Nr 263, maj 1976 - Znak

I S:lECZ I K 

• 

. 

MOJE CHRZESCIJANSTWO DAWNfEJ I DZIS ' 

HANNA MAlEWSKA. JAN TURNAU. TADEUSZ D~BSKI. ANDRlEJ 

GRlE

W NUMERZE: 

..... Gospodarz ewangeliczny wydobyl ze swego ISkarbca rzeczy sto 

re i nowe. Nowe rzeczy byly caly czas w tym skarbcu, ale w pew· 

nyth okresach historii sludzy Gospodarza woleli dla bezpieczen. 

stwa zaryglowac szczelnie skrzyni~. Dzisiaj znaki czasu sq no 

szcz~Scie inne..... Odpowiedziami na trudne i osobiste pytonie 

o "moje chrzescijanstwo dawniej i dzis" dzielq si~ z czytelnikomi 

..Znaku" - Hanna Malewska, Jan Turnau, Tadeusz D~bski, 

Andrzej Grzegorczyk i - w postaci rozwaian na jedenastq wie· 

czor - ksiqdz Jan. W przyszlych numerach nast~pne wypowiedzl. 

• 

Przyrodnik austrolijski profesor Charles Birch przypomina dawne 

i podaje nowe fakty swiadczqce 0 koniecinosci wypracowania 

nowego stylu iycia na ziemi: gatunek ,,:zbwiek" rr.cie pc-dzi",iic 

los przedhistorycznych gadow. Wychodzqc pOlO swq specjalistycznq 

dziedzin~ Birch stowia pytania wskazujqce na potrzeb~ teologicznej 

refleksjr nod czlowiekiem w przyrodzie i usiluje przewidziec 

jej drogi. 

• 

Rene Bureau. badacz kultur i religii afrykanskich, porownuJe. swe 

egzotyczne doswiadczenia z przeiyciami w kraju rodzinnym; jego 

telO "nie rna krajow rozwini~tych - sq rozwini~te inaczej" - roine 

ludy dokonaly roinych wyborow - 

zost.onowienio. 

• 

jest kontrowersyjna, lecz worta 

Notatki Afrykanskie H. Bortnowskiej relocjonujq jej podr6i do 

Tanzanii, wraienio ze srodowiska uniwersyteckiego w tym kraju 

i refleksje na tie poszukiwari· idepwych, jokie moina w tym kraju 

zaobserwowoc. 

• 

W artykule "Morksizm a teoria osobowosci" J. Tischner omawla 

no kon~ie ksiqiki francuskiego morksisty·L. Seve'a podstawowe 

dla marksistowskiej 'filozofii czlowieka lOgadnienie istoty ludzkiej 

osobowosci, zagadnienie wewnE:trznej struktury osobowosci wyzyskiwanej. 

ro li, jokq w marksowskiej teorii osobowosci odgrywa 

materializm i ateizm. Ukazuje tym samym perspektywE: rzetelnego 

dialogy mi~dzy marksizmem a chrzescijanstwem. "Dialqg rzetelny 

to takidialog, w kt6rym przejawia si~ dialektyka koncepcji zr6dlowej. 

zatem dialog lOrazem uznajqcy racjE: drugiego, jak poddajqcy 

krytyce owq racj~ . Nie chodzi 0 stwarzanie intelektualnej sielanki".

ZNAK 

MIESJl!;CZNIK 

KRAKOW 

ROK XXVIII 

NR 263 (5) 

MAJ 1976 

TREse ZESZVTU 

620 

• 

623 

• 

626 

• 

649 

• 

MOJE CHRZESCIJANSTWO OAWNIEJ I OZIS 

Hanna Malewska 

Jan Turnau 

NA POCZATKU BYt KOMPLEKS... 

Tadeusz DElbski 

W~DR6WKA 

Andrzej Grzegorczyk 

651 • J6zef Tischner 

MARKSIZM A TEORIA OSOBOWOSCI 

669 • Charles Birch 

STWORZENIE. TECHNIKA I PRZETRWANIE 

LUDZKOSCI ~ 

t/um. Halina Bortnowsko 

687 • Rene Bureau 

CZARY BIAlYCH. ANTROPOLOG ZASTANAWIA SI~ 

NAD ZACHODEM 

Uum. Anno T urowiczowa 

701 • Halina Bortnowska 

NOTATKI AFRYKANSKIE : 1 - 

DAR ES SALAAM 

738 • Hanna Rosnerowa 

SZTUKA FILOZOFOWANIA 

617

lDA RlENIA - KSI J\ ZKI - LUDllE 

752 

• M.O. 

NAUKOWCY GNOSTYKAMI ? 

756 Stefan lima 

• 

MtODZIEZ A WARTOSCI KULTUROWE 

760 

• 

JED E N A S TAW I E C Z 0 R EM... 

ks. Jan Zieja 

o POJEDNANIU SI~ 

764 

• Sommaire 

Z BOGIEM

M O JE CHRZ ES C IJA N STWO OAWN I EJ I OZI S 

Z prosbq 0 wypowiedzi na tak wla.snie sformulowany temat zwroci- ' 

liSmy s i~ niedawno do k ilkud zies i~ciu os6b swieckich i duchownych 

w Polsce. W skierowanym do nich w tej sprawie liscie pisaliSm y : 

"P1'osba nasza moze jest klopotliwa: wymaga bowiem spoj1'zenia 

z perspektywy czasu na sprawy bardzo wa:ine i przelamania naturalnych 

opor6w w wypadku uj~cia tematu w spos6b szczeg6lnie osobisty. 

 

Sqdzimy jednak, ze refleksje i wypowiedzi takie - so, niezmiernie 

potrzebne wszystkim wierzqcym i poszukujo,cym. Wlasnie swiadectwa 

mowiqce 0 zmianach w zyciu duchowym wlasnym i Kosciola, w ktOrym 

zyjemy! i wlasnie dziS! Autorytatywne pouczenie 0 wierze, czy 

wykladowa forma jej pogl~bien ia, nie zastqpiq nigdy osobistej ,'elacji 

z przebytej drogi. 

Dzis moze bardziej niz kiedykolwiek. W chrzeScijanstwie - tak 

w Polsce, jak i w calym swiecie - dokonujo, si~ wielorakie zmiany: 

zmienia si~ nasze intelektualne widzenie prawd wiary, zmienia si~ 

sposob pl'zezywania praktyk religijnych i poczucie przynaleznosci do 

Kosciola, zmieniajq si~ przeswiadczenia 0 naszych chrzescijanskich 

powinnosciach moralnych. A moze jeszcze szerzej: zmienia si~ caloksztalt 

naszego zycia duchowego ... Momentem w iyciu Kosciola, 

ktory przywykliSmy uwazac juz za punkt przelomowy, byl II SObOT 

Watykanski. W naszych indywidualnych biografiach duchowych, 

w zyciu naszych srodowisk istotne momenty przelom6w mogly jednak 

zajsc wczesniej lub p6iniej - i mogly znaczyc rzeczy r6i ne. 

Oczywiscie relacje z nich mogo, dotyczyc bo,di caloksztaltu przemian, 

bo,dz wybranych kwestii szczeg6lowych. 

ZamieszczaliSmy kiedys w "Znaku" zbiory wypowiedzi na temat 

przemian religijnosci przed I-szq wojnq swiatowq i w dwudziestoleciu 

mi~dzyw ojennym. Sqdzimy, ze obecna inicjatywa maze rzucic 

wiele swiatla na tak doniosly moment tv zyciu Kosciola, jaki przezywamy 

dzisiaj, oraz przyczynic si~ do stworzenia dobrego klimatu 

dla istotnych rozwazan" . 

Prosba nasza spotkala si~ z zyczliwym przyj~ciem tych, do ktorych 

jq skierowaliSm y. W niniejszym numerze publikujemy zatem pierwsze 

wypowiedzi. Dalsze znajdq sic: w nast~pnych numerach. 

Redakcja 

619

HANNA MAlEWSKA 

B.ierwsza mysl, jaka \S i~ nasuw:a: temat me do wyczerpa!llia. 

Nie tylko wielkie, przelomowe zmiany ostatniego - powiedzmy 

- pi~tnastolecia, ale sarna droga zycia, im dluzsza jest juz za 

nami, tym bardziej odslania nam bog act w 0 chrzescijanstwa. 

I w zyciu osobistym, i w tym, co si~ dzieje wokolo nas, i w naszym 

ciqgle po trochu odnawianym spojrzeniu na histori~ spotykamy si~ 

ze zjawiskiem, kt6re trudno okreslic inaczej, jak z ask 0 c zen i e 

nowosciq tego, co wydawalo si~ znane. (Uzywam jednak liczby mnogiej, 

bo po prostu nie mog~ sobie wyobrazic, by ten spos6b reagowania 

byl odosobniony, czy cechowal drobnq mniejszosc). 

Chrzescijanskie zycie wewn~trzne to zresztq z reguly domena "niespodziewanego", 

bo jego zr6dIem jest Niepoj~ty, Niezgl~biony i zawsze 

Nowy. Nawet to, co w obrazach biblijnych: kolatania do drzwi, 

szukania owcy czy zgubionej monety, cierpliwego siewu i czekania 

na wzrost rna aur~ powtarzalnosci i "dIugomyslnosci" - w odbiorze 

wewn~trznym bywa coraz nowym olsnieniem, odkryciem. 

Ale takze w dziedzinie intelektu i praktyki zyciowej jakze cz~sto 

"odkrywamy". Nieraz spostrzegamy si~ potem, zesmy to dawno wiedzieli 

albo przeczuwali. Lecz tak bywa wlasnie, gdy mamy wkolo' 

siebie bogactwo. Bibliofil ze zdumieniem znajduje na p6lce zagubionq 

dawno ksiqzk~, nauezyciel w zetkni~ciu z niezwyklym wsr6d 

tysiqea uczniem m6wi sobie "znam to i nie znam". A tu w dodatku 

my jestesmy wieeznymi uezniami. "Bralismy juz" wprawdzie 

i siebie samych i spolecznosc i swiat, ale dotarlismy moze niedaleko 

- a jeszeze tyle gubimy po drodze. Tyle ulega zatarciu, zapomnieniu, 

zgluszeniu; i jak dobrze bywa to odnaleze. 

"Bralismy" takze ehrzescijanstwo. Wpajano nam je moze dose 

gruntownie. Ale - i tu takze osmiel~ si~ m6wie nie tylko we wlasnym 

imieniu - bylismy w nim (jestesmy?) straszliwie niedouczeni. 

Czy mamy si~ temu dziwic? To przeciez ogrom. To - w naszym 

widzeniu rzeezywistosci - wszystko. Nie m6wi~ tu w tej ehwili 

o winie, osobistej czy spoleeznej, owego "niedouczenia" ezy eo gorsza 

zaslepienia. Ten problem oezywiscie istnieje i w innyeh kontekstach 

trzeba widziee go na pierwszym planie. Ale jest tez ta 

prosta sprawa: nasza ludzka kondyeja, nasza mala pojemnosc, nieustanne 

wypieranie w ehwilaeh Zycia jednego przez drugie. 

Oba'\viam si~, ze nie zacz~lam jeszeze weale odpowiadac na postawione 

w ankiecie pytanie. Chyba tylko w tym sensie, ze ehrzesci 

620

HANNA MALEWSKA 

jal'istwo z biegiem lat ukazuje mi si~ jako coraz bogatsze - wszechobejmujqce 

- a wlasne niedorastanie do niego coraz widoczniejsze. 

• 

KOl'zystajqc z placet redalkcji na wypowJedzi cZqstkowe, "wycinkowe" 

a nie kortiecznie calosciowe, chc~ si~ ograniczyc do dwoch 

tylko spraw, i nie ponadczasowych, ale wybitnie zWiqzanych z czasem 

i z historiq. Dwoch spraw nie z zakresu zycia wewn~trzn eg o , 

ale - by uzyc sformulowania redakcji - ,,}ntelektualnego widzenia". 

Niemniej lqczq si~ one chyba zar6who z nieprzebranym, nigdy 

ni.ewyczerpany1n bogactwem, jak i z wieoznym niedorastaniem. Choc 

hie Sq to bynajmniej problemy nowe, ich zasi~g i donioslosc tak 

wzrosly w ostatnich niewielu latach, ze smialo mozna je zaliczyc 

do znamiennych znak6w czasu. Wolno je wi~c tez wlqczyc do 

z m ian, 0 ktore gl6wnie chodzi w ankiecie. 

Redakcja pyta 0 doswiadczenia osobiste, kazdy z nas ma m6wic 

sam za siebie. Powiem wi~c, jak dla mnie zmienila si~ - w ciqgu 

ostatnich dwudziestu moze lat - perspektywa widzenia Kosciola 

w dziejach. Tego bowiem dotyczq obie wspomniane sprawy. B~ dzie 

to raczej !er6tIca notatka niz pr6ba opracowania. Sprawy Sq bardzo 

wielkie i rozlegle. 

W czasach, kiedy si~ w og61e czegos serio nauczylam 0 katolicyzmie, 

byl on podbudowany filozofiq zdecydowanie statycznq. Pami~tam, 

jak 6wczesne hasla wywolawcze "obiektywizm" i "uniwersalizm" 

lqczyly si~ dla mnie z wizjq wszechswiata oraz losu ludzkiego 

niezmiernie uspokajajqcq, wizjq, gdzie wszystko jak w systemie 

slonecznym ma ustalone, i to wysoko nad nami, orbity. Moje 

wyksztalcenie i zainteresowania historyczne spoczywaly sobie jakos 

spokojnie obok n i e his tor y c z neg 0 widzenia Kosciola i chrzescijanstwa 

z calq jego ogromnq otoczkq kulturowq. Byly to czasy odrodzenia 

katolickiego w wielu dziedzinach, kt6re mocno przezywalismy. 

Ale tak jakos, jakby to bylo tylko wracanie na wlasciwe 

miejsce, na wlasciwq orbit~, lub moze wzrost i zakwitania drzewa. 

Albo wykonanie "rozkazu marszu" czy "ordre de bataille" wydanego 

o swicie. Co si~ z tym jeszcze lqczylo? Bardzo, przesadnie optymisty 

CZl!1y humanizm .chTlzescijanski, t ryumfalistyczna apologetyika. Czasy 

sprzed Drugiej Wojny Swiatowej... nieskladnie nawet idzie wskrzeszanie 

tej wizji. 

A trudniej jeszcze wyrazic i nieporadniej jeszcze b~dzie to brzmia 

10, gdy stwierdz~, ze caly "projekt BoZy dla swiata" zmienil mi si~ 

ze statycznego na ewolucyjny, dynamiczny (aliboz cos wiemy naprawd~ 

0 "projektach BoZych"?). Niemniej jest prawdq, rzeczywistosciq, 

ze w kazdej reakcji, kazdej refleksji, mozna by powiedziec 

621

MOlE CHRZESCIJAtiiSTWO DAWNIEl I DZI~ 

w k azdym w16knie swego poddanego plynnosci ja przeZywam teraz 

swiat inaczej, i bardziej zgodnie z tym, co wiem 0 historii i 0 ewolucji. 

Swiat dynamiczny, swiat w wielkim, nieustannym i bynajmniej 

nieprzewidzianym dla nas pochodzie. I odczuwam to jako swiadomosc 

bardziej zharmonizowanq, z tajemnicq wszechpot~gi Bozej. 

Ta olbrzymia perspektywa ewolucji odnosi si~ tez oczywiscie i do 

Kosciola, i to jest w niej dla chrzescijan sprawq najblizszq. Olbrzymia 

perspektywa, kt6ra nie budzi we mnie zadnej obawy, skoro 

pojmuje Kosci61 jako przedluzenie dziela Chrystusa. 

Moze dziwnie si~ wyrazilam powyzej nazywajqc to spraWq "wycinkowq" 

- gdy dotyczy calego swiatopoglqdu. Lecz swiatopoglqd 

nie jest bynajmniej calym chrzescijanstwem. A znakomici, swi~ci 

chrzescijanie zyli oczywiscie i wtedy, gdy ziemi~ uwazano za plaskq, 

lub wtedy gdy niebosklonem kr~cili aniolowie. 

Druga, ~qzana zresztq z tq pierwszq sprawa, Ikt6ra jest ala mnie 

nowa (wzglE;dnie nowa) w przei;ywaniu i widzeniu Kosciola, to proporcja 

pierwiastk6w ludzkich i boskich w jego dziejach i w jego 

Zyciu dzisiejszym. Apologetycznie dotqd jeszcze ujmowana historia 

Kosciola i pewne tradycje w uprawianiu eklezjologii czyniq t~ spraw~ 

poniekqd drazliwq. I nic dziwnego. Zbyt wiele musialoby spase 

na rachunek Boga, Ducha Sw. - dop6ki si~ nie rozszerzy domeny 

odpowiedzialnosci ludzkiej, domeny historycznych uwarunkowan 

i praw socjologii w odniesieniu do ludz1rich stru'ktur w KoSciele. 

Nie wszystko zresztq bynajmniej b~dzie w tej bardzo podstawowej 

sprawie proste, nawet kiedy si~ juz spokojnte, uczciwie, rozsqdnie 

zgodzimy na ujawnienie i nazwanie po imieniu calego zla, 

jakie si~ dzialo w Kosciele lub za zgodll, Kosciola (Kosci61 zresztq 

to przeciez i my sami). Najwi~ksza uczciwose intencji nie gwarantuje 

jeszcze rzetelnych, a przy tym wywazonych roztropnych sqd6w. Nawet 

co do dalekiej przeszlosci, a c6z m6wic 0 terazniejszosci i jej 

trudnych wyborach. Nie jest to tylko kwestil! rzetelnosci poznawczej 

or az wrazliw osci etycznej. Teologia powinna chyba tutaj otworzyc 

drog~ - zacz~la juz jq otwierac - do spokojnego rozpatrzenia 

i stwierdzenia, co w Kosciele j est i pewno zawsze b~dzie 1 u d z 

k i e, podlegle wszelkim ludzkim slabosciom i bl~dom. Obysmy kiedys 

mogli, my, zwykli chrzescijanie, patrzec na te rzeczy r6wnie 

trzezw o i spokojnie jak dzis na pot~p i anq kiedys teori~ ewolucji. 

Gospodarz ewangeliczny wydobyl ze swego skarbca rzeczy stare 

i nowe. Nowe rzeczy byly cary czas w tym skarbcu, ale w pewnych 

okresach historii sludzy Gospodarza w oleli dla bezpieczenstwa zaryglowac 

szczelnie skrzyni~. Dzisiaj znaki czasu Sq na s zcz~scie inne. 

Zna:1ti czasu, 0 k t6rY'ch m6wil Jan XXIII, i wpwwadzil - oby na 

stale - to poj~cie do teologii. 

Hanna Malewska 

622

JAN TURNAU 

NA POCZATKU BYl 

KOMPLEKS... 

Urodzilem s i~ r acjonalistq. Wierzylem swi~cie w mozliwosci ludz 

_ kiego rozumu, w nauk~, gardzilem intuicjq, a takze - rzecz jasna 

fideizmem. Odpowiadaly mi poza tym kierunki filozoficzne gloszqce 

harmoni~ swiata, w og6le systemy optymistyczne, a taf ze cechuja,ce 

si~ umiarem. Dlatego tez bylem calq dusZq po stronie Tomasza 

z Akwinu a nie Dunsa Szkota czy tez, bron Boze, Augustyna. Dlatego 

to rowniez dlugo nie rozumialem, czemu tak si~ r6znym ma,drym 

ludziom podoba Pascal. Ile w tym bylo wrodzonych sklonnosci myslowych, 

a [Ie mlodzienczego optymizrou i rowniez mlodzienczej sltlon 

nosci do uproszczen - B6g raczy wiedziee. 

W latach moich studiow uniwersyteckich, przypadaje,cych na okres 

"bul'zy i naporu" marksizmu, kierunek ten wywarl na mnie znaczny 

wplyw. Trafil na podatny grunt myslowy. Na tyroZe gruncie 

wyrosl, chyba wtedy wlasnie, m6j dlugoletni kompleks nizszosci wobee 

swiatopoglqdow laickich. W pierwszych latach dominowalo poczucie 

nizszosci z powodu postawy spolecznej Kosciola, kt6re, wtedy 

oSqdzalem dose (a raczej : zbyt) jednoznaeznie. Ceche, mlodosci jest 

upodobanie do rozwiqzan jasnych i prostych, milose do blyskotliwych 

syntez - no i przemozna sklonnose nowatorska! Tego rodzaju inklinacje, 

slwjarzone z swiatopogle,dem politycznym, lecz row:niez z eie,gle 

mocnym przyiWie,zaniem do wiary, skierowaly mnie w strom~ "Paxu", 

jedymej zresztq Iwowczas organizacji katoliokiej. Szukalem tam 

i znajdowalem - syntez~ mej katohlcldej tradycji rodziinnej oraz 

tego Nowego, kt6re mi - m6wie,c nawiasem - nie:mniernie imponowalo. 

Wtedy to wytworzylem sobie wlasne, "metod~ apologetyczne,", 

kt6ra mnie przez dlugie lata utrzymywala w Kosciele. Haslem 

jej byl tytul cyklu artyiku16w, kt6rych zresztq nigdy - jak dote,d 

- nie lIlapisalem: "czyIl1 katolieyzm rue jest"? A wi~c nie jest 

oczyrwiscie konserwatyzmem spolec:anym; nie lIlale:i;y go rownieZ kojarzye 

np. z ci erpi~1mictwem , a przede wszystlkim z lekcewazeniem 

zycia doczesnego i calego "syndromu" wartosci z tym :i;yciem zwie, 

zanych: m atern, ciala itp. Wartosci owe, ktore chcialem z katolicyzmem 

godzie, 'dadzq si~ zamknqc w jeooym okreSleniu: humanizm, 

623

MOJE CHRZESCIJANSTWO DAWNIEJ I DZIS 

"dowartosciowame ozlowieka". Bo tei wtedy renesaJIlS byl 'W mokh 

wy;obrazeniach epo'kq szczy'tOWq - wespol Z oswieceniem. Praca 

magisterSka 0 S~pie Szar

JAN TURNAU 

ga sprawa. Niemniej byla to nowose tw6rcza, budujqca. Nie tyle 

burzyla m6j dotychczasowy swiatopoglqd, He pokazywala, ze jest 

on jeszcze bardziej otwarty i sympatyczny, niZ sqdzilem piszqc 

w myslach wspomniany cykl artykul6w. Moja metoda apologetyczna 

odniosla dalsze sukcesy. "Granice rewizjonizmu" nie rysowaly 

mi si~ calkiem jasno, ale uwazalem - i uwazam nadal - ze jest 

to sytuacja nieunikniona w okresie dogl~bnych dyskusji, kt6re uwazam 

za konieczne. Dopiero te dyskusje doprowadzq do odtworzenia 

owych granic, rysujqc je zresztq zapewne w nieco innym miejscu. 

W trakcie Wielkiej Rewizji okazywalo si~ jednak nieraz, ze poglqd 

smialy jest niesluszny nie dlatego, ze jest nazbyt smialy, lecz 

dlatego, ze jest smialy w stopniu niedostatecznym. Tempo przemian 

przyprawialo 0 lekki mw.r6t g~owy, wytworzylo swoisty kompleks 

za

MOJE CHRZESCIJA~STWO OAWNIEJ I OZIS 

Chyba tak. Nie tyle w sensie jakiegos szczeg6lnego wzmocnienia 

mej wiary w Zycie pozagrobowe, He w sensie wyzbycia si~ owego 

kompleksu z lat mlodosci. 

Niemniej - gdy juz jestesmy przy sprawach iycia pozagrobowego 

- cieszy mnie nadal, ze nie obowiqzuje juZ nas platonizujqca 

eschatologia, akcentujqca nie tyle zmartwychwstanie cial, He niesmiertelnosc 

duszy (szosta, eschatologiczna "prawda wiary" katechizmu 

brzmiala - jak niekt6rzy jeszcze pami~tajq - "dusza ludzka 

nie umiera", podczas gdy w "Credo" wyznawalismy wiar~ 

w "ciala zmartwychwstanie" i "iywot wieczny"). Cieszy mnie nowa 

(a raczej bardzo stara, bo biblijna) antropologia chrzescijanska, 

akcentujqca mocno jednosc czlowieka i tegoz czlowieka, a nie tylko 

jego duszy - niesmiertelnosc. Cieszy mnie to "materialistyczne" odkrycie 

soborowej teologii, jak i inne owoce teologicznej odnowy, 

owoce dialogu z innymi chrzescijanami i z humanizmem laickim. 

Nadal kontrreformacyjny katolicyzm S~powy 0 wiele mniej mi odpowiada 

nii mHujqca swiat :religijn osc poetycka Jana Twardowskiego 

(0 ktorym po latach pisalem drugq mq prac~ magisterskq, 

tym razem z teologii). 

Zatem - katolicyzm otwarty, ale bez kompleks6w. 

Jan Turnau 

TADEUSZ D~BS K I 

W~ D ROWKA 

Gdy si~ pisze 0 "swoim chrzescija11stwie dawniej i dzis", czyhaj a, 

na czlowieka trzy pokusy. J edna to ch~ c napisania autobiografii; 

czyz w zyciu czlowieka religijnego wszystkie przezycia nie Sq zwia, 

zane z religiq? Druga to sklonnosc do opisywania wlasnego zycia, 

jako mozolnego wdrapywania si~ na wysokq g6 r~ ; po dlugim marszu 

weszlo si~ na szczyt i mozna sobie powiedziec: "Skonczylem juz 

r ob6tki, te com mial w zyciu grubsze i.. dalej nie id~". No, a trzecia 

pokusa sklania nas, aby uczynic spowiedz... cudzych grzech6w. Postaram 

si~ utrzymac te trzy tendencje w dopuszczalnych granicach. 

p.oza tym opuszcz~ opisy n ajczarniejszych godzin zycia, chocby wiqzaly 

si~ one z mojq religijnosciq, jako zbyt przygn~bi aj a, ce . 

626

TADEUSZ DI;BSKI 

Gdy bylem dzieckiem, religia stanowila dla mnie naturalnl:\ i nieodzownl:\ 

cz~sc iycia. Pan Bog niejako nalezal do rodziny - daleki 

krewny, bardzo pot~my, ale swoj. Matka Boska, swi~ci i aniolowie 

- tez swoi i jeszcze blizsi od Boga. Diabel zapewne pochodzil 

z zagranicy i nalezalo si~ go bac, ale jakos go nie spotkalem. Chodzilo 

si~ do kosciola, serce napelnialo si~ gorl:\cq slodyczl:\ w czasie 

ceremonii i spiewow. W szkole stale Il:\czono dwa poj~cia: B6g i OJczyzna. 

Spogl&dalem w g6r~ i wyobrazalem sobie, ze w samym srodku 

znajduje si~ stoliik, z jednej strony siedzi Pan Bog, z drugiej Polska 

i oboje patrzl:\ na mnie, czy si~ dobrze sprawuj~. Nie dostrzegalem 

zadnych romic w podejsciu religijnym i patriotycznym do 

spr aw tego i tamtego swiata. Na lekcji religii slyszelismy "Nie zabijaj 

!", a w godzin~ p6zniej spiewalismy: "A kluj, a rl:\b i w leb lub 

serce pal!". Jedno i drugie widocznie bylo sluszne. 

Pan Bog nie mial specjalnych wyInagan. Nalezalo chodzic do kosciola, 

sluchac rO'dzicow,nie bic si~ z kolegami - z grubsza biorqc, 

jakos to wszystko dalo si~ zrobic. Najgorzej szlo ze sluchaniem kazan. 

Dla mnie godzina zabawy trwala pi~c minut, a godzina nudow 

- pol wiecznosci. No a kazania ciqgn~ly si~ bez konca. Raz 

zimq na Mszy szkolnej (oczywiscie w nieogrzewanym kosciele) jakis 

chlopiec nie mogl wytrzymac zimna i zaczl:\l si~ w czasie kazania 

rozgrzewac, tupiqc dyskretnie, a potem coraz mocniej. Inni si~ do 

Iqczyli i wkrotce cala klasa wykonywala istny taniec rozpaczy, gdy 

z gory ksil:\dz, nieublagany jak przeznaczenie, ciqgnql nadal swoje 

wywody. Pomyslalem, ze czysciec to miejsce, w kt6rym grzesznicy 

mUSZl:\ sluchac dlugich kazan. 

Wczesniej zapalilem si~ do ksiqzek i czytalem wszystko, co mi 

wpadlo pod r~k~, mi~dzy innymi sporo dzielek religijnych w tradycyjnym 

dziewi~tnastowiecznym stylu. Okazalo si~, ze swiat to dolina 

lez i padol placzu, przez ktory nalezalo isc j~CZqC, wzdychajqc i oplakujl:\c 

grzechy wlasne i cudze. Czujny B6g stal - niejako z batem 

w garsci - i smagal wszystkich za najdrobniejsze przewinienia. 

A jesli ktos narzekal, to jeszcze dostal dodatkowq porcj~. Po wielu 

latach takiego zycia, gdy juz wszystko czlowiekowi obrzydlo, Pan 

B6g czasem dawal si~ ublagac i zsylal troch~ jasniejszych promieni, 

ale rzadko. Normalnie wszystko co dobre, zarezerwowano dla tamtego 

swiarta. Nie baJ:1dzo mi si~ to wszystko pOidobalo i zadecydowatern, 

Ze na ra2Jie si~ me papr.a'wi~ , bo w2ldychanie i placz to zaj~ie 

doroslych... Nie slyszalem jeszcze wtedy 0 najbardziej znanym z kazan 

pmtestantyzmu amerykans'lciego, w ktorym kazll'odzieja por6wnuje 

czfowueka do obrzyidliwego paj qrk a, kitorego B6g trzyrna z odrazq 

w dloni nad ogn[em pieklieJmym i lada chwila tam go wrzuci. 

Jedna z ksil:\zek opowiadala 0 pi~knej i dobrej krolewnie, ktora 

popelnila jakis blizej nieokreslony grzech z giermkiem i tak si~ tego 

627

MOJE CHRZESCIJA"'STWO DAWNIEJ I DZIS 

wstydzila, ze zataila wszystko przed spowiednikiem. Zyla jeszcze dtugo 

i tyle dobrego ludziom robila, ze jq uwazano za swi~tq. Ale 

wkr6tce po smierci ukazala si~ pewnemu swiqtobliwemu zakonnikowi 

w postaci wieprza plonqcego w ogniu i poinformowala go, ze nic 

jej dobre uczynki nie pomogly; ukryla grzech na spowiedzi i za to 

musi plonqc przez ca~q wiecmosc. 

Zaniepokojony sprawdzilem wlasne sumienie. Nie, nie popelnilem 

grzechu z zadnq kr6lewnq, ani z giermkiem; w og61e nie mialem 

kOlIll\;akt6w z takimi typami. Zrobilo mi si~ liej, ale zaczqlem bac 

si~ pulapek na drodze zycia. POlla tym zal mi bylo kr6lewny. PlOOlqC 

przez wiecznose, to bolesne; ale pokazywae si~ ludziom w postaci 

wieprza, to jeszcze gorsze, bo bardzo kr~pujqce. Nic dziwnego, ze 

wolalem swieckie ksiqzki, szczeg6lnie, ze w tym czasie odkrylem 

nieSmiertelne arcydzielo literatury pi~knej - Tarzan wsr6d malp. 

Wczesnie w moim dziecinstwie spotkalo mnie wydarzenie, kt6re 

wywarlo gl~boki i niezatarty wplyw na cale moje zycie. Pewnego 

popoludnia spotkalem na ulicy koleg~ szkolnego, slabowitego ale 

ch~tnego do bicia si~. On si~ troch~ nudzil i ja tez. Co tu robie? 

Wpadlem na pomysl - a raczej pomysl sam wpadl mi do glowy : 

"Idziemy bic Zyd6w". Skqd si~ taki plan wziql? Na pewno nie Il domu 

rodzinnego. Moze z tego, co slyszalem w szkole, moze jakos 

pochwycilem od znajomych doroslych? M6j kolega spojrzal na moie 

z 'uznaniem: "Idziemy." Nie bylem pewny, czy miala to bye dzialalnose 

religijna, czy patriotyczna: ale tak robili dorosli, wi~c i my tez. 

Spotkalismy na ulicy troch~ starszego od nas Zydka. Silniejszy, 

ale nas przecie dwu. PodeszliSmy do niego i zaczql si~ b6j. Bardzo 

kr6tki ; po chwili m6j kolega trzymal si~ za nos, ja lezalem w blocie, 

a Zydek zmykal co sil Z poblistkiego domu wyszla nieznana mi 

kobieta, Zyd6wka, zacz~la cmokae i uzalae si~ nade mnq: "Ny, niech 

kawaler idzie za mnq, trzebno si~ umyc." Poszedlem z odrobinq l ~ku ; 

podobno Zydzi tak naprawd~ , to nie zarzynajq chrzescijanskich dzieci 

na mace, ale calkiem dokladnie niewiadomo. Kiedy ujrzalem n~ 

dz~ i :brud mies2ikania, aZ mi dech zaparfo. 

Zapach ~ni1imy i starych kosci rozchodzil si~ naokolo. W Ikllcie 

siedzialy na stosie lachman6w dwa obdarte bachorki. Przestaly si~ 

bawic i patrzaly na mnie w milczeniu wielkimi oczami. 

Zyd6wka :przyniosla wielkq miednic~ pelnq brudnej, niemal czarnej 

wody. Chcialem zanurzye r~ce, ale wstrzymala mnie, polozyla mi 

na dloni brqzowe mydlo i zacz~la polewae moje r~ce wodq z dzbanka. 

Zobaczywszy krople krwi na zadrapanych r~kach uderzyla w lament: 

"Aj waj, jak ten szajgec pobil kawalera!" ... M6j caly swiat 

zaczql si~ chwiae. Jak to? Przooiez to Zydzi pijq krew ohrzescijan, 

Sq ms


czac winy? Nie, ja chcialem Ibie Zyd6w, a teraz Zyd6wka placze nade 

mn,! jak matka nad wlasnym dzieckiem... Podzi~kowalem machinalnie 

i wyszedlem gl~boko zamyslony... Tak to w wieku siedmiu lat 

przestalem bye antysemit!l. Nap!Nl.'Wd~, ta Zyd6w:ka nagaI1Il~la, rue 

wiedz,!c 0 tym, w~gli ognistych na moj,! glow~ . 

P ar~ lat p6zniej wyjechalismy z malego podlaskiego miasteczka 

do duzego miasta na Pomorzu, gdzie sp~dzilem mlodose. Roslem, 

uczylem si~ i m6j swiat, dot,!d niewielki rozszerzyl si~ w blyskawicznym 

tempie. Bylem ciekaw wszystkiego i moglem powt6rzyc za 

naiwnym Wagnerem Goethego: 

"Mit Eifer hab' ich mich der Studien beflissen 

Zwar weiss ich viel, doch macht' ich aHes wissen" 

(z zapalem oddalem si~ studiom ; wprawdzie wiem wiele, ale chcialbym 

wiedziee wszystko). W tym nowym ogromnym swiecie musial 

istniec sens, musial stae jakis centralny filar podtrzymuj!lcy wszystko. 

Tego sensu szukalem w religii, wyniesionej z domu rodzinnego, 

uzupelnionej w szkole powszechnej, a teraz rozrastaj,!cej si~ wraz 

z reszt'! mojego swiata. Mielismy dose dokladne wyklady z dziedziny 

historii Kosciola, dogmatyki, apologetyki. Kto chcial, m6g1 si~ sporo 

nauczye. 

Istnialy i inne, nieoficjalne wplywy. Taki uboczny, ale zasadniczy 

wplyw wywarla na mnie literatura polska XIX wieku, szczeg6lnie 

pisarze pozytywizmu. Ich etyka stala si~ moj!l. Czytalem np. Orzeszkowq 

i nudz&c si~ losami jej bohater6w, podziwialem zarazem jej 

etycme lIlastawienie. "Alez baba rna pion moralny" - mys'lalem 

sobie. P6zniejsi pisarze interesowali bardziej, ale ich "pion moralny" 

przedstawial si~ jakos niewyraznie, z mozliwym wyjqtkiem Kadena-Bandrowskiego. 

P6zniej doszla lektura katolickich pisarzy francuskich. 

Cenilem Bernanosa, nie lubilem Mauriaca, dziwilem si~ 

Claudelowi, ale strona religijna ich ksi,!zek przedstawiala si~ jakos 

podejrzanie, nietutejszo, dziwacznie. Zmasowane cierpienie, frontow 

a ro1a szatana, nieznane mi z doswiadczenia perypetie duchowe 

wszystko to wygl!ldalo na bardzo zinte1ektualizowan,! wizj~ swiata, 

maj,!c,! jednak te same podstawy, co znany mi z dzieciilstwa obraz 

ziemi jako padolu placzu, gdzie si~ cierpi, j~czy i 1eje lzy. Wszedl 

wowczas w mod~ Chesterton i katoliccy krytycy uznali, ze go naleiy 

podziwiac. Wi~c podziwialem. Ale karkolomne lamance logiki Chestertonowej 

nie podobaly mi si~. No i leciutko zalatywalo od niego 

nacjonalizmem, a nawet rasizmem. Jego swiat, to g16wnie Anglia 

z przyleglosciami, a czarne charaktery rekrutujq si~ cz~sto z obcokrajowc6w... 

Stanowczo wolalem polskich pisarzy, bardziej ludzkich. 

Zupelnie innego typu wplyw wywarla na mnie przyroda. Lekcje 

629

MOlE CHRZESCIJAIiiSTWO DAWNIEJ I DZIS 

biologii otworzyly mi oczy na wiele spraw dotqd nieznanych. Patrzqc 

na las odczuwalem (i odczuwam) bezposrednio niemal absolutnie 

pi~kny i mqdry lad przyrody, wobec kt6rego wszystkie dziela 

ludzkie Sq partactwem. To wrazenie tak silne, ze moze zlagodzic 

nawet Iffiocny !b6l. 

Okres gwaltownego wzrostu umyslowego obfitowal W trudnosci. 

Rozumialem wprawdzie wyklady i wywody dogmatyczne, nie mialem 

na ten temat powaznych wqtpliwosci. Ale to byla teoria - jak 

jq powiqzac z praktykq zycia? Jak z definicji logicznych i z opis6w 

biblijnych, uzywaj~cych j~zyk a sprzed 2000 lat, stworzyc obraz Boga, 

kt6ry bylby zrozumialy dla mnie, wsp6lczesnego czlowieka? I czego 

naprawd~ Bog ode mnie oczekuje? Tyle istnialo odmiennych zdan 

na ten temat. Uczylismy si~ w szkole, ze grzech ci~:iki, to swtiadome 

i dobrowolne przekroczenie prawa Bozego w rzeczy waznej. Ale 

w konfesjonale wszystkie grzechy i grzeszki stawaly si~ jakies waZne, 

bardzo ci~zkie; pewien ksi~dz twierdzil, ze jedno niew!aSciwie 

skierowane spojrzenie moze bye grzechem ci~zkim i idzie si~ za to 

do ,piekla. Te r6znice dr~czyly mnie mocno - i lnikt nie potrafil 

przekonywujqco ich wytlumaczyc. 

Troch~ jasniej sprawy przedstawialy si~ w liturgll. Przed wojn


s i~ grzech e:rn Smie:r:teln~: mmeJ, ni:i: wynosi. zarobek dzienny poszkodowanego. 

Z tego wyplywa jasny wniosek, ze wrazliwy moralnie 

zlodziej powtinien okradac jedymie najtbogatszych ... 

Niestety, w Zyciu i w szkole precyzja jakos si~ gubila. Sprzeczne 

opinie nacieraly na mnie ze wszystkich stron. Np. zauwazylem, ze 

musialo istniec dwu Wolter6w, jeden nikczemny bezboznik, a drugi 

szerzyciel tolerancji i obronca wolnosci... Stawalem si~ coraz bardziej 

sceptyczny. Majqc z natury chlodny i analityczny intelekt oraz 

uczuciowy i wybuchowy temperament (mieszanka niebezpieczna tak 

dla wlasciciela, jak dla otoczenia), doszedlem w koncu do uznawania 

tylko dwu typ6w argument6w. Albo chlodna, krysztalowo jasna 

i konsekwentna logika, alba gorqce wewn~trzne przekonanie. 

Niestety, wi~kszosc poglqd6w i teorii, kt6re poznawalem, opierala 

s i~ na raczej slabej logice, g~sto latanej uczuciem. Reagowalem na 

to dwojako : pewnym odsuni~ciem si~ od tego nielogicznego swiata 

i zapalczywymi dyskusjami. Wiele przepis6w, praw, zwyczajow wydawalo 

mi si~ bezsensowne. 

Czulem si~ skr~powany , zwiqzany - i wobec tego zaczqlem si~ 

dyskretnie od wi ~z6w uwalniac. Nie znosilem np. nonsensu ubraniowego. 

W 6wczesnej Polsce niezmiernq wag~ przykladano do .... 

obuwia. Buty musialy bye wqziutkie, ksztaltne, eleganckie, lsniqce 

- i beznadziejnie deformowaly stopy. Wobec tego zaczqlem chodzic 

Iat em boso. Moi ·rodzice i nauczyciele ·odrrlosili si~ do tego odchylenia 

bardzo tolerancyjnie. Majqc lat 16 paradowalem od czasu 

do czasu na bosaka do gimnazjum i nikt mi nie robil awantur... 

Widzqc, jak dorosli duszq si~ w czasie upa16w, jak im twarze czerwieniejq, 

malo ich apopleksja nie trafi, ale krawata nie rozluiniq, 

nabralem antypatii do tego kolorowego galganka, ktory takq rol~ 

odgrywal w m~skiej modzie. Widzialem - si~gajqc coraz dalej, ile 

rzeczy robi si~ na pokaz, ile w Zyciu jest d~tosci, bIagi, mowy-trawy. 

Nie orientowalem si~, ze wielu ludzi potrzebuje pewnych znak6w 

umownych, utartych zwyczaj6w, formulek. Wedlug tego orientujq 

si~ oni w swiecie i nie mozna im tego zabierac. Slowem bylem 

jakby hippiesem, zanim ci zjawili si~ na swiecie. Pl1zed pojawieniem 

si~ konia istnial Protohippus, a przed pojawieniem si~ hippies6w 

musial istniec protohippies. 

Bardzo tez denerwowal mnie owczesny oficjalny i namaszczony 

ton katolicyzmu - mowy i kazania wyglaszane specjalnym slodko 

-j£:czqcym glosem w stylu urz~dowo-podnioslym , pobozne miny, godne 

ruchy i swoista emfaza wielu katolik6w, dajqcych wyraznie do 

zrozumienia, ze oni i tylko oni Sq upr awnieni do przemawiania 

w imieniu Chrystusa i tylko oni majq paszport do nieba. Nazywalem 

takich feretroniarzami. Ale los wziql na mnie odwet. Czyt a 

lem - wiele la·t pozniej - Lekcj~ przy oltar.zu, a potem bardzo 

631

MOJE CHRZESCIJAtilSTWO DAWNIEJ I DZIS 

sympatyczny pan ze wschodniej dzielnicy spytal mnie: "To pan si~ 

za diaczka zostal, panie D~bski?" 

Ale itstmialy dUZlO waooiejlSze sprawy. Ja bralem re1igi~ bardzo 

serio, bardzo doslownie i staralem si~ oprzec na niej caly m6j swiatopogla,d. 

Wielu moim kolegom wydawalo si~ to zbyteczne. Dla nich 

religia zajmowala jeden ka,cik zycia, a juz w drugim ka,cie holdowalo 

si~ calkiem odmiennym przekonaniom. Silny w6wczas ruch, 

zwany narodowo-demokratycznym, wolal, aby stosowae si~ do etyki 

katol~~iej, a talkze zeby bie Zyd6w. Zresztq co poboZuiejsi proponowali, 

aby ich nie bie, tylko tak zbojkotowae, zdlawie, zgn~biC, 

zeby musieli wyemigrowae - calkiem dobrowolnie, rzecz prosta. 

A po Zydach przyszlaby kolejka na nast~pna, mniejszose, potem zapewne 

na nielojalnych Polakow itd... Jezdzili do Cz~stochowy, sk1adali 

slubowania, a potem wracali i planowali swiat, w kt6rym tlukloby 

si~ niemilosiernie wszystkich, co odwaza, si~ stana,c nam w drodze. 

Jedna, r~kq bili siebie w piersi - druga, wroga w kark. 

Dyskutowalem raz te sprawy z kolega" bardzo porzqdnym chlopakiem, 

kt6ry sprawowal funkcj~ prezesa szkolnego kola sodalicji. 

Przyparlem go w dyskusji do muru i wyliczywszy wiele przykladow 

gn~bienia Zyd6w, spytalem retorycznie: "Czy tak si~ post~ puj e 

z ludzmi?". "M6j kolega pomyslal chwil~ i odrzekl: "Nie... ale ja 

nie uwazam Zyda za czlowieka." Zebrani wok6l znajomi wyrazili 

mu uznanie - a ja odnioslem bardzo dziwne wrazenie. Jakby otwarly 

si~ bezszelestnie drzwi od jakiejs ciemnej piwnicy. Zialo przez 

chwil~ ciemnosciq i zgniliznq, a potem drzwi si~ zn6w zamkn~ly... 

On Zyda nie uwaza za ,czlowieka... wi~c moma Iby tego :nie-czlowieka 

traktowae jak ~ierz~? Albo jak przedmiot? 

Odpowiedi na to pytanie dostalem kilka lat p6iniej w obozie koncentracyjnym. 

Lata tam sp~dzone wywarly zasadniczy wplyw na m6j 

swiatopoglqd religijny, ale dal si~ {)Ill odczuc duzo, duzo p6imiej. Na 

razie nic si~ nie ~mienilo . W odr6znieniu od moich wsp6Iwi~z.rl'i6w 

nie uwazalem obozu za cos wolaja,cego 0 pomst~ do nieba. (Dopiero 

p6iniej zmienilem zdanie; prawda, czlowiek nie potrzebuje pomocy 

diabla, zeby urza,dzie pieklo na ziemi, ale w tym wypadku mozna 

bylo dostrzec pewne rysy wygla,daja,ce, jak poprawki mistrza na 

szkicu zdolnego ucznia). Znalem dose dobrze histori~ i wiedzialem, 

ze dzieje cywilizacji, to zarazem dzieje okrucienstwa. Na Wschodzie 

- piramidy z czaszek, na Zachodzie pouczenia, ze lepiej zabie 

stu niewinnych, niz puscie wolno jednego winnego (Konrad 

z Ma'l,burga). Twtury i Ikrew. WpraWdzie rw ostat:nich dwu stuleciach 

obyczaje ludzkosci wyrainie zlagodnialy, ale teraz widocznie 

wracamy do normy. Jeden z moich koleg6w ledwie uniknql 

wqtpliwego zaszczytu; jego sk6ra miala posluzye za abazur na lampie 

pani komendantowej. To nie wzbudziloby zdziwienia w cza 

632


sach resesansu, czy baroku, gdy sk6rC\ ludzkC\ pokrywalo si~ fotele, 

czy tez robilo si~ z niej bransoletki. 

W tym czasie zacz~ly we mnie dzialac dwa psychologiczne mechanizmy. 

Okazalo si~, ze mozna w pewnych chwilach jakby wylC\czyc 

caly swiat kacetu i zajC\c si~ czyms innym. W tym obozie istniala 

sp~ra biblioteczka, z kt6rej (rzecz prosta) malo kto korzystal. ZaczC\lem 

wi~c "wylC\czac kacet" i metodycznie studiowac ideologi~ 

hitleryzmu, a p6zniej histori~ i literatur~ niemieckC\. Pocza,tkowo 

przypuszczalem, ze nar6d niemiecki ma jakies specjalne wlasciwosci, 

kt6re g.o predestynQlWaly do ludob6jstwa. Z lektury wyruklo, ze 

nie. PrC\d okrucienstwa i nieludzkosci plynC\1 r6wniez przez inne 

kraje, a w Niemczech skrystalizowal si~, bo w tym okresie dziejowym 

powstaly tam korzystne warunki. Moja lektura dawala czasem 

tragikomicozne rezultaty; raz np. zlapal mnie SS-man w czasie pracy, 

gdy czytalem Zywoty Plutarcha. Rzadko kiedy widzialem tak 

zdumionC\ twarz, ale jakos uszlo mi na sucho. 

Przekonalem si~ r6wniez (i to byl drugi mechanizm psychiczny) 

ze w chwilach najgorszych cios6w czlowiek wpada jakby w trans, 

bezwlad i nie odczuwa si~ b6lu tak mocno - i taki bezwlad mozna 

przy;wlolac. Nie W1iedzialem, ze ten odsuni~ty lI1a razie b61 przychodzi 

niespodzianie p6zniej, czasem po latach. 

To odsuwanie na bok 6wczesnej rzeczywistosci sprawilo, ze nie 

pojC\lem sensu pewnych wydarzen; niekt6re zrozumialem dopiero 

po trzydziestu latach. Opisz~ tu trzy (z tych mozliwych do opisania) 

kt6re wywarly na mnie gl~boki wplyw. 

Po stojce trwajC\cej 42 godziny mielismy odmaszerowac na bloki. 

Z poczC\tku nie moglismy poruszyc nog, ale po parominutowym wysilku 

powiodlo nam si~ zrobic pierwszy krok, a potem zataczajC\c 

si~ poszliSmy dw6jkami. Przede IDII1C\ szedl malo mi znany kolega. 

Wlozyl przypadkiem r~k~ do kieszeni i znalazl tam kromk~ chleba. 

JU± chcial jq zjesc, gdy pochwycil szybkie, pozC\dliwe spojrzenie 

idC\cego obok wspolwi~znia, ktorego nie znaMmy. Zawahal si~ chwil~, 

potem przelamal kromk~ na dwie cz~sci i jednC\ da~ tamtemu. 

J edna istota ludzka dzielila si~ z drugC\ wlasnym zyciem. 

Drugi wypadek dotyczyl mnie bezposrednio. Przyjechal nowy zast~pca 

komendanta, hauptstuI1mfiihrer Fritsch. Tak, ten sam. WyglC\dal 

jak kosciany dziadek, poruszal si~ jak automat, mial ostry 

glos, przechodzqcy w cz~stych momentach zdenerwowania w skrzeczenie. 

Niemcy go nazywali Staiibchen - Pylek, bo kiedys wdrapal 

si~ na blokowy stol, dotknC\l bialq r~kawiczkC\ sufitu i zawolal triumfalnie: 

"Pylek! Pylek!" Fritsch byl wielkim sluzbistC\, lubil formalizowac, 

cz~sto zwracal si~ do wi~zniow per pan. Kiedys raczyl mnie 

dostrzec i widocznie wyczul brak pokrewienstwa duchowego mi~dzy 

nami. bo postanowil mnie zniszczyc... nic trudnego w obozie. Nie 

633

MOJE CHRZESCIJANSTWO OAWNIEJ I OZIS 

znal mojego numeru, wi~c pewnego wieczoru zatrzymal wszystkich 

na placu apelowym i niemal godzin~ szukal mnie wsrod stojqcej 

w szeregach masy ludzkiej. Nie znalazl, kazal odmaszerowac na 

bloki, pogoni! wsciekly do biura obozowego i zaczql ryczec: "Gdzie 

jest ten mlody Polak?". Niemcy z biura znali mnie, jako pomylenca, 

k tory czyta ksiqzki, ale zaden mnie nie zdradzil. Gl~boko sif,l 

zastanawiali, ale nie mogli sobie mnie przypomniec. W koncu ktos 

jednak powiedzial. Sam gl6wny sekretarz obozowy pop~dzil po rnnie 

i po chwili stalem przed Fritschem. Ten uradowal si~ mocno, podszedl 

do mnie calkiem blisko i zaczql si~ smiac. Mial twarde, bladoniebieskie 

oczy. Patrzylem prosto w te oczy i w pewnym momencie 

wydalo mi si~, ze to jakby okna, za kt6rymi stoi jakas niezmierna 

zla pot~ga , spoglqdajqca na mnie i ze wobec tej pot~g i stojqcej 

za Fritschem ja znacz~ mniej niz mucha, czy ~obak, ktorego si~ 

rozdeptuje. To nie byl l~k - po prostu nie moglem zniesc tej strasznej 

bliskosci. Zacz~lo mi si~ slabo robic. 

I w tym momencie cos si~ stalo - jakby przezroczysta, ale nie 

do przenikni~cia kurtyna spadla mi~dzy Fritschem a mnq. Nie min~ly 

trzy minuty i wracalem na blok - nieukarany, nie tkni~ty. Jak 

do tego doszlo? Bardzo prosto: par~ dni wczesniej przydzielono mnie 

do innej pracy, budowy cz~sci samolotow, a Pylek mial instrukcje 

z Berlina, zeby nie odrywac wi~zniow od tej pracy. Instrukcja dla 

Niemca rzecz swi~ta, 0 ilez wainiejsza od Zycia czy smierci czlowieka; 

na instrukcjach opiera si~ germaiiski wszechSwiat. Gdy 

Fritsch spytal mnie, gdzie pracuj~, bylem ocalony. Spotkalem go jeszcze 

trzy razy. Za kazdym razem smierc mi grozila i za kaidym 

razem spadala z gory niewidzialna zaslona. 

Trzecie zdarzenie, dawniejsze od poprzedniego, bylo calkiem odmienne. 

Przydzielono mnie wlasnie do Halle 6, grupy zr~czniejszych 

kamieniarzy, ktorzy obrabiali glazy z najpi~kniejszego niemieckiego 

granitu na pomnik zwyci~stwa Niemiec w biezqcej wojnie. 

Tym silnym chlopom przydzielono dodatkowq funkcj~: gdy ktos 

zaslabl lub padl przy pracy, oni niesli cialo z kamieniolomu do obozu, 

odleglego przeszlo kilometr. Pewnego dnia lal lodowaty deszcz 

zn1d.eszalIlY ze sniegiem i do wieczora padlo poddbno 40 ludzi. Do tej 

pory nie nosilem cial, ale widzialem, ze tym razem nie da sif,l tego 

uniknqc. Wzdychalem tylko, zeby mi si~ trafil jakis lekki, bo inaczej 

to i ja moze padn~ . 

Wlozono mi na rami~ czlowieka, ktorego nie znalem. Zwisal bezwladnie, 

niewiadomo - zywy, czy martwy. Z oczu, nosa i ust splywaia 

mu krew pomieszana z flegmq, slinq i Izami. Skora twarzy 

miala charakterystyczny zoltozielony odcien, taki jaki powstaje naok6l 

sinca. Tu i 6wdzie wystawaly kosci. Przez sk6r~ przeswiecala 

siatka sinych zyl. Patrzylem - i w tym momencie odczulem nagle 

634


i niespodziewanie, jak wysoka jest godnose ezlowieka. Od tej ehwi 

Ii stalo siE: dla mnie niemozliwe pogardzae kimkolwiek. 

Ruszyllimy naprzod. Nioslem eialo tak delikatnie, jak moglem, aby 

ten ezlowiek nie odezuwal wstrzqsow, jezeli jest jeszeze zywy. 

W pewnym momencie ogarn~lo mnie zdumienie; umierajqey musial 

waZye jakies 40 kg, jednak im go dalej nioslem, tym lzejszy si~ 

wydawal. W koneu niemal weale nie odezuwalem jego ciE:zaru, ale 

nie moglem si~ nad tym zastanawiae, bo ogarn~lo mnie normalne po 

dniu roboezym ot~pienie... 

Wojna miala siE: ku koneowi - i ja tez. Mimo pomoey od rodziny 

z Polski, mimo pomoey przyjaciol w obozie, mimo wszelkieh meehanizmow 

psyehieznyeh obsuwalem si~. Gdy nadszedl dzien wolnosci, 

eieszylem si~, ale umiarkowanie - nie wystarezylo mi sil na 

wi~kszq radose. 

Teraz ehcialem wejse w spoleezenstwo i zye normalnym zyciem. 

Okazalo si~, ze to nie takie latwe. Jak tylu innyeh, popelnUem blqd, 

uwazajqe si~ za ezlowieka w pelni normalnego i zdolnego do wsp61 

zycia z innymi. Nie zorientowalem si~, ze ob6z koneentraeyjny wyeisn'll 

na nas pi~tno, wypalil, zniszezyl pewne w!aseiwosei konieezne 

w normalnym zyeiu. To prowadzilo do nieustannyeh zderzen 

z otoczeniem ... W przyszlosei bez wqtpienia urzqdzae si~ b~dzie speejalne 

kwarantanny psychologiezne dla bylyeh wi~Zniow kaeet6w. 

Tak jest, przewiduj~ w przyszlosc nowe obozy koneentraeyjne. Dlaezego? 

Bo wielu ludzi powierzehownie tylk o wyraza oburzenie, 

wspominajqc je, a w g!~bi ducha Zywi dla ich tw6rc6w nieklamany 

poww. Jak gdyby nigdy !Ilic, nawraeajq do tradycji, w kt6 

ryeh powstala mentalnosc ,tw6rc6w kaeet6w. Poza 'tym dla nowoezesnej 

preeyzyjnej umysl:owosei, zyjqeej wsr6d teehnieznyeh udoskonalen, 

ob6z koncentracyjny stanowi wymarzony teren eksperymentaLny, 

gdzie moma statystycznie przebadae ludzi. 

Jeszeze jedna przykra niespodzianka spotkala mnie po wyjsciu 

z obozu. Wszedlem wtedy po raz pierwszy w zyciu jako czlowiek 

doros!y w srodowisko ludzi doroslyeh i spodziewalem s i~ , ze b~ dzie 

ono znaeznie lepsze od sr odowiska niemieekich kryminaIist6w 

mordercow, zlodziei i alfons6w - ktorzy stanowili rdzen naszego 

kacetu. Okazalo si~ , ze rozniee mi~dzy porzqdnymi ludzmi, a zbrodniarzami 

istniejq, ale nie sq znow takie wielkie, jak to si~ n ormalnie 

mysli. W sredniowieezu mawiano na widok zbrodniarza prowadzonego 

n a szubienic~: gdyby nie laska Boza, to i ja bym tak szedl. 

Myslalem dawniej, ze to poboma przesada; dzis wiem, ze to trzezwa 

oeena. 

Ogolnie biorqc moja religijnose nie ulegla w kaeeeie wi~kszym 

:lilnianom - n a ra':z1le. Nie zywilem specjalnej pretensji do Pana Boga 

za to, ze mnie tam wpakowal (tak to sobie wowczas formulowa 

635

MOlE CHRZESCIJAr'lSTWO DAWNIEl I DZIS 

lem), ani specjalnej wdzi~cznosci za to, ze mnie ocalH od smierci. 

Ale pewne ziarna wpadly w moj umysl i kielkowaly tam przez wiele 

lat. 

Wyjechawszy do Belgii i nauczywszy si~ j~zyka francuskiego zabralem 

si~ do studiowania ksiC}zek i pism teologicznych. Mialem 

szcz~scie , od razu trafilem na Katechizm dla niewierzqcych O. Sertillanges, 

dzis juz chyba zapomniany. Bylem oczarowany. Ksiqzka 

pisana j~zykiem czystym, prostym, precyzyjnym przez autora 

o pierwszorz~dnym intelekcie, gorC}cym sercu, szczerze poboznego, 

pelnego poblazliwej tolerancji - dotC}d nie wyobrazalem sobie, ze 

mozna to wszystko pogodzic. Sertillanges porownuje studium teologii 

z zeglugC} po gl~bokim morzu - z takim przewodnikiem moma 

zajsc na koniec swiata. Potem doszly inne le'ktury, Etudes .i Etudes 

Carmelitaines. Kiedys znalazlem w Etudes artylkul znanego 

paleontologa na tematy ekologiczne. Bardzo mi si~ podobal, ale pomyslalem, 

ze palecmto10g troch~ si~ wychylil ze swojej specjamosci. 

Malo kto wtedy wiedzial, jak daleko Teilhard de Chardin si~ naprawd~ 

wychyliL ad tej pory mialem dla teologow Zywy szacunek 

i sporC} sympati~ i mocno mnie denerwowalo gdy po soborze wielu 

konserwatywnych katolikow z raczej m~tnym poj~ciem 0 teologii 

zacz~lo im wymyslac we wszystkich tonacjach. 

Zupelnie innego rodzaju przezycie spotkalo mnie, gdy biorqc udzial 

w zebraniu katolickiej organizacji robotniczej, spotkalem naszego 

nowego doradc~ i opiekuna, mlodego, bardzo sympatycznego ksi~dza 

nazwiskiem Levallois. Mial on sliczne rt~ce, tak biale i delikatne, 

ze malo ust z podziwu nie otworzylem sciskajC}c jego dlon. MowiI 

duzo i ladnie, ale patrzC}c na moich kolegow z kopalni zrozumialem, 

ze nie ja tu jestem cudzoziemcem, tylko abbe Levallois. Sluchalismy 

go z uwagC}, z sympatiC} - ale co z tego? Jemu nigdy w zyciu 

nie spadla na glow~ bryla w~gla, nigdy si~ nie pocil przy lopacie, 

nie slyszal zlowrogiego trzasku sklepienia, zanim si~ zawali. 

To co mowil, nie mialo z naszym zyciem blizszego zwiqzku. Kto si~ 

chce dzis dzielic Slowem Bozym, musi si~ dzielic i wlasnym zyciem. 

Bardzo si~ ucieszylem wowczas, slyszqc 0 ksi~zach-robotnikach. 

Ale oni jeden po drugim zalamywali si~, nie mogqc zniesc ci~zaru 

widzianych przez nich krzywd ludzkich. Poiniej Rzym musial 

zakonczyc t~ akcj~. No tak - pomyslalem - zrezygnowali z mozliwosci 

powrotu robotnika Zachodu do chrzescijanstwa. 

Ale to wszystko zeszlo na margines, bo w tym okresie trzeba by 

10 pracowac ci~zko na utrzymanie rodziny - i kilka pierwszych 

moich lat w Ameryce zeszlo na pracy. Przyjechalem do Ameryki raczej 

przypadkiem i zrazu nie zachwycalem si~ specjalnie tym krajem. 

Wspaniala technika, ktora u tylu zwiedzajqcych budzi naboz 

636


ny podziw, wydala mi si~ niezbyt atrakcyjna. Za drogo trzeba za 

niq placic - myslalem. Cale spoleczenstwo wydalo mi si~ poczqtkowo 

jakby zbiorem automatow. Ode mnie, robotnika, wymagano, zebyrn 

dzialal jako cz~sc sprawnej maszyny. Nie n~cila mnie tez etyka 

dolarowa, ktorej czolowe niepisane haslo mowilo: dolar jest miarq 

wszechrzeczy. W tym czasie nie orientowalem si~ jeszcze, ze tak 

spoleczenstwo, jak i jednostk~ mozna porownac do wiezowca; na 

pieI'lwszym 'pi~trze dzieje si~ cos zupelnie irnnego, mri ha dziesiqtym. 

A ja pomalem na razie tyllko 'Pi~tra techmczne. 

Nie podobala mi si~ rowniez amerykanska forma religii. Gdy poszedlem 

w pierwszq niedziel~ sp~dzonq w USA do kosciola, okazalo 

si~, ze w kruchcie stojq dwie kasy sklepowe, przy ktorych stalo dwu 

usmiechni~tych dzentelmen6w sprzedajqcych bilety wst~pu . Nigdy 

juz p6iniej nie widzialem czegos .podobnego. Zaplacilem i wszedlem. 

Ludzie si~ spMniali i przez dobrych kilka minut slyszalem na zmian~ 

to dzwonki od oltarza, to dzwonki kasy. To mnie mocno denerwowato. 

Kiedy poszedlem do biura 'parafialnego, aby zapLsac si~ ll1a 

list~ czlonkow parafii, otrzymalem 'ksiqzec~~ z instrukcjami, ktora 

wyliozala Il'oi!ne rodzaje skladelk: ~wyczajne, Iawkowe, tygodniowe, 

miesi~czne, specjalne i jeszcze par~ innych. Przed kosciolami staly 

(i stojq) tablice z napisami: "Bingo (loteryjka) w czwal'tki". Zlose 

mnie dlawila i kiedys odpowiedzialem na pytanie, co sqdz~ 0 religa'i 

,w Ameryce: "It's a fifty-fifty deal". "JtaIk to?" - "No, 50010 dla 

Boga i 50010 dla Mammona". Razily mnie formy organizacyjne kosciola, 

d.ziJwnie przypOlITlJinajqce zwyczajne bankowe, razily ka0arua 

w stylu "zaIatw spraw~ i zegnaj" i wiele innych spraw. Nie rozumialem, 

ze Kosciol przyjql miejscowe formy organizacyjne, tak jak 

je przyjmowal niemal wsz~dzie w obr~bie cywilizacji zachodniej, 

ze Amerykanow tez razq i dziwiq zwyczaje europejskie. Nie wiedzialem, 

jak wielkie sumy idq na cele charytatywne. Postanowilem 

zastosowae w stosunku do calej Ameryki i jej religii metod~, okreslanq 

nieco pMniej, jako "hanging loose from the structure", to jest 

wypemie minimum, ktorego si~' konieo~ie domagajq, a .poza tym 

myslee i robie swoje. 

Ale ten ciekawy kl'aj stopniowo mnie wciqgal. Zacz~lo si~ od 

Murzyn6w. Fotografujq·c sceny z iycia Chicaglo s'postrzeglem, j,ak 

bardzo odosobnione, otoczone niewidzialnym murem Sq dzielnice 

murzynskie. Dlaczego? Zbadalem gruntownie spraw~ i doszedlem do 

wniosku, ze tu si~ dzieje straszna krzywda ludziom. Wobec czego 

postanowilem si~ dolqczyc do tych, ktorzy chcieli zmienic ten stan 

rzeczy - a takich bylo wowczas niewielu. Niektorzy z moich polskich 

znajomych patrzyli na to poblazliwie - jeden zbiera znaczki, 

a drugi znajomosci murzynskie. Inni si~ srozyli: Polak powinien 

pomagac tylko Polakowi, a innych niech Pan B6g opatrzy... albo 

637

MOlE CHRZESCIJAtilSTWO DAWNIEJ I DZIS 

niech ich diabli wezmq. Ja robilem swoje i pO wielu latach doczekalem 

si~ satysfakojii., ze choc raz moja praca me poszla wniwecz; 

z pewnym zdumieniem spostrzeglem, ze mozna zmieniac swiat. 

A p6zniej w Ameryce zacz~lo wrzec. Nowe prqdy, nowe swiatopoglqdy. 

Wszystko si~ zmienialo. W tym samym czasie zac~ly si~ 

obrady &lboru Watykanskiego. Czytalem dlugie sprawoz.dania i myslalem 

sobie: "NajwyZsZY czas". Zdziwila mnie wzrastajqca opozycja 

konserwatywna. Dlaczego? Wzi~li w niej udzial nawet ci, ktOrzy 

przedtem niewiele si~ Kosciolem interesowali, a teraz z pi~knym 

gestem przyjmowali poz~ obronc6w chrzescijanstwa. Ale i ci, kt6rzy 

powinniby duzo lepiej zrozumiec, co si~ dzjeje, tez protestowali z 2:61 

ciq i goryczq. Taki Bruce Marshall, autor Chwaly C6ry Kr6lewskiej 

i Cudu Ojca Malachiasza. Okazywal dawniej tyle wsp6lczucia dla 

wszystkich, kazdego zrozumial, a teraz?... teraz opisuje jak holenderski 

biskup proponuje papiezowi (oczywiscie w fikcji) zalozenie 

klasztoru zenskiego pod wezwaniem "Notre Dame de Lesbos" i usmierca 

- Marshall, nie biskup - wi~kszosc liberalnych kardynalow 

w katastrofie lotniczej. 

W ja'kim 'swiecie ci ludzie zyjq? Na pewno nie w moitm. Zaraz po 

wojnie poszedlem :na Msz~ do bawarskiego kosci61ka. Wszystko tam 

bylo, co teraz z takq czciq wspominajq konserwatysci, czego tak bojq 

si~ utralCic - i zewn~trzne oznaki szacunku i Komunia Sw. na 

kl~:zJka'Ch i nastr6j i m tsteriunn tremendum - i oi, kt6rzy tam 

przyszli, byli gorliwymi zwolennikami Hitlera, modlili si~ fur Fuhrer 

und Vaterland, zgadzali si~ na mordowanie niewinnych, a maze 

i sami brali w nim udzial. Jak to si~ moglo stac? Czemu ta konserwatywna 

forma katolicyzmu nie powstrzymala ich przed wpadni~ciem 

w hitlerowskie bagno, ich, ich ksi~Zy i biskup6w? Bo tresc 

z niej juz dawno wywietrzala, pozostawiajqc tylko zewn~trzne luski. 

P6zniej w Belgii - w katolickiej Belgii - spytalem koleg~ 1'0 

botnika, czy jest katolikiem. "Nie, ja jestem bezpartyjny" - odpowiedzial. 

"Ale mnie chodzi 0 wiar~!" - "Katolicyzm to nie wiara, 

tylko polityka" - ' pouczyl mnie. Do kosciola nawet w swi~to sw. 

Bar/baTY, patroarki g6rruik6w, ni'e poszedl zaden g6rnjk w tym zagl~biu. 

Taki byl m6j swiat i dlatego stalo si~ dla mnie jasne, ze fonny 

przedsoborowe mUSZq si~ zmienic i to szybko, jezeli katolicyzm nie 

rna stra cic nowych milion6w w yznaw c6w ... Ale spory sobor,owe i posoborowe 

przypomnialy mi znanq anegdotk~ 0 dwu kobietach siedzqcych 

w poci'lgu przy oknie. J edna m6wi: "Jak si~ nie otworzy 

okna, to umr~ w tym zaduchu". Na to druga: "Jak si~ otworzy okno, 

to przeciqg mnie zabije". W anegdocie pasazer radzi, aby najpierw 

szerok o btwor zyc okno (to usmierci jednq), a potem je zamknqc (to 

za!bijedr ugq) i b~dzi e spok 6j... Tylko, ze lIla soborze n ie spos6b bylo 

638


zastosowac tego rodzaju metode; otworzono okno, ale tylko troszeczke, 

tak, ze wszyscy byli niezadowoleni, narzekali, ale illa og6l 

jakos pogodzili sie z losem. 

W tym samym okresie mialem spotkania, kt6re wywady na mnie 

rOwniez gl~boki wplyw. Przede wszystkiim zetlmqlem si~ z Amerykanami 

poza obr~bem systemu techniczno-komercjalnego, na innym 

pi~trze (ze tak powiem). Mozna z nimi szczerze i jasno si~ wygadac, 

bo nie Sq tak obrazliwi, jak - inne narodowosci. Kiedys powiedzialem 

w trakcie dyskusji na temat przerywania ciqzy: "Czego 

wy Amerykanie jestescie tacy sklonni do zabijania? Jak nie Wietnamczyk6w, 

to chod az wlasne dzieci?" Zniesli ... Wad to om majq 

sporo, ale i niewqtpliwe zalety. Szczeg6lnie dwie mnie uderzylY. Jedna, 

to umiej ~tnosc zycia bez bata. W Europie przez caly czas historii 

bat wisial nad ludzmi, czasem w postaci prymitywnej, czasem 

w ucywili21owanej, jalko tabUcz'ka z zakazem, czy parag'raf. Demokracja 

polegala gl6wnie na tym, ze wybieralo si~ tych, kt6rzy potrzqsali 

batem. Pr6by zycia bez bata ikonczyly sie na ogol beznadziejnym 

balaganem - jak w Polsce okresu liberum veto. A tu, w Ameryce 

ludzie potrafiq jakos zorganizowac si~ i pracowac bez bata, bez 

wodza, bez odgornych dyr~ktyw, bez grozb i kar. Potrafiq s i~ pogodzic, 

wykombinowac jakis latany kompromis i zye w zgodzie 

chot by tej najgorszej zgodzie, ktora jednak lepsza jest od najlepszej 

wojny. Nadzwyczajne! 

Druga sympatyczna cecha amerykanska, to pokora. Nie falszywa 

unizonosc, nie jekliwe bicie sie w piersi, ale prawdziwa zdolnosc 

trzei wego oSqdzania siebie. W Europie masa ludzi obnosi sie ze SWq 

domniemanq wyzszosciq jak z garbem. Zawsze znajdzie si~ pow6d 

do "lepszosci". Albo zaw6d, alba powolanie, alba zaslugi, albo elegancja, 

albo wymowa. Chodzi si~ cale zycie qa koturnach. Kiedys 

widzialem w polskim pismie tytul: prof. dr inz. dypl. Ot6z ameryk 

onski profdrinzdypl zostawia tytuly w szufladzie biurowej, a wychodzi 

na dwor jako Jim. I zachowuje sie jaik czlowiek, a nie jak 

POSqg, kt6ry na chwil~ zszedl z postumentu. Nadaje to duchowej 

fizjognomii Amerykanina jakqs swiezosc, nieznanq w Europie. 

Spotykalem tez w tym czasie przedstawicieli wielu religii, stosujqC 

sie do tr o ch~ przesadnego amerykanskiego powiedzenia: kto zna 

jednq re l igi~ , ten nie zna zadnej. Zaczqlem od wlasnej. Bralem udzial 

w wielu eksperymentalnych liturgiach i tam spotkalem najrozmaitsze 

typy ludzkie. Szczeg6lnie zbliZylem si~ do Jezuit6w i Franciszkan6w. 

W Europie zakonnicy zachowywali si~ tak jakos godnie 

i naboznie, ze strach bylo podejsc, ale tu poruszali si~ i r ozmawiali 

calkiem po ludzku. Co tu m6wic, Jezuici uratowali h onor Kosciola 

Katolickiego vi Ameryce, bo w czasach, gdy tu kazdy praktycznie 

biQrqc byl rasistq, oni nieustannie wystepowali w obronie godno 

639

MOlE CHRZESCIJAKISTWO DAWNIEl I DZIS 

sci czlowieczej Murzyn6w. Rozmowa z nimi zawsze byla przyjemnosciq 

intelektualnq. Franciszkanie imponowali mi jeszcze bardziej; 

dochowae slubu ub6stwa w Ameryce to rzecz nielatwa i wiele zakonow 

zebralo miliony. A jednak niektorzy Franciszkanie potrafili 

brodzie w tym morzu bogactwa tak, ze ich ono wcale nie dotkn~ 

10. Takich trzeba wi~cej. 

Przebywalem dose duzo mi~dzy luteranami i tam natknqlem si~ 

na wiele niespodzianek. Najpierw poznalem typowe nowoczesne 

amerykanskie nastawienie religijne, przejawiajqce si~ w niemal 

wszystkich religiach i sektach na terenie USA. Stosownie do niego 

B6g po to dal zycie czlowiekowi, aby ten si~ nim cieszyl. Radose, 

wesele, rozsqdne u:i;ywanie dobr ziemskich - oto ideal. Precz 

ze smutkiem. Bye smutnym to obraza Boga. Sarkalem, m6wiqc: 

"Kiedy bylem maly, t{} mi ~alecano plakae i uholewac ch{}c nie 

mialem do tego ochoty; teraz kazecie mi smiae si~ i weselie, chociaz 

znow nie mam do tego ch~ci." Pozostaje problem, co si~ stanie 

ze wszystkimi smutnymi, Iktory,ch ,znalazloby si~ troch~ Ibu i owdzie. 

Okazalo si~, ze oni tez - ostatecznie - mogq pojsc do nieba, ale 

zapewne takiego drugiej klasy. 

Co mi bardzo imponowalo u luteran, to ich wysilek, aby w kazdymczlowi€iku 

widziee Chrystusa, a w kazdym dobrym uczynku - 

Jego wsp61dzialanie. Mowiq jeden do drugiego: "Byles dla mnie 

Chrystusem" (tj. Chrystus przez ciebie przemowH, alba zdzialal cos), 

wzywajq stale Chrystusa, majq Go ciqgle na mysli... Ale mimo to 

w dyskusjach religijnych kIocq si~ mi~dzy sobq zupelnie jak my 

katolicy - no, moze troch~ grzeczniej. 

Tam tez zapoznalem si~ z pentekostalizmem, kt6ry przenika dzis 

zarowno protestantyzm jak katolicyzm, ale nie wzbudzil we mnie 

specjalnego entuzjazmu. Chodzi 0 to, ze cz~sto w zyciu widzialem 

rozmaite mylne przeczucia, przezycia wewn~trzne, kt6re do niczego 

nie prowadzily, pseudo-objawienia nieuznane lub pot~pione przez 

Kosciol. A wlasnie w pentekostalizmie zwraca si~ ogromnq uwag~ 

na znaki, przeczucia, porywy, wlizje, prz)'lpisujqc' je Duchowi Sw;i~temu. 

Znalem wypadek, ze mlody czIowiek sp~dzil noc ze znajomq, 

a potem twierdzil, ze to musiala bye wyrazna wola Boza 

bo si~ tak dobrze czuli. 

Poznalem rowniez popularne w Ameryce leczenie przy pomocy 

modlitwy. Zdarzylo si~, ze zachorowalem, lekarz orzekl, ze to gorqczka, 

ktora minie w 24 godziny; pomodlono si~ nade mnq - i rzeczywiscie 

wstalem kilka godzin pozniej, nie tracqc sceptycyzmu. Do 

pasji doprowadzila mnie ksiqzka 0 leczeniu modlitwq, napisana przez 

katolickiego ksi~dza Mac Nutta, kt6ry probierzem gl~bokiej wiary 

czyni nast~pujqce wydarzenie. Dwoje Indian cierpia!o na straszny 

001 z~b6w; poszli na zebranie modlitewne i tam ich z~by przestaly 

640


bolec. Potem udali si~ do dentysty, kt6ry stwierdzil, ze majq niezwykle 

fachowo zalozone plomby zlote i srebrne. Kto je zalozyl? 

Ks. Mac Nutt nie wqtpi - 0 He go rozumiem - ze to Jezus. 

Moze najbardziej utkwily mi w pami~ci pewne nieszpory. Wielu 

luteran smucilo, ze na odludziu, gdzie razem przebywalismy, ich 

przyj ~ciele z in nych KoScio16w nie mogq Pl"zystqpic do Komunii, 

ani sami, ani z nimi. Poprosili wi~c Rosemary Radford Ruether, teologa 

i katoliczk~ (ale raczej takq mniej tradycyjnq), zeby cos wykombinowala. 

Par~ dni p6zniej przychodzimy na nieszpory, luteranie 

zaczYJIlajq spiewac ClJardzo ladnie spiewajq, niemy przed Soborem 

Kosci61 katolicki w Ameryce zapozy

MOJE CHRZESCIJAIiISTWO DAWNIEJ I DZIS 

swiat. Kto spowoduje zaglad~ czlowieka, b~dzie mu policzone, jakby 

zniszczyl caly wszechswiat." 

Zydzi przechowywali pami~c przodk6w, stale dyskutowali ich zaslugi 

i winy, rozmyslali 0 przeszlosci, komentowali jq - slowem 

:i:yli w _stalym kontakcie z dawnosciCl. Szkoda wielka, ze u nas katolik6w 

tego obecnie nie rna, ale w przyszlosci musi nasza przeszlosc 

oZyc. Nie mozemy odcinac si~ od naszych korzeni, choc jestesmy 

od nich bardzo r6zni. 

No i religie wschodnie. Czytalem na ten temat duzo, zetknqlem 

s i~ z ich wyznawcarni i wydaje mi si~, ze moglibysmy nauczyc s i~ 

wielu rzeczy od buddys>t6w i himduistOw. Seisle mowiqc - jeszcze 

nauczyc - bo prawdopodobnie juz zapozyczylismy od nich pewne 

for my. Np. zakony istnialy tam wczesniej, niz u nas. Ale trzeba wielu, 

wielu lat, aby przeloZyc tamte koncepcje na nasz chrzescijanski 

j~zyk, nie splycajClc ich i zarazem nie wprowadzaja,c wierzen 

sprzecznych z nasz


dz~ , ze musiala przyjsc jakaS reakcja na czyny naszego, starszego 

pokolenia. Nasze pokolenie tyle si~ nauczylo ze strasznej historii hitleryzmu, 

ze zaraz zacz~lo wytwarzac nowe bronie, kt6re mogq zni 

'S'ZiCfLYC wi~c ej ludzi, ruz to sobie Hitler wymarzyl. Nasze pokolenie nadal 

wielbi wojennych niszczycieli dawnych czas6w, idzie nadal 

sciezkami klamliwej dyplomacji i wyglasza r6me wzniosle deklaracje, 

w kt6re nie wierzy. Z naszego pokolenia niedostrzegalnie, powoli 

wyciekala nadzieja, wiara i milosc, zanikala tresc tradycji, pozostawiajqc 

po sobie formy i troch~ ciepelka. Ludzie zmieniajq si~ 

w "puste chodzqce trumny, puste chodzqce trupy". Reakcja musiala 

przyjsc. 

Ale ad razu bylio widoo~ne, ze wielka fala idealizmu musi apasc. 

Mlodziez miala za malo zasob6w duchowych i zamiast pomocy od 

starszych, spotkala si~ z niech~ciq, a nawet z nienawisciq. Niedarmo 

tytul jednej z nowszych ksiqzek brzmi: "Nie zabijajcie nas; 

jestesmy waszymi dziecmi." W wyniku entuzjazm opadl i po przejsciu 

fali zostalo miejscami sporo blotka. Ale zostalo tez troch~ t~ 

sknoty za idealizmem i troch~ podziwu dla poczynafl, kt6re nie bez 

slusznosci nazwano krucjatq dzieci~cq. Dzis, czytajqc coraz to sul'owsze 

krytyki pisane przez wrog6w tej "krucjaty", przypominam 

sobie slowa poety: 

A kto by kiedy chcial powiedziec W alIll, 

Ze w tym zachwycie byl li zludny klam, 

Ze poryw ducha wiedzie na bezdroze, 

Ze Ii rozsqdek prawdq zwac si~ moze, 

Kto by z pods~pnym usmiechem tak rzekl, 

Tenci jest glupi i nikczemny czlek. 

DziS wielu z ulgq stwierdza, ze juz kryzys minql, ze nadeszly zn6w 

dobre czasy, podobne do tych dawnych, gdy bunty dotyczyly tylko 

ubocznych spraw, a nie kwestionowaly gl6wnych podstaw Swiata 

Takiego Jaki Jest (jak to okreslil Kipling). Ale to zludzenie. Co bytrzejsi 

widzq, ze naprawd~ to jest inaczej. Calkiem inaczej. Dawne 

zasady, dobre i zle, dawne reguly, wszystko co wiqzalo (w obu sensach 

tego slowa) zycie, co nadawalo mu spojnosc, teraz dziwnie jakos 

rozwiewa si~ w mgl~ i zanika. Do niedawna stqpalismy po twardym 

gruncie - dzis ten grunt zmi~kl, potem rozplynql si~ w nicosc 

i ju:i nie stClpamy, tylko poruszamy si~ w jakis nieokreslony sposob 

- ani to plywanie, ani latanie. 

Rozklad? Nie, "jest mnogo sil w narodzie" i brak tego poczucia 

beznadziejnosci i bezsily, charakterystycznego ella konczqcych si~ 

cywilizacji. Raczej radykalna zmiana wewn~trzna. Zanim gqsienica 

przemieni si~ w motyla, musi przejsc stadium poczwarki. Zwisa 

643

MOlE CHRZESCIJA",STWO DAWNIEl I DZIS 

z drzewa nieruchomy kokon, a wewnqtrz narzqdy stopniowo zmieniajq 

si~ w g~stq, bezksztaltnq mai, z kt6rej wyrasta inna postac. 

I nasza cywilizacja zapewne przepoczwarcza si~ w taki spos6b. Nie 

trzeba tracie nadziei, nie rna do tego powodu. 

II 

Co powstalo skutkiem dzialania tylu r6znorakich wplyw6w? Jak 

ta miszkulancja religijna si~ obecnie przedstawia? 

Ot6z moim najwazniejszym problemem bylo stworzenie sobie 

bliskiego i zrozumialego obrazu Boga. Nie chodzi tu 0 sformulowanie 

teologiczne, tylko 0 zebranie i zlqczenie w jedno ludzkich cech, 

spotykanych w naszym zyciu, tak, aby calose przedstawiala pewien 

odpowiednik Boga, wyrazony w ziemskich poj~ciach. Powiedzial jakiS 

pisarz francuski, zapewne jako bluiniercze bon mot: "B6g stworzyl 

czlowieka i od tego czasu czlowiek odwdzi~cza mu si~ tym samym". 

Kiedy odsuniemy na bok prawdopodobnq tendencjf; autora, 

znajdziemy w tych slowach sporo prawdy. Czlowiek chce miec Boga 

przed oczyma i tworzy Jego obraz z materia16w, jakich mu dostarcza 

jego cywilizacja. Musi to robie, bo taka jest ludzka natura. 

Niekiedy grozi niebezpieczenstwo, ze obraz przesloni rzeczywistose, 

stanie si~ bozyszczem. Ale obraz ten moze stae si~ jakby soczewkq, 

skupiajqcq nasze mysli i uczucia i wysylajqcq je w kierunku Boga. 

Istnial w sredniowieczu obraz Boga jako kr6la, obraz widoczny 

w setkach koscio16w. Dzis juz w Ameryce si~ nie nadaje, bo tu 

slowo "kr61" kojarzy si~ albo z tyranem, alba z postaciq humorystycznq. 

Ale i dla ludzi z innych kraj6w tez juz chyba sens tego i innych 

podobnych zatarl si~. Nie rna w naszych czasach wzor6w ludzkich 

tego typu. 

Jaki wi~c b~dzie m6j obraz Boga? Chyba najlepiej da si~ przedstawie 

jako Opatrznose Boza. 

Nieraz czyta si~ 0 planie Bozym. Ten obraz (czy model, czy symbol, 

czy wz6r) przedstawia Boga, jako architekta, a czlowieka jako 

murarza. Jesli czlowiek zrobi, co mu kazq, to dostanie nagrod~, jesli 

nie, to b~dzie ukarany, a B6g naprawi spiesznie blqd, czy osobiscie, 

czy przy pomocy innych ludzi. Pewnq wersjq tego jest znane portugalskie 

przyslowie, cytowane przez Claudela 0 Bogu piszqcym prosto 

na krzywych liniach. Ale w takim uj~ciu powstajq problemy. Choeby 

problem oboz6w koncentracyjnych. Jesli B6g ich nie zaplanowal 

to czemu na nie zezwolil? A jesli zaplanowaL Wlasnie. Dzis niejeden 

Zyd powtarza slowa rabina, kt6ry zwqtpil w Boga po upadku 

powstania zydows'kiego przed dzieWli~,tna\Srt;u wiekami: "Nie rna Sqdu, 

nie rna S~dziego". Niejeden chrzescijanin doszedl do podobnego 

644


wniosku. Na SZCZ~SCle mnie si~ to nie zdarzylo, choc juz znajdowatern 

si~ niedaleko tego sformulowania. 

Przez dlugie lata, gdy jeden po drugim spadaly na mnie rozne 

cio.sy, w moim umysle zjawial s i~ obraz widziany w dzieciIlstwie 

Paru chlopcow uczylo plywae malego pieska. Wrzucony w wod~ 

szczeniak, choe wyl~kniony, machal zrazu dzielnie lapkami i utrzymywal 

si~ na wierzchu. Ale w kOllCU zbraklo mu sil, wlochata mordka 

obsun~la si~ w wod~, w smiertelnie przerazonych oczkach pojawi! 

si~ wyraz t~pej rezygnacji i szczeniak zaczql tonqc. Wtedy chlopcy 

go wyciqgali, czekali az odpocznie i - znowu wrzucali do ,wody. 

Mowilem do Boga: "Tak wlaSnie Ty ze mnq robisz."... Ale Bog 

nie liczy slow wypowiedzianych w nieszcz~sciu. 

P6zniej, przyglqdajqc si~ zyciu, zobaczylem, ze jest inaczej. Wsr6d 

nhjgorszych sporow, w chwilach najwi~kszej goryczy wysuwala si~ 

niewid:z!ialna r~ka, :koila bOle, lagodZlita klotnie - jalkby Bog po prostu 

nie mogl si~ powstrzymae od okazywania laski. Juz nie moglem 

brae Mu za zIe, tego co czyni, tylko zrz~dzilem: "Obiecano nam, ze 

Bog uspralWiedliw,i si~ z wszystkiego, ,co zdzialal, na Sqdzie Ostatecznym 

i ja w to wierz~... ale to Mu zabierze duzo, duzo czasu". Pewien 

teolog odpowiedzial mi : "Nie szkodzi. I tak b~dziemy mieli calC! 

wiecznosc do dyspozycji." 

Jeszcze dlugo ,szUikalem, bo jak wi~kszosc z nas, ll1ie docenialem 

Boga. W teorii m6wimy 0 Nim jako Wszechmogqcym, Milosiernym, 

ale w pralkrty:ce to na ag6l stosujemy si~ do Saibalowego: "W Pana 

Boga wierz, ale Mu nie wierz". Amerykaiiski cowboy formuluje to 

nieco inaczej: "Ufaj Bogu, ale nigdy nie zapominaj naladowae Smith 

& Wessona"... W koiicu znalazlem, czego szU!kalem. 

Bog nie planuje tak jak architekt. My wszyscy jestesmy raczej jak 

las na wiosn ~, gdy kazde drzewo, kazdy lise rozwija si~ wedlug 

swych wewn~trznych praw i zarazem stosuje si~ do warunkow zewn~trznych 

. Bog zarazem umozliwia naSZq dzialalnose, kieruje niC! 

i nawet w pewien spos6b dostosowuje si~ do nas. Nie jest tak, ze 

tylko jedna droga moze bye dobra, a inne falszywe. Mamy wybor;y 

dobre i :zle, jednych i drugich bywa spor~. A B6g wciela natychmiast 

kazdy ludzki post~pek, kazdq ludzkq mysl do Swego wielkiego 

planu. I jest jakby (mowiqc po ludzku) punktem ambicji Boga, 

aby z kazdego naszego uczynku wyciqgnqe jak najwspanialsze 

konsekwencje. Tak ze zlego, jak i z dobrego. Oczywiscie, za zle czeka 

nas kara, ale w tym og6lnym planie jest miejsce dla wszystkich. 

W dawnych

MOJE CHRZESCIJAJilSTWO DAWNIEJ I DZIS 

b~dziemy podziwiac wielkie dziela Boze - a zarazem choc troch~ 

nasze wlasne, dziwil;lc si~ jak wspaniale B6g rozwinql nasze mizerne 

uczynki. 

Niebruooo znaleic w Bibliii przyklad6w na wielkl;l skal~: felix 

culpa Adama, wyb6r Maryi, a chocby scena, gdy Iud Izraela przel~kly 

majestatem Bozym zazqda1, aby Jahwe nie przemawial don 

bezposrednio - i Najwyiszy od razu si~ zgodzH. I W ll1aszych malych 

sprawach tez B6g ll1ieraz stosuje si~ do naszych zyczen. 

Dlatego obozy koncentracyjne Sq dowodem naduiycia wolnosci 

woll przez czlowieka, ale nie rzucajq pIamy na Boga. On potrafi 

tak je wbudowac w sw6j plan, ze ich konsekwencje b~dq blogoslawione 

- choc teraz wydajq si~ nam one takie straszne. 

I z takim obrazem Boga w oczach wchodz~ w ten dziwny swiat 

wsp6lczesny, odczuwajqcy, ze nadchodzq ogromne zmiany i ze b~dzie 

wiele dr6g do wyboru... ale na kazdej b~dzie sta1 B6g. 

Dlatego nie rozpaczam na widok zla, kt6rego jest niemalo, nie 

oczekujE=: bliskiego konca swiata, nie przykladam specjalnej wagi 

do tego, czy ludzkosc wybierze drog~ konserwatywnq, czy rewolucyjnq, 

czy kompromisowq. Ale przyglqdajqc si~ swiatu uwaznie, mozna 

w przybliZeniu dostrzec kierunek jego drogi. Przede wszystkim 

nie mozna zapominac, ze jest to jed e n swiat - a nie bezladny 

zbi6r nie majqcych ze sobq ,ruc wsp6lneg() ras i narod6w. Dzis jestesmy 

wszyscy - chcqc czy nie chCl;lC - obywatelami tego jednego 

swiata i to co si~ dzieje w Peru, czy W Indiach, dQtknie i n as pr~dzej 

czy p6zniej. 

Gdyby spytac tak obywateli tego swiata, czego najbardziej pragnq, 

to polowa odpowie z pewnosciq : chleba. I ten chleb muszl;l miec. 

Pusty zolqdek nie zna religii - powiada gorzkie przyslowie -- trzeba 

go wi~c napehlic. To jest jeden z zasadniczych chrzescijanskich 

nakaz6w naszych czas6w. J ak dotqd druga polowa ludzkosci si~ 

wymawia. Ubozsi - choc syci - m ajq zrozumialq wynl6wk~: my 

sami biedni, dopiero si~ dorabiamy.. . jak juz b ~dziemy otoczeni luksusem, 

to pomozemy, a teraz - nie. Bogatsi tez potrafiq si~ wytlumaczyc. 

M6wiq jedni: pomaganie biednym zabija w nich inicjatyw~ 

i sprawia, ze nie mogq wydobyc si~ z n~dzy... a zatem nie pomagajmy 

im i to b ~ dzie najlepsza pomoc. M6wiq inni: statystyka 

jasn o wykazuje, ze chocbysmy rozdali wszystko co mamy, to i tak 

wiele nie pomoze biednym, ktorych jest wielu, a ktorzy mnozq si!; 

jak kr6liki. 

Jezeli syta polowa swiata zadowoli si~ wym6wkami, to w koncu 

nadejdzie wojna, wobec kt6rej wszystkie dotychczasowe byly jedynie 

niewinnq zabawq. Ale nie wszyscy poprzestajq na wymowkach 

i m oze da si~ uniknqc brutalnej walki. 

W naszej polowie swiata (to znaczy tam, gdzie ludzie nie umie 

646


rajq z glodu) miewa si~ inne pragnienia. Jakie? Moze najbardziej 

pragnq ludzie dwu pozornie sprzecznych rzeczy: wolnosci i lqcznosci 

z innymi. Tyle w swiecie nakaz6w i zakaz6w, tak skutecznie wla 

Zq one we wszystkie zakqtki zycia, tak wiqzq nas, ze czlowiek pragnie 

wolnosci., jak powietrza. A zarazem ludzie tak siE; od siebie oddalili., 

tak Sq ozi~bLi wobec !i.nnych, ze r6wnrl.e gorqoo jak womosci 

pragnie siE; ~ontaktu z bTI:fulimi,

MOJE CHRZESCIJAI'.ISTWO OAWNIEJ I OZIS 

cy wo1nosci, musi t~ wolnose w kOl1cU otrzymac. Dawniej pO wyrwaniu 

si~ z p~t grzechu chrzescijanin mia! "milosci Bozej dzwigae 

p~ta", mial zostac niewolnikiem Bozym. Nawet do Chrystusa zastosowano 

t~ niewo1nicz1l terminologi~, mianujqc Go wi~zniem tabernakulum. 

Tymi symbo1ami i okres1eniami mozna dzis tylko odstr~czyc 

nowe pokolenie. 

Milose blizniego, !qcznosc z bUznim... J ak 0 niq trudno w codziennym 

zyciu wsp6lczesnym. Az g~sto od ludzi, a kazdy taki 

zamkni~ty w swoim prywatnym labiryncie zycia. W Polsce pisze 

si~ duzo 0 oboj~tnosci 1udzkiej, 0 starciach, 0 goryczy samotnych 

i na og6! ma si~ nadziej~, ze wszystko zmieni si~ na 1epsze, gdy si~ 

poprawi techniczna podbudowa Zycia ludzkiego. Ale to zludne nadzieje. 

W Ameryce strona techniczna stoi wysoko, a tez brak serdecznej 

wi~zi mi~dzy wi~kszosci1l 1udzi, szczeg6lnie w tradycyjnym srodowisku. 

Zamiast niej istnieje zdawkowa uprzejmose i ur~dowa, 

komputerowa, mechaniczna grzecznosc, tak splycona, ze wie1u nie 

moze jej zniesc. 

Moze Ito obeona forma cywiUzacji ItechIniczno-komercjalnej nie dopuszcza 

do wsp6lzycia w pelni ludzkiego? Wystarczy popatrzec na 

w i~kszosc rek1am apelujqcych smialo do tych sklonnosci 1udzkich, 

kt6re w naszej religii norma1nie okresla si~ jako siedem grzech6w 

g16wnych. Wsp6Lozesni techndroraoi m6wiq oaNdem jasno, ze we 

w&p6kz€ISi11ej eywilizacji roc.i2ina si~ roz1OO, ze na re1ig:i~ ,nie rna 

miejsca, ze przyszl,osc na1ezy do takieh, ktor.zy istniejq sami dla 

siebie... Szykuje si~ zderzenie ideologiczne na wielikq ska1~ - jeszeze 

jedno, obok tylu juz istniejqcych. 

Ale jednoczesnie z wzrostem egoizmu u jednych wzbiera ogromna 

fala milosei blizniego u innych. Jeszcze niedawno nawet gorliwi 

kato1icy m6wili z pewnq pogardq 0 innych narodach i rasach, lekcewazqc 

r6znych z61tk6w i umieszczajqc czarnosk6rych gdzies na dolnej 

gal~zi drzewa genealogicznego, mi~dzy gorylem a czlowiekiem. 

Ale to 'Si~ zmienia w szyl1Jkiun tempie. Histolrycy i antropologiQwie 

wloZyli duzo wysilku, zeby wykazae jak kazda rasa i kazdy nar6d 

przyczynily si~ do rozwoju 1udzkosci. Braterstwo ludzi - dawniej 

troch~ nierealny ideal - dzis staje si~ rzeezywistosciq mimo niezmiernych 

przeszk6d. Coraz mocniej pot~pia si~ wojny, coraz bardziej 

rozumie znaczenie pokoju. 

Nie obywa si~ bez pewnej ironii. W XIX wieku kladziono ogromny 

nacisk na sz6ste przykazanie, a 0 piqtym niewiele si~ m6wilo 

(jak to dobrze pisac dla katolik6w; wi~kszosc protestant6w ma innq 

numeracj~ przykazan). Mozna bylo opisywac realistycznie bruta1nie 

seeny mord6w wojennych i nikt nie mial moralnych zastrzezen, 

ale ktoby opisal np. calkiem 1egalny stosunek seksualny pary malzenskiej, 

spotkalby si~ z burzq zarzut6w i posqdzen 0 niemoralnosc. 

648

ANDRZEJ GRZEGORCZYK 

DziS sytuacja si~ odwr6cila. Jesli ktos zwr6ci uwag~ na skandaliczny 

rozrost pornografii, zaraz mu odpowiadaj~: "A pornografia krwi, to 

co?". I jest w tym troch~ racji, bo w naszej cywilizacji zachodniej 

za duzo lalo si~ krwi, za bardzo podziwiano rycerzy, wodzow, za 

latwo wszczynalo s i~ wojny. I - niestety - nasz Kosci61 tez 

cz~sciowo za to ponosi w in~. Za wiele mamy w przeszlosci zbrojnych 

wypraw, za malo dqzenia do pokoju. Na pewno zdrowsza byla posta'Wa 

Kosciola biz'antyiiskiego, wedlug ktorego kazda wojna byla 

zlem i kazdy wojujqcy zasadniczo podlegal klqtwie. Dla wojen obronnych 

czynilo si~ n iech~tnie wyj~tek , ale uznawano je tylko za zlo 

konieczne, nie gloryfikowano ich, jak to si~ u nas stale robilo. Na 

szcz~scie dzis nasza postawa zmienila si~ , idziemy z krzyzem, a nie 

mieczem. I mimo strasznych wojen naszej ery wsz~ dzie kielkujq 

zarodki nowego, byc moze lepszego porzqdku. 

Ale to Sq juz mysli 0 przyszlosci swiat a, a nie mojej. Patrz~ c na 

cyfry zgonow b. k acetowc6w oraz ,belgijskich gomik6w widz~, ze juz 

jestem statystycznym nieboszczykiem. Prawda, ze mi~dzy statystyk~, 

a Zyciem stoiczasem ze trzydziesci lat, ale trzeba si~ jednak liczyc 

z cyframi. Kto wie - moze juZ aniol smierci stoi za moimi plecami 

i czytajqc przez ra mi~ te wywody otwiera usta, zeby powiedziec: 

"Kiedys taki rozumny, to wlazze do trumny". I nastqpi m6j prywatny 

koniec swiata. Wtedy dowiem si~ dokladniej, jak wszystko 

wyglqda, ale juz przypuszczalnie nie b~d~ m6g1 0 tym poinformowa~ 

czyte1nikow Znaku . 

Tadeusz D~bski 

ANDRZEJ GRZEGORCZVK 

Drogi Bohdanie, 

na ankiet~ twojq po dwoch miesiqcach namyslu mam zamiar odpowiedziec 

negatywnie. Zach~c asz wlasciwie do napisania pami ~tnika 

swojego zycia duchowego. J est to p rzedsi~wz i~ie trudne i nie mozna 

zrobic tego na termin. Poza tym sugerujesz od razu pewnq t ez~, 

ze przemiany wewn~trzne indywidualnych ludzi wiqzq si~, czy nawet 

mocniej : Sq inspirowane przez przemiany Kosciola. Ta teza naciera 

zresztq na n as z wielu stron. Chcialbym si~ jednak przed niq 

obroniC. Mam wrazenie, ze socjologiczne sugestie latwo mogq zubozy~ 

nasze widzenie indywidualnego Zycia. A z kolei mam poczucie, ze 

2 - ZNAK 649

MOJE CHRZESCIJANSTWO DAWNIEJ I DZIS 

w indywidualnym zyciu kazdego czlowieka zawiera si~ jakas taka 

gl~bia i niepowtarzalna tajemnica, ze wszelkie uogolnienia Sq zbytnim 

uproszczeniem, a podciqganie jednostkowych przezyc pod instytucjonalne 

przemiany grozi zapoznaniem tej tajemnicy indywidualnego 

istnienia kazdej jednostki ludzkiej. Misterium dobra i zla, 

zycia i smierci, dokonujqce si~ w kazdym czlowieku, przekracza 

SWq donioslosciq uchwaly soborow. 

Z kolei moze mnq powoduje ch~c przeciwstawienia si~ temu co 

m odne, szukania dziury w caIym, nieSwiadome dqzenie do indywidualnego 

samopotwierdzenia? Tez tego nie wiem. Smiem jednak 

twierdzic, ze przemiany instytucjonalne Kosciola nie wywieraly na 

mnie specjalnego wplywu. Przed Soborem traktowalem Kosciol Prawoslawny 

na rowno z Rzymsko-Katolickim i uczestniczylem w pelni 

w Euchrurystii prawoslawnej. Paiffii~ta!m, ze kiiedys siedzieliSmy w takim 

mi~dzywyznanlJ()wym gronrie iW pewnq stycr.niowq niedziel~ 

i wl aSn~e jeden kS'iqdz mari,awiidkl, ktory si~ nrieeo spotnil, przy.ruosl 

wiadormoSc, Morq Zldqrlyl uslylSz€c prczez r ad~ o, ze papiez Jan aglosil 

zwolanie SO:bOTU. Poitem ekunneniZlmem zaj~ly si~ Irome kornisje i robiq... 

co ipotrafiq. 

Krytykuj ~ ksi~zy Biskupow indywidualnie i publicznie, ale, mam 

wrazenie, ze wi~cej przezywam z nimi "rrristyc~nej wsp6lnoty" dZ!is 

niz dawniej. Moze jest to pewien skutek soborowej teologii, a moze 

indywidualne dojrzewanie. Ale wielu k>si~Zy dojrzewa dzis do niepoposluszenstwa 

wzgl~dem biskupow i biskupi zle robiq wodzqc ich 

na pokuszenie. A ja dojrzewam do wspolczucia biskupom i chocby 

mnie moj biskup jeszcze nie raz obrugal, b~d~ czuc do niego synowskq 

sympati~, ktorej nigdy adekwatnie nie b~d~ mogi wyrazic, bo 

prawdopodobnie nigdy nie b~dzie warunkow do zwyklej z nim 

ludzkiej rozmowy. Byloby to wielkie Swi~to. Zyjemy raczej w sytua.cji 

udr~czenia, w ktorej chwile Swi~ta Sq

JOZEF T1SCHNER 

MARKSIZM A TEO RIA 

OSOBOWOSCI 

Spotkania z marksistowskq filozofiq czlowieka stanowiq dla mysliciela 

chrzescijanskiego p r zygod~ intelektualnq, w kt6rq wciqga 

go sama otaczajqca r-zeczywistose, 'jezeli ItyJ.:ko jest on zdolny uslys.zee 

jej wolania. Dla mnie osobiscie spotkania takie majq szczeg61ne znaczenie. 

N alez~ do tych liCZITlych w moim polwleniu, dla ktorych maTksizm 

stanowil zaTaz po wojroe jednq z pierwszych mlodzienczych 

fascynacji filozoficznych. I chociaz ,wybory swi1atopoglqdowe wielu 

z nas nie staly si~ powtorzeniern wyborow proponowa!Ilych przez 

rnar\ksirzm, to jednak slad daWillej fascynacji. nie zaniknql bez r eszty, 

ani nie obumady niektore jej powody. Dla wielu z nas d ialog 

z rnarksizmern jest Illie tylko dialogiem z tym, co dzieje si~ w swiecie 

zewn~trznym, lecz true z tym, co iyje w nas sarnych. 

Slkqd bra~a s:i ~ nasza f,ascynacja myslq marksowskq ? 

Z pewnosciq nie byla to fascynacja czysto formalnymi czy epistemologicznymi 

'waI'tosciarni systemu marksowskiej filozofH. Nie 

plyn~la tez z gruntownej znajomosci filozofowania, jakie marksizm 

prezentowal. Jej zr6dla lezaly gl~biej. Marksizm ni6sl dla naszego 

pokolenia propozycj~ szczeg61nego e tho s u, na ktory nie mozna 

bylo pozostawae oboj~tnym. Ksztaltowal go imperatyw konsekwentnej 

walki 0 wyzwolenie ludzkiej pracy spod jarzma wyzysku. Doswiadczenie 

rnarksizmu rnialo charakter zdecydowanie aksjologiczny. 

W pewnym sensie drugorz~dne byly takie czy inne, scisle teoretyczne 

propozycje marksowS'kiej filozofii - zawsze moma je 

bylo poddae ulepszeniom, wartosciq zasadniczq i absolutnq by!: ten 

szczeg61ny rodzaj etycznej wrazliwosci na sprawy pracy, z ktorej 

marksizm wyrosl i ktorq ozywial w swoich odbiorcach. 

Slowo "ethos" znaczy, zgodnie z etymologiq : miejsce zadomowienia 

iywej istoty, wlasciwe dla niej srodowisko zycia, ten szczegolny 

obszar, w kt6rej moze si~ ona czue "jak u siebie w domu", gdzie 

nie potrzebuje niczego udawae, gdzie moze "bye sobq". Poszukiwanie 

wlasciwego "ethosu" jest dla czlowieka identyczne z dqzeniem 

do autentycznego czlowieczenstwa. Wrastae w "sw6j ethos", to przyswajac 

sobie wlasciwq hie rarchi~ wartosci, wedlug kt6rej mozna 

s i~gae po jedne dobra a porzucac inne. Dqzenie do realizacji wybranych 

wartosci zawiera w sobie perspektyw~ dqzenia w stron~ najbardziej 

wlasnego heroizmu. Bez tego dqzenia, niespos6b pojqC czlo 

651

JOZEF TI SCHNER 

wieczenstwa w czlowieku, niespos6b pojlOlc jego ludzkiej moralnosci. 

Marksizm pojawil si~ jako teoretyczne odbicie sytuacji spolecznej, 

w jakiej znalazl si~ czlowiek pracujlOlcy epoki kapitalizmu. Ni6s1 on 

ze SOblOl nie tylko wnikliw lOl i1ustrac j ~ owej sytuacji, lecz takze przekonywujlOlce 

demaskowanie jej pozornego dobra i porywaj lOlclOl wizj~ 

dr6g wiodqcych do przezwyci~zenia jej zla. "Filozofowie dotychczas 

jedynie objaSniali swiat, chodzi 0 to, azeby go zmienic" 

pisal K. Marks. W ,ten spos6b mysl marksowska pojawila si~ w naszej 

kulturze jako teorety'czny wyraz zrodzonej z b6lu i najc~ 

sciej nie dose pewnej siebie n adz i e i, ze zmiana nieludzkich wal'unk6w 

iycia czlowieka jest mozliwa a nawet rea1na. Filozofia marksowska 

to rzeczywiSaie filozofia ,nadziei ludzi spolec2Jl1:ie uci.Snionych. 

Przynosila ona gl~bdk lOl wi ar~ w to, ze pierwszym warunkiem 

,odnalezienia przez czlowieka jego ethosu jest radykalna 7JIni,ana 

spolecznego systemu jego pracy. Zlo kapitalizmu polega . mi~dzy 

innymi na tym, ze czlowiek nie jest w stanie bye SOblOl na terenie 

wlasnej pracy. Teza ta - opr6cz wszystkiego innego - wydobyla 

na jaw zapoznany przez "idealist6w" pogllOld, ze czlowiek jest przede 

wszystkim istotq p ra e u j lOl C q. To dz i~ki pracy ksztaltuje si~ 

w nim jego czlowieczenstwo. Dzi~ki pracy osilOlga szczeg6lnlOl godnose 

lllloralnlOl. Praca stwarza podsta'WowlOl wi~z czlowieka z czlowiekiem: 

moim "bliznim" jest przede wszystkim m6j "towarzysz 

pracy", z kt6rym llOlCZY mnie b61, tworzenie produktu, walka z wyzyskiem, 

nadzieja na zwyci~stwo. Walka 0 wyzwolenie pracy spod 

ci~zaru wyzysku jest najbardziej wlasciwym przejawem ludzkiego 

dlOlzenia do heroizmu. 

Ksztaltujqc teoretyczne i praktyczne zr~by n ad z i e i wyzwolenia 

pracy, nowopowstaly marksizm ozywial tym samym i umacnial 

podobnlOl nadziej~ , jaka spontanicznie rodzila si~ w kazdym ucisnionym 

czlowieku. Mialo to rozne nast~pstwa . J ednym z nich bylo to, 

ze sam marksizm bywal i musial bye oceniany poprzez pryzmat tej 

nadziei, z ktorej wyr6s1 i ktor lOl oZywil. Pierwszq instancj lOl oceniajlOl 

Cq marksizm nie byl "rozum teoretyczny", lecz pozostaj lOlcy w sluzbie 

nadziei "rozum praktyczny". Rozum ten rna szczegolne sposoby 

odczytywania cudzej mysli. luna okazuje si~ donioslosc tezy z uwagi 

na zajmowane miejsce w systemie, a inna z uwagi na skierowane 

ku niej ludzkie oczekiwania. Oczekiwania ludzi uciSnionych wydobywajq 

na plan pierwszy przede wszystkim to, co bezposrednio 

lub posrednio wilOlzalo si~ z poj~ciem wyzysku pracy. Trzeba to mocno 

podkreslic: marksizm przynosil odpowiedz na oczekiwania nadziei 

dlatego, bo zawieral precyzyjnlOl definicj~ wyzysku pracy, bo 

ukazywal jego zrodla i wyjasnial sposoby jego zniesienia. 

Czy si~ tego chce, czy si~ tego nie chce, marksizm jest tq szcze 

652


g61n~ myslll filozoficznll, ikt6rej doswiadcza si~ zawsze poprzez pryzmat 

"ethosu nadziei" na wyzwolenie pracy spod alienacji. Zadna 

praca nau'kowa, zwlaszcza praca z dziedziny f i 1 0 z o f i i markljowskiej, 

nie moze s i~ wymknqc spod tej perspektywy. 

Takie nastawienie do marksizmu towarzyszylo mojemu spotkaniu 

z wydanym u nas przekladem k si~zki L. S e v e'a pt. Marksizm 

a teoria osobowo§ci.1 Jest to ksi~zka 0 szczeg6lnym znaczeniu. Powstala 

w wyniku tocz~cej si~ czas dluzszy w obozie marksist6w polemiki 

wok61 pytania, jakie miejsce w marksizmie zajmuje teoria 

jednostki ludzkiej. L. Seve zdecydowanie odcina si ~ od nurtu nazwanego 

"abstrakcyjnym humanizmem" (R. Garaudy, A. Schaff 

i in.), stawiajqcego jednostk~ i jej osobiste dqzenia ponad spolecznosciq. 

Nurt ten nawiqzywal do koncepcji mtodego Marksa, gdzie upatrywal 

zaczqtk6w moZliwej do r ozw ini~ cia teorii osobowosci. L. Seve 

pokazuje, ze teksty Marksa dojrzalego, w szczeg61nosci jego Kapital, 

zawierajq dose materialu, by w opard u 0 n ie m oma bylo zbudowac 

marksistowskq teo ri~ osobowosci. Os iqgni ~cie tego celu wymaga 

jednak przezwyci~zenia przedstawionej przez L. Althussera 

i innych struktualist6w interpretacji Kapitalu. W mysl interpretacji 

strukturalistycznej dzielo dojrzalego Marksa ma ukazywae, 

gloSZOIlq przez ten kierunek, "smierc czlowieka" uwiklanego w struktur~ 

system'll spoleczno-ekonomkznego. 2 Tak wi~c L. Seve staje 

w posrodku m i~ dzy marksistowskim "humanizmem abstrakcyjnym" 

a antyhumanizmem strukturalizmu. Jego zadaniem jest: opracowac 

w oparciu 0 teksty dojrzalego Marksa teoretyczne podstawy filozoficzne 

dla marksistowskiej p s y c hoI 0 g i i osobowosci. 3 

1 Przeklad K. P iechocki, "KsiqZka i Wiedza" 1975. 

• P or.: L. Althusser, E. Balibar , Czytanie "Kapita!u", przetozyt W. Dluski, 

PIW 1975 . 

• Au tor pisze na ten temat m. 1n.: "PodsumowujqC molon a powl e dzi~, ii 

poszuk iwana przez marksizm t eorla osobowoscl istniala w nlm zawsze, choc 

rzadko bywala formulowana w kategoriach psychologicznych. W tych okoliczn 

oSciach powiljzanie ze sobll tych dw6ch dyscyplin nie tylko, jak wszelkie powiqzanie, 

naklada n a psychologlll pewne przymusy teoretyczne w obec m aterializmu 

h istorycznego, lecz dostarcza jej r6wnlez podstaw , wyznacza t eoretyczny 

krwioobieg : krew plynle od m aterialtzmu historycznego do psychologl1. P rzed 

rozwazaniaml na temat teoril osobowoscl otwlera sill w ten spos6b nowa, oblecujqca 

droga: pol ega ona na wychodzeniu od pewnych aspekt6w m aterlalizmu 

historycznego i poszuklwaniu t ego, co z nich wynika i co pomagajq nam one 

wyk ryc w dobudowie, k t6rll w stosunku do spoleczenstwa stanowi j ednostka. 

Oczywiscie, zaczynal: trzeba cd tego, co - jak wskazuje mark sizm - m a pod 

Btaw owe znaczenie ze wzgIEldu na sarno ksztaltowanie sill czlowleka spolecznego, 

to znaczy cd ek onomicznej analizY pracy". (s. 233). 

Do wylqcznie psychologicznych propozycji autora nie bEldIl si~ tu ustosunkowywal. 

Wydaje sill jednak, ~e powinni to uczynil: niekt6rzy nasi psychologowie, 

k t6r zy dokonall uto:tsamlenia psychologti marksistowskiej z dosl: jednostronnym 

behavior yzmem . Seve p05wiElCa t ym tendencjom wiele wnikliwych krytyk. 

653

JOZEF TISCHNER 

Rozwijajqc sw6j ternat, autor stawia pytania, kt6re dla etycznego 

doswiadczenia rnarksizmu Sq bodaj najbardziej doniosle: gdzie szukac 

istoty czlowieka? Jakie jest jego miejsce w spoleczenstwie? W jaki 

spos6b spoleczny wyzysk pracy deformuje rozwoj osobowoSci? 

Jaka jest rola czlowieka w przeksztalcaniu swiata? Pytaniami tymi 

zajmiemy si~ w sposob szczeg6lny, pozostawiajqc na marginesie lansowanq 

koncepcj~ psychologii osobowosci. Najpierw jednak spr6 

bujemy wyjasnic kilka spraw podstawowych. 

SPRAWY PODSTAWOWE 

P odejmujqc na szerokq skal~ spraw~ nadziei czlowieka pracujqcego, 

f,ilo2Jofia markSowSka staje si~ pienws~ w dziejach wszechstronnq 

filozofiq pracy. Zamierza ona wyjasnic tajemnic~ ludzkq 

poprzez prac~ spolecznq, jako kluczowq zasad~ tlumaczqcq powstanie 

oraz rozwoj czlowieka. Ukazuje prac~ spolecznq jako swoistq 

"arche" czlowieczenstwa w czlowieku, jako czynnik nap~dowy rozwoju 

spolecznego, a takze - broniqc idealu pracy wyzwolonej 

jako zasadniczy cel przemian dziejowych. L. Seve jest wierny tej 

podstawowej idei marksizmu. Psychologiczny problem teorii ludzkiej 

030bowosci zostaje przez niego postawiony jako problem osobowosci 

pracujqcej i poprzez prac~ spolecznq ksztaltujqcej SWq wlasnq 

istot~. Slusznie i celnie zarzuca on najbardziej modnym teoriom osobowosci, 

szczegolnie teoriom psychoanaIitycznym, ze Sq teoriami osobowosci 

proznujqcych. 

Rozwijana przez L. Seve'a koncepcja czlowieka wylania si~ jako 

nast~pstwo intuicji, ze praca ludzka, z racji stanowiqcej jq dialektyki, 

nie jest wylqcznie obrobkq tworzywa, lecz zarazem wielostronnym 

twor,zeniem. Dzi~ki dialektyce pracy 'tera2miejszQsc jest wykraczaniem 

ponad przeszlosc, a przyszlosc wykraczaniem ponad terainiejszosc. 

Podstawowa idea tworczosci pracy otwiera perspektyw~ 

dla materializmu oraz ateizmu. Marksowski materializm i ateizm to 

dwa bezposrednie przejawy radykalizmu w uj~ciu pracy i calej jej 

dialektyki. 

Marks dokonuje waznego odkrycia, kt6re go dystansuje od Hegla: 

to nie myslenie, jak sqdzil Hegel, lecz p r a c a posiada natur~ dialektycznq; 

dialektyka mysli jest jedynie cz~sciq ogolnej dialektyki 

pracy. W obszarze pracy urzeczywistnia si~ w pelny sposob znam!ien,ne 

dla d!ialekt~c7lI1ego logosu przeci'Wienstwo tezy, antytezy, 

syntezy. Czlowiek, jako istota pracujqca, staje naprzeciw przedmiotu 

uznanego z gory za two r z y w 0 dla czlowieka, jak "teza" naprzeciw 

swej "antytezy". Wysilkiem pracy dokonuje on aktu syntezy, 

czyli aktu polqczenia, tego, co bylo w nim jego zamiarern, 

654

MARKSIZM A TEORIA OSOBOWO~C ' 

z tym, CO jest przed nim tworzywem dla niego. Tak powstaje produkt 

p r zed m i 0 tow y pracy, np. siekiera do ci~cia drzewa. Ale 

istnieje takze pod m i 0 tow y, czysto wewn~trzny produkt pracy. 

Jest nim sam czlowiek. Przymuszajqc tworzywo do tego, by stalo si~ 

produktem, czlowiek sam siebie podnosi na wyzszy poziom istnienia. 

Siekiera rozwija jego re,k~, jego oko, zmienia jego otoczenie bezposrednie, 

kt6re wplywa na caly spos6b bycia czlowieka w nim. P rzetw6rczosci 

zewn~trznej towarzyszy tworczosc wewn~trzna . 

Zachodzi istotna r6znica mie,dzy logikq dialektycznq a logikq dedukcyjnq 

- ,,10gosem" dialektycznym a deduikcyjnym. W logice de~ 

dukcyjnej kazdorazowe wykroczenie wniosku poza zakres wyznaczony 

przeslankami jest popadni~ciem w blqd. Zbudowana w oparciu 

0 logik~ dedukcyjna, teoria zmiany poszukuje wytlumaczenia 

dla "aktu" zmiany w ukrytej "moznosci" zmiany jako jej racji dostatecznej. 

W logice dialektycznej inaczej. Tutaj kazdorazowe wykroczenie 

syntezy poza cwyjsciowq rt;e~ i antytez~ nie tylko nie jest bl~dem, 

lecz stanowi prawdziwe odwzorowanie natury bytu. Akt nie 

potrzebuje wyjasnienia w moznosci, to raczej moznosc potrzebuje 

wyjasnienia przez akt. Prawda bytu tkwi w pracy a prawda pracy 

tkwi w jej tw6rczej dialektyce. 

Stqd rozpoczyna si~ droga w stron~ materializmu i ateizmu. 

Sens istotny materializmu trafnie odslonH M. Heidegger: "Istota 

materializmu nie lezy w rtwierdzeniu, ze wszys,1!ko jest wylqcznie 

materiq, lecz raczej w okresleniu metafizycznym, wedlug ktorego 

wszelki byit Iprzeja'Wli,a lS i~ jalko tWOTzyrwO 'Pracy".4 Heidegger w1q!ie 

materializm z "wydarzeniem metafizycznym", jakim jest powstanie 

techniki. Prawda bycia - glosi sip' - lezy w tym, co moze z bycia 

powstae dzie,ki pracy, kt6ra przybrala postae techniki. To sarno dotyczy 

czlowieka. Takze prawda czlowieka lezy w tym, co moze 

z niego uczynic praca. Dla Marksa bye materiq znaczy cos wi~cej niz 

bye materiq dla Arystotelesa. Materia nie jest tutaj granicq zrozumialosci, 

lecz samq zrozumialosciq, dialektycznq pelniq, materiatern 

nieznajqcej granic :bw6rczoki. Materia nie jest wprawdzie poznana, 

ale jest poznawaln'a. Pelna prawda 0 materii odslania si~ 

dzi~'ki :pralktyce, bowiem tyLko praktyika jest wlasciwym podejsciem 

do tego, co jest tworzywem. Czlowiek jako "wysoko zorganizowana 

materia" jest tym samym "wysoko zorganizowanym" tworzywem. 

W pracy L. Seve'a idea ta b~dzie si~ przejawiae powtarzanq po 

wielokroe tezq: czlowiek, jak nic wok61 niego, jest podatny na "rozszerzonq 

reprodukcj~ potrzeb" (s. 446). Znaczy to: praca me tyLko 

zaspokaja jego juz istniejqce potrzeby, lecz takze stwarza nowe po 

'M. Heidegger, Brtef flber den "Humanl!mus", w: Platon! Lehre von der 

Wahrhett, Bern l~M, s. 87-88. 

655


trzeby. "...ksztaltowanie czlowieka bogatego w potrzeby jest produkow~miem 

podstawowego bogactwa spolecznego". (s. 460). 

Zrozumiale staje si~ na tym tIe odrzucenie przez Marksa koncepcji 

materializmu mechanistycznego. Koncepcja ta zamykala bowiem 

w spos6b ostatec2lllY caly materializm w granicach logiki dedukcji. 

Z mad{sowskiej idei pracy bierze .rowniez poczqtek draga 

w stron~ ateizmu. Powiedziano na ten temat wiele, a wit;c przypomni:jmy 

jedynie to, co zasadnicze. Aterzm ma'I'ksows'ki jest 

"ateizmem rewolucyjnym", nie negujqcym wprost istnienia Boga, 

gloszqcym jedyn:,a to, ze Bog jest niepotrzebny: nie ma potrzeby 

przyjmowania Boga jako racji wyjasniajqcej powstanie swiata, ani 

jako racji wyjasniajqcej powstanie i rozw6j czlowieka. Istnieje jednak 

rzeczywista potrzeba negacji Boga. Potrzeba negacji Boga winna 

zapanowac nad potrzebq religii. Wtedy to bowiem, na zasadzie 

teonii, "rozszerzonej repl10dukcji potrzeb ", otworzy sit; w czlowieku 

szczeg6lna moinosc autokreacji a zarazem kreacji swiata otaczajqcego 

czlowieka. Wolnosc uwolniona od ci~iaru wiary w Boga staje 

s i~ ci~iarnq nadziejq nowego czlowieka i lepszego swiata na ziemi. 

Odzyskuje zarazem moe do podjt;cia tego dziela. Marksizm formuluje 

postulat, by istotnej prawdy czlowieka szukac posrod przejaw6w 

jego mocy. L. Seve znow swiadczy 0 tym dobitnie: "To, co 

jednostka potrafi, nie tylko najglt;biej jq charakteryzuje, ale dostarcza 

iklucza do zrorumienia tendencji jej rozwoju". (s. 497). 

Ateizm i materializm staly si~ integralnq cz~sciq skladowq tej 

szczegolnej nadziei czlowieka pracujqcego w nieludzkim systemie 

spolecznym, ktorq marksizm poddal artykulacji i 0 realizacj~ kt6 

rej zaczql walezyc. W perspektywie poj~tej radykalnie idei pracy 

tworczej, w perspektywie materializmu i ateizmu, zjawisko wyzysku 

ukazalo calq przepastnosc swego zla. Wyzysk to ontologiczna 

skaza na tworezym proeesie praey i na calej jej dialektyce. Praca 

wyalie:now ana, zamiast tworzyc - zabija, zamiast odslaniac pierwotnq 

rozumnosc materii - rodzi fetysze, zamiast przybliiac realne 

szcz~ci e czlowieka n a tej ziemi, staje sit; zr6dlem religijnego mitu 

- opium dla ludu. Stawiajqc problem wyzysku praey, Marks 

czyni to radykalnie: traktuje go nie jako epizodyczny problem pewnej 

epoki, czy pewnej pohltytki, ale jako problem ontologii. Chodzi 

o uchwycenie choroby ludzkosci u jej zr6dla, tam gdzie mroki przenikajqce 

ludzkq prac~ okazujq sit; blt;dem tworzenia. 

ISTOTA CZtOWIEKA 

Cale dzielo L. Seve'a daje sit; pojqC jako komentarz do VI-tej tezy 

K. Marksa 0 L. Feuerbachu: "..:istota czlowieka to nie abstrakcja 

tkwiqca w poszczegolnej jednostee. J est ona w swej rzeczywistosci 

656


c atdk~attem stosunk6w spolecznych".5 Marks uwa1nia czl()Wiie.ka 

spod ograniczen, jakie naklada na kazdy byt tkwiqca w bycie jego 

istota - z wewnqtrz plynqca koniecznosc bycia tym, czym si~ jest. 

Zarazem poddaje on jednostk~ ludzkq istocie znajdujqcej si~ poza 

niq, istocie wyznaczonej caloksztaltem stosunk6w spolecznych, kt6ra 

nie okresla tego, czym czlowiek jest, ale to, w s t ron ~ c z ego 

sit: staje. Konkretna osobowose ludzka jest wi~c syntezq wysilku pra 

'cy (tezy) i stosunkow spolecznych (antytezy). Przemieszczenie istoty 

c7Jowieka z bytu wlasnego jednostki w dziedzin~ stosunk6w spolecznych 

jest wymownym przejawem funkcjonowania nadziei, z natury 

kt6rej wyplywa oslabianie wiary w to, czym si~ jest, a wzmacnianie 

wiary w to, czym si~ bye moze. 

Problem istoty osobowosci ludzkiej wiqze si~ z wieloma roznymi 

zagadnieniami, ale u L. Seve'a dwa pytania zdajq si~ dominowac. 

Pierwsze: czy istniejq w czlowieku stale i nienaruszalne potrzeby, 

W odniesieniu do kt6rych daloby si~ okreslie osobowosc ludzkq, jak 

to widzimy np. w psychoanalitycznych koncepcjach osobowosci ? 

I drugie: jak pojqC "istot~ istoty" czlowieka? Czy istota czlowieka 

naleZy do takiej samej kategorii istot, co istota rzeczy? Czy moze 

czlowiekowi przysluguje istota szczeg61nego typu, jaka nie przysluguje 

zadnemu innemu bytowi? Pierwsze pytanie ma charakter psychologiczny. 

Pytanie drugie jest klasycznym pytaniem filozofii. 

ZaC7lIlijmy rOd spr,aJW psycholrOgii. Seve podkreSla zdecydowanie : 

swoistq cechq potrzeby ludzkiej jest jej "niezwykla podatnose na 

rozszerzonq reprodukcj~". Pisze m. in.: "W tym sensie tendencje do 

rozszerzonej reprodukcji zrozumiec mozna bez zakladania szczeg61 

nej potrzeby, jest ona bowiem bezposrednim wyrazem og6lnych stosunk6w 

mi~dzy czlowiekiem indywidualnym i spolecznym, mi~dzy 

jednootkq a jej istotq" (s. 450). Dlatego nle ma w czlowieku zadny,ch 

zdolnosci wrodzonych, stalych i niezmiennych: "...kategorie burzuazyjnej 

koncepcji osobowosci - prymat potrzeb, wrodzona nier6wnose 

zdolnosci, przeciwienstwo przeci~tnosci i geniuszu (...) ukazujq 

SWq historycznie przemijajqcq istot~" (s. 244). Nie m a'czy to, by 

p oj ~cia zdolnosci i potrzeby byly nienaukowe i musialy bye odrzucone. 

Chodzi raczej -0 to, ze interpretacja osobowosci ludzkiej jako 

takiej poprzez poj~cie potrzeby i poj~cie zdolnosci wrodzonej nie 

odslania dostatecznie gl~bok o tajemnicy czlowieka. "Albowiem spos6b, 

w jaki potrzeby pierwotne wplywajq na rozwini~tq osobowose, 

bynajmniej nie jest pierwotny; jesli w punkcie wyjscia odegrae one 

mogly rol~ podstawowq, to dlatego, ze spoleczne uczlowieczenie nie 

ujawnilo jeszcze wszystkich swoich skutk6w" (s. 439). I dalej: "Cho 

• K. Marks, Tezy 0 Feuerbachu, w: K. Marks, F. EngelS, Dztela, t. 3, s. 7. 

657


dzi natomiast 0 to, ze 0 ile -elementarna potrzeba organiczna ma 

charakter zniewalajqcy, wewn~trzny i homeostatyczny, to rozwi n i~ta 

potrzeba ludzka - przeciwnie ~ odznacza si~ znacznym ma1'ginesem 

tolerancji nawet na dlugotrwale niezaspokojenie, zew~trzn o 

sci(! (= umiej~tnosc przyswajania sobie potrzeby innych ludzi, przyp. 

J. T.) i nieograniczODq wewn~tTznie 1'ozszerzonq reprodukcjq" (s.441). 

Pozytywnq stronq zaprzeczenia pierwotnosci potrzeb jest zaproponowana 

w dziele psychologiczna "definicja" osobowosci: osobowose 

ludzka to "calosciowy system czynnosci" (s. 331). Wchodzqc 

w dziedzin~ wlru§cirwq osobowoSci, wMaczamy w sfer~, w ktorej p a 

nuje prymat czynu przed potrzeba. czynu. Czyn spoczywa u irodla 

potrzeb. Rozszerzona reprodukcja potrzeb bierze si~ z czynu, ktory 

zawiesza istniejqce potrzeby, by dac pocza.tek nowej potrzebie. Nic 

wi~c dziwnego, ze: "ksztaltowanie czlowieka bogatego w potrzeby 

jest produkowaniem podstawowego bogactwa spolecznego" (s. 460). 

Sprawa "istoty" osobowosci odsloni si~ nam jeszcze gl~bie j , gdy 

rozwazymy drugie z postawionych na wst~pie pytaii: jak pojqC "istot~ 

istoty" czlowieka w odroznieniu od poj~cia istoty, ktorym opisujemy 

wszystkie inne byty? 

K. Marks - jesli przyja.c punkt widzenia L. Seve'a - stawia problem 

inaczej niz caly arystotelizm z Husserlem wlqcznie. 1stota 

przedmiotow pozaludzkich (rzeczy) znajduje si~ w "bycie wlasnym" 

danego przedmiotu: istota konia jest w koniu, istota stolu jest w stole. 

1stota czlowieka jest poza czlowiekiem. Mi~dzy czlowiekiem a jego 

istotq zachodzi szczegolny stosunek "przyswajania": czlowiek 

"przyswaja sobie" SWq istot~, ktorej pierwotna. siedzibq sa. stosunki 

spoleczne. 

Autor nie moze podac nam zadnej definicji istoty czlowieka. Definiowanie 

"istoty" czlowieka jest umilowanym i zarazem beznadziejnym 

zaj~ciem "abstrakcyjnego humanizmu". 1stota konkretna 

czlowieka jest niedefiniowalna. Jedynie, co mozna, to wskazac obszar, 

w ktorym czlowiek moze szukac konkretnej istoty osobowosci ludzkiej. 

Seve przenosi problem z plaszczyzny, na ktorej spotykamy 

"czlowieka ja'k.o takiego" lI1a plaszczym~ , na ktorej natrafiamy wyla.cznie 

na "osobowosc ludzka.": nie istnieje "osoba", istnieje "konkretna 

osobowosc". Czymze na tej plaszczyznie jest "istota" ? "...isto 

ta jest konkretna. logika. istnienia" (s. 378). Konkretna logika ta 10 

gilka dialelktyczna. "Ist-ota" czlowieka to logiika jego walki z antyteza. 

0 jeszcze jedna. syntez~ osobowosciowq. W walce tej czlowiek 

zarazem porzuca siebie i odnajduje siebie. "Tak wi~c istoty nie 

traktuje si~ tu jako przedmiotu ogolnego, lecz jako logik~ rozwoju 

rzeczywistego przedmiotu" (s. 376). I dalej: "Niekiedy istota, jeszcze 

w swym stadium embrionalnym, przejawia si~ na zewnqtrz w sposob 

malo znacza.cy, kiedy indziej zas, gdy osiqgn~la dojrzalosc, ujaw 

658

MARKSIZ~ A TEORIA OSOBOWOSCI 

nia si~ bezposrednio w rzeczywistosci w sposob calkowicie typowy" 

(s. 384). Tak czlowiek "przyswaja sobie" sWq istot~, zaS w sytuacji, 

w ktorej nie jest to mozliwe, czlowiek Zyje ponizej poziomu swej 

istoty. 

"Istota rczlowieka to il1ie abstra'kcja tkwiqca w poszczego1nej jednostce" 

- powiedzial Marks. Nie rna w czlowieku, jako przynalezqcej 

do jego istoty, ani zwierz~cosci jako gatunku, ani rozumnosci jako 

r6znicy specyficznej, nie rna "obrazu i podobienstwa Boga", nie rna 

niezmiennych potrzeb. Czlowiek to przede wszystkim osobowosc. 

Jako osobowosc jest "systemem czynnosci", czyli tezq dla antytezy. 

"System czynnosci" - praca, odznacza si~ szczegolnym uporz"dkowaniem, 

ktore nie pochodzi jednak z wn~trza ludzkiej "natury", 

ale z "caloksztaltu stosunkow spolecznych". Osobowosc, jako synteza, 

calq SWq konkretnq istot~ zawdzi~cza projekcji na swe nieokreslone 

wn~trze okreslonych stosunk6w spolecznych. 

J akaz jest wi~c odpowiedz Seve'a na pytanie 0 istotE: czlowieka? 

Prawd~ rzeklszy, autor odpowiada tylko na jedno pytanie: gdzie naleZy 

szukac istoty czlowieka? Przez to jednak nie odpowiada sit; jeszcze 

na pytanie, czym owa istota jest. W obawie przed popadniE;:ciem 

w "abstrakcyjny humanizm" autor po prostu przemi1czal t~ sprawE;:. 

Jakby mozna byto szukac czegos wiedzqc wylqcznie, gdzie to "co~" 

jest, nie majqc natomiast zadnego pojE;:cia 0 tym, czym to "cos" 

jest! 

Pominqwszy ten brak, jedno jest oczywiste: przedstawiona koncepcja 

czlowieka i jego istoty znajduje si~ nie tylko na antypodach 

arystotelizmu, ale takze przeciwstawia si~ wszystkim, tzw. "transcendentalistycznym" 

obrazom czlowieka, poczqwszy od E. Kanta, 

poprzez neokantystow, Husserla, do wczesnego Heideggera wlqcznie. 

Dla filozofii transcendentalnej sytuacja jest wr~cz odwrotna: to 

caJy swiat ludzkiego otoczenia, wraz z jego podzialem pracy i calq 

tego podzialu nadbudowq, jest wynikiem subiektywnej, z gl~bi swiadomosci 

ludzkiej wyplywajqcej, projekcji sensu. Czlowiek jest transcendentalnym 

zrodlem sensu. Jest poddany wylqcznie temu, czego 

sens sam ukonstytuowal. Swiat dla czlowieka to wylqcznie swiat 

sensu. Ale wlasnie jako czynnik konstytuujqcy sens swiata, jest on 

transcendensem w stosunku do swiata, kims "nie z tego swiata". 

Tworca jest zawsze kims ponad dzielem, kt6re stwarza. 

Marks pokazuje, ze rzeczywisty kierunek projekcji jest odwrotny. 

Bycie czloWiekiem, wcielajqca si~ w jednostkE: konkretna istota osobowosci 

ludzkiej, jego coraz to bardziej uspolecznione czlowieczenstwo, 

jest projekcjq "caloksztaltu stosunkow spolecznych". L. Seve 

wyciqga z tej idei Marksa ostateczne konsekwencje, wazne dla rozwijanej 

teorii osobowosci. M6wi on, ze czlowiek, nie b~dqc ani "ba 

Zq" ani "nadbudowq" spoleczenstwa, jest jego "dobudowq". "Trudno 

659


nie dostrzec, pisze, ze rzeczywiste zycie osobowosci przenikni ~ te jest 

az do gl~bi przez przedmioty tak abstrakcyjne, jak: pieniqdz, czas 

pracy, placa. Przedmioty te s~ tylko zreifikowanymi stosunkami spolecznymi, 

czyli stosunkami ludzkimi" (s. 271). Wykonywany przez 

czlowieka rodzaj pracy, praca konkretna (swobodny przejaw osobowosci) 

i praca abstrakcyjna (proste wydatkowanie sily roboczej), 

dokonuje w czlowieku podzialu na "osobowosc konkretn~" i "osobowosc 

abstrakcyj n~ " . "...fetyszyzmowi towarowemu odpowiada fetyszyzm 

funkcji psychicznych oraz samej osobowosci" (s. 497). Kapitalowi 

bogactw materialnych odpowiada "kapital zdolnosci". Ale 

najdonioslejsze dla poj ~c i a "dobudowy" jest cos innego: podstawowe 

prawo rozwoju spolecznego, prawo koniecznej zgodnosci poziomu 

sil wytworczych ze stosunkami spolecznymi, znajduje sw~ paralel~ 

w prawie r ozwoju osobowosci - prawie "koniecznej zgodnosci 

mi~dzy zdolnosciami a struktur~ wykorzystania czasu" (s. 497). 

Autor buduje specjalny diagram, pozwalajqcy na rozwini~cie topologii 

osobowosci wedlug sposobu wykorzystania przez niq jej czasuo 

Sposob ten jest dyktowany z jednej strony przez stosunki spoleczne, 

z drugiej przez r ozszerzonq reprodukcj~ potrzeb samej osobowosci. 

W sytuacjach wyzysku wzrasta rola czasu prywatnego i zaostrza 

si~ podzial mi~dzy pracq konkretnq a prac~ abstrakcyjnq. 

W sytuacjach wolnych od wyzysku praca konkretna identyfikuje 

s i~ z pracq abstrakcyjnq (por. s. 409--534). 

Calq teoriq osobowosci L. Seve'a rzqdzi pewna kluczowa zasada 

hermeneutyki: zrozumialosc 'czlowieka jest nast~p stwem zr ozumialosci 

stosunk6w spoleczno-ekonomicznych. Marksizm rozwinql w spos6b 

imponujqcy teori~ owych stosunk6w. Seve przenosi swiatla tutaj 

rozpalone w glqb osobowosci ludzkiej, aby rOzSwietlac mroki czlowieka. 

Ale takie przeniesienie swiatla ma r6wniez swoje niedogodn 

osci. Ma one sens jedynie wtedy, gdy si~ pr zyznalo, ze m i~dzy jednq 

a drugq dziedzinq badania istnieje zasadnicze podobienstwo budowy. 

Nie mozna zanurzyc swiecy do wody. 8 wiatio zapalone nad 

w odq podlega zalamujqcemu dzialaniu w ody .. Gdzie konczy si~ podobienstwo, 

konczy si~ tez mozliwosc post~pu w poznaniu. W koncepcji 

Seve'a granica ta jest wyrazna: autor nie wykracza w swych 

r ozwazaniach nad tajemnicq czlowieka poza podstawowe p oj ~ cie 

ekonomii politycznej - poj~cie "sHy wytworczej". Wszystkie jego 

odkrycia lezq na przedluzeniu tego poj ~cia. Czlowiek to szczeg6lna 

"sila wytw6rcza", k tol1a jednaik poza stosunkami spolecznymi pozostalaby 

bezplodna. Kluczowa zasada hermeneutyki Seve'a sprawila, ze 

odslaniany przez filozofi~ transcendentalnq ;wyrrniar czlowieka stat 

si~ dla niej zupelnie nieczytelny. 

660

MARKSIZM A TEORIA OSOBOWO SCI 

PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA 

WYZYSKU 

Patologia pracy oznacza patologizacj~ osobowosci lu dzkiej. P odstawOWq 

patologiq pracy jest wyzysk. U K. Marksa natrafiamy, jak 

wiadorno, na co najmniej dwa rodzaje opis6w istoty wyzysku. MIody 

Marks opisuje wyzysk w horyzoncie poj~cia alienacji: wyzysk 

to wyobcowanie czlowieka z jego istoty. Marks dojrzaly si~ga po 

naukowe poj~ ci a ekonomii politycznej: wyzysk to przywlaszczenie 

sobie przez kapitalist~ wartosci dodatkowej. L. Seve uwaza, ze pierwszy 

ty;p opisu nie jest zbyt szcz~sliwy, bowiem opiera si~ 0 poj~aie 

"czlowieka abstrakcyjnego". Pisze on: "W Ideologii niemieckiej nas 

t~puje zerwanie. z tym, co mozna nazwae polqczeniem spekulatywnej 

antropologii i abstrakcyjnego humanizmu" (s. 126). Mimo to 

wszystkie opisy wyzysku z Seve'a 8q blizsze raczej koncepcji R~kopis6w 

mlodego Marksa, niz koncepcji K apitalu. 

Doswiadczenie psychologiczne wyzysku to doswiadczenie jakiejs 

sprzecznosci (a moze przeciwieiistwa - autor nie jest w tym punkcie 

dose precyzyjny). Sprzecznose przenika w glqb osobowosci 

czlowieka i znieksztalc'1 jej spontaniczny r ozw6j (repro dukcj~ rozszerzonq). 

Wyzysk nie pojawia si~ tutaj poza obr~bem swiadomosci 

czlowieka i nie wplywa na niq jak podswiadomosc u psych o analityk6w. 

Odbija si~ on lila swiadomosci czlowieka, wypelniajqc jq r 6znymi 

formami cierpieii. 

Gdy jednak staramy si~ lepiej zrozumiec, mi~ dzy czym a czym 

rna zachodzic r zeczona sprzecznosc, widzimy, jak skqdinqd niezwykle 

interesujqca koncepcja Seve'a rozplywa si~ wsr6d wieloznacznosci. 

Znajdujemy tam co najmniej cztery odpowiedzi: 

1. Wyzysk to sprzecznose mi~dzy "praCq konkretnq" a "praCq 

abstrakcyjnq" czlowieka. Praca konkretna jest "okreslonym przejawem 

zdolnosci Zywej jednostki", praca abstrakcyjna to "proste 

wydatkowanie sHy roboczej" (s. 240, 264). Wyzysk, jak widae, rozpoczyna 

si~ wczesniej niz dopiero w chwili zaplaty za pra c~ . P o 

czqtkiem wyzysku jest moment, w kt6rym pracownik jest zmuszony 

do sprzedawania pracodawcy 8wej prostej sHy roboczej, bez 

wzgl~ du n a zdolnosci i zamilowania, jakie Sq jego osobistym bogactwem. 

Wysokosc placy jest wtedy mierzona nie potrzebami reprodukcji 

rozszerzonej, lecz wysokosciq prostej reprodukcji sil roboczych. 

2. Wyzysk to sprzecznosc mi~dzy "osobowosciq konkretnq" a "osobowosciq 

abstrakcyjnq". Odpowiedz ta lezy na linii odpowiedzi poprzedniej, 

pod warrunkiem, ze slus2lIlq jest hipoteza, iz "osobowose 

konkretna" jest prostym nast~pstwem "pracy konkretnej" a "osobowiem 

abstrakcyjna" prostym nast~pstwem "pracy abstrakcyjlllej", 

661


co wcale nie jest oczywiste. Autor mowi 0 "osobowosci zdychotomizowanej". 

Pisze: "Osobowosc konkretna jawi s i~ przede wszystkim 

jako caloksztalt czynnosci osobistych czyli mi~dzyosobniczych , 

nie wyalienowanych, b~dqcych jej swobodnym przejawem. Nie badajqc 

tu jednak nawet, jakie znami~ wycisnql na niej rozw6j historyczny, 

powiedziec mozemy, iz na mocy og6lnej reguly spoleczenstwa 

kapitalistycznego ta konkretna osobowosc odci~ta jest od pracy 

spolecznej, a podporzqdkowana zasadniczo jej wytworom, czyli 

oSdbowosci abstrakcyjnej, ktora jq osacza, :przenika, przytlacza, 

vv mniejszym lub wi~kszym stopniu dezintegruje - i to nie tylko od 

zewnqtrz, ale i od wewnqtrz" (s. 475). W przeciwienstwie do tego 

"OS


wyzysku byloby zatem posrednim potwierdzaniem w czlowieku jego 

poczucia posiadania. 

Propozycje L. Seve'a Sq niezwykle cenne, pozwalajq bowiem spojrzec 

na zjawisko wyzysku poprzez pryzmat bezposredniej ofiary wyzysku 

i odslonic w niej wszystkie anomalia, do jakich doprowadza 

czlowieka zniewolona praca. Ani w literaturze filozoficznej, ani w literaturze 

psycholog1cznej nie natrafiamy na dziela, ktore by spraw~ 

wyzysku traktowaly tak wnikliwie i rzetelnie. Propozycje Seve'a sa. 

bez wqtpienia pionierskie, gdy idzie 0 psychologi~. Mogq one stac si~ 

punktem wyjscia szerokich badan eksperymentalnych nad stru'kturq 

osobowosci wyzyskiwanej. Z racji icl-i pionierskiego charakteru nie 

nalezy si~ jednak dziwic, ze nie Sq one wolne od roznych wieloznacznosci, 

usuni~cie ktOrych jest niezb~dne, jesli broniona koncepcja 

ma dostarczac skutecznych narz~dzi do demaskowania wyzysku. 

Pojawia si~ zatem pytanie: jaki stosunek zachodzi mi~dzy wyzyskiem 

obiektywnym osobowosci a subiektywl1q swiadomoscia. wyzysku, 

ktorej obraz stara si~ odmalowac autor? Czy dychotomizacja 

osobowosci jest jedynie przypadkowq pochodnq wyzysku, czy tez 

przynalezy do jego istoty? Innymi slowy: czy zawsze, ile razy jakas 

jednostka przejawia oznaki dychotomizacji, mamy prawo uznac, 

ze padla ofiarq wyzysku? I na odwr6t: gdy ktos nie przejawia oznak 

dychotomizacji, czy znaczy to, ze wyzysk go nie dosi~gnql? Czy psychologicZil1e 

opisy wyzysku majq zastq'pic opis obie'kty.wny z Kapitalu, 

ezy jedynie go uzupelnic? A jezeli uzupelnic, to w jakim 

zakresie? 

Sprawa dychotomizacji tym bardziej wymaga dookreslen, ze przeciez 

sama dialektyczna wizja rzeczywistosci dopuszcza wizj~ czlowieka 

jako istoty gl~boko zdychotomizowanej. Jakie zatem stosunki 

zachodzq mi~dzy dialektyk,-l rozwoju czlowieka "jako takq" a dialektykq 

wyzysku? Czy moze jedna utozsamia si~ z drugq? Czy jak nie 

moze istniec wyzysk bez pracy, nie moze r6wniez istniec praca bez 

jakiegos wyzysku? Czy :raczej na ,od'Nr6t: dialektyka pracy nie ma 

nic wsp6lnego z wyzystkiem, bowiem wyzysk jest pr6bq wpro'wadzenia 

w lono dialektyki pracy zaburzenia w postaci log'iki maksymalnego 

zyslm przy minimalnym wkladzie? 

W opisach dychotomizacji osabowosci autor cz~sto odwoluje si~ 

do poj~cia "zdolnosci" a nawet poj~cia "potrzeb". Zarazem jednak 

z calq mOCq podkresla, ze nie istniejq w czlowieku zdolnosci wrodzone 

i ze wlasciwoscia. ludzkiej potrzeby jest jej podatnosc na "nieograniczonq 

reprodukcj~". Twierdzenia te nieslychanie relatywizujq 

proponowane kryterium wyr6zniania pracy wyzyskiwanej od pracy 

wyzwolonej. Co wi~cej, wystawiajq je na zbyt latwe zwyrodnienie. 

Czyz nie moze wtedy zaistniec taka sytuacja, ze jakis dostatecznie 

pot~zny kapital b~dzie dqzyl do tego, by wiese w czlowieku daw 

663


ne potrzeby, a na ich miejsce Wlpr owaOOic nowe, mO:1.Viiqc, ze dziala 

zgodnie z idell "reprodukcji rozszerzonej"? Gdzie wtedy szuka~ kryteri6w 

prawdziwego post~pu w rozwoju osobowosci? 

I jeszcze jedna uwaga: wszystkie opisy wyzysku pracy u L. Seve'a 

pomijajq elementarny fakt, ze wyzysk jest nie tylko zaburzeniem 

we wn~trzu osobowosci Iudzkiej, lecz przede wszystkim jest zaburzeniem 

stosunku czlowieka do drugiego czlowieka. Faktu tego pomijac 

nie wolno, bo inaczej narazamy si~ na blqd solipsyzmu w traktowaniu 

tego problemu. Wyzysk jest zawsze tragediq w bezposredniej 

sferze kontaktu czlowieka z czlowiekiem. Jest jednq z najbardziej 

radykalnych form zaklamania owego stosunku. J ako taki dotyka nie 

tyle obiegu towarowego, ile wprost swiata ludzkiego "ethosu", ktOrego 

cz~sciq jest nie tylko obieg towarow, lecz takZe wszelki obieg 

informacji. Poj~cie wyzysku okrojone z tresci etycznych traci wi~k 

SZq cz~sc swej sily, z jakq oddzialywuje zar6wno na uciskanych jak 

uciskajqcy'ch, pierwszych mo'bilizuj1l!c do slus;mej walki 10 wyrzwolenie, 

w drugich demaskujqc ich moraIne samozaklamanie. 

DIALEKTYKA I TRANSCENDENTAlIZM 

Rozwijajqc sWq koncepcj ~ osobowosci ludzkiej, L. Seve natrafia 

na problem, kt6ry dla niego samego stanowi trudnq do pokonania 

przeszkod~ . W jaki spos6b osobowos~ ludzka, poj~ta jako "dobudowa" 

spoleczenstwa, moze wykraczac poza caloksztalt aktualnych stosunk6w 

spolecznych, potrafi je zmieniac i projektowac siebie w innych 

kontekstach spolecznych? Jak jest mozliwe osiqgni~cie wyzwolenia? 

Jak mozna transcendowac jeden swiat w imi~ wcale nie 

marzycielskiej nadziei na inny swiat? W jaki sposob w lonie czlowieka, 

kt6ry calq sWq osobowosc zawdzi~cza caloksztaltowi realnych 

stosunk6w spolecznych moze narodzic si~ skuteczna nadzieja? 

Warunkiem nadziei jest jakis stopien transcendentalizacji. Ale tam, 

gdzie mozliwy jest jakis stopien transcendentalizacji, mozliwa jest 

tez transcendentalizacja radykalna. e zy mozliwa ona jest we wn~ 

trzu osobowosci rysowanej przez L. Seve'a? 

T. Jaroszewski, autor przedmowy do opublikowanego u nas przekladu 

pracy Seve'a, zwraca uwag~ na jedno ir6dlo trudnosci, przed 

kt6rymi stanql autor. Nie uwzgl~dnia on naIezycie innych tez Marksa 

o Feuerbachu, a zwlaszcza tezy III-ej, w kt6rej czytamy mi~dzy innymi: 

"...materialistyczna teoria, ze ludzie Sq wytworami warunk6w 

i wychowania, ze w i~c zmienieni ludzie Sq wytworami innych warunk6w 

i zmienionego wychowania, zap om ina, ze warunki Sq zmiellione 

wlasnie przez ludzi i ze sam wychowawca musi zostac wycho 

664


wany".6 Brak ten, zdaniem Jaroszewskiego, rzuiuje na calq polemik~ 

Seve'a ze strukturalistycznq koncepcjq "smierci czlowieka", ktora 

rzekomo znajduje si~ u Marksa dojrzalego. Odkrycie, ze osobowose 

ludzka jest ,;silq wytworczq", nie stanowi w sposob oczywisty jakiejs 

zdecydowanej opozycji wobec strukturalizmu. Jaroszewski dodaje 

: "Niektore tez partie polemiki z Althusserem przypominaja. 

przyslowiowy bunt na kl~czkach". (s. 26) 

Przyjrzyjmy si~ jednak blizej sytuacji impasu, w ktorym znalazla 

si~ koncepcja Seve'a. Sprobujmy znalezc odpowiedi na pytanie, jakie 

sa. moiliwosci jego przezwyci~zen ia. Czy wsrod tych mozliwosci 

nie wylania si~ r6wniez mozliwose nawiqzania inspirujqcego dialogu 

z myslq chrzescij anska. ? 

L. Seve sa.dzi, ze spoleczenstwo kapitalistyczne otwiera przed czlowiekiem 

trzy mozliwosci rozwoju osobowosci: "wzgl~dne zr6wnowazenie 

i zycie usatysfakcjonowane, dychotomizacja i zamkni~cie si~ 

w zyciu prywatnym, swiadome uzewn~trznienie i Zycie walcza.ce". 

Dodaje nadto: "tylko ta ostatnia nie redukuje osobowosci do jej statusu 

'dobudowy', daje jej natomiast, na ile to w danych warunkach 

historycznych moZliwe, szeroki dost~p do nagromadzonego dziedzictwa 

spolecznego i nawet z jego sprzecznosci czyni dynamiczny czynnik 

oporu wobec tendencji do spadku stopy post~pu". (s. 524-525) 

Autor m6wi 0 mozliwosci. Ale jaki czynnik decyduje, ze jedna z nich 

staje si~ faktem? Czym jest 6w dynamizm, kt6ry sprawia, ze czlowiek 

przekracza siebie i SWq spolecznq kondycj~? "Jedyna mozliwose 

unikni~cia o przez jednostk~ w ustroju kapitalistycznym obu tych 

l'af (dychot omizaocja i zamkni~cie w zyciu prywatnym, przyp. J. T.) 

polega na tym, ze doznajqc tych sprzecznosci, kt6rych nie jest w stanie 

zlikwidowac, znajdzie ona w sobie dose sHy, by przeciwstawic 

si~ dychotomizacji. Zb~ dne ttumaczyc, ze sila ta to nie po prostu 

'ch~e' przeciwstawienia si~, a wi~c czynnosc naleza.ca do nadbudowy 

osobowosci ; odnaleze jq mozna tylko w bazie, tzn. w szczeg61nej wadze 

pewnych czynnosci niezdychotomizowanych w ramach sposobu 

wykorzystywania czasu". (s. 519-520) 

W ten spos6b doszlismy do zr6dla. Zn6w pojawia si~ idea "sHy". 

Nie zapominamy oczywiScie, ze sila jest tutaj wpla.tana w logik~ typu 

dialektycznego. SHa dziala skokami. Skoki rozwojowe swiadczq 

o sileo Dialektyka jest dla Seve'a wylqcznie dialektykq sil: akcja tezy 

wywoluje reak cj ~ antytezy, w rezultacie otrzymujemy cos w r odzaju 

syntezy spornych sit 

Przedstawmy to sobie konkretnie lila przylkladzie czlowieka. Autor 

• K . Marks, Tezy 0 Feuer bachu, dz. cyt., S. 6. 

665


pisze: "rozw6j zdolnosci jednostki wynika przede wszystkim z przywlaszczania 

sobie przez czj:owieka sil wytwarczych". (s. 510) Co znaczq 

s~owa: "przY'\vlaszczac sobie"? Autor nic blizej na ten temat me 

m6wi. Ale z rozleglego lwntekstu mozemy ,wnosic, ze Ichodzi 0 zapan 

owanie nad silami, podporzqdkowaIrie ich sobie, zalWla dni~cie nlimi. 

Dqzqc do wladania nad silami, czlowiek dokonuje "poszerzonej reprodukcji" 

swej osobowosci. Wszelki opOr wyzwala sil~. Pelnia wyzwolonych 

sil oznacza pelni~ osobowosci. 

Czyzby heglowska dialektyka splatala si~ tu z nietzscheanskq "wo 

1q mocy"? 

Interpretacja poj~cia "przywlaszczenia" jest krzyzowym prob1emem 

rozwoju czlowieka. Otoz wydaje mi si~, ze jezeli poj~cie "przywlaszczenia" 

rna miec naprawd~ ludzki sens, musi ono bye zwiqzane 

a nawet podporzqdkowane poj~ciu odpowiedziatnosci. I 0 to prawdopodobnie 

chodzi autorowi. Nie w tym rzecz, co jest a co nie jest 

"wlasnosciq" czlowieka, ale w tym, za co czlowiek czuje si ~ lub nie 

czuje odpowiedzia1ny. Rozwoj jednostki nie po1ega bowiem na rozw 

oju w niej poczucia wlasnosci, czy n awet poczucia wladania, lecz 

n a dojrzewaniu poczucia odpowiedzialnosci. Czlowiek jest odpowiedzialny 

za cos i wobec kogos. Dzi~ki temu otwiera sip, przed czlowiekiem 

swiat wartosci. Sq wartosci, nad ktorymi czlowiek ma panowac, 

i Sq wartosci, kt6rym rna byc poddany. Dialektyka sil musi 

ustqpic przed dialektykq wartosci. 

Jezeli zgodzimy si~ na t~ poprawk~ mysli Seve'a, inne jego koncepcje 

stanq si~ dla nas bardziej zrozumiale i blizsze akceptacji. To 

wlasnie poczucie odpowiedzialnosci a nie zadne inne wyzwala czlowieka 

z "zycia prywatnego", popycha do przezwyci~zenia dychotomizacji 

i do podj~cia walki 0 zniesienie wyzysku pracy. Poczucic 

odpowiedzialnosci a nie sarno "przywlaszczenie sobie sil" , jest zrod 

}em rozwini~tych osobowosci "w czolowym aktywie ruchu robotniczego" 

(s. 524), kt6rymi autor tak si~ zachwyca. Poczucie odpowiedzialnosci 

moze istniec tam, gdzie nie rna potrzeby "przywlaszczania 

". Mogq tez zachodzic sytuacje, gdy swiadomosc "przywlaszczenia" 

nie pociqga za sobq poczucia odpowiedzialnosci. Bywajq nieodpowiedzialni 

wlasciciele i wyrobnicy pelni poczucia odpowiedzialnosci. 

Autor uzywa termilIlu wysoce wielo:zmacznego. Przywlaszczanie 

i poczucie odpowiedzialnosci to dwa zjawiska r6znego rz~du. 

Czyrnze jest poczucie odpowiedzialnosci? Jest ono integralnq czp, 

sciq ludzkiej swiadomosci moralnej. Moralna swiadomosc czlowieka 

r ozposciera si~ w nim gl~biej ni2: swiadomosc sHy i swiadomosc mozliwosci 

dzialania. Ona jest tym czynnikiem, ktory kazdej sile i kazdemu 

dzialaniu nadaje kierunek i sens. 

Odpowiedzialnosc za wyzwolenie pracy jest zjawiskiem zakorzenionym 

w sferze moralnej. Stanowi ona dialektycznq syntez~ prze 

666


ciwi~rurtw : .odpowiedziialnosci wylqczrue za swe sprawy pry,watne 

i zrezygnowanego pozbycia siE; wszelkiej odpowledzialnosci. Pier·wsze 

i drugie r6wniez posiada charakter moralny. Odpowiedzialnosc 

jako taka odnosi czlowieka do swiata i zarazem do niego samego: 

jestem odpowiedzialny za cos i zarazem jestem odpowiedzialny za 

siebie, za wlasnq odpowiedzialnosc. Zycie "prywatne" polega na tym, 

ze czlowiek troszczy siE; wylqcznie 0 wartosci wazne dla niego. Zarazem 

wyrasta one z milczqcego uznania, ze tylko osobista moralnosc 

ma jakies znaczenie dla czlowieka. Zycie "walczqce" realizuje wartosci 

wazne dla kazdego i zarazem wyrasta z cichego uznania, ze naprawdE; 

znaczqca jest taka moralnosc, kt6ra rna sens spoleczny. Wyb6r 

okreslonej wartosci, okreslonego ukladu wartosci, okreslonego 

ethosu, jest zarazem wyborem okreslonej moralnosci. Wybierajqc 

okreslonq moralnosc, wybieramy jeden z kierunk6w tworzenia siebie. 

Praca kftztaltuje czlowieka. Swiadomooc przywlaszczania takze. 

Ale naprawdE; ksztaltuje go dopiero wtedy, gdy czlowiek wybiera 

dla jednej i drugiej okreslony sens, to znaczy, gdy wprowadza jq 

w swiat swego ethosu. 

C6Z wynika z tych twierdzen? 

Wynika to, ze specyficznie ludzka dialektyka, dialektyka rzqdzqca 

ludzkim rozwojem, nie jest dialektykq sil, lecz dialektykq wartosci. 

Rzeczywistym tworzywem, z kt6rego buduje siE; czlowiek, jest nie 

sila materii, lecz wartosci, kt6re nadajq sHorn materii kierunek 

i sens. Syntezq dwu przeciwstawnych sobie wartosci nie jest nowy 

stopien sUy, lecz nowa jakosc rnoraLna. I nie rna tutaj przedzialu na 

istotE; istniejqcq poza czlowiekiem i lstotE; istniejqcq w czlowieku. 

Tstota czlowieka jest zarazem w !I1~m, jak poza rum: poza nim, jal].m 

wartosc, ku kt6rej czlowiek zmierza, w nim - jako jego osobista 

moralnosc. 

Gl6wnym brakiem ksiqzki Seve'a jest sprowadzanie dialektyki 

wartosci do dialektyki sit Tym samym odrywa on calq koncepcj E; 

czlowieka od jej pra-ir6dla, jakim u Marksa bylo fundamentalne 

doswiadczenie godnosci ethosu pracy. Seve k rytykuje strukturalizm, 

padajqc zarazem jego ofiarq. Tam gdzie oczekiwalibysmy od !I1iego 

swiadectwa dialeMyce wartosci, otrzymujemy wizjE; struktur, w kt6 

rych punktami wE;zlowymi Sq sily. Marksizm Seve'a, podobnie jak 

marksizm strukturalist6w, stal siE; zwyczajnie amoralny. 

Stqd klopoty z transcendentalizacjq. 

Problemem istotnym czlowieka jako egzystencji moralnej nie jest 

pytanie, jak jest mozliwa transcendentalizacja swiata. Czlowiek wykracza 

poza swiat aktualny - i to wykracza calym swoim bytern, 

a nie myslq tylko lub wyobrazniq - gdy odkrywa, ze zostal wtrqcony 

w sytuacj~ moralnego "sponiewierania". Gdy np. uswiadomi 

sobie: "oklamano mnie", "oszukano mnie", "zostalem wyzyskany". 

667

JCZEF TISCH NER 

W t ym momencie daje 0 sobie znac z calq silq pierwotna dialektyka 

czucia wartosci: trzeba wyjsc ze stanu "sponiewierania". Transcendentalizacja 

wylania si~ w czlowieku jako dialektyczne a priori, 

kt6re kaze mu szukac wartosci pozytywnej, ilekroe dotknie go wartose 

n egatywna. Ow e, otwierajqce si~ w artosci, "a pr1ori" organizuje 

czlowiekowi jego swiat, zanim swiat zacznie organizowae czlowieka. 

Problemem istotnym nie jest wi~c pytanie, jak jest mozliwa transcendentalizacja 

swiata, ale jak jest mozliwa, spotykana niekiedy 

wsr6d ludzi, bezwarunkowa akceptacja swiata klamstwa i 8wiata 

wyzysku. J akie sHy i jakie wyobrazenia Sq wladne sprawic, ze gdowiek 

w milczeniu przyjmuje swe sponiewieranie? Dlaczego tak pr~dko 

godzi si~ na "prywatyzacj~" zycia, skoro jest ona dla niego prawdziwym 

upadkiem? Dlaczego cierpliwie znosi SWq dychotomiza cj ~ ? 

Wydaje mi si ~, ze L. Seve calq t~ spraw~ stawia na glowie. 

W scislym zwiqzku z tym zagadnieniem pozostaje spraWl! religii. 

Ateizm rewolucyjny, jak pami~tamy, neguje Boga, aby wydobyc 

z czlowieka jeden wi~cej kwant sHy potrzebnej do przebudowy 

swiata. Ale problem przebudowy swiata nie jest li tylko problemem 

sHy. J est to zarazem problem zdolnosci transcendowania - umiej~tnos 

ci wh:l~·nia tego, 00 jest;w swietle tego, co bye powinno a nast~pnie 

w swietle tego, co bye moze. Transcendowanie jest podstawowym 

zr6dlem i warunkiem mocy, koora przeczuwajqc jutro, zarazem 

jutro przywoluje. Przebudowa swiata wymaga nie tylko koncentracji 

sil, ale r6wniez swiatel nadziei. Bye moze logika dialektyki 

sil postuluje zniesienie Boga-Mocy jako antytezy czlowieka. Ale 

zniesienie Boga-Mocy to jeszcze nie koniec dialektyki. Z popio16w 

poj~cia m ocy powstaje nowa "jakosc" - poj~cie §wiatla, kt6re jest 

bardziej podstawowe niz moc i kt6re... "oswieca kazdego, na ten 

swiat przychodzqcego". Swiatlo, kt6re pozwala widziec, choe sarno 

jest niewidzialne, sprawia, ze czlowiek odr6znia dobro od zl~ i w ten 

spos6b przygotowuje w nim jego nadziej~. To z niej bierze si~ wszelka 

sensowna krytyka swiata. 

W tym krzyzowym punkcie powstaje perspektywa rzetelnego dialogu 

mi~dzy marksizmem a chrzescijanstwem. Dialog rzetelny to taki 

dialog, w kt6rym przejawia si~ dialektyka koncepcji zr6dlowej, zatem 

dialog zarazem uznajqcy racj~ drugiego, jak poddajqcy krytyce 

OWq ra cj~. Nie chodzi ° stwarzanie intelektualnej sielanki. Chodzi 

raczej ° to, by niewczesnymi decyzjami nie przecinae dialektyki 

owego trudnego ruchu umyslowego, poprzez ktory spelnia si~ w czlowieku 

jedna z najwazniejszych jego nadziei - nadziei na prawd~. 

J6zef Tischner 

668

CHARLES B!RCH 

STWORZENIE, TECHNIKA 

I PRZETRWANIE LUDZKOSCI 

" ...napelniajcie Ziemi~" 

Pod rysunkiem usilujqcym podsumowac dose m~tne opinie na 

temat przyrostu ludnosci, wyczerpywania s i~ zasob6w i pogarszania 

si~ stanu srodowiska oraz pogl~b iania ub6stwa na swiecie, przeczytalem 

podpis: "Z czasem zabraknie nam zywnosci do jedzenia, 

opalu by si~ ogrzac, a takze powietrza do oddychania... musimy sit; 

do tego przyzwyczaic." Zapewne cos w tym rodzaju powtarzal sobie 

brontozaurus zmierzajqc ku zagladzie. Jego problem polegal na niezdolnosci 

do przystosowania. Nasza techniczna cywilizacja jest brontozaurem 

calkowicie nieprzystosowanym do tego, czego wymaga 

przetrwarue. JeSli rue uczynimy jej tbardziej przystosowanq, wszyscy 

p6jdziemy sladem brontozaur6w. 

Na ws t~pie musz~ wyjasnic, co rozumiem przez zagrozenie przetrwania. 

Brontozaury nie wygin~ly z dnia na dzien - przeciwnie. 

Przeiywaly one stopniowy upadek jakosci zycia przez tysiqclecia. 

Jedna za drugq wymieraly cale ich populacje, az wreszcie zakonczyl 

zycie ostatni osobnik. W tym tez sensie m6wi~ 0 zagrozeniu przetrwania 

czlowieka na ziemi. Zagrozenie to przejawia si~ juz w postaci 

pogarszania si~ jakosci zycia. Proces t en rabejmuje wielkie odlamy 

ludzkosci, przy czym najbardziej cierpiq najuboZsi. Cale populacje 

Sq zagrozone w swym istnieniu. Ostatecznym kresem Itego procesu 

moze bye wyg aS ni~ cie rasy ludzkiej.1 

Mam zamiar wykazae, ze ziemia nie jes.t juz w stanie utrzymac 

tego typu spoleczenstwa, jakie na jej powierzchni budujemy przy 

Protesor Charles B1rch jest wykladow.!q blologti 1 lderown1k1em Wydzlalu 

Biologii n a Uniwersytec!e Sydney (Australia). Zamleszczamy tekst odczytu wygloszonego 

przez nlego na p osiedzenlu plenarnym Zgr omadzenla o g6lnego Smatowej 

Rady Kosciol6w w Nairobi, (listopad 1975). 

1 Sprawozdanie Komisji do spraw uczestnlctwa KoSciol6w w r ozwoju na posiedzeniu 

Komitetu Centralnego SRK, slerp1en 1974, tekst zamleszczony w Studll 

Encounter t. 10, nr 4, 1974. 

669

CHARLES BIRCH 

pomocy nauki i techniki. Spoleczenstwo to ma wbudowane pewne 

cechy prowadzqce do autodestrukcji. "Liczenie we wszystkim na 

technik~ jest zbyt niebezpieczne - pisze Kenneth Galbraith - moze 

to nas kosztowac zycie".2 Powstaje pytanie, czy potrafimy opanowac 

samych siebie i technik~, jakq stworzylismy. Nie bt;1dqc pewny odpowiedzi 

na nie, nie mogt;1 przesqdzic, czy na dluzszq mett;1 nasza technika 

i nasza nauka okaze sit;1 czystym zyskiem dla ludzkosci jako 

calosci. Dzit;1ki nauce i technice okreslona mniejszosc w obr~bie 

ludzkiego gatunku juz osiqgnt;1la zaspokojenie potrzeb, a los wszystkich 

ludzi ewentualnie moglby tez ulec znacznej poprawie, jak to 

sprobujt;1 w dalszym ciqgu wykazae. Ale kulturalne, ekologiczne 

i w ogole ludzkie koszty nauki i techniki, jakie ludzkosc poniosla 

byly ogromne i podobnie jak korzysci - podzielone nierowno. W naszym 

sposobie Zycia na ziemi jest cos fundamentalnie nie do przyjp,cia. 

Ksit;1ga Rodzaju (w. 28) zawiera trzy dyrektywy - pierwsza to 

"bqdicie plodni, mnozcie sit;1". To uczynilismy. Druga nakazuje czIowiekowi 

"zapanowac nad rybami w morzu i ptakami w powietrzu 

i wszystkimi zywymi stworzeniami na ziemi". Nauka i technika Sq 

mocno zaawansowane na drodze do tego celu. Ale trzecia dyrektywa 

jest wezwaniem do "napelniania ziemi", czyli do odnawiania jej 

zasobow. Tego nie uczynilismy. 

Jesli swiat ma utrzymac przy Zyciu obecne cztery miliardy mieszkanc6w 

i ponadto nowych ludzi, ktorzy sit;1 narodzq, to ten swiat 

musi bye OSZCZE:dzOO1y, uratowany, zachowany na przyszl-ose. Ale czy 

jestesmy gotowi zaplacic cent;1 odkupienia ziemi - cent;1, kt6ra oznacza 

rewolucyjnq zmian~ wartosci, sty16w Zycia, celow gospodarczych 

i politycznych, a nawet samej natury uprawianej przez nas nauki 

i techniki? Czy tez przeciwnie - nadal kontynuowac ~dziemy 

faustowski uklad: dzis podroz, zaplata pozniej? Dla nas podr6z 

b~dzie niestety krotka. Czas zaplaty juz nadszedl. 

ZAGRotENIE PRZETRWANIA 

Swiat jest jak "Ti'tanic" przed zder,zeniem. G6ra lodowa jest widoczna 

Ina kursie. Obserwujemy ,pogarszanie si~ stanu srodowiska przez 

wyczerpywanie si~ zasob6w i nasilanie si~ skazet'l, a co za tym 

idzie - spadek jakosci Zycia. To jest widoczny wierzcholek; ukrytq 

mas~ g6ry lodowej tworzq struktury spoleczne, polityczne i ekonomiczne 

oraz duchowe zamieszanie i zagubienie wewn~trzne w kwestii 

celu i sensu zycia. 

670 

I J. Kenneth Galbraith, Thll New IndustrIaL State, London, 1'967, S. 8.

STWORZENIE, TECHNIKA I PRZETRWANIE LUDZKOSCI 

Tylko zmiana kursu moze zapobiec katastrofie. Przyw6dcy polityczni 

i ekonomiSci uwijajq si~ na pokladzie, lecz kierunek, w jakim 

statekzmierza, pozostaje ruezmiendony. TechnologolWie - optymiSci 

spodziewajq si~ , ze codzienne drobne zwyci~stwa utrzymajq kryzys 

w bezpiecznej odleglosci. Ale Sq problemy, kt6rych nauka i technika 

nie potrafi rozwiqzae. Musimy liczye si~ z calq grozqcq nam 

g6rq lodoWq; rue tylko z jej widocznym wierzcholkiem, lecz i z ogromnq 

ukrytq podstawq. 

ZaangazQwanie w t~ prd,blernatyk~ - talk naukowq, jak i gospodar 

CZq i politycznq - stale wykazywane przez Swiatowq Rad~ Koscio 

16w stanowi cenny bodziec dla mnie i dla koleg6w naukowc6w. 

Mamy nadziej~, ze Rada nie zrezygnuje ze swych wysilk6w po kilku 

wst~pnych latach. Wiele jest do zrobienia, nim Koscioly b~dq rnogly 

dowiese, ze powaznie podchodzq do problem6w, jakie w tej dziedzinie 

przed lIlami stojq.s 

Jako przy;rodnik wi~cej wiern 0 widocznej cz~sci gory lodowej 

i () tym chc~ m6wie najpierw. 

G6ra ta rna pi~e wierzcholk6w - pi~e fizycznych zagrozen rzuca 

CHARLES BIRCH 

He zywnoSci moze jeszcze dac ziemia. Ale wiemy, ze w roku 1975 

trzysta milion6w ludzi musialo si«: zadowolic zaledwie 2/3 minimum 

bialkowego. Sq podstawy do obaw, ze w roku 2010 ludzi w tej 

sytuacji ~dzie millard. 6 Swiatowe polowy ryb osiqgn~ly maksimurn 

w roku 1970 i odte,d stale spadaje,. Eksperci sqdze" ze spadek ten 

spowodowany jest przez nadmierne polowy i zatrucie w6d. 7 Zywnosc 

jest tez bardzo nierowno podzielona. Gdyby podzial byl sprawiedliwszy, 

wszyscy miellbysmy dose pozywienia zgodnie z postulatarni 

dietetyki. Jednq z najbardziej bolesnych nier6wnosci jest "drenaz 

bialka", jego odplyw z kraj6w ubogich do krajow zamoznych, nawet 

kosztem wyniszczaje,cego glodu w tych pierwszych. 8 Na przyklad 

doroczne sprawozdanie Banku Swiatowego dowodzi, ze podczas gdy 

spoZycie krajowe w Mall spadlo 0 dwie trzecie podczas suszy w latach 

1967-1973, w tym samym czasie wzr6s1 eksport zywnosci z tego 

kraju, a mialIl~wicie ~port orzeszk6w ziemnych. Nie wlemy w pelni, 

jakie Sq zasoby ziemi w zakresie pallw kopalnych i minera16w, ale 

wiemy, ze swiat juz odczuwa brak benzyny, a calkowite zuZycie 

energii w swiecie podwajalo si~ co 11 lat 9; dziesi~e najbardziej 

uprzemyslowionych kraj6w p ochlania 75 'Pl'Ocent wy·twarzanej energil, 

iW tyro same Stmy Zjednoczone az 35 pr,acent. 10 Nie wiemy, skqd 

wezmiemy energi~ potrzebnq by utrzyrnac pO~Zne tempo wzrostu 

spoZycia. Zdania ekspert6w Sq tu podzielone: nie jest pewne, czy 

rozsqdnq jest rzecze, tworzenie dalszych elektrowni jqdrowych, nim 

rozwiqzany zostanie problem zabezpieczenia przed sabotazem i kradziezq 

oraz problem przechowywania radioaktywnych odpad6w przez 

cale tysiqc1ecia.ll Wielu z nas sqdzi, ze rozbudowa urza,dzen ja,drowych 

przed rozwiqzaniem tych problem6w to chwytanie za ogon 

niesmiertelnego tygrysa. P.r~ dzej czy pomiej nasz chwyt oslabnie, 

a rezultat b~dzie smiertelny dla nas. Ponadto swiat bogaty juz obecnie 

wytwarza wi~cej energii niz potrafi rozsa,dnie zuzyc. Zachodzi 

tu dzikie marnotrawstwo. Pewne nowsze badania wskazujq, ze polityka 

zerowego wzrostu spozycia energii bylaby calkiem realna 

• Hans Linnemann, F ood for a Dou bling Popul ation. Prelimi nar y Report t o the 

Club of Rome, June 1975. 

7 1973 Year B ook Of Fisheries Stati stics, oraz p6Zn iejsze sprawozdania. Rzym, 

FAa , 1973. 

• J. C . Abbott, The Efficient Use Of WorLd Protein Supp!!es, w: FAD Monthly 

Bu!1eti n Of AgricuLtur al Economics and Stat';sties, Vol. 21, No 6, 1972. 

• A Time to Choose. Energy Policy Project oj the Ford Foundation. New 

York, Wiley 1975. 

11 Earl Cook, T he Fl ow of Energy i n Industr ial Society , w: Scientific A merican, 

t. 2.24 Nr 3, 1971, S. 135. ' 

11 P or. N uclear H earing: F a ctn g u p t o Nucl ear Power w : AntiCipation n r 20, 

!\.lay 1975 oraz Report on N u clear Energy w: A ntictpat ion nr 21, Octob e r 1975. 

672

STWORZENIE. TECHNIKA I PRZETRWANIE LUDZKOSCI 

w SWleCle bogatym.1! Moglaby si~ ona przyczynie do poprawy jakosci 

zycia swiata bogatego i zarazem do wi~kszego udzialu biednych 

w wykorzystaniu istniej!\cych zasob6w. 

Nie w iemy, He jeszcze skaZen ziemia m oZe zniese, nim koniecme 

cykle ekologiczne zostanq rozbite. Wiemy, ze suma skazen podwaja 

sit: co 14 lat 13 i ze jest hrranica zdolnosci pochlaniania skaien. 

Niemal polowa uczonych i tech-nd:k6w uiyiWa swych kwalifiikacji 

dla ce16w wojskowych.14 Wyda1lki na zbl'ojenia w krajach rozwijajqcych 

s:i~ podwajajq ,si~ co szesc lat.15 Dla calego swiata wyn'OSZq 

one teraz okolo 300 miliard6w do1ar6w (wedlug sprawoz

CHARLES BIRCH 

Kazdy z czynnik6w jest wazny. 1m wi~cej ludzi, im wyisze spozycie, 

im wi~ksze zniszczenie - tym wi~ksze oddzialywanie negatywne. 

Zaludnienie podwoi si~ w nast~pnych 35 latach. Konsumpcja 

wielu element6w - jaik np. ener:gii - podwajala si~ 00 okolo 10 lat. 

Skazenie podwoHo si~ po 14 latach. W rezultacie negatywne oddzialywanie 

czlowieka na srodowisko stale rosnie. Ten wzrost nie moze 

trwae dalej bez niezwykle powaznych konsekwencji dla ludzkosci 

i dla calego stworzenia. 

Wiem, ze stwierdzajqc to ryzykuj~ niezadowolenie ludzi i;yjqcych 

w swiecie ubogim, poniewaz usiluj~ zamknqc caly swiat w jednym 

r6wnaniu zuzycia srodowiska. Zdaj~ sobie spraw~ z mozliwych zastrzezeii, 

zwlaszcza zas z obiekcji tych, co widzq w tym spisek bogatego 

swiata pragnqcego obnizye stop~ wzrostu w krajach ubogich. 

Ale przeciez stawiam spraw~ zupelnie odwrotnie: jestem przeswiadczony, 

ze kl'aje ubogie b~dq mogly rozwinqC: si~ prawidlowo 

tylko pod warunkiem, ze kraje bogate zredukujq sw6j wklad w bilans 

rosnqcego oddzialywania czlowieka na srodowisko. To oznacza 

program swego rodzaju "od-rozwoju" (de-development) gospodarki 

kraj6w bogatych. Bogacze mUSZq odtqd zye w wi~kszej prostocie, 

przyjqc pewne ograniczenia, aby biedni mogli w og6le i;ye dalej. 

Swiat nie jest sprawiedliwy. Zgodnie z kryteriami sprawiedliwosei 

kazdy kraj jest rozwini~ty nadmiernie, jesli jego stopa i;yciowa przekracza 

to, co swiat bylby zdolny zapewnic wszystkim. To jest l'ewolucyjne 

poj~cie etyczne. Byloby glupotq przypuszczae, ze swillt 

o obecnych strukturach kiedykolwiek dojdzie do takiego podzialu 

d6bl'. K'l'aje 0 wie'lkich zasobach a zwla:szcza te, M6re w dodatku 

dysponujq wysokq teelmilkq, b~dq w przyszlosci ogromnymi ~ami. 

Pot~g'i tej uzyjq, by zdobye sH~ jeszcze wi~kszq. Swiat sprawiedliwy 

zaklada zmian~ me tylko w zakresie cel6w stawianych sobie 

przez narody, lecz takie zm'ian~ struktur mi~dzyna[!odowego porv.qdku 

gospodarczego. Podcms gdy pod wplywem kraj6w rozwijajqcych 

si~ swiat zaczyna wy;pracowylWae dragi dojscia do takiego porzqdku, 

naszym obowiq~iem jest wypracowywac strategie, kt6re pozw.olilyby 

WYWirZee nadisk namraje posiadajqce zasoby, aby zechcialy uzywac 

ich w sp;os6b ~odny z dobrem calej luruJkosci. Nie wiem, jakie 

to mogq bye stra'tegie. Wiem tylka, ze jeSH ieh ni.e wytllajdziemy, 

przysz!oSe ubogiego sWliata b~dzie wyiglqdae bar'dzo poIluro. 

R6wnanie negatywnego oddzialywania wskazuje ponadto, ze kraje 

rozwijajqce si~ rozpaczliwie potrzebujq lepszego modelu rozwoju, 

modelu bardziej sprawiedliwego i mniej nacechowanego marnotrawstwem 

niz model obecnie obowiqzujqcy w swiecie bogatym. 

Ogromne problemy, wobec jakich staje dzis Japonia, Sq konsekwencjq 

slepego nasladowania zachodniego wzoru. 

Wreszcie - po trzecie - r6wnanie negatywnego oddzialywania 

674

STWORZENIE. TeCHNIKA I PRZETRWANIE LUDZKOSCI 

zwraca uwag~ na fakt, iz kazda proba osiqgni~cia rozwoju musi bye 

podj~ta jednoczesnie na trzech frontach: ludnosciowynt, konsumpcyjnym 

i ochrony srodowiska. Na przyklad samo ograniczenie przyrostu 

ludnosci nie przyniesie rozwoju, ale bez niego szanse rozwoju 

Sq 0 wiele mniejsze. Docenia to Chinska Republika Ludowa 16, 

podejmujqc skuteczne kroki podobnie jak rzqdy kilku innych krajow 

rozwijajqcych si~ np. Indii, Indonezji i Egiptu, oraz wielu krajow 

rozwini~tych 17. Jednakze wiele rzqdow prowadzi polityk~ ludnosciowq, 

ktora moze tylko zaostrzye problem ubostwa. 

DWUZNACZNA PRZVSZlOSC TECHNIKI 

Mam zamia~' wgryzc si~ teraz niece glE:biej w OWq gorE: lodowq, 

aby ukazac powiqzania pomi~dzy fizycznymi zagrozeniami ludzkiego 

gatunku a korzeniami obecnego kryzysu. Niekt6re z nich Sq wyraine 

i znane, inne dostrzegamy tylko mgliScie. 

Oba swiaty, bogaty i biedny, nie mogq si~ obejsc bez techniki. 

AJ e tez oba nie umiejq si~ z niq obchodzie. Kraje ubogie Sq zafascynowane 

silq techniki. Od strony politycznej widzq, iz sila krajow 

bogatych opiera si~ na ich technicznych osiqgni~ciach i oczywiscie 

muszq ubiegae siE: 0 udzial w tej pot~dze. Potrzeba im wi~cej techniki. 

Ale zarazem nie widzimy jasno, jaki rodzaj nauki, techniki i zarzqdzania 

moze naprawd~ przyniese dobrobyt ubogim. Proby czynione 

w latach szescdziesiqtych, tzw. dekadzie rozwoju, sprawily, 

ze byl to okres niepowodzen. Swiat bogaty zzyl si~ z technikq podporzqdkowanq 

poj~ciu post~pu polegajqcego na nieograniczonym 

wzroScie produkcji i spoiycia d6br. W istocie obecnie jakosc iycia 

w krajach bogatych pogarsza si~ wraz ze wzrostem spoiycia. Nie 

wiemy, jak sklonic bogate narody do zredukowania ekonomicznego 

wzrostu i mnozenia produkcji dobr materialnych, i jaki typ porZqdku 

gospodarczego moze sprawic, aby ta redukcja rozwoju bogatych 

przyczynila siE: do rozwoju biednych. 

Nauka i technika w sluzbie nieograniczonego wzrostu moze przez 

" Dwadziescia lat temu ludnosc Chin rosla w tempie 3 proeent rocznie (czas 

podwajania 24 lata). Obeenie sprawozdanla gl0SZ'!, it procent wynosi 1,7 procent 

roeznie (czas podwajanla 40 lat). Spadek nastElPuje tak szybko, 1:1: Chiny mog,! stac 

siE; plerwszym krajem rozwijaj'!eym siEl, kt6ry dOjdzie do 1 procentu przyrostu ludnose1. 

Por. N. Myers, Of All Things People are the Most Precious, w: New ScIentist 

t. 65, nr 931, 1975 s. 56-{i9, a takze The Zg75 World Population Data Shllet, New 

York, P opulation Referende B u reau. 

17 Population POliCy, Socta! Justice and QuaUty of Life, Stt!dll Encounter t. 9, 

Ol' 4, 1m. 

675

CHARLES BIRCH 

jakis jeszcze czas nie doprowadzic do definitywnej k1~ ski, ale wiedzie 

nas ona do raju szalenc6w, w sytuacj ~ bye moze bez wYjscia. 

Liczqc slepo na technik~ mozemy dac si~ zlapae w technicznq pulapk~. 

Dzialae tak, jakby lekarstwem na chorob~ techniki bylo 

pomnazanie tej samej techniki, to isc za zaczarowanym fletem entuzjast6w 

- az po zaglad~. Nauka i technika rue zawsze b~dq 

zdolne dokonae cudu technicz:nego w ostatniej rn:irrlucie przed kl~skq 

- techniczny krolik moze nie wyskoczye z kapelusza. Pokladac 

ostatecznq wiar~ w nauce i technice, liczye, ze jakos zapewniq one 

przyszlosc to poddac si~ magicznej nadziei na wzor wyznawc6w religii 

"cargo". Zywnose, energia i inne zasoby mogq nie nadejsc 

magiczni dostarczyciele mogq nie przybyc. A ponadto techniczne 

kroliki nowoczesnego typu zdajq si~ stwarzac wi~cej problemow nii 

potrafiq rozwiqzae - Sq obzartuchami 0 ogromnych apetytach i produkujq 

obfite, szkodliwe odchody. 

Trzeba sobie zdawae spraw~ z tego, kto kontroluje technik ~, poniewaz 

ten, kto jq rna pod kontrolq, panuje takze [lad rozwojem. 

Wielkie wielonarodowe korporacje dysponujq jednq sz6stq swiatowej 

produkcji 18. Panstwa narodowe nie Sq jedynymi pot~gami 

i ksi~stwami tego swiata. Roczne obroty pi~ciu najwi~kszych kompanii 

naftowych razem wzi~te przekraczajq roczny narodowy produkt 

kazdego z wyjqtkiem czterech panstw swiata. 19 Wielonarodowe 

korporacje podnoszq SWq produkcj~, tak w swiecie rozwini~tym 

jak i rozwijajqcym si~ , lecz ich wytwory zwykle przeznaczone Sq dla 

bogatych, ktorzy mogq sobie pozwolic na ich nabycie, a nie dla ubogich. 

Chodzi 0 laskotanie podniebienia bogatych, a nie 0 napelnienie 

brzuch6w ubogich. Bardzo latwo krytykowae wie1kie korporacje. 

Ale nie tak latwo wytIlalezc i zbudowac alterna:tyw~. 

Jaka jest rola Koscio16w w tej walce 0 przyszlosc, tak dwuznacznie 

ksztaltowanq przez technik~? Byloby calkowitym nieporozumieniem 

zachowywae si~ tak, jakby istniala osobna, wlasciwa im plaszczyzna, 

zwana duchowq, a obok niej jakaS inna, doczesna, ktOrq 

mogq pozostawic innym. To prowadzi do falszywego przekonania, 

ze wszystko, co jest d o zrobienia, to zmieniac ludzi, a juz ci przemienieni 

ludzie zmieniq swiat. To si~ nie powiocilo. J eZeli zycie 

w wielkiej fabryce dehumanizuje, to trzeba zmieniC wlasnie fabryk~ 

. Odkupienie ludzi musi bye odkupieniem swiata, w kt6rym zyjq. 

Kajdany wiqzqce ludzi na calym swiecie Sq zarowno gospodarczej, 

politycznej i technicznej, jak i duchowej natury. Walka 0 wy- 

Ii Dennis C. Pirages, P aul R. Ehrlich, A rk II. Sociat Response to Envlronmentat 

Impera.ttves, Reading, Freeman 1974, s. 234. 

11 WilBon Clark , Energy fOT Survival: the Atternatlve to Extinction, Ontario. 

Anchor Books, 8. 128. 

676


zwolenie jest walkll 0 wyzwolenie gospodarcze, polityczne, ekologiczne 

i duchowe. Koscioly muszq bye calkowicie zaangazowane 

w tt;: walkt;: ; miesci sit;: w tym takze zakwestionowanie wlasnego powi8,zania 

ze spoleczenstwem zdominowanym pr zez technikt;:. Rysowanie 

linii pomi~ dzy rzeczami nalezqcyroi do cesarza i nalez8,cymi 

do Boga jest formq tch6rzliwej rezygnacji. Wlasciwosciq cesarza Sq 

tylko jego podle machinacje. 

POWSZECHNA ODPOWIEDZIALNOSC 

EKOLOGICZNA 

Nikt nie zna zarysu nowego porz8,dku swiata zapewniajqcego sprawiedliwose 

i przetrwanie. Nikt sit;: tez nie spodziewa, ze go nakresli 

zwykly uczony-przyrodnik. Niemniej to wlasnie przyrodnicy powinoni 

wskazac pewne ist otne elementy, kt6re wszystkie programy m u 

szq brae pod uw agt;: niezaleZn.ie od przeslanek p olitycznych. Wi~kszose 

ludzi nie zdaje sobie sprawy, ze spoleczenstwo zorganizowane 

na dotychczasowych zasadach nie moze trwae wiecznie. Nie chodzi 

o to, ze upadnq poszczeg61ne struktury spoleczne. Sarno zycie jest 

zagrozone - zarowno jego jakosc, jak i samo przetrwanie. R6wnie 

realna jest grozba samounicestwienia. Celem min imalnym jest usuni~cie 

grozby zniszczenia i pogorszenia jakosci zycia mieszkancow 

ziemi, zwlaszcza najubozszych. A wit;:c pierwszym wymaganiem spo 

Ieczenstwa globalnego jest tak sit;: zorganizowae, by zycie czlowieka 

i innych stworzen, od kt6rych ludzkie zycie zaleZy, mogio si~ utrzymac 

na stale na powierzchni ziemi. Drugie wymaganie to utrzymanie 

jakosci zycia pozwalajqcej wszystkim na zycie w pelni ludzkie. 

Spoleczenstwo tak zorganizowane, iz moze urzeczyV{istnie oba 

te cele nazwiemy trwalym spoleczenstwem globalnym (sustainable 

global society) w przeciwiellstwie do obecnego spoleczenstwa, kt6 

rego nie da si~ trw ale utrzymae. W poj~ciu takiego spoleczenstwa 

nie rna nic nowego dla przyrodnika. Przez miliony lat zycie na ziemi 

rozwijalo si ~ w trwalych spolecznoSciach. No i c6z z tego? - powiecie. 

Dla innych moze to nie bye jasne, ale dla mnie jest rzeczq 

oczywistq, ze powinnismy cos wiedziee 0 swiecie, w kt6rym zyjemy 

i 0 tyro, co umozliwia jego funkcjonowanie. To uwolni nas od zludzenia, 

ze istnieje nieskonczona mozliwose konstruowania roznych 

"rajow". Wiele z takich rajow opiera si~ na zludzie. Dqzenie 

do iluzorycznych rajow prowadzi do ka1astrofy ekologicznej. 

Historia tego typu katastrof to historia rodzaju ludzkiego zast~pujqcego 

spoleczenstwa nacechowane trwalosciq spoleczenstwami nietrwalyroi. 

W ciqz od nowa mamy wsz~dzie do czynienia z takimi fak 

677

CHARLES BIRCH 

tami. Nowosciq jest tylko skala - obecnie dokonujemy tego zniszczenia 

juz na obszarze calej planety. Nie opowiadam si~ za powrotem 

do zlotych wiekow przeszlosci. Twier~ tylko, ze nie ~ 

dzie iadnych przyszlych wiek6w, jezeli Illie b~dziemy stosowae si~ 

do regut, kt6rych dzialanie pozwolilo nam dotrwae do dzisiaj. Dla 

ilustracji podam jeden przyklad. Przez miliony lat cienka powloka 

zycia wok61 ziemi zwana biosferq utrzymywala i odnawiala zasoby 

k onieczne dla swej kontynuacji w spos6b wr~cz cudowny i niezwykle 

skomplikowany. Kazda z cZqsteczek tlenu w atmosferze pochodzi 

od roslin. Ile razy nabieramy oddechu, powinniBmy za to 

podzi~kowac jakiejs roSlinie. Caly tlen w atmosferze przechodzi przez 

cykl zyciowy istot zywych co 2000 lat. Kazda cZ1lsteczka dwutlenku 

w~gla w powietrzu, glebie i wodzie pochodzi od istot zywych. Caly 

dwutlenek w~gla odnawia si~ co 300 lat. TakZe kazda cZqsteczka 

wody uczestniczyla w przemianie materii istot Zywych. Cala woda 

odnawia si~ co 22 miliony lat. Spoleczenstwo przyrody jest ci~tym 

i trwalym spoleczenstwem. Wprawia ona wszystkie czqsteczki w nieustanny 

ruch. Tak musi bye nadal - jesli ehcemy istniee dluzej. 

Czy to pragnienie zostanie urzeczywistnione ezy nie, zalezy bye moze 

od tego, ezy narody zgodzq si~ na harmonijne uzytkowanie dw6ch 

istniej1leych po dzis dzien d6br wsp61nego uzytku - atmosfery 

i ocean6w. Ostre, ezysto polityezne negocjacje nie zabezpieczaj1l ich 

dostateeznie. G16wnym problemem powinno bye utrzymanie w istnieniu 

biosfery jako takiej, a nie partykularne interesy. S1ldz~, ze 

to bardzo wazne. 

Swiat realny sklada si~ ze spoleeznosci zdolnych do trwalej egzystencji 

w obr~bie wielkiej trwalej biosfery - takimi spolecznosciami 

Sq lasy deszczowe Amazonki i rafy koralowe na Pacyfiku. Przez 

miliony lat spolecznosci te nieustannie si~ odnawialy i zachowywaly 

sWq samowystarczalnose. Ucz~ si~ od nich. I zar azem przekonuj~ 

si~ , jak latwo czlowiek odbiera naturalnym spolecznosciom ich 

trwalosc. 

Spoleezenstwo techniczne jest faktem, kt6ry si~ juz nie odstanie; 

w tej czy innej formie b ~ dzie ono ksztaltowae przyszlosc ziemi. Mam 

tylko nadziej~ i modl~ si~, aby nie byl to ten typ spoleczenstwa, jaki 

wi~kszosc kraj6w swiata tak szalenczo stara si~ u siebie zaprowadzie. 

Jezeli zycie sW'iata rna bye utrzymane i ma si~ odnawiae 

jak to nakazuje Ksi~ga Rodzaju - to warunkiem tego jest nowy 

typ nauki i techniki, rZ1ldzony przez nowy typ ekonomii i polityki. 

o to wlasnie chodzi w walce 0 zdolne do trwania spoleczenstwo globalne. 

Nie osiqgamy go bez radykalnego myslenia i rewolucyjnych 

przeksztalcen nauki, techniki, gospodarki i polityki. Decyzje do podj~cia 

lez1l nie tylko w dziedzinie gospodarczej i politycznej - S1l to 

678

SlWORZENIE, TECHNIKA I PRZETRWANIE LUDZKOSCI 

takrZe decyzje czysto naukowe i teehnkzne. Jeslibysmy doszli do 

widzenia siebie istotnie w perspektywie globalnej, to dostrzeglibysmy 

tak:~e, iz eel ten stawia nast~pujqee wymagania: przyrost ludnosci 

musi s i~ zatrzymae przy graniey wydolnosci ziemi lub ponizej 

tej graniey - ehodzi 0 przyrost zerowy. Zuzyeie zasob6w musi 

bye ustabilizowane na poziomie, kt6ry mozna utrzymae - a wi~e 

zn6w zerowy wzrost ilosci spozywanyeh d6br. Zasoby b~dq przydzielane 

tam, gdzie Sq najbardziej potrzebne. Nowy rodzaj teehniki 

pozwoli uzytkowac je wielokrotnie. Emisja zanieezyszezen b~ d zie 

utrzymana ponizej mozliwosci absorbcji - zerowy wzrost zanieczyszczen. 

W trwalym spoleezenstwie naeisk spoczywae b~dz ie na 

ludziaeh, a nie na rzeezaeh, na podnoszeniu jakosci, a nie ilosepo 

Istnieje przepase pomi~dzy modelem biologicznym a rzeczywistosciq 

polityezl1q. A jednak trzeba wreszde podjqc kroki we wlasciwym 

kierunku. Wymieni~ trzy z nieh. 

l O W 1 a s c i w ate c h n i k a. - Nauka i teehnika majq przed 

sobq wiele pilnyeh zadan. Realizacja spoleczenstwa zdolnego do 

trw ania i otwartego dla wszystkich ludzi ziemi zalezy takze od badan 

naukowych. Chodzi przede wszystkim 0 wypr acowanie technik 

rolniczych db kraj6w rozwijajqcyeh sip,. Muszq one zapewniac duze 

zbiory dz i~ki intensywnej pracy, przy oszc z~dnosci energii i zarazem 

bye zdrowe ekologicznie. W swiecie rozwini~tym potrzebujemy 

wip,cej i lepszych system6w m asowej komunikacji a mniej sam

CHARLES BIRCH 

starzenia sil;) i psucia urzqdzen a takze wysokiego zuzycia energii 

(jak w wypadku "zieIonej rewolucji").21 

Konwencjonaine przeswiadczenie, iZ nauka i technika Sq neutralne 

wobec wartosci, jest kwestionowane na wielu frontach. 22 Uczeni 

i technicy powoli dochodzq do wniosku, ze w nauce i technice nie 

ma niepokalanego poczl;)cia. W konsekwencji uczeni i technicy ni, 

mogq umywac rqk nie interesujqc sil;) skutkami swych odkryc. Sq 

odpowiedzialni przed resztq spoleczenstwa za czuwanie nad tym, 

aby nauka i technika byly r ozwijane rozsqdnie i wlasciwie. Ocipowiedzialnosc 

uczonych dotyczy nie tylko nadqzania za post!;)pem 

uczeni 0 rozwinil;)tym sumieniu spoleeznym twierdzq, ze muszq kontrolowac 

takze sam postl;)p.23 Oczywiscie przejscie od wielkiej techlIloirogM 

do technologii z1Integrowanej i dostosowanej nie stanowi srodka 

na wszystko. Jest to tylko jeden element koniecznych zmian. 

2° Sa m 0 d z i e 1 nos C. - Samodzielnosc nie polega na izolacji 

ezy samowystarczalnosci. Jest to rozw6j zdolnosci do autonomicznego 

okresiania ce16w i wypracowywania wlasnych deeyzji. Sprawa 

aktualna zwlaszeza w tych krajach, kt6re podjqwszy nalezyty wewn!;ltrzny 

wysilek mialyby moznosc pokonania n!;)dzy i innyeh utrapien. 

Droga do samodzielnosci nie jest latwa. Samodzieinose musi 

bye realizowana wbrew mil;)dzynarodowej strukturze wladzy, kt6 

ra - cYtujemy deklaracjl;) UNEP z r. 1974 - "b!;)dzie sil;) sprzeciwiac 

tym tendencjom", gdy tylko stanq one na drodze wzrostu i zysk6w. 

24 

3° W s p 6 I z a le Z n os C. - Narody swiata jeszeze nie zdecydowaly, 

ezy ehcq wzajemnej zaleznosci. Jeszcze wciqz panuje mit, ie 

kaZdy nared jest osobnq lodziq ratunkowq. A tymezasem istnieje tylko 

jeden statek z ealq ludzkosciq na pokladzie - na dziobie pasazerowie 

pierwszej klasy, na rufie ei z trzeciej; ale jesli dzi6b lub 

a:ufa .p6jdzie pod w OdI;), caly statek zat'onie. 

" Samuel M. P arm ar , The Enmronmental and Gr owth Debate tn Astan Perspective, 

w : A nt lctpation nr 14, 1973, s. 4-15. 

II Brian Easlea, Llberatton and the Atms of Scien ce. An essay on obstacle. 

to the buttdtng of a beautl!ut world, rozdz. 10 i 11, Chatto and Windus, 18'13; 

David Dickson, Atternattve T echnology and the Potttlcs of Technical Chanlle. 

Sydney 1974. 

II Ch. Btrch, Sctence looks w ithin ItseLf and tu rns outwa.rd, W: Anticipation nr 

10, February 1972, S. 1-11. 

te Cocoyoc D eclaration 01 UN EP, 1974, W: Dev eLopment DIaLogue nr 2, 1974, 

s. 86-96. deklar acja mowi d alej: "Metody sll dobl'ze znane: celowe utrzymywarue 

ukrytej stronniczoscl mechanizm6w rynkowyeh i inne formy manipulaeji ekonomicznej, 

wyCofywanie kredyt6w, 1ub ieh wstrzymywanie, embargo, sankcje gospodarcze, 

uciekanie I! i~ do wywrotowyeh akcj\ przy utyc\u ail wywiadU, represje 

lllcznie ze stOllowaniem t or tur, akcje agresywne, nawet jawIllI lnterweneja". 

680

STWORZENIE. TECHNIKA I PRZETRWANIE LU DZKO SCI 

Przetrwanie i sprawiedliwosc rozdzie1cza zakladajq inny podzial 

zasob6w na lodzi, niz na to pozwala obecny swiatowy system rynkowy. 

Ostatecznq przeszkodq w podziale zasob6w jest poj~c ie narodowej 

wlasnosci zasob6w, kt6re przypadkiem istniejq wlasnie na 

danym terenie. Naduzywamy zasob6w, poniewaz uwazamy si~ za 

wlascicieli. Kiedy dojdziemy do widzenia ziemi uprawnej, minera 

16w, ropy i w~gla jakQ cZqstki naleznej wsp6lnocie, kt6rej jestesmy 

czlonkami, b~dziemy uzywac ich z nieco wi~k szq dozq szacunku 

i 0 wiele bardziej sprawiedliwie. 

PRZYRODA, CZLOWIEK· I BOG 

Dochodz~ teraz do rzeczy najwazniejszej, kt6rq pozostawHem na 

koniec. Jestem przeswiadczony, ze nie dojdzie do przemiany techniki 

i spoleczenstwa, jesli nie nastqpi podstawowa zmiana w intelektualnej 

i em ocjonalnej postawie czlowieka wobec przyrody. Ernest Schumacher 

stwierdzil, ze cierpimy na skutek niedoboru metafizycznego 

a nie technicznego. 25 W swiecie nowoczesnym panuje duchowe 

zamieszanie w kwestii stosunku czlowieka do przyrody w kulturze 

technicznej. Koscioly i teologowie oniesmieleni kulturq s\ovieckq pozostawili 

zadanie interpretacji stosunku czlowieka do przyrody mechanistycznie 

poj~tym naukom scislym i materialistycznej filozofii. 

Koscioly w swiecie bogatym Sq cZqstkq technicznej kultury, a w i~ c 

trudno im zajqc wobec niej postaw~ prawdziwie krytycznq. Przewaza 

akceptacja dominujqcego swiatopoglqdu; brak jasnych i jednomyslnych 

ozna:k sprzeciwu. A gdy ,trqba daje diwi~k niepewn y, 

kt6z pocznie przygotowywac si~ do walki? 26. 

Dwa zwiqzki trzeba jeszcze jasno podkreslic: 

Po pierwsze: zwiqzek pomi~dzy sprawiedliwosciq wobec ludzi i odnawianiem 

si~ ziemi; i odwrotnie - mi~dzy niesprawiedliwosciq 

i zniszczeniem srodowiska. Ludzie nie troszczqcy si~ 0 ludzi nie 

troszczq si~ tez 0 swiat. Przemyslowiec zatruwajqcy atmosfer ~ 

i smarkacz tnqcy siedzenia w kolejowym przedziale reprezentujq 

t~ samq postaw~. Sq ignorantami. Nic ich nie obchodzi poza nimi 

samymi. Swiat jest im oboj~tny. "Synowie Izraela, sluchajcie slowa 

Jahwe. On bowiem sp6r wiedzie z mieszkancami kraju, gdyz za 

.. Ernest Schumacher, Smat( ts Beauttful: a Study of Economics as if People 

Mattered, New York, Harper and Row, 1973. 

.. 1 Kor 14, 8. 

3- ZNAK 681

CHARLES BIRCH 

gin~la wiernose i milose i znajomosc Boga na ziemi. Przeklinaj 

klamiq, 1l110rdujq i kradnq, cudzolO'zq, .pO'pelniajq gwalty, a zbrO'dru 

idzie za zbrodniq. Dlatego kraj jest O'kryty zalobq i ginq wsZYsc' 

jego mieszkancy, zarowno zwier,z polny, jak ptactwo pO'wietrzrl 

a {llawet ryby mO'rskie marniejq." 27 

Uznawanie troski 0 wyzwolenie ekologiczne za O'drywanie od z· 

dania wyzwolenia ubogich opiera si~ na skrzywionym widzeniu pr 

blemu. Nie moma osiqgnqe jedneg,o bez drugiego. Czas juz stwie 

dzie, ze ruch wyzwoler'lczy jest ostatecznie jeden. Miesci si~ w ni 

wyzwolenie kobiet i wyzwolenie m~zczyzn, wyzwolenie nauki i tee __ 

niki, wyzwolenie zwierzqt, wyzwO'lenie roslin, wyzwolenie powietrzi 

i oceanow, lasow i pustyn, gor i dolin. Jak to sformulowal Josepl 

Sittler: "Z punktu widzenia chrzescijanskiego JeziorO' Michigan j~ : 

ICzy w bolach pO'rO'du O'czekujqc wyzwoleffia z p~t zgnilizny" 28. 

W zwiqzku z tymi nO'wymi zadaniami pO'trzebne Sq nO'we wsp6l 

ne inicjatywy przyrO'dnikow i etykow. Tego rO'dzaj.u grupa zostal! 

niedawnO' utwO'rzO'na przez SwiatO'wq Rad~ KO'sciolow dla przedysku 

to'wania etycznych prO'blemow wiqzqcych si


wania charakterystyczne dla spoleczenstwa manipulacji. Stworzenie 

pozaludzkie traktowane jest tak, jakby swiat przyrody byl tylko 

scenq, na kt6rej rozgrywa si~ dramat ludzi. Rosliny i zwier z~ta Sq 

dla nas do uzytku. Sq rekwizytami. W kategoriach etycznych majq 

wartose czysto instrumentalnq. Ta postawa wobec por zqdku stworzenia 

jest calkowicie egoistyczna i arogancka. Jest formq szowinizmu. 

Przygotowuje grunt, na kt6rym wyrasta brak wrazliw osci 

na to, co czlowiek czyni ze srodowiskiem; dzieje s i~ tak nawet w1.edy, 

gdy wnosi si~ do niej niesmialo interpretowanq popraw k~ glo 

SZqCq, ii w swym panowaniu nad przyrodq czlowiek powinien czuc 

siE,l wlodarzem, a nie wlascicielem. Postawa ta znajduje oparcie 

w zle interpretowanej nauce i w pewnym specyficznym podejsciu do 

teologii biblijnej.30 

Teologia moglaby odegrae waznq rol~ w przyszlosci, jeSli teologowie 

zdecydowaliby si~ w wi~kszej liczbie krytycznie przemyslee od 

nowa problem natury i gdyby uczynili to bez l~ku przed konsekwencjami. 

W zadaniu tym - tak jak je pojmuj~ - zawiera si~ ponowne 

odkrycie jednosci calego stworzenia ludzkiego i pozaludzkiego, 

oczywiscie bez poswi~cania zadnej z prawd 0 czlowieku. P owiedzialbym 

nawet, ze chodzi 0 odkrycie jednosci stworzenia w swietle 

chrzescijanskiego pojmowania czlowieka. Zawiera si~ w tym radykalna 

reinterpretacja stosunku czlowieka do przyrody. 

Swiat nie jest tak oswojony, jak mamy tendencj~ sqdzic ,pod wplywem 

zaciemniajqcych umysl konwencji. Istnieje inne spojrzenie na 

swiat, kt6re z braku lepszego okreslenia nazw~ sakramentalnym. 

Uwydatnia one subtelne elementy swiata. Spotykamy si~ z tym 

spojrzeniem w Ksi~dze Joba w pytaniach zawartych w 38 rozdziale: 

Na c6z kwiaty rozwijajqce si~ na pustyni po deszczu? Czy Sq bez 

war tosci, skoro ich nikt nie oglqda i nrkomu nde Sq przydatne ? Albo 

Psalm 104 - tu B6g zdaje si~ bye tym, kto stworzyl rzeczy dla nich 

3amych. Czlowiek jest tylko jednym z ziaren zwiru na wybrzezLl 

kosmosu 31. Dwa aspeMy przyrody szczeg6lnie ujawuiajq si~ w jej 

sakramentalnej wizji i dzie,ki niej Sq uratowane. Jednym z nich jest' 

wewn~trzna war tose stworzen jako takich. Drugim - wzajemna zalezoose 

wszystikich byt6w. :ladue z tych podejsc nie godzi si~ z traktowaniem 

przyrody tak, jakby byla urzqdzeniem technicznym czysto 

uzytkowym. Czemu tylko ludzie mieliby miec wartose wewri~ trznq? 

A co nadaje jq samotnemu kwiatowi na pustyni albo sloniom czy 

" Hoznorodnosc biblijnych wizJi natury ukazuje H. Montefiore (wyd) , M an 

and Natw'o, Colllns, Sydney 1975. 

11 Da laze przyklady podaje J. Passmore, Man's Responsibili ty to Natu r e, London, 

Duckworth 1974, rozdz. 1. 

683

CHARLES BIRCH 

wielorybom? Wraz z Johnem Cobbem 32 uwazam, ze tylko zdolnosc 

udzielania odpowiedzi (lub w terminach antropologicznych "czucie") 

daje wewn~trznq wartosc; chodzi 0 odpowiedz dawanq najszerszemu 

srodowisku, w tym takze Bogu... Czy mamy prawo odm6wic 

takiej podmiotowosci innym stworzeniom? Oczyma nauki 

i w og6le oczyma widzimy tylko zewn~trzny aspekt rzeczy. Nasze 

wlasne wn~trze i zaleznose wewn~trZiI1q poznajemy 'kazdy z osobna 

w zyciu podmiotowym. Czy mozemy odmowie tego wn~trza innym 

bytom ? Spojrzcie na lilie polne... Nawet wrobel nie spada na ziemi~ 

bez wiedzy Ojca... Nie m6wi~ tego w tym znaczeniu, by Bog mial 

si~ zajmowac liczeniem zdechlych wrobli - chodzi 0 to, ze kaide 

zycie, nawet zycie wr6bla rna dla Niego znaczenie. 

Podmiotowose jest jednym z aspektow bycia stworzeniem, pomijanych 

przez techniczne podejscie do przyrody. Drugi taki aspekt 

to zaleinosc, nie koniecznose. 

Nawet maly samotny k wiat nosi to wszystko w sobie. "Kwiat na 

sp~ anym murze... tak maly, lecz gdybym mogl ,pojqc, czym on jest 

wr az ze swym korzeniem, caly, wszystko we wszystkim, wiedzialbym, 

k im jest Bog i czym bywa czlowiek". W malym kwiatku odgaduje 

Tennyson cos z powszechnego uczestniczenia w dzialaniu Boga, 

aktualnym tu i teraz. 

Opowiesci 0 stworzeniu swiata to nie historie 0 wydarzeniach 

z przeszlosci. Mowiq one 0 stosunku zaleznosci, 0 alienacji i odnowie, 

ktore teraz si~ dokonujq. Obraz Boga jako artysty, ktory wym 

alowal kwiat i opuscil go, jest niewlasciwy. Bog jest nadal w jakis 

sposob zaangazowany w egzystencji kwiatu i wszystkiego, co 

istnieje teraz. Poti'zebujemy dowartosciowania stworzen opartego 

na hierarchii wartosci wewn~trznych (wartosci czlowieka i wartosci 

wr6bla), zakladajqcego takze poj~cie praw przyrody pozaludzkiej. 

Ocalenie istnien ziemskich zalezy bye moze wlasnie od owego WqSkiego 

marginesu wrazliwosci, jakq wykazujq ci, ktorzy ceniq przyr 

od~ za cos wi~cej niz poiytek, jaki z niej mamy. To jest wlasnie posiawa, 

ktorq Paul Verghese nazywa postawq "akceptacji pelnej szacunku".33 

W obr~bie pewnych kierunkow chrzescijanskiej mysli odkrywamy 

ten poglqd sak:ramentalny i personalistyczny, zgodnie z kt6rym 

stworzenia odpowiadajq na wezwanie srodowiska i utrzymujq si~ 

" J ohn B. Cobb, Ecology Ethics and Theology w: Herman E. DaJy (wyd). 

T oward a Steady State Economy. Read!ng, Freeman 1972, s. 307-320. 

" Paul Verghese, Mystery and Mastery. WOTld Council of Churches Conferen 

ce on Science and Technology for Human Development, Bukareszt 1974, 00 

k ument nr 10. 

684

STWORZENIE, TECHNIKA I PRZETRWANIE LUDZKOSCI 

w istnieniu dzi~ki swemu zwiqzkowi z Bogiem Stw6rcq. Jest to 

wiklad tradycji wschodniej chrzescijanskiej 34 i w pewnym stopniu 

religii azjatyckich. 

EKOLOGIA SO GA 

W tym mleJSCU jasne si~ stanie dla niekt6rych przynajmniej sluchaczy, 

ze idee, kt6re tu wyrazitem, Sq odbiciem myslenia teologicznego 

rozwijrunego jako ciqgly proces, myslenia biorqcego powainie 

perspektywy nauk przyrodniczych bez depersonalizowania wszechswiata. 

Dzi~ki takiej teologii nauczylem si~ cenic przekonanie, iz 

obok ekologii swiata istnieje tez ekologia Boga. 35 A. N. Whitehead 

podsumowal to w swym stawnym zdaniu: "B6g jest nie p r z e d 

stworzeniem lecz z e wszelkim stworzeniem" 36. T~ ekologi~ Bozq 

znajduj~ takze w liScie do Rzymian, rozdz. 8, w liScie do Kolosan 

r021dz. 1, a zwlaszcza w prologu do Ewa'l1gelli Janowej. Mamy w t ych 

tekstach obraz nieskonczeruie czujqcej, wrazhwej natury wewnqtrz 

natury. Ta 'Pierwsza r,ozswietla ciemnosci tej drugiej. To, co osobowe, 

staje si~ nie Iwyjqtkiem, lecz paradygmatem wszelkieg,o stworzenia. 

"Klucz do wszechswiata jako czegos osobowego obecny byt od 

poczqtku. W calym procesie nie uczestniczy nic, co by zaistnialo 

bez tego swiatla. Swiatlo dochodzqce do jasnosci w czlowieku rozswietla 

mroki tego, co jest ponizej osobowego bytu. Ta pelna laski 

rzeczywistosc doszla do pelni wyrazu w Jezusie Chrystusie. Nikt 

nigdy nie widzial ostatecznej rzeczywistosci Bozej. Lecz ten, kto zyl 

najblizej tej rzeczywistosci w jedynej w swoim rodzaju relacji Syna 

do Ojca - ten objawil jq nam bez oslony" 37. Nauka odslonila 

zdumiewajqcq wsp6lzaleznosc r6znych element6w i fizycznq jednosc 

swiata. Lecz Koscioly ze swej strony przewaznie pozostawialy w u 

kryciu duchowq jednosc, kt6ra nadaje sens jednosci fizycznej. Nie 

mog~ rozmyslac 0 tym -personalistycznym i unitarnym obrazie stworzenia 

bez niosqcego pokor~ poczucia, ze wszystkie stworzenia Sq 

bracmi, a ludzka odpowiedzialnosc rozciqga si~ w nieskonczonosc na 

cate stworzenie. 

" Paul Verghese, The Huma n Presence, Reflections on the rote of hum antty 

In t he ev ol v Ing universe (w przygotowanlu). 

II Oto kilka przyklad6w tego rodzaju rozwazan: John B. Cobb, God and t he 

World, Philadelphia 1969; Charles Hartshorne, A Natural Theology for OUT T Ime, 

Chicago 1967; E. H. Peters, The CreatIve Advance, Bethany 1966, Joseph Sittler, 

op. cit. 

.. Alfred North Whltehead, Process and rea!tt1J, London 1929. 

17 Parafraza prologu Janowego w pracy J. A. T. Roblnsona ExploratIon Into 

God, London 1967, S. 98-99. 

685

CHARLES BIRCH 

Czy Koscioly mogq dalej mi1czec 0 tych sprawach? Czy przebudzi 

je r osnqca dezorientacja we wlasnych szeregach i w swiecie swieckim? 

Potrzebne jest nieul~kle poszukiwanie sensu jednosci przyrody, 

czlowieka i Boga w swietle tak nauki, jak i szerszego ekumenizmu 

obejmujqcego tak:~e afrykanskie i azjatyckie idee kulturalne. 

Wtedy Kosci{)ly zobaczq jasniej niz dotychczas calq SWq odpowlcdzia1nosc 

za lIlapelnianie ziemi p6ki czas - aby sluzyla ludziom i calemu 

stworzeniu. Jesli mamy przelamac barier~ ub6stwa w imi ~ 

dobra dw6ch trzecich ludzkosci, jezeli mamy nadal zamieszkiwac 

zi emi~ - potrzebna jest rewolucyjna zmiana w stosunku ludzi do 

ziemi i do innych ludzi. Koscioly calego swiata mUSZq teraz zdecydowac, 

czy chcq w tej rewolucji uczestniczyc czy nie. 

Charles Birch 

tlum. H. Bortnowska 

686

RENE BUREAU 

CZARY BlAtYCH 

ANTROPOLOG ZASTANAWIA SI~ 

CYWILlZACJJ\ ZACHODNIf\ 

NAD 

Kontestacja etnologii jest dzisiaj modna. C6Z porabia ten bogacz, 

razem ze swojq udawanq niewinnosciq wsr6d gospodarczo nierozwini~tych? 

W Trzecim Swiecie obecnosc ekspert6w, ekonomist6w 

czy instruktor6w jeszcze jakos uchodzi, ale po c6z ten obserwa tor, 

r zek omo w sl'llzbie nauki, kt6ry przychodzi badac archeologie instytllcji 

przestarzalych - a wi~c gardzi swoimi gospodarzami - albo odkrywac 

czlowieka w stanie nieskazonym na tIe spoleczenstw nieskazonych 

konsumpcjq - a wiE:c jest szkodliwym naiwniakiem? Sama 

zasada jego obecnosci jest problematyczna: jakim prawem pochyla 

si~ nad spoleczenstwem podobnie jak entomolog nad mrowiskiem? 

Nie bE:d~ przeprowadzal samoobrony, przynajmniej nie b~d~ si~ 

wprost tlumaczyl, dlaczego obralem sobie zaw6d antropologa, bo 

musz~ wyznac, ze te wszystkie zakwestionowania nie pogrqzyly mnie 

(jak dotqd) w poczuciu winy. Chcialbym tu - i z g6ry przepraszam 

za osobisty ton tego artykulu - zdac spraw~ z marszruty, kt6ra mnie 

doprowadzila do postE:powania odwrotn ego od tego, jakie zawczasu 

przewidywalem. Faktycznie, odk qd opuscilem AfrykE:, w chwili gdy 

repatriacja wydala mi si ~ konieczna, zostalem jak gdyby wbrew 

sobie pogrqzony w antropologii Zachodu. Nie b~d qc ani Huronem 

Woltera ani Persem Monteskiusza, nie zamierzam udawac cudzoziemca 

we wlasnym kraju, ale rzeczywiscie odczuwam, ze przyszedlem 

skqdinqd. Scislej: jestem w dalszym ciqgu obcym u siebie, 

tak jak bylem obcym w afrykanskich wioskach. Jeszcze scislej : 

pierwsze spojrzenie na "dzikich" (uZywano jeszcze powszechnie tego 

okreslenia, kiedy wyruszalem po raz pierwszy) zmienilo kierunek 

zgodnie z logicznym cofni~ciem si~ perspektywy i obr6cilo si~ ku 

krytycznej obserwacji mojego wlasnego spoleczenstwa. Schwytany 

w potrzask metodycznego dystansu, z Syriusza, na jaki chcialem si ~ 

wdrapac, uleg-lem fascynacji moim rodzimym kontynentem. J ezeli 

zamilowanie do egzotyki bylo motywem moich pierwotnych badan, 

687

REN~ BUREAU 

to obecnie to samo zamilowanie sprawia, ze az mi slinka cieknie na 

widok cywilizacji, ktora mnie wypiastowala... 

W jakis nieuswiadomiony sposob chcialem Afryce przyniesc moj 

swiat. Pierwszy krok : poznac rozmowc

CZARY BIAlYCH 

systemu spolecznego i swojej wizji swiata. A gdyby to wszysUko, 

czym zywi si~ nasza pycha, mia10 bye tyl1ko wzgl~dne, tymczasowe, 

uboczne, kruche.. kto wie czy nie skazane na zaglad~? MH rozwoju, 

szerzany przez Bialych, jest tak pot~Zny, ze supremacji cywilizacji 

zachOidniej nikt nie osmiela s i~ otwaroie stawiac w stan oS'karzenia. 

Gotow jestem jednak tutaj s'wiadczyc, ze w uk ryciu SCl dokonywane 

inne wybory spo1eczne, a ICjiczy si~ z nQmi globalne odrzucenie swiata 

przemyslowego, nie tylko jesli chodzi ,0 jego dominacj~ , ale rownieZ 

0 jego system wartosci. K!ontestacja systematyc:m1ych produktywimlow, 

ktorCl chc~ wyjasniac i wzbudzac, jest bardziej radykalna. 

• 

Moje pobyty w wioskach afrykanskich doprowadzily mnie do 

pierwszego, podstawowego stwierdzenia: ludzie, ktorzy nie wymyslili 

nawet k ola, ani uprawy przy pomocy za prz~gu; spoleczenstwa, ktore 

porozumiewajCl si~ bez pisma ; grupy, ktore dokonujCl wymiany wIasciwie 

bez pieni~dzy - przezywajCl peIne czlowieczenstwo; oni sCl 

cywilizowani bez cywilizacji. Bez panstwa, bez szko1y, bez badan 

naukowych, bez Koscio1a ... te wielkie rody, ktore bynajmniej nie 

majCl poczucia, ze zlozonosc ludzka je przerasta, podejmujCl zagadnienia 

w1adzy, wiedzy, materialnego przetrwania, i smierci... w sposob 

elegancki i wyrafinowany. Ilez to razy m6wilem sobie: czy 

jest w moim kraju taka grupa, gdzie lepiej zrozumiano by i uchwycono 

moje intencje i oceniono moje postawy, gdzie wymierzono by 

stopien mojej autentycznosci i przyj~to by mnie w moim charakterze 

cudzoziemca? W pewnej wiosce plemienia Fango jest zwyczaj, ze 

kilku m~zczyzn czatuje w centralnej chacie: wybiera si~ takich, ktorych 

wzrok jest na tyle przenikliwy, ze w sposobie poruszania si~ 

i w t warzy przybysza potrafiCl wykryc rodzaj jego zamiarow i natur~ 

jego ukrytych mysli. Europejscy kierownicy przedsi~biorstw nie 

wyobrazajCl sobie, do jakiego stopnia sCl mierzeni, oceniani i precyzyjnie 

badani przez swoich afrykallskich podw1adnych. 

Gdziez naiwnosc i zapoinienie tych "wielkich dzieci", jal5:ie mi 

zapowiada1y moje wst~pne lektury? Moi rozmowcy przejawiali osobowosc 

bogatCl, zlozonCl, spoistCl. Czlowiek ze wsi, nie posiadajClcy 

calego aparatu poj~c wypracowanych przez naukowCl psychologi~, 

inwestuje swojCl inteligencj~ w znajomosc czIowieka i jest absolutnie 

zdolny do zrozumienia i nawiClzania kontaktu z drugim. Czyz 

jest uzdolnienie, ktore byloby wyzsze od tego? 

J ako dodatek do owej subtelnosci w pojmowaniu drugiego uderzyla 

mnie jeszcze inna cecha: calkowity brak wulgarnosci. Szacunek 

dla drugiego jest seisle zwiClzany z zainteresowaniem, jakie 

689

REN£ BUREAU 

si~ wobec niego odczuwa. Chociaz bylem cudzoziemcem, nie stalem 

si~ nigdy przedmiotem agresji; grozilo mi raczej, ze nie b~d~ wiedzial 

tego, CO si~ 0 mnie mysli. Podczas prowokowanych przeze mnie 

spotkan Bialych i Czarnych, kiedy jednych i drugich prosilem, by 

spokojnie wypowiadali zdanie, jakie majq 0 sobie, Czarni bardzo 

c z~sto zarzucali Bialym brak dyskrecji. Zarzuty te dotyczyly sprawy, 

kt6ra wydaje mi si~ zasadnicza: my stale gwaicimy prywatny, intymny 

i sekretny charakter stosunk6w mi~dzyosobowych w imi~ 

innego rodzaju imperatyw6w; post~pujqC w ten spos6b, popeiniamy 

- zdaniem Afrykan6w - profanacj~, poniewaz tajemnica stosunk6w 

pomi~dzy m~zczyznami (i kobietami!) wymaga jak gdyby 

sakralnego poszanowania. W samej tylko pIaszczyznie seksualnej: 

stosunki pod golym niebem Sq w wielu regionach uwazane za powazne 

wykroczenie. Europejczyk jest pod wzgl~dem spolecznym 

oceniany jak przyslowiowy sion przechadzajqcy si~ po skladzie porcelany. 

wyaaje mi si~ , ze zwoma zaczqlem pojmowac sens wierzenia 

rozpowszechnionego w calym czarnym swiecie ; czarownictwa 1. To 

wierzenie poczqtkowo wydawalo mi si~ rzeCZq najbardziej charakterystycznq 

dla poganstwa i irracjonalnosci. Dzisiaj wydaje mi si~ 

ono kluczem do calej cywilizacji agrarnej. Kryje si~ w nim precyzyjna, 

realistyczna i skuteczna wizja swiata. 

We wszystkich j~zykach afrykanskich, z ktorych znam zaledwie 

po kilka sl6w, istnieje termin okreslajqcy szczeg61nq ukrytq moe 

i nosieieli tej moey. Zamiast nazwy "czar.ownicy" (sorciers), nazwy 

dwuznacznej, kt6ra w j~zyku franeuskim obejmuje osoby tak prywatne 

jak publiezne, poslugujqce si~ tajemnq mocq - tlum::lczqC to 

wyraienie wolalbym uzyc slowa "nadludzie". Ieh wIadza rzeczywiscie 

umieszcza ieh ponad stanem czlowieezym: ich wiedza przerasta 

wiedz~ og61u, a ieh zdolnosei pozwalajq im nie przejmowac 

si~ ograniezeniami ezasu i przestrzeni. 

Niewazne Sq tu szezeg61y dotyczqce nabywania tej wladzy i sposobaw 

jej uzywania; sprawq zasadniczq jest swiadomosc, ze oskarzenie 

0 nadludzkosc stale ciqzy nadezionkami wioskowej spoleeZlIlosci 

o ile tylko .przejawiajq ani jakqs oryginalnosc w zaehowaniu, a szczeg6lnie 

0 ile cieszq si~ nadmiarem zamoznosci, szez~seia, powodzenia, 

wiedzy, wladzy... w por6wnaniu z og61em, ik>t6remu to nie przynosi 

1 M6wilem ju;: 0 tym VI innym artykule z 1967 roku; byl on poSwi~ ony 

ruchom profetycznym, VI kt6rych. mi

CZARY BIAl YCH 

korzysci. Dzieje si~ tak, jak gdyby ten, kto wi~cej posiada, byl automatycZ'l1ie 

podejrzany 0 ograbienie kogos innego. Forma tej grabiezy 

jest Illajcz~sciej pojmowana pod symbolem ludozerstwa. 

Kazdy z nas moze bye tak podejrzewany. Trzeba koniecznie pojqe, 

ze istnienie nadludzi jest przede wszystkim uwazane za rzecz 

w jakis sposob normalnq. Bez n ich spoleczenstwo nie mogloby funkcjonowae, 

gdyz potrzeba nam jakichs mistrzow, jakichs specjalistow 

wiedzy 0 rzeczach zakrytych; a nie mozna choeby troch~ zapanowae 

czy choeby bardzo skromnie przeniknqc niezliczonych tajemnic 

swiata, a zwlaszcza tajemnic plodnosci, choroby czy smierci 

bez takiego czy innego uczestnictwa w tej sprawie boskiej mocy. Zaprzyjazniony 

wiesniak powiedzial mi: "Jedynie glupiec moglby nie 

chciee bye czarownikiem". Co moglbym tak przelozye: ambicja 

jest u kazdego czlowieka czyms normalnym. 

A przeciez niech tylko jakies nieszcz~scie spadnie na grup~, natychm 

iast organilizuje si~ polowarue na nadczlowieka, ktore trwa, dopoki 

winni nie zostanq wykryci i wyeliminowani. Po przekroczeniu 

progu tolerancji otoczenia obecmose nadczlowieka jest uznana za 

absol'l.ltnie zgubnq. DziWllle to jest wierzenie: pewnCl kategori~ istot 

ludzkich, uznawanych s kqdinqd za potrzebne i godne zazdrosci, 

(w Kamerunie istnieje wyrazenie, ktore kh okreSla jako jedynych 

"pelnych ludzi") akceptuje si~ tak niech~tnie. Jak to zrozumiec, 

ze ten szczegolny stan wzasadzie dost~pny dla kazdego jest rowl1oczesnie 

przecimiotem ,prawie niepohamowanego pragnienia i zasadniczej 

Illieufnosci? 

Odkrycie pewnego mitu 0 powstaniu swiata pomoglo mi lepiej 

dostrzec natu r ~ owej sprzecZ>."losci. 

• 

Na poczqtku byla zazdrose. 

Oto w przesadnie suchym skr6cie tresc mitu plemienia Fango, 

przekazywanego w religii Bwiti, kt6rq badalem na miejscu. B6g 

daje istnienie dwom braciom i siost1'ze, a jako czwarty pojawia si~ 

Evus, powstaly z pierwotnego lozyska. Kazde z nich ma wlasnq 

cZq s tk~ swiata: Evus mieszka w bagnach lesnych. Najstarszy syn rna 

za zadanie wytwarzanie przyrody i istot podobnych do boga. Jego 

siostra zazdrosci mu i przekracza zakazanq granic~, zeby si~ spotkac 

z Evusem. Ten podsyca zazdrosc kiebiety i wprowadza jq w sprawy 

pId : "B~dziesz mogla tworzyc ludzi, jak tw6j brat". Najstarszy 

brat sic: gniewa. Ale kobieta popelnia kazirodztwo z srednim bratem 

i rodzi ludzi smiertelnych. Evus w dodatku uczy sredniego brata 

kowalstwa i wytwarzania przedmiot6w. 

A wic:c sprawy plci, kazirodztwo, techruka i Srnierc Sq stowarzyszo 

691

REN~ BUREAU 

ne. B6g-ojciec wycofuje si~, mOWl'lC: "Skoro tak, to nad swiatem 

blidzie panowalo prawo Evusa i kobiety". Od tej pory, istoty ludzkie 

dziel'l si~ na trzy kategorie: nosicieli osobistego evusa - to Sll 

znawcy nocy i zjadacze dusz; na przeciwnym kraricu znajdujq si~ 

niewinni, obcy evusowi, kt6rzy nie mog'l ani zdobye wladzy ani 

nagromadzie bogactwa; p omi~dzy nimi jest stan posredni; stan ten 

zna evusa, ale nie uzywa jego wIadzy dla wlasnej korzysci i pozwala 

wsp6listniee nosicielom evusa i niewinnym. 

Mit stwierdza wiliC, ze ludzie wsp6lzawodniczq ze sobq; podzial 

seksualny, produkcja i gromadzenie d6br stwarzaj'l nier6wnosci; 

przyczyna tego stanu rzeczy kryje sili w wynaturzonej woli czlowieka 

nastawionej na nasladowanie mocy boga. Smierc jest karq 

za tli zazdrosc. Ale sprawy powinny byly, mogly i moglyby jeszcze 

ulozyc si~ inaczej. Panowanie Evusa nie jest nieuchronne. Najstarszy 

brat moze na nowo podjqc swojq rol~ , a przeciwne naturze wsp61 

zawodnictwo moze znikn'lc. Wystarczyloby zaprzestac bawic si~ w 

boga i pozostac na swoim miejscu, na miejscu stworzenia. CenCl 

powrotu do pierwotnej natury czIowieka, to znaczy do pocz'ltkowej 

niesmiertelnosci, jest zniesienie wszystkich nier6wnosci, odrzucenie 

wszelkiej hierarchii, wyrzeczenie si~ systematycznego przeksztak 

ania zelaza i rzeczy naturalnych. . 

Ta spoista wizja swiata dostarczyla mi odpowiedzi na postawione 

wyzej pytanie. Istotnq aspiracj'l czlowieka jest stae si~ jak bOg, 

pan wszechSwiata ; ale ta aspiracja jest pokusq, a jej realizacja to 

zabieranie bogu zamiast otrzymywania od niego, czyli odwracanie porZqdku 

i Iamanie jedynego prawa idealnej ludzkosci, jakim jest prawo 

rownej wymiany (a przeciw temu prawu wykracza i kazirodztwo 

2 i gromadzenie. d6br). 

Spoleczeristwa ~parte na czarownictwie, biorq na Eerio t~ alIla1iz~: 

s'ldzq one, ze nier6wnosci Sq zle same w sobie. Te spoleczenstwa zabijajq 

pretendent6w do nadludzkosci, to znaczy wyznawc6w wsp61 

zawodnictwa, glosicieli prawa silniejszego, swiadomych i zorganizowanych 

ciemi~zycieli drugich i ludozerc6w. Jezeli ich nie zabijajq, 

to robiq co mog'l, zeby ich unieszkodliwic. Nie mam tu dose miejsca, 

by szczeg610wo pokazae znaczenie niezliczonych ruch6w profetycznych, 

jakie skupiaj'l dziesiqtki milion6w wiernych w czarnej Afryce 

i w reszcie Trzeciego Swiata. Ruch Bwiti zrobil na mnie na j wi~ksze 

wrazenie przez sw6j radykalizm: wtajemniczeni, w nieslychanej rytualnej 

scenerii, wprowadzajq w czyn wszystko, by wykorzenie Evusa 

ze swiata i by zrealizowae zycie, to znaczy usun'le z ziemi smierc. 

'Wiadomo, ze L evi-Strauss w yk azal, ze zakaz kazirodztwa jest negatywnym 

obllczem prawa wymiany pomi~dzy r6Znymi rodzinami. na kt6rym to prawle 

zbudowane jest spoleczenstwo ludzkie. 

692

CZARY BIAlYCH 

NajwiE:ksi nosiciele smierci - bo trzeba nazwac Bialych ich wlasciwym 

imieniem - przyszli i zagarnE:li terytoria, spoleczenstwo 

i umysly. Przechodz~ teraz do istoty tego, czego si~ dowiedzialem 

o mojej wlasnej cywilizacji. W Afryce, wsz~dzie gdzie tylko moglem 

przeprowadzac badania; moglem sobie zdac spraw~, ze Biali Sq odbierani 

przede wszystkim jako czarownicy, to znaczy jako falszywi 

bogowie, lub.- co na jedno wychodzi - jako rzekomi ludzie, jako 

istoty, kt6re wybraly panowanie za pomOCq jawnej konkurencji, zamierzonego 

wsp61zaw.odnictwa, przyjmowanej nier6wnosci i system 

atycznego niszczenia drugich. Sama logika wskazuje, ze podsta 

WOWq instytucjq Bialych jest aparat wojskowy. Ich zamiar zawladni~cia 

przyrodq prowadzi ich do zawladni~cia czlowiekiem. 

Ten odbi6r cywilizacji zachodniej jest oczywiscie bardziej rozproszony 

i mniej ostry od tego, co tu wylozylem. Ale przejawia s i~ 

w wielorakich formach, z kt6rych najcz~stsZq, jak mi si~ zdaje, jest 

spontaniczne wynaturzanie importowanych instytucji: odwr6cenie 

r oli pieniqdza przez korupcj~, przesuni~cie roli krzyza i wody 

chrzcielnej ku magii, karykaturowanie panstwa przez zachowania 

w stylu Idi Amin Dady, az po degradacj~ poj~c ustalonych w glosowaniach 

na forum Narod6w Zjednoczonych, gdzie utozsamiono syjonizm 

z rasizmem. 

• 

Szkola zycia wioskowego doprowadzila mnie do rezygnacji z moich 

pretensji do znajomosci czlowieka i spoleczenstwa. Coraz bardziej 

razilo mnie wyrazenie "kraje nierozwini~te " , i coraz bardziej wydawalo 

mi si ~ , ze nie nalezaloby m6wic "nierozwini~te" - co jest 

odwolywaniem siE: do ukrytego ewolucjonizmu - ale "inaczej rozw 

ini~te " - co jest odwolywaniem si~ do systematycznego relatywizmu 

kulturowego. Dzisiaj na spoleczenstwa odmienne od mojego patrzE: 

jako na takie, kt6re zrobily inny wyb6r: ~b6r zapobiegania 3 

n ajwi~kszemu ryzyku nier6wnosci, zawartemu we wsp61zawodnictwie. 

Raczej wyrzec si~ odkryc naukowych i technicznych niz z calq 

pewnosciq zmierzac ku zagladzie. Pewna obserwacja bardzo mnq 

wstrzqsnE:la: grupa dzieci bawila si~ wytwarzaniem jakiejs maszyny, 

opartej ila najpr·ostszej mechanice - na pedale i korhie 

zjawili si~ bardzo rozgniewani rodzice i 'kopniakami rozbili budowany 

przedmiot, m6wiqc: "Dzieci, kt6re tak robiq Sq zle; pewnego 

dnia porzucajq swoje rodziny i opuszczajq rod2Jic6w". 

Po st~p jest zagrozeniem dla solidarnosci z r.odzicami; r.ozsadza 

wsp61noty etnkzne i plemienne, a nawet podstawowq, rodzin~, po 

• Stawiam pytanie W odniesieniu do medycyny: czyz nie j est zgodne z logik'l 

naszego systemu, ze medycyna n asza nie jest prewencyjna ? 

693

REN£ BUREAU 

przez grE: przestrzennej i spolecznej ruchliwosci: ambicja syna kaze 

mu gardzic ojcem; to otwarta droga do indywidualizmu. Chyba to 

wlasnie chcieli powiedziec owi rodzke swoim przemysmym dzieciom. 

Zresztq jest siE: zawsze zdziwionym, kiedy siE: widzi u Afrykaalow 

brak podziwu dla najwymyslniejszych produk,tow inowoczesnej techniki, 

jak gdyby niejasn o czuli, ze ta cena ludzka, jakq je oplacO'l1 o, 

odejmuje :im ich wewn~trznq wartosc. Danina, jakq trzeba zaplacic 

w postaci zachwiania rownowagi spolecznej wydaje ilrn siE: przesadncl; 

przynajll1miej dzieje siE: tak, jaikgdyby mieli oni swiadomosc ie 

przyjdzie moment odplaty. Lepiej w i~c skuc Prometeusza zanim si~ 

on nie dorwie do ognia z nieba. 

• 

Wybor zapobiegania nierownosciom ujawnia si~ obrzE:dowo w of ierze 

4; zwyczaj urzqdzania kosztownych ceremoni'i, "potlatch", prestizowe 

inwestycje, rytualne niszczenie d6br, zabijanie koz16w ofiarnych 

a takze to wszystko, co Europejczycy wzgardliwie nazywajcl 

pasozytnictwem rodzinnym - a przede wszystkim egzekucje czarownik6w, 

to wszystko Sq sposoby, by przemoc zniszczyc w zarodku i by 

ukrocic nie kontrolowane przywileje. Ale odwrotnq stronq tej postawy 

systematycznej ostroznosci jest atmosfera nieustannej podejrzliwosci 

i zazdrosci, ciqzqca nad srodowiskiem wiejskim. 

Kazdy wie, jak niebezpieczny jest sukces. Psyehiatrzy CZE:sto spotykajq 

student6w, zapadajqcyeh na neurozy z ehwilq otrzymania dyplomu, 

ktory ich stawia ponad ojcem lub starszym bratem. Licealisci 

nieraz IItarajq siE: uniknqc powrotu do wioski na wakacje, gdyz ieh 

pretensja do uzyskania statusu Bialyeh moze siE: stac powodem ukarania, 

w ostatecznosci nawet otrucia. Rodzina zbyt liczna i zbyt zdrowa, 

szczeg6lnie urodzajne pole, poziom iycia ponad przeci~tnq, zbyt 

ladna zona, zbyt stale stosunki z Europejczykami, osiqgni~cia sportowe... 

skazujq jednostk~ na nieufnosc lub na ostracyzm bliskich. 

Psychiatrzy znajq r6wniez niezliczone ofiary manii przesladowczej: 

to ten lub tamten sprawil, ie jestem impotentem, ie muja zona jest 

bezplodna, ze m6j motor nawala; to ten lub tamten przezera m6j 

brzuch czy wysysa mojq krew... Pewien przyjaciel, wyznawea religii 

profetycznej, tak mi kiedys wyjasnial, na czym polega istotna r6znica 

pomi~dzy Europejczykami a Afrykanami: "Dawniej, u was we 

Francji wszystkie domy na wsi byly parterowe. J akis czlowiek, ambitniejszy 

i bogatszy od innyeh, postanowil wybudowac pi~tro na 

swoim domu. J ego sqsiedzi mu zazdroscili. I powiedzieli: J ak tak, to 

' R. Girard w La VIolence et Ie sacre doskonale wykazal, ze celem zlozonej 

ofiary jest odwr6cenie przemocy i rozbrojenie jej zawczasu. 

694

CZARY BI..lYCH 

my sobie wybudujemy dwa pi~tra na naszych domach. A gdzie indziej 

inni wybudowali trzy pi~tra... I tym sposobem wasze miasta 

wspinajq si~ coraz wyzej ku niebu. lunas jest podobnie. Prawie 

w kazdej wiosce znajdzie si~ jakis ezlowiek, ktory do swojej ehaty 

ehee sobie dobudowae cementowe schody, zeby jq podwyzszye, 

a dach jej pdkrywa blaehq. I sq,siedzi rou zazdroszczq: J ak to? On 

chce bye ezyms lepszym od nas! - Ale my post~pujemy inaezej, 

Umiemy s i~ tak urzqdzie, zeby ten czlowiek nigdy nie mogI zamieszkae 

w swoim pi~knym domu. W naszych wioskaeh nieraz mozesz 

zobaezye ruiny takieh solidnie budowanyeh chat". I rzeczywiScie widywalem 

je cz~s to , a kiedy pytalem 0 przyczyn~, zmieniano temat. 

Ale wydaje mi si~, ze od czasow kolonizacj.i owa zazdrose stala si~ 

endemiezna: ei, co korzystajq z importowanego systemu, Sq zbyt 

liezni, a tamy zbudowane dla przeeiwstawiania s i~ zaehowaniom 

indywidualistyeznym zaezynajq p~kae. Ludzie mowiq : "Dzisiaj jest 

w i~cej czarownikow niz dawniej, szezegolnfe w miastaeh". 

• 

J ak juz wspomnialem, zajmowalem si~ w Afryee problemem przygotowania 

do zawodu. Doswiadezeni specjalisei mowHi mi nieraz, ze 

kwestia zasob6w ludzkieh dla przemyslu afrykanskiego przypominala 

tam dzisiaj sytuaej~ w Europie sprzed dw6eh wiek6w, kiedy na 

samym poezqtku ery przemyslowej ehlopi wst~powali do fabryk. 

Dwa lub trzy pokolenia wystarczyly, by dae im wyezueie teehniczne. 

Ale mnie ten optymizm nie zadowalaI: z jednej strony wydawalo mi 

s i ~, ze robotnikom, majstrom czy urz~dnikom afrykanskim brakuje 

nie tyle kwalifikacji, co raezej tego wyezueia praey i jej organizaeji, 

jakie daje gl~bokie zainteresowanie samq ideq wsp6lzawodnietwa 

pl'odukcyjnego; z drugiej zas strony to, co na wlasnq r~k~ odkrylem 

na temat wizji swiata wyrazajqeej si~ w wierzeniu w ezarownietwo 

nas un~lo mi mysl, ze dystans pomi~dzy przedsi~biorstwem a wioskq 

byl 0 wiele wi~kszy niz myslano. Problem nie polegal na zwyklym 

przekazywaniu wiedzy teehnicznej, ale na zasadniezej r6znicy w postawie 

wobec natury: z naszej strony jest to postawa zdobyweza, 

z ich - pelna szacunku. PostawHem wi~c sobie takie pytanie: 

w jaki sposob, gdzie i kiedy powstal rozziew pomi~dzy miejskq cywilizaejq 

przemyslowq, a eywilizaejq agrarnq? 

Dlatego zabralem si~ do zbierania gruntowniejszyeh informacji co 

do epoki, w jakiej pojawily si ~ wynalazki i instytueje nie znane 

Afryce : kolo, poeiqgowa socha, pismo, kopalnie, wojsko, kaplani, 

panstwo. Trzeba si~ bylo eofnqe 0 pi~e tysi~ey lat, na starozytny Bliski 

Wschod. Nie obawlam si~ smiesznosci, stwierdzajqc, ze uswiadomilem 

sobie speeyfik~ mojej wlasnej cywilizacji w dniu, w kto 

695

RENe BUREAU . 

rym pojqlem, jak mi si~ zdaje, w jaki sposob zorganizowalo si~ starozytne 

panstwo sumeryjskie. Ten zabieg byl potrzebny do relatywizacji 

spraw. 

Zaczqlem dostrzegac jak gdyby z zewnqtrz pewien odcinek czastl, 

nadzwyczaj krotki w calosciowym trwaniu ludzkosci, i pewien kawalek 

przestrzeni, nieslychanie ograniczony na powierzchni globu. 

To prawda, ze los tych ludow srodziemnomorskich jest fantastyczny : 

po Mezopotamii i Egipcie Kreta, Mykeny, Grecja z IV wieku, Rzym, 

Europa, opanowanie Ameryki, ekspansja chrzescijanstwa, ekspansja 

socjalizmu... rzeczywiscie rna si~ wrazenie calkowitego i nieodwracalnego 

podboju calej planety... 

Ale faktycznie ta historia (Historia!) jest moze tylko jednq z historii, 

historiq wyboru pewnego spoleczenstwa posr6d innych; wyboru, 

gdzie pierwszenstwo przyznaje si~ rozwojowi techniczno-ekonomicznemu, 

wyboru opartego na przekonaniu, ze wiedza i opanowanie 

rzeczy sarno z siebie otwiera kr61ewskq drog~ swiadomosci 

siebie i wolnosci. Oczywiscie psychoza atomowa, wyczerpywanie s i~ 

zasobow naturalnych, galopujqca demografia, skazenie powietrza 

i wody, coraz wi~kszy rozst~p pomi~dzy narodami bogatymi i biednymi, 

narastanie gwalt u, kurczenie si~ zasi~gu religii... to wszystko 

przyczynia si~ do rozpowszechniania si~ niepokoju na calej planecie; 

tego niepokju, 0 ktorym Freud mowil, ze jest on "straszliwq 

cenq, ja.kq si~ wyplaca post~powi". Ale ludzie cywilizacji zachodni ej 

w dalszyrn oiqgu wierzq, ze jakis dodatkowy wzrost racjonalnosci 

pozwoli utrzymac rozwoj gospodarczy, a przeciez tylko on jest jedynq 

perspektywq umozliwiajqcq przyniesienie wszysbkim "dobrabytu". 

Jestem gl~boko przekonany, ze jest to zludzenie. Z tej prostej 

przyczyny, ze ujarzmienie czlowieka i zniszczenie przyrody Sq dogl~bnie 

zwiqzane z systemem produkcyjnym. Zachod nieustannie 

wzbudzal w swym wn~trzu bunty przeciw swojej niesprawiedliwosci: 

od Spartakusa do Lenina, poprzez niezliczone ruchawki chlopskie, 

rewolucje, millenaryzmy, profetyzmy - nadzieja na zbudowanie 

lepszeg,o swiata odradzala si~ stale przeoiw ciqgle nowym kastom 

ciemi~zyoieli. A jedJnaik system tak sarno jak daWilliej, jezelli. nie bardziej 

jeszcze, pozera ruewolnikow, poddanych, wykwalifikowanych 

robotnikow, ludzi 0 minimalnych zckobkach czy wszystkich gospodarczo 

.nierozwin!i~ty,ch. Na ow rachunek, jaki z koniecmosci trzeba 

zaplacic temu, co nazywamy post~pem, sklada si~ nie tylko sam 

l~k , ale przede wszystkim ll1ieuchl"lonne uwarstwienie spoleczne, nieund;kniona 

alienacja ta:k "pracownikow" jak :i ich pracodawcow, okresowo 

powracajqce i koll'iec.me niszczenie debr i iycia ludzkiego 

przez wojny i rueomylne odradzanie si~ tymnew. Ale rue rna wiekszego 

fatalisty ruz czlowiek Zachodu; on wie, Ze wszystko drogo kosz 

696

CZARY BIAlYCH 

tuje; uWaZa, ze to innym brak odwagi: ci inni rue majq ani honoru 

wojmvll1ika, ani szlachetnosci g6rnika "z przodka", ani pr zedsi~b io r 

czosci manazera, ani onoty ub6stwa. Aureol~ zaslugi udalo mu si~ 

nalozyc tak domi!nacji, jak ponizeniu. 

M6wiqc 0 czarownictwie opowiedzialem jui, jak miliony ludzi, pochodzqcych 

z innego systemu, zachowujq si~ tak, jak gdyby z calq 

swiadomosciq odmawialy zgody na wlqczenie si~ w projekt zachodni 

i jak gdyby byly przekonane, ze mimo to Sq ludzmi tak sarno, jezeli 

nie bardziej - niz technokraci, ktorzy ich podbijajq: oni wcale nie 

Sq ruezdo1ni do "post~pu " , tylko myslq, ze to gra nie warta swiecoo. 

Powtarzam, ze przenikliwosc tych ludzi zrobila na mnie wrazenie. 

Ale mOje przekonanie, ze cywilizacja zachodnia idzie falszywq drogq, 

opiera ,si~ chyba jeszcze mocniej na analiZiie tego procesu, jaki 

niegdys zostal puszcwny w ruch pomi~dzy Eufr,atem a Tygrysem. 

Lektura wielkiej ksiqzki Lewisa Mumforda 5 podbudowala mojq pier 

f(E N~ BUREAU 

ad masq wykonawc6w. W Afryce czlowiek, kt6ry przechodzi na 

stron~ Bialych jest tym, kt6ry "zna papier". 

W ostatnim dziesi~cioleciu jakis niepo~6j, chyba najwi~kszy z dotychczalSowych, 

zaczyna n~kac ludzi zachddniej cywilizacji. Kryzys 

ekonomiozny maskuje degradacj~ innych pozLom6w rzeczywistosci 

spoleoznej. Poniewaz na terenie afrykanskim moglem obserwowac 

antynomie prawie nie do usuniE;Cia pomi~dzy aparatalllli admiTIlistracyjnymi 

nowych .panstw a rzeczywistosciq przezywanq na plaszczyzn 

ie wsp61not etnicznych, wydaje mi si~, ze problem wsp6lczesnego 

swiata. mozna by wyra21ic w postaci na'Pi~cia pom!i.~d:zy cywili -,~acj9 

a kulturami. Musz~ wyjasnic, co rozumiem przez te oklepane okreSlenIia. 

Okresleniem "cywilizacja" w liczbie pojedynczej, mozemy objqc 

caly ekwipunek techniczny, gospodarczy, polityczny i prawny przeznaczony 

do materialnej i strukturalnej organizacji produkcji i wladzy. 

Na przeciwnym krancu "kultury" oznaczalyby dane spoleczne 

zwiqzane z systemami wyrazania i przedstawiania, z wal'tosciami, 

z etykq, z wizjq swiata, ze stosunkiem do natury i nadnatury, a wi~c 

te dane, Jakie Sq spontanicznie przezywane n& poziomie grupy krewniaczej 

czy \vsp61noty Idka1nej. Te wszystkie dane majq jakis 

rodzaj nieohE;Ci dv przechodzenia w sfer~ prarw czy wymiany 

h andlowej. 

Sfera kultur znajduje si~ w stanie napi~cia ze sferq cywilizacji, 

podobnie jak przezycie pozostaje w napi~ciu z tym, co techniczne. 

S fera kultur nie moze bye manipulowana z zewnqtrz, ona ewoluuje 

samodzielnie, a obserwator nie moze zakreslie jej kontur6w, ani ustalie 

jej ukierunkowania, tak jak biolog nie moze wyjasnic Zycia organicznego, 

gdyz ono wchodzi w dziedzin~ tego, co elementarne: kom 

·plementarnosc Iplci, stosunki wzajemne pokolen, przebieg lat w zyciu 

czlowielka, a takze stosunek do ziemi i zywiol6w. KuHury Sq persona 

'lizujqce, a cywilizacja 'lljed!nolicajqca. Kultury stanowiq kr6lestwo autonomii 

i rozmaitosci, podczas gdy cywilizacja ustala panowanie 

przYlffiuszajqcego porzqrlku i standard6w. To Sq dwa przeciwstawne 

bieguny, jak umiej~tnose zachowania si~ i wiedza, lub jak bycie 

i posiadanie. 

Czy jest w tym jakas manichejska redukcja swiata spolecznego? 

Czy rozw6j kulturalny bylby dobrem, a cywilizacyjne zdlawienie 

zlem? Oczywiscie takie stawianie sprawy byloby uproszczeniem. Dla 

pewnego wycieniowania tego, co moze zbyt zdecydowanie powiedzialem 

juz 0 zniech~cajqcych kosztach wt6rnych post~pu technicznego, 

przyznaj~, ze byloby utopiq (w sensie zludy) gdybysmy mieli sqdzie, 

ze wolne i tw6rcze zycie spoleczne nie narzuca zadnej ceny do zaplacenia. 

Biol'qc rzecz schematycznie, mozna by powiedziec, ze spoleczenstwa 

"prewencyjne" wystawiajq sw6j rachunek w postaci chro 

698

CZARY BIAlYCH 

nicznej zazdrosci, a spoleczenstwa oparte na wsp61zawodnictwie 

w postaci nier6wnosci i endemicznych zniszczen. _ 

Nie chodzi tu 0 to, by dokonac jakiegos brutalnego wyboru pomi~dzy 

dwoma wykluczajqcymi si~ rozwiqzaniami. Nie ma czystego 

przezycia, jak nie ma czystej techniki. Wydaje mi si~, ze zagadnienie 

polega wlasnie na tym, by tendencjom machiny ekonomicznej i politycznej 

do opanowywania i przywlaszczania sobie strefy tw6rczego 

wyrazu, solidarnosci i wymiany wsp6lnotowej nalozyc swiadomie 

przyj~te ograniczenia, chocby konsumpcja d6br miala wskutek tego 

zostac op6zniona, a koncentracja wladzy skn;powana. 

W religii Bwiti znalaz1em obrz~dowy wyraz dla tej zywotnej potrzeby 

kr~powania zorganizowanej wladzy. W gl~bi swiqtyni, za ma: 

lym podium, gdzie odbywajq si~ ceremonie, pewna osoba jest zamkni~ta 

w pozbawionej okna budce, a czasem nawet spuszczona do 

krypty wydrqzonej pod oltarzem. Tq osobq jest kombo, to znaczy 

przyw6dca wsp61noty wiernych, upostaciowanie b6stwa posr6d ludzi. 

W srodku obrz~dowej nocy kombo wychodzi tylko na malq chwil ~, 

by wypowiedziec mow~ w ezoterycznym j~zylku. Dzi~ki tennu ten 

fatalny nosiciel evusa nie moze narzucic swojej mocy ze szkodq dla 

wsp61noty. 

Od czterech tysi~cy lat, od ustanowienia pierwszej tak zwanej regulamej 

armi

REN ~ BUREAU 

echo uwagi zrobionej przez postae z powiesci Amidu Kane Afrique 

ambigue: "Zanim wlozymy na siebie kombinezon robotnika, naSZq 

du sz~ schowamy w bezpieczne aniejsce!". Nie tylko Afrykanie chcq 

ocalic t~ "dusz~" ludu. Tak zwana "dusza korsykanska" znajduje si~ 

obecnie na pierwszych stronach dziennik6w. Pewien przyjaciel 

z Korsyki m6wil mi: "My mamy inny punkt odniesienia nii ci 

z Kontynentu". Zar6wno dla lud6w Senufo, Joruba jak dla Bretonczyk6w 

czy Korsykanczyk6w cala trudnosc polega na tym, ze 

kiedy si~ raz wlo2:ylo kombinezon robotnika, Ulie rna juz bezpiecznego 

miejsca dla duszy (czyli dla wlasnej kultury); ryzyko stracenia duszy 

jest nieuniknione, bo w tym continuum, jakim jest "cywilizacja 

-kultura" nie da si~ robie ci~e. Uklad kierowniczy rnegamachiny 

nie m oze si~ nie rozpp,dzae; jej szybkosc rosnie wedlug krzywej wykladniczej 

i ocieramy sip, juz 0 katastrofp,. Marzenie 0 racj.onalnosci 

wzrastaja,cej w' nieskonczonosc stalo si~ koszmarern - przynajrnniej 

jeSli chodzi 0 racjonalnose zachodnia,; -irzeba b~dzie W koncu przyznac, 

ze .ona byla czym§ wzgl~dnym. Rozum chcialby, zeby mogla 

istniec wielosc "racji" dla spolecznego postp,pu (tak jak rn6wi si~ 

o racji post~pu arytmetycznego). 

Sarna nauka nie jest przez to podwazona. Zreszta" nasza nauka 

nie byla obecna przy narodzinach megamachiny. A nauka nie jest 

tez nieobecna w spoleczenstwach prewencyjnych: wyjasnil to Levi 

-Strauss wykazuja,c, ze "mysl nieoswojona" jest zupelnie racjonalna. 

Podwazona przez to zostaje tylko technika werbowania ludzi, by 

produk owali i konsumowali dla wi~kszego zysku uprzywilejowanych, 

w systemie, gdzie dziala konkurencja i selekcja za wszelka, cen~, 

a zwlaszcza za cen~ wojny. Wydaje mi si~, ze oznaki slabosci tego systemu 

i tej techniki dostarczaja, dzisiaj powaznych racji do spodziewania 

si~, iz moze nasta,pic prawdziwe odwr6cenie krzywej post~pu. 

Nie po to, by przyszla regresja, ale by m6gI nasta,pic skok jakosciowy 

czlowieczenstwa wzbogaconego wlasnie wskutek fiaska utopii tej 

olbrzymiej machiny produkcyjnej, jakq Zach6d zamierzal zbudowac 

z w szystkich ludow. "Kiedy Bwiti przyjdzie"... jak an6wi si~ wsrad 

wtajemnkzonych; ten wielki przewr6t dokona si~, "kr61estwo Evu. 

sa skonczy si~". Biali nie b~d a, jui eksploatowac calej planety, nareszcie 

i oni bp,da, braCmi. Juz kiedys Ktos powiedzial wlasciwie to 

sarno: "Jam zwycip,zyl swiat", ale Jego wierni nie wzip,li (jak dota,d) 

tych s16w na serio. 

Rene Bureau 

tlum. Anna Turowiczowa

HAlINA BORTNOWSKA 

NOTATKI AFRYKANSKIE (1) 

TANZANIA 

N a wschodnim wybrzezu Af1'yki, 

nieco poniZej rownika. 14 

milionow mieszkancow, 937 tysit:CY 

km2 (bez wyspy Zanzibar). 

Stolica: Dar es Salaam. 

Obszar Afryki zamieszkaly 

przez 120 r Oinych plemion omz 

hinduskq mniejszose narodowq. 

Urzt:dowym j t:zykiem narodowym 

jest suahili. 

W czasach prekolonialnych 

Ziczne drobne panstewka, osadnictwo 

arabskie na w ybrzezu.; 

K raj przeorany 

p,'zez handel 

Przewodnikom i przyjaciolom 

z Tanzanii. 

Nimependezwa sana kuwa na 

wewe. Tutaonana. 

Asante... 

niewolnikami bt:dqcy w rt:kach 

A rabow i ni ektorych przedsit: 

biorczych plemion, w wieku 

XIX - tym staje sit: koloniq -,;.ie- I~a;._.-;..~;...===z=' 

mieckq m imo zbrojnego oporu 

w niekt orych regionach, Po pierwszej wojnie 8wiatowej terytorium 

mandatowe Ligi N arod6w pod rzqdami brytyjskimi. Pelna niepodleg 

lose uzy skana w roku 1961, rzqdy objt:la prowadzqca uprzednio 

pokojowq, lecz energicznq kampa n i~ par tia TANU (Tanganyika A f rican 

National Union) pod kierownictwem obecnego pr ezydenta dra 

Juliusa NYERERE. W roku 1964 unia z Zanzibarem - stqd nazwa: 

1111

HALINA BORTNOWSKA 

Tanzania. TAND jest jedynq pal·tiq poIitycznq. Ideologi~ swojq Okrell 

sla jako "afl'ykanski socjalizm". 

T anzania nie posiada znaczniejszych zasob6w naturalnych. Eksport 

diament6w, sisalu, orzeszkow, kawy, niewielkich ilosci bawelny. Po 

m oc gospodarcza naplywa z calego swiata, lecz nie jest zbyt wY, 

datna. Najpowainiejszq inwestycjq gospodarczq jest budowana Pl'ZYj 

pomocy Chin linia kolejowa Dar es Salaam - Lusaka (Zambia).! 

Tyle mozna si~ dowiedziec z podn;cznika geografii. I 

I DAR ES SALAAM 

• LJ\DOWANIE 

Z otwor6w pod sufitem sypie si~ owadob6jczy proszek. Um~czone ' 

st.ewardesy rozdajq ostatni pocz~stunek: z6He mqczyste banany owi-: 

ni ~ te w papierowe serwetki. Pasazerowie zaczynajq zbierac walajqce 

si~ n a p61kach cieple ubrania i paczki z prezentami. Przechyl na 

skrzydlo. Zapiqc pasy. Oszolomieni bezsennosciCi, czujqC za SObqi 

ogrom przebytej przestrzeni lqdujemy w Dar es Salaam. Prowincjo-I 

nalne lotnisko, runwaye pokryte czerwonym pylem, grupka oczeku-, 

jqcych. Gdy wychodzimy z samolotu upal jak uderzenie, jak ci~zar i 

spadajqcy na cale cialo, dotykalny, wyt~zony. Trzeba si~ nauczyci 

oddychac, wlqczyc w t~ atmosfer~, nie usiluja,c odtwarzac rownowagil 

z innego swiata. 

Niewielki budynek dworca lotniczego. Oczekiwanie na leniwie 

dostarczany bagai. Kontrola ksia,zeczek zdrowia i paszportow. Szeroko 

usmiechni~ty celnik ni sta,d ni zowa,d wita si~ ze mna, serdecznie 

i tlumaczy jak dziecku sposob wypelniania skomplikowanej 

deklaracji. Papierki i tu sa, wazne. Nie rna wielu turyst6w, przewazajq 

powracajqcy z oficjalnych podr6zy miejscowi obywatele. Jeszcze 

formalnosci z wizq. Urz~dnicy pytajq, czy podoba mi si~ Tanzania 

. Mog~ tylko powiedziec, ze oni sami wydajq si~ bardzo mili. 

Wejscie w nowy swiat tak bardzo zaleZy od przewodnikow. Rzeczywistosc, 

ktorq spotkam przytloczy mnie: wiem, ze bp,dzie zbyt 

rozlegla i zbyt g~sta, nie do obj~cia, nie do pochwycenia, jesli ktos 

nie uzyczy mi swojej orientacji, nie dostarczy punktow oparcia, nie 

wytyczy trasy kontaktu. Odtqd bp'd~ widziec przede wszystkim to, 

co mi pokazq - wlasne niezalezne spojrzenie jest trudne do osiqgni 

~cia, jest ryzykiem; niekiedy przekraczajqcym granice rozsqdku. 

Nie stac tez na swiadomy wyb6r przewodnik6w. Sq darem losu 

czy naprawd~ tylko losu? Wiele spotkan na pierwszy rzut oka przypadkowych 

wywoluje poczucie, ze Sq konsekwencjq calego zycia 

702

NOTATKI AFRYKAN SKIE 

wiodqcego do punkt6w zwrotnych, w kt6rych spotykamy ludzi-drogowskazy, 

ludzi-znaki. 

M6j pierwszy przewodnik na tym kontynencie czeka pod dworcem 

lotniczym : ksiqdz Richard Walsh, Bialy Ojciec, duszpasterz tutejszych 

student6w. Korespondowalam z niro juz od dose dawna 

tanzafu;


i pr otestant6w. Za nim domy mieszkalne dla personelu uniwersyteckiego, 

wsr6d ni.ch malenka plebania-bungalow. 

Na tej plebanii, jak w naszych osrodkach duszpasterskich - podobne 

stosy ksiqzek i czasopism, tu angielskich i miejscowych w suahili. 

Na scianie duza podobizna prezydenta Nyerere rozmawiajqcego 

z papiezem. 

• PROGRAM 

Frzy pierwszej tanzanijskiej kawie pytam przede wszystkim 0 program 

tego kr6tkiego pobytu: czego oczekujq ode mnie gospodarze'! 

Spodziewalam si~ jakiegos spotkania z katolicltimi studentami, ale 

Tzeczprzedstawia si~ ambitniej. Podczas gdy ja zalatwialam w kraju 

formalnosd paszportowe, ks. Walsh .nie tylko zdoby! dla 

1l1J1!ie tanzanijskq wiz~, ale tez przestudi·owal moj€ curriculum, pa r~ 

moich zagranicznych publikacji - w wyniku czego przepr.owadzil 

szerokq kampani~ reklamowq. Jej rezultatem jest fakt, ze w niedziel~ 

mam dwa kazania w kosciele akademickim - na mszy sw. 

katolickiej i pMniej na nabozenstwie protestanckil1l. Do tego oczywiScie 

wieczory ze. studental1li oraz - chyba to dojdzie do skutku, 

zobaczYl1lY - wyklad w Instytucie Oswiaty Doroslych i drugi... 

w Szkole Partyjnej... zapewne zechce pani tez uczestniczyc w kilku 

sel1linariach na uniwersytecie - z pedagogiki, etnografii, historn... 

Z pewnym przerazeniem pytam, 0 czym mam m6wic w tych 

kazaniach i wykladach zwlaszcza w Szkole Partyjnej. 

- "Kazania to rzecz jasna - Tanzania jest krajem socjalistycznym, 

trzeba im powiedziec 0 zyciu chrzescijan w Polsce... 

o waszych problemach, przemysleniach, jak w tych warunkach znajdujecie 

sW'ojq dr.og~. W Szkole Partyjnej tez 0 Polsce i 0 metodzie 

pracy oswiatowej z doroslymi, zna pani przeciez Paulo Freire'a, on 

tez by! tutaj i wzbudzil wiele zainteresowania... Tylko nie naleZy 

wspominac 0 religii, ani 0 psychologii. Partia jest scisle neutralna 

wobec religii, wszystkich religii, w kontekscie partyjnym m6wienie 

o religii byloby wielkim nietaktem. A psychologia? Psychologia uwazana 

jest w tych kr~gach za cos religijnego, za spos6b przel1lycania 

r eligii... W InstytU'cie OSWliaty Doroslych - wbaczyuny, 00 ich najbardziej 

zainteresuje, ale prawdopodobnie wlasnie cos z psychologii 

Carl Rogers, 0 kt6rym pani pisala, psychoterapia, grupy docelowe... 

To nic, ze pani nie jest psychologiem, specjalistq : w!aSnie dziennikarze 

nieraz przynoszq pierwsze impulsy..." Z wielkim strachem zgadzam 

si~ w koncu na wszystko. C6Z innego moze zrobie gose sprowadzony 

z tak daleka, skoro chce spelnic oczekiwania? Ale stawiam 

warunek: najpierw troch~ czasu, zeby si~ czegos nauczyc 0 tyro 

kraju, cos zrozurriiec. Zrozumiee na przyklad sens owej neutralnosci 

704

NOTATKI AFRYKANSKIE 

parmu w obec religii, sens UI1oczystosci, na kt6rq ks. Walsh zaprasza 

poswi~ce nia nowego kosciola, kt6ry widzialam po drodze. Wezmq 

w niej udzial wierni, kardynal, rektor, oczywiscie budowniczy kosciola, 

ktory jest wyznaWCq sikhizmu, ciraz bye moze sam Prezydent... 

Goscie przybywajqcy do Polski z Zachodu zwykle zaczynajq od 

pytania 0 stosunki mi~dzy Kosciolem a Pa11stwem, a chyba powinni 

raczej pytae najpierw 0 funkcj~ Kosciola w historii kraju. Bez znajomosci 

historii patrzymy na fakty, jak na zamkni~te budynk i 0 tajemniczym 

ksztalcie i nieznanym przeznaczeniu. Ale jak nauczyc 

s i~ nieznanej historii w par~ dni? Oczywiscie czytalam, co si~ dalo 

jeszcze przed przyjazdem tutaj, dostaj~ jeszcze par~ ksiqzek - ale 

bardziej licz~ na rozmowy. 

• OOM SIOSTRV SANO RV 

Mieszkam u Siostry Sandry. Dom w dzielnicy Upanga, gdzie zamozruejsi 

czarni Tanzanijczycy zaj~li domy i wille dawnlej zamieszkiwane 

tylko przez Hindusow. Tych zresztq tez nadal nie brakuje. 

Jest okazaly meczet i niewielki kosci61 katolicki, obslugiwany przez 

wloskich misjonarzy. Dalej rozciqgajq si~ zaniedbane ogrody, peIne 

starych ogromnych mangowc6w 0 ciemnym listowiu i zarosli purpurowych 

i pomaranczowych bougainvillei. Wyboista prawie polna 

droga, wciqz wymijamy dzieci w zielonych mundurkach wracajqce 

ze szkoly: male hinduski z czarnymi lsniqcymi warkoczami, ksztaltne 

g16wki mUlr zyllskrl.'e z wloskami pozaplatanymi w wymyslne, bardzo 

twarzowe wzorki. 

Siostra Sandra juz na nas czeka: niebieski fartuch, gladkie wlosy 

ciemno blond, zza okular6w spojrzenie organizatora przywyklego do 

rozgryzania ludzi. Znow kawa w stosunkowo chlodnym ciemnawym 

haHu; przylqczajq si~ do nas inni mieszkancy domu, czarni 

studenci i uczniowie. 

Dom Siostry Sandry, szwajcarskiej zakonnicy z jednego z misyjnych 

zgromadzen nie jest wlasciwie jej domem, a juz zupelnie nie 

jest klasztorem. To centrala Katolickiego Ruchu Mlodziezy (odpowiednika 

francuskiego JEC, z tym, ze w Afryce istnieje odr~bna galqz 

uniwersytecka i odr~bna, bardzo aktywna, skupiajqca mlodziez 

szkol srednich). Tu odbywajq si~ r6zne zebrania i spotkania. Sq tez 

pokoje goscinne, a kilku mlodych ludzi stale mieszka w sqsiednim 

baraku i pomaga we wszystkich pracach, od redagowania gazetki 

po ogrod warzywny i projektowanq hodowl~ drobiu (ogrod i kurczaki 

w ramach akcji "self-reliance" - samopomocy, samowystarczalnosci, 

705


polegania na sobie - partia zach~ca i zobowiqzuje wszystkie szkoly 

i instytucje do podejmowania dodatkowo produkcji rolniczej. PrzypomiJna 

mi si~ nasze hodowanie swiii w pewnej instytucji katolJickiej 

we Wroclawiu - to tez w latach pi~cdziesiqtych byto "polegal'lie 

na sobie"!) 

Pok6j goscinny czysty i prawie pusty. W oknach gE;ste siatki. Na 

16zku kolorowe przescieradla. Nie potrzeba koca, bardziej pozyteczny 

flakon owadob6jczego spray'u - jesliby jednak zaplqtal si~ jakis 

komar. Ale IWrl"\ary roznOSZqce malari~ nie brz~cz q i gryzq bezbolesnie. 

Wieczorem najprzyjemniej jest na tarasie, na dachu. Najpierw 

wielkie sadowienie si~ ptak6w w koronach mango,vc6w i eUikaliptus6w, 

trzepotanie, krakanie, krzyki, furkoty. Nieslychanie szybki tropikalny 

zach6d sloiica w gwaltownej czerwieni i fiolecie, i zapada 

g~sta ciemnosc, wypelniona glosami owad6w i nocnych ptak6w. 

Patrzymy na gwiazdy rozmieszczone przestrzennie, jakby wsr6d gal~zi. 

Potem wschodzi jasny arabski ksi~zyc, z rogami uniesionymi 

ku g6rze. 

• SUAHILI 

Zwiedzam uniwersyteckq ksi~garni~ (opr6cz niej Sq jeszcze w Dar 

es Salaam dwa zr6dla lektury: duza ksi~garnia katolicka w centrum 

miasta i sklep prowadzqcy gl6wnie wydawnictwa albumowe dla turyst6w. 

Jest ponadto rzqdowy sklad podr~cznik6w i lektur szkolnych). 

Ksiqzki niemal wylqcznie angielskie i oczywiscie w suahili, 

z absolutnq przewagq tych pierwszych. Bardzo malo pozycji z zakresu 

humanistyki, prace z dziedziny techniki i ekonomii silnie przcwazajq 

ilosciowo nad biologiq i medycynq. Lustruj~ p6lki z afrykallskq 

beletrystykq. Tu uderza prymat Afryki Zachodniej, autorzy-Afrykaiiczycy 

wywodzq si~ przewaznie stamtqd. Afryk~ Wschodniq 

reprezentuje prawie wylqcznie Kenia. Tanzania prawie nie ma 

jeszcze wlasnych powiesciopisarzy i poet6w. Sq tylko pionierzy - 

jak uznany juz za klasyka niedawno zmarly Shaaban Roberts, pi 

SZqCY wylqcznie w suahili. Drugim suahilijskim autorem tanzanijskiego 

pochodzenia jest sam prezydent Nyerere, tlumacz sztuk szekspirowskich 

i oryginalny poeta nawiqzujqcy w swych utworach do 

starych osiemnastowiecznych ballad w j~zyku suahili lecz spisywanych 

arabskim alfabetem. Niestety nie znajduj~ w ksi~garni tych 

wie'rszy ani w wersji oryginalnej, ani po anglie1sku, tylko irnformacj~ 

o nieh w zyciorysie poprzedzajqcym pisma polityczne prezydenta. 

Suahili mnie fascynuje. ucz~ si~ kilku, kilkunastu sl6w by je 

wylawiac z powodzi atakujqcych mnie niepoj~tych dzwi~k6w. Kazdy 

706


nowy j~zyk, z jakim si~ stykarn, budzi we mnie pragnienie by jeszcze 

raz przezyc z niczym nie porownanq radose przenikni~ci a do 

wn~trz a systemu: najpierw slucha s i~ slow, widzi napisy i oddaje 

im czese - to Sq z n a k i, za nimi swiat cudzych znaczen, przezyc, 

skojarzen. Potern, w owej cudownej chwili znaki znikajq - zaczynajq 

pelnic swojq funkcj~, stajB, si~ przejrzyste, swiat, ktorego prz.edtern 

mozna si~ bylo tylko domyslac, staje otworem.. . Narazie ludzie 

rozmawiajqcy wokol mnie poruszajCl si~ jakby w innej rzeczywistosci. 

Wprawdzie ten sam upal ich grzeje, ten sam cien raduje, 

ale nie mog~ si~ oprzee wrazeniu, ze oni poprzez sw6j nieznany 

rni j ~zyk doswiadczajq zycia jednak inaczej ... 

Ml,ody ksiqdz, Tanzarrijczyk, ktorego egzotyczne nazwtisko nies


Tworzenie nowych sl6w jest latwe i przebiega spontanicznie. Instytut 

Suahili rejestruje samorzutnie powstajqce konstrukcje, wsp6ldziala 

w wysHkach tlumaczy i uczonych tworzqcych terminologie. Koscioly 

takze stawlajq na suahili. W pewnym sensie wlaSrrie dzi~ki uzytkowi 

k,oscielnemu suahili staje si~ takze j~zyk:iem najgl~bszych spraw 

ludzkich. Episkopat stworzyl specjalnq k omisj



mlodych jest wielka - ale takze przejmujqce jest ich poczucie zagrozenia 

i l~k. Przyszlosc ma bye wspaniala, wiE:~ksza niz najsmielsze 

marzenia rodzic6w - ale jest tez tak nieznana i niepewna... Tak zagrozona 

niepowodzeniem... IvIlodzi nade wszystko chcq bye soba, 

stqd wszelkie pr6by poddawania im kierunku uwazajq z punktu za 

zagrozenie swojej autonomii. Nim prz e zwyci~zq mlodzienczy egotyzm, 

musZq bye niekiedy nieznosni. Ale jednoczesnie szukajq przewodnik6w, 

chcq by si~ z nimi dzielic wlasnymi doswiadczeniami. 

Bardzo chcq, bysmy sprawdzili si~ w ich oczach ... 

A chrzescijanstwo? Czym jest dla nich? Czy nalezy do starego czy 

do nowego swiata? 

- Niemal wszyscy mlodzi jako dzieci byli wychowywani w poczuciu, 

ze reJigia w tej czy innej formie dostatecznie jasno i przekonywujqcO 

ukazuje sens swiata, czlowieka i spoleczenstwa. W tradycji 

afrykanskiej B6g jest cZqstkq zycia rodziny i klanu - jesli 

nie wprost, to za posrednictwem duch6w "zyjqcych zmarlych", 

przodkow. Istota najwyzsza jest niejako wbudowana w tradycyjne 

instytucje afrykanskiego zycia. Mlodzi muzulmanie i chrzescijanie zostali 

wychowani w tej samej tradycji, tyle ze zmodyfikowanej przez 

nowq interpretacj~ tego, kim jest Bog i jaki mial cel stwarzajqc 

czlowieka. IvIlodzi Tanzanczycy, nawet z rodzin juz od kilku pokolen 

chrzescijanskich nie Sq pozbawieni kontaktu z tradycyjnymi 

obyczajami i wierzeniami. Tkwiq one co najmniej w ich podswiadomosci, 

ksztaltujq sfer~ emocji. Mlodzi chrzescijanie Sq tu ludi mi 

dw6ch swiatow, przy czym ich pojmowanie chrzescijanstwa ma swe 

zr6dlo raczej w praktykach religijnych niz w znajomosci doktryny. 

Nieliczni tylko czytajq Pismo sw. - latwiej zdobye Bibli~ niz umiej 

~ t110SC czytania. Tak w wypadku Pisma, jak i praktyk religijnych 

samor.o'dne interpretacje Sq c~to za,razem oialSne i naiwne: nie odroznia 

si~ rzeczy istotnych od drobiazg6w bez znaczenia. Brak kontaktu 

z doktrynq pociqga za sobq ciasnot~ horyzont6w: sprawy stroj6w, 

gest6w, poka.rm6w nabierajq nieproporcjonalnego znaczenia. Literalizm 

powoduje mnostwo nieporozumien, nieraz przykrych... 

A nauczanie religii - katecheza? 

- Dzieci i mlodziez ucz~ szczajqca do szkoly majq dwie godziny 

lekcji religii w tygodniu - jesli znajdzie si~ nauczyciel, 0 co wcale 

nie latwo (a kazdy z Kosciolow osobno organizuje tych nauczycieli 

dla swych wyznawc6w). No i oczywiscie istnieje problem ·dzieci 

i mlodziezy, kt6ra nie trafia do szkoly z braku rniejsc - stqd zla 

sytuacja katechetyczna na wsi. Narazie prawie nie rna podr~cznikow. 

W dodatku nauka "dini" (religii) odbywa si~ w grupach lqczonych 

z roznych klas, uczniowie Sq w bardzo r6znym wieku. Jako pomoce 

mamy tylko biblie i mszaliki - to za malo. Brak literatury religijnej 

odpowiedniej dla mlodych po szkole podstawowej i sredniej. .. 

710


Wychodzq w zycie tylko z wytartym, obnudzonym kateehizmem, reliktem 

dziecinstwa... Wcale nie dziwi~ si~ mlodym ka.tolikom, ze szuka 

jc~ drogowskazow poza Kosciolem, ze Sq tak bezbronni, gdy ich 

religia jest atakowana i wysmiewana przez koleg6w. Sytuacj~ utrudnia 

jeszcze fakt, ze chrzescijar'lstwo bez reszty utozsamiane jest 

z przynaleznosciq do tego czy innego Kosciola - anglikanskiego, 

rzymsko-katolickiego, luteranskiego czy tez Zielonoswiqtkowc6w... 

Koscioly jeszcze cz~sto nie Sq lojalne wobec siebie nawzajem. Chrzescijanie 

dyskredytujq chrzescijan innego wyznania, absolutyzujq 

wlasne szczeg6lne obrzqdki, symbole i obyczaje kosztem tego, co 

\V chrzescijanstwie naprawd~ istotne... 

Jakie propozycje ideologiczne stajq przed mlodziezq 10 Tanzanii? 

Kto i jakie daje im drogolOskazy, mozliwosci zaangazowania? Czy 

wyst~pujq jakies zjawiska chara1cterystyczne dla tutejszej rzeczyw 

istosci? 

- W ealej Afryee istnieje silna tendencja "powrotu do korzeni": 

rozwiE!zaniem kryzysu ma bye odzyskanie wlasnej a fry k a n ski e j 

tozsamosci. Ten postlliat odpowiada tak zywej wsr6d mlodych potrzebie 

afirmacji wlasnej godnosci. Oezywiscie nie rna zadnej prawdziwej 

sprzeeznosci mi~dzy tq tendenejq jako takq a ehrzescijanstwem. 

Budowanie narodowej i ludzkiej wsp61noty w lqcznosci z najgl~bszymi 

zr6dlami wlasnej tradyeji to ideal godny mlodziezy. To 

wlasnie glosi ideologia partii TANU, tylekroc formulowana w deklaracjaeh 

i przem6wieniach. Ale w praktyee to wezwanie bywa 

zagluszane przez p~d do bardzo powierzehownie poj~tej nowoezesnosci, 

do nasladowania sposobu zyeia w krajaeh bardziej zaawansowanych 

gospodarczo. Mlodziez poddaje si~ tej pokusie, ez~sto zgorszona 

hipokryzjq starszego pokolenia, kt6re glosi hasla wsp61noty, 

lecz nie prakLykuje tego, co powtarza na uzytek publiczny. 

A lOi~c rozczal'owanie i materializm praktyczny? 

Nie mozna 1I0g6lniae, mamy takze mlodych zapalenc6w, pOChIOn 

i~tyeh ideq... Ale wlasnie materializm praktyczny jest najpowazniejszym 

problemem moralnym - we ale nie tylko dla Koseiola. Gdy 

kios poddaje si~ tej pokusie, porazk~ ponosi takze program wychov;awezy 

panstwa. To co Nyerere pragnie tu zrealizowac wymaga 

postawy fundamentalnego altruizmu. Musi bye przynajmniej troch~ 

takich ludzi, im wi~cej, tym bardziej autentyczne b~dq osiqgni~cia 

... Gdy chodzi 0 wian~, materializm praktyczny jest gl6wnym, najbardziej 

masowym czynnikiem sekularyzaeji w miastach. Ale nie 

jedynym. Istnieje jeszcze inny, bardzo speeyficzny problem. W swych 

oficjalnych sformulowaniaeh ideologia TANU nie wyklucza Boga 

ezy b~dzie to B6g tradyeji afrykanskiej, czy B6g objawienia. "Dini" 

jest prywatnq sprawq kazdego... kto ehee, rna prawo jq praktyko 

711

HALI NA BORTNOWSKA 

wac i znajdowac w niej motywa cj ~ dla swego zaangazowania, takZe 

w sprawy publiczne... Przyw6dcy religijni, ksi~za i pastorzy a takZe 

dzialacze swieccy mogq ukazywae ludziom, jakq rol~ petru Bog 

w zyciu ludzkim, takze w zyciu spolecznym... Ale w praktyce nie 

zawsze Sq w stanie to czynie; nie umiejq na przyklad samodzielnie 

dotrzee do mlodziezy, bez podpory, jakq dawniej stanowily katolickie 

szkoly. Z drugiej strony nie brak tez nauczycieli, dziennikarzy 

i innych kulturalnych prominent6w, ktorzy wykorzystujqC urazy kolonialne 

przedstawiajq religi~ jako sil~ wrogq usilowaniom zdobycia 

samodzie1nosci, bycia rewolucjonistq i czlowiekiem nowoczesnym. 

Religia to "kasumba", przezytek czas6w ucisku, opium, bzdura. Niplatwo 

bye wierzqcym studentem czy wykladowcq na Uniwe'rsytecie 

·w Dar es Salaam... Wyznawanie wiary grozi nie przesladowaniem czy 

dyskryminacjq ze strony wladz, lecz w kr~gach elity -"- smiesznosciq. 

Ta sytuacja ma swe korzenie w historii, ktora tak a nie 

inaczej uksztaltowala religijne oblicze Tanzanii: jest to nie tylko 

kraj 120 plemion, lecz takze kraj wielu religii i wyznan. Wsr6d nich 

r eligia tradycyjna wyraza wiele wartosci wsp6lnych wszystkim, jest 

wciqz jeszcze ogolnym tlem, okupuje podswiadomosc ... Islam silnie 

i od dawna zakorzeniony na wybrzezu promieniuje do wn~t rza kraju 

i zyskuje Il!owych adeptow. Islam tez zresztq niejednolity, Sq 

w nim rozne odlamy. Dalej mniejszose hinduska reprezentujqca swe 

liczne tradycje religijne. No i my - chrzescijanie podzieleni. Prezydent 

i partia muszq si~ liczye z tym religijnym rozbiciem. Religia 

nie stanowi czynnika narodowej jednosci. Uzasadnione Sq obawy, ze 

uprzywilejowanie tej czy innej religii, dopuszczenie jcj na forum 

panstwowe czy partyjne mogloby rozbic i t ak kruch a, il1tegracj~ 

Tanzanii. Prezydent sam jest gorliwie praktykujqcym katolikiem. 

Ludzi podo.bnych do niego jest w partii TANU wcale nie tak malo. 

Ale wlasnie oni muszq i powinni scisle przestrzegac zasady neutralnOSei 

wobec religii. To jest sluszne. Ale konsekwencje tej uzasadnionej 

rezerwy Sq jednak w pewnym aspekcie niekorzystne: nieobecnose 

religii w rozwazaniach i rozmowach na tematy publiczne, 

w ksztaltowaniu postaw spolecznych powoduje, ze religia traci wart 

056 w oczach ludzi i nie moze im pomagae w szUikaniu drogi. Kosciol 

w swych kontaktach z ludimi na wlasnym terenie moglby ten 

brak wyrownywae - nikt mu w tym naprawd~ nie przeszkadza. 

Ale niestety malo kto potrafi to czynic. Brak wychowawcow tej 

skali i kompetencji. Az nazbyt cz~sto mlodzi widzq w religii tylko 

sil~, narzucajqcq im "amri" - przepisy, ktorych zlamanie jest grzechern, 

przy czym trese tych przepisow poj~ta jest bardzo wqsko, 

utozsamiana z przestrzeganiem zewn~trznej raczej dyscypliny kosciel~ej 

. Dla katolikow to obowiqzek mszy niedzielnej i okre5lone, 

rozne od tradycyjnych tabu w dziedzinie zycia seksualnego. Skoro 

712

NOTATKI AFIIYKAIiiSKIE 

religia to tylko to - nic dziwnego, ze mlodzi zaczynajq szukac zbawie!Ilia 

0 ba,rdziej ludzkiej twarzy u laiokioh prordk6w naszych czas6w... 

• MlODZI 0 SOBlE: KOSCIOl I iVCIE 

Dzis chlopcy przygotowujq kolacj~ w domu Siostry Sandry. Przydzwigali 

z targu banany "kuchenne" : ich kiM: wyglqda jak kapitel 

zielonej kolumny. Kr6tkie, twarde, pr awie czworok qtne owoce 

ciasno przywierajq do siebie wok61 grubej jak ram i~ lodygi. Niesie 

s i~ to najwygodniej na glowie. Wtedy pod pachq moma jeszcze 

umieScicci~iki, wlochaty kokos. Mleko 'kokosowe przelewa si~ do 

szklanek, utarty miqzsz orzecha gotuje s i~ z ryiem, do tego osobno 

I'odzaj gulaszu z duszonych banan6w i koziego mi~sa . 

Kuchnia ulega reorganizacji. Zaglqdamy tam ukradkiem ( " m~iczyznie 

nie wypada gotowac w obecnosci kobiet"). Choc kuchnia 

jest urzCldzona nowoczeSnie, w calkiem szwajcarskim stylu, chlopcy 

wszystko robi=! na podlodze, nawet przeniesli tam m a szynk~ gazo 

Wq. Kuchnia afrykanska nie zna mebli, nawet st olu ... Jedzenia jest 

mn6stwo i bardzo smaczne, zwlaszcza 6w ryz z kokosem, swieiy, 

dlugoziarnisty ryz z tegorocznych zbior6w, pachnqcy zdrowo jak 

pszeniczne ziamo wkrOtce po Zn.iwach. Napyeharrny si~ wszyscy 

i domowi i goscie z Akademika. P6inym wieczorem odwozimy ich 

z powrotem i w s t~pujemy na chwil~ , kt6ra sip, zresztq przeciqga. 

Domy studenckie w zasadzie podobne Sq do naszych w K atowicach 

ezy Lulblmie : wie±owce z windami jaiko m iej'Scem n ajiywszych Sqsiedzkich 

kontakt6w. G16wnym problemem jest niedostateczny doplyw 

wody, k t6rej stale brak. Nowe uj~cie wody dla University Hill 

jest dopiero w budowie. Narazie w porze suchej trzeba biegac z wiadrami 

do beczkowoz6w. W akademikaeh zyje sip, na wlasnq r~kE;. 

Kai dy pok6j - dwu, trzyosobowy, pit:trowe 16ika, szafa w scianie, 

m aly stolik - to osobny swiat. 2enskie akademHd Sq bardziej przytuIne, 

ale i tam nie rna zadnej szerszej wsp6lnoty , zadnej organizaej 

i. 

Do pokoju naszych znajomyeh wciskajCl s i ~ sqsiedzi zainteresowan 

i goscmi. Kontynuujemy rozpoez~tl:t w domu dyskusj~ - nie tu 

zresztCl latwiejszego, jak dyskutowac! Na wszystk ich spotkaniach 

ze studentami odnosz~ wrazenie, ze prawie wszyscy uczestniey cht;tnie 

zabier aja, glos i dobrze m6wiCl: jestesmy w Afryce jeszeze blisko 

korzeni - kultury slowa m6wionego. Umiej ~t nos ci m6wienia towarzyszy 

umiej~tnosc uprzejmego i derpliwego sluchania, pozwalajqcego 

na spontaniczne utrzymywanie porzqdku rozmowy. Wyst~pujq 

w niej dluzyzny i powt6rzenia, ale nikt n ikomu nie przerywa, 

ludzie si~ zapalajq, ale zaehowujq formy - jest w tym jakis wolny 

4 - ZNAK 713


od znudzenia spok6j. Mimo tych pi~trowych l6zek i tranzystora na l 

stole zawa10nym papierami, w atmosferze studencltiej debaty jest 

cos z wioskowego kr~gu wok61 garnka pomby w cieniu orzecho- I 

wege> drzewa (mialam potem oglqdac takie krE:gi). 

I 

Temat : jeszcze raz mlodzi i Kosci61, mlodzi i zycie. Teraz oni sami 

0 sobie. 

I 

Znajomi z domu Siostry Sandry to praktykujqey katolicy. Lecz 

i -oni rue bez niie'PolkJoju ,i pewnej gorylczy pytadq - jak znaleic' 

swoje miejsce w Kosciele, jak uczynic go domem nie pozyczonym,1 

lecz wlaJSnym? Kosoi61 wydaje siE: wciqz byc terenem ll1aleZqcym nie, 

do mlddYICh, lecz do W ,OJZJee, ,po1wlen.ia ,dzia:d]{6w ,i rodzk6w... W zyciu 

polity~znym ml,odZ:Iez rna ,swoje forum, kt6ryrrn jest TYL (T,anzanijska 

Lilga Mfo:dziezy). W kosciele ll1a'tarn:1ast mlddziei jest w~'aSciw.ie 

ignomwana. Is1m:ieje wpraw'dzJie katolidki ruch mlodziezo'\vy (yeS), 

ale nie rna on uidzialu w praca'ch rady past oralll1ej, ozy lwmisji episkopat 

u. "Mog liibysmy ,wnieSc w to wszystlko swiezy powiew, ale wydaje 

si~ , ze ll1ikt ze starszych tego nie pragnie. Hierarchia bardzo 

powoli dostrzega problemy, jakie niesie nowy styl zycia. Z drugiej 

strony katolicki ruch mlodziezy, a zwlaszcza jego srodowiska studenckie 

spotykajq si~ z zarzutem bezczynnosci: c6i z tego, ie dyskutuje 

si ~ 0 tylu wai nych problemach, jesli z tego nic nie w:ynika; 

problemy nadal istniejq, a ilose wierzqcych i praktykujqcych student6w 

ll1ie wzrasta." Mlodzi a'ktywisci katoliccy energicznie ibroniq 

si~ przed tym oskarieniem: "Praca w kolach YCS jest procesem 

uczenia si

NOTATKI AFRYKAKISKIE 

postaciami poddajemy si~ pokusie uzywania Boga do zatykania 

dziur w naszej moralnosci, czy tez dziur w rozumieniu swiata... 

"Wiara nie jest dla mnie abstrakcjq, lecz czyms czego doswiadczam 

podejmujqc zadania i obowiqzki wynikajqce z mego miejsca 

w h:is tOlriii ... z faktu ze jestem studentem w d 2lilSiejl&zej Tanzanii. 

W naszym kraju chlopi na wsi zyjq wciqz jeszcze w n~d zy i w tej 

n~dzy umrq, bez pomocy lekarskiej, jakby nie zauwazeni... W srodowisku 

uniwersyteckim obserwuj~ fakty moralnego bankructwa 

ludzi, kt6rzy mieli wszystkie szanse, kt6rych innym brakuje. W zyciu 

politycznym - mimo wysilk6w prezydenta, mimo slusznej ideologii 

- raz po raz przejawy korupcji. Rosnie przepasc m i~ d zy bied ~ 

nymi a bogatymi - na calym swiecie i w Tanzanii t akze, mimo 

szczy,tJnych zasad. Ideal wsp61n-oty - w kt6rym widz ~ swoje historyezne 

powolanie - jest kompromibowany przez tydh, co Sq mu 

wierni tylko w deklaracjach! Co na to wszystko chrzescijanstwo? 

I jak reaguj~ ja sam, co odpowiadam pytajqcym, ja-chrzescijanin? 

Co z mojq nadziejq?" 

• PYTANIA STUDENTA MAYIGE 

Chrzescijanskie srodowisko Uniwersyteu w Dar es Salaam ma 

swoje W drodze - redagowany przez ekumeniczny zesp61 miesi~cznik 

Christian Perspective. Odbijany na staroswieckim powielaczu 

wyglqda niezbyt imponujqco, ale tresc jest ciekawa. W najnowszym 

numerze znajduje. rozwazanie w formie "poematu" - bardzo w Afryce 

popularnej, malo kto rna tu odwag~ pisac pr02q... Redakcja 

opatrzyla je komentarzem: "gIos jednego z braci pragnqcych na nowo 

odkryc wiar~". Komentarz moze na wyrost - dla m nie przynajmniej 

nie jest iak bez reszty jasne, czy autor, student Mayige, 

jeszcze nadal praig;nie uslyszec gltos Koociola, ezy nie dal ju z za wygranq. 

Sam "yY'daje s.i~ prreciez to suger{)wac... Za[uj~ , ze go nie 

spotkalam. Bo chyba jednak nie jest tylko jeszcze jednym zbuntowanym 

szczeniakiem - w jego "poemacie" jest oczywiscie cos z naiwnego, 

moze ()drobin~ histeryeznego zgorszenia rzeczywistosciq, charakterystyeznego 

dla bardzo mlodzienezych protest6w, ale jest te:l 

szczere upominanie si~ 0 bardziej czytelne swiadectwo. 

Mayige zwraca si~ do "Koseiola-Matki", nie do koleg6w-katolik6w, 

jesli bierze ieh pod uwag~, 'to tyl'ko posrednio. T() takze charakterystyczne. 

Pismo przez koleg6w redagowane ten glos zamieszcza. 

Czy w tym, i w cytowanym komentarzu nie wyraza si~ fakt, 

ze pytania Mayige'a Sq w jakims sensie takze pytaniami tych, co 

nie odeszli, co nie ezuj1'l si~ dalekimi od wiary - ale tez pragnq 

doskonalszego swiadeetwa, prawdziwszego zrozumienia Kosciola, kt6 

ry jednak jeszcze nie w pelni jest ich Kosciolem? 

715


Posluchajrny Mayige'a, warto, choc to poemat tylko w cudzyslowie. 

Ile podobnych lezy w studenckich szufladach, nie tylko w Dar 

es Salaam, lecz takze w Lublinie ezy Gliwieaeh? 

* 

* * 

Kosciele, Matko - odpowiedz mi 

rnusisz si~ odezwac 

nie b'ldi daleka, obca, nie dost~pna... 

Mowi'lc 0 twojej niedost~pnosci 

nie mam na mysli pomnikow architektury, 

az nazbyt dobrze mi znanyeh, 

ani tez duchowienstwa. K si~zy nie trudno spotkac: 

K si~za mieszkaj'l po dwoeh na kazdej misji, 

dzi£:ki temu nie S'l zbyt samotni, 

t rzymajqc s i~ jak nalezy z daleka od wiernyeh. 

Za dawnyeh ezas6w kosci61 p~ka l od ludzi. 

Ksi£:za przemawiali do nieh z gory w j~zyku "nie wolno" 

- to co radzono im ezynic bylo blade i bez znaczenia 

w por6wnaniu z zakazami. 

Za dawnych ezas6w kazda niedziela 

byla jak swi~to Saba-Saba 

nie tak jak dzisiaj: 

dzis kosciol bywa czasem pelny: gdy ktos obieeuje Vol nim euda, 

gdy w ezasie sesji modlimy si£: 0 pomyslne egzaminy. 

Odkrylismy, ze dawne czasy 

byly czasami slepej wiary 

- podobno ludzie wierzyli wtedy w rzeczy niepoj~te... 

Dlaezego ludzie przyehodzili tlumnie do kosciola? 

Moze uj~la ieh ezulosc bialej siostry m6wiqcej ich j~zybem? 

Moze bali si~ , co si~ stanie, gdy kosci61 opuszeZq: 

bali si~ klqtwy, ehorob i smierci, 

ze ich grzbiety porosnq zielskiem! 

Moze Ty, ezytelniku odpowiesz mi: czemu 

moo przodJkowie bylri dumni ze s'wych chrzeSoijanskich irnioo, 

dlaezego nawroeeni skwapliwie zbierali szkaplerze 

ci£:zko pracujqc, aby na nie zasluzyc, 

by dopuszezono ich do chrztu, ostateeznej promocji? 

Nie wiemy, co nimi kierowalo. 

- dla mnie, tak ezy owak, to wszystko mjn~to! 

716


- Bracie, porzuc chrzescijanskie imi~... 

My dziwimy si~ tym, co jeszcze ciqgIe 

czyniC\ znak krzyza modlqc si~ przed posilkiem 

- nie rozumiemy tych Iudzi: 

czy blogoslawienstwo czyni jadlo slodszym? 

Chodzilismy na religi~, gdy nas zmuszali rodzice 

teraz w nowym miescie - rok minql, 

a nie wiemy jeszcze gdzie stoi tutejszy kosci61. 

Religia ojcow nic nam nie mowi: 

dziesi~c przykazan to prawa natury 

mog~ zyc po Iudzku bez boskich przepis6w. 

Kosci61 jest drobnomieszczanski, 

przyw!aszcza sobie owoce pracy robotnikow i chlop6w . 

- Coz z tego, ze przetrwal wieki 

socjologia uczy, 

ze wszystkie instytucje waIczq 0 to, by trwac na zawsze ; 

znane Sq tez przyczyny powstawania religii. 

By zobaczyc 0 co idzie 

wystarczy przyjrzec si~ zakonnicom 

biale i czarne mieszkajq osobno, 

co rano sluZq ksi~zom do mszy 

w pustym kosciele. 

Nie oddam im mojej siostry 

nie chc~, by taka byla jej przyszlosc! 

* 

Kosciol musi mi wytlumaczyc: czemu 

- choc swiat sit; zmienia 

ksi~za wciqz powtarzajq te same "nie wolno": 

"Nie cudzol6z, nie zyj z niq przed slubem, 

nie patrz chciwie na kobiety, 

nie zen si~ z wi~cej niz jednq... " 

- A coz mam pOCZqc? 

czy warto sprzeciwiac si~ naturze, post~powa c inaczej niz wszyscy? 

Ksi~za przymykajq oczy i powtarzah "nie wolno" 

a ja pragn~ uslyszec cos wi~cej !. .. 

Nie wystarcza mi teza: 

"chrzescija11stwo jest przeciw materializmowi" 

- a gdzie czyny i swiadectwa 

tlumaczqce sens tego zdania? 

Sekta "Zgromadzeti Bozych" glosi, ze czyni cuda 

c6z ty na to, moj dawny Kosciele? 

71 7


Dla mnie Biblia stala si~ zwyklq ksiqzkq, 

opowiesciq jak inne klechdy: 

Jezus jest chlopcem z Nazaretu, 

o jego przygodach poczytam sobie w wolnej chwili... 

* 

Kosciele - zwracasz si~ do mnie? 

Ejze - chcesz naprawd~ cos mi powiedziee? 

- ." Ze nalez~ do Twoich? - 0 nie, 

wlasnie stwierdzilem, ze jestem daleko, 

swiatlo nie odnalazlo mnie swoim promieniem". 

C. N. Mayige 

student uniwersytetu w Dar es Salaam 

• WADUDU 

W domu siostry Sandry dzien zaczyna si~ przed switem, czyli rok 

okrqgly przed sz6stq rano. Rzecz w tym, ze pomidory trzeba podlewae, 

nim spadnq na nie juz od pierwszej chwili gorqce prostopadle 

promienie stonca. Budzi mnie wi~c co ranD szum wody z gumowego 

w~za i monotonna choe pogodna piosenka student6w-ogrodnik6w. 

Krzaki pomidor6w, zielone, wysokie, dorodne Sq ich slusznq 

dumq, zwlaszcza ze wyhodowali je na miejscu, kt6re przedtem 

uzytkowaly tylko w~ze gniezdzqce si~ wsr6d rupieci i haszczy. Chlopcy 

ceniq rosliny uzyteczne jak pomidory i drzewiaste melony - papaje. 

Natomiast k wiaty to ich zdaniem niemqdre hobby, dobre dla 

malo praktycznych Europejczyk6w. Kiedy zachwycam si~ tutejszymi 

kwiatami - chlopcy przynoSZq mi bukiet z lisci swych ukochanych 

pomidor6w. 

Dzis wybieramy si~ nad morze - nie na plaz~, kt6rych jest kilka 

blisko, lecz na drugq stron~ p61wyspu, gdzie jest rybackie osiedle 

i wybrzeze usiane p i ~knymi muszlami. 

Dose dlugo szuk amy drogi wsr6d podmiejskich lepianek. Jedziemy 

przez las palm owy kolysany wiatrem od oceanu, zrazu g~sty , 

potem rzedniejqcy: palmy kokosowe umierajq dziwacznie, tracq korony, 

ale wielometrowe gladkie pnie-lodygi jeszcze dlugo sterczq 

z piasku. Tu w czasie odplywu morze cofa si~ tylko 0 kilka mew6w. 

Na bl~'k itnej plyci:linie taplajq s i~ w wodzie hordy brqzowych 

dzieciak6w. Brodzq i czepiajq s i~ rybackich lodzi odpoczywajqcych 

na kotwicy. Na wybrzezu jeszcze ruch mimo poznej pory. Jest jeszoze 

'kti'lka ryb i oSnllorn'i1ca na sprzedaz. StaTY, obel'wany rybak 

trzyma martwe straszydlo wysoko w powietrzu, macki jak gruzlo 

718

NOTATKI Af YKArilSKIE 

wate liny si~gaj q ziemi. Nie ma targowania sit:: 0 ten atrakcyjny towar 

- zast~puje je jak najbardziej formalna licytacja. Osmiornica 

idzie za 12 szyling6w (czyli okolo dolara). Nabywca, gr uby kudlaty 

chlopek rzuca jq na piasek pod nogami i energicznie grzmoci kijem. 

Twarde gumowate mi ~so zapewne od tego zmi~knie, . ale czy 

kucharz zdola je potem calkowicie oczyscic z brudnego piasku? 

Zwiedzamy osiedle r ybackie. Gliniane chaty majq z przodu, od 

morza, rodzaj ganka plecionego z bambusa. Na jednym z nich okryta 

szmatami spi kobieta wyczerpana atakiem malarii. Obok mqz 

-rybak przy swym drugim dochodowym zaj ~ ciu - hafcie. Ta wies 

slynie z r~k odziel a - tu wyrabiane Sq charakterystyczne biale wyszywane 

czapeczki noszone przez muzulman6w na Zanzibarze i w 

okolicach Dar es Salaam. 

Haft - kremowy lub bialy na bialym pl6tnie - jest tak delikatny, 

ze golym okiem trudno dostrzec sciegi i tak g~sty, ze skutecznie 

usztywnia pl6tno prawie spod niego niewidoczne. Jedna czapeczka 

kosztuje okolo 200 szyling6w. Wyszywa s i~ jq w kazdej wolnej 

chwili przez blisko dwa miesiqce. Pracq tq trudniq s i ~ wylqcznie 

m~zczyzni i to raczej mlodzi, bo wymaga bardzo dobrego wzroku. 

Oczywiscie 1Il10gq jq wykonywac tylko przy dziennym swietle 

elektrycznego nie rna, nafta za droga. 

Idziemy n a brzeg, n a poszukiwanie muszli. Niestety, nie jest to 

najlepszy moment. Najwi ~ ksze juz Sq wyzbierane, a morze jest w listopadzie 

zby't sp o'kojm.:ie, by ,wyrzucac na brzeg swe najbardziej efektowne 

skarby. Ale wkr6tce mamy juz pelny woreczek calkiem sporych 

i interesujqcych okazOw. 

W domu wysypujemy muszle do miski z wodq, by je jeszcze raz 

wyplukac i dokladnie obejrzec. Edward, uczen technikum fotograficznego 

asystuje przy tej operacji. Z jednej, potem i z drugiej musz 

Ii powoli wysuwajq si ~ w wodzie czarno-zielonkawe lodyzki - nie, 

to nie wodorosty, to odn6za malego kraba pustelnika. Patrzymy 

w napi~ciu , jak z muszli wydobywa si~ z kolei glow a z oczami na 

siupkach i dalsze odnoza. Ciqgnqc za sobq sw6j slim aczy domek, 

krab rusza na spacer po swym plastykowym wi~zieniu. "Jeszcze 

nigdy czegos takiego nie widzialem" stwierdza z zachwytem Edward. 

A przeciez wychowal si~ tutaj, nad samym morzem! S~ dz amy nad 

tq m iskq rozkosznq godzin~, obserwujqc i fotografujqc calkiem juz 

osmielone kraby na tIe muszli i kawalkow koralowca. 

Siostra Sandra cieszy si~, ze chlopcy zarazili si~ moim zainteresowaniem 

dla wadudu. Jest to kategoria stworzen lekcewazonych lub 

t~pionych , jeSli dokuczajq. Zaliczajq si~ do niej owady, ale t alkze 

slimaki, zaby, jaszczurki itp. Nigdy nie wiadomo, czego si~ spodziewac, 

gdy chlopcy ZaaillOlIlsujq nowe m'dudu do fotografowania. Za 

CZqC je dostrzegac jako obiekty godne u wagi to przelam ac uparty 

719


'praktycyzm, ktory choc sam w sobie zro:rumialy, roaniem Siostry 

Sandry zaw~za horyzonty tutejszej mlodziezy: "Majq wielki zmyst 

ladu, harmonii i pi~k na - popatrz jak gustownie si~ ubierajq, gdy 

tylko choc troch~ majq za co, jak slicznie czeSZq si~ dziewc~ta, 

prawie kazda inaczej, umiej~tnie podkreslajqc cechy swojej twarzy, 

z naprawd~ rzezbiarskim zmyslem. Trzeba rozszerzyc praktykowanie 

Ilrtystycznego widzenia i dzialania poza wlasnq osob~ i domowe 

sprz~ty... Wtedy po pr ostu wybuchnie afrykaD.ska sztuka - tu, 

w Afryce Wschodniej jeszcze tak zdominowana utylitarnymi wzgl~dami, 

walk:q by przezyc... Narazie t~ moZliwosc odkryli tylko Makond 

e ... wybi.e:rzemy si~ do nich, musisz zobaczyc ich rzezby." 

• SZKOtA SAMODZIELNO SCI 

Szukam sali nr 33. Tu ma si~ odbyc seminarium dla student6w 

pedagogiki, w ktorym mam brae udzial. Sale wykladowe mieszczq 

si~ w pi~tr owych pawilonach znakomicie przystosowanych do klimatu: 

wejscia do pomieszczen prosto z zewnqtrz, na pi~trze z okrqzajl\cej 

budynek otwartej galerii. Okna - jak wsz~dzie tutaj w nowoczesnych 

domach - z ruchomych pask6w szkta na wz6r zaluzji, 

jest przewiew a zarazem oslona przed pylem i inwazjq owadow. 

Wewnqtrz na scianach system ruchomych tablic, obok zgrabne 

p6lki na studencki bagaz, po srodku kilka stol6w. Malo tylko krzesel, 

kilka polamanych. Schodzqc si~ studenci przynoSZq stolki z innych 

saL Dwudziestu kilku uczestnik6w, w tym dwie kobiety, biala 

Almerykanka i tbardzo .pi~kna Tanzanijka z gloW1kq w stylowych 

warlwczytkach. Jest to seminarium dla zaawansowanych, wszyscy 

Sq na etapie pisania prac dyplomowych (na stopieD. Master of Arts). 

Zaj~c ia odbywajq si~ po angielsku. Przewodniczqcy dr Mmeri, drobny, 

bysbry, tOparl'OWany, z blySkami. iI10nii w ocza'ch. Przedstawia mnie 

sluchaczom, potem grono przyst~puje do tematu. Od dluzszego juz 

czasu sluchacze analizujq najnowszy dokument partyjny poswi~cony 

dalszym perspektywom reformy oswiaty. Chodzi 0 zaj~cie krytycznego 

stanowiska - w najblizszym czasie w seminarium uczestniczyc 

b~dzie nowomianowany minister oswiaty. Przyszli nauczyciele 

i wychowawcy przedstawiq mu swe postulaty na przyszlose. 

Omawiany dokument - tzw. Musoma Declaration - jest naprawd~ 

ciekawy i bardzo dla Tanzanii charakterystyczny. Aby go wlasciwie 

ocenic trzeba go naturalnie czytac z calym dobrodziejstwem 

hermeneutyki. Podobnie jak w rozmowach i tu co krok spotyka 

si~ dobrze znane slowa, kt6re jednak tu brzmiq inaczej, majq inny 

kontekst emocjonalny, odmienne bUGz'l reakcje. WCi'lZ musz~ 

sobie od poczqtku uswiadamiac, ze tu urzqdza si~ kraj po raz pierw 

720


szy, wszystko jest bezgranicznie nowe, takze rzeczy gdzie indziej ty 

Ie juz razy powtarzane. Owszem, istniejq kompleksy, wyczuwalne 

i do przewidzenia, wyrastajqce z przeszlosci kolonialnej. Powodujq 

one zupelnie inne alergie niz te, z kt6rymi u nas trzeba siE;l liczye. 

Sytuacja przypomina opowiese - zapewne nieprawdziwll, lecz celnq 

- 0 pisarzu, kt6ry w dziewiE;ltnastym wieku zrewolucjonizowal 

poezjE;l fiIlskll stwierdzajqc w swym wierszu, ze jego dziewczyna rna 

oczy jak gwiazdy i glos jak dzwonek srebrny. Nikt tak dotqd po 

finsku 0 kobiecie nie pisal... Trzeba siE;l zakochae raz jeszcze 

aby uwiernye od lIlowa, po latach doswia:dczen i zwqtpien, ze Sq jednak 

dziewczY'IlY, 0 kt6rych tak powiediiee jest najprosciej. 

o czym m6wi Musoma Declaration? Problemem jest stworzenie 

szkoly na miarE;l potrzeb kraju i jego idea16w. Po okresie kolonialnym 

Tanzania odziedziczyla system szkolnictwa podporzqdkowany 

brytyjskim wzorom - miarq doskonalosci byly osiqgniE;lcia Oxfordu 

i Cambridge. Starano si~ podwyzszae poziom ku tym nieosiqgalnym 

wyzynom, ale temu wysilkowi nie towarzyszylo r6wnie intensywne 

zabieganie 0 rozw6j ilosciowy, 0 dost~p do szkoly dla wiE;lkszej ilosci 

dzieci. Bardzo wiele pozostawalo calkowicie poza szkolq. Z juz 

uprzywilejowanej grupy zdobywajqcej peIne wyksztalcenie podstawowe 

bardzo nikly procent mial szansE;l dostania siE;l do szkoly sredniej, 

a potem ewemualnie na studia wy·Zsze za granicq. Ale po:ziiom 

de facto elitarnych szk6l srednich byl stosunkowo wysoki.. . Wqski, 

bardzo selektywny system oSwiaty swymi wynikami czynil zadose 

normom mi~dzynarodowym, ale kosztem zasi~gu . Jednym z pierwszych 

cel6w jakie sobie postawil rZqd niepodleglej Tanzanii byla 

zmiana tego stanu rzeczy (Warto tu zaznaczye, ze jedyny tytul honorowy, 

jaki zaakceptowal dla siebie byly wykladowca misyjnej 

szkoly sredniej, Prezydent Nyerere to "Mwalimu" - nauczyciel). 

Sprawa nie byla prosta. Nalezalo stworzye koncepcj ~ systemu 

sZ'koLnego - koncepcj~ realistycznq, dost osowanq d'o ub6stwa kraju, 

a zarazem ambitnq, wiernq idealowi szerokiej dostE;lpnosci. Szkolnictwo 

rnusialo bye zmienione, przebudowane w swej orga!l1izooji, 

w swietle nowych cel6w, wyrastajqcych z lokalnej rzeczywistosci. 

Dawne cele z importu Sq nierealne i tym samym szkodliwe, prowadZq 

do rozczarowan i narastania kompleks6w. W roku 1967 ujE;lto te 

nowe cele w formul~ "ksztalcenie do samodzielnosci". Chodzi 0 to, 

by szkola dawala ludziom wiedz~ rozszerzajqcq ich wolnose, by pozwalala 

opanowy.wac i org'aIIl'izo;wae srodow:is'ko przyro'


w.it program roZWlijania samadzielnosci: trzeba stac na wtasnych 

nogach, choc oczywiScie me w duchu inidywiidual r izmu, lecz wSpOlnoty. 

Skoro talk, to stkola musi pierwsza stac si~ samodzielna - musi 

bye wsp6lnym dzielem rodzic6w, nauczycieli i samej mlodzieZy. 

Musi uczyc ta'k, by wynrilki byly be1jposrednio uchwytne dla wsp61 

n-oty wlioSko.wej - by 110dzice cruli, ze dzieci, kt6re uczq Sri~ w szko 

Ie przynoszq poZytek calej spoleezn()sci, ze szkola pozwoli im lepiej 

r adzic sobie z Zyeiem i obowiqzkami. Stqd przedmioty rolnicze w 

szkole, duza ilose zaj~c praktyeznych odpowiadajqcych temu co jest 

w okoliey do zrobienia itp. Program ten wywolal duze wrazenie na 

calym kontynencie, stanowiqe jednq z pierwszych pr6b stworzenia 

wlasnego modelu afrykanskiej szkoly podstawowej. Prasa swiatow8. 

o'bszernie go referowala, nawet w Znaku znalazl si~ maly Ikomentarz. 

Min~lo siedem lat. Jeszeze za wezesnie na wnioski, ale jednak juz 

jakis p61metek. Musoma Declaration jest podsumowaniem osiqgni~c 

i porazek, zawiera tez wytyczne na przyszlosc. G16wna ez~sc dokurnentu 

nosi znamienny tytul: "Where we got stuck" - ezyli doslownie 

- "gdzie utkn~lisrny". Deklaracja i wypowiedzi uczestnikow 

serninarium Sq zgodne w tonie : program "Szkoly Samodzielnosci" 

nie zostal w pelni zrozumiany przez nauczycieli, a tym samym i ea 

Ie spoleczenstwo. Szkola pozostala osobnyrn swiatem i nadal bardziej 

sluzy poprawie losu zdolniejszych i bardziej przedsi~biorczych 

jednostek i rodzin, niz wsp6lnotom wioskowyrn. Ci co wspinajq si~ 

na wyzsze szezeble edukaeji opuszezajq swoje srodowiskoj dorabiajq 

si~ poza nim : emaneypaeja przez dezercj~! 

Gdy ehodzi 0 tresc i rnetody nauczania nowe zasady i priorytety 

cZE;sto pojmow,ane Sq bardzo powier2JChownie. Niekt6rzy kierownicy 

szk61 po prostu uznali, ze "samodzielnosc" oznacza, ze odtqd dzieci 

majq same utrzymac szkolE; i nauczyeieli: a wiE;e trzeba je zatrudniac 

w polu, lekcji zaS b~dzie tyle, na ile poza iym starezy ezasu... 

przy czym owa praca produkeyjna, zle zorganizowana, bynajmniej 

nie byla ksztalcqea ani nie odwolywaia si~ do inicjatywy dzieci 

i rodzie6w. Wspominajqe swoje wlasne szkolne lata uezestnicy seminarium 

podkreslali, ze nie w tym nie rna nowego: liczne szkoly 

misyjne posiadaly farmy, gdzie uczniowie musieli pracowac, przy 

okazji zdobywajqc sporo pozyteeznyeh umiej~tnosei. Nowosciq progralIl1u 

byla rue sarna praca produkeyjna, ani nawet szkolenie przy 

tej okazji, leez wspolnotowy i zarazem eksperymentalny charakter 

przedsi~wzi~c szkolnyeh. Ale takie przedsi~wzi~cia zorganizowac 

i utrzymac trudno ; nauezyciele, rzadko posiadajqey peIne kwalifikaeje, 

czuli si~ bezradni. To musi si~ zmienic - stwierdza dokument 

TANU. Ale jak dojsc do tej zmiany? Jednym ze srodkow b~ 

dzie swego rodzaju nauczycielskie pospolite ruszenie - do praey 

w szkolach podstawowych ma si~ zmobilizowac wi~kszosc obecnych 

722

NOTATKI AFRYKA!ilSKIE 

absolwent6w szk61 srednich. W og6le szkola srednia, dotqd traktowana 

jako wst~p do dalszej kariery zakladajqcej r6wniei: studia 

uniwersyteckie, rna teraz stae si~ taki:e bardziej "samowystarczalna", 

przygotowujqC do pracy i slui:by na tere:rrie nieoo szerszym ruz 00 

dzinna wioska. Stopniowo, w miar~ mozliwosci kraju i jego potrzeb 

wyksztalcenie srednie w r6znych formach stanie si~ dost~pne dla coraz 

wi~kszej ilosei mJ,Q\:lych luld.zi. Leoz na tym kooriec: 'I1ANU stoi 

obecnie na stanowisku, i:e w warunkach afrykanskich studia uniwersyteckie 

to forma ksztalcenia odpowiednia nie dla mlodziei:y 

lecz dla doroslych. A wi~c po szkole sredniej wszyscy powinni ise 

do pracy. Potem, po kilku latach, zaleznie od uzdolnien i przede 

wszystkim od wykazanej czynem postawy niekt6rzy mogq bye delegowani 

na studia. 

Odnosz~ wrazenie, i:e ten ostatni projekt - kt6ry jeszcze nie 

wszedl w i:ycie - budzi wiele zastrzezen wsr6d zainteresowanych 

mlodych, a takze wsr6d wykladowc6w. Wsr6d wysuwanych przeciw 

niemu argument6w jeden wydaje mi si~ szczeg6lnie wazny: co 

b~dzie ze studiami kobiet? Tanzania jest i dlugo jeszcze pozostanie 

krajem wczesnych malzenstw (co odpowiada takze wczesnemu dojrzewaniu 

fizycznemu dziewczqt). I tak cierpi na tym ksztalcenie 

kobiet, do kt6rego rodziny nie przywiqzujq wagi. Malo jest kobiet 

z wyksztalceniem srednim, jeszcze mniej studentek. Jesli studia b~dq 

rozpoczynane w kilka lat po ukonczeniu szkoly sredniej - studentek 

moze w og6le zabraknqe. Kto b~dzie delegowae kobiety na 

uniwersytet - czy m~zowie? A co z dzieemi, kt6rych do tej pory 

jui: b~dzie kilkoro? . 

Koncepcja uniwersytetu jako instytucji dla doroslych jest bardzo 

dyskusyjil1a i jeszcze na peWil10 rue dose .przemyslana. p'rzemawia za 

niq fakt, iz w tutejszych warunkach dlugoletnie studia wyzsze Sq 

rzeczywiscie wielkim luksusem; przy obecnych proporcjach piramidy 

oswiatowej zaden system preselekcji kandydat6w do najwyzszego 

awansu nie moze bye choeby w przyblizeniu sprawiedliwy. 

(W rdku 1970 szkoly podstawowe w Tanzanid mialy 828900 uozru.6w, 

szkoly srednie wszystkich typ6w juz tylko 32 800 -- Uniwersytet 

zas 2007 student6w). 

A jedil1a1k system selekcji musi jstmiee - .ani je!dno z talk cennych 

m iejsc nie powinno bye marnowane, a jest marnowane, jesli 

azlow1ie'k, kt6remu spoleczenstwo ofiarowalo wyZsze wy.ksztalcenie, 

nie b~dzie potem umiat lub nie b~dzie chcial mu sluzye. W warunkaah 

tanzanijskiehwyksztalcenie to ~awsze dar, a nie zdobycz przedsi~biorczej 

jednostki: ksztalcenie studenta jest inwestycjq dokonanq 

rue wlasnym sump'tem, lecz kosz'tem ubogich, kt6rzy Ipotr,ze'bujq U'Slug 

lekarzy, nauczyciel'i i inzynier&w, i dlategGl ze swoich pdda'tJk6w 

u'brzymujq u!l1'iiwersyte't. 

723

HAlINA BORTNOWSKA 

Widz~ wi~e jakis gl~boki sens w usilowaniaeh zmierzajqeyeh ku 

dowartosciowaniu wyksztalcenia na nizszych szczeblach i jego usamodzielnieniu, 

skierowaniu ku zyciu. Leez z drugiej strony zadaj~ 

sobie pytanie (nie osmielajqc si~ postawic go uczestnikom seminarium): 

KTO za lat dziesi~c ezy dwadziescia znajdzie si~ w sali nr 33 

by dyskutowac 0 reformie oswiaty - juz nie po angielsku lecz plynnie 

w j~zyku suahili? Czy obecni tu dzisiaj mlodzi nie b~dq walczyc, 

by byli to przede wszystkim ezlonkowie ieh rodzin - mIodsi 

braeia, synowie i e6rki? Czy uda sip' stworzyc szkol~ wolnq od dueha 

konkureneji, szkol~ zycia i sluzby ezlowiekowi, szkol~ powolail? 

Szkot~, w kt6rej zdobywanie wiedzy motywowane jest nie osobistym 

awansem materialnym i spoleeznym, jaki wiedza zapewnia, 

lecz dobrem ogolnym? Taka szkola, taki system oswiaty to utopia, 

palae na oblokaeh. Ale ezy jest inne wyjscie? 

Nie wiem. To dopiero poczqtek. Zdaj~ juz sobie spraw~, ze Univepsirty 

Hill to w~, niapeWlIlY ,przycz61e:k, szituczny mikrokosmos, 

odci~ty nawet od rzeczywistosci Dar es Salaam-miasta, nie m6wiqc 

juz 0 buszu, ktory zaezyna si~ niedaleko stqd. Che~ , musz~ zobaczyc 

co tam jest dalej, w gl~bi, tam skqd oni przyszli, dzisiejsi studenci, 

jutrzejsi przyw6dcy. Nie zrozumiem napi~c towarzyszqcyeh 

seminaryjnej dyskusji 0 koneepcji uniwersytetu, poki nie przekonam 

si~ co tu w praktyee oznaeza ow awans na ludzi z wYZszym wyksztalceniem, 

od ezego on ludzi wyzwala. Z calq pewnosciq europejskie 

motywy i miary sukeesu nie majq tu jednoznacznego zastosowania. 

• DWA PRZYCZYNKI DO ZROZUMIENIA 

SPRAWY 

Jednym z bardzo znaezqcych, niemal symbolicznyeh wydarZel1. 

w najn'Owsze'j hlsrorii Tan2iam'i!i (1966) byl stmjk 400 student6w 

Uniwersytetu Dar es Salaam, b~dqcy protestem przeciw tzw. Natioil1al 

Service ("Sluzba dla Naxodu"), czyli obowiq.~l{«)wl dwuletniej praey 

w wyuczonym zawodzie na wyznaczonej plaeowee - za 40 procent 

naleznej pensji. Odbyla si~ wtedy demonstracja, w ezasie kt6 

rej prezydent Nyerere wyglosil do student6w improwizowane przem6wierue. 

Problemy moraIne zwiqzane z powstawaniem nowej elity 

spoleeznej znalazly w nim nieslyehanie dramatyczny wyraz. Tekst 

ten zostal p6zniej zamieszczony w zbiorze wypowiedzi prezydenta 

i byl przedrukowywany w litezmy;ch pub1i!kacjalch n a tanzansIcie tem 

aty. 

724 

Mwalimu do zg r omadzoil1 e j ml·od z i e zy: 

" ...przyjmuj~ wasze ultimatum. Zapewl1liam wa'S, ze nilkogo nie


b~d~ zmuszac do udzialu w National Service. Macie racj~ : wasze 

ciala bylyby przy robocie, ale nie wasze dusze... Nie przyjm~ do 

National Service tych, co nie podchodzq do sluzby z sercem. Nikt 

taki do niej nie wejdzie - nikt absolutnie! To nie jest wi~zienie. 

Nie posl~ nikogo, kto uwaza, ze to ob6z pracy przymusowej . Ale 

National Service pozostanie obowiqzkiem dla wszystkich, kt6rzy chcq 

kiedys pracowac na panstwowych plac6wkach. A wi~c mozecie wybierac. 

Ale nie b~d~ tez wydawac panstwowych pieni~dzy na ksztalcenie 

os6b, kt6re mowiq "National Service to ob6z pracy przymusowej". 

Nie pozwol~ na to. A wi~c przyjqlem wasze ultimatum. 

Macie rack m6wiqc 0 pensjach. 0 tak, nasze pensje Sq za wysokie. 

Chcecie, abym je obnizyl? Dwa lata... Nie m6wi~ 0 dwoch latach. 

Nie zbuduj~ tego kraju przez dwa lata! Jestem got6w obnizye 

pensje. Chcecie, abym zaczql od swojej? Tak, zrobi~ to. Obniz~ 

przekl~te pensje w tym kraju. Juz od tej chwili obetn~ swojq 0 dwadziescia 

procent. Przekl~ty kraj... Pensje Sq za wysokie - za wysokie 

dla Tanzanii! Moja pensja.. . Wiecie ile wynosi: pi~c tysi~cy przek 

l~ tych szyling6w miesi~cznie . Pi~e tysi~cy w biednym kraju! Biedny 

czlowiek, kt6ry zarabia dwiescie miesit;cznie - wiecie ile czasu 

trzeba, zeby zarobil tyle, co wynosi moja pensja? Dwadziescia pit;e 

lat. Dwadziesoia pi~c lat by zarobie tyle, .00 ja przez ro'k. Brzekl~te 

zarobki! To wlasnie te pensje wywolujq takq postaw~ ludzi z lepszym 

wyksztalceniem. To pieniqdze tak wplywajq - na mnie i na 

was. Nalezymy do klasy wyzyskiwaczy. Ja tez nalezt; do tej waszej 

klasy [...] Czy 0 to walczyl ten kraj? 0 to by utrzymywac na szczycie 

wYZSZq klas~? Macie racj~ . 0 wiele za duzo placimy. Wszyscy 

w tym kraju dostajq za duzo - wszyscy poza biednymi chlopami [...] 

W dniu, kiedy b~d~ m6gI dac kazdemu tobotnikowi 7600 szyling6w 

rocznie osiqgniemy w Tanzanii rewolucj~, jakiej nikt jeszcze 

w Afryce nie dokonal. To b~dzie fantastyczna rewolucja, gdy kaidy 

w tym przekl~tym kraju dostanie siedem tysi£:cy szescset... Wszyscy 

b~dziemy wtedy mogli stanqc na szczycie Kilimandzaro i wiwatowac 

na czesc tanzanijskiej rewolucji. Praca przyunusowa... Idicie 

do szk6I i uczcie. To zaliczymy jako National Service. [...) 

Strajkujqcy studenci zostaU usuni~ci ze studi6w. Po kilku latach 

wi~ ks zosc przyj~to ponownie, uznajqc, ze zrozumieli sw6j blqd. 

• 

D r Reg ina 1 d H. G it" e en, byly doradca Tanzanijskiego lIIinisterstwa 

Skarbu (1960-1974) pisze w The Month: 

"R6wnoSc, wykorzenienie n~dzy i podzial zysk6w pomi¢zy Afry 

725


kanczykami (w przeciwienstwie do podzialu pomip,dzy AfrykailCZy-i 

k6w i cudzoziemc6w) nie stanowily historycznie dominujqcych rnortyw6w 

wsr6d wysuwanych od poczq1iku element6w afrykanskiej stra-i 

tegii polityczno-ekonomicznej, czy socjo-ekonomicznej. Nie bylo tal~ 

w deklaracjach, a tym bardziej w praktyce. Po pierwsze: ruchy nieJ 

podleglosdowe w A£ryce byly oparte gl6Wll1ie na ikoalicjach przeJ 

biegajqcych w poprzek podzial6w klasowych. Jednosc byla zrazu I 

osiqgana w oparciu 0 program eliminacji bezposrednich rzqd6wi 

obcych i zredukowania obcego udzialu w zyskach - a nie na zasadzie 

idei egalitarnego spoleczenstwa. 

I 

Po drugie: politycy i urzp,dnicy w panstwach afrykanskich stanowiq 

warstwp, szczeg61nie uprzywilejowanq w spos6b radykalnie r02:-1 

ny, nii ma to miejsce w Europie. Musi to wplywac na ksztaltowanie 

sip, programu likwidacji np,dzy, a tym bardziej dqien do wyr6wnania 

dochodow, dostp,pu do uslug i uczestnictwa w podejmowaniu decyzji. 

W stwierdzeniu tym dochodzi do glosu nie cynizm, lecz proste 

uznanie faktu, ie gotowosc do ofiary z siebie nie jest najpospolitszCl 

ludzkCl postawq. 

Po trzecie: marksistowska mysl i praktyka socjalizmu nie koncentruje 

sip, na podziale dochodu jako takim, lecz na kontroli srodk6w 

produkcji. Niektore panstwa socjalistyczne uznajCl znacznq nierownosc 

wynagrodzen za rzecz do.puszcza1nCl na etapie przedkomunistycznym. 

Egalitaryzm realizowany drogCl panstwowych przerzutow 

w obrp,bie funduszu wynagrodzen i progresji podatkowej to 

priorytet charakteryzujClcy niemal wylqcznie europejskie rozwiqzania 

socja'ldemokra'tycme. Przynosi on ball1dzo niewielikie korzySci najuboiszym 

w przeciwienstwie do klasy sredniej i dobrze zorganizowanych 

robotnik6w. Jego realizacja byla w Europie znacznie ulatwiona 

dzip,ki szybkiemu rozwojowi ekonomicznemu i wzglp'dnie wysokiej 

wydajnosci pracy, a takie sprawnej organizacji spolecznej i politycznej, 

jakq stworzyli ludzie iqdajClcy reform. To wszystko nie 

jest dallle w spolecmo'soia1ch afrykailsikich." 

I dalej N ye r ere, cytowany przez Greena: 

"Tanzania pr6buje dokonac przemian dzip,ki swiadomej polityce 

i utrzymac stabilizacjp' poprzez zaangaiowanie wszystkich zar6wno 

w sam proces przemian, jak i w jego ukierunkowanie. Nie rnarny 

zludzeil co do trudnosci tego przedsip,wzip,cia. Pr6bujemy zbudowac 

u nas socjalizm, choc malo jest socjalist6w; przy niewielkiej ilosci 

obywateli, zdajqcych sobie sprawp' z podstawowych wymog6w demokracji, 

staramy sip, osiqgnqc przemiany srodkami demokratycznymi. 

Majqc do dyspozycji niewielu technik6w usilujemy przebudowac 

gospodarkp,. Mimo ii cala wyksztalcona elita rna za sobq szko 

726

NOTATKI AFRYKAI'iSKIE 

l~ popierajqcq motywacj~ indywidualnego awansu, my staramy si~ 

stworzyc spoleczenstwo egalitarne." 1 

• KAZANIE 

Niedziela. Nad ranem spadl deszcz. Strugi cieplej wody z halasem 

napelniajqce rynny, zbiorniki, plastykowe wanienki i wiadra. 

Gdy szum ustaje - po wszystkim. 'Woda znika w szczelinach spPekanej 

ziemi a dzien wydaje si~ jeszcze gor~t s zy. 

W kosciele uniwersyteckim msza 0 6smej. Nowoczesne, przewiewne 

rwn~trze (W~ecz ()1I'em oswietla sl~ K'Osci6l reflek1iorami od zewnqtrz, 

przez okna - to zapobiega zlatywaniu si~ owad6w). Po bokach 

kosciola dwie kaplice - protestancka i katolicka z Najsw. Sakramentem. 

Kosci61 cz~sto sluzy takze jako sala konferencyjna i wykladowa. 

Podczas tej mszy sw. jest prawie pelny - okolo trzystu 

os6b. Wsr6d obecnych mniej wi ~ cej jedna czwarta bialych. Ale ch6r 

z jednym tylko bialym uczestnikiem. J~zykiem liturgicznym jest 

suahili. Po raz pierwszy s lysz~ tutejsze piesni, ktorych melodie, a nawet 

niekt6re slowa szybko zapisujq si~ w pami ~ ci. Piesni Sq spokojne, 

peIne zadumy, cz~sto spiewane antyfonalnie. Glosy, zwlaszcza 

kobiet, postawione inaczej niz u nas majq w sobie cos ptasiego ; czasem 

od2ywajq si~ ostr,zej lecz na ogol lag,ddnie, ,prawie szept em, jaik 

nawolywania ptak6w przed §witem. 

Na tej mszy mam m6wic do wiernych. Pomaga fakt, ze niektore 

twar ze juz Sq znajome. 

Mowi ~ 0 krzyzu, ktory przywiozlam z Polski jako dar od jednego 

z naszych osrodk6w duszpasterstwa akademickiego. To nie pi~kny 

tutejszy heban, ani jakies artystyczne dzielo - dwie proste swierkowe 

deseczki. S. wypalil na nich dwa angielskie napisy. Podobny 

krzyz z tymi samymi napisami po polsku mamy u siebie - jest pamiqtkq 

wspolnych rozwazan 0 tradycji i rozwoju naszego wlasnego 

kraju. Na ramieniu poziomym, "Abyscie zaludnili ziemi~ i uczynili 

jq sobie poddanq". Na ramieniu pionowym : "Patrzcie na ptaki niebieskie 

: nie siejq ani znq i nie zbierajq do gumien, a Ojciec zywi je". 

Nie rna krzyza - jesli brak jednego z ramion. Jedno i drugie rami~ 

jest ramieniem Bozego nakazu. Przekazujqc nasze mysli na temat 

tych tekst6w - 0 obowiqzku i prawie do pracy, 0 przywileju 

ufnosci i nadziei - mam poczucie, ze przekazuj~ pozdrowienia nie 

zdawkowe. 

1 Reginald H. Green: Notes fo'r a sketch of African Socialtsm, The Month 

No 3 Vol 9, March 1976. 

727


Komu na zakonczenie wr~czye krzyz? Wybieram malq czarnC\ 

driewczynk~ z pierwszego Irz~du krzesel. Ostro:mie, w obu rClczkach 

powllzna i pelna wdzi~ku, zanosi go na oltarz. 

• UlANI 

Nast~pne seminarium uniwersyteckie - z etnografii - na kt6re 

jestem zaproszona ma za temat "Mi~dzypokoleniowe stosunki typu 

Vtani". 

Pytllm Siostr~ Sandr~, co znaczy to suahilijskie slowo. Ale i ona 

go nie zna. Moze Francis b~dzie wiedzial? 

Francis przychodzi do pracy codziennie wczesnym rankiem w wykrochmalonych 

bialych spodniach i eleganckiej kolorowej koszuli. 

To ubranie szybko zmienia na rownie czyste lecz mocno podarte i zabiera 

si~ do topoty. Sprzqta jadalni~ i kuchni~ powoli, lecz nieslychanie 

dokladnie, zamiata podworze i zmywa naczynia, pierze 

i prasuje obrusy i scierki, otwiera orzechy kokosowe i trze ich miC\zsz 

na mqczk~, maluje ramy okienne, naprawia rynny, lata siatki na 

oknach, wyp~dza pajqki i komary, dba 0 dom jak 0 swoj wlasny. 

Vsmiecha si~ rzadko, ale jest to pi~kne wydarzenie, tyle wyrazu rna 

ciemna wychudzona twarz, gl~boko osadzone smutne oczy. 

Spelniajqc swoje czynnosci Francis slucha nieustannych studenckich 

dyskusji i czasem rzuca jakqs uwag~. Ja niestety nie zawsze 

wiem, 0 czym mowiq - suahili jest j~zykiem domu, tylko do mnie 

i czasem ze wzgl~du na mnie mowi si~ po angielsku. Ale sqdzqc po 

reakcjach siostry i studentow uwagi Francisa muszq bye jak najbardziej 

na temat - wydaje si~, ze nieraz dobrze mlodym dosala. 

Sam rna juz okolo szescdziesiqtki, zniszczone zdrowie i wiele smutnego 

doswiadczenia. Byl kiedys woznym w klasztorze sw. J6zefa 

w Dar. Kiedy si~ zestarzal (starosc przychodzi tu wczesnie i nagle 

po jeszcze jednyrro ata:ku malarii, jeszcze jednym ci~zkim przedn6wku) 

postanowil wrocie na wies do zony, ktorej ze swyoh miejskich zarobk 

ow postawil m u rowanq chat~ (w tutejszych warunkach og'romne 

osiqgni~cie). Nie mial z niq dzieci - ale si~ nie rozwi6dl. ZdarzajC\ s i~ 

takie wypadki trwalosci bezdzietnego malzenstwa, tlumaczy siostra 

Sandra, ale ,to barozo wyjq1Jkowe, wyra:z na;prawd~ wie1kiej mil{) 

sci i przywiqzania. Normalnie bezplodnose przekresla malZenstwo. 

Francis wrocil do siebie, ale chaty i zony nie znalazl. Jego pie;;kny 

dom zburzono w ramach panstwowej akcji skupiania rozproszonych 

mieszkanc6w buszu w wi~ksze wsie. Akcja ta, poczqtkowo dobrowolna 

i cieszqca si~ w wielu okolicach znacznym powodzeniem, p6zniej 

w niektorych okr~gach zacz~la bye przyspieszana przy uzyciu 

przymusu. Chaty QPornych po prostu :zJburzono, bezdomnych dowie 

728


ziono na miejsce, gdzie mieli si~ teraz osiedlie. W wielu wypadkach 

te wy;burzenia rue byly prawdziwq tragediq: gliniane chaty buduje si~ 

i tak od nowa co kilka lat. Francis jednak zostal poszkodowany bardzo 

ci~zko. Warunki w wielu nowych wsiach byly w momencie przesiedlenia 

Ibardzo ,trudne. Nie wszystkie miejsca byly wylbrane w sposob 

dose przemyslany. Brakowalo wody, z nadejsciem deszczow 

szalasy ton~ly w blocie, w wi~kszych skupiskach latwiej szerzyly si~ 

choroby, a obieeana opieka lekarska nie byla jeszcze weale zapewniona. 

Wsie ,zbioreze mialy oznaczae popraw~ losu mieszkanc6w, 

mozliwose stworzenia srodowiska sprzyjajqcego post~powi cywilizacji 

- zwar,ta wies moze posylae wszystkie dzieei do szkoly, moze 

produkowae wi~cej i sprzedawae swoje produkty, moze uczye lepszej 

gospodarki. Male grupki rozproszone w buszu Sq zbyt bezbronne wobec 

srodowiska przyrodniezego - calq energi~ pochlania przetrwanie... 

Program przejscia od rozproszonego osadnietwa do tworzenia 

dUZy"ch wsi j est programem post~pu. Ale rna swojq trudno wymiernq 

cen~. 

Francis dowiedzial si~, ze jego zona zmarla wkr6tee po przesiedleniu. 

Wrocil do miasta bez grosz a i bez nadziei. Staremu ezlowiekowi 

trudno znaleze nowe zatrudnienie. Siostra Sandra potrzebowala 

pomocy w porzqdkowaniu i urzqdzaniu nowego domu. Tak 

Francis "nastal" i juz zostal. W domu studenckim znalazl prac~ 

j opaorcie, zalozyl nawet nOWq rodzin~, biorqc sobie mlodq zon~, kt6 

ra wreszeie rna mu dae dziecko. Siostra Sandra bardzo go szanuje, 

studenci tez lubiq, choc przezywajq "reakcjonistq": Francis uwaza 

przesiedlenia i caly program partii za wynalazek diabla. W innych 

takze sprawach - jak na przyklad zasiadanie do posilku przy wsp6lnym 

stole z kobietami - Francis zawsze broni starych tradycji; nie 

ooowiiqzujq OIne bialych - ale dla niego samegoa naruszanie ich to 

cos co uwlacza godnosci. W swej pedantycznie czystej podartej koszuli, 

chudy ale zawsze wyprostowany, oszcz~dny w ruchach, pelen 

szacunku i dystansll Francis naprawd~ pelen jest tej godnosci, wydaje 

gi~ jej uosobieniem. 

Zapytany 0 "utani", Francis odklada scierk~ i rozpoczyna wyklad, 

niestety dost~pny mi tylko w przyblizonym tlumaczeniu: "Utani to 

bardzo wazna I'zecz. R6zni ludzie, takze r6zne plemiona mog,! bye 

ze sob" w utani. Dw6ch ludzi spotyka si~ ze sobq na sciezce 

jesli jest mi~dzy nimi utani, b~dq si~ razem smiae... Kiedy si~ pozdrowiq, 

to znacznq zartowac, nic nie b~dzie obrazq, nie potrzeba 

trucizny. Dziadkowie i wnuki to td utani. Ojciec i syn - nie, syn 

me zartuje zojcem, ani z matkq. Ale dziadek z wnuczkq tak; ona 

m6wi do niego "Witaj m6j m~zu"... A dziedek si~ cieszy: "Przyszla 

moja zona". Dziadkowie nie muszq karac wnuk6w, to robiq rodzice. 

Dziadkowie zawsze majl! dobre jedzenie dla wnuk6w i UCZq ich jaJc 

729


bye doroslymi. Dzieci pytajq dziadk6w 0 co chcq, 0 wazne rzeczy, 

a dziadkowie nie m6wiq "idz przynies patyk6w na ogien". Wnukowie 

mogq wszystko powiedziee dziadkom - nigdy to nie b~dzie obrazq. 

To jest utarn: d!ziadlwwd.e odchddzq, stajq si~ przodikami, a synom 

rodzq si~ wnuki i jamaa (rodzina) jest pelna. Bardzo zle jest nie 

doczekae wnuk6w, bo utani daje czlowiekowi szcz~scie." 

Bardzo niewiele wi~cej dowiedzialam si~ 0 Utani na uczonym seminarium. 

Doszla tylko strukturalistyczna analiza. Natomiast skutki 

zasi~gania ekspertyzy u Francisa byly gl~bokie i dlugotrwale: powstala 

mi~dzy nami mi~dzykulturowa reIacja typu utani... Nie w pelni 

moglam jq wykorzystae z powodu j~zykowej bariery, ale dala 

mi duzo radosci. Francis powiedzial Siostrze Sandrze, ze zaluje, ze 

n-j,gdy nie chcial nauczye si~ angielskiego - teraz ta umiej~tnose by 

mu si~ przydala, m6g1by mnie 0 tyle wi ~ cej nauczyc... 2 

• RZElBI ARZE Z PLEM IENIA MAKONDE 

Tuz za miastem wsr6d orzechowych sad6w , w cieniu drzew mango 

stojq szopy, daszki sklecone z patyk6w i palmowych liscL Pod tymi 

daszkami siedzq p6lnadzy, bardzo czarni i malymi dlutkami obrabiajq 

twarde hebanowe pienki i korzenie. Siostra Sandra zna ich 

wie, kt6rzy Sq sklol1'l1i m6wie, interpretowae swe przedzirwne na wp61 

abstrakcyjne kompozycje - a kt6rzy na pytania odpowiadajq tylko 

wciqz tym samym oboj~tnym tajemniczym usmiechem nie zmieniajqc 

rytmu drobnych nieskOli.czenie celowych uderzen w oporne 

drzewo, uderzen, kt6rymi swoje sny przenoszq mi~zy nas, illa pobocze 

szosy, kt6rq co chwila przeIatujq autobusy i samochody plemienia 

Wabenzi (nowego plemienia posiadaczy mercedes6w). 

Ci, kt6rzy majq zwyczaj czasem m6wic, powiedzieli Sandrze, ze 

aby rzeibic, mUSZq spae, mUSZq cz~sto odchodzie w sen, aby zo 

• Siostra Sandra pisze: Ostatnie tygo(iItie byly dla mnie bardzo ci«:Zkie. Kiedy 

wyjezdzalas, jut rniepokoilysmy si«: 0 zdrowie FMncisa. Chcialam, teby poszedl 

do lekarza, zeby odpoczlll... WCillz to odkladal, widzqc co si«: dzieje w domu 

w czasie zjazdu og6lnoafrykailskiego, jak bardzo ja sama jestem zaj«:ta i wszyscy 

w domu: "nie dacie sobie rady beze mnie" m6wil. Kiedy -wreszcie udalo mi si~ 

zmusic go d.o p6jscia do lek arza okazalo si«:, ze ma otwartll gruzlic«:. Nie chcial 

si«: leczyc, nie chclal brae zastrzyk6w, tylko wracac w rodzinne strony, do Lindi. 

Nie bylo rady, musielismy go tam wyprawic. Wczoraj dostalam wiadomoSc, te 

zmarl 2)araz ,po przybyciu. Tutaj gruzlica cz«:sto zabija baTdzo S2ybko, a rozwija 

siE: blyska.wicznde. Ta k mi przykro, ze nie doczekal przynajmniej urodzln swego 

dziecka. kt6rego tak prag.nlll. W niczym nie moglam mu pom6c a jego smutek 

byl przejmuj'lcy, byl zupelni.e zrezygnowany, nie zostalo mu nic. 

730

NOTATKI AFRYKArilSKIE 

baczyc co jest, co kryje si~ w klodzie, kt6rq trzymajq mi~dzy kolanami. 

Bo tam juz jest, juz czeka demon spleciony z cialem kobiety 

i cialem m~zczyzny - z ich cialami jeszcze nie rozdzielonymi - 

Bibha tei m6:wi, ze kobieta to lmsc z kosoi m~Za . .. T~ pievwotnq 

jednosc oplata demon, czyni jq jednosciq zmagania, walki. Wiele demon6w, 

juz wyzwolonych, wyblyszczonych pastq do gladkiej prawie 

czerni, czeka na nabywc6w na lawie pod daszkiem. Kazdy jest inny. 

I kazdy niewqtpliwie jest wlasnie tym - rzezbq Makonde. 

Wabenzi wywozili do Europy i Ameryki tyle dziel tej sztuki. ze 

teraz celnicy nie puszczajq; trzeba miec zezwolenie, dowody legalnego 

nabycia: 0 He wiem, kazdy turysta rna prawo do jednego tylko 

demona - a moze dw6ch, lub demon plus smukla zyrafa, alba 

czarny slon 0 klach z prawdziwej kosci? Sq tez rzezby "religijne", 

"chrzescijanskie", tzn. wedlug modeli z Europy - choc i w nich pozostalo 

cos z tego, co bylo w klocku hebanu, jakis slad niezupelnie 

zarpomnianego SIl1.U. Slucham rozmowy ,siostry Sandry z rzezbi'llIrzami, 

chwytam niekt6re slowa, obserwuj~ m6wiqcych i milczqcych - i tych 

co spiq teraz wlasnie w gl~bi warsztatu, nieporuszeni, mimo odglos6w 

dyskusji i stukotu dlut 0 drzewo. Rozumiem, ze aby tak 

rzezbie, mUSZq miec sny. Moze wracajq w nich w swoje wlasne 

dziksze strony? Makonde, dzis rozproszeni prawie po calej Tanzanii, 

pochodzq z Mozambiku, Sq uciekinierami z teren6w obj~tych 

powstaniem przeciw Portuga]'czyikom. W1elu juz pow~drowalo z powrotem, 

ale spora grupa zostala, przyjmujqc tanzanijskie obywatelstwo. 

Chcialabym wiedziec, z jakieh sn6w wywodzi si~ pomysl rzezby 

"Ujamaa" - symbolu tego, co w tlumaczonych tekstach nazywa si ~ 

African Socialism. Aby zrozumiec Tanzani~, musz~ zrozumiec, co 

znaczy Ujamaa w j~zyku przezye, a nie tylko chocby najwartosciowszej 

ideologii. Francis pokazal mi co to jest utani. Ale los odebral 

mu szans~ rozumienia slowa ujamaa, choc tak dobrze znal istot~ 

"jamaa" - rodziny. Dla niego ujamaa to symbol krzywdy. A przeciez 

etymologicznie ujamaa to nie co innego, jak najpierw rodzinnose, 

rodzimosc, a potem dopiero, wt6rnie, wsp6lnota i wsp61nosc. 

Rzezby Makonde przedstawiajqce ujamaa nie majq w sobie nie 

z propagandowych apologii zgodnej pracy dla wielkiego jutra. Patrz'!c 

na nie widz~, ze ujamaa to nie cos z jasnego obiektywnego 

i zimnego dnia pragmatycznej ideologii. To nOCq, groznq nocq smiertelnych 

niebezpieczenstw dala tak tulq si~ do inny;ch cial, z kt6 

rymi lqczy wi~z krwi i pochodzenia. Wszyscy swoi przylgn~li do siebie 

nawzajem, dzieci i dorosli. U szczytu ludzkiej piramidy jedna 

glowa z widzqcymi oczyma, kt6re patrzq dalej. To starszy, wodz, 

nauczyciel plemienia, jego podpora. I my znamy takie noce, choe nie 

otacza nas busz pelen dzikieh zwierzqt i demon6w. 

731


• UJAMAA 

Pod wieczor wyruszamy do Kifukoni, podmie,iskiego osiedla, gdzie 

mam si~ spotkac ze studentami szkoly partyjnej. Trzeba przeprawic 

sit: p!'{)Imem przez zatd.k~ . K!s. Walsh jako kieI10wca zostaje W samochodzie, 

pasazerowie musza, wysiqsc. Jest Hoczno. W wqskim 

przejsciu mip,dzy samochodami a zelaznq burtq promu tkwi zwarta 

cizba pieszych. Po raz pierwszy jestem tu sarna wsrod obcych mowiqcych 

niezrozumialym j~zykiem, zaj~tych sprawami, 0 ktorych nie 

nie wiem. Jedyna rzecz znajoma - zapach benzyny i rozgrza'l1ych 

opon. Zasmiecona woda portowego basenu, spocone data towarzyszy 

przeprawy, ich kosze i tobolki paehnq obeo. Nie jestem jeszeze 

cZqstkq tego swiata, ehoc tego pragn~. Chcialabym, aby bylo latwiej 

przekroczyc granic~. Aby nie byla ona tak fizyczna, tak materialna. 

J eszcze przez chwil~ wszystko rna ostre barwy technikoloru: miedziano-brqzowe 

twarze, czerwone, fioletowe i zielone kitengi kobiet, 

woda wokal nas - bl~ kit , zloto i ezen1. Gdy po pi ~ tnastu minutach 

przybijamy do przystani jest juz noc. 

Za przystaniq zaraz ciemnosc, szeleszczqce palmy, bambusy, piaszczysta, 

coraz w~zsza droga. Trochp, blqdzimy szukajqc wlasciwego 

skrzyzowania. Wreszcie w swietle reflektorow brama osrodka szkoleniowego 

TANU. Grupy studentow w mundurach, krzqtanina, skqds 

choralny spiew. Dyrektor, przyjaciel kts. Walsh a ,wychodzi nam na 

spotkanie. N a kolaej~ idziemy do jego domku. Po raz pierwszy 

spotykam rodzin~ afrykailskq. Niestety pani domu wyjeehala. Do 

stotu nakrywajq trzej synowie, uczniowie szkoly powszechnej. Sq 

troch~ niesmiali, nie nie m6wiq, ale kazdemu podanemu talerzowi 

towarzyszy osobny usmiech. Makaron, sos z mi~sa, stos pi~knie pokrajanych 

pomidorow i herbata po tutejszemu, mocna, straszliwie 

slodka, pol na pOl z mlekiem. Nie bardzo mog~ si~ zdobyc na jedzenie, 

nie na wszystkie usmiechy reaguj~ jak :nalezy. T~ si~ boj~ 

tego mega wykladu tutaj! To nie zwykla trema, na ktorq weale 

nie jestem podatna, to tak dobrze znane poczucie przyciqgania i zarazem 

oporu, zagroi:enia, bezsilnosci... To sarno przezywam za kazdym 

razem udajqc sip, na spotkanie z ludzmi, kt6re rna bye prawdlriwym 

spotkaniem, przelamaniem granic, przejsciem. Warunkiem takiego 

spotkania jest moje skupienie, wyzwolenie od maski, od wszelkiej 

obronnej nieautentycznosci; by ich spotkae wewnqtrz nlch - mus~ 

bye, nie wydawae si~ , a jednoczesnie chwycie ich fal~, odbierac 

jq, mowie do obecnych, a nie do swego wyobrazenia 0 nich... Prze~ywanie 

owego przedwst~pnego napi~cia jest, jak wiem juz z d~wiadczenia, 

cenq ktorq musz~ zaplacie. 

Tymczasem dyrektor udziela rzeczowych wyjasnieil : kurs w tym 

732

NOTATKI AFRYKAIiISKIE 

osrodku trwa dziewif;e miesif;cy. Uczestnikami kazdego turnusu SEl 

w zasadzie ludzie pelniqcy podobne funkcje, tego samego lub zblizonego 

zawodu, wylqcznie dorosli i pracujqcy. Obecny kurs przeznaczony 

jest dla kierownikow szkol. Jest ich tutaj ponad dwustu z calego 

kraju, prawie sami m~zczyzni. Wsrod wykladowc6vr Sq natomiast 

takze kobiety. Celem kursu jest wprowadzenie w ideologif; 

TANU i zasady dzialania partii. To tutaj mam "nie m6wic ani 0 religii 

ani 0 psychologii... " A 0 czym? Ks Walsh udzielit mi pewnych 

wskazowek; "najpierw m6w 0 sobie. Taki jest zwyczaj afrykanski: 

kazdy przybysz musi n ajpierw sam opowiedziee skqd, dokqd i po 

co wf;druje; pokazae kim jest - dopiero potem zapadnie decyzja, 

czy warto sluchae jego przeslania". Mam nadziejf;, ze to sif; uda, 

ze zostan~ zaakceptowana, a wtedy bf;dziemy mogli mowie 0 tym 

co wlasnie stanowi nasz wspolny problem; jak osiqgae porozumienie 

z ~ud:lJmi. dorcslymi, jak przychodz'lc do nich z od:mie:nnym doswiadczeniem 

i wiedz'l nie bye intruzem ani Kulturtraegerem, lecz budzicielem 

samodzielnej, niezaleznej, krytycznej i tworczej swiadomosci. 

Moj maitre a penseI' Paulo Freire byl tu przede mnq; moje 

rozwazania b~dq nawiqzaniem do rzeczy, 0 ktorych tu juz m6wiono. 

Gdy nadchodzimy, cala umundurowana szkola staje na bacznose. 

Zebrali sif; na dose slabo oswietlonym placyku wsrod palm. Twarze 

w bardziej odleglych rz~dach gin'l w mroku. Wciqz stojq na bacznose. 

J eden z mlodych ludzi defiladowym krokiem podchodzi do 

dyrektora i melduje; szkola gotowa do wysluchania wykladu. Dyrektor 

przedstawia mnie uroczyscie wyprf;zonym sluchaczom. To szczytowy 

moment meg'o l~ku. Potem juz jest ddbrze; kiedy siadaj'l, 

czuj~ wok61 siebie raczej Zyczliwy krqg uwagi. Nie opowiadam 

o podrozy odrzutowcem z Warszawy do Moskwy i z Moskwy do 

konca linii, az tutaj. Chodzi 0 podroz dluzsz'l, podroz zycia prowadz'lc'l 

do tej chwili wsp61nego z nimi szukania najszerszej ludzkiej 

ujamaa. A wif;C najpierw SKi\D JESTEM, Pol s k a. 

Dla mnie samej jest odkryciem, jaka jest widziana st'ld, w nieoczekiwanej 

perspektywie, podczas dlugich nocnych godzin myslenia 

nad tym, co tu mowic tym, co spodziewajq si~ i potrzebujq odpowiedzi 

nie zdawkowych. Trudno spisae te mySli. Od dzieeiilstwa 

nauczylam sif;, ze ma bye rzadko na moich wargach, ze to sprawa 

tak wlasna, ze az wstydliwa, nie ma slow na jej miarf;, nie nalezy 

jej czeic przez organizowanie akademii. Substancja rzeczy kryje si~ 

w tym, co kiedys w dyskusji 0 naszym charakterze narodowym 

stwierdzil: z zewnqtrz przyjaciel-slawista z NRD Heinz Olschowsky; 

Polakom mozna zazdroscic tego, ze Sq sob 'l , Polakami wlasnie, w sposob 

tak oczywisty i naturalny, jak w zdrowej rodzinie jest si~ ojcem, 

matk'l, dzieckiem, siostrq, bratem - swoim wsr6d swoich. To jest 

733


nasza ujamaa: nie zastanawiajqc si~ nad tym, nieraz skloceni, weale 

nie zawsze wzajem siebie lojalni jednak jestesmy jak liscie jednego 

drzewa. (Potem przekonuj~ si~, ze Prezydent Nyerere uZywa tego 

samego porownania - nie wiedzialam, ze go prawie cytuj~...) Czy 

polskosc przyszla sama? Czy trwa wlasnq silq? Czy i jak rozwija 

si~, dojrzewa, zmienia? Jaka jest w tym rola wychowania - jak 

byly wychowywane do niej nie tylko dzieci polskie, lecz cale spoleczenstwo, 

narod? Co si~ na to zlozylo - bo przeciez nie kazania 

tylko, nie sama literatura? N a czym wyroslo nasze poczucie rodzimosci, 

poczucie bardziej niz swiadomosc - i jakq funkcj~ pelni dzisiaj? 

Inaczej niz w kraju mysli si~ 0 tym tutaj, przeczuwajqc PYtania 

tych, co teraz chcq, wierzq - jak mwalimu Julius Nyerere 

ze muszq ze 120 plemion zbudowac nar6d, jesli majq przetrwac, zachowac 

jakqs tozsamosc ludzie dzis rodzqcy si~ w tym zakqtku ziemi. 

Liscie jednego drzewa - ale moze to drzewo nie jest osobnym 

drzewem, lecz gal~ziq , moze by znalezc szerSZq rodzimosc, na miar~ 

naszych czas6w i ich doswiadczen, trzeba zstqpic ku korzeniom 

drzewa-Iudzkosci? 

Jezeli tak - to co robic? Co jest najwazniejsze? Teraz juz mog~ 

m6wic 0 osiqganiu porozumienia, 0 elementach programu Freire'a, 

k tore uwazam za najistotniejsze: 0 autentycznosci, 0 szacunku, 0 cierpliwym 

podtrzymujqcym sluchaniu, 0 zmudnym poszukiwaniu tego, 

0 0 istotnie obchodzi grup~, z kt6rq pracujemy; 0 nienarzucaniu 

obcych kategorii, 0 prawdziwym uczeniu si~ od tych, co przychodzq 

do nas po wiedz~, 0 przekazywaniu nie recept lecz - poprzez cwiczenia 

- metod rozwiqzywania trudnosci... 

Padajq liczne pytania. Mimo duzej ilosci uczestnik6w dyskusja 

jest zywa. W bardzo charakterystyczny spos6b pytania i komentarze 

nawiqzujq do uzytych przeze mnie por6wnan: Wszy:;:tkie liscie majq 

jednakowe prawa - wi~c socjalizm? Lise uschnic, jesli odmowi 

drzewu sluzby. Czy na gal~ziach drzewa Sq tylko liscie (i owoce 

i kwiaty)- czy nie rna tez pasozyt6w?; zdrowe drzewo moze sobie 

pozwolic na wykarmienie pewnej ilosci pasozyt6w; zresztq pasoZyty 

znajdujq najlepsze warunki nie na zdrowych, ale na i tak juz chorych 

gal~ziach .. . 

Sq tez pytania bardziej techniczne : czy polskie szkoly majq standClJl'd 

m'i ~dzynar,ddowy? JaJk to go'dzimy z PQwtszechnosciq nauczania? 

Jaki jest system rekrutacji na studia? Mozliwosci doksztalcania 

si~ dost~pne doroslym? Z wielikim uznaniern spotyka si ~ koncepcja 

NOT. Wq'tpliw.oSci bu i d2ii przeSwdadczenrie F;reire'a (i moje), ze 

od kazdego mozna si~ czegos nauczyc. Co to znaczy? czy to nie 

zbyt optymistyczna wizja? Czy nie ma po prostu glupich ciemnych 

ludzi? J ak uczyc si~ od tych, kt6rzy sami nie sqdzq, by mogli cos 

z siebie dac? Czy kiedykolwiek uda si~ przekonac nauczycieli, Ze 

734

NOTATKi AFRYKANSKIE 

co najmniej cz~sc odpowiedzialnosci za zle wyniki nauczania spoda 

na nich samych, a nie tylko na warunki, na rodzic6w i dzieci? 

Rozmowa jest dluga i szczera. Nie ma w niej nic z owego wst~pnego 

parade-marschu. Jako calosc ta dyskusja umacnia mnie jako wy 

.znawc~ optymistycznej wizji: oto porozumienie dkazalo si~ mozliwe. 

Ale wynosz~ z niej takze pytanie rzucone przez jednego z kur 

,sa:nt6w: - czy na to wszystk{) mamy czas? Czy mozemy dzialac tak 

wolno, jak tego wymaga prawdziwe budzenie swiadomosci? Czy nie 

trzeba raczej - przynajmniej teraz narazie - po prostu wbijac 

ludziom do glowy rzeczy najprostsze, najkonieczniejsze, bez kt6rych 

~in~ w powstaj~cym swiecie, strac~ szanse? Czy moma pogodzic 

wbijanie do glowy, tworzenie oczywistosci przez powtarzanie 

z rozwijaniem tw6rczego krytycznego zmyslu? 

• U PANA V. 

"Nie, nie mamy klimatyzacji. Norweski architekt, kt6ry projektowal 

ten domek powiedzial, ze przy tym polozeniu, na mi~dzymorzu , 

jest ona zb~dna". I rzeczywiscie, wylozone jasn~ drewnian~ boazeriq, 

pustawe, bardzo skandynawskie pokoje Sq przewiewne, niemal 

chlodne. Willa sluzy weekendom dra V. i jago licznej rodziny 

ibraci, si6str, siostrzenc6w, Ibratank6w. Niedaleko, dobtze widoczna 

z tarasu jachtowa przystan i znakomita prywatna plaza. Mozna poplywac 

i wr6cic pod prysznic do wlasnej lazienki, a raczej lazienek, 

tez nordyckich w stylu, ale pachn~cych hinduskim mydlem 0 woni 

sandalowego olejku (to takze luksus: mydlo tanzanijskiej produkcji 

pI1ZYJPOmiina wojenne lata). Pan V. jest lWegetarianilnem, wy-znawcq 

filQ2Jofii Rwbindranatha Tagore, gl~bolm mteresuje si~ talkZe chrzes'Cijanstwem. 

Wyksztalcony w Anglii, jest jednym z najbardziej cenio 

I1lYdh tutejszych fachowc6w w trudnej i odpowiedzialnej dziedzinie : 

"Moja rodzina zyje tu od pokolen. Nie mamy innej ojczyzny. Indie ... 

nie, tam nigdy nie czulbym si~ u siebie. Problem w tym, He lat 

jeszcze zdolam tu zyc - jak dlugo moja praca tutaj b~dzie miala 

sens. Szanuj~ prezydenta Nyerere, sqdz!7, ze rozumiem jego intencje, 

nawet je w znacznym stopniu podzielam... Ale tu powstaje spoleczenstwo 

i system polityczny, w kt6rym dla ludzi mega pokroju 

nie b~dzie miejsca - choc jednoczesnie jestesmy potrzebni, jeszcze 

dlUiglO b~ziemy potrzebni. Wiem 0 tej potrzebie, doceniam jq, ale 

nie potra fi~ si~ zmiescic w granicach, Jakie sie: mojej roli zakr esla. 

A wi ~ c emigracja ? .. bo odejsc stqd to dla mnie nie co innego j ak 

em~gracja. Jes1:i nie potrafu~ zyc tutaj, w sytuacj:i, jako powstaje 

dla mnie i mnie podobnych przedstawicieli hinduskiej inteligencji, 

czy potrafi~ zyc pozytecznie na emigracji? Oczywiscie, znam Europ~ , 

735


m6g1bym tam praktykowae, niemal gdzie tylko zechcf;, mam wi~ej 

niz dostateczne zasoby by wystartowac na nowym terenie. Ale tu 

jest m6j kraj... " 

• W DALSZJ\ DROGE; 

Szukam Wireszcie roda:k6w i znaj 'duj~ bez trudu. Ks. Zeno przyjezdZa 

natychmiast, serdeczny, gotow we wszystkim pomoc, poradzie, 

udzielie opieki. Z miejsca proponuje uslugi, zwykle potrzebne 

polskim wycieczkowiczom - noclegi, zakupy, :zwiedzanie - tu oczywiscie 

najbardziej atrakcyjne jest oglqdanie :zwierzqt w parkach 

narodowych. 

Zaczynamy si~ rozumiec wzajemnie, gdy wyjasniam, ze nie mam 

czasu bye turystq, przyjechalam w innym celu - moze bardziej 

takim, jak on sam? Moje rodzqce sif; dopiero, nieco jeszcze aprioryczne 

przej~cie si~ Tanzaniq staje si~ podstawq porozumienia. Ks 

Zeno jest tu zaangazowany do gl~bi, realnie, nie de'klaratywnie. Nie 

wygIaszal zadnych misjologicznych teorii, ale zobaczylam w nim 

zYWq ilustracj~ zdania ks Walsh a, ze bye misjonarzem, to wejse 

w slWiialt inny od tego, w kitorym wyros1ismy - i pdkoohrae jego 

rozwoj: gloszenie Ewangelii staje si~ wtedy tym, czym bye powinno: 

karmieniem slowem Bozym i sluzeniem, a nie udzielaniem laskawych 

nauk... 

Tanzania nadaje si~ do kochania przez Polakow: bo prawie jeszcze 

jej nie rna, jest cala zadaniem. Dose tu miejsca na marzenie, na mobilizacj~ 

by tworzye, organizowac zycie po pioniersku, od podstaw, 

z myslq 0 przyszlosci, kt6ra jest otwarta, bogata w mozliwosci, choe 

tak niepewna. Trzeba tu pom6c - m6wi ks Zeno. Pomoc, w tym 

nasza pomoc, misjonarzy, jest nie tylko obiektywnie potrzebna 

wystarczy pojechae dalej na poludnie by si~ 0 tym w jeden dzien 

przekonae - ale jest tez pozqdana, przyjmowana z zaufaniem. Sam 

Prezydent 0 niq prosil, on,kt6ry slusznie chce ruczye Tanzanijczyk6w 

samodzielnosci, nam zaufal, ze chcemy i potrafimy pomagae W budowaniu 

godnosci i samodzielnosci narodowej. 

Ks Zeno nie jest marzycielem, wr~cz przeciwnie. Ma talent organizatorski 

i pokor~ rzeczowego pragmatyka. Po latach pracy na buszowej 

parafii znalazl si~ w Dar obciqzony waznq i niewdzi~cznq 

funkcjq - jest lqcznikiem mi~dzy stolic,! a dalekq poiudniowq diecezjq, 

obslugiwanq przez jego zgromadzenie zakonne, w tym sporq 

grupk~ Polak6w, ksi~zy i si6str: zalat.wia sprawy w urz~dach koscielnych 

i panstwowych, w ambasadach, biurach podr6zy i dokach. Organizuje 

w porcie wyladunek dar6w dla misji i zakup poszukiwanych 

urzqdzen i zasob6w, dalej ich skomplikowany transport po 

736

NOTATKI AFRVKAriiSKIE 

bezdrozach. Jest uniwersalnym zaopatrzeniowcem, od zyletek po generatory, 

troszczy si~ 0 public relations i kadry. I t~skni. Nie tylko 

do Polski, takze do buszu, do zycia blizej wiernych. Ale ta robota 

to tez sluzba. 

A wi~c postanowione. Zobacz~ diecezj~ ks. Z., samo dno Tanzanii, 

do niedawna jeszcze niedost~pne dla postronnych (z powodu 

bliskosci granicy Mozambiku jeszcze dwa miesiqce temu CUd30 

ziemcy mogli si~ tam udawac tylko za specjalnym, trudnym do 

uzyskania pozwoleniem. Przewodniki milczq 0 tym regionie). Ale 

ta wyrpr awa to jes,wze da]lsza przysuooc. Teraz pora lIla iImq : :zbliia 

si~ termin Zgromadzenia Swiatowej Rady Koseiol6w, pierwszej przyezyny 

mego pobytu w Afryee. Trzeba si~ wi~ dostac do Nairobi. 

Sprawa prosta - godzina wygodnego lotu za drogie pieniqdze. Albo 

podr6z autobusem - ponad 700 km tutejszym PKS. Wybieram 

autobus - ehe~ przeciez bye w tym kraju, a nie ponad nim. Autobus 

oznacza kontakt. To argument gl6wny, oszcz~dnose jest drugim, 

weale nie do pogardzenia. 

coo. 

Halina Bortnowska 

Oficjalna instrukcja panstwowa w Tanzanii ustala wymow~ nazwy tego 

kraju zgodnie z fonetykq j~zyka suahili jako "Tanzanija". Z tej racji takze 

w wersji polskiej wybralam formy "tanzanijski", "Tanzanijczyk", 

"Tanzanijka". Zachowuj~ je w tekscie wbrew najnowszym polskim wskazaniom 

ortograficznym (Slownik ortog'raficznll jt:zyka polskiego, Panstwowe 

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 762), poniewaz przestneganie 

tej wymowy stalo si~ juz w Afryce i poza niq malym symbolem 

wtajemniczenia w tanzanijskie sprawy i przyjaznej postawy wobec procesu 

a1'rykanizacji. 

H.B. 

737

HANNA ROSNEROWA 

SZTUKA FILOZOFOWANIA 

Znaki i my§U - pod ta.'kim tytulem ukazal si~ w koncu rdku 1975 

wyb6r studi6w Izydocy DqrnbSkiiej, 2Jaw.ieraj~rcy okolo jednej pi!ltej 

0publiikowanych rozpraw AutorkLl W srodoWiiSku filoZJoficznym 

MTtiele os6b czytalo w.i~ juz poprzednio n'iektore z nich; kilka wszakze 

sikicow ulkatzalo si~ poprzednio tyllw w j~zy!ku £ranc uJ~im i jest 

przeto :w iObeanej edycji piel'Wsz~ weI1sj~ polskq. 

Wybory pism nie zawsze s~ udanym czy uzasadnionym przedsi~ 

wzi~ciem wydawniczym, zwlaszcza kiedy zr6znicowanie tematyczne 

czy niejednakowy charakter rozpraw pod wzgl~dem wagi og6lnej 

zaJgaidnien poruszanych, alba stQpni·a utrudnienia, stoi lIla pnzeszlkodz'ie 

powstaniu zwartej calosci. Tu jest odwrotnie. Nigdy chyba zresztq 

nie zdarzylo mi si~ jeszcze wziqc do r~ki ksi~zki , w kt6rej tak 

wielka bylaby rozbieznosc pomi~dzy skromnosci~ szaty zewn~trznej 

a bogactwem nieprzebranym a zarazem homogenicznym tresci. 

W tym kolejnym zeszycie prac Wydzialu Filologiczno-Filozoficznego 

Towarzystwa Naukowego w Toruniu, wspomnian~ dysproporcj~ 

pogl~bia jeszcze towarzysz~cy tytulowi na frontyspisie, lakoniczny 

autorski podtytul: WybOr pism z semiotyki, teorii nauki i historii 

jilozojii, a dalej krociutka Przedmowa, w kt6rej Pam Profesor tlumaczy 

czytelnikowi, dlaczego nie pr6bowala zmieniac tekst6w poszczegolnych 

przyst~pujqC do ich l~cznej pUblikacji: ,,[...] Traktuj~ 

je - wyznaje Autorka - niezaleznie od czasu ich powstania, jako 

wyraz pr6b i rozwazan, dalekich od sformulowania definitywnych 

tez czy rozstr,zygni~c w odniesieniu do r ozpatrywanych zagadnien. 

Raczej jako chwilowe zobiektywizowanie r6znych faz w procesie 

poszukiwan wci~z pelniejszego rozeznania w swiecie mysli i znakow". 

Kiedy po przeczytaniu tych dwoch zdan zamykaj~cych Przedmow~ 

czytelnik odwraca kartk ~, nie b~dzie juz umial si~ powstrzymac 

od przeczytania pierwszej rozprawy do konca (0 bezimiennosci), 

tak jakby wziql do r~ki "krymin alk~ " (sit venia verbo). 

Przed kr6tkim om6wieniem niektorych zasadniczych rys6w tej 

1 Znaki t my ~ l!. Wyb6r pism z sem i oty k i, teorii. n auld i historH tilozoftt, War 

S2awa-Poznan-TorUll 1975. 

738


ksiqzki, chcialabym jednak na wst~pie dac kilka kr6tkich wyjasnien. 

Pierwsza z nich jest natury osobistej. Nie odwazylabym si~ pisac 

recenzji sensu st1'icto z tej ~siqzki. Do szczeg610wego om6wlienia poszczeg61nych 

tekst6w trzeba by wielu ludzi 0 r6znych "podspecjalnosciach" 

w filozofii, tak zeby w tych naszych czasach czczqcych 

nieraz bezkrytycznie fetysza ciasno poj~tej specjalizacji - ich analizy 

lqcznie wyczerpywaly refleksj~ nad poszczeg61nymi wywodami 

i tezami Autorki; tej Autorki niezwyczajnej, kt6ra 1rnteresujqc si~ 

przede wszystkim filozofiq j~zyka najszerzej poj~tq 2, nie wie po 

prostu, czym w filozofii mialaby bye jakakolwiek wqska specjalizacja, 

bo iscie renesansowa wszechstronnose pozwala jej si~gac do wszystkich 

epok i dziedzin filozofii, a za temat obierae to, co jq w danej 

chwili interesuje i jej badawczq uwag~ przykuwa. Jezeli wi~c nie 

odm6wilam prosbie Znaku, to z dw60h powod6w: po pierwsze 

dlatego, ie Redakcja obiecala nie oczekiwac tradycyjnej recenzji, 

kt6rej pisanie uwazalabym za przejaw braku skromnosci; a po drugie 

dlatego, ze chociaz splot r6znych okolicznosci biograficznych 

i terytorialnych sprawH, iz nie bylo mi nigdy dane sluchac wyklad6w 

Pani Profesor, czuj~ si~ jej skromnq duchowq uczennicq, 

obciqzonq wielkim intelektualnym dlugiem wdzi~cznosci. 

Drugie wyjasnienie dotyczy bezposrednio czytelnika. Zgodnie z tq 

szczeg6lnq wszechstronnosciq Autorki, rozprawy zawarte w wyborze 

Sq nier6wne pod wzgl~dem stopnia utrudnienia. Wszystkie 

teksty, pisane z niezwyklq jasnosciq i elegancjq, przeczyta czytelnik-filozof, 

ktory nie potrzebuje tu zadnej zach~ty i bez wzgl~du 

na gl6wny kierunek swoich zainteresowan i dociekan filozoficznych 

mn6stwo si~ jeszcze nauczy, a takze przezyje cos, co pi~knie 

okreslil Gilson mianem "emotion philosophique". Ale mylHby si~ 

czyte1nik, kt6ry filowfii nie uprawiajqc zawodowo, lubi jedna'k i uprawia 

lektury filozoficzne, gdyby po zajrzeniu do ksiqzki uznal, ze to 

lektura nie dla niego. Odstraszyc go moze sam spis rzeczy, gdzie 

rom e podane tytuly r·ozpraw zawierajq takie wyrazenia, jak "semiotyka" 

czy "semiotyczny", "gramatyka", "logika", "wyrazy funkcyjne", 

"d efi!nicje prospek'tywne"; oostr,alszyc tez moze Wspo.rnmiany 

podtytul, a takze liczne wyrazenia i zdania w tekscie w j~zykach 

obcych podane bez przekladu na polski, m. in. greckie i lacinskie. 

Nie pozaluje zaden czytelnik myslqcy, jezeli mimo to podejmie 

lekture,.3 

t L . Austin w A Plea jor Excuses proponuje okreslenie "fenomenoiogia i~zyka" 

i dodaje w nawiasie z wlase,iwym sobie humorem ("only this is a mouthful" 

(w : Philosophical P a pe7's, Oxford 1961) . 

' OzyteLniko,wi, kt6ry pragnqlby przeczytac omawiany wyb6r p ism, a kt6 ry 

dotychczas nie uprawial szerszych iektur filozoflcznych. blldzie moze latwiej zapoznac 

sill najpierw z pierwszq cz~sclq ksiqtki Tzydory DlImbsklej 0 naTZlldzi.ach 

739

HANNA ROSNEROWA 

Trzecie wYJasmenie, r6wniez pod adresem czytelnika, do tego 

s i~ sprowadza, ze aby prawdziwq korzysc i przyjemnosc m6gI odniesc 

z lektury wyboru, musi miec zamilowanie do myslenia scislego, 

zdyscyplinowanego. W tej gl~boko ludzkiej ksiqzce, gdzie sprawy 

czlowieka Sq punktem wyjscia i zarazem dojscia poszczeg61nych analiz 

bez wzgl~du na ich temat, nikt nie znajdzie ani cienia powszechnie 

dzis uprawianej pseudo-antropologii, czegos w rodzaju publicystyki 

4 operujqcej zespolami wieloznacznych poj~ a sprowadzajqcej 

si~ do jakichS ciqg6w "zlotych mysli", kt6re stanowiq bezsilne nieuchronnie 

pr6by okreslenia dramatu czlowieka we wsp6kzesnym 

swiecie. Taka aforystyka, be,dqca przeciez cz~sto patetycznym przejawem 

dezorientacji w warunkach wielkiego jakiegos "zakrp,tu" kultury 

i poczucia jej zagrozenia, opiera si~ najcz~sciej na :niewiedzy 

fiLo"afilQZI1ej, ,chlociCilZ usiluje operowac zle przyswojonq apaTaturq 

pojt;ciowq mozam, nieswiadoma falktu, ze myslqcy czytelnik intuicyjnie 

to zauwaza. 

I wreszcie ostatnie zastrzezenie, a raczej ostrzezenie: zeby zdecydowac 

sip, na przeczytanie tej ksiqzki, trzeba miec zylk~ mysliwskq 

czy w kazdym razie dlugi staz i dobrq zapraw~ w polowaniu na 

t~ zw ierzyn~, jakq Sq dzis u nas dobre ksiqzki - no bo przy 800 

(slownie: osmiuset) egzemplarzach nakladu... 

W tym kr6ciutkim pierwszym fragmencie ksiqzki, jakq jest Przedmowa, 

Autorka sklada hold pami~ci Kazimierza Twardowskiego. 

Nie jest to przypadek ani czysta kurtuazja czy lojalnosc, chociaz 

te slowa 0 Twardowskim pojawiajq si~ z okazji wyjasnienia, dlaczego 

kr6tkie studium 0 jego koncepcjach semiotycznych znalazlo 

si~ w wyborze mimo swojego okolicznosciowego charakteru. 5 W pii 

przedmiotach poznania, Warszawa 19G7, a takze i zwlaszcza z wydHnq 8wiezo 

Jej kslqzeczk'l 0 konwencjach i konwencjonaUzmie. PAN, lnstytut Filozofii, Warszawa 

1975. 

, CzuiE: siE: jak najdalSza od nJech~ci do filozofuj'lcej publicystyki, zwll!lszcza 

tej antropologlcznej. PiE:kne mamy jei tradycje W Polsce, i nle trzeba tu wymieniac 

plejady znakomitych pisarzy, poet6w, filozof6w, kt6rzy i'l z wielkim 

spolecznym pozytklem uprawiali i nadal uprawiajq. Warto jednak zauwl!ltyc, ze 

wlir6d bardzo mlodych S'l tacy, kt6rzy nie daLi siE: uwiesc plaskiemu efekciarstwu, 

ale podi ~li pr6bE: kontynuowanla tej dobrej tradycji. Nie wchodzf\c tu blizej 

w te spra,w y, zacytuiE: jeden tylko przyklad: kr6ciutki szkic Ewy Bienkowskiej 

Lustro czasu (w Znaku nr 257/258) . Ladny Uteracko, naplsany prostym i oszczE:dn 

y m j~ z y kiem a takze odwazny, b o skierowany przeciwko tendencjom w literaturze 

i krytyce domlnuj!lcym. Pr6ba udana, bo oparta na wiedzy ° Iiteraturze 

i wysilku porzf\danej analizy. 

• Odczyt wygloszony w Odd2iale Krakowskim Polskiego Towarzystwa Filozoficznego 

(1966) z okazji setnej r ocznicy urodzin Twardowskiego. Rozprawy Twardowskiego 

dotyczqce metodologil i teorH jE:zyka ogloszone zostaly w tomie: Kazimi'erz 

Twardowski, Wybrane p i sma fiLozo1iczne, Warszawa 1965. Izydora Dllmbska 

byla czlonk ie m Komitetu Redakcyjnego, kt6ry ten tom przygotowal do druku. 

740

SZTUKA FllOZOFOWANIA 

sarstwie Pani Dqmbskiej znajdujq wyraz wszystkie b1aski tego stylu 

filozofowania, kt6ry zapoczqtkowal w P olsce Kazimierz Twardowski; 

sty1'U, 1..'1:ory pod1egajq!c po:fulliej roinym modyfika(Jjom i rozgal~zieniom 

stworzyl pewien okres1ony nur t, Jakim jest tradycja Szko1y 

Lwowsko-Warszawskiej, ciqgle zywa i nadal zapladniajqca. Pani 

Dqmbska jest w pelni autentycznq u czestniczkq tej tradycji, na 

kt6rq si~ sklada gl~boka kultura logiczna, dyscyplina radyka1na 

scislego myslenia, a takze nies kr~powan a zadnymi "kompleksami" 

swoboda w wyborze temat6w i w sposobie wyrazania mysli (do 

czego zresztq pozwo1~ sobie jeszcze powr6cic). Ta og6lna formacja, 

w polqczeniu ze zdolnosciq ciqglego posuwania si~ naprzod i umiej~tnosclq 

stalego przebywania we wsp6lczesnej prob1ematyce, "trzymania 

r E!ki na pu1sie" wszystkiego, co si~ w filozofii hic et nunc 

dzieje, w natura1ny spos6b wiqze mysl i pisarstwo tak nastawionej 

Autorki z og6lnym stylem wspolczesnej filozofii lingwistycznej, 

g16WlIl!ie dksfordzlkiej , Ichociaz nie tylko. Albowiem o bak wielu 

mistrzowskich analiz zachowan i struktur j~zyka potocznego, Jakie 

znajdujemy u Ayera, Austina, Strawsona, napotkamy tez w ksiqzce 

przyklady znakomite analiz formalnych czy mieszanych, formalno 

-opisowych, a stylem zblizonych do roznych wywodow logik6w, 

takich jak Quine np., czy tez do tzw. "semantyzmu". Takim przykladem 

jest chociazby podane na s. 97 okres1enie zar6wno for malne, 

jak Qpisowe tego szczeg6lnego znaku, Jakim jest oznaka. Autorka 

odwoluje si~ tu zresztq do semiotyki stoik6w, kt6rej poswi~ca tr zy 

rozprawy w drugiej cz~sci wybor u (studia z historii filozofii). Rozprawy 

te utrzymane Sq w podobnej konwencji, choc przewaza opisowa, 

niezwykle zresztq scisla; towarzyszy jej kilka propozycji rekonstrukcji 

w postaci schematow klasyfikacyjnych i podanie matrycy 

logicznej, za pomocq ktorej w logice stoik6w wyznaczona zostaje 

prawdziwosc implikacji w stosunku do jednego z uj~c tej formy 

rozumowania (implikacji Filona). 

Uwydatniajqc te filiacje, wynikajqce wlasnie z jak iejs wSpOlnej 

tradycji, latwiej moze bE!dzie wydobyc syntetycznie z kart k5iqzki 

to wszystko, co s i~ sklada na swoistq indywidualnosc intelektualnq 

i duchowq Autorki, i uchwycic, na czym polega niepowtarzalny urok 

J ej pisarstwa. 

Powracajqc wi~ c do pr6by sprecyzowania miejsca, Jakie kazdy 

mysliciel zajmuje w takiej czy innej tradycji, i stopnia zwiqzku 

z ni'l, mozna by chyba og61nie powiedziec, ze jesli j~zyk w sensie 

najszerszym (bo nie tylko j~zyk czy j~zyki wsze1kie, ale wszelkie 

znaki) stanowi ten przedmiot zainteresowania, ktOry jakqs og6lnq 

ramq obejmuje ba rdzo duzy (bo nie caly) obszar tematyczny pism 

Pani Dqmbskiej i jakosciowo go charakteryzuje, to moze byloby 

sluszniej m6wic tu szerzej, w zwiqzku z Jej filozofowaniem, nie 

741


o filozofii j~zyka czy nawet (zgodnie z sugestywnq p1'opozycjq Aus1 

na) nie 0 fenomenologii j~zyka, tylko 0 filozofii analitycznej. I 

znowu w jakims sensie najsze1'szym, ale najdogodniejszym. Jez~ 

bowiem ok1'eslenie "filozofia j~zyka" nasuwa gl6wnie 1'eneksj~ fil 

zoficznq, kt61'a za p1'zedmiot obie1'a sobie j~zyk czy ewentu 

inny zesp61 znakow, czy ,w1'esz'cie zwiq'zek mys~end a z mowi' enUem " 

to naj1'ozniejsze analizy dotyczqce innych niz j~zyk f1'agment6w 1'z 

czywistosci t1'zeba by stqd usunqc (Sq zas takie teksty Inga1'den 

Tata1'kiewicza czy Gilsona,kto1'e nie pochodzqc przeciez od mys 

deli skupionych tylko czy glownie na filozofii lingwistycznej i nJ 

dotyczqC seisle j~zyka Sq jednak pod wzgl~dem pewnych swoiJ 

cech wyrainie "analityczne"). Jesli zas m6wilibysmy 0 fenomen ~ 

logii j~zyka, to uprawiali jq niewqtpliwie Inga1'den, Austin czy Me ~ 

leau-Ponty, ale nie mozna by juz zasadnie tej determinacji zastosd 

wac do pisar.stwa np. Bema:n:d.a Russella czy Ta1deusza Kota1'bi~ 

skiego. 

Natomiast 0 filozofii "analitycznej" mozna tu m6wic dogodnil 

i sze1'oko, jako 0 takim stylu filozofowania, ktore zupelnie dowolnii 

wybie1'a sobie swoj do1'azny przedmiot, ale tym si~ og6lnie definiuje 

ze jest pewnym stylem wlasnie. J~zyk jako p1'zedmiot 1'ealny i p1'zed· 

miot intencjonalny jest tego filozofowania p1'zedmiotem ulubionyrr 

wraz z calq swojq niezgl~bionq, zadziwiajqcq tajemniczosciq jake 

nigdy nie zbadany do konca atrybut istoty 1'ozumnej. Ale (wraz 

z iinnymi zespolami wak6w) me jest tego :filozofowarua p1'zedmiotem 

jedYillym i sluzy w jego oJb1'~bie powszechnie jaiko s~zego1nie cenllle 

na;rz~dzie, jako srodek docie1'ania do p1'zeszlosci czlowieka czy, sze1'zej . 

do odczytywania znak6w skladajqcych si~ na ludzkq kultu1'~; sluiy 

takze, au niekt61'ych p1'zede wszystkim - jako na1'~dzie czy srodek 

pozwalajqcy docie1'ac adekwatnie do st1'uktu1'Y myslenia i do a1'chitektoniki 

samego swiata, kto1'ego jednq z a1'tykulacji jest mowa ludzka, 

a na g1'uncie ,,1'ozumu dyskursywnego" - a1'tykulacjq jedynq, 

mimo ze niedoskonalq. 

POWYZsza p1'opozycja ok1'eslenia filozofii analitycznej musialaby 

jeszcze zawie1'ac punkt najwaimiejszy, czy IW kazdym 1'cme wyjsc:iowy, 

czyli sp1'ecyzowac, na czym polega w istocie rzeczy ten jej og6lny 

"styl" wlasnie, nie tylko fo1'malnie, ale takze, i to p1'zede wszystkim, 

filozoficznie. T1'udno bowiem m6wic 0 jakiejkolwiek "szkole" w filozofii, 

nie p1'ecyzujqC jakichs lqczqcych jej p1'zedstawicieli wspolnych 

postaw, poglqd6w. Mogq tu poza tym powstac od razu dwie na1'zucajqce 

si~ obiekcje: pie1'wsza bylaby czysto "procedu1'alna", gdyz 

do tego, zeby sfo1'mulowac i przekazac na1'zucajqce si~ 1'efleksje 

w obliczu wyda1'zenia, jakim jest nowa ksiqzka Pani Dqmbskiej, niepot1'zebna 

jest definicja filozofii analitycznej. Druga obiekcja moglaby 

dotyczyc zb~dnego 1'ozszerzania denotacji nazwy: jezeli pewne frag 

742


menty pism Ingardena, Tatarkiewicza czy Gilsona mozna by uznac 

za analityczne, to kto nie jest analitykiem? 

Na pierwszq obiekcjt: mozna by odpowiedziec, ze jest trafna, ale 

tylko 'cz~sciowo ; mozna bylo przeciez - c ho6by .r6wniez ·W Znaku 

- ,zarmie'scic 'krotkq rozpraWk:~ poSwi~conq charakterystyce 

i przeobr azeniom filozofii analitycznej i nie robic niepotrzebnej dygresji 

w obr~bie rozwazaI'1 nad omawianq ksiqzkq. Ale rzecz w tym, 

:le, po pieI'wlSze, rue chd dzi tu (ani me chddzildby w od'dzielnej rozprawce) 

0 deflinilcj~ , jalko ze ,podam.ie pelnej i ,popmwlIlej definllicj1i 

W stosunku do zjawiska skomplikowanego, zywego, wsp61czesnie si~ 

rozw~jaj qJcego byloby zalbiegiem iO wqtpliwej wartO's'ci P02ID3Jwczej 

i me'todolOigk znej. Juz Arystoteles, ,autar tylu precyzyjnych defilI1:icji, 

m 6wil ,,(...) . ze definicja ani niczego nie dowodzi, ani nkzego nie 

wskazuje, i ze wreszcie ani przez definicj~, ani przy pomocy dowodu 

nie mozna poznac istoty rzeczy".6 Po drugie zas, wyb6r nie wszystkich, 

tylko niekt6rych cech analitycznego filozofowania w kontekscie 

rozwazan nad filozofiq Pam Dqmbskiej ulatwia, za cen~ rezygnacji 

z wczesniejszego, mozliwie wyczerpujqcego om6wienia, czym jest 

szkola analityczna, uchwycenie zwiqzku Autorki z tym kierunkiem, 

a zarazem - na takim tIe wlasnie - J ej niepowtarzalnej, indywidualnej 

odr~lmos ci. J ezeli w przyj~ du takiej topiki tkwi moze jakas 

moja nieudolnosc, to cz~ s c "winy" ponosi Pani Profesor: istnieje 

czasem takie bogactwo myslowe, ze szczeg61nie trudno jest je ukazac 

i szuka si~, z lepszym czy gorszym rezultatem, jakiegos optymalnego 

sposobu, tak jak przy pr6bie podania opisu dziela sztuki. 

P ropozycja odpowiedzi na drugq obiekcj~ bylaby taka: zmiana 

zakresu nazwy "filozofia analityczna" raz juz nastqpila i okazala si ~ 

dogodna, jest wi~c precedens. Pierwotnie bowiem ta nazwa, zgodnie 

z og6lnie przyj~tq terminologiq i periodyzacjq, odnosila si~ do 

okresu ca 1900-1914 w Anglii, gdzie w klimacie rewolty przeciwko 

neoheglowskiemu idealizmowi dwaj bardzo mlodzi ludzie - Moore 

i Russell - tworzyli filozofi~ "analitycznq". Obecnie sami kontynuatorzy 

m. in. tego dziedzictwa - bo wchodzq tu w gr~ takze 

inne inspiracje - stosujq cz~sto t~ nazw~ do swojego filozofowania. 

Jezeli wi ~c teraz z kolei rozszerzylibysmy tak poj~cie filozofowania 

analitycznego w duchu, zeby je dostrzegac takze u myslicieli wyroslych 

z innych tradycji i 0 innych g16wnych zainteresowaniach, 

to, jak mi si~ zdaje, okaze si~ to dogodne. To prawda, ze ani Tat 

arikie,w~z , ani Ingaaiden, alJli Gi'lson rue Sq a'llalitykami i, w tej 

perspektywie, druga z kolei obiekcja bylaby chyba w pelni trafna, 

gdyby jq ktos zglosil chocby zaledwie przed kilku laty. Ale sytuacja 

• AnaUtykt wt6 re. II. 92 b (przeklad Kazimierza Lesniaka, wyd. BKF, Warszawa 

1973, s. 271). 

743


si~ zmienia tu bardzo szybko, i chociaz metafizyki w najszerzej przyj~tym 

jej sensie mysliciele szkoly analitycznej nie Sq sklonni bezposrednio 

uprawiac i chociaz postawa, 'kt6rq .profesor Tatarkiewicz 

okresla jako "minimalizm" filozoficzny, nadal przejawia si~ w wi~kszosci 

rozwazan, to przeciez niewiele juz dzis pozostalo z pryncypialnego 

i powszechnego wyrzeczenia si~ metafizyki czy wr~cz jej 

pot~pienia w tej wersji, kt6rq niegdys glosili przedstawiciele Kola 

Wiedenskiego, a zwlaszcza miody Carnap. Co wi~cej , Tarskiego semantyczna 

definicja prawdy zapoczqtkowala jasne odr6znienie problemu 

prawdy czy prawdziwosci od problemu znaczenia, takie wi~c 

stawianie sprawy, ze terminy metafizyki Sq bezserrsowne ("rneruningless") 

sarno byloby juz bezse.nsem. Osta'tnio zas ba1'dzo i1nteresujqce 

pr6by szeroko poj~ tych badan "analitycznych" podejmujq polscy 

mysliciele biorqcy udzial w pracach Polskiego Towarzystwa 

Semiotycznego. 

Wracajqc wi~c do punktu wyjscia, jakim bylo stwierdzenie, ze 

uczestniczqc we wszystkim, co cenne w tendencjach wsp6lczesnej 

mysli, Autorka Znak6w i my§U manifestuje swojq intelektualnq 

wiernosc tradycjom Szkoiy Lwowsko-Warszawskiej poprzez pewnq 

zbieznosc z zespoJ:em metod i przedmiotami zainteresowan szkoly 

analitycznej, zwlaszcza oksfordzkiej, spr6buj ~ krotko okreslic, na 

czym to, jak mi si~ wydaje, polega. 

Od strony czysto formalnej daje si~ tu zauwazyc pewna typowa 

predylekcja do "malych form". Pani Dqmbska preferuje form~ malej, 

zwi~zlej rozprawy, formalnie eleganckiej, pozbawionej niepotrzebnych 

slow, trzymajqcej si~ scisle g16wnego przedmiotu, a zar 

azem pros~ ej i swobodnej w ekspresji - a wi~c tej formy tak 

wszechobecnej w pisarstwie polskich i angielskich analityk6w. 

W metodzie i postawie pisarskiej tych zbieznosci jest wi~cej . Pierw 

SZl\ z nioh wyrazajq najlepiej wlasne Jej slowa z Przedmowy, zacytowane 

na poczqtku niniejszych rozwazan. Tam gdzie rozstrzygni~cie 

jakiejkolwiek kwestii nie wydaje si~ ostateczne czy wr~cz mozliwe, 

nie trzeba si~ cofac: sarno wydobycie i sformulowanie problemu 

jest warte zachodu, a sarno poszukiwanie wyda moze kiedys owoce. 

Innq takq postawq, predylekcjq i metodq zarazem, w duchu bardzo 

analitycznq, jest 1.1 Autorki oszc z~dno s c slowa. Wierna renesansowej 

formule, ktol'a glosila, ze "blizszym przedmiotem logiki 

jest ratio niz oratio" 7 , Pani Dqmbska rezygnujqC z wszelkiej czysto 

ozdobnej ornamentyki tak zawsze pisze, ze trudno by ujqC jakiekolwiek 

slowo z jej wywod6w, ale zarazem potrafi zachowac naj 

7 T~ for mul

SZTUKA FILOZOFOWAN IA 

wdzi~czniejszy bodaj styl, jakim jest filozoficzny esej - esej w znaczeniu 

francuskiego essai czy angielskiego essay (Pro by Montaigne'a 

to Essais, a Rozwazania dotyczqce 1"Ozumu ludzkiego Locke'a to An 

Essay on Human Understanding; dzis tez okreslenie philosophical 

essay oznacza krotk& monotematycznq rozprawf;! filozoficznq). 

Wybitnie analitycznym zabiegiem jest rowniez takie budowanic 

wywodu, czy wr~cz taka topika, kto1'a stanowi zapo1'~ przeciw autorskiemu 

egocentryzmowi: polega to na przewidywaniu moZliwych 

obiekcji i probie odpowiedzi na nie. Tak np. we wspomnianej 1'ozprawie 

0 Niekt6rych poj~ciach gramatyld w swietle Zogiki Pani 

Dqmbska twierdz'lc, ze wyk1'zykniki nie Sq "wyrazem mowy" (jak 

w klasycznych podzialach gramatycznych), tylko srodkiem emocjonalnej 

eksp1'esji po prostu, z punktu rozpatruje (na s. 77), jak mozna 

by jednak bronic wyrazowego ich charakteru, i tlumaczy, dlaczego 

mimo to obstaje przy swojej tezie. Z takim obyczajem l'lczy si~ tez 

"analityczny" obyczaj szczerosci pisarskiej, ktora si~ przejawia w postaci 

podejmowania obszernego, rozgal~zionego wywodu, po ktorym 

przychodzi wniosek ogolny niby przyslowiowe "jajko Kolumba" alba 

skromne stwierdzenie, ze sprawy nie udale si~ definitywnie rozwiqzac. 

Pomijajqc liczne tego typu analizy w partiach poswi~conych 

tematyce logiczno-semantycznej, wystarczy tu przytoczyc zakonczenie 

rozprawy 0 znaczeniu historii nauki d!a fiZozojii. To znaczenie, 

bezsporne wydawaloby si~, Pani Dqmbska uwaza za godne rzetelnego 

udokumentowania na licznych przykladach, konczy zas lapidarnym 

i jakze prostym wnioskiem: "Naszkicowane tu analizy, nie 

1'oszcZ'lC sobie pretensji do pelnego om6wienia [...J ukazuja., ze historia 

nauki dostarcza niezb~dnych danych refleksji filozoficznej w historii 

filozofii, logice, gnozeologii, ontologii i aksjologii, staja.c si~ 

przez to dla nich waznq dyscyplinq pomocnicz'l". Slyszqc, ze poznanie 

historii nauki wazne jest dla filozom, mamy wrazenie, ze to 

chyba truizm, a przeciez niejeden filozof, "przycisni~ty do muru" , 

nie umialby ex promptu wyjasnic, dlaczego tak jest. Skutki i donioslosc 

takiej wiedzy, zwi~zle rozpatrzone na przykladzie r6znych 

dziedzin i planow filozofowania, tracq w swoim postulatywnym 

u j~ ciu wszelki charakter truistyczny w wersji, jakE! jest to przytoczone 

sformulowanie podsumowujqce Autorki. 8 

Jeszcze jedna procedura, istotna w swiadomych zamyslach, celach, 

Tak Alfred Ayer, konczl\C obszerny wyw6d na temat PQrce pcji (rozdz. III 

Problemu poznania. Warszawa 1965, S. 169), pisze: "Zdawaloby aiE:, ze takq odpowledz 

motna bylo dac na samym poczqlku dyskusji, bez lak zawilych rozwazan. 

Ale, jak to cz


zadaniach i procedurach analit.yk6w i caiej analitycznej tradycji, 

a obecna ustawicznie na kartach tej ksiqzki - to dfli;enie do usuwania 

nieporozumien, kt6re powstajq z racji r6inych myglowych 

przesqd6w, wieloznacznych czy nieostrych poj~c, wadliwych wnio~kowan. 

To ostatnie szczeg61nie jest wazne. R6zne bowiem "prawdy", 

przyjmowane w skali spolecznej jako niewqtpliwe na tej zasadzie, 

ie raz zdajq si~ logicznie wynikac z przeslanek, ktOre istotnie 

Sq prawdziwe, a kiedy indziej, same w sobie prawdziwe, milczqro coli 

nieslusznego sugerujq - miewajq niekiedy bardzo szkodliwe skutki, 

siejqc zam~t myslowy, a nawet moralny. Tak Pani Dqmbska w eseju 

W sprawie poj~cia rozumienia formuluje swoje koncowe przeswiadczenie 

w formie na poly retorycznego pytania i odpowiedzi na nie: 

.. czy wobec faktu, ze to poznanie (oparte na rozumieniu) jest zawodne, 

ze - jak mozna by jaskrawo rzecz sformulowac - rozumiejqc 

naprawd~ nie rozumiemy, trzeba z tej metody zrezygnowac? Wydaje 

mi si~ , ie nie. Wszak nie wydaje si~ ta metoda 0 wiele bardziej 

zawodna od innych metod aposteriorycznych i metod poznawczych, 

stosowanych w praktyce zycia [...J Wystarczy do dzialania - jak 

mawiali sceptycy - brae pod uwag~ to, co nam sip, wydaje, choe 

nie mozemy bye pewni, czy naprawd~ jest tak, jak si~ nam wydaje, 

i choe na PClWlI10 c~sto rue jest talk, jak nam si~ wydaje". Jakie 

cenna i jak bardzo w duchu analitycznego filozofowania jest taka 

pr6ba przezwyci~zania skrajnego sceptycyzmu przy calym poszanowaniu 

jego poznawczych walor6w. Jakie Czt;sto si~ zapomina, ie 

w kaidym "zelaznym" systemie dedukcyjnym aksjomaty przyjmuje 

si~ ex definitione bez dowodu, na mocy intuicji po arystotelesowsku 

czy kartezjansku poj~tej jako "komunia" z istotq rzeczy: niechaj 

ktos spr6buje dowiese zasady niesprzecznosci! Takiej lekcji "tw6rczego" 

sceptycyzmu udziela Pani Dqmbska w wielu tez innych fragmentach 

ksiqiki. Uczy, kiedy zachowac ostroznosc w ocenach, np. 

w prognozach, 0 kt6rych mowa w studium 0 niektorych sposobach 

uzasadniania zdan 0 zdarzeniach przyszlyeh, gdzie przestrzega przed 

zbytnim zaufaniem do tzw. rozumowan analogieznych; kiedy indziej 

zas - jak w przytoczonym juz wyzej studium 0 rozumieniu czy 

w jednym z najpi~kniejszych bodaj w wyborze studi6w 0 funkcjach 

semiotycznych milezenia - uczy, na co si~ mcima odwazyc, np. W odezytywaniu 

wymowy takiej oznaki, jakq bywa milczenie, kt6re 

np. historyk moze zui.ytkowac jako tzw. "argumentum ex silentio". 

Takich cech ekspresji filozoficznej, kt6re lqczq Pani& Dqmbsk1j 

z tradycjq analitycznq, jest bardzo wiele, i chcialam to pokazac na 

kilku bodaj przykladach, t ak jak si~ to robi w stosunku do os6b. 

kt6re, ch(jciaz teraz zyjq wsr6d nas i ucz:{ nas m6wiqc i piszqc. 

przejda, tez do historii mysli, a my, nie majqc co do tego wqtpliwosci, 

chcemy okreslic jakos ieh miejsce w tradycji historycznej. I znowu, 

746


zgodnie z wymogami metodologicznymi i historyczno-filozoficznymi, 

przychodzi z kolei czas na pr6b~ 'okreslenia, na czym polega oryginamooc 

niepowtarzalnadanego myslieiela. 

W przypadku Pani Dqmbskiej, 0 czym swiadczy 6w nowy wyb6r 

Jej ,pimn, jest to sprawa 0 wa'dze szczeg6lnej, bo w,jqze si~ z tq 

nieZWYklq wie10kierunkowoSciq, a ta'kze i wielowarstwowoSciq (bo 

to nie to sarno) jej filozofowania. 

Przejawia si~ to wi~c niejako w podw6jnej perspektywie. Jej pis 

ans two , osadzone w kon'kfl'etnej traldy


Common Sense stworzenie nowego typu metafizyki. 9 A tymczasem 

Pani Dqmbska po prostu swobodnie "metafizykuje". Trudno wr~cz 

wskazac odnosne miejsca tekstu. Nie jest to metafizyka w sty1u 

i poj~ciu Gilsona na przyklad, nie jest to r6wniez takze fi10zofowanie, 

ktore by nastawione bylo glownie na szukanie "przyczyn 

plerwszych" czy olkireslooejontY'cznej strulktury byt6w w kategoriach 

k1asycznych poj~e. Ale jest to rozgal~ziona refleksja g16wnie 

w dziedzinie antropologii filozoficznej w polqczeniu z uog6lnion::t 

medytacjq nad wielkim obszarem aksjologii wszelkiej. Szczeg6lnej 

wagi nabiera w tej perspektywie koncepcja, ktorq formuluje Pani 

Dqmbska w Kilku uwagach 10 sprawie wartosci pozna1Oczych, uj~tych 

jako przejaw rozpatrywania swiata fenomenow przez nauki 

humanistyczne w aspekcie wartosci. Nauki te majq jej zdaniem nie 

tylko zadania opisowe, ale nieuchronnie mUSZq zawierae sqdy 0 wartosci, 

mUSZq wi~c ,k


zagadnien szczegolowych, takich np. jak problem poj~cia prawdy czy 

dokonawczej roli slow, slow-czynow. Tej ostatniej sprawie, ktora 

tak pasjonowala Austina 10, poswiE;ca wiele uwagi Pani Dqmbska 

w rozprawie Aleteja i Aletes 10 dialektyce stoickiej, gdzie omawiajqc 

stoidkie ~'ozr6Znienie miE;dzy wypowiedziami falszywymi i klamliwymi 

'Pisze: "Do 'czego zmierzam? Do tego, ,by pokazac, ze klamstwo nie 

jest .ani


tez~ roinyeh idei przeszlosci (np. w rozprawaeh: Zagadnienie smiel'ci 

w greekiej filozofii starozytnej, Zagadnienie marzen sennyeh w greckiej 

fHozofii starozytnej ezy Zwiqzek fUozofii i medycyny w kulturze 

hellenskiej i heHenistycznej) - towarzyszy wciqgni~cie go 

w medytaej


biadania nad zalosnym losem czlowieka pogrqzoneg{) w "self pity", 

czlowieka jako wcielenia bezsily. 

Pisal Kasprowicz: 

Rzadko na moich wa rgach - 

Niech dzis to warga rna wyzna - 

Jawi si~ krwiq przepojony, 

Najdrozszy wyraz: Ojczyzna. 

No wlasnie: rzadko. 

Filozofia nie jest literaturq pi~knq. Mutatis m utandis, w filozofii 

musji. b'ye nie tylko "rzadko", ale tez w kontekscie i na gruncie 

rozumu dyskursywnego, kt6ry mistrzom filozofowania niekiedy pozwala, 

niczym poecie, "dire l'indicible". Tak esej Z filozofii imion 

wlasnych, gdzie wywody przeprowadzone zostaly ze szczeg6lnq 

scislosciq, konczy Pani Dqmbska slowami: "Uwydatnienie tej wielorakiej 

roli imion wlasnych poprzez analiz~ ich fun kcji semantycznych 

i" syntaktycznych bylo zadaniem niniejszych rozwazan". Ale 

t uz wyzej widniejq slowa : "Czar, magi~, tajemniczosc, moc i pi~kno 

imienia zna i opisuje poezja wszystkich czas6w i wszystkich lud6w". 

"Jest [imi~ wlasne] nosicielem inwokacji modlitewnej i milosnej, 

rozkaz6w, przeklenstw, pieszczot i opiekunczej troski, wrogich odruch6w 

i tylu innych sytuacji i stan6w, w ktorych si~ wypowiada 

kontakt duchowy istot swiadomych". W pi~ciostronicowym zas eseju 

o zwiqzku filozofii i medycyny w starozytnosci greckiej i rzymskiej, 

gdzie nagromadzenie materialu faktograficznego jest szczeg6lnie 

obfite, pisze Autorka w zakOIlczeniu 11: "Galenos byl lekarzem przybocznym 

Marka Aurelego. Cesarz, filozof stoicki, i lekarz, filozof 

platonski - obaj wcielali w zycie testament Sokratesa, kt6ry nauczyl 

Grek6w i ich duchowych spadkobierc6w, ze tylko milose 

mqdrosci, czyli filozofia, przez SWq terapeutycznq m oc nadaje egzystencji 

ludzkiej wlasciwq jej godnosc i wlasciwy sens". 

Milczenie jest "znakiem, a niekiedy i symbolem ludzkich przeznaczen 

i ludzkiej obecnosci w swiecie"; bywa tez "srodkiem taktycznym 

i kategoriq etycznq" - m6wi P ani Dqmbska. 

Niech wi~c reszta b~dzie milczeniem. 

Hanna Rosnerowa 

" Ponizsza refleksja skierowana jest tylko do miloSnikbw filozotii J

ZDARZENIA - KSIAiKI- LUDZIE 

NAUKOWCY GNOSTYKAMI? 

GNOSTVCVZM STAROiVTNV 

Gnoza, w jednym ze swych znaczen, byla religijno-filozoficznq 

wiedzq tajemnq. Dost~pna tylko wybranym umyslom (wiedza ezoteryczna), 

przeciwstawiana wierze przeznaczonej dla ludzi prostych, 

byla pr6bq pseudoracjonalnego wnikni~cia w tajemnice wiary. 

Gnostycy przyjmowali skrajnie dualistycznq i pesymistycznq wizj~ 

rzeczywistosci. W swiecie rozroilniali dwa jakosciowo rozne pierwiastki: 

materi~ - czynnik zla i ducha - czynnik dobra. 

Glowny nOZi\voj gno'stycyzmu przypardl na II, III w. po ChT. Gnostycyzm 

powstal w starozytnosci przedchrzescijanskiej, ale w okresie 

swego rozkwitu usilowal lqczyc si~ z religiq chrzescijanskq. 

Gnostycyzm starozytny, choc zroznicowany doktrynalnie, stawial 

sobie za cel przetworzenie wiary chrzescijanskiej w wiedz~ i wybudowanie 

na jej podstawie poglqdu na swiat. Czy udalo si~ zrealizowac 

ten program? "Operujqc wyobrazniq raczej niz rozumem - ocenia 

Tatarkiewicz - [gnostycyzm] przetworzyl wiar~ nie tyle w wiedz~, 

ile w 'mitologi~ i teozofi~" 1... 

NOWI GNOSTYCY? 

'I oto w II polowie XX wieku, okolo 10 lat temu, narodzil si~ 

w Stanach Zjednoczonych, przy jednym z czolowych osrodk6w nauki 

swiatowej, ruch filozoficzny nazywany "Gnozq z Princeton". Zainicjowali 

go pracownicy naukowi z uniwersytetu w Princeton, 

752 

• W. Tatarkiewicz: Histaria Fi!ozofii t. 1, PWN (1968).

ZDARZENJA - KSIAiKI - LUDZIE 

a takze z Pasadeny. W Pasadenie znajdujq si~ znane obserwatoria 

astronomiczne na g6rach Wilson i Palomar. 

Z powodu dyskrecji, jakq otoczony jest ten ruch, nazwiska jego 

uczestnik6w nie Sq powszechnie znane. Moina jednak przypuszczae, 

ze skupia wielu s~ynnych naukowc6w. Uwaza si~, ze np. fizycy Bohm 

i Feynman, astronomowie Hoyle i Bondi biorq w nim udzial, lub ze 

przynajmniej Sq do niego zblizeni. Poza fizykami i astronomami 

inicjatorami Gnozy, dolqczyli si~ do niej wkr6tce medycy i biologowie. 

Gnoza wzbudzila tez, podobno, zainteresowanie pewnej liczby 

czlonk6w hierarchii Koscio16w chr zescijanskidh. 

Skqd nazwa i co majq wsp6lnego Gnostycy z Princeton z gnozq 

starozytnq? 

Nazwa "Gnoza z Princeton" to pomysl przeciwnik6w, kt6rzy tak 

ochrZJcili ruch. Uczestnicy przej~li t~ nazw~ z peWU1ym przymruzeniem 

oka. "Gnostyk6w" jest juz wiele tysi~cy. Nie porozumiewajq 

si~ jednak przy pomocy drukowanych publikacji; krqzq wsr6d nich 

najwyzej materialy powielane. Poglqdy wymieniajq g16wnie na spotkaniach. 

Niewiele tez mozemy znaleze pozycji w literaturze, kt6re 

przedstawialy'by Gnoz~ w tym wydani'U. Jedynq dotychczas 2 pozycjq 

ksQqzkoWq jes t anafua M. Ruyera 3. W dziele La Gnose de PTinceton 

podjql .on pr6b~ przedstawienia mysli Nowyoh Gnostyk6w. 

Nowa Gnoza, podobnie jak jej starozytna imienniczka, postawila 

sobie za cel wypracowanie sp6jnego poglqdu na rzeczywistose. Nowi 

Gnostycy nie opierajq si~ jednak w swych rozwazaniach na pustych 

spekulacjach. Charakterystycznq cechq tego ruchu jest duzy szacunek, 

jakim darzy on wiedz~ naukowq. Przy tym Nowi Gnostycy glo 

SZq jednak, ze nauka nie daje pelnego obrazu swiata. Przeciwstawiajq 

si~ poglqdom przyjmujq,cym werdykty nauki jako jedynego, 

ostatecznego arbitra-specjalist~ od rzeczywistosci. Wedlug princeionskich 

,Gnostyk6w nauika nie przynosi zadowalajqcych odpowiedzi 

na 'fudamentalne ,pytania poznawcze. Nie daje sp6jnego, jednohtego, 

wszechobejmujqcego poglqdu. Jest raczej tylko zestawieniem, zbiorem 

informacji. Dlatego Gnostycy gloszq, ze startujqc z wiedzy naukowej, 

trzeba wykonac wysilek przekroczenia jej, przejse poza ramy 

jej rygor6w scislosci. 

Gnostycy , jako przedstawiciele nauki, zawodowo badajq swiat materii. 

Wyniki tych badan majq d1a nich takze wartose jako baza fi10 

zofii. Da1ecy Sq wi~c od propagowania przekonan starozytnych gnostyk6w 

deprecjonujqcych materi~. 

'Dotyczy to przynajmnlej stanu z pazdziernlka 1975 r., gdy w Etudes ukazal 

si

ZOARZENIA - KSIAlKI - LUOZIE 

Natomiast Nowa Gnoza, skupiajqc znanych "specjalist6w-wtajemniczonych" 

na zasadach dyskrecji - choc nie tajemnicy - moze bye 

oskarzana 0 swoisty ezoteryzm. Sprawia to wrazenie paraleli wzgl~dem 

ezoteryzmu gnozy starozytnej. Nie sugerujmy si~ jednak na 

ZWq. Podobienstwa mi~dzy Nowq Gnozq, a gnozq starozytnq, nawet 

tam gdzie ewentualnie wyst~pujq, Sq tylko powierzchowne. 

R02NE POSTAWY 

Nauki Scisle i przyrodnicze [,oZl\vijajq si~ fIN zawrotnym tempie. Termodynamika, 

mechanika statystyczna, kwantowa, astronomia, kosmologia, 

teoria informacji, cybernetyka, embriologia, biologia molekularna, 

genetyka... w tych i w wielu innych dziedzinach, naukowcy 

stajq wobec problem6w, kt6re wydajq si~ przekraczae mo:i:liwosci 

poznania osiqganego metodami naukowymi. Ujawniajq si~ wobec 

tego dylematu r6zne postawy filozoficzne naukowc6w. Jedni upierajq 

si~, ze jest to dylemat pozorny. Nauka i tylko nauka moze te 

problemy wyjasnic. Inni uznajq, ze nauka jest wobec nich bezradna. 

Nie tylko na obecnym poziomie jej rozwoju, ale zasadniczo nie moze 

odpowiedziec na szereg pytan. Kto wobec tego rna szukae odpowied 

·? Zl. 

Tu p-ostawy :m6w si~ rozwidlajq. Wielu nauk()wc6w uwaza, ze 

nad tytmi zagadnieniami powinni si~ glowie nie oni sami, lecz zawodowi 

filoz.ofowie. Natomiast N()wi Gnostycy nie uchylajq si~ przed 

podj~eiem swiatopoglqdowych rozwazan. Sami pr6bujq uzupelniae 

niedostatki wiedzy dostarczanej prZez nauk~. Nie oni pierwsi stawiajq 

fil()zofic

ZDARZENIA - KSIA2KI - LUDZIE 

genezy ; ich zdaniem procesy morfogenezy nie dajq si~ opisac wylqcznie 

j~zykiem oddzialywan mi~dzymolekularnych. 

Rozszerzonq tez~ 0 dzialalnosci swiadomosci w calym Wszechswiecie 

lqczq Gnostycy ze swojq interpretacjq teoriopoznawczych pytan, 

kt6re pojawiajq si~ w kosmologii i w innych dzialach fizyki. 

W epistemologii Gnostycy wprowadzajq dwa rodzaje poznania: 

przez obserwacjp, i przez partycypowanie, czyli udzial. Pierwszy rodzaj, 

t o poznanie 0 charakterze !I1aukowym. Daje ono observable 

- wlelkosci, weryflkowalne przez obserwacjp" doswiadczenie. 

Observable nie wyczerpujq jednak mozliwych dost~pnych inform 

acji 0 rzeczywistosci. Jak twierdzq Gnostycy, uzupelniajq je participable, 

wlasciwosci swiata dane !I1am przez uczestnictwo. 

GNOZA - 

RELIGIA 

\VszechSwiat widzimy w ciqglej zmianie. Gnostycy uwazajq, ze 

musi to v,ryw olac pytanie 0 jego genez~. 

Gnoza jest kierunkiem antymaterialistycznym, w tym sensie, ze 

przyjmuje pierwotnosc spraWCZq Ducha, nie przeczy jednak istnieniu 

materii, jak niekt6re kierunki idealistyc:l)ne i nie pot~pia materii, 

jak gnoza starozytna. Nowa Gnoza glosi zresztq scisle zwiqzki 

Ducha i materii: "W zadnej dziedzinie autonomia Ducha nie staje 

si ~ absolutna". Gnoza uznaje przyczynowe ograniczenia Ducha przez 

materi~ . 

W filozofii Gnostyk6w waznq pozycj~ zajmujq rozwazania religijne. 

Gnostycy stwierdzajq, ze we WszechSwiecie obserwuje si~ "planowq", 

swiadomq dzialalnosc. Istnienie Inteligencji sprawczej-Boga 

jest konkluzjq na przedluzeniu naukowych refleksji Gnostyk6w. 

Gnostycy nie precyzujq zresztq, w jaki spos6b B6g wkracza w bieg 

rzeczywistosci. Wedlug nich nie wiadomo, kt6ra z nast~pujqcych 

wersji jest bardziej mityczna: czy interwencja Ducha polegajqca na 

pokierowaniu konkretnymi losami ewoluujqcych gatunk6w, czy interwencja 

Ducha poprzez technicznq wynalazczose ludzkiego umyslu, 

czy dzialalnosc Boga, bardziej fundamentalna, gdy wyst~powalby On 

"jako uniwersalny Inspirator wszystkich uzytkownik6w przestrzeni 

i czasu". 

B6g Gnostyk6w jest ideq dose abstrakcyjnq. Religia, czy religijna 

filozofia Gnostyk6w moglaby wsr6d chrzescijan budzie zastrzezenia. 

Jednak nie konkretne rozwiqzania "Gnozy" wydajq si~ tak ciekawe, 

jak sam fakt powstania tego ruchu. Ludzie najbardziej autentycznie 

zwiqzani z naukq, bo czynni naukowcy, nie poprzestajq na osiqgni~ciach 

na polu uprawianej dyscypliny. Czujq niedosyt. Lamiq zasady 

rozpowszechnionego stereotypu - badacza zaw~zonego do swej 

755

ZDARZENIA - KSIAiKI - LUOZIE 

jednostronnej dzialalnosci. Czujq potrzeb~ szerszego spojrzenia na 

Rzeczywistosc. Majq odwag~ nie tylko pytac, ale i odpowiadac. Budujq 

swiatopoglqd zakorzeniony w wiedzy naukowej. Ciekawy jest 

tez fakt, ze dochodzq w nim do afirmacji Boga. 

M.G. 

MlODZIEZ A WARTOSCI KULTUROWE 

Ukazala si~ ostatnio na rynku ksi~gars kim ciekawa pozycja ksiqzkowa 

Anny Przeclawskiej: Zr6znicowanie kulturalne rnlodziezy 

a problerny wychowania 1. 

Autorka zajmuje s i~ problematykq uczestnictwa kulturalnego mlodziezy 

i to na naszym polskim gruncie. Okres mlodosci przyjmuje 

w granicach lat: od 11-12 do 26-28. Oczywiscie Sq to granice 

umowne. Zatem w rachub~ wchodzi mlodziez: wchodzqca w okres 

dojrzewania, mlodziez dorastajqca i mlodziez dorosla. Z uwagi na 

status spoleczny wyodr~bniona zostala kategoria: mlodziezy szkolnej, 

mlodziezy sturliudq1cej, mlod2Jiezy pracujqcej. Trzeba wz.iqc takze 

pod uwag~ mlodziez, ktora nie uczy si~ i nie pracuje. Ze wzgl~du 

na uklad terytorialny wprowadzono rozroznienie: mlodziez wiejska, 

mlodziez malomiasteczkowa i mlodziez wielkomiejska. 

"Coraz cz~sciej docierajq sygnaly, ze wlasnie w srodowiskach mladziezowych, 

tak przeciez wraZliwych na glosy nowosci, rodzq si~ potrzeby 

poszukiwania wartosci trwalych, powro~u do tradycji znamionujqcej 

ciqglosc rozwoju" (str. 13). Postawy, zachowania i pog~qdy 

mlodziezy zawsze budzily niepokoj doroslych. Pobudzaly one starszych 

do dzialania - rzadziej natomiast sk~anialy do refleksji... 

W badaniach roznych grup spolecznych nad uczestnictwem kulturalnym 

zaznacza si~ wplyw poziomu wyksztalcenia, b~dqceg o 

czynnikiem roznicujqcym sposob korzystania z wartosci kultury 

a takze efektywnosc kontaktow kulturalnych. W przypadku mlodziezy 

ten czynnik odgrywa rol~, ale trzeba interpretowac go w spo 

1 Anna Przeclawska: Zr6z71icotVanie kultu 'ralne mlodziezy a problemy tVycf! o 

wania - Pallstwowe Wydawnictw o Naukowe, Wa rszawa 1976 r., str. 2B6, cena 

26 zl. , wyd. I. 

756

ZDARZENIA - KSIAiKI - LUDZIE 

s6b nieco odmienny - a czasem trzeba go traktowac jako zjawisko 

wt6rne. 

"W kazdym razie wydaje si~, ze w przypadku mlodziezy podsta 

WOWq rol~ przy okreslaniu jej stosunku do wartosci kultury odgrywa 

nie tyle wyksztalcenie, jakim s i~ ona legitymuje, ile osobiste 

perspektywy zyciowe, kt6re wiqzq si~ z posiadanym wyksztalceniem 

oraz miejscem uczestnictwa kulturalnego w trakcie realizowania 

tych perspektyw" (str. 68). 

Dodae nalezy, ze owe perspektywy uzaleznione sa. przeciez takze 

od caloksztaltu sytuacji zyciowej, W kt6rej mlody czlowiek si~ znajduje. 

Autorka - w oparciu 0 badania - przeprowadza analiz~ m. in. 

czytelnictwa wsr6d mlodziezy. 

Ot6z mlodziez szkolna czyta przede wszyst'kim beletrystyk~ 

sprowadzajqcq si~ cz~sciowo do lektury szkolnej. W cia.gu ostatnich 

5-6 lat zaznacza si~ spadek zainteresowania beletrystyczna. literatU 

rE~ 0 tematyce historycznej. 

" Najcz~stsza literatura po kt6rq mlodzi czytelnicy si~gajq z wlasnej 

ch~ci to ksiqzki sensacyjno-kryminalne (wi~ksze nasilenie 

w miescie, niz na wsi), przygodowe, a u czytelnik6w starszych obyczajowo-psychologiczne" 

(str. 78). 

"Stosunkowo duzo miejsca w czytelnictwie dorastajqcej mlodziezy 

zajmujCl, ksiqzki kryminalne. Ewa Przqdka na podstawie swoich badan 

stwierdza, ze ponad 66010 dzieci w wieku 11-14 lat czyta literatur~ 

kryminalnq, przy czym juz 48010 dzieci ll-letnich i 68010 12-letnich 

wymienia powiesci kryminalne jako cz~stq lektur~. Istnieje 

sluszna obawa, iz niejednokrotnie Sq to pierwsze ksia.zki wprowadzaja.ce 

mlodego czytelnika w swiat ludzi doroslych" (str. 115). 

Nowym akcentem w stosunku do badan na przelomie lat pi~cdziesiqtych 

i szescdziesiqtych jest to, ze w hierarchii zainteresowan 

czytelniczych wsp6lczesnie dorastajqcej mlodziezy, poezja zajmuje 

poczesne miejsce (wskazniki procentowe deklaracji 30-40010 badanych 

grup). 

Jezeli chodzi 0 pras~, to badania przeprowadzone wsr6d uczni6w 

kl. VI-VIII w roku 1970, pozwalajq ustalie nast~puja.Cq kolejnosc 

tytul6w wymienianych przez mlodziez jako najcz~sciej czytane : 

dzienniki lokalne - 74,4%, Swiat Mlodych - 48,5010, Przyjaciolka 

- 43,0010, dzienniki centralne - 40,2 0 /0, tygodniki wiejskie 

(Chlopska Droga, Zarzewie, Nowa W ies) - 33,0010, Plomy1c - 30,8010, 

ty;godin'ilkJi mlod2'Jiezowe (Na Przelaj, Dookola SWiata, Filipin7ca) 

30,2010. 

Malq poczytnosciq natomiast cieszq si ~ czasopisma specjalistyczne 

i populaT11onaukowe, takie np. jak Miody Technik, M6wiq. Wield, 

Poznaj Swiat. 

757

ZDARZENIA - KSII\2KI - LUOZIE 

Mlodzi zwracajq si~ do bliskiego sobie periodyku z problemami 

dotyczqcymi "przede wszystkim konkretnych porad w sprawach 

kontaktow: chlopak-dziewczyna, czy wyboru zawodu, mody i savoir-vivre'u 

a 0 wiele rzadziej poruszajq zagadnienia natury filozoficzno-swiatopoglqdowej 

i spolecznej" (str. 124). 

W Uipodobaniach ffi,limowych mlodziezy sZlkomej uwidoczniajq si~ 

dwojakiego rodzaju tendencje; z jednej strony wyst~puje nurt zapotrzebowania 

na przygod~, sensacj~, rozrywk~ , zaspokajanych 

przez filmy typu westernowego i komediowego - oraz: zwlaszcza 

wsrOd mlodziezy dorastajqcej (14-17-letniej) uczni6w srednich szk61, 

zaznacza si~ zainteresowanie filmem psychologicznym, niekiedy 

z wyraznym akcentem szukania odpowiedzi na problemy otaczajqcej 

rzeczywistosci. 

J ezeli chodzi 0 ustosunkowanie si~ dorastajqcej mlodziezy do 

wsp6lczesnej plastyki, to jest ono pelne rezerwy a c~sto krytycyzmu. 

ProsZleni 0 wyrazenie swojej opinii, kwitujq: "Nie rozumiem", 

"nie przemawia to do mnie". 

Teatr stanowi raczej margines przezyc kulturalnych mlodzieZy dorastajqcej. 

Mozna raczej m6wie, ze mlodziez akceptuje teatr jako 

spos6b sp~dzenia wolnego czasu; zas pod poj~ciem przezycia teatralnego 

rozumie calose wrazen zwiqzanych z pobytem w teatrze, razem 

z atmosferq odswi~tnosci, kt6r a temuz pobytowi towarzyszy. 

Generalnie stwierdzajqc, mQzna przypuszczae, ze powyiej zasygnalizowany 

sondaz - .przy mniejszych lub wi~zych odchyleniach 

"pasuje" do og6lu mlodziezy. Zastrzec si~ jednak trzeba, ze pewne 

r6znice dadzq 0 sobie znae mi~dzy mlodziezq szkolnq a mlodziezq 

studiujqCC\ - czy wreszcie mlodziezq pracujqcq. 

Jednakze stwierdzie trzeba, ze mlodziez wykazuje swoj specyficzny 

"apetyt" na wartosci kulturowe - jest oryginalnym poszukiwaczem 

tkwiqcych w niej wartosci i oryginalnym odbiorcq a takze 

tworcq. Na pewno nurtuje jq wiele problem6w i spraw. Szuka przy 

tym pozytywnych wzor6w. Szuka tez i odpowiedzi na swoje pytania... 

Oto wypowiedz 18-letniej maturzystki: 

"Nas, wsp6lczesnq mlodziez, interesuje wiele problem6w, gn~bi 

wiele zagadek, z kt6rych cz~sc prawie wcale nie daje si~ rozwiqzae, 

albo kazde rozwiqzanie jest zle. Oto na przyklad. Zwykly mlody 

czlowiek staje przed zyciem. Jak rna wystartowae? Co jest najwainiejsze? 

Co bardziej ukochac? Jest przeciez tak wiele rzeczy. Czlowiek 

- istota najwazniejsza - oto zdanie wielu ludzi. A Ojczyzna? 

Czy warto zdradzie jq dia drogich rodzic6w? Czy odwrotnie? Czy 

przypadkiem caly swiat to nie jedna wielka Ojczyzna? Czy warto 

ginqc w obronie swych idealow? Zycie t.o jeden wielki wir, gdzie 

cala masa ludzi plynie w tym samym kierunku. Czy warto wi~c, je 

758

lOARZENIA - KSIAZKI - LUOllE 

zeli widzimy zlo, odwracac si

JEDENASTA WIECZOREM ... 

KS. JAN ZIEJA 

o POJEDNANIU Sl~ 

Z BOGIEM 

B6g jest niepoj~ty w swej istocie i nieogarniony w swoich dzialaniach. 

Poruszajqc si~ w kr~gu najprostszych poj~c 0 Bogu, zdarza 

si~, ze niekiedy m6wimy 0 Nim wyraznie za malo, jakby pomniejszamy 

Boga, ujmujemy Mu chwaly naleznej. Staje si~ to np. wtedy, 

gdy lll1yslimy i m6wimy

KS. JAN ZIEJA: 0 POJEDNANIU Sl~ Z BOGIEM 

- Jakze wymowna i wzruszajqca jest przedkomunijna koscielna 

modlitwa mszalna: "Panie J ezu-Ohryste! Ty powiedziales swoim 

Apostolom: Pok6j zostawiam wam. Pok6j m6j warn daj~". 

Chl'ystus zostawil, dal nam pok6j - przez swojq wsr6d nas niewidzialnq 

obecnosc, jednoczqcq nas w Jego Cialo, i przez swojq 

Ewangeli~, kt6rej wypelnienie jest warunkiem i gwarantem pokoju. 

Ale znaczna cz~sc ludzkosci jeszcze nie zna Ewangelii lub, co gorsza, 

chociaz zna, nie wypelnia jej, grzeszy, prowadzi wojny, r ozszal'puje 

jednose Ciala Chrystusowego. 

Stqd dalszy ciqg modlitwy mszalnej: "Nie zwazaj na g r z e c h y 

n a s z e, lecz na wiar~ swojego Kosciola i zgodnie z Twojq wolq 

napelniaj go pokojem i umacniaj w jednosci". 

Wiara Kosciola Chrystusowego jest pelna milosci, pokoju i jednosci. 

W Kosciele Chrystusowym nie ma miejsca na wojn~, bo VI nim 

wypelnia si~ przykazanie Boze: "Nie zabijaj", rozumiana jako "nie 

zabijaj nigdy nikogo". 

A jesli malo jest tych, co tak rozumiejq i tak zyjq i za to umierajq, 

niech nas to nie pr zeraza, lecz jak najbardziej zach~ca do trwania 

w wierze Kosciola. "Nie b6j si~ t r z 6 d k 0 mal a, g d y z s p a 

do b a los i ~ 0 j c u was z emu dae wam Kr61estwo" (Lk 12,32). 

N a u c z a j c i e w s z y s t k i e n a rod y! Tylko tak si(~ przyblizy 

prawdziwe pojednanie ludzi z Bogiem. Jezeli t q drogq nie p6jdziemy, 

to choebysmy winne jakies sposoby starali sie czcic Boga, moze 

On sie od nas odwr6cie i powiedziec, jak niegdys Izraelowi przez 

Izajasza i Habakuka: "Wasze w iny wykopaly przepasc mi~dzy wami 

a waszym Bogiem; wasze grzechy zaslonily Mu oblicze przed warni 

tak, i2: was nie slucha. Bo k r w i q s pIa m ion e s q was z e 

d Ion i e, a palce wasze - zbrodniq" (Iz 59, 2-3). 

"Biada temu, co miasto na krwi przelanej buduje, a gr6d umacnia 

nieprawosciq". (Hab. 2, 12) . 

• 

- Mysle po duszpastersku, po parafialnemu. 

"Kazdy czlowiek, z kt6rym mam sie pojednac" ~ to przede wszystkiem 

kazdy, kto mieszka lub chwilowo przebywa na obszarze mojej 

parafii. 

- Czego juz na parafie (i na " parafianszczyzn~") nie nagadano? 

Nawet m6j biskup robil mi kiedys wym6wki: "Parafia i parafia! Co 

ty w tej parafii widzisz?" - A ja widze - wszystko, wszystkich ludzi, 

jacy gdzies tam na swiecie mieszkaj4 i Sq zawsze w jakiejs parafii, 

wiedzqc 0 tym czy nie wiedzqc. 

C6Z to jest ta parafia? 

761

JEDENASTA WIECZOREM 

Definicj~ parafii - nie takiej, jakq ona teraz jest, ale takiej, jak 

q bye powinna - wypracowae latwo na podstawie kilku tekstow 

Noweg,o Testamentu. Najwai:niejszy: "Po tym wszyscy po7lI1ajq, zescie 

uczniami moimi, jesli b~dziecie si~ wzajemnie milowali" (J 13, 

35). Drugi tekst, dobrze znany, z Dziejow Apostolskich (2, 42-44, 

47, 4, 32-35), dotyczqcy zycia gminy jerozolimskiej. Trzeci tekst 

z I listu do Tessaloniczan (1, 2-3): "dzielo wiary", "trud milosci", 

"wytrwala nadzieja". Tekst czwarty z 1 Kor 13, 13: "Tak wi~c trwajq: 

wiara, nadzieja, milose, te trzy; z nich zas najwi~ksza jest milose". 

- Widae jasno: parafia (i diecezja) - to SPO!ecznosc ludzi wierZqcych 

w Chrystusa Zmartwychwstalego, wzajemnie s i~ milujqcych 

i trwajqcych w niezachwianej nadziei. Taka byla w Jerozolimie; taka 

byla w Tessalonikach i taka bye powinna wsz~dzie: w zmieniajqcych 

si~ warunkach ciqgle na nowo si~ organizujqca spolecznose 

wiary, milosci i nadziei. Wskazcie mi takq parafi~ gdzies w Polsce. 

Chociaz stary i slaby, powloklbym si~ tam, by sil;) nacieszye takim 

objawieniem si~ Boga na ziemi polskiej. Niestety, nie slyszalem 

nigdy 0 istnieniu takiej parafii gdzies we swiecie, choe uszu nadstawialem 

pilnie przez wiele lat! 

- Ale wierz~ imam nadziejl;), ze takq parafil;) w y p r a c u j q 

kiedys ludzie duchem mlodzi i gorqcy - u nas w Polsce, czy gdzies 

we swiecie, najpierw w jednym miejscu, potem w drugim i trzecim, 

a potem p6jdzie ogieil po calej ziemi az zaplonie tak, jak tego 

pragnql Jezus, gdy mowil: "Przyszedlem ogieil rzuclc na ziemil;) 

i jakze pragn~, zeby juz zaplonql" (Lk 12, 49). 

• 

- Trzeba przywrocie Panu Jezusowi to, co Mu sil;) nalezy. On 

nie tylko w chwili konsekracji staje niewidzialnie na oltarzu - ale 

od poczqtku Mszy sw. do jej koilca jest z nami jako nasz jedyny 

Kaplan, Posrednik, nasz oltarz i nasza Ofiara Ojcu niebieskiemu 

i nasz Chleb zycia wiecznego. 

On jest z nami w kazdej czynnosci naszego poslugiwania kaplailskiego. 

Gdy my blogoslawimy - to On blogoslawi; gdy my glosimy 

sl,owo Boze - to On chce przez nas nauczac; gdy konsekrujemy 

- to On konsekruje ... Jedyny nasz Kaplan! My nie Jego 

"zast~pcy" - ale iywe znaki Jego Kaplailskiej obecnosci. To niesie 

z sobq Ewangelia - w swej calosci. Spoglqdajqc w zycie dookola 

nas, bliscy jestesmy przyznania racji gorzkiej wypowiedzi Ludwika 

Koninskiego: "Cala nauka Chrystusa, cala Ewangelia zmalala do 

rozmiar6w ziarenka; natomiast otoczka tego ziarenka rozrosla si~, 

jak monstrualne plewy! Splendor, przepy

KS. JAN ZIEJA : 0 POJEDNANIU 511; Z BOGI£M 

Niechze szaty liturgiczne, ubogie czy bogate, prezentuj'l ludowi nie 

nas jako kaplanow - ale do nas i do ludu wiernego niechaj wo1aj'l 

: "Tu zapomnijcie 0 czlowieku, Janie, Piotrze czy Pawle! Tu myslcie 

przede wszystkim i nieustannie 0 Chrystusie, jedynym naszym 

Kaplanie". Przywrocmy Chrystusowi, cosmy Mu zabrali! 

On i co Jego jest - ma rosnC\e. 

My i co nasze - niechze zacznie malec! 

• 

Maryjo z dnia Zwiastowania, waZ

SOMMAIRE .. 

Une enquete de Znak: "Etre chretien - jadis et maintenant", 

Reponses de Hanna lUalewska, Jan Turnau, Tadeusz DClbski 

(USA) et prof. Andrzej Grzegorczyk . 

Jozef Tischner: L. Seve et sa theOl'ie de la p ersonnalite . 

Charles Birch: Creation, technique et survie. Texte de la conference 

delivree a la seance pleniere du Conseil Mondial des 

Eglises it Nairobi, Novembre 1975. Traduit par Halina Bortnowska 

Rene Burea·u: La sorcellerie des Blancs. Etudes, Mars 1976. Tl'aduit 

par Anna Turowicz , 

Halina Bortnowska: Voyage en Afrique (1) Dar es Salaam 

Hanna Rosnerowa: Les signes et les pensees. Compte-rendu du livre 

de Izydora Dqmbska Mysli i znaki. Wllb6r pism z semiotllki., 

teorii nauki i histQrii filozofii. Warszawa 1975 

620 

651 

669 

687 

701 

738 

Chr o niqu e 

1\1. G.: L a gnose it Princeton? Compte-rendu du livre de M, Ruyer 

La gnose de Princeton, Fayard 1974 

stefan Zima: La jeunesse et les valeurs culturels. Compte-rendu 

du livre de Anna Przedawska Zr6Znicowanie kulturalne mlodzi 

eZy a problemy wychowania. PIW Warszawa 1976 

752 

756 

R e f l exion s 

P~re Jan Zieja: Sur la reconciliation avec Dieu 760

ZESPOt 

• HANNA MALEWSKA, SiEFAN SWJ[iAWSKI, STANI 

SlAW STOMMA, JERZY TUROWICZ, STEFAN WILKA 

NOWICZ, JACEK WOtNIAKOWSKl, BOHDAN CY 

WlrilSKJ, HALINA BORTNOWSKA, STANiSlAW GRY 

GIEL, MAREK SKWARNICKI 

I 

' REDAKCJA 

• EOHDAN CYWINSKI (redaktor naclelny) 

FRANCISZEK BLAJDA, HALINA BORTNOWSKA, STA· 

NISlAW GRYGIEL 

adres 

redakcji 

• Krakow, Sienna 5, I p., leI. 271·84 

adre~ 

administracji 

• Krakow, Wislna 12, I p., lei. 501·62 

r • 

prenumerata 

~ 

.. 

• krajowa: kwa~tolno zl 45.-. Ro,roczno 90.-, raczno 

180.- . Termin sklodonio zomowieri i wplal: do 25 

/istopada no I kwartol, I polrocze i caly nast~pny rok, 

w innych terminoch do 10 kaidego miesiqca poprze· 

dzojqcegp okres prenumeraty. Prenumerat~ przyjmu. 

jq: odmmistracjo miesi~czniko "Zn

W POPRZEDNICH NUMERACH: 

Holina Bortnowska: Upsala 1968 175, 178 

179 • Samuel R. Parmar: Rewolucja wIrastajqcych 

Cena 15, 

nadIiei 178-179. M. M. Thomas: 

Kosciol w rewolucyjnym swiecie 178-179 • 

M. R.: Religie afrykanskie w Afryce i Ameryce 

80 • Ks. Marian Radwan: Spojnenie 

'na Alryk~ 178-179 • Stephen Kauta: Echa 

dawriego swiata 178-179 • Marie louise 

Martin: Jahwe i Molimo. Tradycyjne religie 

Afryki Poludniowej 178-179 • Ks. Finn A. 

Peters~n: Z iycia parafii wiejskiej w Taillanii 

178-179 • 0 powolaniach kaplanskich 

w Afryce: ks. Adrian Hastings, Edeltraud 

Lukoschek 178-179 • Gertrude Mayer: 

Wychowonie w Bumbuli 178-179 • W. P.: 

Z problemow lecInictwa w Afryce 178-179 

• Antoni Tokarczyk: Walka I niewolnictwem 

afrykanskim 178-179 • Przemysl w Afryce 

198; Afrykanskie enklawy w "Bialej Fortecy" 

210. Ks. Antoni Mrotek: Swieccy w rOlWOju 

Kosciola afrykanskiego 223 • Stefan 

MYClkowski; Ochrona srodowiska przyrodnicIego 

255 • Kenneth E. Boulding: Cxy 

kon~mia jest koniecznie potnebnat 220 

W NAJBLI2:SlYCH NU.MERACH: 

Bog~an Ostrom~ki: Moje chnescijanstwo 

dawniej i dIis • Czeslaw Drqiek TJ: Dar 

wspolnoty '. Zenon SIpotanski: Idea wolnosci 

w swiecie staroiytnym i dlisiejszym • 

Emilia Ehrlich OSU: Okres niewoli babilonskiej 

• Ewa Bienkowska: Autoportret poety 

• Lawrence Orton: WokOl "spowiecizi" Sakunina 

#

Nr 263, maj 1976 - Znak

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?