtet nuk do të jetë në blok<br />
ushtarak, duke u trembur se mos bëhet më e dobët se bloku tjetër<br />
ushtarak.<br />
Forcë vendimtare që do t’i formësojë shumicën e këture<br />
konflikteve do të jetë shkalla se sa interesat e pocaçme-brenda ose<br />
jashtë qeverisë- do të ndikojnë në politikën nacionale. Qeveritë do të<br />
reagojnë ndaj realitetit politik tek këto grupe të interesit dhe në rastë se<br />
qeveritë nuk janë më të forta se sa të kaluarat, këto bisedime do t’i<br />
prezentojnë ato interes në vend të interesit nacional në mardhënjet<br />
ndërkombëtare. Konfliktet do të mbështeten në interesa të kundërta<br />
financiare dhe në çështje që janë me rëndësi fiziologjike dhe<br />
emocionale. Fakt vendimtar është në kësi rastesh asgjë nuk do të dikojë<br />
ndaj interesave fundamentale dhe ndjenjat e secilës palë qoftë. Asnjë<br />
142<br />
G. Brankert, Political freedom Rottlegete, London, 1991<br />
143 Daniel Patric Mazmilian Elements in international politics, Oxford<br />
University Press, 1993<br />
128
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
shtet i pavarur ose formë e pushtetit nuk do t’i shkaktonte këto konflikte,<br />
dhe as rrjedha e tyre nuk do të krijonte dallimin ndërmjet përparimit dhe<br />
varfërisë. 144<br />
1.6.4. Ç‘duhet bërë sot për të gjetur rrugën e<br />
ruajtjes së paqes dhe sigurisë<br />
Teoria sipas së cilës një ditë zonat e demokracisë dhe paqës<br />
ndoshta do të përfshijnë tërë botën duhet të analizohet me rezervë. Nëse<br />
një gjë e tillë do të ishte e vërtetë, duhet të shpjegohet si diç që është<br />
pritur shumë gjatë dhe mund të realizohet, në dukje të parë mund të jet<br />
larg realitetit. Njerëzit e arsyeshëm do të pyesin gjithnjë se si është e<br />
mundshme pa sovranitet botëror (Nobbes, Leviathan ) të arrihet paqa<br />
botërore. Por, tani kemi një pasqyrë se si të arrijmë paqën pa shenjtorë<br />
të paqës. Ashtu si në ekonominë botërore që një sistem tjetër i<br />
vetëorganizuar krijon zhvillimin ekonomik pa plan botëror ose<br />
planifikues botëror, gjithashtu edhe paqeja është e mundshme nëpërmjet<br />
ndryshimeve të brendëshme pa kombe superiore, të cilat, sipas<br />
shembullit të tyre, mund t’i inkuroajojnë të tjerët për të bërë ndryshime<br />
në të njëjtën mënyrë. 145<br />
Shumica e demokracive të reja në mënyrë mjaftë efektive kanë<br />
pranuar dy probleme kryesore të të udhequrit. Një nga to është qëndrimi<br />
i tyre ndaj estabilishmentit ushtarak Pasi shumica e këtyre demokracive<br />
të reja kanë kaluar nëpër regjime ushtarake të këtij apo atij lloji, problem<br />
kryesor për to është vënja e kontrollit efektiv qytetar ndaj ushtrisë.<br />
Ndërsa kjo tani është bërë. Qeveritë e reja i pastruan estabilishmentet e<br />
tyre ushtarake, kanë vënë kufizim në përfshirjen politike të ushtrisë, i<br />
kanë ristruktuar urdhërat e tyre (që shpesh rezultonte me krijimin e<br />
ministrive qendrore të mbrojtjes dhe emërimin e përkohshëm të<br />
personave civil si ministër të mbrojtjes) dhe eliminimin e shumë<br />
privilegjeve të posaçme të ushtrisë. Oficerët ushtarak të cilët kanë madat<br />
të lartë politik në fazën fillestare të demokracisë, u zëvendësuan me<br />
persona civilë. 146<br />
144<br />
Shih, Griffils S. Ivan (1993) Nationalism and Ethnic Conflict. Threats to<br />
Europiean Security<br />
145<br />
G. Brankert, Political freedom Rottlegete, London, 1991<br />
146<br />
Smit,D. (1993) Bitwen Urgencies and Imposs ibilities. New Security<br />
Architecture for Europe. Security dialogue.<br />
129
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Në shumë vende, establishmenti ushtarak jo vetëm që ushtronte<br />
funkcione ushtarake në mbrojtjen e jashtme dhe sigurinë e brendëshme,<br />
por gjithashtu është mjaft i involvuar më një spektër të gjerë në<br />
aktivitetet ekonmike, afariste dhe industriale. Qeveritë e reja demokrtike<br />
u përpoqën që të kufizojnë rrolin e ushtrisë me mënjanimin e personave<br />
ushtarak nga ndërmarrjet civile dhe përfshirjen e tyre të dretjpërdretjë në<br />
mbrojtjen dhe sigurinë kombëtare. Në disa raste, regjimet e reja<br />
demokratike i riorganizuan forcat e veta ushtarake përgjatë kufijëve,<br />
duke zvogëluar koncentrimin e tyre rreth qyteteve kryesore, me çrast u<br />
vështirësua mundësia manovruese e tyre. “Pothuejse në të gjitha rastet,<br />
regjimet e reja demokratike e zvogëluan vëllimin e forcës së vetë<br />
ushtarake dhe u përpoqën që në të të fusin shkallë më të lartë të<br />
profesionalizmit ushtarak, siç është për shembull furnizimi me pajisje<br />
bashkohore. Këto regjime të reja demokratike janë relativisht të<br />
suksesshëm në vënjen e kontrollit civil, në orjentimn e ushtrive të veta<br />
në profesionalizëm, në zvogëlimin e forcës ushtarake, në ngushtimin e<br />
rrolit ushtarak dhe në vendosjen e modeleve të raporteve ndërmjet<br />
ushtirsë dhe civilëve që janë të ngjajshme me ato të demokracive të<br />
instaluara. Gjithashtu, në ish regjimet komuniste, partitë komuniste ose<br />
u eliminuarn ose u detyruan të bëjnë gara për pushtet. 147<br />
Fusha tjetër, siç shpjegon Kis Ziltra, në të cilë demokracitë e<br />
vjetra meritojnë vemendje- është reforma ekonomike. Si duket kjo<br />
paraqet problemin kryesor për ish vendet komuniste dhe për shumicën e<br />
vendeve të Botës së Tretë, ku ka pasur ndërhyrje të madhe të ekonomisë<br />
së shtetit. Por nëse ato dëshirojnë të përparojnë ekonomikisht dhe të<br />
bëjnë gara në përgjithësi, është i domosdoshëm liberalizimi ekonomik.<br />
Duhet t’i hapin tregjet e veta dhe ti mënjanojnë donacionet dhe rregullat<br />
restriktive. Gjithashtu, ato po shkojnë drejt këtij qëllimi. Asnjë regjim i<br />
ri demokratik nuk dështoi, dhe as që është lënë anash për shkak të<br />
përpjekjeve për reforma ekonomike. Përkundrazi, shumë vende ish<br />
komuniste miratuan programe të stabilizimit dhe i zbatuan me një<br />
shkallë të caktuar të suksesit. Projektet privatizuese shpesh janë<br />
përshëndetur me entuziazëm të madh.<br />
147<br />
Marko Konovole, Sigurimi në demokraci, Ros-Ros Seminar, Siguria në<br />
Evropën Juglindore, Ohër ,1998<br />
130
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.6.5. Ç‘është realitetiti për mirëqenje në botën e sotme<br />
Një nga problemet që është i pranishëm dhe është i llojit të<br />
veçantë, dhe i cili i konfronton demokracitë e vjetra dhe të reja, është<br />
problemi që del nga përkatësia etnike dhe nacionalizmi destruktiv.<br />
Regjimet jodemokratike munden në mënyrë efektive të sundojnë<br />
popullin e nacionaliteteve të ndryshme, por në te demokracitë populli i<br />
zgjedh sunduesit. Në kohën kur dallimet ideologjike humbin, ndërsa<br />
vlerat etnike, nacionale, religjioze dhe ato të vjetrat marrin domethënje<br />
të re, edhe problemi për të përkufizuar një popull merrë domethënje të<br />
re. Në mungesë të komunizmit, nuk ka arsye të eksistojë Bashkimi<br />
Sovjetik, Jugosllavia ose Gjermania lindore, prandaj ato u zhdukën. Por<br />
problemi është më i gjerë. Si do të përkufizojmë trupin politik të<br />
shoqërisë? A mundet sipas gjeografisë, gjuhës ose identifikimit etnik të<br />
quhet si qytetar? Kur njerëzit kanë të drejtë të përjashtojnë veten nga<br />
trupat më të gjera politike dhe të formojnë të vetin, më të vogël? 148<br />
Te demokracitë, cilët janë të drejtat e pakicave etnike dhe<br />
religjioze? Këto pyetje janë qendrore për funkcionimin e demokracive të<br />
reja dhe të vjetra.<br />
Nuk ka përgjegje të kënaqëshme për këto pyetje. Mund të jepet<br />
një argument për vetvendosje- çdo grupi duhet t’i mundësohet të ndjekë<br />
kursin e vet,- pa pargjykim prej më parë se kjo do të shkaktonte<br />
fregmentizëm të madh dhe rënjen e shoqërisë dhe shtetit. 149 Pastaj,<br />
demokracitë nuk janë mjaft të aftë për këtë problem. I tërë procesi i<br />
demokratizmit dhe funkcionimit të demkoracisë mund ti forcojnë<br />
mardhënjet ndërmjet grupeve etnike, religjioze dhe grupeve të tjera. Për<br />
shkak se këto identitete bëhen gjithnjë e më qendrore, politikanët bëjnë<br />
thirrje atyre dhe në këtë mënyrë do të intensifikojnë konfliktet ndërmjet<br />
tyre. Ky problem është i pranishëm te demokracitë e reja. Por gjithashtu<br />
eksiston edhe në shtete të tjera. 150<br />
148 Redi Zhrtin, Mbrojtja e pakicave kombëtare në Evropën Qendrore dhe<br />
Lindore, Politika ndërkombëtare, Beograd, nr.1045, 1996<br />
149 Ibidem<br />
150<br />
Daniel Patric Mazmilian Elements in international politics,<br />
Oxford University Press, 1993<br />
131
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1.7. Procesi i transformacionit<br />
të vendeve në tranzicion<br />
Popujt e çliruar t ëish vendeve komuniste e madhëruan shumë<br />
konceptin e thjeshtë për ndihmën që duhej të merrnin nga Perëndimi.<br />
Pritej mrekulli e përgjithshme, një plan i ri i Marshalit i cili do të gjente<br />
zbatim të gjerë, pa kurrëfarë kundërvënjesh përvojës esenciale dhe<br />
intelektuale mdaj planit të Marshalit për ish vendet komuniste. Në<br />
Perëndim, ndërkaq eksistonte nënçmim i kompleksitetit sistematik të<br />
ndryshimeve të nevojshme, të rezistencës të nomenklaturës së instaluar<br />
dhe ende të pranishme, si dhe kohëzgjatja e procesit. 151<br />
Programet amerikane për ndihmë të cilat u nxitën menjëherë pas<br />
vitit 1989- 90 për Poloninë, kurse pastaj edhe për vendet tjera të Evropës<br />
qendrore, janë shembull tipik për atë që e thamë më lartë dhe<br />
mbështeten në sypozimin se procesi i tranzicionit do të zgjasë rreth 5<br />
vjet. Tani e dimë se ai do të jetë shumë më i gjatë, së paku 10 vjet për<br />
vendet e Evropës qendrore, ndërsa nja 15 deri 20 vjet për vendet tjera,-<br />
para se të themi se transformimi ka përfunduar. 152<br />
Konstatimi i dytë diç më i koplikuar është se vetë procesi i<br />
transformimit nuk është vazhdimësi, por sekuencë e fazave të<br />
ndryshme. Gjithashtu, jo të gjitha vendet ish komuniste janë në të<br />
njëjtën fazë në procesin e transformimit, ose t’i kenë kaluar të njëjtat<br />
faza me tempo të njejtë. Duhet, gjithashtu të shënohet se shpejtësia e<br />
kalimit nga faza në fazë, në masë të madhe varet nga ajo që është dalluar<br />
politikisht dhe ekonomikisht në fazën e fundit në ish sistemet<br />
komuniste.<br />
Kjo që e thamë kërkon sqarim. Fazë kryesore, që nisi menjëherë<br />
me rënjen e sistemit komunist, përfshinë përpjekjet e kombinuara që të<br />
arrihet transformim politik në strukturat e larta të pushtetit politik, si dhe<br />
stabilizimin fillestar të ekonomisë. Kjo do të thotë eliminim i shtetit<br />
njëpartiak dhe sistemin policor, eliminimin e kontrolleve shtetërore<br />
arbitrare, vënjen e lirisë së shtypit dhe fillet e kolaicionit demokratik<br />
për ndryshime. Faza tjetër kërkon stabilizimin e valutës (me ndihmën e<br />
kredive urgjente dhe të ndihmës nga Perëndimi), ndërsa eliminohet edhe<br />
kontrolli i çmimeve dhe dotacioneve, me çrast i jepet fund prodhimit<br />
151<br />
Konferenca e përhershme e organeve vendore dhe rajonale<br />
të pushtetit në Evropë<br />
152<br />
Shih, Gullikstad. E (1994) Colective Security Post- Cold War Europe, Hupi Report<br />
132
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
kolektiv dhe zbatimit të privatizimit të rastësishëm. Kjo fazë fillestare<br />
është edhe shumë e vështirë sepse përfshinë ndryshimet fundamentale<br />
në proceset e instaluara politke dhe ekonomike. Nevoitet guxim dhe<br />
qëndrueshmëri, sepse bëhet thjeshtë një këcim në diç të panjohur.<br />
Periudhë, në fakt është kritike, sepse suksesi i saj është edhe<br />
kusht për fazën e dytë, fazë në të cilën ngarendja për stabilizim më të<br />
madh politik duhet të kombinohet me përpjekje për transformim sa më<br />
të pranishëm ekonomik. Këto janë miratimi i kuhstetutës së re dhe<br />
sistem të ri zgjdhor, mbajtja e zgjedhjeve, zgjedhjet legjitime<br />
demokratike, vënjen e administratës së decentralizuar rajonale dhe<br />
bashkimi në një koalicion stabil demokratik- elitë të re politike, deri në<br />
atë shkallë në të cilën proceset demokratike depërtojnë në shoqëri me<br />
qëllim që të institucionalizohet funkionimi qeveritar. Njëkohësisht,<br />
duhet të nxitet edhe një transformim më i madh ekonomik, përfshirë<br />
këtu vënjen e sektorit banker, pastaj demonopolizimi, si dhe privatizimi<br />
në shkallë të ulët dhe të madhe, i mbështetur në të drejtat e definuara<br />
juridiko pronësore. Në këtë fazë, Perëndimi mund të ndihmojë<br />
nëpërmjet sigurimit të kredive për projektet nga infrastruktura, ndihmë<br />
teknike dhe menexhuese, preference dhe qasje tregëtare, si dhe me<br />
investime të huaja. 153<br />
Kur kjo fazë nëse përfundon me sukses, mund të kalohet në<br />
fazën e tjetër, në të cilën me të vërtetë fillojnë situata dhe procese të<br />
gjithanshme demokratike në mënyre të përhershme, ndërsa zhvillimi<br />
ekonomik është si pasojë e zhvillimit të gjithanshëm të iniciativës<br />
private. Në këtë fazë formohen partitë demokratike stabile dhe krijohet<br />
kulturë politike demokratike, me gjyqe të pavarura dhe kulturë juridike.<br />
Në ekonomi, ekziston shkalla e lartë e privatizimit, paraqitja e lobit<br />
kapitalist dhe realizimi i kulturës afariste. Paraqiten investime të mëdha<br />
të jashtme dhe vendi përfshihet në organizatat kryesore të Perëndimit,<br />
siç është Bashkimi evropjan dhe Aleanca veri-atlantike (NATO). Kjo<br />
fazë mund të përshkruhet si përfshirje në konsolidimin politik dhe nxitje<br />
e përhershme e ekonomisë. Për t’u konkretizuar kjo, mund të nxjerrim<br />
një vlerësim se Polonia, Republika e Çekisë dhe Hungaria gjenden në<br />
prag të kësaj faze, për është vërtetuar edhe përfshirja e tyre në NATO. 154<br />
153<br />
Shih, Gullikstad. E (1994) Colective Security Post- Cold War Europe, Hupi Report<br />
154 NATO Enlargement And Central Europe, A study in civil-military<br />
Realations, Washington, 1996<br />
133
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Gjithashtu, me rëndësi është të përmendet se mundësia për<br />
zbatimin konkret të të drejtave në këtë fazë varet shumë se në çfarë<br />
shkalle lejon regjimi i dështuar komunist relaksimin politik dhe<br />
liberalizimin ekonomik gjatë viteve të tij të fundit. Fakt i rëndësishëm që<br />
duhet të shënohet është se agonia e fundit e komunizmit ishte simultanesë<br />
paku në disa situate- si periudhë e inkubacinit politik dhe ekonomik<br />
për paraqitjen e paskomunizmit. Pasojat e këtij inkubacioni, në rastin e<br />
Hungarisë (regjimi i Kadariti viteve 1970 dhe 1080) dhe Polonia<br />
(regjimi i Gerekut vitet 1970 dhe pesë vitet e fundit të Jaruzelskit në<br />
gjysmën e dytë të viteve 1980), janë të dukshme.<br />
Procesi në vazhdim, konstatimi që delë nga ajo që e pamë në<br />
procesin e transformimit, e përfshinë premisën e reformës politike si<br />
bazë për reformë efektive ekonomike. Koncenzusi demokratik politik<br />
dhe proceset efektive politike janë qënësore për filimin dhe mbarimin e<br />
suksesshëm të fazës së parë të ndryshimeve. Teorikisht mund të bëhet<br />
një postulat për nevojën e një sistemi autoritar të diciplinës në këtë fazë,<br />
sepse kërkohet viktimë e madhe shoqërore- dhe të gjeneruar- gjatë<br />
implementimit. Por, gjatë kolapsit të regjimit komunist në Evropën<br />
qendrore dhe në Bashkimin Sovjetik, qasja autoritare si duket nuk është<br />
praktike dhe as e dëshirueshme.<br />
Përkundrazi, koncenzusi demokratik paraqitet si imperative. Por<br />
ai duhet të jetë i organizuar dhe i institucionalizuar. Në fillim ai kërkon<br />
praninë e udheqësit efektiv, gjithsesi sharmant dhe të popullarizuar- cili<br />
do të ketë përkrahjen e popullit. Kjo, gjithashtu kërkonë praninë ose<br />
organizimin e shpejtë të lëvizjes politike që do të përkrahte liderin në<br />
mënyrë të institucionalizuar dhe do t’i jap përkrahje në projekjet për<br />
dislokimet dhe eliminimet shoqërore, që është tipike për këtë fazë. Por,<br />
në radhë të parë, faza fillestare, me entuziazmin euforik postkomunist,<br />
duhet të shfrytëzohet në mënyrë përkatëse për ndërimin e themeleve të<br />
procedurave demokratike legjitime dhe formale në kuadër të të cilave<br />
nxiten reformat afatgjate ekonomike. Gjersa të arrijë faza e dytë, euforia<br />
publike zvogëlohet ashtu siç shpërthejnë zhgënjimet nga<br />
transformimet. 155<br />
Transformimi i shpejtë dhe i gjithanshëm, shok-terapia e të<br />
ashtuquajturës rrekje “e bumit të madh”- që është i mundshëm vetëm<br />
nëse eksistojnë kushtet e domosdoshme objective dhe subjective. Rasti i<br />
155<br />
North Atlantic Assambly, Economic Committee, 1997, Reports, Brussels<br />
134
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Polonisë është shembull i mirë për kombinimin e këtyre dy kushteve.<br />
Ishte përfshirë eksistimi i elitës së kundër politike anë e mbanë shtetit,<br />
krysisht lëvizja “Solidarnost” e cila depërtoi në shoqëri, nuk u eliminua<br />
gjatë dekadës të së drejtës materiale dhe mund të shërbente si elitë<br />
politike efektive kundërshtare në nivel të shtetit (në vend se siç ndodhi<br />
në në disa raste të tjera, e mbyllur vetëm disa disidentë, të imponuar<br />
menjëherë në kierarkinë më të lartë kombëtare të pushtetit). Kjo elitë,<br />
ndërkaq, qe përkrahur nga prania e pushtetit moral, e aftë të kultivojë<br />
vullnetin shoqëror për t’u sakrifikuar, apo më drejtë- të Kishës katolike.<br />
Përveç kësaj, një lider sharmant, i cili gëzonte autorizime të posaçme në<br />
kuadër të klasës që kishte gjasa më të mëdha të sakrifikohet si viktimë<br />
shoqërore, e përsonalizoi ndryshimin politik. Një klasë e lirë e<br />
fshatarëve dhe ekonomija e madhe e nëntokës siguruan përfaqësim<br />
ekonomik të ligjit të ofertës dhe të konsumimit prejse kontrolli i<br />
çmimeve u mënjanua ashtu si edhe dotanacionet. Përfundimisht, Polonia<br />
nxorri dobi nga ndihma që iu dha në kulturën afariste sipërfaqësore nga<br />
ana e dijasporës së angazhuar, e përbërë nga dhjetë million polakë që<br />
jetojnë jashtë vendit. 156<br />
Numërimi i këtyre faktorëve paraqet se qasja polake ndoshta<br />
është shembullore, por njëkohësisht ajo është edhe e jashtëzakonshme.<br />
Në mungesë të ndonjë kombinimi të kohezionit politik, obligim dhe<br />
koncenzus të joshjes dhe përgjegjësisë ekonomike, shok terapija me<br />
siguri se do të krijojë konflikt politik dhe kaos ekonomik, me monopole<br />
të pozicionuara mirë që do të shfrytëzojnë përparësinë e liberalizimit të<br />
çmimeve për të rritur ato, me çrast stimulohet infalacioni.<br />
Konstatimi i përgjithshëm në lidhje me rikonstruimin<br />
postkomunist niset nga kjo pikë e fundit: nuk duhet të përjashtohen<br />
strategjitë e transformacionit të cilat përfshinë lëvizje më të ngadalshme<br />
nëpr fazat e domosdoshme të cilat varen nga udheqaj eksistuese<br />
qeveritare, në vend se pastër thjeshtë nga çlirimi i forcave të pavarura<br />
dhe dinamike tregëtare. 157<br />
156<br />
Klark M. (1994) Paece and World Security Studies<br />
157<br />
Ibidem<br />
135
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
136<br />
1.8. Toleranca politike si faktor për ndërtimin e<br />
mardhënjeve të brendëshme për ruajtjen e paqes dhe<br />
sigurisë në Republikën e Maqedonisë<br />
Në teroinë dhe praktikën bashkohore politike konsiderohet se në<br />
vendet me demokraci të zhvilluar dhe traditë të gjatë parlamentare<br />
fenomeni i çvendosjes së raproteve politkë- forcë, paqe dhe siguri nuk<br />
është i mundshëm ose mundësia është sjellë në nivelin më të ulët, ndërsa<br />
ne vendet me regjime autoritare, me demokraci të pazhvilluar dhe pa<br />
traditë parlamentare, mundësia për dominim të forcës ndaj politikës<br />
është më e madhe dhe në praktikë paraqitet shpesh.<br />
Mund të konkludohet se forca ushtarake do të luajë rrol të<br />
rëndësishëm politik në të gjitha mardhënjet, veçanërisht në krijimin e<br />
politikës së shtetit gjerë atëherë kur ai do të jetë në funkcion të<br />
interesave strategjike, të politikës së jashtme, të politikës së brendëshme,<br />
ekonomike, mbrojtëse, të sigurisë dhe të interesave të tjera të shtetit. Sa<br />
më shumë faktori politik dhe pushteti politik do t’i zgjidh me me mjete<br />
politike, aq më shumë do të rritet fuqia politike ndaj forcës, dërisa më në<br />
fund ajo të mënjanohet të ushtrojë funkcionin e vet, ndërsa ajo është<br />
ruajtja e pavarsisë së shtetit dhe e integritetit të tij territorial.<br />
Sugjestionet në këtë plan do të ishin që të shfrytëzoheshin deri<br />
në fund përvojat e shteteve me traditë dhe demokraci të gjatë<br />
parlamentare si dhe të shmangen të gjitha mundësitë e shfrytëzimit për<br />
të keq të çfardo lloj force, e cila më tutje, pa përjashtim, nëse është e<br />
tillë do të kërkojë edhe rrol politik në shoqëri.<br />
Në kontekst të përkufizimit të forcës politike të një shteti<br />
paraqitet edhe forca ushtarake, me numër më e madhe, më e roganizuar,<br />
më e paisur dhe më e përgatitur për veprime të ndryshme, duke përfshirë<br />
edhe luftrat, së kendemi ajo mund të vehet edhe në shërbim të fuqisë së<br />
përgjithshme ose si forcë shtetit që mund të përdoret ose të keqpërdoret.<br />
Përvoja dhe praktika politike tregonë se për stabilitetin e shtetit nuk<br />
është vendimtare forca, porse ndikim kanë edhe parametra të tjerë siç<br />
janë: shkalla e demokracisë, respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut,<br />
mardhënjet ndëretnike, gjendja ekonomike dhe sociale etj. Kështu duhet<br />
të shmanget praktika e shteteve jo demokratike dhe regjimeve autoritarë<br />
të cilët shpesh e kanë përdorur forcën për të ruajtur rendin juridik i<br />
përcaktuar me kushtetutat e tyre. Duhet të pranohen shembujt e shteteve<br />
që janë demokratike dhe të cilat forcën e kanë praktikuar në mënyrë
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
shumë restrictive, për qëllime të caktuara saktë dhe sipas një procedure<br />
të përcaktuar rreptë.<br />
Sipas kësaj, Republika e Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe<br />
sovran, duhet të përcaktojë politikën e vet të mbrojtjes me të cilën do të<br />
saktësosheshin saktë interesat kombëtar, të përkufizuara hollësisht, për<br />
të cilat shteti, në pajtim me resurset disponuese, do të organizojë<br />
sistemin e mbrojtjes.<br />
Interesat e mundshëm shtetëror që duhet të jenë politikë zyrtare<br />
pas të cilave do të qëndrojë Republika e Maqedonisë do të ishin:<br />
“…Stabilizimi i situatës politike, stabilizimi i raporteve ndëretnike dhe<br />
përforcimi i pozitës ndërkombëtare të Republikës së Maqedonisë, si<br />
shtet i pavarur dhe Sovran; ngritja e autoritetit të vendit në si në planin<br />
rajonal ashtu edhe në atë global; struktuimi gradual i sistemit për<br />
mbrojtje sipas standardeve të NATO-s për një siguri efikase, përgatitjet<br />
e përhershme të qytetarëve sipas Ligjit të mbrojtjes; zhvillimi i<br />
mardhënjeve demokratike dhe përparimit të përhershëm të të drejtave<br />
dhe lirive të njeriut dhe shndërrimi i tyre në faktor motivues për<br />
mbrojtjen dhe sigurinë e vlerave themelore të shtetit; përmirësimi<br />
permanent i bazës materiale dhe sigurisë sociale të qytetarëve nëprmjet<br />
zhvillimit ekonomik dhe ekonomisë së tregut; kultivimi i përhershëm i<br />
mardhënjeve të fqinjësisë së mirë dhe të mardhënjeve në rajon si<br />
supozim esencial për ruajtjen e paqës dhe sigurisë; asocimi në strukturat<br />
politike, ekonomike dhe ushtarake evropjane dhe ndërkombëtare BE dhe<br />
NATO, për çka do të vërtetohet se është interes shtetror. 158<br />
Në planin e mardhënjeve të brendëshme, për ruajtjen e sigurisë,<br />
Republika e Maqedonisë, gjithsesi duhet edhe më tutje t’i mbrojë të<br />
rejtat e njeriut, veçanërisht barazinë e të gjthë qytetarëve, pa marrë<br />
parasysh përkatësinë e tyre nacionale.<br />
1.9. Pozita politke dhe politiko-ushtarake<br />
e Republikës së Maqedonisë<br />
Në këtë pjesë, segmented hemelore që do të jenë objekt studimi,<br />
janë sistmi politik dhe politika e jashtme e Republikës së Maqeodnisë<br />
nga aspekti i pozitës së sajë politike dhe faktorit demografik, si një nga<br />
determinuesit e zgjidhjes doktrinare-strategjike të konceprit mbrojtës të<br />
158<br />
Trajan Gocevski, Tendenca bashkohore të mbrojtjes, Kumanovë, 1997<br />
137
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
shtetit. Çështjet të cilat kanë të bëjnë me shtetin në raport me zhvillimin<br />
e raporteve mbrojtëse janë:<br />
- Pikëpamjet doktrinare-strategjike mbrojtëse;<br />
- Përcaktimet në raport me obligimet e qyterëve;<br />
- Koncepti dhe qëndrimet e mbrojtjes civile;<br />
- Përcaktimet dhe qëndrimet për organizimin e mbrojtjes sipas<br />
parametrave të ofruara nga NATO, dhe<br />
- Përcaktimet kombëtare doktrinare-strategjike në lidhje me<br />
aftësimin e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë për mbrojtje dhe<br />
siguri, do të jenë objekt edhe të studimeve të mëtejshme.<br />
Sistemi shoqëroro- politik dhe politika e jashtme e Maqedonisë.<br />
Pasi politika e brendshme dhe e jashtme janë të lidhura ngushtë<br />
dhe janë komplementare, është e zakonshme që ndikimi i tyre në pozitën<br />
–ushtarake-politike të shqyrtohet në mënyrë integrale dhe reciprokisht.<br />
Por, por për disa shkaqe metodologjike dhe shpesh edhe praktike,<br />
sidomos me theksimin e disa veçorive të caktuara të këtyre dy<br />
segmenteve, do të shqyrtohen tri çështjet sa vijojnë:<br />
-ndikimi i ndërsjellë i sistemit shoqëroro-politik dhe politika e<br />
jashtme në pozitën ushtarake-politike të Republikës së Maqedonisë,<br />
-ndikimi i sistemit shoqëroro politik në pozitën ushtarakepolitike,<br />
-ndikimi i politikës së jashtme të Maqedonisë në pozitën<br />
ushtarake-politike,<br />
Politika integrale e sigurisë së Republikës së Maqedonisë<br />
parasheh:<br />
1. Integrimin politik dhe ekonomik në Unionin evropjan dhe në<br />
NATO. Anëtarësimi i barabartë në Bashkimin evropjan dhe në NATO<br />
është qëllim strategjik i Republikës së Maqedonisë dhe përpiqet që të<br />
aftësohet në përshtatje me sistemiet ekonomike, politike dhe të sigurisë,<br />
krijohen dispozitat e nevojshme për anëtarësim në të gjitha organizatat<br />
dhe asociacionet politike dhe ekonomike ndërkombëtare.<br />
2. Integrimi politik, përkatëisht ushtarak në sistemet kolektive të<br />
mbrojtjes dhe sigurisë- OKB, OSBE, BE, iniciativën Partneritet për paqe<br />
dhe NATO, si aleancë ushtarake. Këto qëllime strategjike janë në pajtim<br />
me interesat strategjike për integrim në Evropë dhe integrim në<br />
138
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
strukturat politike të Atlantikut verior, si dhe në sistemet e tyre kolektive<br />
të mbrojtjes.<br />
3. Në Republikën e Maqedonisë është kryer transformimi<br />
(kushtetues dhe ligjor) i sistemit politik me kalimin në demokraci<br />
parlamentare dhe darje të pushteteve në ligjvnënës, eksekutiv dhe<br />
gjyqësor dhe të pushtetit vendor. Mbrojtja e të drejtave qytetare<br />
konsiderohet si faktor i pandarë i sigurisë së Republikës së Maqedonisë.<br />
Mbrojtja e të dretjave të qytarëve është mbështetur në Kartën e<br />
Kombeve të Bashkuara, Dokumentit të Helsinkit dhe Hagës, të OSBEsë,<br />
dhe në dokumentat e Këshillit të Evropës.<br />
4. Mbajtja e mardhënjeve të barabarta me të gjithë fqinjët.<br />
Republika e Maqedonisë zhvillon bashkëpunim me vendet fqinjë, si dhe<br />
me shumë vende të tjera të rajonit me të cilët ka mardhënje diplomatike,<br />
me respektimin e parimit për mosndryshimin e kufinjëve me forcë,<br />
mospërzjerje në punët e brendëshme me përkrahje të të gjithë<br />
standarteve ndërkombëtare.<br />
5. Zhvillimin e sistemit të vet të mbrojtjes. Mbrojtja e<br />
Republikës së Maqedonisë organizohet si sistem për mbrojtjen e<br />
pavarsisë dhe integritetit territorial të saj, me çka ky sistem ka vetëm<br />
karakter mbrojtës. Forcat e armatosura duhet të dimenzionohen sipas<br />
standardeve të BE dhe NATO-s. 159<br />
159 Trajan Gocevski, Fillet e sistemit të mbrojtjes kombëtare, faqe 356-358,<br />
Kumanovë, 1998<br />
139
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
140
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kreu i gjashtë VI<br />
Konfliktet dhe luftërat si fenomene Shoqërore<br />
Pengimi dhe zgjidhja e tyre<br />
1. Konfliktet si dukuri shoqërore<br />
Në historinë e njerëzimit gjithnjë kanë ekzistuar moskuptime,<br />
kundërshtime të caktuara si dhe ndarje në baza të ndryshme. Të gjitha<br />
këto dukuri dhe shkaqe gjatë historisë së zhvillimit njerëzor, janë<br />
paraqitur dhe zhvilluar në forma të ndryshme dhe mënyra të ndryshme.<br />
Është e ditur së në procesin zhvillimor të zhvillimit të shoqërisë në<br />
përgjithësi këto dukuri të moskuptimeve, mospajtimeve, kundërshtimeve<br />
etj, janë shënuar me të njëjtën fjalë si konflikt. Në kontekst të<br />
modifikimeve mund të rradhiten edhe format dhe llojet e caktuara të<br />
konflikteve dhe dhunës, të cilat gjithsesi paraqesin temën kulminante të<br />
analizave në lëmin e studimeve socilogjike, të shkencave politike,<br />
juridike, defendologjisë etj. Se për të egzistuar konflikti, në te duhet të<br />
bëjnë pjesë dy palë të konfrontuara, dhe varësisht nga palët të<br />
konfrontuara, konflikti mund të jetë: interpersonal (në mes individëve),<br />
intergrupor (në mes grupeve) dhe brenda grupor.<br />
Pas përfundimit të luftës së ftohtë dominojnë termat si<br />
tripolaritet, univerzalizmi ose sistem i ri i mardhënjeve ndërkombëtare,<br />
rend i ri ndërkombëtar etj. Si të vlerësohet rëndësia shkencore dhe<br />
politike e të gjitha këtyre termave, mbetet i pakontestueshëm fakti se<br />
karakteristika qendrore e sistemit ndërkombëtar është struktura e<br />
ndryshuar e forcës. Kompozimi i këtillë i skenës globale ndërkombëtare<br />
mund të trajtohet si pasojë e një procesi të gjerë të decentralizuar në të<br />
cilin pozitë të rëndësishme zë bashkimi i Gjermanisë, rënja e Bashkimit<br />
Sovjetik dhe Traktatit të Varshavës, dezintegrimi i Çekosllovakisë dhe<br />
RSF të Jugosllavisë.<br />
Edhe pas kësaj periudhe, lloje të ndryshme të konflikteve vazhdojnë<br />
të jenë si dukuri prezente, dhe shpesh herë trajtohen si kërcënim i ri për<br />
paqen dhe sigurinë, ajo që mund ta pranojmë si diç të re, ka të bëjë me<br />
ekzistimin e vatrave të tilla të krizës dhe konfliktit në ish shtetet<br />
autoritare të Evropës lindore, Bashkimit Sovjetik dhe në hapsirën e<br />
141
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Ballkanit por edhe në regjione të tjera të botës. Situatat e brendëshme, të<br />
cilat në këto shtete paraqesin gjeneratorin e mundshëm të konflikteve.<br />
Prandaj nuk është azgjë e re për ekzistimin e konflikteve të këtilla, por<br />
risi është synimi dhe dëshira se, në rendin e ri botëror bëhen angazhime<br />
serioze nga OKB-ja, UE, NATO, KE, OBSE, për të bërë diçka rreth<br />
evitimit dhe zgjidhjes së konflikteve në përgjithsi.<br />
Konfliktet vazhdojnë të paraqesin rrezik, dhe se shoqëria bashkohore<br />
edhe më tej mund të vëhet para një sprove, edhe pse mund të jenë<br />
konflite me përmasa lokale-regjionale, apo edhe si konflikt i brendshëm<br />
i një shteti, por që mund të ndikojnë në marrëdhënjet ndërkombëtare.<br />
Konfliktet shoqërore janë forma të ndërveprimit të palëve<br />
shoqërore të konfrontuara, grupeve, individëve, institucioneve, shteteve,<br />
subjekteve me pozicione dhe interesa të ndryshme, me pikëpamje dhe<br />
synime të kundërta. 160<br />
Shkaqet kryesore për paraqitjen e konflikteve mund të<br />
kategorizohen në tri nivele:<br />
1. Konflikte përshakak të resurseve të kufizuara, (dy individ ose<br />
dy grupe dëshërojnë diçka të njejtë, por është e dukshme se ajo nuk<br />
është e mjaftueshme për dy palët)<br />
2. Konflikte përshkak të nevojave të paknaqura themelore,<br />
(mund të jenë të natyrës së ndryshme psikologjike dhe biologjike,<br />
përshembull nevoja për sigurim, nevoja për përkatësi, nevoja për ujë,<br />
ushqim, strehim etj) dhe<br />
3. Konflikte përshkak vlerave 161 të ndryshme (cilat punë dhe cilat<br />
ide janë të drejta, janë të rëndësishme, të dobishme dhe të mira, dhe cilat<br />
nuk janë.<br />
Egzistojnë edhe shkaqe të tjera, si faktor nxitës, për lindjen e<br />
konflikteve në jetën e përditshme, në mes individëve dhe grupeve të<br />
ndryshme, me të cilët më tepër merret më tepër shkenca psikologjisë.<br />
Ndër burimet e tilla janë: paragjykimet, stereotipet, marrëdhënjet e më<br />
parshme mes dy palëve të konfrontuara etj.<br />
160 Fehmi Agani, Toleranca dhe konfliktet shoqërore, Thema 15, faqe 27,<br />
Prishtinë 1997<br />
161 Agnesh Heler, Vlerat dhe kërkesat, Beograd, 1981.<br />
”Me fjalën vlera duhet kuptuar, cilësinë, që ne u japim objekteve brenda sistemit shoqëror, në të cilin<br />
subjektet bëjnë përpjekje për të realizuar ndonjë nevojë individuale apo shoqërore. (Nocioni i vlerës mund të<br />
definohet në drejtime të veçanta të Sociologjisë) Vlerat manifestohen edhe si vlera objektive, instrumentale,<br />
konsumuese, vklera këmbyese, subjective etj. Sistemi i vlerave formohet gjat jetës nëpërmjet ndikimeve më<br />
gjëra kulturore, edukimi familjar, përvojës vetanake dhe përfaqëson standard i cili udhëheq me veprimet e<br />
njerëzve)<br />
142
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1.1. Përcaktimi konceptual i konflikteve<br />
Në bisedën e përditshme me fjalën konflikt shpesh nënkuptohet<br />
përleshja ndërmjet dy ose më shumë njerëzve ose grupeve, të cilët<br />
përdorin forcën, si mjet për të fituar ose për t’u mbrojtur. 162 Pastaj,<br />
përdorim force shpesh nënkupton shkaktim të lëndimit trupor ose dëmit,<br />
edhepse shpesh pranohet se është e mundshme të flitet për zbatim të<br />
dhunës psikologjike ndaj kundërshtarëve. Një përcaktim i këtillë i<br />
konfliktit është mjaft i kufizuar, prandaj edhe i gabueshëm, sepse mund<br />
të eksistojë konflikt i vërtetë edhe atëherë kur njëra palë e pjesëmarrësve<br />
nuk manifeston sjellje të dhunëshme.<br />
Përkundër faktit se konfliktet janë pjesë përbërëse e jetës së<br />
përditshme, të paktë janë ata të cilët janë të gadshëm të pranojnë se<br />
gjithnjë ballafaqohen dhe aktivishtë marrin pjesë në konflikte. Mendoni<br />
se çfarë mund të kuptoni me fjalën konflikt. Kur do të dëgjoni, me siguri<br />
se do të mendoni se keni të bëni me fjalët që i përmendëm më lart, të<br />
cilat i hasnin shumë shpeshë njerëzit e moshave të ndryshme dhe viseve<br />
të ndryshme anë e mbanë rruzullit të Tokës. 163<br />
Gjersa nuk kuptohet se konflikti është problem i përbashkët që<br />
mund të zgjidhet vetëm me përpjekje dhe bashkëpunim të përbashkët, të<br />
dya palët në konflikt nuk mund të fitojnë. 164 Në literaturën profesinale<br />
mund të hasen shumë përkufizime për konfliktin. Disa prej tyre<br />
theksojnë sjelljen e pjesëmarrësve në konflikt (qoftë kur kemi të bëjmë<br />
me qëndresë të fshehur ose agression të hapur), dikush përqëndrohet në<br />
burimin e konfliktit (siç janë mjetet e kufizuara ose interesat e kundërta),<br />
të tjerët marrin qëndrimet dhe ndjenjat që paraqiten në konflikt (siç janë<br />
stereotipet, armiqësitë).<br />
Përkufizimi që do t’i përmblidhte të gjitha aspektet themelore të<br />
konfliktit duhet të përqëndrohet në në tre përbërësit themelor të tij:<br />
- palën në konflik,<br />
- sjellja konfliktuoze dhe<br />
162 J.S Fridrih, dallon tri forma të detyrimeve, fizike -forcë të madhe, zbatimin<br />
e akcionit ushtark dhe akcionin e policisë.<br />
163 “Çështë konflikti? Konflikti është: grindje, mosdurim, urrejtje, rrahje, moskuptim, hidhërim, përleshje,<br />
mllef, dështim, gabimi, dhunë, mosshtegdalje, betejë, dhembje, frikësim, shkatërrim, mosbesim, zhdukje,<br />
luftë, armiqësi, humbje.” Shih: Violeta Petroska Beshka, Konfliktet, faqe,2-5, Shkup, 1995<br />
164 Violeta Petrovska, Beshka, Konfliktet, faqe 55, Fakulteti Filozofik,<br />
Shkup 1995<br />
143
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
- interesat konfliktuoze.<br />
Domethënë, konflikti është rezultat i ekztistimit në të njëtën kohë<br />
të interesave konfliktuoze dhe i sjelljes konfliktuoze ndërmjet palëve në<br />
konflikt. Me rëndësi jashtëzakonisht të madhe është shmangëja nga<br />
konfliktet, që me përgjegjësi politike të gjenden forca që do të japin<br />
koncept real politik për respektimin e institucioneve demokratike të<br />
sistemit, për tolerancë ndërnacionale, tolerancën fetare etj. Për<br />
tejkalimin e mosmarrëveshjeve eventuale.<br />
Stabilitetin, sigurinë dhe paqen në shumë raste, individët, grupe<br />
të caktuara, nuk e kuptuan si konstantë e mbështetur në parimet e<br />
barazisë qytetare, mirëkuptimit ndëretnik dhe tolerancën politike, si<br />
mundësi reale për të shkuar në një të ardhme me përspektive, me<br />
aspirata demokratike e mbështetur në paqën.<br />
1. 2. Llojet e konflikteve<br />
Barton vendos lidhjen ndërmjet frustacioneve dhe nevojave<br />
themelore për identitet, si dhe për siguri dhe qëllime të tjera<br />
(përshembull njohja, autonomia, dinjiteti). Sipas tij teoria e nevojave<br />
njerëzore kosideron… se ka disa nevoja të caktuara antologjike dhe<br />
gjenetike ndaj të cilat synon dhe se procesi i socializimit, nëse nuk është<br />
kompatibil me këto nevoja njerëzore, shkakton shqetësim dhe sjellje<br />
antisociale individuale dhe grupore. Individët nuk mund të socializohen<br />
me sjelljet që e shkatërron identitetin e tyre dhe nevojat e tjera, prandaj<br />
duhet të reagojnë kundër rrethimit që e bënë ajo.<br />
Sjellja, që është jashtë frustacioneve të këtyre bazave dhe<br />
nevojave shpesh do të duket agresive dhe kontraproduktive. Por<br />
kuptohet në këtë kotekst, disa autorë nënvizojnë lidhshmërinë e<br />
konflikteve etnike me “frikën e zhdukjes kolektive” duke konsideruar<br />
se nuk është befasuese se ajo që “deri dje nuk kishte zgjidhje për asnjë<br />
konflikt multietnik dhe multikulturor. Konfliktet etnike dhe kulturore<br />
paraqiten dhe bëhen pjesë përbërëse e pjesës së sistemit sociopolitik ose<br />
shpërthejnë, duke u udhequr nga dhuna dhe destrukcioni i sistemit”. 165<br />
Në këtë punim do të përmenden vetëm disa nga klasifikimet e<br />
konflikteve.<br />
165<br />
Huntiglon Samuel, Konflikti i civilizimeve dhe vendosja e redit botror,<br />
Zagreb, 1998<br />
144
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
1. 3. Ndarja e konfikteve sipas fazave të zhvillimit<br />
( sipas Ralf Dahrendorf-it)<br />
Faza e konfliktit latent: Nëse një grup shoqëror është në<br />
konfrontim objektiv me grupe të tjera, por për këte nuk është i<br />
vetëdijshëm.<br />
Faza e konfliktit të manifestuar: Kur grupi shoqëror bëhet i<br />
vetëdishëm për konfliktin e tij me grupe të tjera, konflikti shëndërrohet<br />
nga konflikti latent në konflikt të manifestuar<br />
Konflikte sistemore dhe të akomoduara<br />
Në këtë llojë të konflikteve, krijohen bindje të tjera nga ato të<br />
sociologëve të teorive sociale funkcionaliste, (sistemi shoqëror,<br />
integrimi, ekuilibri, kontrolli shoqëror dhe socializmi) pikëpamje e cilat<br />
vetëm koncenzusin dhe harmoninë i shihnin si stabilitet, kurse konfliktet<br />
si anomalitet dhe patologji. Një lëvëzje e re e hulumtuesve nga lëmia e<br />
sociologjisë dhe të shkencave të tjera shoqërore, orjentohet në<br />
promovimin e lehtë të një ideje tjetër se, në disa momente konfliktet nuk<br />
mund të vlerësohen vetëm nga aspekti dezintegrimeve dhe rrënimeve,<br />
por konfliktet mund të paraqesin në momente edhe diçka pozitive, si<br />
ndriçimin e problemeve dhe kërkesave dhe interesave shoqërore, ku<br />
mund të koptohen si faktor të ndryshimeve pozitive.<br />
Konfliktet sistemore: ndodhin atëherë kur grupe të caktuara që<br />
janë në konflikt e mohojnë ose e kontestojnë një sistem si tërësi,<br />
institucionet dhe mekanizmat e tij themelore dhe marrëdhënijet e<br />
tërësishme që i krojon ai. Në këto rrethana, janë të mundshme dy<br />
kategori të manifestimit njëra mund të jet insistimet e pushtetit, apo<br />
sistemit si tërësi të bëjë institucionalizimin, ndërsa forma tjetër është<br />
manipulimi me konfliktin brenda tërësisë së vet.<br />
Konfliktet e akomoduara: ndodhin duke krijuar një baraz<br />
peshë- ekuilibër forcash dhe duke ndarë të mirat apo ato për të cilat lind<br />
konflikti, duke i ndarë grupet; ose, më në fund duke u transformuar palët<br />
në konflikt dhe duke u tejkaluar konfliktin. 166<br />
166 Sipas: V. Goati, Vepër e cituar, 354, Marr nga Toleranca dhe konfliktet<br />
shoqërore, faqe 32, Prishtinë 1997<br />
145
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1. 4 Konflikti ndërkombëtar<br />
Hulumtuesit e konflikteve nisen nga pozita se proceset politike<br />
dhe sociale mund të hulumtohen tërësisht si kombinime të ndryshme të<br />
konflikteve dhe kooperimeve. Në këtë kuptim, hulumtuesit e<br />
konflikteve edhe përkundër faktit se paraqiten në nivele krejtësisht të<br />
ndryshme (nga interindividuale deri në ndërkombëtare), anjëherë nuk<br />
kanë cilësi të nevojshme të përbashkëta që ti arsyetojnë studimet që<br />
kufizohen në një fushë të caktuar. Nga ky konstatim Miçel e thekson<br />
qëndrimin se “konfliktet, si fenomene fundamentale të ngjajshme,<br />
paraqiten në shoqëri, ndërsa lufta është vetëm rast i posaçëm i këtij<br />
fenomeni të përgjithshëm. Si plotësim i kësaj është edhe argumenti se<br />
konfliktet ndërkombëtare dhe të brendëshme janë aq shumë të lidhur, që<br />
në praktikë është e pamundur të ndahen. Së kendejmi paraqiten<br />
vështirësi në shumë sfera, por me rëndësi të veçantë është ajo me të<br />
cilën paraqiten qëndrimet politike për konfliktet si fenomen që e<br />
gjurmojnë hulumtuesit e konflikteve. Hulumtuesit e dukurive shoqërore,<br />
në të kaluarën e nisnin aktivitetin e vet me supozimin se konflikti<br />
ndërkombëtar është rezultat i forcës, i cili edhe për nga gjeneza e vet<br />
edhe për nga dinamika e vet, është unikat për sistemin ndërkombëtar.<br />
Sipas kësaj, mardhënjet ndërkombëtare në kuptimin e konfliktit ose<br />
kooperimit duhet të hulumtohen si fenomene individuale, pa referenca<br />
ndaj sociologjisë ose psikologjisë sociale. Përkundër kësaj hulumtuesit e<br />
konflikteve konsiderojnë se konfliktet eksistojnë në përvojën e njeriut,<br />
duke u shfaqur nga nivelet individuale, drupore, shtetërore deri në atë<br />
ndërkombëtare dhe kërkon hulumtim komparativ kudo që të parqitet. 167<br />
1. 5. Konfliktet kronike<br />
Në praktikë paraqiten konflikte të ndryshme që zgjasin më gjatë<br />
dhe përcillen nga një gjeneratë në tjetrën. Ato jo rrallë marrin<br />
dimenzione historike, sepse nuk zgjidhen, kështu që mud të përfshijnë<br />
një bashkësi nacionale ose bashkësi ndërnacionale, grupe dhe të tjerë të<br />
cilët në këtë apo atë mënyrë çdo ditë janë të ngarkuar me atë konflikt.<br />
167 Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i<br />
konflikteve, Makedonska riznica, Kumanovë, 1999<br />
146
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Konfliktet kronike përcillen pothuejse çdokund në botë dhe janë në<br />
relacione të ndryshme, siç janë:<br />
- konflikte ndërmjet grupeve të ndryshme të moshave,<br />
- konflikte në bazë të përkatësisë fetare,<br />
- konflikte në baza etnike, racore apo gjuhësore,<br />
- konflikte ndërmjet vendeve fqinje,<br />
- konflikte rajonale, etj.<br />
Konfliktet kronike, sipas rregullit, mund të jenë frymëzuar nga<br />
këto shkaqe, “…shkaqe politike, ekonomike, ushtarake, sociale,<br />
demografike, fetare dhe shkaqe tjera të kombinuara… dhe me bindje<br />
mund të konstatohet se këto konflikte përcilën nga gjenerata në<br />
gjeneratë, me atë që në periudha të caktuara me intenzitet të zvogëluar,<br />
ndërsa në të tjerat – shkallëzohen. Konfliktet e këtilla janë karakteristike<br />
për shumë rajone të botës, dhe ndër to edhe të Ballkanit dhe afër tij, si<br />
një nga rajonet me intenzitet të lartë konflikti.” 168<br />
Zgjidhja e konflikteve kronike do të thotë përpjekje për të<br />
mbrojtur vlerat civilizuese të ndërtuara me dekada. Me këtë dëshirohet<br />
të ndërtohen koncepte, të ndërtohen rregulla, që nëprmjet bisedimeve të<br />
tejkalohen ato dhe të zgjidhen, e pastaj të ulen në dimenzione të<br />
durueshmërisë. Shembull i këtillë është përpjekja për zgjidhjen e<br />
konfliktit në Bosnë e Hercegovinë me Marrëveshjen e Dejtonit, e cila<br />
ofron zgjidhje që për herë të parë të zbatohet në praktikën e zgjidhjes së<br />
konflikteve. Por, përvojat tregojnë se me një marrëveshje të tillë në nivel<br />
ndërkombëtar kishte të bëjë edhe luftën- konfliktin e Kosovës, me<br />
Konferenca ndërkombëtare e Rambujes dhe e Parisit, në mes<br />
përfaqësuesve shqiptar të Kosovës dhe udhëheqësisë jugosllave me<br />
ndërmjetësim ndërkombëtar, (SHBA, NATO, UE) mars-prill 1999).<br />
Si shembull për zbatimin e bisedimeve për zgjidhjen e<br />
konflikteve kronike me të cilat ballafaqohet bashkësia ndërkombëtare,<br />
mund të përmenden këto: bisedimet ndërmjet Izraelit dhe Palestinës për<br />
autonominë e Palestinës, çështja irlandeze dhe Anglija, kriza e Gjirit,<br />
konflikti në Kosovë dhe në Jugosllavi, konflikti shqiptaro-maqedonas,<br />
kontesti maqedoni-grek rreth emrit dhe simbolet etj. Të gjitha këto i<br />
ngarkojnë mardhënjet reciproke, por edhe sigurinë ndërkombëtare,<br />
prandaj bëhen përjekje të mëdha për tejkalimin e tyre.<br />
168<br />
Mitko Kotovçevski, Burime të të cënimit të paqes dhe të sigurisë<br />
kombëtare, Qendra Ballkanike për paqe, Shkup, 1999.<br />
147
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Ka shumë qasje për mënjanimin e konflikteve kronike, me<br />
qëllim që të arrihet pajtim ndërmjet palëve në konflikt. Në literaturë ato<br />
janë klasifikuar në disa grupe:<br />
- qasje metodologjike;<br />
- qasje juridike;<br />
- të kërkuarit e së vërtetës historike për konfliktin;<br />
- rikonstruim i përbashkët i ngjarjeve dhe<br />
- qasje e kombinuar.<br />
Një nga mënyrat e tejkalimit të konflikteve është mundësia e<br />
transformimit. Nëpërmjet procedurave të ndryshme arrihet në njohuritë<br />
se si mund të plotësohen interesat themelore të palëve në konflikt, si<br />
bazë pa të cilën nuk ka zgjidhje, ndërsa pastaj i shtohen edhe elemntet e<br />
tjera që çojnë në pajtim.<br />
Për transfromimin e konflikteve kronike nevojitet pjesëmarrje e<br />
tre elementeve të strukturës shoqërore:<br />
- struktura të larta shtetrore;<br />
- shtresë e mesme e intelektualëve dhe e biznesmenëve dhe bazë<br />
e krijuar nga organizatat joqeveritare dhe qytetarët”. 169<br />
1. 6. Konflikti politik<br />
Konflikti politik është dukuri dhe process shoqëror në të cilat<br />
palët konfrontuese, nëprmjet manifestimeve të ndryshme, përpiqen të<br />
mbrojnë interesa të caktuara, përkatësisht të arrijnë qëllime të caktuara<br />
të cilat nuk mud të plotësohen në të njëjtën kohë. Nëpërmjet tij shihen<br />
qëllimet dhe karakteri i politikës si sistem i rrumbullaksimit të<br />
aspiratave dhe miteve në lidhje me ndryshimet që janë në vijim ose të<br />
cilat paralajmërohen. Duke u nisur nga kjo, konfrontimi politik (në<br />
kuptimin e praktikës të subjektit politik) mund të përcaktohet si<br />
shprehje e sjelljes politike (paraqitje ose refuzim) i orjentuar kundër<br />
palës kundërshtuese, me qëllim që të detyrohet të braktisë ose ti<br />
modifikojë qëllimet e veta. Në fakt, bëhet fjalë për sistemin e<br />
aktiviteteve politike, i cili ka qëllime të diferencuara dhe ka të bëjë në<br />
përputhje me bazat e dhëna në konceptin e caktuar politik, doktrinor<br />
dhe strategjik.<br />
169<br />
Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i<br />
konflikteve, Makedonska riznica, Kumanovë, 1999<br />
148
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Konflikti politik gjithnjë zhvillohet në një hapsirë konkrete<br />
politike dhe në kohë të caktuar. Ai paraqitet në lidhje me çështjet<br />
problematike të interesit publik, të cilat kanë arritur në në shkallën e<br />
duhur të opinionit publik, ndërsa zhvillohet në hapsirë të caktuar dhe në<br />
periudhën e relevancës politike të çështjeve dhe prblemeve që janë si<br />
shkaqe të paraqitjes së tij.<br />
Kur bëhet fjalë për rrjedhën e konfliktit politik, parë nga prizmi i<br />
pjesëmarrësve në konflikt, në të mund:<br />
- njëra palë të humbë ndërsa tjetra të fitojë;<br />
- të dya palët të fitojnë, dhe<br />
- të dya palët të humbin.<br />
Në rastin e parë, faktor vendimtar është forca e palëve<br />
kundërshtuese, në të dytin aftësia për të arritur kompromis, ndërsa në të<br />
tretin vjenë në shprehje “kokfortësia” dhe paaftësia t’i jepet fund<br />
diçkaje që ka pasoja negative për të dya palët. Sido që të jetë, duke folur<br />
për rrjedhën e konfliktit politik, kihet parasush se:<br />
1. Në konfliktet ku rrjedha është ose fiton ose humb për të dya<br />
palët, çdoherë njëra palë fiton ose humb më shumë nga tjetra;<br />
2. Fitimi ose humbja, nga njëra anë, janë objektivisht fakte<br />
vlerësuese, por nga ana tjetër për to vendimtare është baza e perceptimit<br />
personal të konfliktit nga ana e subjektit dhe në bazë të vlerësimit të tij<br />
se çfarë fitohet (ose humbet). Me këtë rast, ai si kriter i ka qëllimet e<br />
veta dhe atë që e fiton (ose humb) pala kundërshtare.<br />
3. Ajo që në moment duket si fitore (fitim) ose si humbje<br />
(ngadhnjim), gjithashtu në staza të mesme ose të gjata, mund të jetë i<br />
kundërt”. 170<br />
2. Lufta si fenomen shoqëroro- historik<br />
Lufta paraqitet si dukuri shoqërore e cila manifestohet nëpërmjet<br />
konflikteve në mes shteteve, në të cilën përdoret në mënyrë masive dhuna e<br />
organizuar e armatosur dhe zhvillohet lufta e armatosur. 171 Luftërat<br />
paraqesin shkallën më të lart konfliktit. Nga ky konstatim Miçel e thekson<br />
qëndrimin se “konfliktet, si fenomene fundamentale të ngjajshme, paraqiten<br />
në shoqëri, ndërsa lufta është vetëm rast i posaçëm i këtij fenomeni të<br />
170<br />
Trajan Gocevski, Tendenca bashkohore në mbrojtje, Kumanovë, 1997<br />
171<br />
Ali Dida, Fillet e Siciologjisë, (faqe 203-209)<br />
Univerziteti i Tetovës, Tetovë, 1997<br />
149
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
përgjithshëm” 172 . Lufta nga shumë teorikë, definohet si vazhdim i politikës<br />
por me mjete të dhunës. 173 Rreth kësa çështje në doktrinat ushtarake<br />
tregohen teori të ndryshme, por gjat klasifikimit të gjithë nisen nga disa<br />
kriteriume themelore, me çka më të njohur janë:<br />
- Qëllimet ushtarako-politike të luftës,<br />
- Numri i vendeve të cilat marrin pjesë,<br />
- Forcat dhe mjetet të cilat marrin pjesë dhe<br />
- Hapsira në të cilën zhvillohet lufta.<br />
2.1. Paraqitja e teorive për luftërat dhe esencën shoqëroro-historike<br />
të tyre, ashtu si edhe kanë kaluar periudhat e zhvillit shoqëror të<br />
njerëzimit. 174<br />
Diçka më tepër njohuri për botkuptimet ndaj luftrave në kohën e<br />
para erës sonë, kanë dhënë mendimtarët e Greqisë antike: Herakliti, Platoni,<br />
Aristoteli, Tukitid etj.<br />
Herakliti (530-470) i arsyetonte luftërat, duke i dhënë botkuptimet<br />
për luftërat nga këndi i tij i koncepcionit filozofik, sipas së cilit “lufta e<br />
kundërshtimeve është forcë motorike e zhvillimit”. Ky i arsyetonte luftërat<br />
për përfitimin e robërve, të cilët sipas tij, qytetarëve të lirë iu mundëson të<br />
mirren me filozofinë, astronominë dhe me shkenca të tjera. Herakliti mandej<br />
për luftërat thot se “janë babë dhe mbret, lufta disa i bënë robër, disa i bënë<br />
njerëz, disa i bën robër dhe disa qytetar të lirë”. Poashtu edhe Platoni ( 427-<br />
347) është njëri nga mendimtarët e Greqisë antike i cili pak më shumë u<br />
muarr me problemet e luftës dhe ndërlidhja e saj me politikën dhe shtetin.<br />
Platoni për luftërat thotë se “luftërat janë si veti natyrore e popujve, dhe se<br />
luftimi është detyrë e pashmangëshme e shtetit”. Në botkuptimet e Platonit<br />
hasen edhe mendime kritike për luftërat në kuptimin se: ”luftërat nuk kanë<br />
kurrfarë vlere, dhe sipas këtij qëllimi çdo shtet grek duhet ketë zhvillim<br />
paqësor”. Ndërsa Aristoteli (382-332) luftërat i llogaritëte “si diçka e<br />
detyrueshme dhe të pa shmangëshme”, por megjithate edhe ai nuk<br />
mendonte se çdo luftë është e arsyeshme apo edhe mund të arsyetohet.<br />
Kuptohet se në teorinë për luftërat egzistojnë edhe shumë mendime të cilat<br />
172 Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i<br />
konflikteve, Kumanovë, 1999<br />
173<br />
Polemologjia, (nga greqishtja polemos- që ka kuptimin e luftës- betejës)<br />
është shkencë mbi luftën, që nënkupton strategjinë dhe taktikën luftarake.<br />
174<br />
Shih më gjërësisht: Ante Fiamengo, (Preardhja e luftrave) Bazat e<br />
sociologjisë së përgjithshme, Prishtinë, 1984<br />
150
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
mund të llogariten edhe sot si botkuptime me relevancë për hulumtimin e<br />
dukurive të cilat nxisin apo edhe sjellin momente të luftës, si mjet për<br />
zgjedhjen e konfliteve apo mosmarrëveshjeve të natyrave të ndryshme të<br />
cilat nuk kanë arritur të i zgjedhin me mjete paqsore.<br />
Në mesjetë pikëpamjtet për esencën e luftrave, ishte karekteristike<br />
se ato mendoheshin si dëshirë e zotit. Në shekullin mesjetar shoqëria<br />
konsiderohej si krijes e një fuqie mbinatyrore, natyrisht edhe pikëpamjet<br />
mbi shoqërinë dhe luftërat si fenomene shoqërore, janë të nënshtruara<br />
ideologjisë sunduese me pak përjashtime, (përjashtim nga kjo pikëpamje<br />
paraqet dejetari arab Ibn Haldun (1332 – 1406).<br />
Ndër mendimtarët e kohës së re që dhanë botkuptimet e tyre, është<br />
edhe Nikolo Makijaveli (1469–1527), sidomos në veprën e tij “Sundimtari”<br />
mund të veçohet thënja e tij se “në politikë është e lejuar çdo gjë, edhe<br />
mjetet jo morale, vetëm të arrihen qëllime të caktuara, që as qëllimi nuk<br />
është i detyruar të jetë i moralshëm”. Makijaveli llogaritej si idelog i unitetit<br />
kombëtar për bashkimin e trojeve të ndara të Italisë së atëhershme. Tomas<br />
Hobs (1588- 169) duke i dhënë mendimet për ndasitë që ndodhin në mes<br />
njerëzve, për mosmarrëveshjet, konfliktet dhe luftërat krijohet rrethana e<br />
luftës njeri kundër tjetrit. Është mase i njohur konstatitimi i tij ku thot se<br />
“njeriu kundër njeriut është ujk”. 175 Për zanafillën e konflikteve<br />
mosmarrëveshje vlenë të përmendet edhe Zhan Zhak Rusos (1712 -1778), ku<br />
thot se “Në gjendjen natyrore njeriu është i pa prishur, por me uzurpimin e<br />
tokës dhe çfaqjen e pronës private paraqitet pabarazia dhe përçarja në mes<br />
njerëzve”. 176<br />
Për luftërat si dukuri shoqërore janë hapur dilema edhe në<br />
orjentimet e ndryshme teorike në sociologji, duke filluar prej Ogist Kontit<br />
(1798-1857), Emil Dyrkemit (1858-1917), Maks Veberit (1864-1920),<br />
Talkot Parsons (1902-1979) etj. “Maks Veberi dhe sociolog të tjerë, nuk i<br />
arsyetojnë luftërat, theksojnë se me shtrirjen e konflikteve shoqërore,<br />
egziston përçarje e thellë e interesave, që në një pikë mund të shndërrohen<br />
në konflikte aktive, mandej shoqërinë e shohin si të përshkuar me përçarje,<br />
tensione, konfrontime dhe me përplot tensione. Edhe sistemet më stabile<br />
përbëjnë apo mund të kenë një ekuilibër të vështirë të grupimeve<br />
antogoniste.” 177<br />
175 Tomas Hobs, Leviathan, Kultura, faqe. 108, Beograd, 1961<br />
176<br />
Ante Fiamengo, (Preardhja e luftrave) Bazat e sociologjisë së përgji-thshme, Prishtinë, 1984<br />
177 A. Giddens, Sociology, Polity Press, 1990, faqe 703-706<br />
151
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Është karekteristike se në periudhën e shoqërisisë qytetare (1850-<br />
1990), numër i madhë i mendimtarëve të kësaj kohe u angazhuan në<br />
kundërshtimin e luftërave si mjte për qërim llogarish në mes popujve dhe<br />
shteteve, duke potencuar se mendja e shnosh i evton luftërat. Por për<br />
kundër këtyre angazhimeve, shumë i madhë ishte edhe numri i atyre<br />
mendimtarëve të kësaj periudhe, që angazhoheshin t'i arsyetojnë luftërat. Në<br />
këtë kohë lindën edhe shumë teori, që në mënyra të ndryshme i trajtonin<br />
arsyet (apo pa arsyet) për egzistimin e luftrave siç ishin:<br />
- Teoria etike për luftërat, ( akt moral dhe jo moral)<br />
- Teoritë biologjike për luftërat, (shkaqet e luftrave gjithëherë<br />
mshifen në vet natyrën e njeriut, (luftërat nuk do të çrrënjosen<br />
nga sipërfaqa e tokës gjersa të egzistoj njeriu si nxitës i luftrave)<br />
- Teoria raciste, (zhvillimi i teorisë së egzistimit të racës “më të<br />
lart” - “më të ulët”)<br />
- Teoria demografike ose teoria e Maltusit (1776-1834), (Shkaqet<br />
e luftrave i shohin në banorsinë e tepërt në rruzullin toksor)<br />
Teoria e Maltusit ashtu siç është parashrtruar që më moti është e<br />
demantuar, pasise në kohën e tij bota kishte vetëm 700 miljon<br />
banor)<br />
- Teoria gjeopolitike, (karekteristikat gjeografike, kanë ndikim<br />
vendimtar në zhvillimin e një populli)<br />
- Teoria e të drejtave të trashiguara, (arsyetimi luftërave për<br />
zgjërimin e kolonijalizimit, që egzistonte si botkuptim para luftës<br />
së dytë botrore)<br />
Toeria kosmopolitike e luftërave, (egzsitimi i shteve dhe kombeve e<br />
bënë të mundshëm evitimin e luftrave), etj.<br />
2. 2. Konfliktet, luftërat, paqa<br />
dhe siguria ndërkombëtare<br />
Konfliktet janë bërë një nga temat më serioze të mardhënjeve<br />
ndërkombëtare në kohën e sotme. Këtë e thekson edhe fakti se<br />
dinstikcioni ndërmjet të ashutquajturit “konflikt i brendshëm” dhe<br />
“konflikt ndërkombëtar” bëhet gjithnjë e më pak e paqartë, veçanërisht<br />
kur ato lidhen me çështjet e paqes dhe të sigurisë.<br />
Kjo dilemë mund të shtrohet edhe në relacionin paqe-konfliktluftë,<br />
relacion që në luftën e ftohtë vihej në mardhënjet ndërmjet<br />
superfuqive- ndarjes në bloqe dhe garës në armatim. Përkundër kësaj<br />
fundi i luftës së ftohtë tregoi se në raport me relacionet paqe–konflikt–<br />
152
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
luftë u bënë disa çvendosje, përkatësisht paqja dhe siguria janë cënuar<br />
njëjtë nga konfliktet si dhe nga lufta. Me këtë rast duhet të theksohet se<br />
lufta për nga karakteristikat e saja thelbësore mund të kuptohet si “ lloj<br />
specific i këtij fenomeni të përgjithshëm dhe duhet të trajtohet me tepër<br />
si subkategori, se sa si kategori të ndara esencialisht”. 178<br />
Bashkësia ndërkombëtare sot ballafaqohet me një rang më të<br />
gjerë të koflikteve. Më shpesh bëhet fjalë për sa vijon:<br />
- Konflikte rajonale ndërmjet rivalëve, ose forcës në rritje të<br />
Botës së tretë dhe ndëmjet një ose më tepër forcave të mëdha. - Luftra<br />
për resurse që janë si result i konflikteve ndërmjet shteteve ose grupeve<br />
për kontrollimin ose zotërimin e resurseve vitale (ujit, energjisë,<br />
burimeve minerale etj.);<br />
- Luftë etnike, fetare dhe fisnore për pushtet që i përfshin<br />
konfliktet në shtet për të hyrë në teritor, në punë, në fondet e ndihmave<br />
dhe resurse të tjera shtetërore;<br />
- Lufta që përfshinë akcionet e lëvizjeve me motive ideologjike<br />
etj.<br />
Mund të konstatohet se konflikti paraqet sprovë për sigurinë<br />
nacionale në shumë shtete të botës, në pikpamjen që duhet ta locojë si në<br />
sferën e luhatshëmrisë së shtetit ashtu edhe në sferën e kërcënimit. Nëse<br />
vehet në sferën e luhatshmërisë së shtetit, dobësitë e saja të<br />
brendëshme mund të jenë si burime konfliktesh. Por, nëse vehet në<br />
sferën e cënimit të sigurisë nacionale, atëherë bëhet fjalë për konflikt<br />
ndërkombëtar. Në këtë kuptim, me rëndësi është të përkufizohet<br />
konflikti si femomen i cënimit, struktura e tij dhe pasojat e tij, si dhe<br />
mënyrat e ballafaqimit me konfliktet.<br />
3. Toleranca dhe mirëkuptimi si parakusht<br />
për pengimin dhe zgjidhejn e konflikteve<br />
Me zgjdhje të vërtetë të konfliktit nënkuptojmë zgjidhjne e<br />
konflikteve me mënjanimin e tërësishëm të shkaqeve të lindjes së<br />
konfliktit ndërmjet palëve. Kjo arrihet me bashkëpunim, që do të thotë<br />
se në vend të qasjes nëpërmjet supozimeve se do të duhet të heqin dorë<br />
nga diçka, palët në konflikt do të bashkëpunojnë, duke u përpjekur<br />
bashkërisht të zbulojnë se në çfarë mënyre mund të zgjidhet problemi,<br />
178<br />
Mitko Kotovçevski, Burime të kërcënimeve të paqes dhe sigurisë<br />
nacionale. Qendra ballkanike e paqes, Shkup, 1999.<br />
153
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
ndërsa anjëra palë të mos humb, port ë dya të fitojnë. Gjatë sjelljes së<br />
këtillë të palëve, konflikti nuk konsiderohet si problem i njërës palë, por<br />
ai shihet si problem i prbashkët te të dya palët.<br />
“Asnjëherë nuk ka pasur<br />
luftë të mirë ose paqe të keqe”<br />
(Benxhamin Franklin)<br />
Zgjidhja e përafërsisht e konfliktit që të duket se është zgjidhur<br />
shpesh arrihet në atë mënyrë, ashtuqë palët e përfshira në konflikt heqin<br />
dorë nga një pjesë e kërkesave të tyre. “Shmangja e këtillë nga kërkesa<br />
të caktuara në dobi të zgjidhjes së konflikteve quhet kompromis. Nga<br />
kjo delë se në vend që njëra palë të fitojë në konflik, ndërsa tjetra të<br />
humb, me kompromis secila palë pjesërisht humb dhe pjesërisht<br />
fiton.” 179<br />
3. 1. Konstituimi i grupeve dhe zgjidhja e konflikteve<br />
Sipas natyrës së konfliktit, nuk ka konflikte të mira dhe të këqija,<br />
destruktive ose konstruktive, por kjo do të varret nga forma e qasjes që<br />
do ta zgjedhin pjesëmarrësit për të zgjedhur mosmarrëveshjet dhe vet<br />
konfliktin. Në zgjidhjen e konflikteve mund të ketë disa qasje:<br />
1. Qasje destruktive: ndodhin kur mungojnë informata,<br />
paraqitet tendosje, mosbesim, dhunë, luftë etj.<br />
2. Qasje konsruktive: shkëmbimi i informatave, njoftimeve,<br />
qëndrimi miqësor, krijimi i mirëbesimit<br />
3. Zgjidhja e konflikteve me anë të bisedimeve: si elemente në<br />
strukturën e bisedimeve mund të merren: Vlerat, Pozicionet, Interesat,<br />
kërkesat dhe arritja e marrëveshjes.<br />
Bashkëbisedimet formale për zgjidhjen e konflikteve<br />
zhvillohen në disa faza: Përgaditja, Dialogu, Arritja e marrëveshjes dhe<br />
Implementimi i marrëveshjes<br />
4. Zgjidhja e konflikteve me ndërmjetësimin e palës së tretë. Ky<br />
proces zhvillohet në disa faza: Përgaditja për fillimin e ndërmjetësimit,<br />
Përcaktimi i çështjeve kontestuese, Identifikimi i qart i grupeve në<br />
179 Shih, Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe<br />
transfromimi i konflikteve, Makedonska riznica, Kumanovë, 1999<br />
154
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
konflikt, Gjetja e zgjidhjes, propozimi i zgjidhjes, Arritja e<br />
pajtueshmërisë, Vëzhgimi i implementimit të marrëveshjes të arritur. 180<br />
3. 2. Toleranca, ekzistimi i dallimeve<br />
- Respektimi i dallimeve nacionale, fetare,<br />
gjuhësore etj. kusht për evitimin e konflikteve<br />
Ekziston përshtypje e përgjithshme se të gjitha shtetet, pa marrë<br />
parasysh se në çfarë mase janë shoqëritë e tilla të organizuara në mënyrë<br />
demokratike, ata mbajnë një kujdes intenziv për ruajtjen e paqes dhe<br />
stabilitetit. Një përpjekje e këtillë është e kuptueshme sepse ende ka<br />
burime potenciale për cënimin e paqes dhe sigurisë në kuadër të shteteve<br />
dhe më gjerë. Duke ndërmarrë një numër masash dhe veprimesh në këtë<br />
drejtim, preokupimi i shteteve është edhe në kuadër të mardhënjeve<br />
ndërkombëtare të kenë kujdes permanent për sigurinë e tyre.<br />
Si përbërjes qenësore në përcaktimin e ruajtjes së paqes dhe<br />
sigurisë është edhe politika, e cila e përfaqëson njeriun dhe ka efekt në<br />
shoqëritë bashkohore të organizuara demokratike me përgatitijen e<br />
individit, si dhe të kolektiviteteve të ndryshme, ti përcaktojë kufijtë e<br />
sjelljes dhe të durimit të dallimeve te të tjerët, me të cilat për shkaqe të<br />
ndryshme (politike, fetare, kulturore e të tjera) nuk pajtohet. “Kjo<br />
përgatitje do të thotë që njerëzit të sillen në mënyrë të arsyeshme,<br />
morale dhe civilizuese në një masë përkatëse, që varet dhe përcaktohet<br />
raport me rrethanat politike e të tjera në shoqëri. 181<br />
“Ata që duan të jenë tolerant duhet të preokupohen para së<br />
gjithash me çështjet e lirive dhe të drejtave të njeriut”<br />
(Xhej Njumen)<br />
Sot edhe përkundër ekzistencës së llojeve të ndryshme të<br />
tolerancës, si për shembull: kulturore, fetare, kombëtare, gjuhësore e të<br />
tjera, jo rastësisht tolerancës politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo bëhet<br />
jo për shkak se llojet e tjera të tolerancës jo që janë më pak qënësore,<br />
por për shkak se me çështjen e tolerancës politike lidhen edhe çështjet e<br />
forcës shoqërore të njerëzve, çështjet për zgjidhjen e konflikteve<br />
shoqërore, qëndrimet e ndryshme të njerëzve në kuadër të një shteti, ata<br />
180 Shih: Violeta Petroska Beshka, Konfliktet, faqe,2-5, Shkup, 1995<br />
181 Vladimir Vujçiq. Politiçka tolerancija. Defemi Zagreb, 1995<br />
155
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
që e udhëheqin shtetin apo që krijojnë raporte edhe ndërmjet shteteve.<br />
Prandaj për tolerancën politike me të drejtë mund të themi krojohet si<br />
pjesë e së drejtës së pranuar për eksistencën dhe praniminn e dallimeve<br />
ndërmjet njerëzve. Pikërishtë këto dallime dhe pranimi i tyre paraqesin<br />
si vlerë dhe burimin themelor të tolerancës. Atje ku nuk pranohen<br />
dallimet dhe ku nuk respektohen ato, nuk pranohet as e drejta e<br />
tolerancës dhe mirëkuptimit në tejkalimin e konflikteve individuale.<br />
Shumë shoqëri kanë pasur zakone të ngjajshëm për një<br />
“rregullë të art”: “Bënë për të tjerët ashtu siç dëshëron që, ata<br />
të bëjnë për ty”<br />
Nuk ka tolerancë pa respektimin e plot të drejtave dhe lirive të<br />
njeriut dhe pa njohjen e të drejtës së dallimeve, kështu me njohjen e të<br />
drejtës së eksistimit të dallimeve bëhet:<br />
- një hap përpara në mirkuptimin reciprok,<br />
- në gadishmërinë për dialog<br />
- për rregulimin e mardhënjeve ndërmjet njerëzve dhe<br />
kolektiviteteve të ndryshme në një shtet dhe midis shteteve<br />
- krijohen parakushte për pengimin dhe për zgjidhjen e konflikteve<br />
- Në avansimin e vlerave që e bëjnë të kuptimt tolerancën edhe<br />
bashkësia ndërkombëtare përpiqet të zgjidhë shumë konflikte<br />
dhe të krijojë kushte që njerëzit të respektohen ndërmjet veti,<br />
sepse kjo është mënyra e vetme që të ruhet paqja dhe siguria në<br />
një shtet dhe jasht tij. 182<br />
Kështu toleranca politike paraqitet si faktor që mundëson të<br />
eksistojnë forma të përhershme institucionale, juridike të organizimeve<br />
shtetërore, që do të realizojnë ndikim real te bartësit e pushtetit shtetror<br />
dhe format shoqërore. Në kuadër të institucioneve të veta duke i<br />
respektuar normat juridike, konventat ndërkombëtare dhe nëpërmjet<br />
mekanizmave të veprimit të vet, me tolerancë me tolerim normal, mund<br />
të krijohen kushte reale për pengimin ose edhe për zgjidhjen e<br />
konflikteve eventuale.<br />
Koncepri për tolerancën nuk mund të përcaktohet pa përcaktimin<br />
e konceptit të lirisë politike. Nëse toleranca është në kulmin e zhvillimit<br />
të vet, atëherë kjo është liri politike e cila nuk mund të përcaktohet pa<br />
182 Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 1994<br />
156
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
ndikimin e teorisë së lirisë politike, e sipas kësaj, edhe të teorisë së<br />
demokracisë. 183<br />
Nga kjo që paraqitëm mund të konstatojmë se nuk eksiston teori<br />
univerzale për tolerancën politike, por kjo është e lidhur me konceptin e<br />
lirive politike dhe zhvillimin e demokracisë. “Ndër qytetarët eksistojnë<br />
dallime të mëdha individuale, ku secili në mënyrë të vet i kupton<br />
obligimet dhe mbase çdonjëri ka ndjenjë të ndryshme për përgjegjësinë.<br />
Por është e qartë, për shkak të eksistimit të dallimeve të mëdha<br />
individuale dhe për shkak të ndikimit të rrethanave të njëjta të jashtme,<br />
çdo individ arrin shkallë të ndryshme të qëndrimit ndaj tolerancës dhe<br />
në mënyrë të ndyshme i qaset asaj. Çdo individ arrin shkallë të<br />
ndryshme të suksesit: që nga ai i cili aspak nuk mund të përshtatet, i cili<br />
nuk mund të pranojë lojën e mirëkuptimit të ndërsjellë dhe të tolerancës,<br />
që do të thotë nuk mund të gjejë momente motivuese, deri te ai i cili<br />
tërësisht do të aftësohet dhe do të identifikohet me realitetin duke<br />
kuptuar se toleranca paraqet pjekuri dhe nder të njeriut.” 184<br />
Një nga aspektet për formuulimin e problemit për tolerancën<br />
politike është lidhshmëria e individit me grupin, përkatësisht sa është<br />
individi tolerant, ose jo tolerant në pajtim me mundësinë e zotërimit të<br />
vetvetes, të emocioeve të veta, dhe ti pranojë idetë, vlerat, dallimet dhe<br />
qëndrimet e të tjerëve, me të cilët personalisht nuk pajtohet. Çdo individ<br />
është anëtar i shumë grupeve: të mëdha- siç janë kombi dhe përkatësia<br />
fetare, partija politike dhe i grupeve të vogla- siç janë familja, miqtë,<br />
organizata punuese etj. Ndikim të rëndësishëm në formulimin e<br />
qëndrimeve kuptohet se e kanë edhe partitë politike. Me anëtarësimin në<br />
ndonjë parti dhe me përkrahjen e programit të saj forcohen shumë<br />
qëndrime të cilat kanë ekzistuar edhe më parë dhe formohen edhe<br />
qëndrime të tjera që dalin nga të kuptuarit themelor karakteristik për<br />
programin e partisë. Edhe përkatësia në një grup religjioz dhe në ndonjë<br />
bashkësi fetare ka ndikim ndaj qëndrimeve të qytetarëve për tolerancën<br />
politike, ndëretnike, gjuhësore, fetare etj.<br />
Akspekt tjetër i rëndësishëm për formimin e qëndrimeve pozitive<br />
dhe për perspective të tolerancës është informimi. 185<br />
Kusht themelor për eksistimin e tolerancës është ekzistimi i<br />
dallimeve në ide, në interese, në vlera etj., dhe në mundësinë që ato të<br />
183 Vledimir Vujçiq, Toleranca politike, Defemi, Zagreb, 1995<br />
184<br />
Markuze, Toleranca repressive, J. Primorac, Beograd, 1989<br />
185<br />
Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 1994<br />
157
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
shprehen, pavarsishtë kush është subjekt i këtyre dallimeve. Toleranca,<br />
sipas disa pikpamjeve të caktuara dominante , nuk paraqet vetëm<br />
faktorin i cili u mundëson të tjerëve t’i shprehin idetë, mendimet,<br />
pikëpamjet të cilat dallohen nga ato që eksistojnë, nga ato zyrtare , nga<br />
ato të bartësve aktual të pushtetit, por është edhe faktor i kontrrolit të<br />
shprehjes së dallimeve ndërmjet këtyre çështjeve, që është një nga<br />
funkcionet më të rëndësishme të tolerancës si fenomen. 186<br />
3. 3. Toleranca dhe mirëkuptimi për pengimin dhe<br />
zgjidhjen e konflikteve në shtetet në tranzicion<br />
“Padrejtësia kudo që të jetë<br />
është kërcënim për dretësinë gjithkund”<br />
Martin Luter King<br />
Dekada e dhjetë e shekullit që e lam pas nisi me ndryshime të<br />
mëdha në të gjitha fushat e jetës, të cilat përfshinë veçanërisht vendet<br />
me rregullim socialist shoqroro ekonomik dhe politik. Shembujt në<br />
Republikën e Maqedonisë kanë rëndësi historike për mardhënjet e<br />
mëtejshme të vendit për të gjithë qytetarët, sepse paraqiten shumë ide<br />
nga individualitete të ndryshme etnike dhe kombëtare. U pa se<br />
mbarështrimi dhe zgjidhja e çështjeve politike, ekonomike, sociale e<br />
çështje të tjera, nuk mund të jenë e drejtë vetëm e qytetarëve të një<br />
etniteti, por përkundrazi, ato duhet të zgjidhen me pjesmarrje të gjithë<br />
atyre me të cilët kanë të bëjnë këtë shtet, përfshirë këtu edhe partitë<br />
politike.<br />
Në këto rrethana të ndryshimeve shoqërore, aspekti i<br />
rëndësishëm në formulimin e tolerancës është afëria e qëndrimeve për<br />
gadishmërinë e të gjitha grupeve për sjellje të natyrshme morale dhe<br />
civilizuese, mbrenda njerëzve me dallime të ndryshme nacionale, fetare,<br />
gjuhësore, etj.<br />
Është qart se shoqëria është e ndarë në gupe, dallime nga më të<br />
ndryshmet ndërsa kjo ndarje edhe më shumë thellohet në procesin e<br />
tranzicionit dhe në ndryshimin e kushteve të veprimit politik.<br />
Ndryshimet dhe dallimet në shoqëri që krijohen në rrethana akoma<br />
jostabile, nuk duhet të kuptohen si parakusht për sjellje jotoleruese.<br />
Sjellje e natyrshme e njerëzve në fazën e tranzicionit do të ishte sprovë<br />
186 Ibd.<br />
158
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
ne diferencimin e vlerave nga jovlerat- sjelljet sociopatologjike 187 .<br />
Shpesh herë dallimet në pozitën shoqërore dhe kushtet e jetesës ndikojnë<br />
jovlerat:<br />
- korruptimi i udhëheqësve shetëror,<br />
- korruptimi bartësve të fuksionave në nivele shtetërore dhe lokal,<br />
- sjellje jonormale e bartësve të posteve partiake,<br />
- korruptim dhe manipulim me ndjenjat nacionale-patriotike të<br />
qytetarëve për qëllime dhe interesa personale,<br />
- keqpërdorimi i bindjeve fetare,<br />
- dukuritë sociopatologjike, droga, prostuticioni, kriminaliteti i<br />
organizuar, matrapazllaku apo pasurimi i ndytë).<br />
Këto jovlera kontribuojnë që një kategori e caktuar e këtyre<br />
njerëzve të bien në krizë morale dhe sjellja e tyre të mos jetë në pajtim<br />
me sjlljen e arsyeshme. Një sjellje e tillë te qytetari ynë nuk mund të jet<br />
pa ndikim duke pasur parsysh shumë faktor si përshembull pasiguria<br />
familjare, lartësia e të ardhurave materiale në familje, papunësia e<br />
anëtarëve të familjes, niveli arsimor, paprespektiva, traditat kulturore<br />
etj. Pasi viteve të fundit numri i familjeve të cënuara nga aspekti social<br />
është rritur mjaftë, rritet papunësia, ndërsa nga ana tjetër ka zyrtar<br />
shtetëror dhe lokal dhe qytetarë të cilët pa mund të madh pasurohen për<br />
një kohë të shkurtër (Struktura shtetërore ose persona apo grupcione të<br />
ndihmuara nga pushteti), është e natyrshme se do të ketë një numër të<br />
madh qytetarësh, të cilët të pakëanqyr me statusin e tyre ekonomik e<br />
social. Këta qytetar revoltin e tyre do ta shprehin me sjellje dhe qëndrim<br />
negativ ndaj shoqërisë, ndaj partive që janë përfshirë në parlament ose<br />
ndaj qeverisë, dhe do të çrregullojnë rrjedhat “normale” të rregullimit<br />
shoqëror. Ndërsa, për ata të cilët janë të prirë nga jovlerat sjelljet e<br />
kësaj shtrese të qytetarëve, do të i kuptojnë si sjellje të parsyeshme dhe<br />
se gjoja paraqesin pengesë për ruajtjen e paqës apo stabilitetit të<br />
brendshëm të shtetit.<br />
187<br />
Kjo dukuri duhet të kundrohet nga shumë aspekte sikurse nga aspekti kriminologjik, sociologjik,<br />
jurisprudent, psiko-pedagogjik e tjera. - Shih më gjërësisht: Ali Dida, Fillet e sociologjisë,Univreziteti i<br />
Tetovës, faqe 288-289, Tetovë, 1997<br />
159
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
160<br />
3. 4. Toleranca si faktor i stabilitetit demokratik si<br />
parakusht i zgjedhjeve të konflikteve<br />
Konkretisht, toleranca dhe mirëkuptimi në mes njerëzve,<br />
grupeve të caktuara, kombeve, në shtet, në marrëdhënjet në mes<br />
shteteve, mund të kenë kuptim nëse këto raporte ndërtohen përmes<br />
këtyre parimeve:<br />
- Duke e kuptuar rëndësinë e paqes dhe të stabilitetit;<br />
- Duke i respektuar të drejtat dhe lirit e njeriut;<br />
- Pranimin e proceseve integruese evroatlantike si proces drejt<br />
avansimit të shoqërisë qytetare,<br />
- Karakteri i rregullimit politik dhe Funkcionimi i shtetit juridik;<br />
- Sistemi ekonomik dhe politika zhvillimore;<br />
- Dokumentat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut;<br />
- Dokumentat themelore yë Kombeve të Bashkuara;<br />
- Dokumentat themelore të OSBE-së;<br />
Nëse respektohen këto parime nga udhëheqësit shtetëror që kanë<br />
marrë mandatin nga zgjedhësit (qytetarët), atëherë edhe krijohen kushte<br />
racionale edhe për shoqëritë në tranzicion, për pengimin e dukurive<br />
devijante shoqërore dhe për pengimin e konflikeve.<br />
4. Organizatat ndërkombëtare<br />
dhe zgjidhja e konflikteve<br />
Si pasojë e luftrave të cilat pas vetes lanë shkretëtira, vuejtje,<br />
viktima, pastrime etnike etj, bota nisi të mendojë si të ruhet ose të<br />
vendoset paqja. Me këtë rast i hyri formimit të organizatave<br />
ndërkomëbtare, të cilat në vend se me forcë dhe detyrim, kontestet dhe<br />
moskuptimet ndërmjet shteteve dhe popujve do ti zgjidhin nëpërmjet<br />
rrugës paqësore ose me bisedime. Është bërë institucionalizimi, janë<br />
ndërtuar mekanizma, ndërsa kohëve të fundit janë formuar edhe forca të<br />
cilat në esencë kanë funkcionin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë në botë.<br />
Organizatat ndërkombëtare të cilat më së shumti janë angazhuar për<br />
ruajtjen e paqes botërore dhe të cilat sot janë bartëse të sigurisë<br />
ndërkombëtare dhe ruajtëse të paqës botrore janë: OKB, NATO, OSBE,<br />
Unioni Evropjan, Këshilli i Evropës, Konferenca islamike, Lidhja arabe,<br />
Vendet e unitetit afrikan, etj.
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
4.1. Toleranca - mirëkuptimi dhe shoqëria bashkohore<br />
Zgjidhja e suksesshme e konflikteve gjithsesi kërkon një varg<br />
supozimesh nëpërmjet të të cilave më të rëndësishme janë-ndërtimi i<br />
infrastrukturës paqësore dhe ndërtimi i kulturës, me këtë edhe baza<br />
politike për paqe. Praktika tregon se për zgjidhjen e konflikteve<br />
bashkohore është i nevojshëm ndërtimi i infrastrukturës, edukimi i<br />
kuadrove për misione të tillë, propagandë për marketingun e misioneve<br />
të paqes etj. Veçanërisht për për transformimin e konflikteve kronike<br />
dhe për zgjidhjen e tyre nevoiten negociator me përvojë dhe fleksibil të<br />
cilët janë aftësuar të realizojnë qëlimin e vënë, por nëse duhet – edhe ta<br />
ndërrojnë gjatë bisdimeve. Gjithashtu nevoiten edhe kuadro të cilat do të<br />
jenë të aftë t’i vlerësojnë edhe ambicjet e liderëve të palëve në konflikt,<br />
qëllimet e tyre, dobësitë dhe anët e forta të tyre, në bazë të të cilave do të<br />
ndërtojnë strategjinë e bisedimeve.<br />
Çdokund duhet të ngrihen autoritetet paqësore, infrastruktura dhe<br />
kultura paqësore, si elemente themelore për tejkalimin e konflikteve në<br />
çdo shoqëri.<br />
Nga fundi i viteve 80 të shekullit të kaluar, gjithnjë e më shumë<br />
ekziston mendimi se në skenë është periudha e rendit më të relaksuar<br />
botor, periudhë në të cilën do të ketë më shumë paqe dhe siguri.<br />
Shpresat janë kthyer nga mardhënjet e reja të superfuqive, ndaj<br />
marrëveshjet e reja par kontrrollimin e armatimit dhe kah çarmatimi,<br />
kah pranimi i të dretjave dhe nevojave individuale të njeriut.<br />
Situata e re e krijuar në Evropë, pas viteve të nëntëdhjeta, pas<br />
rrënimit të Murit të Berlinit, rënjes së Traktatit të Varshavës, shkaktoi<br />
ndryshime të mëdha shoqërore, politike, ekonomike dhe të sigurisë, në<br />
trollin e Evropës dhe sidomos në Evropën lindore dhe jugëlindore duke i<br />
përfshir edhe të gjitha vendet balkanike të cilat tani vetëm gjindeshin në<br />
periudhën fillestare të tranzicionit. Shtete të caktuara të Evropës, siç<br />
ishin BRSS, RSFJ, Çeko-Sllovakia, u shpërndan në shtete më të vogla,<br />
ndërsa kjo u përcoll me konflikte të armatosura- luftra, shkatërrime,<br />
humbje të potencialit njerëzor dhe material. Kuptohet, për një gjë të<br />
këtillë nuk mund qëndronte indiferent Unioni Evropjan, NATO dhe<br />
sidomos SHBA-të si forcë politike dhe ekonomike, të cilat ndikuan në<br />
zgjidhjen e konflikteve duke i ndërprerë katastrofat humanitare që<br />
ndodhën ndaj popullatës civile në në B dhe H dhe në Kosovë. Vatrat e<br />
161
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
krizës dhe të konflikteve në Ballkan dhe në Evropën Lindore pdyshim se<br />
i rrezikojnë edhe interesat e zhvillimit ekonomik dhe politik të Unionit<br />
Evropjan, NATO-s, SHBA-së, duke pasur parasysh se ende janë të<br />
freskëta kujtimet se pikërisht në këto hapsira kanë nisur dy luftrat<br />
botërore.<br />
Çdo konflikt është si rezultat i ekzistencës së një problemi të<br />
caktuar, përkatësisht mospajtim ndërmjet palëve që marrin pjesë në<br />
konflikt. Së këndejmi delë se, për t’u zgjidhur konflikti- është e<br />
nevojshme të zgjidhet problemi ekzistues, përkatëisht të tejkalohet<br />
mospajtimi ndërmjet palëve. Pikërisht për shak të kësaj, zgjidhja e<br />
vërtetë e konfliktit do të bëhet atëherë kur do të gjendet zgjidhje për<br />
tejkalimin e problemit, domethënë, të gjendet zgjidhje që do t’i kënaqte<br />
të gjitha palët në konflikt.<br />
162<br />
4. 2. Qasje të reja në zgjidhjen e konflikteve<br />
dhe në ndërtimin e paqes<br />
Qasja e ardhshme shumë e rëndësishme ndaj ndërtimit të<br />
paqes është vënë në sferën e ndërmjetësimit, përkatëisht zgjidhjen e<br />
konfliktit me ndërmjetësimin e palës së tretë. Variantet e reja të<br />
zgjidhjes së konflikteve përfshijnë përdorimin e palës së tretë që nuk ka<br />
hyrë drejtpërdrejtë në konflikt, me qëllim që të kontribuojë në<br />
komunikimin ndërmjet palëve dhe t’u ndihmojë në arritjen e zgjidhjes<br />
reciproke, të pranueshme për palët në konflikt. Ajo mund të përfshijë<br />
edhe metodat e vendosjes sipas gjyqit, arbitrazhin (kur nga pala e tretë<br />
pritet të propozojë zgjidhje që mund të jetë e obligueshme për palët),<br />
ndërmjetësimi dhe lehtësimii zgjidhjes (kur nga pala e tretë pritet të<br />
lehtësojë komunikimin dhe t’u ndihmojë palëve të vijnë në një zgjidhje<br />
të vetën për konfliktin). Zgjidhja e konfliktit me ndërmjetësimin e palës<br />
së tretë mund të sillet nga detyrimi deri te dinamika e bidnjeskonzesuale<br />
me forcë, me ç‘rast qasjet më të reja të ndërmjetësimit në<br />
zgjidhjen e problemeve përpiqen të praktikojnë forcën konzesuale.<br />
Ajo që paraqitet si risi në lidhje me qasjet e ndryshme në<br />
ndërtimin e paqes është realitieti i cili vë ndë dukje faktin se ndërtimi i<br />
paqes duhet të paraqesë aktivitetin që do të zbatohet bashkërisht, me<br />
njohjen e interesave dhe nevojave të ndërsjella, përfshirë këtu edhe ato<br />
të individëve dhe të sistemit në tërësi. Qasjet e reja në ndërtimin e paqes
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
do të kërkojnë rikonceptimin e mëtejshëm të sigurisë, por me metoda<br />
eksperimentuese të cilat në tërësi do të prfshijnë të gjithë rangun e<br />
dinamikës së forcës, me zhvendosjen e këncënimit dhe veprimit me<br />
forcë, në të cilën ende mbështetet, në ballanc më të mirë ndërmjet<br />
detyrimit dhe forcës konzesuale. 188<br />
4. 3. Kultivimi i paqes dhe sigurisë në<br />
mardhënjet bashkohore ndërkombëtare<br />
Në fillim të viteve të nëntëdhjeta, Evropa hyri në një epokë të re.<br />
Epokë e cila premtoi një të ardhme më të mirë, sidomos për shtetet e<br />
Evropës juglindore dhe në pjesë tjetër të shteteve që ishin në bllokun<br />
komunist. Popujt zgjodhën lirinë, lirinë ekonomike, paqën dhe<br />
demokracinë. Sumë popuj dhe shtete të Evropës jugëlindore zgjodhën<br />
mënyrën e veprimit politik, që me hapa konkrete t’inkorporohen në<br />
inicijativat, për integrim në strukturat e Këshillit të Evropës, Bashkësisë<br />
Evropiane dhe në NATO. Në këtë kohë dhe në këtë pjesë të Evropës nga<br />
diplomatët dhe ekspertët e të tjerë, filloi të kuptohet se NATO-ja është<br />
forcë e organizuar ushtarako - politike e cila ofron edhe siguri<br />
ndërkombëtare. Pamëdyshje se SHBA-të dhe NATO, janë bartëse të<br />
aktiviteteve diplomatike për rrethanat e ruajtjes së paqës edhe në vendet<br />
e tjera të botës. Këta ndryshime strategjike u bënë publike në<br />
pesëdhjetëvjetorin e NATO-s, që do të thotë se do të jetë bartës e<br />
ndryshimeve për një Evropë të bashkuar. SHBA-të dhe NATO<br />
vazhdojnë të kenë përkrahjen e shteteve, që dëshirojnë të anëtarësohen<br />
nën ombrellën e sigurisë kolektive në arkitekturën e re te sigurisë, me<br />
perspektivë, për një paqë të qëndrueshme, në shtetet që kanë dalur nga<br />
blloku komunist të cilat i kanë pranuar rregullat, të cilat kanë të bëjnë<br />
për forcimin e angazhimeve për demokraci dhe për respektimin e lirive<br />
dhe të drejtave të njeriut dhe për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe<br />
konflikteve eventuale në rradhë të parë me mjete paqësore. 189<br />
188 Shih, Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe<br />
transfromimi i konflikteve, Kumanovë, 1999<br />
189 Georgieva L. Krijimi i paqes, Studjo ADA, Shkup, 1999<br />
163
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
4. 4. Promovimi i strategjisë dhe<br />
doktrinës së re të NATO-s<br />
Në këto rrethana NATO, ndërton strategji mbrojtëse të saj, e cila<br />
nënkupton krijimin e kushteve reale për dialog dhe bashkëpunim, vënja<br />
e lidhjeve diplomatike me të gjitha shtetet e tjera të Evropës lindore dhe<br />
jugëlindore, duke afruar argumente për bashkëpunim dhe mirëkuptim<br />
reciprok, kufizimit të armatimit dhe forcave të armatosura. Kontrrolli i<br />
furnizimit me armë dhe vërja e tyre nën kontrollë, modifikimi i vëllimit<br />
dhe konkretizimi i detyrave që kanë të bëjnë me forcat nukleare dhe në<br />
tërësi ndërtohet një përcaktim fundamental për ruajtjen e paqës dhe<br />
stabilitetit edhe në Evropën juglindore dhe në regjionet e tjera.<br />
Pas prillit të vitit 1999, kur NATO në manifestimin e organizuar në<br />
Vashington, shënoi 50 vjetorin e themelimit. Me këtë rast NATO-ja<br />
me ndikim të SHBA-së, promovoi doktrinën e re mbrojtëse dhe<br />
politike.<br />
Ajo që ishte me rëndësi, edhe në raste kur nuk mirret vendim nga<br />
Këshilli i Sigurimit të OKB-së, NATO në kontuinitet do të angazhohet<br />
për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve eventuale me mjete paqësore, në<br />
ruajtjen e paqës dhe stabilitetit. Risi thelbësore e kësaj doktrine është<br />
edhe mundsia reale e NATO-s, për legalizimin e intervenimeve të veta<br />
ushtarake kundër shetit apo shteteve të caktuara, në momente kur<br />
krijojnë kriza dhe konflikte, kriza humanitare, në raste të rrezikimit të<br />
drejtave dhe lirive të njeriut, veprime që mund të rrezikojnë paqën në<br />
përmasa ndërkombëtare. Në këso rastesh Intervenimi ushtarak mund të<br />
ndodhë edhe në rast se Qeveria e shtetit ku ekziston konflikti nuk është e<br />
interesuar për intervenim ndërkombëtar, ose për ndërmjetësim ushtarak<br />
për pengimin e konfliktit. E gjithë kjo, nuk do të thotë se NATO dhe<br />
OKB-ja nuk do të orvaten që t’i harmonizojnë qëndrimet për rastet<br />
delikate që mund ta rrezikojnë paqën, në përmasa më të gjëra. Këto<br />
rrethana të ndryshimeve të doktrinës dhe strategjisë së NATO-s, ndikuan<br />
dhe krijuan rrethana lehtësuese për intervenimin luftarako-ajror, mbi<br />
caqet ushtarako-serbe në Kosovë dhe në Serbi. U sulmuan forcat<br />
ushtarako-serbe, si forca të cilat ushtronin tortura dhe masakra mbi<br />
popullsinë civile shqiptare të Kosovës. 190<br />
190 NATO Handbook Dokumentacion, Brussels, 1999<br />
164
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Krijimi i “rendit të ri botëror”(apo glabalizimi si proces<br />
integrues), sërish e aktualizonte çështjen e paqës dhe sigurisë në<br />
mardhënjet ndërkombëtare, si bazë e rendit të ri dhe të mardhënjeve<br />
ndërmjet shteteve. Sot me “rendin e ri botëror” bëhen manovrime<br />
politike, verbalizëm, shpekulohet ose edhe jepen orjentime atributet: si<br />
sistem i ri ndërkombëtar, sistem i ri i mardhënjeve ndërkombëtare,<br />
integrime të reja, globalizmi si proces integrues etj.<br />
Sintagma e parë “rend i ri botëror” i përfshinë:<br />
- sundimin e së dretjës,<br />
- zgjidhjen paqësore të kontesteve,<br />
- përparimn e proceseve demokratike,<br />
- zvogëlimin dhe kontrrollin e arsenalit ushtarak,<br />
- forcimin e OKB dhe trajtimin e drejtë të të gjithëve.<br />
Në sistemin e këtillë të mardhënjeve paqa, siguria, stabiliteti,<br />
raportet në mes shteteve dhe rregullimet dhe raportet në mbredin e<br />
shteve fitojnë dimenzione të reja. Nëse paqa pranohet si vlerë e<br />
përgjithshme, si situatë në të cilën shtetet nuk ndjejnë rrezik nga kanosja<br />
e jashtme, mund të konstatohet se rreziku i përgjithshëm që buronte nga<br />
konnfrontimi bllokist është mënjanuar, por prandaj edhe më tutje mbetet<br />
e hapur çështja e formave të tjera të rrezikimeve.<br />
Në këtë kuptim, sistemi i ri i mardhënjeve ndërkombëtare<br />
orijentohet në këtë drejtim të:<br />
- në respektimin e të drejtave dhe lirive të njeriut,<br />
- të kodifikojë dhe të vë mjete për mbrojtjen e të drejtave të<br />
pakicave dhe grupeve etnike në kuadër të shteteve;<br />
- të krijojë mekanizma për zgjidhjen e konflikteve rajonale, të<br />
mbrohet ambienti natyror dhe<br />
- të rritet ndihma shkencore dhe teknike për vendet në zhvillim.<br />
Të ballafaquar me faktin se faktorët politik, ekonomik, social<br />
dhe nacional u bënë elemente kyç me të cilat sot realizohen siguria dhe<br />
bashkëpunimi në mardhënjet ndërkombëtare, duke pasur parasysh<br />
gërshetimin e sigurisë dhe varshëmrisë reciproke, perceptimin e vet për<br />
sigurinë, shtetet e vënë në baza të reja. Duhet të ballafaqohen me faktin<br />
se paqja duhet të krijohet dhe të kultivohet. Paqja duhet të promovohet<br />
si një vlerë e përbashkët njerëzore dhe si mrrekulli kulminante për<br />
njerëzimin.<br />
165
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
166
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kreu i shtatë VII<br />
Toleranca politike në mardhëniet ndërkombëtare si<br />
faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë<br />
1. Siguria kombëtare dhe<br />
marrdhënjet ndërkombëtare<br />
Gjatë dimenzionimit të sigurisë në mardhënjet bashkohore<br />
ndërkombëtare, duhet nisur nga ndyshimet që u bënë në sistemin<br />
ndërkombëtar, por kurrsesi nuk mund të pranohet se kjo është edhe baza<br />
kryesore për ndryshimet e bëra në pikpamjet për sigurinë dhe për një<br />
stabilitet të qëndrueshëm në rajone të ndryshme të botës.<br />
Kështu do të mbështesim në ndryshimet të cilat shkojnë kah<br />
projektimi i të ardhmes, përkatësisht se çdo ndryshim në qarkun<br />
ndërkombëtar do të kërkonte edhe dimenzionim më të gjer të sigurisë.<br />
Pikpamjet bashkohore për konceptin e sigurisë duhet të dalin jo vetëm<br />
nga ndryshimet në qarkun ndërkombëtar, në të cilin duhet të formulohet<br />
politika e sigurisë, por edhe nga vet ideja e sigurisë.<br />
Siguria, pavarsishtë se për çfarë segmenti bëhet fjalë, individual,<br />
kombëtar ose ndërkombëtar, është një nga problemet urgjente të<br />
bashkësisë ndërkombëtare. Në këtë kuptim, siguria kombëtare zë vend<br />
qendror. Kjo delë nga fakti se në kuadër të shtetit eksistojnë dhe<br />
dominojnë pjesa më e madhe e problemeve që e përcaktojnë sigurinë. 191<br />
Në këtë aspekt, siguria kombëtare kuptohet si problem sistemor i<br />
sigurisë në të cilin individët, shtetet dhe sistemi ndërkombëtar kanë<br />
pjesën e vet, në të cilin faktorët ekonomik dhe social të mjedisit jetësor<br />
janë krejtësisht të njëjta me ato politike dhe ushtarake. Kjo perspektive<br />
integruese, e shprehur nëpërmjet niveleve dhe sektorëve të ndryshëm të<br />
sigurisë kombëtare, paraqet platformën për shqyrtimin e problemeve nga<br />
191<br />
Lidija Georgieva, Mekanizmat për mbajtjen e paqes dhe sigurisë, Univerziteti “Shën<br />
Kirili dhe Metodij”, Fakulteti filozofik, Shkup, 1997<br />
167
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
fusha e sigurisë. Për kuptimin bashkohor të këtij koncepti me rëndësi të<br />
madhe është rroli i ndërvashëmërisë në mardhënjet bashkohore<br />
ndërkombëtare, të cilat kanë ndikim thelbësor ndaj saj. 192<br />
Pasiguria e brendshme e shteteve mundet por sështë e thënë, të<br />
dominojë në përkufizimin e problemit të sigurisë të shtetit, por kanosjet<br />
e jashtme pothuejse gjithmonë e përbëjnë pjesën më të madhe të<br />
problemit të sigurisë.<br />
Së këndejmi, ideja për sigurinë ndërkombëtare më së miri<br />
shpjegohet duke i përshkruar kushtet që ndikojnë shtete të ndjehen më<br />
pak të sigurta. Në këtë kuptim, pra, jo vetëm agresioni ose sulmi, por<br />
edhe pasiguria e brendëshme e shteteve, si element që derdhet jashtë<br />
shtetit, mund të konsiderohet si burim kërcënimi për sigurinë<br />
kombëtare, përkatësisht të përkufizojë problemin e sigurisë. Në këtë<br />
aspekt mund të përkufizohet edhe cënimi i paqes dhe sigurisë<br />
ndëkombëtare.<br />
Ndërkaq sprovat dhe kanosjet e reja për paqën dhe sigurinë<br />
ndërkombëtare që dalin për shkak të mosstabilitetit të brendshëm të<br />
shteteve, dëshmojnë se në bashkësinë ndërkombëtare diç po ndryshon,<br />
fakt në të cilin llogarit edhe OKB. Në fakt, mekanizmat e OKB për të<br />
vepruar në sferën e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare i përfshijnë<br />
diplomacinë preventive dhe krijimin e paqës, ruajtjen dhe ndërtimin e<br />
paqës, çarmatimin dhe sankcionet.<br />
Ajo që me të vërtetë ka nryshuar është natyra e kërcënimeve për<br />
paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Kanosjet ushtarake dhe ideologjike<br />
për një numër të konsiderueshëm të shteteve janë zvogëluar, por,<br />
megjithatë i kanë zëvendësuar kanosjet tjera ekonomike, sociale dhe<br />
ekologjike.<br />
Në sektorin politik logjika e sigurisë mbulohet me analizat e<br />
elementeve në nivel individual, shtetror dhe sistemor. Në këtë aspekt<br />
kontradita kryesore qëndron në interesat kontradiktore të sigurisë në dhe<br />
ndërmjet individëve, grupeve shoqërore dhe shteteve. Politika luftarake,<br />
e cila shpie në dilemën forcë- siguri ndërmjet shteteve, gjithashtu e nxitë<br />
edhe dilemën e mbrojtjes e cila si kontraditë është dinstiktive për<br />
sektorin e luftës. Sipas argumenteve të teorisë hegjemoniste dhe analizës<br />
historike të Kenediut të kohës së superfuqive, mund të konstatohet se<br />
politika e luftës ka efekte afatgjate dhe me të qëndrueshme ndaj<br />
192<br />
Georgieva L. Krijimi i paqes, Studjo ADA, Shkup, 1999<br />
168
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
zhvillimit ekonomik. Përdorimi i forcës në kushtet bashkohore të luftës<br />
ka implikime të dukshme në zhvillimin e mjedisit jetësor, duke u nisur<br />
që nga ndotja e përhershme kimike deri te dimri bërthamor. Përdorimi i<br />
forcës ushtarake përcillet edhe me pasoja të vështira sociale dhe politike.<br />
Fjalori i politikës së shekullit të njëzet si duket është pasuruar me<br />
referenca që kanë të bëjnë me sigurinë në nivelin ndërkombëtar,<br />
kombëtar, kolektiv dhe të sigurisë së barabartë. Për disa nga këto<br />
termine të cilat hasen barabar si në analizat shekencore ashtu edhe<br />
përditshmërinë politike, mund të numërohen edhe referencat përkatëse.<br />
Por për pjesën më të madhe të tyre mund të konstatohet se kanë më tepër<br />
retorikë se vlerë analitike.<br />
1.1. Parakushtet par krijimin e konceptit<br />
bashkohor të sigurisë<br />
Kur bëhet fjalë par sigurinë, do të thotë se bëhet fjalë për gjetjen e<br />
situatës që mund të karakterisohet si mungesë e frikës. Nëse një<br />
diskutim i tillë është në kontekstin e sistemit ndërkombëtar, siguria<br />
përfshinë aftësinë e shtetit dhe shoqërisë që të mbajnë identitetin e tyre<br />
të pavarur, si dhe integritetin e tyre funkcional. Në synimin për sigurinë,<br />
shtetet dhe bashkësitë ndonjëherë janë në harmoni të ndersjellë, por<br />
ndonjëherë kundërshtohen. Në çfardo raporti, sigurinë e kolektiviteteve<br />
kombëtare përcaktojnë këto sektorë kryesor:<br />
Siguria ushtarake: ka të bëjë me të kuptuarit e dy niveleve: par<br />
ofanzivat ushtarake dhe aftësitë defanzive të shtetit; dhe par vlerësimet e<br />
shtetit dhe të të tjerëve.<br />
Siguria politike ka të bëjë me stabilitetin organizativ të shtetit,<br />
sistemin e qeverisjes dhe me ideologjinë që i jep legjitimitet.<br />
Siguria ekonomike ka të bëjë me qasjen ndaj burimeve të pasurive,<br />
financave dhe tregut, të domosdoshme par t’u realizuar niveli i<br />
pranueshëm i mirëqënjes dhe forca e shtetit.<br />
Siguria sociale përbëhet nga situate të pranueshme të përparimit, të<br />
gjuhës tradicionale, kulturës dhe religjionit, të identitetit dhe zakoneve<br />
kombetare.<br />
Siguria e ambientit jetësor ka të bëjë me ruajtjen e biosferës vendore<br />
dhe planetare, si sistem themelor mbështetës nga i cili varen të gjitha<br />
veprimet tjera të njerëzve.<br />
169
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Siguria kombëtare- shteti si objekt referent i sigurisë<br />
Shteti është element qendror i konceptit integral të sigurisë. Esenca e<br />
tij është shprehur si kompozitë e individëve të përfshirë në bashkësinë<br />
kolektive politike.<br />
Përgjegja për pyetjen se ç‘është siguria kombëtare dhe me çfarë ka<br />
të bëjë ajo mund të jepet nëpërmjet “shpaketimit” të konceptit të shtetit.<br />
Në këtë mënyrë, mund t’u jepet përgjegje pyetjeve: Si elementet e saj<br />
përbërës, ose si tërësi, sillen ndaj idesë së sigurisë kombëtare dhe çfarë<br />
baze paraqet ajo në raport me sigurinë ndërkombëtare?<br />
Në nivelin ndërkombëtar ose sistemor, shteti gjithashtu paraqet<br />
elemntin qendror të sigurisë, me ç‘ka karakteristikat e tij të brendëshme<br />
nuk mund të ndahen nga karakteri i problemit të sigurisë në sistemin<br />
ndërkombëtar si tërësi. 193<br />
1.2. Dimenzionet ndërkombëtare të sigurisë kombëtare<br />
Siguria, pavarsishtë se me cilin segment ka të bëjë, individual,<br />
kombëtar apo ndërkombëtar, rregullisht rradhitet ndër problemet<br />
urgjente të njerëzimit.<br />
Nëse në këtë kontekst vendoset edhe problem i sigurisë kombëtare,<br />
mund të konstatohet se ajo zë vend qendror nga vetë fakti se në kuadër<br />
të shteteve dominojnë shumë probleme që e përcaktojnë sigurinë në<br />
nivele të ndryshme, por edhe nga pamundësia që shtetet në mënyrë<br />
resiproke të bashkëekzistojnë në harmoni. Gjatë historisë, çdo shtet<br />
është ndjerë i pasigurtë pranë shteteve të tjera. Me këtë rast, aktivitetet<br />
ushtarake dhe aktivitetet e tjera, të cilat janë orjentuar për të forcuar<br />
sigurinë e vet kombëtare, në kombinim me aktivitetet tjera paralele,<br />
kanë shkaktuar jostabilitet dhe luftë.<br />
Struktura dhe karakteri i procesit politik e bënë procesin e vendosjes<br />
politike në fushën e sigurisë kombëtare. Procesi i brendshëm politik jo<br />
vetëm që i nxit interesat e shumta të fuqishme dhe të kundërta në<br />
politikën e sigurisë, por ai gjithashtu nxit politikën e garës me<br />
përparësitë tjera të shtetit.<br />
Por, si duket bashkësia ndërkombëtare ofron hapsirë më të madhe<br />
për gara dhe se çështja e sigurisë kombëtare dimenzionet e veta më të<br />
193<br />
Ibidem<br />
170
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
shprehura i merrë pikërisht në këtë nivel, me theksimin e dimenzioneve<br />
ndërkombëtar të problemit të sigurisë kombëtare. Duke marrë parasysh<br />
faktin e përmendur se shtetet janë në radhë tepër konstrukcione politike,<br />
mund të thuhet se sistemi politik ndërkombëtar është pjesa më e<br />
rëndësishme tërësisë së tyre.. Lidhjet ndërmjet tyre janë aq thelbësore,<br />
saqë ndarja e tyre paraqet rrezik të madh par analizat. Nëpër to mund të<br />
tërhiqen moskuptimet serioze të cilat paraqiten edhe me largimin e<br />
shteteve nga sistemi ndërkombëtar. Ndarja e tyre në kontekst të<br />
analizave shkencore duhet të kuptohet në aspektin se shteti dhe sistemi<br />
ndërkombëtar paraqesin anë të kundërta të fenomenit të vetëm politik.<br />
Së këndejmi, përkundër sferës së brendëshme të shtetit i cili në<br />
modelin e Viverit është marrë në nielin subshtetror dhe dinamikave të tij<br />
të ndryshme, si dhe niveli i shteteve që e bënë fokusin conceptual së<br />
sigurisë, qëndron niveli ndërkombëtar me dinamikat e tij të ndryshme.<br />
Prandaj, është me rëndësi esenciale shqyrtimi i karakteristikave të<br />
sistemit politik ndërkombëtar, i cili ndërton bazën në të cilën shtetet<br />
realizojnë sigurinë e tyre.<br />
Kanosjet politike në raport me lementet konstituitive të shtetit në<br />
radhë të parë janë orjentuar në stabilitetin e saj të organizuar. Niveli i<br />
qëllimeve mund të sillet nga presioni i qeverisë në raport me një politik<br />
të caktuarderi te largimi i saj; nxitja e sesionit, ose të shkaktuarit e<br />
mostabilizimit politik si hyrje par agresion.<br />
Kanosjet politike dalin nga dallimet e mendimeve dhe të traditave, të<br />
cilat paraqesin edhe dëshminë kryesore të anarkisë ndërkombëtare. Në<br />
këtë kuptim, kontradiktat ndërmjet ideologjive të shumta janë<br />
jashtëzakonisht komplekse. Kështu kanosjet par identitetin kombëtar<br />
janë më të drejtpërdrejta. Ato përfshinë qëllimet par të shtuar parçarjet<br />
ndërmjet identiteteve etnokulturore të grupeve në një shtet të caktuar.<br />
Qëllimet e këtyre synimeve mund të sillen nga krijimi i vështirësive të<br />
qeverisë, nëpermjet nxitjes së secesionit, deri te krijimi i bazës për<br />
agresion.<br />
Por, problemi esencial në lidhje me kanosjet politike, pavarsishtë se<br />
a janë ato ideologjike ose kombëtare, përfshihen në atë që të bëhet<br />
dallim në lidhje me karakterin e tyre, respektivisht, a janë ato me qëllim<br />
ose dallin në mënyrë strukturale nga ndikimi i alternativave të jashtme të<br />
shteteve. 194<br />
194<br />
Georgieva, L. Krijimi i paqës, Studio ADA Shkup 1999<br />
171
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Kanosjet politike mund të jenë edhe strukturore, që janë si rezultat<br />
më shumë i natyrës të gjendjeve se sa të intencave të një shteti ndaj<br />
tjetrit. Në fakt, kanosjet strukturale politicke dalin kur parimet<br />
organizuese të shteteve janë kontradiktore ndërmjet veti, në të cilin<br />
kontekst ata nuk mund të hedhin poshtë eksistimin e shtetit. Nëpërmjet<br />
këtij qëndrimi të arriturat ose sukseset e njërës në mënrë automatike e<br />
erofon strukturën politicke të tjetrës, duke nxitur garën në kanosje<br />
potenciale (me qëllim) politike 195 .<br />
Duke u lidhur me kanosjet politike mund të konstatojmë se është<br />
mjaft e komplikuar nga to të nxirret esenca e kanosjeve esencijale dhe të<br />
tjera. 196<br />
Në kontekstin e ndryshimeve, ndërsa si pasojë e konverzionit të<br />
parimit të konfrontimit sipas bashkëpunimit, rradhitet edhe pozita e re e<br />
OKB e cila tani ka mundësi të zbatojë një spektër më të gjerë të<br />
mekanizmave për mbajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare. Në<br />
kontekst të ndrudhimeve do t’i numëronim edhe marrëveshjet e reja<br />
bilaterale dhe multilaterale për kontrrollimin e armatimit, që gjithashtu i<br />
jepë dimenzion të ri mardhënjeve ndërkombëtare. 197<br />
Duke u lidhur me ndryshimet, në raport me modifikimet... mund të<br />
konsttohet se, prveç faktit për marrëveshjet e lidhura të reja në lëmin e<br />
armatimit dhe çarmatimit, nuk ka ndryshime të mëdha në raport me<br />
konfigurimin e armatimit. Ashtu siç humbën një kategori e caktuar e<br />
armëve në Botën e parë dhe të dytë, ashtu prania e tyre rritej në Botën e<br />
tretë. Nëse regjistri i OKB zbatohet me konseguencë, do të mund të<br />
gjendeshin edhe kanalet e transferit. Por, sido që të jetë, arma në të<br />
vërtet e ka ndryshuar vendin.<br />
1.3. Evolimi i koncepit të paqes<br />
Transformimet evropjane në vitin 1989 përgatisin krizën e tretërrezikun<br />
dhe mundësinë- për hulumtimet evropjane të paqës. Agjenda e<br />
ardhshme e kërkimeve evropjane për paqe mund të vërehet si përbledhje<br />
e tre agjendave. Agjendën e vjetër, nga njëra anë e përbëjnë pasojat e<br />
luftës dhe mjetet për zgjidhjen e konflikteve, ndërsa nga ana tjetër gara<br />
195<br />
North Atlantic Assambly, Defence and Secyritee Committee, 1997, Reports,<br />
Brussels.<br />
196<br />
Lidija Georgieva, Mekanizmat e ruajtjes së paqës dhe sigurisë, Univerziteti “Shën<br />
Kirili dhe Metodij” Fakulteti filozofik, Shkup, 1997<br />
197<br />
OKB Dokumentat themelore, Shkup 1995<br />
172
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
në armatim, kontrolli i armatimit dhe çarmatimi. Kjo nuk ka humbur<br />
urgjencën e vet, por asaj i është shtuar edhe problemi i konverzionit... 198<br />
Hulumtimet kritike paqësore, përkundër atyre tradicionaleve,<br />
dallohen me përqëndrimin e vëmendjes në analizat sociologjike. Këto<br />
analiza i trajtojnë edhe vlerat e si fenomen social nga aspekti i ndikimit<br />
të tyre ndaj manifestimeve të dhunës individuale dhe kolektive.<br />
Çvendosjet në koncept janë bërë me atë që është pranuar se dhuna<br />
strukturale jo vetëm që ndikon ndaj situatës së individit, por i shtonë<br />
edhe tensionet që çojnë në konflikt dhe luftë.<br />
Koncepti është zgjeruar edhe me përfshirjen e çështjes së të drejtave<br />
themelore të njeriut dhe mbrojtjen e individëve. Në këtë ndrejtim,<br />
hulumtimet paqësore janë përqëndruar në çështjet e lirive dhe të<br />
drejtave themelore të njeriut në shumë nivele, duke përfshirë edhe<br />
grupet e vogla, grupet etnike, kolektivitetet ndërkombëtare, si dhe<br />
raportet ndërmjet njeriut dhe natyrës.<br />
1.4. Kultivimi i paqes dhe sigurisë në<br />
mardhënjet bashkohore ndërkombëtare<br />
Krijimi i “rendit të ri botëror”, sërish e aktualizonte çështjen e paqës<br />
dhe sigurisë në mardhënjet ndërkombëtare, si bazë e rendit të ri dhe të<br />
mardhënjeve ndërmjet shteteve. Sot me “rendin e ri botëror”<br />
manipulohet ose i jepen atributet : si sistem i ri ndërkombëtar, sistem i ri<br />
i mardhënjeve ndërkombëtare etj.<br />
Sintagma e parë “rend i ri botëror” i përfshinë sundimin e së dretjës<br />
dhe zgjidhjen paqësore të kontesteve, demokracinë e fortë dhe<br />
solidaritetin kundër agresionit, zvogëlimin dhe kontrrollin e arsenalit<br />
ushtarak, forcimin e OKB dhe trajtimin e drejtë të të gjithëve. Në<br />
sistemin e këtillë të mardhënjeve siguria fiton dimenzione të reja. Nëse<br />
pranohet rëndiësija e saj e përgjithshme , si situatë në të cilën shtetet nuk<br />
ndjejnë rrezik nga kanosja e jashtme, mund të konstatohet se rreziku i<br />
përgjithshëm që buronte nga konnfrontimi bllokist është mënjanuar, por<br />
prandaj edhe më tutje mbetet e hapur çështja e formave të tjera të<br />
rrezikimeve.<br />
198<br />
Wiberg H (1993) Europien Peace recearch in the 1990 Budampest<br />
173
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Rreziqet me të cilat ballafaqohet bashkësia bashkohore<br />
ndërkombëtare kanë rëndësi më të vogël në krahasim me skenarët<br />
kataklistik të periudhës së Luftës së ftohtë, por edhe në këtë masë ato<br />
paraqesin alternativën e pasigurisë. Konfliktet etnike, nacionalizmi<br />
radikal dhe konfliktet e brendëshme e bëjnë skenarin e skenës<br />
bashkohore ndërkombëtare, me regji nga të mardhënjeve dhe të<br />
përmbajtjeve tjera të fshehura. 199<br />
Të ballafaquar me faktin se faktorët politik, ekonomik, social<br />
dhe nacional u bënë elemente kyç me të cilat sot realizohen siguria dhe<br />
bashkëpunimi në mardhënjet ndërkombëtare, duke pasur parasysh<br />
gërshetimin e sigurisë dhe varshëmrisë reciproke, perceptimin e vet për<br />
sigurinë shtetet e vënë në baza të reja.<br />
1.5. Mekanizmat për kultivimin e paqes<br />
dhe sigurisë ndërkombëtare<br />
Ruajtja e paqes është mekanizëm që zyrtarisht nuk është sankcionuar<br />
në Kartën e OKB. Ajo, për shkaqe historike që e ka përbërë periudhën e<br />
luftës së ftohtë, iu shmang institucionalizimit të mekanizmit të këtillë.<br />
Kjo do të thotë se ruajtja e paqes nuk funkcionon si elemnt në kuadër të<br />
sistemit të caktuar, por përkundrazi, funkcionon në bazë të parimeve të<br />
vëna me presedane. Ata përmbledhin:<br />
1. Pajtimin e palëve në kontest për vetë misionin, për mandatin dhe<br />
për përbërjen e forcave;<br />
2. Mospërzierja në marrdhënjet e shteteve të përfshira në<br />
konflikt;<br />
3. Mospërdorimi i forcës, përveç në vetëmbrojtje;<br />
4. Paanshmërinë;<br />
5. Përkrahje të prhershme të Këshilit të sigurimit dhe shteteve<br />
anqëtare, përfshirë edhe pjesëmarrësit në mision.<br />
6. Lënja në përgjegjësinë e sekretarit të përgjithshëm të OKB e<br />
përparimit të misionit.<br />
Nga pikpamja e zhvillimit për ruajtjen e paqes, si mjet për<br />
ballafaqim me konfliktet, shumica konsiderojnë se natyrë e tij had hok<br />
është aspekti më karakteristik. Fleksibilitieti i pranishëm deri para do<br />
199<br />
Georgieva. L, Krijimi i paqës, Studio ADA, Shkup, 1999<br />
174
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
kohe nuk lejojë përzjerjen e Këshillit të sigurimit në kurthin e quajtur<br />
“veto”.<br />
Sipas Holstit, ruajtja e paqes kontribuon për masat e ndërtimit të<br />
besimit dhe u ndihmon palëve t’i përmbahen ndërprerjes së zjarrit. 200<br />
1.6. Faktorët e suksesit dhe ruajtjes së paqes<br />
Në analizat e shumta që zbatohen në lidhje me kompleksin e<br />
çështjeve të lidhura me paqen, faktorë të caktuar janë objekt i<br />
preokupimit përmanent.<br />
Si faktorë të rëndësishëm për sukses të operacioneve për ruajtjen e<br />
paqës theksohen:<br />
- konteksi përkatës politik;<br />
- përkrahja e përhershme dhe e gjithanshme politike,<br />
diplomatike, ushtarake dhe financiare e operacionit;<br />
- reprezentimi i forcave;<br />
- mandati i qartë;<br />
- bashkëpunimi me palët në kontest;<br />
- shkathtësia dhe ndjeshmëria gjatë udheqjes së forcave;<br />
- cilësia e komandimit dhe diciplina e trupave;<br />
- mosimponimi i dëshirave dhe zgjidhjeve të jashtme.<br />
Kur bëhet fjalë për konfliktet e brendëshme, nëse shkallëzimi i tyre<br />
bëhet brenda kufijëve të një shteti, atëherë ato vështirë përputhen me<br />
përcaktimet e Kartës. Këshilli është koncentruar për zbatimin e masave<br />
të fuqishme dhe ballafaqimin me rastet urgjente të kontesteve që<br />
paraqiten para Këshillit të sigurimit, në dëm të pengimit të situatave<br />
potenciale konfliktuoze. Së kendejmi, funkcioni i Këshillit të sigurimit<br />
në masë të madhe sillej në ballafaqimin urgjent me krizat, përkundër<br />
angazhimit për mënjanimin e konflikteve ose paraqitjes në rrolin e<br />
kreatorit të paqës. Kjo arsyetohet me faktin se Këshilli i sigurimit është<br />
organ i OKB që ka kompetenca të veprojë me detyrim, në pajtim me<br />
përcaktimet e Kartës të reagohet menjëherë në rastet që cënojnë paqen<br />
dhe sigurinë ndërkombëtare, ballafaqim me krizat dhe ruajtjen e paqës.<br />
Karta nuk parasheh ballafaqim me problemet e tjera globale që në<br />
njëfarë mënyre prekin ruajtjen e paqes dhe sigurisë botrore. Mungesa e<br />
200<br />
Ibid.<br />
175
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
anshmërisë në shumë raste, si dhe polarizimi në Këshillin e sigirimit, do<br />
të thoshte blokim i sistemit të sigurisë kolektive gjatë ballafaqimit me<br />
krizat. Në fakt, gjatë periudhës së Luftës së ftohtë edhe supefuqitë në<br />
strategjitë e tyre për ballafaqim me kronfliktet preferonin pengimin e<br />
zgjerimit të tyre, në vend se zgjidhjen e konflikteve, të cilët i linin të<br />
ndera.<br />
Funkcioni politik për ruajtjen e paqes<br />
Në kuadër të funkcioneve politike, si faktor i rëndësishëm për<br />
ruajtjen e paqes, janë:<br />
- ruajtja e integritetit teritorial;<br />
- sigurimi i pavarisë politike;<br />
- bisedat me entitetet oqeveritare;<br />
- mbajtja e zgjdhjeve ose referendumeve;<br />
- ndihmë në krijimin e administratës lokale<br />
- verifikimi i marrëveshjeve për të drejtat e njeriut;<br />
- krijimin e sigurisë për ripërtrirjen e jetës ekonomike të popullsisë<br />
lokale.<br />
Diplomacia preventive aktivitetet e vet i realizon nëpërmjet këtyre<br />
instrumentave:<br />
1. Masat për ndërtimin e besimit. Këto masa në kuadër të<br />
diplomacisë preventive të OKB janë përcaktuar si mjete themelore të<br />
mirkuptimit reciprok dhe për reduktimin e mundësisë së shpërthimit të<br />
konfliktit ndërmjet shteteve. Si mjetë të cilat duhet të kontribuojnë në<br />
forcimin e mirëbesimit reciprok rekomandohen: këmbimi sistematik i<br />
përfaqësuesve ushtarak, lidhja e marrëveshjeve për shkëmbimin e lirë të<br />
formacioneve, mbikqyrja dhe kontrrolli i marrëveshjeve rajonale për<br />
çarmatim.<br />
2. Përcaktimi i fakteve. Ndërmarja e akcioneve preventive për<br />
ndërprerjen e konflikteve nga ana e OKB duhet të bazohet në të dhëna të<br />
sakta dhe të mbledhura me kohë. Rritja e konfliktit, rrënjët e të cilit janë<br />
nga problemet ekonomike dhe sociale, vetëm e theksojnë rëndësinë e<br />
informacioneve, të cilat prveç zhvillimeve politike i përmbajnë edhe ato<br />
sociale dhe politike që shipien në situatë konflikti. Në këtë fushë OKB<br />
vepron nëpërmjet misioneve për përcaktimin e fakteve. Iniciativën për<br />
përcaktimin e fakteve dhe për vënjen e misionit për këtë qëllim mund të<br />
176
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
ndërmmarin Këshilli i sigurimit, Asambleja e përgjithshme dhe kuptohet<br />
sekretari i prgjithshëm i OKB.<br />
3. Paralamërimi i hershëm. Gjatë periudhës së kaluar, në kuadër të<br />
Kombeve të Bashkuara, u zhvillua një rrjet përkatës i sistemit për<br />
paralajmërim të hershëm në lidhje me cënimin e natyrës, rreziqet nga<br />
fatkeqësitë bërthamore, katastrofat natyrore, lëvizjet masive të<br />
popullsisë, përhapjes së sëmundjeve etj.<br />
Sintetizimi i të dhënave të këtyre fushave janë indikatorë politik në<br />
kushte konkrete dhe paraqet bazën për vlerësimin se sa dhe në çfarë<br />
mase eksiston kërcënim për paqen dhe sigurinë.<br />
4. Vendosja preventive. Në kuadër të diplomacisë preventive ,<br />
rëndësi specifike për pengimin e shpërthimit të konflikteve është dhënë<br />
si kompetencë vendosja preventive e forcave të OKB.<br />
5. Zona e demilitarizuar . Krijimi i zonave të demilitarizuara,<br />
rëndom, praktikohet pasi të prfundojë konflikti, me marrëveshje<br />
ndërmjet palëve që kanë qënë në konflikt. Sot, si pjesë të operacioneve<br />
për ruajtjen e paqes, Kombet e bashkuara kanë vendosur forcat e tyre në<br />
këto zona, me çrast, në kuadër të diplomacisë preventive, zona e<br />
demilitarizuar është paraparë si formë e vendosjes preventive.<br />
1. 7. Ndërtimi i paqës<br />
Me përfundimin e Luftës së ftohtë, përcaktimi i Këshillit të<br />
sigurimit për të zgjidhur kontestet ndërkombëtare në pajtim me Kartën,<br />
lë hapsirë për ndërmarrjen e rrolit më aktiv në lëmin e ndërtimit të<br />
paqes. Në këtë drejtim edhe Agjenda për paqe përpiqet të prforcojë këtë<br />
mekanizëm në disa aspekte.<br />
Në lidhje me rrolin e Këshilit të sigurimit dhe rrolit të tij primar<br />
për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, propozohet që ai<br />
tërësisht të marrë rolin dhe në pajtim me Kartën, të propozojë<br />
procedurën dhe metodën përkatëse për zgjidhjen dhe nëse atë e<br />
pranojnë të gjitha palët në kontest, të japë propozime për zgjidhjen e tij<br />
paqësor.<br />
Ndërtimi i paqes, gjithashtu është fushë e aktiviteteve të OKB të<br />
lidhur me zgjidhjen paqësore të kontesteve. Lidhjes së tij për ruajtjen e<br />
paqës ndoshta i jepet vemendje më e vogël se sa lidhjes ndërmjet<br />
ndërtimit të paqes dhe ruajtjes së saj. Por, si mjet preventiv të përtrirjes<br />
së armiqësive, rikonstruimin e lidhjeve ekonomike dhe sociale dhe për<br />
177
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
lehtësimin e procesit të zgjidhjes së kontesteve, ndërtimi i paqës ka rrol<br />
kyç.<br />
Në konkluzën e Konferencës ndërkombëtare për ndërtimin e<br />
paqes, të mbajtur në vitin 1986, është dhënë ky përkufizim:<br />
“Ndërtimi i paqës është pozitiv, përpjekje e prhershme koperuese<br />
njerëzore që t’i ndërtojë urat ndërmjet popujve dhe grupeve të<br />
konfrontuara. Qëllimi i tij është të vë mirkuptim dhe bashkëpunim dhe<br />
ti mënjanojë gurët e mosbesimit, të ftikës dhe urrejtjes. 201<br />
Aktiviteti i OKB për ndrtimin e paqes zbatohet nëpërmjet byrove,<br />
siç janë: UNHCR, UNEP, UNDRO dhe një varg agjencishë të pavarura,<br />
siç janë WHO, UNICEF, UNESKO, UNDO etj.<br />
Gjithashtu, në aktivitetet për ndërtimin e paqes janë përfshirë<br />
njëvarg organizatash joqeveritare, dhe shpesh herë paralelisht me<br />
misionet për ruajtjen e paqes.<br />
Kordinimi i aktiviteteve për ruajtjen e paqes me forma të tjera të<br />
përfshirjes së OKB gjatë ballafaqimit me konfliktet paraqet nevojën në<br />
rritje. Në këtë kuptim, synimi për realizimin më të mirë të aktiviteteve<br />
për ndërtimin e paqes është ndërthurur me vendimin e Asamblesë së<br />
përgjithshme për të vënë pozitën e re të OKB për lidhshmërinë dhe<br />
kordinimin e aktiviteteve në kuadër të OKB.<br />
Ekzistojnë disa situata kur OKB është e autorizuar të hyjë në një<br />
vend pa pajtimin e qeverisë, domethënë Këshilli i Sigurimit mund të<br />
vendosë të përdorë forcat tokësore, detare dhe ajrore si domosdoshmëri<br />
për ruajtjen ose kthimin e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare.<br />
1. 8. Integrimi i rajonit ballkanik në strukturat<br />
evroatlantike si segment i rëndësishëm<br />
për ruajtjen e paqes dhe sigurisë<br />
E ardhmja e popujve të Ballkanit qëndron në Evropë, domethënë<br />
në Bashkimin Evropjan dhe në NATO, si dy shtylla kryesore të<br />
stabilitetit dhe përparimit të kontinentit në dekadat e ardhsme. Integrimi<br />
në strukturat euroatlantike do të thotë demokraci, respektim i të drejtave<br />
të njeriut dhe të drejta themelore, paqe me fqinjët, rregullimi i<br />
mërdhënjeve të brendëshme ndërmjet vendeve dhe funkcionimi i<br />
ekonomisë së tregut. Ndër vendet të ish Jugosllavisë tani për tani vetëm<br />
201<br />
Lidija Georgieva, Mekanizmat e kultivimit të paqes dhe të sigurisë, Univerziteti<br />
“Shën Kirili dhe Metodi”, Fakulteti Filozofik, Shkup, 1997<br />
178
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Sllovenia është afër realizimit të këtyre standardeve dhe sipas kësaj,<br />
është përfshirë në zgjdhjen më të ngushtë të vendeve që duhet të merren<br />
parasysh gjatë raundit të ardhshëm për zgjerimin e NATO-s dhe<br />
menjëherë të të fillojnë bisedimet për anëtarësim në BE.<br />
Republika e Maqedonisë është anëtare e Partneritetit për paqeprogram<br />
i NATO-s, në të cilin vëzhguesit ndërkombëtar i kushtojnë<br />
vemendje të posaçme stabilitetit ekonomik, politik dhe të brendshëm,<br />
veçanërisht relaksimit të mardhënjeve ndëretnike. Në lidhje me procesin<br />
e sigurisë dhe të vënjes së strukturës së sigurisë euroatlantike, e cila<br />
është mbështetur në sistemet kolektive eksistuese të sigurisë dhe<br />
mbrojtjes, Republika e Maqedonisë është gjithnjë e më afër plotësimit të<br />
standardeve të anëtarësimit në NATO. Duke marrë parasysh pranimin e<br />
obligimeve që nga ditët e para të pavarsisë për: reforma rrënjësore në<br />
sistemin politik dhe ekonomik, zhvillimin e institucioneve të shtetit të së<br />
drejtës, mbrojtjes së të drejtave themelore dhe lirive të njeriut dhe<br />
mbrojtjen e të drejtave të pjestarëve të nacionaliteteve, zhvillimin e<br />
ekonomisë së tregut, si dhe ndërtimin e mardhënjeve të njëjta të mira me<br />
fqinjët dhe pjesmarrjen aktive në të gjitha iniciativat rajonale. 202<br />
Në të vërtet, në lidhje me anëtarësimin në strukturat euroatlantike,<br />
ardhmëria e të gjitha vendeve të rajonit juglindor qëndron në<br />
bashkëpunimin rajonal. Prandaj, BE, NATO dhe SHBA bashkëpunimin<br />
rajonal e konsiderojnë si pjesë të rëndësishme të politikës së tyre ndaj<br />
rajonit. Nga viti 1996, BE ka zhvilluar “Qasjen rajonale” për Evropën<br />
Juglinodre, duke i thirrur kryesisht ato vende që nuk kanë marrëveshje<br />
asocimi. Ajo gjithashtu ka promovuar projekte më modeste, siç është<br />
Rajomont- iniciativa, e orjentuar kah zhvillimi i shoqërive aktive<br />
qytetare në të gjitha vendet edhe përtej kufijve të Evropës Juglindore.<br />
SHBA kanë spozoruar Nismën e bashkëpunimit në Evropën Juglindore<br />
(SEKI) të arritur në Zhenevë në dhjetor të vitit 1996, me qëllim të<br />
inkurajimit të të bashkëounimit rajonal për çështje praktike, siç janë<br />
përmirësimi i ekonomisë, ambientit jetësor, bashkëpunimi në lëmin e<br />
energjetikës, transportit etj. Gjatë vemendjes së shtuar për zhvillimet në<br />
Evropën Juglindore nga vendet e BE dhe NATO-s, për shkak të<br />
potencialit të lartë të mosstabilitetit në rajon dhe për shkak të<br />
202<br />
North Atlantic Assambly, Civilian Afairs Committee, 1997, Reports,<br />
Brussels<br />
179
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
mosstabilitetit në Kosovë, 203 Republika e Maqedonisë është në<br />
vlerësime reale të mbahet prania ushtarake e Aleancës në teritorin e saj.<br />
Nismat për bashkëpunimin rajonal gjetën përkrahje të përmbajtur<br />
te vendet e përfshira këtu. Për vendet që u krijuan nga ish Jugosllavia,<br />
përvaja e luftës ende është afër për të shqyrtuar sërish krijimin e lidhjeve<br />
nga të cilat janë shkëputur pradokohe. Gjithashtu eksiston frikë se me<br />
rimëkëmbjen e bashkëpunimit rajonal, BE ndoshta përpiqet t’i zë<br />
ngushtë disa vende të caktuara, duke u impunuar hapa të njejtë për<br />
integrim të të gjithëve. Çdonjëra nga këto vende beson se “mundet më<br />
mirë” se sa fqiu i saj të integrohet dhe prandaj duhet të mbetet si peng i<br />
pamundësisë së këtij apo atij vendi që t’i arrijë standardet e nevojshme.<br />
Për këtë shkak, edhe përkundër të kuptuarit të nevojave për<br />
bashkëpunim ekonomik, politik etj, me fqinjët e vet, disa nga porositë e<br />
stategjisë për bashkëpunim rajonal nuk duhet të kuptohen në kuptimin se<br />
një bashkëpunim i tillë duhet gjithnjë të jetë kusht për afrimin e tyre në<br />
BE dhe në NATO. 204<br />
Gjithashtu ekzistonë reagim i posaçëm i Kroacisë dhe i Slovenisë,<br />
të cilat shprehin pakënaqësi të madhe pse janë klasifikuar ndër “vende<br />
ballkanike”, të bindur se me historinë e tyre, i takojnë Evropës qendrore.<br />
Slovenija ndosht ndjehet se është shumë afër BE dhe në integrimin në<br />
NATO prandaj, brengosjet e veta nuk i shpreh aq fortë. Republika e<br />
Maqedonisë dhe udheqësia e saj, pa marrë parasysh përkatësinë<br />
partiake, si prioritet të politikës së vet e theksojnë integrimin e vendit në<br />
proceset botërore, evropjane dhe rajonale, dhe me këtë edhe në sistemet<br />
kolektive të sigurisë, si dhe kultivimit të mardhënjeve të fqinjësisë së<br />
mirë. Integrimi shtrohet si parakusht i zhvillimit dhe si përcaktim global<br />
dhe i përgjithshëm politik. Nuk është vështir të pranohet mendimi se<br />
kjo gjendje është vështirësuar për shkak të statusit të pazgjidhur të<br />
Kosovës, i cili në vetvete paraqet kusht për ruajtjen e stabilitetitdhe<br />
paqes në rajon. 205<br />
Një situatë e këtillë ende shkakton mendime serioze për<br />
implikimet e mundshme negative në rajon, që do të thotë se shkallëzimi<br />
203 Shoqata Shqiptare e Atlantikut, Të kontribuojmë për një paqe të qëndrueshme<br />
në Balkan, <strong>Nazmi</strong> Maliqi ”KOSOVA- çelës i rëndësishëm për<br />
stabilitetin në rajon”, faqe 75-81, Tiranë, 1997<br />
204<br />
North Atlantic Assambly, Report, “The transatlantik agenda and the New NATO “<br />
General Rapporteur KarstenVolgt (Germani), Barcelona, 1998.<br />
205<br />
Noth atlantic Assambly, defence and security committee, SFOR, A Transatlantic<br />
Coalition for Peace<br />
180
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
eventual i konfliktit nga Kosova në rajon do të mund të shkaktonte<br />
pasoja të shumta negative, përkatësisht përhapjes së konfliktit në rajon.<br />
Për shtetet e Ballkanit me rëndësi të madhe është gjetja e zgjidhjes së<br />
pranueshme ndërmjet udheqësisë së Kosovës dhe asaj jugosllave, me<br />
ndërmjetësimin e faktorit ndërkombëtar. Kjo do të ishte çelës i<br />
stabilitetit dhe i relaksimit të mardhënjeve ndërmjet dy palëve. Zgjidhja<br />
e suksesshme e këtij problemi do të thoshte një hap përpara drejt<br />
integrimit në BE dhe NATO të vendeve të Ballkanit, dhe me këtë edhe<br />
të stabilizohet paqeja në këto hapsira. Zgjerimi i NATO-s në këtë pjesë<br />
të Ballkanit do të forcojë edhe bashkëpunimin ekonomik, politik dhe<br />
ushtarak në rajon dhe do të sigurojë të ardhme më të mirë dhe<br />
perspektivë.<br />
Evropa dhe bagazhi ballkanik<br />
Këtë pjesë të bagazhit Evropa pretë që të zgjidhin vendet<br />
ballkanike ndërmjet vete, sepse Bashkimi Evropjan, tani për tani, nuk ka<br />
aq leverdi nga Ballkani: gjithsesi, jo aq sa t’i çojë të gjithë vendet e tij<br />
nën një regjim dhe kriterium të njejtë.<br />
Nga aspekti i mardhënjeve evro-amerikane, çështja ballkanike, në<br />
fakt, është një mundësi e re për polarizim të brendshëmnë kuadër të<br />
vendeve anëtare të NATO-s. Nga aspekti i pozitës gjostrategjiketë<br />
vendeve ballkanike, është i pranishëm interesi për ruajtjen e unitetit<br />
ndërmjet vendeve perëndimore për disa çështje të caktuara të hapura si<br />
vatra krize.<br />
181
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
182<br />
1. 10. Organizatat ndërkombëtare dhe paqa<br />
Si pasojë e luftrave të cilat pas vetes lanë shkretëtira, vuejtje,<br />
viktima, pastrime etnike etj, bota nisi të mendojë si të ruhet ose të<br />
vendoset paqeja. Me këtë rast i hyri formimit të organizatave<br />
ndërkomëbtare, të cilat në vend se me forcë dhe detyrim, kontestet dhe<br />
moskuptimet ndërmjet shteteve dhe popujve do ti zgjidhin nëpërmjet<br />
rrugës paqësore ose me bisedime. Është bërë institucionalizimi, janë<br />
dërtuar mekanizma, ndërsa kohëve të fundit janë formuar edhe forca të<br />
cilat në esencë kanë funkcionin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë në botë<br />
ose vënjes së tyre nëse paqeja është çrregulluar nga çfardo shteti ose<br />
aleance qoftë.<br />
- Organizatat ndërkombëtare të cilat më së shumti janë angazhuar për<br />
ruajtjen e paqes botërore dhe të cilat sot janë bartëse të sigurisë<br />
ndërkombëtare dhe ruajtëse të paqës botrore janë:<br />
- Këshilli i Evropës,<br />
- Bashkimi evropjan.<br />
- Lidhja arabe,<br />
- Vendet e unitetit afrikan, etj.<br />
1.10.1 Organizata e kombeve të<br />
bashkuara dhe paqa<br />
Me Kartën e OKB janë përcaktuar qëllimet e saj:<br />
“ 1.Të kultivohet paqja dhe siguria ndërkombëtare, prandaj për<br />
këtë qëllim: të ndërmarrin masa efikase kolektive për pengimin dhe<br />
mënjanimin e kërcënimeve ndaj paqes dhe për pengimin e akteve të<br />
agresionit ose çrrekullime të tjera të paqës, të arrijnë me mjete paqësore<br />
dhe në pajtim me parimet e drejtësisë dhe së drejtës ndërkombëtare,<br />
rregullimin dhe zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare ose situatave të<br />
cilat mund të shkaktojnë çrregullimin e paqes.<br />
2. Të zhvillojnë mardhënje miqësore ndërmjet kombeve të<br />
mbështetura në respektimin e parimeve të barazisë dhe vetvendosjes së<br />
popujve, si dhe të ndërmarrin masa të tjera përkatëse, me qëllim që të<br />
mbrohet paqeja në botë.<br />
3. Të realizojnë bashkëpunim ndërkombëtar gjatë zgjidhjes së<br />
problemeve ndërkombëtare të karakterit ekonomik, social, kulturor ose
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
humanitar. Si dhe nëpërmjet nzitjes dhe zhvillimit të respektimit të të<br />
dretjave të njeriut dhe të lirive themelore për të gjithë, pa marrë parasysh<br />
racën, seksin, gjuhën ose fenë.<br />
4. Të jenë qendër në të cilën do të harmonizohen sjelljet e<br />
kombeve të orjentuara rreth arritjes të këtyre qëllimeve të<br />
përbashkëta. 206<br />
Në bazë të kësaj që e theksuam mund të nxirret konkludim se<br />
detyrë më e rëndësishme e OKB është ruajtja e paqes dhe sigurisë<br />
botrore. Marrë në tërësi, paqeja botërore mbahet me zbatimin e dy lloje<br />
të masave:<br />
-përdorimi i masav kolektive për ruajtjen e paqes,<br />
-përdorimi i mjeteve paqësore për zgjidhjen e kontesteve ndërmjet<br />
shteteve anëtare të Organizatës.<br />
Rradha e marrjes së masave për ruajtjen e paqes dhe sigurisë<br />
është kjo:<br />
- Dhënja e drejtimeve dhe propozimeve për zgjidhjen paqësore të<br />
kontesteve nëpërmjet bisedave të drejtpërdrejta, shërbimeve të mira,<br />
ndërmjetësimit, pajtimit, arbitrazhës, zgjidhjes gjyqësore, të drejtuarit<br />
organizatave rajonale dhe mjete të tjera.<br />
-ndërmarrja e masave që nuk tërhjekin përdorimin e forcës së<br />
armatosur, si përshembull: ndërprerja e pjesërishme ose e tërësishme e<br />
mardhënjeve ekonomike, të komunikimit hekurudhor, detar, ajror,<br />
postar, telegrafik dhe të mjeteve të tjera, keqësimi dhe ndërprerja e<br />
mardhënjeve diplomatike, blokim i transakcioneve financiare dhe masa<br />
të tjera.<br />
-formimi i forcave të armatosura ndërkombëtare të cilat do të<br />
ndërmarrin veprime ajrore, detare ose tokësore, me qëllim të vënjes së<br />
sërishme të paqes dhe sigurisë ndërkombëtare.<br />
OKB funkcionet e veta i realizon nëpërmjet këtyre organeve:<br />
- Kuvendit të përgjithshëm-<br />
- Këshillit të sigurimit,<br />
- Gjyqit ndërkombëtar të drejtësisë, dhe<br />
- Sekretariatit<br />
Çdonjëri nga këto organe ka funkcionet dhe kompetencat e vetatë<br />
saktësuara me Kartën e OKB.<br />
206<br />
Trajan Gocevski, Siguria kolektive dhe mbrojtja e Maqedonisë. Prosveta,<br />
Kumanovo, 1994<br />
183
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Këshilli i sigurimit të OKB<br />
Ky këshill paraqet njërin nga organet më të rëndësishme të OKB.<br />
Përbëhet prej 15 anëtarëve prej të cilëve 5 janë anëtarë të përhershëm të<br />
Këshillit të sigurimit, ndërsa 10 të tjerët janë anëtarë jo të përhershëm<br />
me mandat që zgjat dy vjet. Anëtarë të përhershëm janë: Republika<br />
popullore e Kinës, Franca, Federata Ruse, Mbretëria e Bashkuar e<br />
Britanisë së Madhe dhe e Irlandës veriore dhe Shtetet e Bashkuara të<br />
Amerikës.<br />
Këshilli i sigurimit i ka këto kompetenca:<br />
- Kujdeset për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare;<br />
- U bënë thirrje shteteve të cilat marrin pjesë në konteste për<br />
zgjidhjen paqësore të tyre;<br />
- Ndërmjetëson në zgjidhjen e kontesteve;<br />
- Angazhohet dhe mundëson bisedime të drejtpërdrejta për<br />
zgjidhjen e kontesteve;<br />
- Merrë pjesë në anketa, qetësimin, ndërmjetësimin, arbitrazhin,<br />
zgjidhjen juridike etj;<br />
- Merrë pjesë në shqyrtimin e të gjitha kontesteve dhe situatave të<br />
dhunës;<br />
- Jep rekomandime për përjashtim nga anëtarësia në OKB, merrë<br />
pjesë në zgjedhjen e gjyqtarëve të Gjyqit ndërkombëtar të drejtësisë;<br />
- I përcakton kuhstet me anë të së cilave një shtet, që nuk është<br />
anëtare e këshillit mund të marrë pjesë në diskutim në Këshill;<br />
- Kryen edhe punë të tjera në pajtim me Kartën e OKB.<br />
Se Këshilli i sigurimit është njëri nga organet më të rëndësishëm të<br />
OKB, në radhë të parë si organ i OKB për ruajtjen e paqes dhe sigurisë<br />
ndërkombëtare vërtetohet edhe me nenin 24 të Kartës së )KB, i cili thot:<br />
“Që të sigurohet akcion i shpejtë dhe i suksesshëm i OKB anëtarët<br />
e tij i besojnë Këshillit të Sigurimit përgjegjësinë kryesore për ruajtjen e<br />
paqes dhe sigurisë ndërkombëtare dhe dakordohen që Këshilli i<br />
sigurimit gjatë kryerjes së obligimeve të veta, në bazë të kësaj<br />
përgjegjësie, të veprojë në emër të tyre.” 207<br />
207<br />
Trajan Gosevski, Siguria dhe mbrojtja kolektive e Maqedonisë, Prosveta,<br />
Kumanovë, 1994<br />
184
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Përgjegjësia parësore për ruatjen e paqes dhe sigurisë<br />
ndërkombëtare, shtetet anëtare të OKB ia besojnë Këshillit të Sigurimit,<br />
i cili në fakt vepron në emër të tyre. Këshut arrihet akcion i shpejt dhe<br />
efikas në mbrojtjen e paqes dhe sigurisë dhe në zgjidhjen e kontesteve<br />
dhe konflikteve. Këshilli i Sigurimit gjatë kryerjes së obligimeve vepron<br />
sipas qëllimeve dhe parimeve të OKB. Me dhënjen e pajtimit që Këshilli<br />
të veprojë në emër të tyre gjatë marrjes së vendimeve, vendet anëtare të<br />
OKB pajtohen të pranojnë dhe realizojnë vendimet e Këshillit të<br />
sigurimit në pajtim me Kartën e OKB, që theksohet në nenin 25 të<br />
Kartës. Me këtë nenet 24 dhe 25 të Kartës së OKB paraqesin zgjidhje<br />
themelore të sistemit të sigurisë kolektive për ruajtjen e paqes dhe<br />
sigurisë botrore, ndërsa neni 39 dhe 51 paraqesin gjallërimin dhe<br />
nxitjen e forcës së bashkësisë ndërkombëtare për ruajtjen e paes.<br />
Në nenin 39 theksohet: “Këshilli i sifurimit përcakton se a eksiston<br />
kërcënim për paqen, çrregullimi i paqes ose akte të agresionit dhe do të<br />
japë rekomandime ose do të vendosë se çfarë masash do të ndërmerren<br />
në pajtim me nenin 41 dhe 42 që të mbahet ose sërish të vendosen<br />
paqeja dhe siguria ndërkombëtare...”<br />
Gjatë përcaktimit të cënimit të paqes ndërkombëtare Këshilli i<br />
sigurimit jep udhëzime, u sygjeron palëve të përzjera në kontest çfarë të<br />
ndërmarrin që të tejkalohet situata e atillë, dhe nëse kjo nuk do të jap<br />
fryte mund t’u bëjë thirrje anëtarëve të OKB të ndrmarrin masa siç janë:<br />
ndërprerje e plotë ose e pjesërishme e mardhënjeve ekonomike, dhe të<br />
mjeteve të komunikimit siç janë ai hekurudhor, detar, ajror, postar,<br />
telegrafik etj, si dhe keqësimin e mardhënjeve diplomatike.<br />
Me këtë anëtarët e OKB, në interes së paqes dhe sigurisë, si<br />
kontribut të vet, marrin obligim që me thirrje të Këshilit të Sigurimit, në<br />
pajtim me marrëveshje të veçantë, të vënë në disponim forca të<br />
armatosura, ndihmë dhe lehtësime.<br />
Në kontekst të kësaj asjnë edhe nenet 52 dhe 52 të Kartës. Neni 51<br />
flet për të drejtën e anëtarëve të OKB për vetëmbrojtje individuale ose<br />
kolektive në rast sulmi të armatosur deri në momentin e marrjes së<br />
masave të Këshillit të Sigurimit për mbajtjen e paqes ndërkombëtare,<br />
ndërsa në nenin 52 theksohet e drejta e eksistimit të marrëveshjeve ose<br />
aorganizatave rjonale të cilat do të marrin veprime për ruajtjen e paqes<br />
në ato rjone, por me kusht që veprimi i tyre të jetë në pajtim me<br />
185
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
qëllimet dhe parimet e OKB. Këto dispozita janë në interes të veprimit<br />
më efikas për ruajtjen e paqes dhe sigurisë. 208<br />
1.10. 2. Bashkimi evropjan dhe<br />
identiteti mbrojtës<br />
Bashkimi evropjan sot ka 15 anëtarë, me një popullsi të<br />
përgjithshme prej rreth 370 milion banorë dhe paraqet forcë ekonomike,<br />
politike dhe ushtarake në botë. Shtrohet pyetja: Cilat janë interesat për<br />
hyrjen e këtyre vendeve në Bashkimin evropjan? Pa dyshim, të gjitha<br />
vendet anëtare të Bashkimit evropjan, para se të hyjnë në anëtarësim të<br />
plotë, i vlerësuan mirë interesat e tyre politike, strategjike dhe<br />
ekonomike. Kështu, Franca dhe Gjermania duke u nisur , në radhë të<br />
parë ng ainteresat politike, ekonomike dhe të sigurisë i bënë hapat e<br />
para drejt procesit integrues në Evropë par formimit të BEE,<br />
përkatësisht unionit evropjan.<br />
Situata e re e krijuar në Evropë, pas rënjes së Traktatit të<br />
Varshavës, shkakojë çrregullime të mëdha në trollin e Evropës. Shtete të<br />
caktuara të evropës, siç ishin BRSS, RSFJ, Çekosllovakia, u shkatërruan<br />
në shtete më të vogla, ndërsa kjo u përcoll me konflikte të armatosuraluftra,<br />
shkatërrime, prishje të potencialit njerëzor dhe material.<br />
Kuptohet, një gjë e këtillë nuk mund ta linte indiferent Bashkimin<br />
Evropjan si forcë politike dhe ekonomike. Vatrat e krizës në Ballkan dhe<br />
në Evropën Lindore i rrezikonin interesat e Bashkimit Evropjan , ndërsa<br />
ende janë të freskëta kujtimet se pikërisht në këto hapsira kanë nisur dy<br />
luftrat botërore. E gjithë kjo kontribuoj të riaktivizohet idea për<br />
formimin e forcave të veta ushtarake, që në historinë e Bashkimit<br />
Evropjan nuk mund të realizoheshin për shkak të mospajtimeve rreth<br />
kësaj çështje me SHBA, dhe krijimin e paralelizmit me NATO-n.<br />
Vendet e Bashkimit evropjan donin të formojnë forca të armatosura si<br />
komponente ushtrake e sistemit të sigurisë në Evropë. 209<br />
“Siguria evropjane nuk mund të planifikohet dhe të ndërtohet në<br />
logari të interesave të të gjithë botës Perëndimore. Lufta e ftohtë ka<br />
përfunduar, por interesat e përgjithshme evropjane – nga situata e<br />
208 Georgieva. L, Krijimi i paqës, Studio ADA, Shkup, 1999<br />
209<br />
Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore të mbrojtjes, f. 213 (Pikpamja e SHBA e<br />
theksuar gjatë vizitës së ministrit amerikan të mbrojtjes Dik Çeni në Francë, në maj<br />
të vitit 1991).<br />
186
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
brendshme deri te rreziku nga jashtë që mund ta cënojnë kontinentin<br />
evropjan, i prekin interesat esenciale të SHBA, prandaj forcat ushtarake<br />
evropjane nuk mund të ndahen nga NATO-ja. Për këtë shkak,<br />
Uashingtoni është energjikisht kundër formimit të formacioneve<br />
ushtarake evroperëndimore të cilat do të vepronin jashtë dhe të pavarura<br />
nga NATO.” 210<br />
Megjithatë, në relacionin e interesave ndërmjet BE dhe NATO-s<br />
ekziston korodinim shumë i madh, që do të thotë se nuk vijnë në pyetje<br />
interesat esenciale (nuk rrezikohen interesat esenciale) të SHBA.<br />
1.10.3. Organizata e sigurisë dhe<br />
bashkëpunimit evropian (OSBE)<br />
OSBE eksiston që nga 1 gushti i vitit 1975, kur në Helsinki, pas<br />
disa vite bisedimesh u nënshkrua Akti përfundimtar i Konferencës së<br />
Sigurisë dhe bashkëpunimit Evropjan nga 35 shtete anëtre. Sot numri i<br />
anëtareve të OSBE-së është 52, ndër të cilat edhe Republika e<br />
Maqedonisë. Akti përfundimtar i KSBE, paraqet deklaratën afatgjate që<br />
themelohet në bazë të këtyre parimeve:<br />
“-tejkalimin e ndarjes bllokiste dhe të mardhënjeve që dalin nga<br />
përkatësia bllokiste, si qëllim afatgjat i KSBE-së;<br />
-demokratizimin e mardhënjeve ndërkombëtare;<br />
-eliminimin e zbatimit të forcës në mardhënjet ndërkombëtare dhe<br />
politikën e bazuar në forcë;<br />
-pandashmërinë e sigurisë evropjane si një nga sypozimet e reja<br />
për ruajtjen e paqes dhe sigurisë;<br />
-ndërtimin e sigurisë dhe mbrotjes evropjane në bazë të<br />
bashkëpunimit të gjithanshëm;<br />
-afirmimin e komponentës humane nëprmjet mbrojtjes së të<br />
drejtave dhe lirive të njeriut, si dhe rolin e individit në procesin e<br />
përparimit të sigurisë dhe bashkëpunimit në Evropë;<br />
-dimensionin botëror të sigurisë evropjane;<br />
-afirmimin e KSBE-së si proces afatgjatë.” 211<br />
Nga aspekti i vazhdimsisë të KSBE-së, me rëndësi është momenti<br />
në Kartën e Parisit me të cilën KSBE (OSME) kalon nga akcioni i<br />
210<br />
North Atlantic Assambly, Defence and security committee, SFOR, A Transatlantic<br />
Coalition for Peace.<br />
211<br />
Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore të mbrojtjes, Kumanovë 1997<br />
187
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
vazhdueshëm kolektiv në sistem të mardhënjeve dhe institucioalizimit.<br />
E gjithë kjo shihet nëpërmjet:<br />
“-vënja e rregullshëmrisë së mbledhjeve;<br />
-Përcaktimi i konstruktit organizativ (Këshilli, Komiteti i<br />
funkcionerëve të lartë, Aparati për rastet urgjente, Sekretariati, Qendra<br />
për parandalimin e konflikteve);<br />
-krijimi i tre qendrave administrative-organizuese<br />
(Sekretariati i KSBE-së në Pragë, Qendra për parandalimin e konflikteve<br />
në Vjenë dhe Byroja e zgjdhjeve në Varshavë).” 212<br />
Edhe përkundër përpjekjeve për themelimin e mekanizmave efikas<br />
për zgjidhjen e krizave në Evropë, sot shumë çështje ende nuk janë<br />
zgjidhur dhe janë hapur vatra krizash, veçanërsiht në Ballkan dhe në<br />
Evropën Lindore, që na bënë të mendojmë se duhet të ndërmerren edhe<br />
shumë punë për formimin e sistemit të sigurisë që do të veprojë në<br />
mënyrë efikase në trollin e Evropës.<br />
1.10.4. Këshilli i Evropës<br />
Këshilli i Evropës, në fakt është ide e realizuar për integrimin e<br />
vendeve të Evropës, me qëllim të arritjes së unitetit politik, ekonomik<br />
dhe ideologjik ndërmjet shteteve në bazë të parimeve të demokracisë<br />
qytetare, përforcimit me NATO-n si mbështetje ushtarake e Këshilit të<br />
Evropës. Qëllimet themelore për të cilat është themeluar Këshilli i<br />
Evropës janë:<br />
“-sigurimi i unitetit në realizimin e ideve dhe parimeve të<br />
trashëgimisë së përbashkët të popujve të vendeve anëtare;<br />
-relizimi i të drejtave dhe lirive të njeriut;<br />
-sundimi i së drejtës, si parim themelor në sistemet demokratike;<br />
-nxitjen e zhvillimit ekonomik dhe social të vendeve anëtare të<br />
Këshillit.”<br />
Format për realizimin e qëllimeve janë:<br />
-shqyrtimi i çështjeve me interes të përbashkët të anëtarëve;<br />
-marrëveshja për zgjidhjen e çështjeve ndërmjet anëtarëve;<br />
212<br />
Ibid<br />
188
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
-veprimi i përbashkët për zhvillim ekonomik, kulturor, shkencor,<br />
juridik dhe administrativ;<br />
-mbrojtja dhe përparimi i të drejtave të njeriut dhe lirive themelore<br />
të qytetarëve.”<br />
Këshilli i Evropës është formuar në vitin 1949 në Strazbur, ku 10<br />
vende e nënshkruan Statutin e Këshilit. Që atëherë numri i antarëve<br />
rritet gradualisht dhe sot ka 40 vende anëtare, ndër të cilët është edhe<br />
Republika e Maqedonisë e cila pranuar si anëtare e barabartë në nëntor<br />
të vitit 1995.<br />
1.10.5. NATO–Aleanca Verioatlantike<br />
NATO , është organizat politko- ushtarake në të cilën vendet<br />
anëtare e mbrojnë suveritetin e plotë dhe pavarësinë.<br />
Qëllimi i saj esencial është të siguroj lirinë dhe sigurinë e të<br />
gjitha shteteve anëtare me veprime politike dhe ushtarake në përputhje<br />
më parimet e Kartës të OKB – së dhe sipas marrëveshjes e arritur në<br />
mes tyre.<br />
NATO paraqet kornizë politike të një aleance ndërkombëtare, e<br />
modeluar të pengoj ose të kundërshtoj agresionin. Mundëson<br />
bashkëpunimin në kontinuitet dhe konsulltime në lëmin politike,<br />
ekonomike dhe ushtarake. NATO është e përcaktuar të siguroj sigurinë<br />
dhe trashigimninë e përbashkët në punët e tyre, duke i respektuar<br />
parimet e demokracisë, liritë individuale dhe sundimit e së drejtës. Duke<br />
e afirmuar punën e saj mbi parimet e kombëve të bashkuara, NATO<br />
ndërrmerr obligime të sigurojnë paqen dhe stabilitetin ndërkombëtar<br />
dhe të kontribojnë që të ruhet dhe të sigurohet stabiliteti dhe mirëqënia e<br />
shteteve anëtare, me qëllim që ti i shmagin rreziqet ndaj paqes<br />
ndërkombëtare, sigurisë dhe drejtësisë.<br />
Parimet themelore në të cilat bazohet NATO:<br />
- zgjidhja e kontesteve ndërkombëtare me mjete paqësore;<br />
- mënjanimin e konflikteve në mardhënjet reciproke;<br />
- të përmbajturit nga kërcënimet dhe përdorimi i forcës;<br />
- zhvillimi i bashkëpunimit ekonomik;<br />
189
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
- vetëmbrojtja ose mbrojtja reciproke në rast sulmi ndaj<br />
cilësdoqoftë vendi anëtar i NATO-s. 213<br />
Parneriteti për paqe<br />
Iniciativa “Partneriteti për paqe”, për herë të parë është<br />
promovuar në tetor të vitit 1993 nga ana e zëvendës sekretarit të shtetit<br />
të SHBA Strout Talbot, në takimin e minsitrave të mbrojtjes të vendeve<br />
anëtare të NATO-s.<br />
Pastaj në samitin e shefave të shteteve apo qeverive të vendeve<br />
anëtare të Aleancës veriatlantike, të mbajtur më 10 dhe 11 janar të vitit<br />
1994, Partneriteti për paqe u konkretizua me pikë të veçantë (13) në<br />
dokumentin e mirtuar atëherë. Në fakt, në këtë dokument thuhet: “Ne<br />
vendosëm të vëmë një program të drejtpërdretjë dhe praktikqë do ti<br />
transformojë mardhënjet e NATO-s me vendet pjesëmarrëse në<br />
program. Programi i ri shkon edhe më tutje se dialogu dhe<br />
bashkëpunimi, në partneritet të vërtetë. U bëjmë thirje shteteve të tjera<br />
që marrin pjesë në Këshillin e bashkëpunimit veriatlantik si dhe vendet<br />
tjera të OSBE-së, të afta dhe të gadshme të kontribuojnë për këtë<br />
program, të na bashkohen në partneritet. Partneriteti aktiv për paqe do të<br />
ketë rrol të rëndësishëm në procesin eventualpër zgjerimin e NATO-s. 214<br />
Këto orgnizata ndërkombëtare (OKB, NATO, OSBE, Bashkimi<br />
evropjan, Këshilli i Evropës) janë si rezultat i civilizimit njerëzor të<br />
fazës më të hershme deri tani, i cili karakterizohet me përpjekjet në të<br />
gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore për përmirësimin e kushteve të<br />
jetës, si dhe me përpjekje në sferën e paqes dhe sigurisë, ndërsa të cilat<br />
janë aktuale edhe për realitetin e tanishëm.<br />
213 NATO Enlargement and Central Europe, National defense<br />
University, Washington, 1996<br />
214<br />
North Atlantic Assambly, Defence and security committee, SFOR,<br />
Transatlantic Coalition for peace, Brussels, 1997<br />
190
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Rezimea<br />
Referenca që ka të bëjë me problemin e tolerancës politike, si faktor<br />
për ruajtjen e paqes dhe sigurisë, e pasurojnë fjalorin e politikës së mbrojtjes,<br />
por edhe e problematizojnë çështjen e domosdosë së respektimit të dallimeve<br />
në shoqëritë e organizuara bashkohore demokratike. Demokracia nuk mund të<br />
funkcionojë me sukses pa realizimin e koncenzusist politik për çështjet e<br />
interesit të përgjithshëm, siç është paqeja dhe siguria e vendit, ndërsa të mos<br />
merret parasysh toleranca dhe veçanërisht toleranca politike.<br />
Preokupimet me çështjet e tolerancës politike rezulton edhe me<br />
studimin e saj nga ana e diciplinave të ndryshme shkencore (shkencat politike,<br />
ekonomia, socilogjia, drejtësia). Sot, edhe përkundër ekzistimit të llojeve të<br />
ndryshme të tolerancës ( kulturore, fetare, etnike, etj), jo rastësisht tolerancës<br />
politike i jepet rëndësi e posaçme. Në dimensionimin e tolerancës politike në<br />
mardhënjet e brendëshme të shteteve dhe në mardhënjet ndërkombëtare, është<br />
e domosdoshme të nisemi nga ndryshimet që u bënë në sistemin politik<br />
ndërkombëtar. Gjatë sqarimit të kësaj dukurie dhe vendosjes së saj në relitetin<br />
bashkohor, duhet të nisemi nga sypozimet se se toleranca politike në kohë të<br />
ndryshme dhe në vende të ndryshme ka kuptime të ndryshme. Nevoja e<br />
tolerancës, veçanrësiht e tolerancës politike, përmendet rregullisht, sepse<br />
çështja e tolerancës politike janë të lidhura edhe çështjet e forcës shoqërore të<br />
njerëzve, për zgjidhjen paqësore të konflikteve shoqërore, për zgjidhjen e<br />
kontesteve të ndryshme midis njerëzve etj.<br />
Ndryshimet që u bënë në sistemin ndërkomebëtar me përfundimin e<br />
Luftës së ftohtë, të cilat disa analistë i pasqyrojnë në mënyrë lineare dhe<br />
pohojnë se ka ardhur pikpamje e re për paqen dhe sigurinë, edhepse siguria,<br />
pavarsisht se për cilin segment bëhet fjalë- individual, kombëtar ose<br />
ndërkombëtar, paraqet ende një problem urgjent të bashkësisë ndërkombëtare.<br />
Në këtë kuptim, sigria kombëtare ka pozitë qendrore që delë nga fakti se në<br />
stabilitetin e brendshëm të shtetit ekzistojnë dhe dominojnë një pjesë e madhe e<br />
problemeve që janë të natyrës së sigurisë.<br />
Në bazë të hulumtimeve ekzistuese, mund të konkludohet se toleranca<br />
politike, dhe në përgjithësi, toleranca kanë rëndësi të madhe për sigurinë dhe<br />
paqen e vendit dhe të rajon në përgjithësi. Në Republikën e Maqedonisë janë<br />
bërë disa hulumtime, të cilat kanë pasur si qëllim t’i hetojnë problemet që<br />
qëndrojnë në rrugën e tolerancës ndënacionale, etnike dhe fetare. Pasi politika<br />
191
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
rëndom bëhet dhe realizohet në përmasa të gjera, ngjarja politike gjithnjë bart<br />
me vete diçka që prezentohet si interes publik. Relacionet politikë, paqe dhe<br />
siguri dhe në këtë kontekst, faktori njeri- është faktor kyç i aktivitetit politik,<br />
dhe me këtë edhe të tolerancës politike. Ajo është mbështetur në mënyrë<br />
interesante, nëse e kemi parasysh se paqeja dhe siguria janë dukuri dhe proces<br />
real. Toleranca politike rradhitet në faktorët e rëndësishëm për ruajtjen e<br />
paqes dhe sigurisë kur zbatohet në jetë nëprmjet realizimit të aktiviteteve të<br />
parapara, përkatësisht nëpërmjet reagimit me maturi në rrethanat e reja të<br />
krijuara, duke pasur parasysh rëndësinë e paqes dhe sigurisë. Toleranca<br />
politike është dukuri politike në të cilën vjenë në shprehja politika si<br />
shkathtësi, përkatësisht si aftësi reale dhe gjindshmëri e udheqësive të shteteve<br />
si aktorë politik të shfrytëzojnë deri në maksimum nga ajo që rrethanat<br />
objektive e ofrojnë në segmentin e mbrojtjes së paqës dhe sigurisë.<br />
Në rastin e tolerancës politike, si faktor për ruajtjen e paqes dhe<br />
sigurisë në rrethanat ballkanike, ende ekziston brengosje e madhe në vendet<br />
ballkanike, edhepse kontributi i shteteve për stabilitetin e rajonit nuk është<br />
vlerësuar sa duhet nga bashkësia ndërkombëtare. Në vend që të kontribuohet<br />
për zgjidhjen më të shpejtë të disa problemeve tanimë të trashëguara, tensionet<br />
dhe pasiguria ende janë të pranishme. Përkundër analizave të shumta pesimiste<br />
për gjasat e vendeve ballkanike që palët në konflikt të ulen në tryezën e<br />
bisedimeve, megjithatë në këtë drejtim arrihet një përparim i dukshëm. Në<br />
këtë kontekst, do të jetë shumë me rëndësi integrimi i vendeve ballkanike në<br />
strukturat botrore, evropjane dhe rajonale, si dhe në sistemet kolektive të<br />
sigurisë. Me integrimin e këto struktura do të përforcohet bashkëpunimi<br />
ekonomik, politik dhe ushtarak dhe në këtë mënyrë, është e mundëshme që<br />
rajoni ballkanik të mos paraqes më barrë për Evropën, por pjesën integrale të<br />
saj.<br />
Kur bëhet fjalë për politikën e mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë<br />
si shtet i pavarur dhe sovran, nevoitet përkufizim i qartë i politikës së mbrojtjes<br />
me të cilën do të përcaktohen saktë interest shtetërorë dhe do të përcaktohen<br />
realisht objektivat e kësaj politike, për të cilat shteti, në pajtim me mjetet që ka<br />
në disponon, do të organizojë sistmin e mbrojtjes. Për ndërtimin e sistemit<br />
vetiak të mbrojtjes, në përputhje me nevojat dhe mundësitë e shtetit, nevoiten<br />
hulumtime shumë serioze shkencore dhe profesionale dhe studime të çdo<br />
segmenti të atij sistemi, sepse ai si i tillë duhet të gjejë burimin e vet edhe në<br />
normat ligjore dhe në parametrat e paraparë për integrim në NATO dhe BE.<br />
Çdo shtet ka interesa të llojeve të ndryshme të cilat shpesh<br />
përkufizohen si interesa kombëtar të aktivitetit afatgjatë, të cilat realizohen në<br />
një periudhë më të gjatë dhe interesat afatshkurtëra që realizohen nëpërmjet<br />
politikës së përditshme të brendëshme dhe të jashtme të vendit. Gjatë<br />
formulimit të interesave shtetore, shpesh rrol vendimtar luajnë të ashtuquajturit<br />
192
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
faktorë të brendshëm, të cilët varshmërist nga situata, mund të jenë<br />
paqëdashëse, agresive ose ekspansioniste-naziste.<br />
Në relacionin e konflikteve me paqen dhe sigurinë ndërkombëtare,<br />
dilema mund të shtrohet në ralacionin paqe-konflikt, me ç‘rast mund të<br />
konstatohet se konflikti paraqet sprovën për sigurinë kombëtare në atë kuptim<br />
se duhet të gjindet zgjidhje për tejkalimin e problemit, domethënë, të gjindet<br />
një zgjidhje e vërtetë dhe e drejtë. Në këtë procedurë gjithsesi se do të<br />
respektohen modelet e mardhënjeve ndërkombëtare. Eksiston vlerëism i<br />
përgjithshëm se niveli i rritur i konflikteve të brendëshme është brengosës dhe<br />
ka ndikim negativ ndaj paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, prandaj preokupimi<br />
me çështjen e tolerëncës politike, si faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë<br />
është domosdoshmëri për të gjitha shoqëritë demokratike.<br />
Përkundr vlerësimeve të shumta pesimiste se nuk mund të ketë<br />
bashkëpunim të mirë ndërmjet popujve të ballkanit, por duke marrë parasysh<br />
varshmërinë gjeopolitike, ekonomike dhe të sigurisë të të gjitha vendeve të<br />
rajonit, bashkëpunimi është i domosdoshëm, veçanërisht nëse i ndjekim allkat<br />
që shpien në anëtarësimin e tyre në BE dhe NATO. Prandaj pushteti aktual në<br />
shtetet e Ballkanit duhet të bëjnë përpjekje për realizimin e dialogut aktiv, më<br />
të vetmin qëllim që të tejkalohen stereotipet e së kaluarës dhe të krijohen<br />
vizione më me perspektivë për të ardhmen. Ky aktivitet kushtëzohet edhe nga<br />
situata e sigurisë, e cila është më stabile, përkatësisht eksistojnë më pak droje<br />
se në këtë pjesë të Evropës juglindore mund të krijohen situata të<br />
paparashikueshme që do të cënonin paqen dhe sigurinë. Momentalisht nuk<br />
është vështir të pranohet se kjo situatë sigurie është pas intervenimit të NATOs<br />
në Kosovë dhe teritorin e Jugoslavisë së mbetur, që kishte për qëllim të<br />
ndërprehen shkeljet masive të së drejtave të njeriut, dhe kështu të ndërpritet<br />
pastrimi i planifikuar etnik në Kosovë nga ana e regjimit të Beogradit që ishin<br />
modele të regjimeve jodemokratike në këto dhjtë vitet e kaluara dhe më herët.<br />
Në kohën kur dallimet ideologjike dukshëm janë në zhdukje dhe kur i<br />
tërë procesi i demokracisë dhe i funkcionimit të demokracisë në këto hapsira,<br />
që ndërtohet në bazë të vlerave të reja për t’u arritur transformimi politik,<br />
ekonomik dhe ushtarak të pushtetit politik, kjo kërkon vemendje të posaçme<br />
për shkak se efektet e çrregullimeve eventuale më një vend mund të zgjerohen,<br />
prandaj paqeja dhe stabiliteti në të gjitha vendet ballkanike janë me rëndësi të<br />
posaçme. Përkundër kësaj stabiliteti i brendshëm, me të gjitha parametrat e<br />
nevojshëm që duhet t’i ndërtojë strukturat politike që janë në pushtet, dhe<br />
suksesi i UNMIK-ut në Kosovë në aspektin e rikonstruimit institucional dhe<br />
ekonomik është me rëndësi të madhe. Me misionin ndërkombëtar, që ka për<br />
qëllim ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Kosovë, dhe njëkohësisht të vehen edhe<br />
themelet e rendit të ardhshëm ekonomik demokratik, përveç UNMIK-ut,<br />
KFOR-it, dhe OSBE-së, Udheqësisë së Kosovës, është i nevojshëm edhe<br />
aktiviteti ekonomik, politik dhe diplomatik i vendeve fqinje me Kosovën.<br />
193
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Veçanërisht vendet që janë prfshirë në aktivitetet për anëtarësim në BE dhe në<br />
NATO. Sepse, situata në Kosovë vetvetiu e kushtëzonte ruajtjen e paqes dhe<br />
sigurisë në rajon, që bënë të ndërpriten proceset integruese, proceset rajonale<br />
dhe evropjane dhe proceset në pjesën e sistemeve kolektive të sigurisë.<br />
(Situata e tashme në Kosovë e cila shkon kah stabilizimi dhe<br />
ndryshimi i pushtetit në Serbi për shtetet e rajonit të Ballkanit dhe për vendin<br />
tonë janë me rëndësi të madhe, që do të thotë se eksiston hapsirë e madhe për<br />
gjetjen e zgjidhjes më të pranueshme dhe mendime më serioze për mënjanimin<br />
e implikimeve negative që do të shkaktonin ndonjë konflikt eventual). Në këtë<br />
kontekst është lidhur edhe edhe misioni i suksesshëm i NATO-s në Kosovë i<br />
cili do të thotë çelës për stabilitetin dhe relaksimin e mardhënjeve ndërmjet<br />
vendeve ballkanike dhe perspektivat për anëtarësimin e tyre në BE dhe në<br />
NATO, si dy shtylla kryesore të stabilizimit të paqës në këto hapsira.<br />
Kjo do të thotë se ndikimi i proceseve integruese në rajonin e Ballkanit<br />
me zgjerimin e NATO-s dhe BE-së është me interes të madh edhe për<br />
Republikën e Maqedonisë, interes që mund të lidhet me stabilitetin e<br />
brendshëm, sepse për një proces të tillë është hasur në mirkuptim, koncenzus i<br />
përbashkët nga të gjitha partitë relevante politike. Anëtarësimi eventual i<br />
Republikës së Maqedonisë, Shqipërisë dhe Bullgarisë dhe me praninë e<br />
forcave të NATO-s në Kosovë, sipas vlerësimeve të ekspertëve dhe<br />
diplomatëve të cilët i përcjellin proceset integruese, do të thotë perspektivë e<br />
madhe për përforcimin e bashkëpunimit ekonomik, politik dhe ushtarak dhe në<br />
këtë mënyrë, kjo pjesë e Evropës Juglindore nuk do të paraqesë më barrë për<br />
Evropën por pjesën integrale të saj, të shprehur nëprmjet interesit të përbashkët<br />
për paqe dhe siguri.<br />
SHBA, me vendet e Evropës perëndimore me të drejtë vazhdojnë<br />
përpjekjet për ti nxitur shtetet e Evropës Juglindore të bashkëpunojnë njëri me<br />
tjetrin, nëpërmjet programeve të ofruara për bashkëpunim rajonal. Por ky nuk<br />
mund të jetë përfundimisht kushtëzim i arsyeshëm që ky bashkëpunim që të<br />
jetë bazë kryesore e anëtarësimit të tyre në BE dhe në NATO, kuptohet, vetëm<br />
atëherë kur mosgadishmëria për bashkëpunim krijon kërcënim për paqen dhe<br />
sigurinë.<br />
Të gjitha ecuritë drejt NATO-s, me parametrat e paraparë të programit<br />
“Partneritet për paqe” dhe qasja strategjike për në BE të vendeve ballkanike,<br />
me marrëveshjet e propozuara për stabilizim dhe asociim, të orjentohet për<br />
funkcionimin e tërësishëm nëpërmjet “Paktit të stabilizimit në Evropën<br />
Juglindore, gradualisht hasën në mirkuptim edhe te shtetet të cilët synojnë<br />
anëtarësim të tyre. Me këto rregulla kushtëzohen edhe mardhënjet si dhe<br />
formohen mekanizmat e bashkëpunit me fqinjët, për mardhënje stabile të<br />
brendëshme (politike, ekonomike, ndëretnike), si nevojë për stabilitet të vërtet<br />
rajonal.<br />
194
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Në frymën e integrimit evropjan dhe në NATO do të gjenden edhe pika të<br />
përbashkëta në planin politik, ekonomik dhe të sigurisë. Në këtë kontekst<br />
subjektet politik të Republikës së Maqedonisë duhet të shfrytëzojnë mundësinë<br />
që e çonë vendin drejt këtyre integrimeve, duke u përfshirë në programet<br />
integruese, sepse qytetarët në radhë të parë kanë nevojë të ndjehen të sigurtë<br />
se janë të barabartë dhe se kanë mirëqenje dhe si vend të jemi sa më larg nga<br />
periudhat e varfërisë dhe jostabilitetit të brendshëm. Kështu krijohen bazat për<br />
besim më të madh, tolerancë e çdo loji dhe afrim të popujve, që jetojnë në këtë<br />
rajon dhe gjallërimin e përpjekjeve të forcave demokratike për ndërtimin e e<br />
paqes dhe stabilitetit.<br />
195
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
196<br />
SUMMARY<br />
The references related to the issue of political tolerance as a factor for<br />
safeguarding peace and security increase the defense policy vocabulary, but<br />
also make problematic the issue about the need of respecting differences in<br />
modern, democratically organized societies. Democracy cannot function<br />
successfully in the absence of a political consensus on issues of general social<br />
interest, such as peace and security of the country, without taking into<br />
consideration the tolerance, and especially the political tolerance.<br />
The issue of political tolerance has been studied by many different<br />
scientific disciplines (political sciences, economics, sociology and law). Today,<br />
although there are different types of tolerance (cultural, religious, confessional<br />
tolerance and others), a special attention is paid to the political tolerance. When<br />
quantifying the political tolerance in the internal affairs of the states and in the<br />
contemporary international relations, it is necessary to begin with the changes<br />
that have occurred in the international political system. When explaining this<br />
phenomenon and its position in the contemporary reality, one should start from<br />
the presumption that the political tolerance is conceived differently in different<br />
times and different places. The need for tolerance, and especially for political<br />
tolerance, has been continuously emphasized since the issue of political<br />
tolerances is linked with the issue of social power of people, the issue of<br />
peaceful resolution of social conflicts, resolution of different disputes among<br />
people, and similar.<br />
Some analysts depict in a linear manner the changes in the<br />
international system after the end of the cold war, claiming that there is a new<br />
understanding of peace and security. However, security, irrespective of the<br />
segment to which it is referred to – individual, national or international, is one<br />
of the urgent problems of the international community. In this respect, the<br />
national security has a central position resulting from the fact that most of the<br />
problems of security nature exist and dominate in the domestic stability of the<br />
state.<br />
Based on extensive studies, the conclusion is that the political tolerance<br />
and in general the tolerance, is of major important for the security of peace in<br />
the country and in the wider region. In this respect, several researches were
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
made in the Republic of Macedonia their goal being to locate the problems that<br />
block the way to international, ethnic and religious tolerance. Since politics is<br />
usually set and implemented in mass dimensions, a political event always has<br />
in itself something that is of public interest. The correlation among politics,<br />
peace and security, and in this contexts the human factor, is a key actor of the<br />
political activity, and consequently of political tolerance. It is remarkably<br />
incorporated, considering that peace and security are a social phenomenon and<br />
a real process. Political tolerance is ranked as one of the crucial factors for<br />
safeguarding peace and security when carried out through the implementation<br />
of anticipated activities, respectively through reasonable reaction in newly<br />
created circumstances, having in mind the importance of peace and security.<br />
Political tolerance is a political phenomenon where politics comes to<br />
expression as a skill, respectively as a real capability and ability of state<br />
leaderships as political actors to make maximum use of what the objective<br />
circumstances have to offer in the segment of safeguarding peace and security.<br />
In the case of political tolerance as a factor of safeguarding peace and<br />
security relevant to the Balkan situation, the Balkan countries are still greatly<br />
concerned because the international community does not sufficiently<br />
appreciated the contribution given by the states for the stability in this region.<br />
Instead of giving its contribution to sooner resolve some of the inherited<br />
problems, tensions and uncertainties are still prevailing. In spite of the<br />
numerous pessimistic analyses regarding the chances for the Balkan countries<br />
to sit at the negotiation tables, significant progress has been made in this<br />
respect. In this context, the integration of the Balkan countries in the world,<br />
European and regional structures, as well as in the collective security systems<br />
would be of great significance. The integration of the above mentioned<br />
structures would also strengthen the economic, political and military<br />
cooperation, so that the Balkan region would no longer be a burden to Europe,<br />
but its integral part.<br />
When we speak about the defense policy in the Republic of Macedonia,<br />
as an independent and sovereign state, a clearly defined defense policy is<br />
required that would precisely establish the state interests and determine the<br />
goals of that policy for which the state, in accordance with its available<br />
resources, would organize a defense system. For the development of its own<br />
defense system, appropriate to the state needs and possibilities, serious<br />
scientific and professional researches and studies of each segment in this<br />
system is required, as this system must be reflected in the legislation.<br />
197
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Each state has different interests that most frequently art defined as<br />
national interests with long-term activity, exercised in a longer period of time,<br />
as well as short-term interests exercised through the daily domestic and foreign<br />
policy of the state. When formulating state interests, most frequently the socalled<br />
domestic factors play a decisive role, which subsequently determine the<br />
foreign policy of the state, which, depending on the situation, could be<br />
peaceful, aggressive or expansionistic.<br />
As regards to the conflicts and international peace and security, there<br />
could be a dilemma regarding the relation peace-conflict, and could be stated<br />
that the conflict is a challenge to the national security in the sense that a<br />
solution must be found for overcoming the problem, i.e. a true and appropriate<br />
solution. This procedure would undoubtedly respect the models of international<br />
relations. There is a general opinion that the increased level of internal<br />
conflicts leads to anxiety and has a negative impact on the international peace<br />
and security, and therefore the concern about the question of political tolerance<br />
as a factor for safeguarding peace and security is a must for all democratic<br />
societies.<br />
There are many pessimistic assessments that good cooperation among<br />
the Balkan people is impossible, but having in mind the geo-political,<br />
economic and security dependence of all states in the region, such cooperation<br />
is inevitable especially if they are resolute to follow the links leading to EU<br />
and NATO membership. Therefore, the current authorities of the Balkan states<br />
should make efforts to establish an active dialogue in order to overcome the<br />
stereotypes of the past and create more promising visions for their future. This<br />
activity is a condition for the security that would be more stable, so that there<br />
would be less fear that in this part of the Southeaster Europe some<br />
unpredictable situation might take place that would threaten peace and<br />
stability. Presently it is not difficult to accept the fact that this security situation<br />
is an outcome of NATO interventions, whose aim was to put and end to mass<br />
violation of human rights and by this to prevent anticipated ethnic cleansing in<br />
Kosova by the Belgrade regime, that were models of undemocratic regimes<br />
during the past ten or more years.<br />
In a period when the ideological differences are disappearing and when<br />
the entire process of democratization and functioning of democracy in these<br />
areas is built on the basis of new values in order to achieve political, economic<br />
and military transformation of the political power deserves special attention<br />
because the effects of some possible disturbances in one country could spread<br />
out. Therefore, peace and stability in all the Balkan countries is of paramount<br />
198
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
importance. Apart from the internal stability with all its parameters to be<br />
established by the political structure in power, the UNMIK success in Kosova<br />
regarding its institutional and economic reconstruction is also of great<br />
importance. Besides UNMIK, KFOR, OSCE, Kosova leadership, the<br />
international mission, whose aim is to safeguard peace and security in Kosova,<br />
and lay down the foundations for the future economic and democratic order,<br />
would require an active economic, political, diplomatic activity by the<br />
neighboring countries with Kosova, and specially by the countries included in<br />
the activities for EU and NATO membership. This is so, because the very<br />
situation in Kosova is dependent on preservation of peace and stability in the<br />
region, where the integration processes, the regional and European processes<br />
and the processes in the segment of collective security systems have been<br />
stopped.<br />
(The present situation in Kosova is going towards stabilization, and the<br />
changes of power in Serbia are of great importance for the states in the Balkan<br />
region and for our country, which means that there is a vast space for<br />
identifying a more acceptable solution and serious considerations for<br />
eliminating negative implications that might lead to some possible conflict).<br />
The successful NATO mission in Kosova that would be a key for the stability<br />
and relaxation of the relations among the Balkan countries and a perspective<br />
for their EU and NATO membership, as two major pillars for stabilization of<br />
peace in these areas is seen in this context.<br />
This means that the impact of the integration processes in the Balkan<br />
region after the NATO and EU enlargement is also of great interest for the<br />
Republic of Macedonia, an interest that might also be linked with its internal<br />
stability, because an understanding, mutual consensus of all relevant political<br />
parties for such a process has been found. Experts and diplomats who are<br />
following the integration processes acknowledge that the possible membership<br />
of the Republic of Macedonia, Albania and Bulgaria and the presence of<br />
NATO troops in Kosova would mean a major perspective for strengthening<br />
economic, political and military cooperation so that this part of Southeastern<br />
Europe would no longer be a burden to Europe but rather its integral part<br />
expressed through their common interest for peace and cooperation.<br />
USA together with the West European countries are rightfully continuing<br />
their efforts by encouraging the countries of Southeaster Europe to cooperation<br />
among each other through their programs for regional cooperation. But the<br />
condition set for this cooperation to be the main basis for their membership in<br />
199
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
EU and NATO, cannot be fully justified, unless their lack of readiness for<br />
cooperation is a treat to peace and stability.<br />
All the movements towards NATO, assisted by its anticipated<br />
parameters of the Partnership for Peace Program and the EU strategic approach<br />
for the Balkan countries through the proposed stabilization and association<br />
agreements, as guidelines for full operation through the Stability Pact for<br />
Southeaster Europe, were gradually understood by the states aspiring to<br />
become members. These rules are a condition for their relations and set the<br />
mechanisms for regional cooperation among the neighbors, their internal<br />
stability (political, economic, inter-ethnic) as a requirement for real regional<br />
cooperation.<br />
Following the spirit of European and NATO integrations, common points<br />
in the political, economic and security field would be established. In this<br />
respect, the political entities in the Republic of Macedonia should take the<br />
opportunity and lead the country in these integrations, following the integration<br />
programs, because the citizens fist of all need to feel safe and be equal and<br />
welfare state, and be away from the periods of poverty and internal instability.<br />
This would create basis for better trust and tolerance of any kind,<br />
rapprochement of people living in this region and realization of efforts of the<br />
democratic forces for building peace and stability.<br />
200
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Shtojcë<br />
MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT DOKUMENT I<br />
PAQËS DHE I KOMPROMISEVE<br />
13 gusht 2001<br />
201
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Marrëveshja Kornizë e Ohrit (13 gusht 2001), vlerësohet se është<br />
një dokument i kompromiseve shqiptaro-maqedonase me ndërmjetësim të<br />
SHBA-së, BE-së, NATO-s, OSBE dhe me bekim të Këshillit të sigurimit të<br />
OKB-së. Marrëveshja e arritur nën patronatin e kryetarit të shtetit, u nënshkrua<br />
nga vetë kryetari B. Trajkovski, kryetari i Qeverisë L. Georgievski, Kryetari i<br />
PPD-së Y. Ymeri, kryetari i PDSH-së A. Xhaferi, dhe kryetari i LSDM-së B.<br />
Crvenkovski. Në cilësinë e garantuesve apo të dëshmitarëve të Marrëveshjes së<br />
arritur, në këtë dokument nënshkruan edhe ndërmjetësuesit Xhejms Perdju<br />
përfaqësues i posaçëm i SHBA-së dhe Fransua Leotar përfaqësues i posaçëm i<br />
BE-së. Në këtë ceremoni të nënshkrimit të Marrëveshjes kornizë, morën pjesë<br />
edhe sekretari gjeneral i NATO-s Xhorxh Robertson, përfaqësuesi i lartë për<br />
politikë të jashtme dhe të sigurisë në Bashkësinë Evropiane Havier Solana,<br />
kryesusi i BE Lui Mishel dhe Mirçea Xhoana kryesues i OSBE-së. Me këtë<br />
Marrëveshje kornizë që kishte karakter politik, diplomatik në nivel bilateral,<br />
shpresohet se do të fillojë trajtimi i drejtë i zgjidhjes së çështjes që ka të bëjë<br />
me të drejtat e njeriut dhe liritë qytetare dhe me avansimin pozitës poltike dhe<br />
kombëtare të shqiptarëve në Republikën e Maqedonisë.<br />
Në konfliktin e armatosur shqiptaro-maqedon, më në fund duke i<br />
kuptuar kompromiset si pjesë e dialogimit nga pala shqiptare e faktorit<br />
ushtarak, për fat të të gjithëve u jetësua vlera diplomatike edhe në segmentin<br />
ushtarak, si kontribut për kthimin e paqës. Pra duhet të ruhet në kujtesë, se<br />
diplomacia ushtarake është aktivitet ekskluziv politik i pashmangshëm, dhe<br />
gjithëherë si pikë qëndrore e ngjarjeve është krijimi i vijave diplomatike të<br />
palëve ndërluftuese siç ishte rasti edhe në këtë luftë me krijimin e vijave<br />
diplomatike të ndërmjetësimit NATO-UÇK dhe NATO-ARM apo edhe<br />
kabineti i kryetarit Trajkovski. Kjo mënyrë e ndërmjetësimit edhe kontribuoi<br />
për arritjen e marrëveshjes politike dhe ushtarake si Marrëveshje e paqës.<br />
Me siguri se qytetarët e Maqedonisë do t’u jenë mirënjohës të gjithë<br />
diplomatëve, personalitete me ndikim duke filluar nga Administrata e SHBAsë<br />
dhe Presidentit Bush, si nga Havier Solana, Xhorxh Robertson, Xhejms<br />
Perdju, Fransua Leotar, Robert Frovik, duke i përfshirë edhe përfaqësuesit<br />
diplomatik në Shkup: diplomatin e NATO-s Piter Fejt, ambasadorin e NATO-s<br />
në Shkup Hans Jorg Aif, ambasadorin e OSBE-së në Shkup Karllo Ungaro,<br />
ambasadorin e SHBA-së Majk Ajnik dhe të gjithë ata faktor politik dhe<br />
ushtarak ndërkombëtar që kontribuan për arritjen e kësaj marrëveshje. 215<br />
215 <strong>Nazmi</strong> Maliqi, Gjurmë politike, faqe 177- 178, Grafoteks, Kumanovë, 2001<br />
202
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Në vazhdim të këtij libri do të bashkangjesë tekstin e Marrëveshjes<br />
kornizë të Ohrit në formë shtojce, i cili është jashta përmbajtjes së librit<br />
Toleranca politike në funksion të paqes. Pjesë të Tekstit Marrëveshja<br />
kornizë e Ohrit, në origjinal janë nxjerrur nga Literatura e shfrytëzuar:<br />
- Perspektivat e Marrëveshjes kornizë, SOROS, Skenpoint,<br />
Shkup, shtator 2001<br />
- www.dnevnik.com.mk<br />
- www.pressonline.com.mk;<br />
- www.a1.com.mk<br />
Hyrje<br />
Pikat në tekstin e ardhshëm i japin kornizën e harmonizuar për<br />
sigurimin e ardhmërisë, demokracisë në Maqedoni dhe mundësimin e<br />
zhvillimit të marrëdhënieve më të afërta dhe më të integruara ndërmjet<br />
Republikës së Maqedonisë dhe Bashkësisë Evroatlantike. Kjo marrëveshje<br />
kornizë do ta promovojë zhvillimin e qetë dhe harmonik të shoqërisë qytetare,<br />
duke respektuar njëkohësisht identitetin etnik dhe interesat e të gjithë<br />
qytetarëve të Maqedonisë.<br />
Përmbajtja e marrëveshjes kornizë për zgjidhjen e situatës politike e të<br />
sigurisë në Maqedoni, nënshkruar në Shkup, më 13 gusht 2001, në gjuhën<br />
angleze e nënshkruan kryetari i Republikës së Maqedonisë, Boris Trajkovski,<br />
lideri i VMRO-DPMNE-së dhe kryeministër Lubço Georgievski, lideri i<br />
LSDM-së Branko Cërvenkovski, liderët e PPD-së Imer Imeri dhe PDSH-së<br />
Arben Xhaferi. Në dokument, nënshkrime si dëshmitarë zyrtar i vunë edhe<br />
lehtësuesit ndërkombëtar në dialog - Fransoa Leotar dhe Xhejms Perdju.<br />
Palët e theksuan rëndësinë e angazhimeve të 5 korrikut 2001. Ku pati<br />
ndërprerje të tërësishme të armiqësive, çarmatim të tërësishëm vullnetar të<br />
grupeve të armatosura etnike shqiptare dhe shpërndarje e tyre e tërësishme<br />
vullnetare. Ata e pranojnë faktin se për marrjen e Vendimit nga ana e NATO-s<br />
që të ndihmojë në këtë kontekst do të nevojitet vendosja e ndërprerjes së<br />
përgjithshme, pa kushte dhe të pakufizuar të zjarrit, pëlqimin për zgjidhjen<br />
politike të problemeve të këtij vendi, angazhimin e qartë të grupeve të<br />
armatosura që vullnetarisht të çarmatosen, dhe pranimin e të gjitha palëve<br />
kontraktuese për kushtet dhe kufizimet, në kuadër të të cilëve do të veprojnë<br />
forcat e NATO-s.<br />
203
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
1. Parimet themelore të marrëveshjes – kornizë<br />
1.1 Tërësisht dhe pa kusht hudhet poshtë përdorimi i dhunës për<br />
realizimin e qëllimeve politike. Vetëm zgjidhjet paqësore politike mund ta<br />
garantojnë stabilitetin dhe ardhmërinë demokratike të Maqedonisë.<br />
1.2 Sovraniteti dhe integriteti territorial i Maqedonisë dhe karakteri<br />
unitar i shtetit janë të pashkelshëm dhe duhet të ruhen. Nuk ekzistojnë zgjidhje<br />
territoriale për çështjet etnike.<br />
1.3 Karakteri shumëetnik i shoqërisë maqedonase duhet të ruhet dhe të<br />
gjejë shprehjen e vet në jetën publike.<br />
1.4 Një shtet bashkëkohor demokratik, në rrjedhën natyrore të<br />
zhvillimit dhe krijimit të vet, duhet vazhdimisht të sigurojë Kushtetutën e tij që<br />
tërësisht t’i plotësojë nevojat e të gjithë qytetarëve të saj, në pajtim me<br />
standardet më të larta ndërkombëtare si dhe vet të zhvillohen vazhdimisht.<br />
1.5 Zhvillimi i pushtetit lokal është me rëndësi thelbësore për nxitjen e<br />
pjesëmarrjes së qytetarëve në jetën demokratike dhe për përparimin e<br />
respektimit të identitetit të bashkësive.<br />
2. Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar<br />
2.1 Do të miratohet Ligji i reviduar pushtetit lokal, me të cilin do të<br />
forcohen autorizimet e përfaqësuesve të zgjedhur lokalë dhe dukshëm do të<br />
rriten kompetencat e tyre në pajtim me Kushtetutën (sikurse janë ndryshimet në<br />
pajtim me Aneksin A) dhe Kartën europiane të pushtetit lokal, me ç’rast do të<br />
shprehet parimi i organizimit vertikal, i cili momentalisht është në fuqi në<br />
Bashkimin Europian. Kompetencat e shtuara, para se gjithash kanë të bëjnë me<br />
sferat e shërbimeve publike, urbanistike dhe planifikimin rural, me mbrojtjen e<br />
ambientit të jetesës, zhvillimin ekonomik lokal, kulturën, financat lokale,<br />
arsimimin, mbrojtjen sociale dhe shëndetësore. Do të miratohet Ligji për<br />
financimin e pushtetit lokal me qëllim që të sigurohet sistemi përkatës i<br />
financimit, për t’u mundësuar autoriteteve lokale t’i plotësojnë të gjitha<br />
kompetencat e tyre.<br />
2.2 Brenda një viti pas përfundimit të regjistrimit të ri, i cili nën<br />
mbikqyrjen ndërkombëtare do të zbatohet deri në mbarim të vitit 2001, do të<br />
revidohen kufijtë komunalë. Revidimi i kufijve komunalë do të zbatohet nga<br />
autoritetet lokale dhe nacionale, me pjesëmarrjen ndërkombëtare.<br />
204
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
2.3 Me qëllim që të sigurohet se policia është e vetëdijshme dhe<br />
korrespondon me nevojat dhe interesat e popullatës lokale, kryeshefat lokalë të<br />
policisë do të zgjedhen nga këshillat komunale nga lista e kandidatëve të<br />
propozuar nga Ministria e Punëve të Brendshem dhe të komunikojnë rregullisht<br />
me këshillat komunale. Ministria e Punëve të Brendshme do të përmbajë<br />
autorizimin e ndërrimit të kryeshefave të policisë në pajtim me ligjin.<br />
3. Mosdiskriminimi dhe përfaqësimi i barabartë<br />
3.1 Tërësisht do të respektohet parimi i mosdiskriminimit dhe trajtimit<br />
të barabartë të të gjithë personave para ligjit. Ky parim do të aplikohet sidomos<br />
në raport me punësimet në administratën publike dhe në ndërmarrje publike, si<br />
dhe te qasja deri te financimi publik për zhvillimin e aktiviteteve afariste.<br />
3.2 Në ligjet me të cilat rregullohen punësimet në administratën<br />
publike do të përmbahen masat me të cilat do të sigurohet përfaqësimi i drejtë i<br />
bashkësive në të gjitha organet qendrore dhe lokale publike dhe në të gjitha<br />
nivelet e punësimit në këto organe, duke respektuar njëkohësisht rregullat e<br />
kompetencës dhe integritetit, me të cilët udhëhiqet administrata publike.<br />
Autoritetet do të ndërmarrin aktivitet për ta korrigjuar mosekuilibrin ekzistues<br />
në përbërjen e administratës publike, sidomos përmes punësimit të pjesëtarëve<br />
të bashkësive me përfaqësim të pamjaftueshëm. Një vëmendje e posaçme do t'i<br />
kushtohet faktit që të sigurohet sa është e mundshme më shpejtë që shërbimet<br />
policore në përgjithësi ta shprehin përbërjen dhe shpërndarjen e popullatës së<br />
Maqedonisë, sikurse është theksuar në Aneksin C.<br />
3.3 Për Gjykatën Kushtetuese 1/3 e gjykatësve do të zgjedhet nga<br />
kuvendi me shumicën e numrit të përgjithshëm të deputetëve që do të përmbajë<br />
shumicën e numrit të përgjithshëm të deputetëve të cilët pohojnë se i takojnë<br />
bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni. Kjo procedurë do të<br />
aplikohet edhe gjatë zgjedhjes së Avokatit Popullor dhe tre anëtarëve të<br />
këshillit gjyqësor.<br />
4. Procedurat e posaçme kuvendore<br />
4.1 Në nivelin qendror, amendamentet kushtetuese dhe Ligji i Pushtetit<br />
Lokal, nuk do të mund të miratohen pa shumicën kualifikuese të 2/3 të votave,<br />
në kuadër të asaj që duhet të ketë shumicën e votave të deputetëve të cilët<br />
pohojnë se iu takojnë bashkësive të cilët nuk janë popullatë shumicë në<br />
Maqedoni.<br />
205
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
4.2 Për nxjerrjen e ligjeve që drejtpërsëdrejti kanë të bëjnë me kulturën,<br />
përdorimin e gjuhës, arsimit, dokumenteve personale dhe përdorimit të<br />
simboleve, si dhe të ligjeve për financim lokal, zgjedhjet vendore, për qytetin e<br />
Shkupit dhe për kufijtë komunal do të duhet të ekzistojë shumica e votave në<br />
kuadër të saj që duhet të ketë shumicën e votave të deputetëve të cilët pohojnë<br />
se iu takojnë bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni.<br />
5. Arsimimi dhe përdorimi i gjuhës<br />
5.1 Lidhur me shkollimin fillor dhe të mesëm, mësimi do të zhvillohet<br />
në gjuhën amtare të nxënësve, e njëkohësisht në mbarë Maqedoninë do të<br />
aplikohen standardet e unifikuara për programet akademike.<br />
5.2 Financimi nga shteti do të sigurohet për arsimimin sipëror në gjuhët<br />
të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullatës në Maqedoni, e në bazë të<br />
marrëveshjeve të posaçme.<br />
5.3 Gjatë regjistrimit në universitetet shtetërore të studentëve të rinj të<br />
cilët u takojnë bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni do të<br />
aplikohet parimi i diskriminimit pozitiv, gjithnjë derisa regjistrimi nuk e shpreh<br />
si duhet përbërjen e popullatës në Maqedoni.<br />
5.4 Në tërë Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet<br />
ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase.<br />
5.5 Cilado gjuhë tjetër të cilën e flasin të paktën 20 për qind e<br />
popullatës, poashtu është gjuhë zyrtare, sikurse është arsyetuar këtu. Në<br />
organet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë zyrtare tjetër nga<br />
maqedonishtja mund të përdoret në pajtim me ligjin, sikurse është elaboruar më<br />
tej në aneksin B. Cilido person që jeton në njësinë e pushtetit vendor në të cilin<br />
të paktën 20 % (për qind) e popullatës flasin gjuhë zyrtare ndryshe nga<br />
maqedonishtja mund të përdorë cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me<br />
zyren rajonale të pushtetit qendror, kompetent për këtë komunë; zyra e tillë do<br />
të përgjigjet në atë gjuhë në mënyrë plotësuese në maqedonishte. Cilido person<br />
mund ta përdor cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me zyren kryesore të<br />
pushtetit qendror, e cila do t'i përgjigjet në atë gjuhë, në mënyrë plotësuese në<br />
maqedonisht.<br />
5.6 Lidhur me pushtetin vendor në komunat ku bashkësia e caktuar<br />
përbën të paktën 20% (për qind) e popullatës së komunës, gjuha e asaj<br />
206
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
bashkësie do të përdoret si gjuhë zyrtare, në mënyrë plotësuese maqedonishtja.<br />
Në raport me gjuhët, të cilët flasin të paktën 20% (për qind) të popullës së<br />
komunës autoritetit lokale në mënyrë demokratike do të vendosin për<br />
përdorimin e saj në organet publike.<br />
5.7 Në procedurat penale dhe qytetare gjyqësore të cilitdo nivel,<br />
personi i akuzuar ose cilado palë do të ketë të drejtë të përkthimit në shpenzim<br />
të shtetit të të gjitha procedurave, si dhe të dokumenteve në pajtim me<br />
dokumentet përkatëse të Këshillit të Europës.<br />
5.8 Cilat do dokumente personale të qytetarëve që flasin gjuhën zyrtare<br />
ndryshe nga maqedonishtja poashtu do të lëshohen në atë gjuhë, në mënyrë<br />
plotësuese në gjuhën maqedonase në pajtim me ligjin.<br />
6. Shprehja e identitetit<br />
6.1 Lidhur me simbolet, pranë simbolit të Republikës së Maqedonisë,<br />
autoritetet vendore do ta kenë lirinë që në anën e parë të objekteve publike<br />
vendore të vendosin simbolet me të cilët shënohet identiteti i bashkësisë e cila<br />
është në shumicë në komunë, me respektimin e rregullave dhe zbatimeve<br />
ndërkombëtare.<br />
7. Implementimi<br />
7.1 Amendamentet kushtetuese të propozuara në Aneksin A, menjëherë<br />
do të prezentohen para kuvendit. Palët do t'i ndërmarrin të gjitha masat për ta<br />
siguruar miratimin e këtyre amendamenteve në periudhën prej 45 ditë pas<br />
nënshkrimit të kësaj Marrëveshje Kornizë.<br />
7.2 Miratimi i ndryshimeve në legjislacion, të përcaktuara në Aneksin<br />
B, do të jenë në pajtim me dinamikën e theksuar atje.<br />
7.3 Palët i bëjnë thirrje komunitetit ndërkombëtar, që sa më shpejt ta<br />
thirrin konferencën e donatorëve në të cilën sidomos do të bisedohet për<br />
ndihmën makrofinanciare; përkrahjen e financimit të masave që do të<br />
ndërmerren për nevojat e implementimit të kësaj marrëveshje kornizë, duke<br />
përfshirë edhe masat e forcimit të pushtetit vendor; dhe revitalizimin dhe<br />
ndërtimin e rajoneve të goditura nga luftimet.<br />
207
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
208<br />
8. Anekset<br />
Anekset vijuese janë pjesë përbërëse e kësaj Marrëveshjeje Kornizë.<br />
A. Amendamentet kushtetuese<br />
B. Ndryshimet në legjislacion<br />
C. Implementimi dhe masat e ndërtimit të besimit<br />
9. Dispozitat përfundimtare<br />
9.1 Kjo marrëveshje hyn në fuqi me nënshkrimin e saj.<br />
9.2 Versioni në gjuhën angleze i kësaj marrëveshjeje është versioni i vetëm<br />
autentik.<br />
9.3 Kjo marrëveshje u zhvillua nën patronatin e kryetarit Boris Trajkovski.<br />
Marrëveshja kornizë aneksi "A”<br />
Cilido person që jeton në njësinë e pushtetit lokal në të cilën së paku<br />
20% e popullatës e flasin gjuhën zyrtare të ndryshme me gjuhën maqedonase,<br />
mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare për komunikim me zyrat rajonale të<br />
pushtetit qendror, kompetente për atë komunë.<br />
Preambula e tashme të zëvendësohet bazuar në konceptin e të<br />
drejtave individuale dhe të shoqërisë civile siç pason më poshtë:<br />
Qytetarët e Republikës së Maqedonisë, duke marrë përsipër<br />
përgjegjësinë për të tashmen dhe ardhmërinë e atdheut të tyre, të vetëdijshëm<br />
dhe mirënjohës ndaj paraardhësve të tyre për viktimat dhe me përkushtim ndaj<br />
angazhimit dhe luftës së tyre për krijimin e shtetit të pavarur dhe sovran të<br />
Maqedonisë, por edhe përgjegjës para brezave që vijnë për ruajtjen dhe<br />
zhvillimin e gjithë asaj që është e vlefshme për trashëgiminë dhe begatinë<br />
kulturore dhe për bashkëjetesën në Maqedoni, të barabartë në të drejtat por<br />
edhe obligimet e tyre ndaj të mirës së përbashkët - Republikës së Maqedonisë -<br />
në pajtim me traditat e Republikës së Krushevës dhe vendimet e KAÇKM-së,<br />
dhe në Referendumin e 8 shtatorit të vitit 1991, kanë vendosur që ta<br />
konstituojnë Republikën e Maqedonisë si shtet të pavarur, sovran, me qëllim që<br />
të aplikohet dhe të forcohet sundimi i së drejtës, që të garantohen të drejtat e<br />
njeriut dhe liritë qytetare dhe të sigurohet paqeja dhe bashkëjetesa, drejtësia
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
sociale, mirëqenia ekonomike dhe përparimi i jetës individuale e kolektive,<br />
përmes përfaqësuesve të tyre në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë, të<br />
zgjedhur lirisht e në zgjedhje demokratike, të cilët miratojnë.<br />
Neni 7<br />
(1) Në mbarë Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet e saj<br />
ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuhën maqedonase dhe shkrimi i saj cirilik.<br />
(2) Cilado gjuhë tjetër të cilën e flasin sëpaku 20% të popullatës,<br />
gjithashtu është gjuhë zyrtare, si dhe shkrimi i saj, ashtu siç është përcaktuar<br />
më poshtë.<br />
(3) Cilëtdo dokumente personale të qytetarëve që flasin gjuhën zyrtare<br />
të ndryshme me gjuhën maqedonase, gjithashtu do të lëshohen në atë gjuhë, në<br />
mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonase, në përputhje me ligjin.<br />
(4) Cilido person që jeton në njësinë e pushtetit lokal në të cilën së<br />
paku 20% e popullatës e flasin gjuhën zyrtare të ndryshme me gjuhën<br />
maqedonase, mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare për komunikim me<br />
zyrat rajonale të pushtetit qendror, kompetente për atë komunë; Zyra e tillë do<br />
t'i përgjigjet në atë gjuhë dhe në mënyrë plotësuese në gjuhën maqedonase.<br />
Cilido person mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare që të komunikojë me<br />
pushtetin qendror, i cili do të përgjigjet në atë gjuhë dhe në mënyrë plotësuese<br />
në gjuhën maqedonase.<br />
(5) Në organet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë zyrtare e<br />
ndryshme me gjuhën maqedonase, mund të përdoret në përputhje me ligjin.<br />
(6) Në njësitë e pushtetit lokal ku së paku 20% të popullatës flasin<br />
gjuhën e caktuar, ajo gjuhë dhe shkrimi i saj do të përdoren si gjuhë zyrtare dhe<br />
në mënyrë plotësuese do të përdoret edhe gjuha maqedonase dhe shkrimi i saj.<br />
Sa u përket gjuhëve në të cilat flasin më pak se 20% e popullatës në njësitë e<br />
pushtetit lokal, pushteti lokal do të vendosë për përdorimin e tyre në organet<br />
publike.<br />
Neni 8<br />
(1) Vlerat themelore të rregullimit kushtetues të Republikës së<br />
Maqedonisë janë:<br />
209
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
- Liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe të qytetarëve të njohura<br />
sipas të drejtës ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetutë;<br />
- Përfaqësimi proporcional i personave që u takojnë të gjitha<br />
bashkësive në organet publike, në të gjitha nivelet dhe në objekte të tjera të<br />
jetës publike;<br />
(1) Garantohet liria e besimit.<br />
Neni 19<br />
(2) Garantohet shprehja e besimit të lirë dhe publik, individual apo në<br />
bashkësi dhe shprehja tjetër e besimit fetar.<br />
(3) Kisha Ortodokse Maqedonase, Bashkësia Islame në Maqedoni,<br />
Kisha katolike dhe bashkësitë e tjera fetare dhe grupet religjioze janë të lira që<br />
të themelojnë shkolla fetare dhe institucione bëmirëse e sociale, sipas<br />
procedurës së paraparë me ligj.<br />
Neni 48<br />
(1) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë që lirisht dhe publikisht të<br />
shprehin, të kultivojnë dhe të zhvillojnë identitetin dhe veçantitë e bashkësive<br />
të tyre, dhe të përdorin simbolet e bashkësive të tyre.<br />
(2) Republika ua garanton të gjitha bashkësive mbrojtjen e identitetit të<br />
tyre etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar.<br />
(3) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë të themelojnë institucionet e<br />
tyre kulturore-artistike, shkencore e arsimore, si dhe shoqatat e veta shkencore<br />
e të tjera,në mënyrë që të shprehin, të kultivojnë dhe të zhvillojnë identitetin e<br />
tyre.<br />
(4) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë për mësim në gjuhën e tyre në<br />
shkollat fillore dhe të mesme, sipas mënyrës së përcaktuar me ligj. Në shkollat<br />
në të cilat mësimi zhvillohet në një gjuhë tjetër, mësohet edhe gjuha<br />
maqedonase.<br />
Neni 56<br />
210
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
(2) Republika garanton mbrojtjen, përparimin dhe begatimin e thesarit<br />
historik dhe artistik të Maqedonisë dhe të të gjitha bashkësive që jetojnë në<br />
Maqedoni, por edhe të të mirave që e përbëjnë atë, pavarësisht regjimit të tyre<br />
juridik.<br />
Me ligj rregullohen edhe mënyra dhe kushtet sipas të cilave të mira të<br />
caktuara e me interes për Republikën,mund të lihen për shfrytëzim.<br />
Neni 69<br />
(2) Me ligje me të cilat drejtëpërsëdrejti kanë të bëjnë me kulturën,<br />
përdorimin e gjuhëve, arsimin, dokumentet personale dhe shfrytëzimin e<br />
simboleve, Kuvendi sjell vendime shumicën e votave të deputetëve që janë të<br />
pranishëm, në kuadër të së cilës duhet të jenë të pranishme edhe votat e<br />
shumicës së deputetëve që deklarohen se i përkasin bashkësive që nuk janë<br />
shumicë e popullatës në Maqedoni. Në rast të kontestit, në kuadër të Kuvendit,<br />
kjo do të zgjidhet në Komitetin për marrëdhënie midis bashkësive.<br />
Neni 77<br />
(1) Kuvendi zgjedh Avokatin Popullor me shumicën e votave të numrit<br />
të përgjithshëm të deputetëve, në kuadër të së cilës duhet të jenë edhe shumica<br />
e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve që deklarohen se i takojnë<br />
bashkësive që nuk janë shumicë e popullatës në Maqedoni.<br />
(2) Avokati Popullor mbron të drejtat kushtetuese dhe ligjore të<br />
qytetarëve kur ato u shkilen nga organet e administratës shtetërore dhe nga<br />
organet e organizatat e tjera që kanë kompetenca publike. Avokati Popullor<br />
vëmendje të posaçme do t'i përkushtojë mbrojtjes së parimeve të<br />
mosdiskriminimit dhe të përfaqësimit proporcional të bashkësive në të gjitha<br />
nivelet e organeve publike dhe në fushat e tjera të jetës publike.<br />
Neni 78<br />
(1) Kuvendi do të themelojë Komitetin për Marrëdhënie midis<br />
Bashkësive.<br />
(2) Komitetin e përbëjnë nga 7 anëtarë nga radhët e maqedonasve dhe<br />
të shqiptarëve dhe 5 anëtarë që janë nga një nga radhët e turqve, vllehëve,<br />
romëve dhe të dy bashkësive të tjera. Secili nga këta pesë anëtarë të fundit do të<br />
jenë nga bashkësi të ndryshme; Nëse në Parlament janë të përfaqësur më pak se<br />
211
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
5 bashkësi të tjera, Avokati Popullor, në konsultim me liderët e bashkësive<br />
relevante, do të propozojë vetë anëtarët e tjerë jashtë përbërjes së Parlamentit.<br />
(3) Kuvendi zgjedh anëtarët e Komitetit<br />
(4) Komiteti shqyrton çështjet e marrëdhënieve midis bashkësive në<br />
Republikë dhe sjell mendime e propozime për zgjidhjen e tyre.<br />
(5) Kuvendi është i obliguar që të shqyrtojë mendimet dhe propozimet<br />
e Komitetit dhe të marrë vendime lidhur me to.<br />
(6) Në rast të kontestit midis deputetëve të Kuvendit lidhur me<br />
zbatimin e procedurës për votim të përcaktuar me nenin 69 (2), Komiteti me<br />
shumicë votash do të vendos se a do të zbatohet procedura.<br />
Neni 84<br />
Kryetari i Republikës së Maqedonisë i propozon anëtarët e Këshillit<br />
për Marrëdhënie ndërnacionale; (të fshihet)<br />
Neni 86<br />
(1) Kryetari i Republikës është edhe Kryetar i Këshillit të Sigurisë të<br />
Republikës së Maqedonisë.<br />
(2) Këshilli i Sigurisë i Republikës përbëhet nga kryetari i Republikës,<br />
Kryetari i Kuvendit, Kryetari i Qeverisë, ministrat që udhëheqin organet e<br />
administratës shtetërore nga fusha e sigurisë, mbrojtjes, e të punëve të jashtme<br />
dhe tre anëtarë të tjerë të cilët i emëron kryetari i Republikës. Me rastin e<br />
emërimit të tre anëtarëve, kryetari do të sigurojë që Këshilli i Sigurimit si tërësi<br />
të përmbajë në mënyrë të drejtë dhe të shprehë edhe përbërjen e popullatës së<br />
Maqedonisë.<br />
(3) Këshilli shqyrton çështjet që kanë të bëjnë me sigurinë dhe<br />
mbrojtjen e Republikës dhe u jep propozime Kuvendit dhe Qeverisë.<br />
Neni 104<br />
(1) Këshillin Gjyqësor republikan e përbëjnë 7 anëtarë.<br />
212
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
(2) Kuvendi zgjedh anëtarët e Këshillit. Tre anëtarë do të jenë të<br />
zgjedhur me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, nga të cilët<br />
duhet të ketë shumicë votash edhe të numrit të përgjithshëm të deputetëve që<br />
deklarohen se i takojnë bashkësisë që nuk është popullatë shumicë në<br />
Maqedoni.<br />
Neni 109<br />
(1) Gjykatën Kushtetuese të Maqedonisë e përbëjnë 9 gjykatës.<br />
(2) Kuvendi 6 gjykatës të Gjykatës Kushtetuese i zgjedh me shumicën<br />
e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve. Kuvendi zgjedh edhe tre<br />
gjykatës me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku<br />
duhet të jetë edhe shumica e votave të deputetëve që deklarohen se i takojnë<br />
bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullatës në Maqedoni.<br />
Neni 114<br />
Pushteti lokal rregullohet me ligjin i cili sillet me shumicën e votave<br />
prej dy të tretave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të jetë edhe<br />
shumica e votave të deputetëve që deklarohen se i takojnë bashkësisë e cila nuk<br />
është shumicë e popullatës në Maqedoni. Ligjet për financimin lokal, për<br />
zgjedhjet lokale, për kufijtë komunal dhe për qytetin e Shkupit, sillen me<br />
shumicë të votave të deputetëve të pranishëm, ku duhet të jetë edhe shumica e<br />
votave të deputetëve të pranishëm të cilët deklarohen se i takojnë bashkësisë e<br />
cila nuk është shumicë e popullatës në Maqedoni.<br />
Neni 115<br />
(1) Në njësitë e pushtetit lokal, qytetarët në mënyrë të drejtpërdrejtë<br />
dhe përmes përfaqësuesve marrin pjesë në vendosjen për çështjet me rëndësi<br />
lokale dhe veçmas për fushat e shërbimeve publike, të urbanizmit dhe të<br />
planifikimit rural, të zhvillimit ekonomik lokal, me financat lokale,<br />
veprimtaritë kulturore, kulturën, sportin, mbrojtjen sociale dhe të fëmijëve,<br />
arsimin, mbrojtjen shëndetësore dhe fushat e tjera të përcaktuara me ligj.<br />
Neni 131<br />
213
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
(1) Vendimin për t'u hyrë ndryshimeve në Kushtetutë e merr Kuvendi<br />
me shumicën prej dy të tretave të votave prej numrit të përgjitshëm të<br />
deputetëve.<br />
(2) Projektin për ndryshimin e Kushtetutës e përcakton Kuvendi me<br />
shumicën e votave të numrit të përgjitshëm të deputetëve dhe atë e vë në<br />
dikskutim publik.<br />
(3) Vendimin për ndryshimin e Kushtetutës e sjell Kuvendi me dy të<br />
tretat e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve.<br />
(4) Për vendimin për ndryshim të Preambulës, të neneve për<br />
administratën lokale, të nenit 131, cilado dispozitë që ka të bëjë me të drejtat e<br />
pjesëtarëve të bashkësive etnike, duke përfshirë këtu nenet 7, 8, 9, 19, 48, 56,<br />
69, 77, 86, 104 dhe 109 si dhe për vendimet për plotësime të cilësdo dispozitë<br />
të re që ka të bëjë me materien e atyre dispozitave dhe të atyre neneve, do të<br />
jetë e nevojshme që të votohet me shumicën prej dy të tretave të votave të<br />
numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të jetë edhe shumica e votava të<br />
numrit të përgjitshëm të deputetëve që pohojnë që i takojnë bashkësisë e cila<br />
nuk është shumicë e popullatës në Maqedoni.<br />
(5) Ndryshimin e Kushtetutës e shpall Kuvendi.<br />
Marrëveshja kornizë aneksi "B"<br />
Ndryshime në legjislacion<br />
Palët do të ndërmarrin të gjitha masat e domosdoshme që të sigurojnë<br />
miratimin e ndryshimeve të lartëpërmendura edhe në legjislaturë edhe atë në<br />
brenda periudhave të caktura kohore.<br />
214<br />
1. Ligji për pushtetin lokal<br />
Kuvendi në afat prej 45 ditësh nga nënshkrimi i marrëveshjes kornizë<br />
do ta miratojë ligjin e reviduar për pushtetin lokal. Ndryshimi i këtij ligji në<br />
asnjë aspekt nuk do të jetë më i pavolitshëm për njësitë e pushtetit lokal dhe<br />
autonominë e tyre, në krahasim me propozim-ligjin e propozuar nga qeveria e<br />
Republikës së Maqedonisë në mars të vitit 2001. Ligji do të përfshijë<br />
kompetencat lidhur me çështjet e përmendura në pjesën 2.1. Të marrëveshjes<br />
kornizë, si dhe kompetencat plotësuese të pavarura të njësive të pushtetit lokal<br />
dhe do të jetë në përputhje në pjesën 5.6. Të marrëveshjes kornizë. Krahas
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
kësaj, ligji do të parasheh edhe atë se cilado procedurë standarde apo procedurë<br />
shtetërore të aplikuara me cilindo ligj tjetër që ka të bëjë edhe me fushat në të<br />
cilat komunat kanë kompetencat e tyre të pavarura, do të përkufizohen në ato të<br />
cilat nuk do të mund të jenë efikase sa i përket aplikimit në nivel lokal; ligjet e<br />
tilla do ta përparojnë edhe më tutje ekzekutimin e pavarur të kompetencave të<br />
komunave.<br />
2. Ligji për finansim lokal<br />
Kuvendi deri në fund të mandatit të kësaj përbërjeje parlamentare do të<br />
miratojë Ligjin për financim të pushtetit lokal që të sigurohet se njësitë e<br />
pushtetit lokal kanë resurse të mjaftueshme për kryerjen e detyrave të tyre,<br />
sipas ligjit të ndryshuar për pushtetin lokal. Ligji veçmas do të parasheh edhe<br />
këto:<br />
- do t'u mundësojë dhe do t'i ngarkojë me përgjegjësi njësitë e pushtetit<br />
lokal që të grumbullojnë shuma të konsiderueshëm të të ardhurave dhe të<br />
tatimeve;<br />
- do të mundësojë transferin e një pjese të tatimeve të grumbullura nga<br />
administrata qendrore në administratën lokale të cilat korrespondojnë me<br />
funskionet e pushtetit lokal duke patur parasysh grumbullimin e tatimeve në<br />
territorin e tyre;<br />
- dhe do të sigurojë autonominë dhe përgjegjësinë buxhetore të njësive<br />
të pushtetit lokal në fushat e kompetencave të tyre.<br />
3. Ligji për kufijtë e komunave<br />
Kuvendi deri në fund të vitit 2002 do të miratojë Ligjin për kufijt e<br />
komunave, duke patur parasysh rezultatet e regjistrimit dhe udhëzimet<br />
relevante të dhëna me Ligjin për pushtetin lokal.<br />
komuna<br />
4. Ligjet që kanë të bëjnë me policinë e vendosur nëpër<br />
Para përfundimit të mandatit të përbërjes së Kuvendit të tanishëm,<br />
Kuvendi do të miratojë edhe këto dispozita:<br />
215
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
- se secili kryeshef lokal i policisë është zgjedhur nga Këshilli i<br />
komunës së caktuar nga lista që nuk përmban më pak se tre kandidatë të<br />
propozuar nga Ministria e Punëve të Brendshme ndër të cilët njëri kandidat<br />
duhet t'i përket bashkësisë që është shumicë në atë komunë. Në rast se këshilli i<br />
komunës nuk e zgjedh asnjërin nga kandidatët e propozuar brenda afatit prej 15<br />
ditëve MPB-ja do të propozojë listën e dytë që nuk përmban më pak se tre<br />
kandidatë të rinjë, ndër të cilët madje njëri prej tyre duhet t'i përket bashkësisë<br />
që është shumicë në komunë. Nëse këshilli i komunës sërish nuk zgjedh cilindo<br />
nga kandidatët e propozuar në afat prej 15 ditëve atëherë MPB-ja, në konsultim<br />
me Qeverinë do ta zgjedh kryesdhefin lokal të policisë nga kandidatët e dy<br />
listave të propozuara nga MPB-ja dhe nga kandidatët plotësues të propozuar<br />
nga këshilli i komunës.<br />
- që secili kryeshef lokal i policisë duhet ta informojë rregullisht edhe<br />
me kërkesë këshillin e komunës së caktuar.<br />
- se këshilli i komunës mund t'iu jap rekomandime kryshefit lokal të<br />
policisë në fushat që kanë të bëjnë në sigurinë publike dhe në sigurinë e trafikut<br />
- se këshilli i komunës mund të miratojë raport vjetor lidhur me<br />
sigurinë publike, i cili do t'i dorëzohet MPB-së dhe avokatit popullor<br />
(ombudsmanit)<br />
publike<br />
5. Ligjet për nëpunësit shtetërorë dhe administratën<br />
Kuvendi para se të përfundojë mandatin e tanishëm parlamentar do të<br />
miratojë ndryshimet në ligjet për nëpunësit shetëror dhe administratën publike<br />
në mënyrë që të sigurohet përfaqësim i barabrtë i bashkësive në përputhje me<br />
pjesën 4. 2 të Marrëveshjes kornizë.<br />
6. Ligji për njësitë zgjedhore<br />
Kuvendi deri në fund të vitit 2002 do ta miratojë ligjin për njësitë<br />
zgjedhore, duke patur parasysh rezultatet e regjistrimit dhe parimet e paraparë<br />
në ligjet për zgjedhjen e deputetëve në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë.<br />
7. Rregullat për Kuvendin<br />
216
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Kuvendi para përfundimit të mandatit të kësaj përbërje parlamentare do<br />
të ndryshojë Rregulloren që të mundësojë përdorimin e gjuhës shqipe në<br />
përputhje me pjesën 6.5 të Marrëveshjes kornizë, paragrafi 8 i mëposhtëm dhe<br />
amandamentet relevante në Kushtetutë të paraparë me Aneksin A.<br />
8. Ligjet që kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhëve<br />
Kuvendi deri në përfundim të mandatit të kësaj përbërje parlamentare<br />
do të miratojë legjislaturën e re që rregullon përdorimin e gjuhëve në organet e<br />
Republikës së Maqedonisë. Kjo legjislaturë duhet të sigurojë këto:<br />
- që në mbledhjet plenare edhe në punët e organeve të Kuvendit,<br />
deputetët të mund të flasin në gjuhët e përmendura në nenin 7, alineja 1 dhe 2<br />
të Kushtetutës (ashti siç shtë ndryshuar në pajtim me Aneksin A);<br />
- ligjet do të shpallen në gjuhët e përmendura të nenit 7, alineja 1 dhe 2<br />
e Kushtetutës (ashtu siç është ndryshuar në pajtim me Aneksin A)<br />
- të gjithë nëpunësit publikë emrin e tyre mund ta shkruajnë me<br />
shkrimet e cilësdo gjuhë të përmendur në nenin 7, alineja 1 dhe 2 të<br />
Kushtetutës (ashti siç është ndryshuar në pajtim me Aneksin A) dhe cilindo<br />
dokument zyrtar.<br />
Kuvendi deri në fund të mandatit të përbërjes së tanishëm parlamentare<br />
duhet të ndryshojë legjislaturën për lëshimin e dokumentëve personale. Deri në<br />
fund të përbërjes së tanishme parlamentare, Kuvendi duhet të ndryshojë të<br />
gjitha ligjet relevante me qëllim që dispozitat për përdorimin e gjuhëve të jenë<br />
në përputhje të plotë me pjesën 6 të marrëveshjes kornizë.<br />
9. Ligji për Prokurorin Publik<br />
Kuvendi deri në fund të vitit 2002 duhet ta ndryshojë ligjin për<br />
Prokurorin Publik si dhe ligje të tjera relevante në mënyrë që të sigurojë:<br />
- se Prokurori Publik do të ndërmerr veprime për mbrojtje të parimeve<br />
të mosdiskriminimit dhe të përfaqësimit të drejtë të bashkësive në organet<br />
publike në të gjitha nivelet dhe në fushat e tjera të jetës publike dhe se ka<br />
resurse e personel adekuat në shërbimin e tij që do t'i siguronin kryerjen e<br />
funksioneve të tij;<br />
- se Prokurori Publik do të foromojë zyrëtë decentralizuar;<br />
- se Kuvendi veçmas do ta votojë buxhetin për Prokurorin Publik;<br />
217
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
- se Prokurori Publik do të dal me raport vjetor para Kuvendit dhe aty<br />
ku mendohet se është e përshtatshme, ndërsa me kërkesë mund të jap raporte<br />
edhe para këshillave të komunave ku janë formuar zyre të decentralizuara; dhe<br />
- se autorizimet e Prokurorit Publik shtrihen në mënyrë që:<br />
- t'i mundësohen qasje dhe mundësi që të kontrollojë të gjitha<br />
dokumentet zyrtare dhe nga kjo nënkuptohet se Prokurori Publik dhe personeli<br />
i tij nuk do të zbulojnë informatat sekrete;<br />
- që t'i mundësohet Prokurorit Publik të suspendojë ekzekutimin në<br />
akte juridike të vendimeve të sjellura nga ana e gjykatave kompetente, nëse ai<br />
përcakton se aktet e tilla mund të krijojnë dëme të papërmirësueshme për të<br />
drejtat e personit të interesuar; dhe<br />
- Prokurorit Publik i jepet e drejta që para Gjykatës Kushtetuese të<br />
kontestojë pajtueshmërinë për ligjet kushtetuese.<br />
10. Ligjet e tjera<br />
Kuvendi do të ligjësojë të gjitha dispozitat ligjore që mund të jenë të<br />
domosdoshme për t'i dhënë efekt të plotë marrëveshjes kornizë dhe do të<br />
ndryshojë ose suprimojë të gjitha dispozitat që nuk janë në pajtim me<br />
marrëveshjen kornizë.<br />
Marrëveshja kornizë aneksi "C"<br />
Implementimi dhe masat për ndërtim të mirëbesimit<br />
1. Mbështetja ndërkombëtare<br />
1.1 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të lehtësojë, që të<br />
mbikqyrë dhe të ndihmoj implementimin e dispozitave të marrëveshjes kornizë<br />
dhe të anekseve të saj dhe kërkojnë që përpjekjet e tilla të koordinohen nga BEja,<br />
në bashkëpunim me Këshillim për Stabilizim dhe Asocim.<br />
2. Regjistrimi dhe zgjedhjet<br />
2.1 Palët konfirmojnë kërkesën për mbikqyrje ndërkombëtare nga<br />
Këshilli Europian dhe Komisioni Europian të regjistrimit që duhet të mbahet në<br />
tetor të vitit 2001.<br />
218
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
2.2 Zgjedhjet parlamentare do të mbahen deri më 27 janar të vitit 2002.<br />
Organizmat ndërkombëtarë, duke përfshirë edhe OSBE-në do të ftohen që t'i<br />
mbikqyrin këto zgjedhje.<br />
3. Kthimi i refugjatëve, ripërtritja dhe rindërtimi<br />
3.1 Të gjitha palët do të punojnë për kthim në shtëpitë e veta të të<br />
gjithë refugjatëve, të cilët janë qytetarë të Maqedonisë ose kanë qëndrim të<br />
ligjshëm në Maqedoni, si dhe të gjithë personave të zhvendosur në afat sa më të<br />
shkurtër kohor dhe i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare, veçmas UNHCRsë<br />
që të ndihmojë në këto përpjekje.<br />
3.2 Qeveria, me pjesëmarrje të palëve, 30 ditë pas nënshkrimit të<br />
marrëveshjes kornizë do ta përcaktojë planin askional për ripërtritjen dhe<br />
rindërtimin e rajoneve të goditura nga armiqësitë. Palët i bëjnë thirrje<br />
bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojë në formulimin dhe implementimin e<br />
këtij plani.<br />
3.3 Palët i bëjnë thirrje Komisionit Europian dhe Bankës Botërore, që<br />
pasi Kuvendi t'i miratojë amandamentet kushtetuese, të përmendura në Aneksin<br />
A, dhe ligjin e ndryshuar për pushtetin lokal, të konvokojnë sa më shpejtë një<br />
konferencë donatorësh ndërkombëtare për mbështetje të financimit të masave të<br />
duhet të ndërmerren për implementim të marrëveshjes kornizë dhe të anekseve<br />
të saj, duke përfshirë këtu edhe masat për forcimin e pushtetit lokal dhe<br />
reformat në shërbimet policore, për të mbështetur ndihmën makrofinanciare për<br />
Republikën e Maqedonisë dhe për të mbështetur masat për ripërtritje dhe<br />
rindërtim të përcaktuara me planin askional nga pika 3. 2.<br />
4. Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar<br />
4.1 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojë në<br />
procesin e forcimit të pushtetit lokal. Bashkësia ndërkombëtare veçmas duhet<br />
të ndihmojë në përgatitjen e ndryshimeve të domosdoshme ligjore që kanë të<br />
bëjnë me mekanizmat e financimit, me qëllim të forcimit të bazës financiare të<br />
komunave dhe të krijimit të aftësive për menaxhment financiar si dhe për<br />
ndryshimet në ligjin për kufijtë e komunave.<br />
5. Mosdiskriminimi dhe përfaqësimi proporcional<br />
5.1 Duke marrë parasysh veç të tjerash edhe rekomandimet e<br />
komisionit tanimë të formuar qeveritar, palët do të ndërmarrin aktivitete<br />
219
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
konkrete për shtimin e përfaqësimit të pjesëtarëve të bashkësive që nuk janë<br />
shumicë në Maqedoni në administratën shtetërore, në ushtri dhe në ndërmarrjet<br />
publiek si dhe në përmirësimin e pjesëmarrjes së tyre në financimin publik për<br />
zhvillimin e aktiviteteve afariste.<br />
5.2 Palët obligohen të sigurojnë se deri në vitin 2004 shërbimet<br />
policore përgjithësisht do të shprehin përbërjen e përkatësisë së popullatës në<br />
Maqedoni. Si hap fillestar për arritjen e kësaj, palët obligohen të sigurojnë se<br />
500 policë të rinjë nga bashkësitë që nuk janë shumicë në Maqedoni do të<br />
angazhohen dhe aftësohen deri në korrik të vitit 2002 dhe se këta policë do të<br />
caktohen të punojnë në rajonet ku punojnë bashkësitë e tyre. Palët gjithashtu<br />
obligohen se edhe 500 policë të tjerë të tillë do të angazhohen dhe aftësohen<br />
deri në korrik të vitit 2003 dhe se ata policë do të caktohen të punojnë sipas<br />
pëparësisë së nevojshme në rajonet e tërë Maqedonisë ku jetojnë bashkësitë e<br />
tilla. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të mbështesë dhe<br />
ndohmojë implementimin e këtyre obligimeve, veçmas përmes verifikimit dhe<br />
selektimit të kandidatëve por edhe aftësimit të tyre. Palët i bëjnë thirrje OSBEsë,<br />
BE-së dhe SHBA-ve që t'i dërgojnë sa më shpejtë që të jetë e mundshme një<br />
ekip ekspertësh me qëllim që të vlerësojnë sa më mirë realizimin e këtyre<br />
qëllimeve.<br />
5.3 Palët gjithashtu i bëjnë thirrje OSBE-së, BE-së dhe SHBA-ve që të<br />
shtojnë aftësimin dhe programet për ndihmë të policisë, duke përfshirë edhe:<br />
- aftësimin profesional, aftësimin për të drejtat e njëriut dhe aftësimeve<br />
të tjera;<br />
- ndihmën teknike për reformat në polici, duke përfshirë edhe ndihmën<br />
për verifikim, seleksionim dhe përparim të proceseve;<br />
- zhvillimin e kodeksit të sjelljes së policisë;<br />
- bashkëpunimin në pikëpamje të planifikimit të tranzicionit për<br />
angazhim dhe caktim të policëve nga bashkësitë që nuk janë shumicë në<br />
Maqedoni., dhe<br />
- caktimin sa ma të shpejtë të vëzhguesve dhe të këshilltarëve policorë<br />
ndërkombëtarë për fushat më të ndieshme përmes aranzhmaneve adekuate,<br />
bashkë me pushtetin relevant.<br />
5.4 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojnë në<br />
aftësimin e komandantëve, gjykatësve dhe të prokurorëve, pjesëtarë të<br />
bashkësive që nuk paraqesin popullatën shumicë në Maqedoni, me qëllim që të<br />
shtohet pjesëmarrja e tyre në sistemin gjyqësor.<br />
220
6. Kultura, arsimi dhe përdorimi i gjuhëve<br />
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
6.1 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare, duke përfshirë edhe<br />
OSBE-në që të shtojë ndihmat për projektet nga fusha e mediave, me qëllim të<br />
përforcimit të mëtejshëm të mediave elektronike, radio e TV dhe të mediave të<br />
shkruara, duke përfshirë edhe mediat në gjuhën shqipe dhe mediat<br />
shumëkombëshe. Palët gjithashtu i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të<br />
shtojnë programet për aftësim profesinal për mediat e pjesëtarëve të bashkësive<br />
që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni. Palët gjithashtu i bëjnë thirrje<br />
OSBE-së që të vazhdojë përpjekjet në projektet e destinuara për përmirësim të<br />
marrëdhënieve ndëretnike.<br />
6.2 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të sigurojë<br />
ndihma për impleme-ntimin e Marrëveshjes Kornizë në fushën e arsimit<br />
sipëror. 216<br />
216 Perspektivat e Marrëveshjes kornizë, SOROS,<br />
Skenpoint, Shkup, shtator 2001; www.dnevnik.com.mk;<br />
www.a1.com.mk<br />
www.pressonline.com.mk; dhe<br />
221
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
Rezime<br />
Republika e Maqedonisë si shtet multietnik dhe multifetar, pas përfundimit të<br />
luftës shqiptaro-maqedonase dhe pas Marrëveshjes së arritur në Ohër, duhet më<br />
guximshëm të lëviz drejtë implementimit të marrëveshjes, që të krijohen kushtet reale<br />
për lëvizje, drejtë shteteve që kanë demokraci të zhvilluar. Në shtetet ku shumica e<br />
qyterarëve të saj kanë një mirëqenie sociale dhe ekonomike, ku jeta ka kuptim,<br />
komunikimi është efikas dhe ka nxitje pozitive që qytetarët të mësohen të jetojnë me<br />
ndyshime progresive. Sipas këtij modeli të ndërtimit të shoqërive civile, krijohet mandej<br />
edhe konstatimi logjik se me pranimin e vlerave demokratike, njëherit pranohen edhe<br />
vlerat e përbashkëta për paqë dhe kultura për paqe, sepse nuk do të ekzistojë<br />
arsyeja që njerëzit të jenë në konflikt njëri me tjetrin, për shkak dallimeve që kanë në<br />
veçoritë nacionale, fetare dhe përcaktimeve partiake apo politike.<br />
Nëse pranohet si vlerë e përbashkët mirëqenja ekonomike, standardet<br />
demokratike dhe pranimi si vlerë e përbashkët paqa dhe stabiliteti, atëherë<br />
imponohet arsyja te qytetarët e Maqedonisë si kulturë nacionale, fetare, politike dhe se<br />
ardhmëria e tyre nacionale, fetare, ekonomike, politike dhe ardhmëria e shtetit, ndoshta<br />
asnjëherë nuk do të varet nga lufta apo forca dhe nga krijimi i aleancave të<br />
padëshiruara luftarake, dhe duke i shfrytëzuar ato, njëri kundër tjetrit.<br />
Në këtë drejtim, edhe pse Dokumenti i Ohrit është nën nivelin e kërkesave të<br />
shqiptarëve, ka gjasa reale që të kuptohet dhe të pranohet edhe si vlerë e<br />
përbashkët shqiptaro-maqedonase. Nëse është ashtu, atëherë nuk ka edhe arsye të<br />
zvarritet implementimi i këtij dokumenti, nëse edhe më tej ekziston arsyeja e ekzistimit<br />
të Maqedonisë si shtet. Nga këta ndryshime që parashihen në Marrëveshjen kornizë,<br />
ndoshta edhe mund të krijohen rrethana të dëshirura që edhe Kushtetuta e re<br />
Maqedonisë të kuptohet dhe të pranohet si vlerë e përbashkët shqiptaromaqedonase.<br />
Etika kolektive e bazuar në autoktoninë e shqiptarëve dhe maqedonasve,<br />
duhet të jetë e bazuar në vlerat pozitive. Këta angazhime për gjetjen e vlerave të<br />
përbashkëta në mes maqedonasve dhe shqiptarëve me siguri se do të ndodhin apo<br />
edhe do të konkretizohen, atëherë kur fillojnë dy taboret, shqiptarë dhe maqedonas të<br />
kuptojnë drejtë, se ky shtet nuk mund të jetë stabil nëse nuk respektohen të drejtat dhe<br />
liritë e njeriut, nëse nuk ndërtohet shteti juridik dhe nëse elitat e tyre politike injorohen<br />
në mes veti, apo edhe nëse ekziston edhe injorim politik edhe në mbrenditë e tyre<br />
nacionale. Në këtë drejtim, edhe pse Marrëveshja e Ohrit është nën nivelin e kërkesave<br />
të shqiptarëve, me ndryshimet e parapara kushtetuese mund të krojohen rrethana të<br />
dëshirura, që edhe Kushtetuta e Maqedonisë, të kuptohet dhe të pranohet si vlerë e<br />
përbashkët shqiptaro-maqedonase. 217<br />
217 <strong>Nazmi</strong> Maliqi, Gjurmë politike, faqe 182- 186,<br />
Grafoteks, Kumanovë, 2001<br />
222
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
Literatura e shfrytëzuar<br />
1.) Adnan dhe Kimete Agai, Fjalori shqip-maqedonisht, ”Meshari”,<br />
Shkup, 1996<br />
2.) Brankert, G., Political Fredom, Rottlegde, Londër, 1991<br />
3.) Vujçiq, V., Politiçka tolerancija, Defemi, Zagreb, 1995<br />
4.) Brajanovski, B., Parlamentarizmot - modeli i iskustva, Shkup, 1994<br />
5.) Vankovska-Cvetkovska, B., Vojskata i demokratijata, Shkup, 1995<br />
6.) Vierucci, I., WEU: A Regional partner of the United Nations, Institut for<br />
security studies, Paris, 1993<br />
7.) Gaber, S., Politika i politi~kata nauka (elementi) Naça Kniga, Shkup 1975<br />
8.) Georgievski, P., Socijalnoto poteklo na `ivotnata orientacija na<br />
sredno{kolskata mladina, , Shkup<br />
9.) Goati, V., Politiçka anatomija Jugoslovenskog društva, Naprijed, Zagreb,<br />
1995<br />
10.) Gocevski, Trajan, Odbranata na Makedonija, Studentski zbor, Shkup,<br />
1992<br />
11.) Gocevski, Trajan, Neutralna Makedonija, od vizija do stvarnost,<br />
Makedonska riznica, Kumanovë, 1994<br />
12.) Gocevski, Trajan, Politi~kiot i ekonomskiot sistem na<br />
Makedonija, Prosveta, Kumanovë, 1994<br />
13.) Gocevski, Trajan, Osnovite na odbranbeno-za{titniot sistem na Republika<br />
Makedonija, Evropa 92, Koçane, 1995<br />
14.) Gocevski, Trajan, Sovremeni tendencii vo odbranata, Makedonska<br />
riznica, Kumanovë, 1997<br />
15.) Griffiths, S. Tvan, Natiolanlism and Etnic Conflict; Threats to Europian<br />
Security, 1993<br />
16.) Gullikstand, E., Colective Security in Postg-Cold War Europe, 1994<br />
17.) Dimishkovski, S., Osnovite na odbranbenata politika, Strategija i doktrina,<br />
Shkup, 1996<br />
18.) Dimishkovski, S., Vojna, vojska i politika, Globus, Shkup, 1995<br />
19.) Dominik, Rozhe - Kladen Andre Porino, Tolerancija, Kultura na<br />
mirot, NIP "Nova Makedonija, Shkup, 1997<br />
20.) Drtkovski, G., Zatvoreno op{testvo, Cinon, Shkup, 1994<br />
21.) Gjorgjeviq Jovan, Predgovor na knigata @an Mejno, Uvod u politi~ki<br />
nauku, Beograd, 1961<br />
22.) Enloje, S., Policija, vojska i etniciteti, Globus, Zagreb, 1990<br />
23.) Georgieva L. Krijimi i paqes, Studio ADA, Shkup, 1999<br />
24.) Javorović, d-r B.,Cvrtila, m-r V., Odbrambeno-zaštitno obrazovanje na<br />
sveucilištima u svijetu, Defendologija, Zagreb, 1994<br />
25.) Jankulovski, Z., Të drejtat e njeriut, Dokumente ndërkombëtare, Shkup,<br />
1993<br />
223
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
26.) Ali Dida, Fillet e Sociologjisë, Univerziteti i Tetovës, Tetovë, 1997<br />
27.) Kitanovski, L., Podelba na vlasta, Aniskop, Shkup, 1996<br />
28.) Klimovski, Savo, Politi~ki sistem, Shkup, 1997<br />
29.) Kolar, Z., Psiholo{ka osnova morala, Osnovi vojne psihologije, Beograd,<br />
1997<br />
30.) Krneta, L., Pedagogija, Nau~na kniga, Beograd, 1978<br />
31.) Mitko Kotovçevski, Burime të kërcënimeve të paqes dhe sigurisë nacionale.<br />
Qendra ballkanike e paqes, Shkup, 1999<br />
32.) Linc, Juan - Stepan, Alferd, Problemite na demokratijata<br />
33.) Lipset, S. M., Kushtet ekonomike për demokratizim, American Sociological<br />
Review<br />
34.) Macpherson, C. B., Politička teorija posjedničkog individualizma, Zagreb,<br />
1981<br />
35.) Martin, Redi, Zastita nacionalnih mawina u centralnoj i isto~noj Evropi,<br />
Me|unarodna politika, Beograd, 1996<br />
36.) Marcuse, H., Represivna tolerancija, J. Primorac, Beograd, 1989<br />
37.) Mill, J.S., O slobodi<br />
38.) . Mili}, V., Sociolo{ki metod, Nolit, Beograd, 1978<br />
39.) 39. Milosavqevi} S., Istra`ivawa politi~kih pojava, Beograd,<br />
1980<br />
40.) Milosavqevi˚, S., Politi~ka akcija, Institut za politi~ke<br />
studije FPN, Beograd, 1977<br />
41.) Mojanovski, C., Socijalen i politi~ki profil na politi~kite<br />
partii vo Makedonija, Goce Del~ev, Shkup, 1996<br />
42.) Mounilian, Daniel Patrick, Etnicity in internacional Politics, Oxford<br />
University Press, 1993<br />
43.) Naj~evska, M., Pravna dr`ava, List, Shkup,1995<br />
44.) Naj~evska, Mirjana, Udelot na pravnata komponenta vo<br />
tretiraweto na materijata na etni~kite malcinstva vo<br />
Republika Makedonija<br />
45.) Nacev, Zoran, Edukativni procesi vo odbranata, \ur|a, Shkup,<br />
1995<br />
46.) Neuman, Frank, Demokratska i autaritarna država, Naprijed, Zagreb, 1974<br />
47.) Nikodinoski, B., Odbranbena regionalizacija na Republika<br />
Makedonija, Prosvetno delo, Shkup, 1996<br />
48.) Ortakovski, V., Me|unarodnata polo`ba na malcinstvata, Misla,<br />
Shkup, 1996<br />
49.) Papers, Chaillot, Wen: A regional partner of the united Nations, Institute for<br />
security studies, Paris, 1994<br />
50.) Perelman, H., Pravo, moral i filozofija, Beograd, 1993<br />
51.) Peroviq, Latinka, Intervju, Puls, Shkup, 14.01,1994<br />
52.) NATO Enlargement and Central Europe, National defense University,<br />
Washington, 1996<br />
53.) Fehmi Agani, Shoqëria civile, Toleranca dhe mirëkuptimi, Tema,<br />
Prishtinë, 1997<br />
224
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
54.) Pugh, M. C. (1992) Europien Security - Tovards 2000, Manchester University<br />
Press<br />
55.) Ru`in, Nano, Evro idejata od utopija do realnost, Studentski zbor,<br />
Shkup, 1996<br />
56.) Slavevski, Trajko, Makedonskata ekonomija vo tranzicija, Institut<br />
otvoreno op{testvo, Shkup, 1995<br />
57.) Smiljko, Sokol, Načelo diobe ili organizacija vlasti, Zagreb, 1992<br />
58.) Smit, D., (1993) Betwen Urgencies and Impossibilities: Nev Security<br />
Architecture for Europe, Security Dialogue<br />
59.) Spaseski, J. - Smiloski, P., Bezbednost i za{tita, Ohër, 1996<br />
60.) Sholiq, M., Kako nastaje nau~no delo, Svetlost, Sarajevë, 1990<br />
61.) Supek, Rudi, Ispitivawe javnog mnewa<br />
62.) Tasi}, P., Kako je ubijena druga Jugoslavija, Kate, Shkup , 1993<br />
63.) Tadakuze, Fukase - Shkariq, Svetomir, Mirot i ustavite, Balkanski centar za<br />
mir, Shkup, 1997<br />
64.) Tandler, G., Mendimi politik, Tiranë, 1993<br />
65.) Ta{eva, Marija, Nacii, nacionalnost, nacionalizmi, Dijalog broj<br />
1, Shkup 1992<br />
66.) Vladimir Vujçiq, Kultura politike, Alinea, Zagreb 1993<br />
67.) Thonnberry, Patrick, Minorities Rights, Human Rights and International<br />
Law, Etnic and Racial Studies, 1980<br />
68.) Francesko, V., Moderna politička misao, Školska knjiga, Zagreb, 1982<br />
69.) Fridrih, S. J.: and this Gouverment, MC Graw- Hill, New York<br />
70.) Halberstan, J., The paradox of tolerance, The Philosophical Forum, vol. 14,<br />
1982/83<br />
71.) [e{i}, B., Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, Nau~na<br />
kniga, Beograd,1988<br />
72.) [kari}, S., Ustavno pravo, Shkup , 1991<br />
73.) Balkanski centar za mir, Tolerancija i ~uvstvo za pripadnost,<br />
Shkup, 1995<br />
74.) Die Presse, Wien, 28.01.1998<br />
75.) Domestic Dunamics of Change from Sonfrontation to Acommodation<br />
Polices, 1973<br />
76.) Internacional Conference on Peacebuilding (1986), Irland<br />
77.) Nova Makedonija, Shkup, 7. 05.1992<br />
78.) OSBE, Dokumentet themelore, Shkup, 1991<br />
79.) OKB, Dokumentet themelore, Shkup, 1995<br />
80.) Sociolo{ki terminolo{ki re~nik, MANU i Filozofski fakultet,<br />
Shkup, 1996<br />
81.) Suvremeni sustavi civilne odbrane, Zbornik Fakulteta za drustvene vede,<br />
Ljubljanë, 1992<br />
82.) UNDP: Human Development Report, 1995<br />
83.) Central Europien Issues, NATO and Europien security, Bucharest, 1996<br />
84.) North Atlantic Assambly, Defence and security committee, SFOR, A<br />
Transatlantic Coalition for peace, Brissels, 1997<br />
225
<strong>Nazmi</strong> Maliqi<br />
85.) North Atlantic Assambly, Civilian Afairs Committee, 1997, Reports,<br />
Brussels<br />
86.) North Atlantic Assambly, Report, “The transatlantik agenda and the<br />
New NATO “<br />
87.) <strong>Nazmi</strong> Maliqi, Mbrotja dhe siguria kolektive, Punim seminarik, Fakultetit<br />
filozofik, Insituti i mbrojtjes,Shkup,1995<br />
88.) Acevski, I., Op{testvoto i ~ovekot vo tranzicija, Ekspres, Shkup,<br />
1995<br />
89.) Juan Lindc dhe Alfred Stepan, në librin Probleme të demokracisë,<br />
tranzicionit dhe konsolidimit.<br />
90.) Puls, Rruga e gjatë për në shoqërinë multikulturore. 16 dhjetor, 1994<br />
91.) Puls, Intervju, Ivan Toshevski, Shkup, 12 nwntor, 1993<br />
92.) Puls, Intervju, Latinka Peroviq, 14 janar, 1994, Shkup<br />
93.) Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje në shkencën e publicistikës dhe<br />
komunikimit, Shkup,1998<br />
94.) <strong>Nazmi</strong> Maliqi, Ndikimi i problemeve etnike dhe mbrojtja, Punim seminarik,<br />
Studime posdiplomike, Fakulteti filozofik- Instituti i mbrojtjes, Shkup, 1996<br />
95.) Raport nga këshillimi i ekspertëve të OSBE-së në lidhje me çështjet e<br />
pakicave kombëtare, Zhenev, 1991<br />
96.) Thombery Patrick, Minorites Rights. Human Rights and Internacional law,<br />
Etnic and Racial studies, 1980<br />
97.) Doracak i shkurtw i Konventës evropjane për të drejtat e njeriut. Këshilli i<br />
Evropës<br />
98.) Central European Issues, The transformation of the defense establishment,<br />
means democratic control, civil-militari, relation, defense reform,<br />
Buchurest,1997<br />
99.) North Atlatic Assembly, Economic Committee.Translantic Defence traide an<br />
SHANGING Markets, 1997 Report Brussels<br />
100.) Segmentet kohore të mbrojtjes civile, Univerziteti i hapur.<br />
Buletin i fakultetit të shkencave shoqërore, Lubjanë 1992.<br />
101.) Kis Ziltra Bashkëpunimi ekonomik. Komiteti Ekonomik, NATO<br />
- Paralmentarët, Barcelona, 1998<br />
102.) Redi Zhrtin, Mbrojtja e pakicave kombëtare në Evropën Qendrore<br />
dhe Lindore, Politika ndërkombëtare, Beograd, nr.1045, 1996<br />
103.) Smit,D. (1993) Bitwen Urgencies and Imposs ibilities. New<br />
Security Architecture for Europe. Security dialogue.<br />
104.) Marko Konovole, Sigurimi në demokraci, Ros-Ros Seminar,<br />
Siguria në Evropën Juglindore, Ohër ,1998<br />
105.) Konferenca e përhershme e organeve vendore dhe rajonale të<br />
pushtetit në Evrop, Evropa, 1992, 2000.<br />
106.) Gullikstad. E (1994) Colective Security Post- Cold War Europe,<br />
Hupi Report<br />
226
Toleranca politike në funksion të paqës<br />
107.) Chaliot Papers, WEN. A regional partner of the united nations<br />
Institut for Security Studies, Paris, 1994<br />
108.) Violeta Petrovska, Beshka, Konfliktet, Fakulteti Filozofik, Shkup,1995<br />
109.) Lidija Georgieva, Mekanizmat për mbajtjen e paqes dhe sigurisë,<br />
Univerziteti “Shën Kirili dhe Metodij”, Fakulteti filozofik,<br />
Shkup, 1997<br />
110.) Pande Lazarevski, Politika i strategija, List, Shkup, 1995<br />
111.) Mirjana Naçevska, Shteti Juridik, List, Shkup, 1995<br />
112.) NATO Enlargement And Central Europe, Vashington, 1996<br />
113.) Gani Bobi, Pardoksi kulturor, Dugagjini, Pejë, 1997<br />
114.) Shoqata shqiptare e Atlantikut, Të kontribuojmë për një paqe të<br />
qëndrueshme në Balkan, Tiranë, 1997<br />
227