oPenentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak menurut Undang-undang Islam

PENENTUAN AGAMA DAN HAK
PENJAGAAN KANAK-KANAK
MENURUT UNDANG-UNDANG ISLAM

PENENTUAN AGAMA DAN HAK
PENJAGAAN KANAK-KANAK
MENURUT UNDANG-UNDANG ISLAM
Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Bin Mohamed Adil
PANEL ISU-ISU SEMASA WANITA ISLAM (PISWI)
JABATAN KEMAJUAN ISLAM MALAYSIA (JAKIM)

Cetakan Pertama 2014
Hak Cipta Terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluar ulang mana-mana bahagian
artikel, ilustrasi dan isi kandungan buku ini dalam apa jua bentuk dan dengan cara
apa jua sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman, atau cara lain
sebelum mendapat izin bertulis daripada Ketua Pengarah Jabatan Kemajuan Islam
Malaysia, Pusat Pentadbiran Kerajaan Persekutuan, 62519 Putrajaya.
Perpustakaan Negara Malaysia
Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan
Raihanah Abdullah, 1966-
PENENTUAN AGAMA DAN HAK PENJAGAAN ANAK-ANAK DALAM
UNDANG-UNDANG ISLAM / PROF. MADYA DR. MOHAMED AZAM
MOHAMED ADIL.
ISBN 978-983-042-539-9
1. Custody of Children (Islamic Law). 2. Parent and Child (Law)
I. Malaysia. Jabatan Kemajuan Islam. II. Judul.
346.5950173
Diterbitkan oleh:
JABATAN KEMAJUAN ISLAM MALAYSIA
Blok D7 & D9, Kompleks D,
Pusat Pentadbiran Kerajaan Persekutuan,
62519 Putrajaya.
Tel: 03-8886 4000 Faks: 03-8889 1997
Laman web: www.islam.gov.my

Kandungan
Penentuan Hak Penjagaan Kanak-Kanak Dalam
Undang-undang Islam ... 1
Pendahuluan ... 2
Kesan Ke Atas Pemelukan Islam Oleh Salah Seorang Dari
Perkahwinan Sivil (1976) ... 3
Hak Penjagaan Kanak-kanak Menurut Undang-undang Islam dan
Undang-undang Sivil ... 5
Hak Penjagaan Kanak-kanak Ke Atas Salah Satu Pasangan yang
Memeluk Islam ... 7
Kesimpulan ... 12
Rujukan ... 14

Penentuan Agama Kanak-kanak Dalam Undangundang
Islam ... 17
Pendahuluan ... 18
Apakah Agama Kanak-kanak Mengikut Agama Ibu atau Bapa
yang Memeluk Islam? ... 19
Apakah Kanak-kanak Boleh Memeluk Islam? ... 20
Penentuan Agama Kanak-kanak Bawah Umur ... 21
Kesimpulan ... 23
Cadangan ... 24
Rujukan ... 26

Kata Alu-Aluan
Ketua Pengarah
Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM)
Alhamdulillah, segala puji dan syukur ke hadrat Allah SWT kerana dengan
limpah perkenan-Nya, Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (Jakim) dapat
merealisasikan penerbitan Siri Risalah Wanita dan Isu dengan kerjasama padu
daripada para Ahli Panel Isu-isu Semasa Wanita Islam (PISWI).
Sesungguhnya, kemunculan pelbagai aliran pemikiran daripada pihakpihak
yang berusaha melakukan rekonstruksi, purifikasi, dan inovasi terhadap
ajaran-ajaran dan normatif dalam sesebuah agama perlu dibendung dengan
bijaksana. Menyedari hakikat ini, sebagai usaha menangani polemik dalam
perkembangan aliran pemikiran yang wujud, Jakim mengambil pendekatan
secara berhikmah dengan memberi kefahaman yang benar kepada umat.
Islam sebagai agama yang diredhai Allah SWT merupakan satu cara
hidup yang lengkap. Sepertimana firman-Nya dalam surah Ali-Imran ayat 19;
“Sesungguhnya agama (yang diredhai) disisi Allah hanyalah Islam…” Ia adalah
suatu sistem yang mencakupi peraturan-peraturan secara menyeluruh, serta
undang-undang yang lengkap dalam semua urusan hidup manusia untuk kita
terima dan mengamalkannya secara total.
Oleh yang demikian, sebagai sebuah sistem kehidupan yang diredhai
Allah, Islam meletakkan wanita pada tempat yang tinggi dan mulia iaitu sesuai
dengan fitrahnya. Penegasan yang dijelaskan dalam al-Quran dan as-Sunnah
sudah cukup untuk menolak beberapa gambaran negatif terhadap wanita
dalam apa jua bentuk eksploitasi mahupun penganiayaan.
Sehubungan itu, Panel Isu-isu Semasa Wanita Islam (PISWI) ditubuhkan
bagi memperbetulkan salah faham yang berlaku, berdasarkan isu yang
ditimbulkan daripada semua aspek yang berkaitan wanita daripada perspektif
Islam. Selain itu, ahli PISWI juga bertanggungjawab memperjelaskan kepada

masyarakat berkaitan norma-norma agama yang tinggi dengan gambaran yang
benar dan jelas supaya ia dapat dihayati sepenuhnya.
Bertepatan dengan objektif itu, penerbitan siri risalah ini adalah bagi
memberi pemahaman kepada masyarakat berhubung pelbagai isu berkaitan
wanita Islam. Secara tidak langsung ia dapat menangkis salah faham yang
ditimbulkan dan meningkatkan kesedaran wanita Islam dari semua sudut bagi
menjawab segala persoalan.
Semoga Allah SWT meredhai penerbitan siri risalah ini dan dapat
dimanfaatkan oleh umat Islam, khususnya dalam memahami isu-isu berkaitan
supaya dapat dijadikan panduan dalam mendepani segala polemik dengan betul
seterusnya melaksanakan segala perintah Allah SWT.

Penentuan Hak
Penjagaan Kanak-kanak
dalam Undang-undang
Islam
Mohamed Azam Mohamed Adli 1
Rafeah Saidon 2
1
Prof. Madya, Dr., Timbalan Ketua Eksekutif, Institut Kajian Tinggi Islam Antarabangsa (IAIS)
Malaysia.
2
Pensyarah Kanan, Akademi Pengajian Islam Kontemporari (ACIS), Universiti Teknologi MARA
(UiTM), Shah Alam, Selangor.

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Pendahuluan
Dalam konteks masyarakat berbilang kaum di Malaysia, isu penentuan agama
dan hak penjagaan kanak-kanak sering menjadi perbahasan apabila salah
satu pihak yang perkahwinannya didaftarkan di bawah Akta Pembaharuan
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976 (selepas ini Akta 1976) memeluk agama
Islam.
Pemelukan kepada agama Islam oleh salah seorang pasangan ini menjadi
asas kepada pembubaran perkahwinan. Bagi pihak yang beragama Islam, ia
akan ditentukan oleh Mahkamah Syariah dan bagi pihak bukan Islam oleh
Mahkamah Sivil.
Tetapi sehingga pihak yang tidak memeluk Islam tidak memfail petisyen
perceraiannya di Mahkamah Sivil, perkahwinan itu dianggap kekal. Ini
menyebabkan masalah kepada pihak yang memeluk agama Islam untuk
memohon penceraian di Mahkamah Syariah. Mahkamah Syariah hanya dapat
merungkai perkahwinan tersebut tetapi tidak dapat mengesahkan perceraian
itu kerana pihak yang tidak memeluk Islam tidak memfailkan perceraiannya di
Mahakamh Sivil.
2

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Kesan Ke Atas Pemelukan Islam Oleh
Salah Seorang Dari Perkahwinan Sivil (1976)
Secara umumnya, dalam Islam, perkahwinan hendaklah terdiri dari pasangan
beragama Islam kecuali bagi wanita kitabiyyah (Seksyen 10, Enakmen Undangundang
Keluarga Islam Selangor 2003).
Apakah kedudukannya sekiranya salah dari pihak pasangan bukan Islam
yang mendaftarkan perkahwinannya di bawah Akta Pembaharuan (Perkahwinan
dan Percerian) 1976 (Akta 1976) memeluk agama Islam?
Menurut Seksyen 46(1) Enakmen Undang-undang Keluarga Islam Selangor
2003 dan enakmen di negeri lain memperuntukkan:
“Pemelukan Islam oleh salah seorang pasangan bukan Islam, secara
tersendirinya, tidak menyebabkan perkahiwnan itu terbubar kecuali ia disahkan
oleh Mahkamah Sivil”.
Peruntukan ini jelas menunjukkan bahawa Mahkamah Syariah mempunyai
kuasa prerogatif dalam membuat pengesahan perceraian ke atas sesuatu
pasangan. Masalah yang timbul dalam kes yang melibatkan pemelukan
oleh salah satu pihak yang perkahwinannya didaftarkan di bawah Akta 1976,
pengesahan perceraian oleh Mahkamah Syariah tidak diiktiraf oleh Mahkamah
Sivil dan ini tidak mempunyai apa-apa kesan terhadap perkahwinan tersebut
memandangkan bahawa pihak yang satu lagi bukan beragama Islam.
Akta 1976 memperuntukkan pemelukan Islam sebagai sebab untuk
pembubaran perkahwinan. Seksyen 51 Akta 1976 memperuntukan:
“Apabila salah seorang kepada perkahwinan itu memeluk agama Islam,
pihak yang satu lagi yang tidak memeluk agama Islam boleh memohon
petisyen perceraian.
3

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Dengan syarat bahawa tiada petisyen boleh dibuat di bawah Seksyen ini
sebelum tempoh tiga bulan tamat dari tarikh pemelukan tersebut”.
Peruntukan dalam Akta 1976 ini mengundang kepada beberapa masalah. Ini
kerana, peruntukan di atas tidak terpakai ke atas pihak yang beragama Islam.
Justeru, Seksyen 51 hanya memberi hak kepada pihak yang bukan beragama
Islam sahaja untuk memfail petisyen perceraian di Mahkamah. 3 Oleh yang
demikian, pihak yang beragama Islam tidak boleh memfailkan petisyen
perceraian di bawah Seksyen 52 Akta 1976 (perceraian melalui persetujuan
kedua belah pihak) dan Seksyen 53-54 Akta A1976 (keruntuhan rumah tangga
yang tidak boleh diselamatkan lagi) meskipun pemelukan dianggap sebagai
salah satu asas tersebut. Melihat kepada fakta dalam peruntukan Seksyen 51
yang menganggap pemelukan Islam sebagai punca perceraian, dan melihat
kepada peruntukan Seksyen 3 Akta 1976, adalah mustahil untuk melihat kepada
peruntukan lain dalam Akta 1976 sebagai asas kepada perceraian kerana ia
hanya terpakai kepada pihak yang bukan beragama Islam. 4 Justeru itu, adalah
elok Seksyen 51 1976 ini dipinda bagi memberi hak kepada salah satu pihak
untuk memohon petisyen perceraian apabila salah satu pihak dari pasangan
memeluk agama Islam. 5
Memandangkan bahawa Akta 1976 dan EUKIS 2003 mengiktiraf
pemelukan agama sebagai asas kepada perceraian, siapakah yang berhak ke
atas hak penjagaan kanak-kanak tersebut? Undang-undang manakah yang
terpakai dan bidang kuasa mahkamah mana, Mahkamah Sivil atau Mahkamah
Syariah? Masalah ini hendaklah ditangani dengan berhati-hati melihat kepada
kebajikan kanak-kanak tersebut.
3
Noor Aziah Haji Mohd Awal, “Section 51 of the Law Reform (Marriage and Divorce) Act 1976: An
Overview”, Jurnal Undang-undang IKIM, Jld. 3. No.2, Julai-Disember 1999, h.133.
4
Najibah Mohd Zain, “Harmonising the Conflicts in Family Related Dsiputes Upon Conversion of
One Spouse to the Other Religion”, International Seminar on Syariah & Common Law 2006, Hotel
Seri Kembangan, Selangor, 20- 21September, 2006, h.2.
5
Ahmad Ibrahim, “Effect of Conversion on Marriage – Section 51 of the Law Reform (Marriage and
Divorce) Act 1976” in Ahmad Ibrahim, The Administration of Islamic Law in Malaysia, IKIM, 2000, hh.
215-216; Ahmad Mohamed Ibrahim, “The Need To Amend Section 51 of the Law Reform (Marriage
and Divorce) Act 1976”, Malayan Law Journal, 29 June 1990, h. Lviii; Mohamed Azam Mohamed
Adil, “Seksyen 51 Akta Membaharui Undang-undang (Perkahwinan dan Perceraian) 1976: Kesan
dan Implikasinya Terhadap Pemeluk Agama Islam”, Jurnal Tasawwur Islam, Jld. 4, September
2000, h. 67; Najibah Mohd Zain, Supra, h. 2; Noor Aziah Haji Mohd Awal, Supra, h.133.
4

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Hak Penjagaan Kanak-kanak Menurut
Undang-undang Islam dan
Undang-undang Sivil
Secara umumnya, para fuqaha berpandangan bahawa apabila sesebuah
perkahwinan itu terungkai, hak milik penjagaan kanak-kanak adalah diberi
kepada ibunya. Secara fitrah, ini adalah hak mutlak ibu dan kelayakan itu melihat
kepada “keperluan” anak kepada ibu berbanding kepada bapa. Tambahan pula,
ibulah yang lebih mempunyai perasaan belas kasihan dan bertimbang rasa
berbanding bapa kerana secara fitranya hubungan anak adalah lebih rapat
dengan ibunya kerana ibu yang menyusukan anak, mempunyai sifat lebih sabar,
mempunyai pengetahuan yang lebih tentang keperluan anak dari segi
pendidikan dan membesarkannya. Atas alasan-alasan di atas, ibu yang
merupakan seorang yang diberi keutamaan dalam penjagaan kanak-kanak.
Para fuqaha’ menyimpulkan bahawa hak penjaga kanak-kanak bukan hanya
melihat kepada keperluan harian dan menjaganya sahaja, malah mereka
hendaklah bertanggungjawab dalam memutuskan semua perkara yang kanakkanak
itu tidak dapat membuat keputusan untuk dirinya yang melibatkan
pembangunan dirinya dan pendidikan untuknya.
Prinsip ini telah dimasukkan ke dalam undang-undang keluarga Islam di
Malaysia. Sebagai contohnya, Seksyen 82(1) Undang-undang Keluarga Islam
Selangor 2003 memperuntukkan:
“Tertakluk kepada Seksyen 83, ibu seharusnya menjadi orang yang lebih
berhak dari orang lain dalam hak penjagaan kanak-kanak kecil semasa dan
selepas perkahwinan”.
Manakala Seksyen 82(2) menyenaraikan mereka yang berhak ke atas
penjagaan kanak-kanak mengikut keutamaan, sekiranya ibu hilang kelayakan
5

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
hak penjagaan kanak-kanak mengikut hukum Syarak. Walaupun begitu, di
hujung seksyen berkenaan, ia memperuntukan sesiapa yang berhak ke
atas penjagaan kanak-kanak itutidak sama sekali menyebabkan kebajikan
kanak-kanak tersebut terabai. 6 Bagi mempastikan kepentingan kanak-kanak
terpelihara, Mahkamah Syariah juga diberi kuasa untuk menentukan siapa yang
berhak ke atas penjagaan kanak-kanak.
Dalam hal ini, Mahkamah Syariah, dari masa ke semasa, boleh memutuskan
hak penjagaan kanak-kanak diberi kepada mereka yang tersenarai dalam
peruntukan Seksyen 82(2) atau memberi hak penjagaan tersebut kepada
sesiapa dan pertubuhan yang pada pandangan Mahkamah dapat menjaga
kebajikan kanak-kanak tersebut. 7 Dalam menentukan kebajikan kanak-kanak,
kepentingan kanak-kanak itu hendaklah diberi keutamaan melebihi kepentingan
ibu bapa atau pihak yang terlibat. Dengan perkataan lain, kepentingan kanakkanak
itu mengatasi semua perkara lain. 8
Bagi orang bukan Islam, mereka tertakluk kepada Akta Penjagaan Kanakkanak
1961 dan Akta 1976. Sebagai contohnya, Seksyen 3 Akta Penjagaan
Kanak-kanak 1961 memperuntukkan penjaga kepada kanak-kanak hendaklah
semestinya mempunyai hak penjagaan yang bertanggungjawab dalam bantuan,
kesihatan dan pendidikan kanak-kanak tersebut.
Di bawah Seksyen 88(1) Akta 1976 memperuntukkan bahawa mahkamah
pada bila-bila masa boleh mengarahkan hak penjagaan seseorang kanak-kanak
diletakkan kepada bapa atau ibunya atau saudara maranya atau pertubuhan
atau seseorang yang layak. Seksyen 88(2) Akta 1976 mensyaratkan, dalam
menentukan siapa yang berhak menjaga kanak-kanak ialah dengan melihat
kebajikannya.
Dari sini dapat dikatakan, kedua-dua undang-undang Islam dan Sivil
meletakkan syarat kebajikan kanak-kanak merupakan kriteria utama dalam
penentuan hak penjagaan kanak-kanak.
6
Seksyen 80(2), Enakmen Undang-undang Keluarga Islam Selangor 2003.
7
Seksyen 87(1). Enakmen Undang-undang Keluarga Islam Selangor 2003.
8
Abdullah Abu Bakar, “Hak Hadhanah dan Pelaksanaannya”, dalam Abdul Monir Yaacob & Siti
Shamsiah Md Supi (eds), Manual Undang-undang Keluarga Islam, IKIM, Kuala Lumpur, 2006.
6

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Hak Penjagaan Kanak-kanak ke Atas Salah
Satu Pasangan Yang Memeluk Islam
Dalam persoalan pemelukan Islam, isu yang timbul ialah siapakah yang berhak
ke atas penjagaan kanak-kanak apabila salah seorang pasangan bukan Islam
memeluk agama Islam. Para fuqaha berbeza pendapat sama ada pihak yang
diberi hak penjagaan kanak-kanak hendaklah menganut agama Islam atau
sebaliknya. Tidak terdapat dalil yang jelas kecuali satu hadith yang disiwayatkan
oleh Abdul Hamid bin Jaafar yang meriwayatkan bahawa Ibn Sinan telah
memeluk agama Islam tetapi isterinya enggan mengikut jejak langkahnya.
Isterinya pergi berjumpa Rasulullah SAW. Baginda bersabda:
“Anak perempuan aku, dia telah makan”. Rafi berkata: “Anak perempuan
aku”. Rasulullah SAW berkata kepada beliau: “Duduk di sebelah”. Dan baginda
berkata kepada mereka: “Panggil anak perempuan itu”. Kanak-kanak
perempuan itu cenderung kepada ibunya”. Rasulullah SAW berkata: “Ya Allah.
Pandulah anak perempuan”. Anak perempuan itu kemudian cenderung
kepada bapanya dan bapanya mengambilnya”. 9
Hadith di atas tidak mengatakan bahawa pihak yang tidak memeluk Islam
tidak berhak terhadap hak penjagaan kanak-kanak kerana tidak terdapat arahan
sedemikian oleh Rasulullah SAW. Hadith di atas menunjukkan bahawa
Rasulullah SAW lebih cenderung bahawa anak itu tinggal bersama dengan
bapanya yang masuk Islam bimbang anaknya dapat dipengaruhi oleh emaknya
yang bukan Islam dalam aspek akidah.
Menurut mazhab Shafi’e dan Hanbali, penjaga kanak-kanak hendaklah
beragama Islam. Sekiranya tidak, gugurlah haknya sebagai penjaga. 10
9
Sayid Sabiq, Fiqh Sunnah (Terj: Mohd Talib), Jld.8, Victoria Agencies, Kuala Lumpur, 1990, h.168.
10
Abdul Rahman al-Jaziri, Kitabul Fiqhala al-Mazhabal-Arba’ah, Jld.4, Darul Fikr, Beirut, 1986, h.597.
7

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Menurut Sayid Sabiq, pandangan ini merujuk kepada ayat 141 Surah
an-Nisa’:
“Allah tidak akan memberi kejayaan kepada orang kafir terhadap orang
yang beriman”.
Hujah yang diberi ialah, sekiranya kanak-kanak itu diberi kepada penjaga
bukan Islam, adalah dibimbangi ia akan mempengaruhi kepercayaan kanakkanak
itu dan tidak membesarkannya mengikut ajaran Islam. 11 Hal ini ditekankan
dalam Undang-undang Keluarga Islam di Malaysia. Sebagai contohnya,
Seksyen 83 Undang-undang Keluarga Islam Selangor 2003 mensyaratkan
hanya pihak yang beragama Islam sahaja yang berhak menjadi penjaga kanakkanak
tersebut. Tambahan pula Seksyen 84 Undang-undang Keluarga Islam
Selangor 2003 memperuntukan bahawa hak penjagaan kanak-kanak itu akan
hilang sekiranya penjaganya murtad.
Walau bagaimanapun, mengikut mazhab Hanafi dan Maliki, syarat
beragama Islam bukan menjadi kriteria untuk mendapat hak penjagaan
kanak-kanak. Pihak yang tidak memeluk agama Islam boleh mendapat hak
penjagaan anak dengan syarat yang ketat di mana kanak-kanak tidak dipengaruhi
agama lain seperti membawanya ke gereja, mengajar ajaran bukan Islam atau
menyuruh kanak-kanak tersebut memakan babi dan minum minuman keras. 12
Terdapat sesetengah Negara Islam yang membenarkan ibu atau bapa yang
bukan Islam menjadi penjaga kepada kanak-kanak Islam. Ini dapat dilihat dalam
Seksyen 162 Undang-undang Status Personal Algeria (Algeria Personal Status
Law) yang memberi hak penjagaan kanak-kanak kepada ibu yang bukan
beragama Islam dengan syarat ia hendaklah membesarkan anaknya mengikut
Islam. Ini juga dapat dilihat dalam Seksyen 192 Undang-undang Personal Kuwait
(Kuwait Personal Status Law) yang memperuntukan hak penjagaan kanakkanak
boleh diberi kepada ibu atau bapa yang bukan Islam sehingga kanak-
11
Sayid Sabiq, supra, h.168; Muhamad Arifin, “Hak Penjagaan Anak (Hadhanah) Mengikut
Undang-undang Keluarga Islam” dalam Abdul Monir Yaacob & Siti Shamsiah Md. Supi (Eds),
Manual Undang-undang Keluarga Islam, IKIM, 2006, h.142.
12
Abdul Rahman al-Jaziri, supra, hh.596-598; al-Marghinani, The Hedaya Commentary on the Islamic
Laws (Terj: Charles Hamilton), Jld.1, Kitab Bhavan, London, 1985, .
8

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
kanak itu memahami agama atau sehingga kanak-kanak itu membiasakan diri
dengan agama selain Islam meskipun ia tidak memahami agama tersebut.
Tetapi kanak-kanak itu hanya boleh tinggal bersama ibu atau bapanya yang
bukan beragama Islam sebelum mencapai umur 5 tahun. Kedua-dua undangundang
di Tunisia (Seksyen 59) dan Maghribi (Seksyen 108) mempunyai
persamaan dalam menetapkan bahawa ibu atau bapa yang bukan Islam akan
hilang kelayakan menjadi penjaga kanak-kanak itu sekiranya melebihi umur
5 tahun kecuali dipercayai ibu atau bapanya tidak membesarkannya secara
bukan Islam. 13
Persoalannya, pandangan mana yang sesuai untuk diterima pakai di
Malaysia? Terdapat dua pandangan dalam hal ini. Bagi sesetengah penulis
dan pengkaji, melihat kepada Malaysia yang mempunyai masyarakat yang
majmuk, pandangan dari Mazhab Maliki dan Hanafi boleh dipertimbangkan
untuk menjamin hubungan harmoni antara ibu dan bapa, 14 Mengikut pandangan
ini, agama ibu atau bapa bukan satu-satunya faktor penentuan hak penjagaan
kanak-kanak.
Justeru itu, sekiranya salah satu pihak memeluk agama Islam, kesemua
faktor hendaklah diambil pertimbangan dan mahkamah dalam menentukan
siapa yang berhak menjaga kanak-kanak akan melihat kepada kebajikan kanakkanak
tersebut. Adalah menjadi tanggungjawab pihak yang tidak memeluk
agama Islam menunjukan imej yang baik mengikut Islam supaya dapat menarik
kanak-kanak tersebut kepada agama Islam. 15
Pandangan kedua yang terdiri dari pandangan mazhab Syafi’e dan Hanbali
mensyaratkan ibu atau bapa yang memeluk Islam mempunyai hak penjagaan
kanak-kanak. Pandangan ini nampaknya lebih kuat dan lebih memberi manfaat
kepada anak tersebut. Memberi hak penjagaan kanak-kanak kepada ibu atau
bapa yang tidak memeluk agama Islam hendaklah dielakkan atas justifikasi
13
Jamal J. Nasir, The Islamic Law of Personal Status, 2nd ed. , Grahan & Trotman, London,
1990, h.180;J amal J Nasir, The Status of Woman Under Islamic Law and Under Modern Islamic
Legislation, Graham & Trotman, London, 1990, h.128.
14
Normi Abdul Malik, :Hadhanah Menurut Undang-undang Islam dan Pelaksanaannya di Malaysia”,
Jurnal Undang-undang IKIM, IKIM, Jld.8, No.2, 2004, h.52.
15
Najibah Mohd Zain, Supra, h.3.
9

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
kebajikan kanak-kanak tersebut. Ini kerana, kanak-kanak dalam peringkat usia
yang sangat muda mudah terpengaruh dengan keadaan sekeliling dan ajaran
agama penjaga yang bukan Islam. Sepatutnya, kanak-kanak itu didedahkan dan
disesuaikan dengan ajaran agama Islam supaya dia menjadi seorang Islam
sejati apabila dewasa nanti. Memberi hak penjagaan kanak-kanak kepada
penjaga bukan Islam untuk tempoh tertentu seperti yang diamalkan di
sesetengah negara Islam adalah tidak digalakkan memandangkan kanakkanak
itu akan lebih rapat dengannya dan mengambil balik hak tersebut dari
penjaganya akan mencetus emosi dan psikologinya. 16 Justeru itu, untuk
mengelakkan kemungkinan berlakunya konflik, adalah dicadangkan Mahkamah
memberi kepada penjaga bukan Islam hak penjagaan kanak-kanak pada
kedudukan yang kecil (a narrower custody order) dengan hanya memberinya
menjaga (memelihara) kanak-kanak tersebut (bukan hak hadhanah). Oleh
itu, pihak yang memeluk Islam mempunyai hak secara langsung dalam
membesarkan anaknya mengikut Islam. 17
Pendekatan Mahkamah Sivil sekarang nampaknya mengambil trend
memberi hak penjagaan bersama kepada kedua ibu bapa walaupun salah
satunya bukan beragama Islam. Prinsip ini telah digunapakai dalam kes
Sharmala a/p Sathiyaseelan lwn Dr. Jeyaganesh a/l C Mogarajah. 18 Mereka
berdua berkahwin pada 5 November 1998 mengikut adat resam agama Hindu
dan perkahwinan mereka didaftarkan di bawah Akta 1976. Empat tahun
kemudian, suami (Dr. Jeyaganesh) memeluk agama Islam dan seterusnya juga
menukar agama anak-anaknya. Sharmala memohon kepada Mahkamah Tinggi
Sivil hak penjagaan anak-anak tersebut.
Dalam penghakimannya, Hakim Dato’ Faiza Thamby Chik telah memberi
hak bersama penjagaan anak-anak itu kepada kedua ibu bapa tetapi emak
mempunyai hak menjaga dan mengawal anak-anaknya yang meliputi penjagaan
16
Zanariah binti Noor, “Agama dan Akhlak: Satu Analisa Kelayakan Pengasuh dalam Kes
Hadhanah”, Jurnal Syariah, Jld. 12, Januari 2004, hh. 59-60; Mahamad Ariffin, “Hak Penjagaan
Anak (Hadhanah) Mengikut Undang- undang Keluarga Islam”, dalam Abdul Monir Yaacob & Siti
Shamsiah Md Supi (eds), Manual Undang-undang Keluarga Islam, IKIM, 2006, h.142.
17
Nuraisyah Chua Abdullah, Conversion to Islam, Effect on Status of Marriages and Ancillary
Reliefs, International Law Book Services, Petaling Jaya, 2004, h.43.
18
[2004] 2 MLJ 241.
10

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
seharian dan bertanggungjawab menjaga mereka. Hakim Dato’ Faiza
mengatakan bahawa hak penjagaan anak-anak itu diberi kepada kedua ibu
bapa agar mereka bersetuju terhadap isu-isu berkenaan anak-anak seperti
pendidikan, pilihan terhadap agama dan harta. Ini mengambil kira Seksyen
5 Akta Penjagaan Kanak-kanak 1961. Meskipun begitu, hakim berkenaan
meletakkan kaveat bahawa anak-anak itu adalah seorang muallaf dan hak
bersama yang diberi kepada Sharmala (ibu) akan hilang sekiranya terdapat
alasan yang munasabah yang mempercayai bahawa si ibu akan mempengaruhi
agama anak-anaknya atau memberi mereka makan babi dsb.
Melihat kepada fakta penghakiman kes di atas, dapat dikatakan bahawa
penghakiman ini berlandaskan undang-undang Islam tetapi malangnya Hakim
Dato’ Faiza tidak mencadang atau mengesyorkan garis panduan bagaimana
untuk memastikan emak yang bukan Islam mematuhi larangan yang diutarakan
oleh Mahkamah. Adalah juga dapat dipertikaikan kaveat yang dikeluarkan
kerana ia seolah-olah bercanggah dengan alasan pemberian hak bersama
penjagaan anak-anak kepada kedua ibu bapa yang membawa maksud keduadua
mereka hendaklah bersetuju dengan keputusan yang melibatkan kedua
kanak-kanak mereka termasuk cara pendidikan, pilihan agama dsb. Keputusan
ini tidak konsisten dengan keputusan kes Chang Ah Mee 19 yang menyaksikan
bahawa emak mempunyai hak penjagaan kanak-kanak walaupun bapanya telah
memeluk agama Islam. Tambahan pula, bapa tidak berhak memaksa anak itu ke
sekolah agama dengan alasan terdapat ayat dalam al-Quran yang menyebut
tidak ada paksaan dalam beragama. 20
19
[2003] 5 MLJ 106.
20
Ayat 256: Surah al-Baqarah
11

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Kesimpulan
Banyak isu timbul apabila salah seorang dari pasangan bukan Islam memeluk
Islam. Ini termasuk dalam perebutan hak penjagaan kanak-kanak. Kemelut ini
kalau berlarutan akan menimbulkan rasa tidak puas hati di antara orang Islam
dan bukan Islam di Malaysia yang menyaksikan kepelbagaian agama dan
bangsa.
Oleh yang demikian, pihak Mahkamah, Parlimen dan Kabinet hendaklah
mencari satu fomula yang terbaik untuk menangani masalah besar ini. Adalah
menjadi tanggungjawab Mahkamah untuk membuat tafsiran yang jelas atas
beberapa perkara.
v
v
v
Pertama: sama ada pihak yang memeluk Islam mempunyai hak untuk
menukar agama anaknya yang masih kecil tanpa pengetahuan dan
persetujuan pihak yang satu lagi yang bukan beragama Islam bercanggah
dengan Akta Penjagaan Kanak-kanak 1961 yang memberi hak sama rata
kepada kedua ibu bapa dalam membesarkan dan menjaga anak-anak?
Kedua: Sama ada peruntukan dalam Enakmen Undang-undang Keluarga
Islam di semua negeri yang memberi hak kepada pihak yang memeluk
Islam menukar status agama anak-anaknya bercanggah dengan
Perlembagaan Persekutuan?
Ketiga: Sama ada Mahkamah Sivil atau Mahkamah Syariah mempunyai
bidang kuasa dalam membuat keputusan berkenaan hak penjagaan
kanak-kanak seandainya kedua-dua Mahkamah membuat perintah
bertindih (conflicting orders). Mahkamah mana yang mempunyai bidang
kuasa dalam isu hak penjagaan kanak-kanak dan penukaran agama?
Nampaknya, tidak terdapat penyelesaian mudah untuk mengelak
pertindihan undang-undang dan mahkamah. Buat masa sekarang, mungkin
12

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
jalan penyelesaiannya ialah dengan memberi Mahkamah Sivil mendengar
kes-kes timbul dari perkahwinan di bawah Akta 1976 walaupun salah satunya
memeluk agama Islam. Adalah lebih elok Mahkamah Syariah membiarkan
Mahkamah Sivil untuk membuat keputusan berkenaan perceraian, hak
penjagaan anak (hadhanah) dan nafkah yang dibuat oleh pihak beragama
Islam yang perkahwinan asalnya adalah di bawah Akta 1976. Keputusan Kabinet
yang mengatakan bahawa Mahkamah Sivil merupakan platform yang betul
untuk membuat sebarang keputusan yang melibatkan perkahwinan yang
asalnya di bawak Akta 1976. Tetapi keputusan Kabinet ini tidak akan ke mana
kalau pindaan terhadap undang-undang yang terlibat tidak dibuat.
Parlimen seharusnya memainkan peranan yang lebih penting dengan
meminda Perkara 12 (4) Perlembagaan Persekutuan dan Seksyen 51 Akta
1976 bagi menjelaskan interpretasi berkenaan hak penjagaan kanak-kanak dan
penukaran agama.
Dalam menangani permasalahan ini, kedudukan agama Islam seperti yang
termaktub dalam Perkara 3(1) Perlembagaan Persekutuan hendaklah dipelihara
dan dihormati. Buat masa sekarang, kedudukan Mahkamah Syariah
sememangnya adalah lebih rendah berbanding dengan Mahkamah Sivil. Dalam
apa pun keadaannya, kerajaan memerlukan sokongan majoriti di Parlimen
untuk membuat perubahan penting yang memberi manfaat kepada semua.
13

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Rujukan
Ahmad Mohamed Ibrahim, The Administration of Islamic Law in Malaysia, IKIM,
2000.
Ahmad Mohamed Ibrahim, Pentadbiran Undang-undang Islam di Malaysia,
IKIM, 1997.
Ahmad Ibrahim, “Effect of Conversion on Marriage – Section 51 of the
Law Reform (Marriage and Divorce) Act 1976” in Ahmad Ibrahim, The
Administration of Islamic Law in Malaysia, IKIM, 2000, hh.215-216.
Ahmad Mohamed Ibrahim, “The Need to Amend Section 51 of the Law Reform
(Marriage and Divorce) Act 1976”, Malayan Law Journal, 29 June 1990, h.lviii.
Ahmad Ibrahim, “Effect of Conversion on Marriage – Section 51 of the
Law Reform (Marriage and Divorce) Act 1976” in Ahmad Ibrahim, The
Administration of Islamic Law in Malaysia, IKIM, 2000, hh.215-216.
Abdul Monir Yaacob & Siti Shamsiah Md Supi (eds.), Manual Undang-undang
Keluarga Islam, IKIM, KualaLumpur, 2006.
Abdullah Abu Bakar, “Hak Hadhanah dan Pelaksanaannya”, dalam Abdul Monir
Yaacob & Siti Shamsiah Md Supi (Eds), Manual Undang-undang Keluarga Islam,
IKIM, Kuala Lumpur, 2006.
Abdul Rahman al-Jaziri, Kitabul Fiqhala al-Mazhabal-Arba’ah, Jld.4, Darul Fikr,
Beirut, 1986, h.597.
Al-Marghinani, The Hedaya Commentary on the Islamic Laws (Terj: Charles
Hamilton), Jld.1, Kitab Bhavan, London, 1985, h.389.
14

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Jamal J. Nasir, The Islamic Law of Personal Status, 2nd ed., Grahan & Trotman,
London, 1990.
Jamal J Nasir, The Status of Woman Under Islamic Law and Under Modern
Islamic Legislation, Graham & Trotman, London, 1990.
Mahamad Arifin, “Hak Penjagaan Anak (Hadhanah) Mengikut Undang-undang
Keluarga Islam” dalam Abdul Monir Yaacob & Siti Shamsiah Md. Supi (Eds),
Manual Undang-undang Keluarga Islam, IKIM, 2006, h.142.
Mohamed Azam Mohamed Adil, “Seksyen 51 Akta Membaharui Undangundang
(Perkahwinan dan Perceraian) 1976: Kesan dan Implikasinya Terhadap
Pemeluk Agama Islam”, Jurnal Tasawwur Islam, Jld.4, September 2000, h.67.
Mohamed Azam Mohamed Adil, “Kesan dan Implikasi Pertukaran Agama
Dalam Perundangan Malaysia”, dalam Ahmad Hidayat Buang (Penyunting),
Undang-undang Islam di Mahkamah-mahkamah Syariah di Malaysia, Jabatan
Syariah dan Undang-undang, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya,
Kuala Lumpur, 1998, hh.31-43.
Najibah Mohd Zain, “Harmonising the Conflicts in Family Related Disputes
Upon Conversion of One Spouse to the Other Religion”, International Seminar
on Syariah & Common Law 2006, Hotel Seri Kembangan, Selangor, 20-21
September, 2006, h.2.
Najibah Mohd Zain, “How The Best Interest of the Child is Best Served in Islamic
Law With Special Reference to Its Application in the Malaysian Shariah Court”,
Jurnal Undang-undang IKIM, Edisi Khas Sempena Memperingati Almarhum
Profesor Emeritus Ahmad Mohamed
Ibrahim, Jld.9. No.1, Jan-Jun 2005, hh.323-347.
Nuraisyah Chua Abdullah, Conversion to Islam, Effect on Status of Marriages
and Ancillary Reliefs, International Law Book Services, Petaling Jaya, 2004.
NoorAziah Haji Mohd Awal, “Section 51 ofthe Law Reform (Marriage and
15

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Divorce) Act 1976: AnOverview”, Jurnal Undang-undang IKIM, Jld.3. No.2,
Julai-Disember 1999, h.133.
Noor Aziah Haji Mohd Awal, “A Child’s Right to Religion in Malaysia: An
Overview”, Jurnal Undang-undang IKIM, Edisi Khas Sempena Memperingati
Almarhum Profesor Emeritus Ahmad
Mohamed Ibrahim, Jld.9. No.1, Jan-Jun 2005, hh. 289-309.
Normi Abdul Malik, “Hadhanah Menurut Undang-undang Islam dan
Pelaksanaannya di Malaysia”, Jurnal Undang-undang IKIM, IKIM, Jld.8, No.2,
2004, h.52.
Sayid Sabiq, Fiqh Sunnah (Terj: Mohd Talib), Jld. 8, Victoria Agencies, Kuala
Lumpur, 1990, h. 168.
Zanariah binti Noor, “Agama dan Akhlak: Satu Analisa Kelayakan Pengasuh
dalam Kes Hadhanah”, Jurnal Syariah, Jld.12, Januari 2004, hh.59-60;
Al-Quran, Ayat 256: Surah al-Baqarah.
Enakmen Undang-undang Keluarga Islam Selangor 2003.
16

Penentuan Agama
Kanak-kanak dalam
Undang-undang Islam
Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adli 1
Rafeah Saidon 2
1
Timbalan Ketua Eksekutif, Institut Kajian Tinggi Islam Antarabangsa (IAIS) Malaysia.
2
Pensyarah Kanan, Akademi Pengajian Islam Kontemporari (ACIS), Universiti Teknologi MARA
(UiTM), Shah Alam, Selangor.
17

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Pendahuluan
Isu penentuan agama kanak-kanak sering menjadi perbahasan di Malaysia.
Ia sekali lagi heboh diperkatakan di Malaysia apabila Rang Undang-undang
Pentadbiran Agama Islam Wilayah Persekutuan 2013 dibentang untuk bacaan
pertama dalam bulan Jun 2013 yang lalu.
Peruntukan yang menjadi isu di sini ialah dalam Seksyen 107 mengenai
keupayaan untuk memeluk agama Islam. Kanak-kanak yang bukan beragama
Islam boleh memeluk agama Islam sekiranya dia waras dan sudah mencapai
umur 18 tahun. Bagi kanak-kanak berumur kurang dari 18 tahun, ia perlu
mendapat izin ibu atau bapa atau penjaganya.
Merujuk kepada keputusan dalam mesyuarat kabinet pada 23 April 2009,
antara lain memutuskan bahawa pengislaman kanak-kanak bawah umur 18
tahun hendaklah mendapat persetujuan kedua ibu bapa kanak-kanak tersebut.
Sekiranya persetujuan tidak tercapai antara salah satu pihak yang masih
enggan memeluk agama Islam dan satu pihak yang memeluk agama Islam,
agama bagi kanak-kanak tersebut adalah mengikut pihak yang bukan Islam
kerana asal perkahwinan adalah mengikut bukan Islam.
18

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Apakah Agama Kanak-kanak Mengikut Agama
Ibu Atau Bapa Yang Memeluk Islam?
Dalam undang-undang Islam, para fuqaha telah berijmak bahawa apabila kedua
ibu bapa memeluk agama Islam, secara otomatik agama kanak-kanak bawah
umur juga adalah Islam.
Permasalahan timbul apabila salah satu pihak yang memeluk agama Islam
dan pihak yang satu lagi kekal sebagai bukan Islam membawa perbincangan
yang menarik dalam perbahasan fiqh. Para fuqaha’ telah berijmak bahawa
agama seseorang kanak-kanak adalah mengikut ayahnya yang beragama
Islam. Ini termasuk apabila bapanya memeluk agama Islam. Walau pun begitu,
pandangan majoriti yang terdiri dari mazhab Hanafi, Syafi’e dan Hanbali
berpendapat agama bagi kanak-kanak adalah mengikut pihak yang memeluk
Islam tanpa mengira ibu atau bapa. Walau bagaimanapun, mengikut mazhab
Maliki, agama seseorang kanak-kanak adalah mengikut bapanya sekira bapa
yang memeluk agama Islam. Ini kerana identiti dan keturunan nasab adalah
melalui bapa.
19

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Apakah Kanak-kanak Boleh Memeluk Agama?
Para fuqaha’ juga tidak sepakat sama ada seseorang kanak-kanak boleh
memeluk sesuatu agama termasuk agama Islam. Ramai fuqaha’ berpandangan
bahawa kanak-kanak boleh memeluk agama Islam berdasarkan terdapat para
sahabat Nabi Muhammad SAW yang memeluk agama Islam semasa usia
kanak-kanak. Antara mereka ialah Ali bin Abi Talib, Zubayr bin al-Awwam,
Abdullah ibn Umar dan Asmak binti Abu Bakar.
Imam Abu Hanifah dan anak muridnya, Muhammad Hassan al-Syaibani
berpendapat bahawa pemelukan Islam atau murtad oleh kanak-kanak
mumayyiz adalah sah. Bagaimanapun, Abu Yusuf berpandangan, ianya hanya
sah dalam pemelukan Islam tetapi tidak sah dalam kes murtad. Zufayr Hudhayl,
seorang lagi anak murid Imam Abu Hanifah berpandangan bahawa seseorang
kanak-kanak tidak boleh memeluk Islam atau keluar Islam kerana belum cukup
umur baligh. Ianya hanya sah apabila kanak-kanak itu mencapai umur baligh.
Hujah Zufayr ialah kanak-kanak bawah umur tidak mempunyai kelayakan untuk
memilih agama.
Dalam satu hadith popular “Setiap anak dilahirkan adalah fitrah. Ibu bapalah
yang akan menentukan sama ada dia seorang Yahudi atau Kristian sehingga
dia berkemampuan untuk menerima atau menolaknya. Justeru itu, kanak-kanak
tidak boleh menentukan agama. Ini ditambah pula bahawa kanak-kanak itu fitrah
(bersih dari dosa) dan tidak ditaklifkan (dipertanggungjawabkan) tanpa mengira
amalan sama ada dia seorang Islam atau tidak. Hadis ini menyebut ibu bapa.
Secara umum agama seseorang kanak-kanak adalah mengikut agama
ibubapanya yang Islam. Tetapi keadaan berbeza sekiranya berlaku pertikaian
antara ibu atau bapa dalam menentukan agama kanak-kanak itu. Oleh yang
demikian, cara yang terbaik dalam menangani kemelut ini ialah dengan
menyerahkan kepada mahkamah untuk membuat satu ketetapan yang
menjurus kepada keadilan dan kebajikan kanak-kanak tersebut.
20

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Penentuan Agama Kanak-kanak Bawah Umur
Dalam konteks di Malaysia, Perkara 12 (4) Perlembagaan Persekutuan
memperuntukkan “Bagi maksud Fasal (3), agama bagi seseorang yang berumur
kurang daripada lapan belas tahun adalah ditetapkan oleh ibu bapa atau
penjaganya”. Melihat kepada versi dalam Bahasa Inggeris, ia menyebut
perkataan ‘parent’ yang membawa maksud ibu atau bapa. Sekiranya perkataan
‘parents’ ditulis dengan jelas, ia membawa maksud ibu bapa.
Para ahli perundangan dan akademik membuat tafsiran yang berbeza
mengenai perkataan ‘parent’ dalam Perkara 12(4) Perlembagaan Persekutuan.
Bagi yang menyokong ia membawa maksud kedua ibu bapa, mereka merujuk
kepada Perkara 160 Perlembagaan Persekutuan dalam tafsiran ‘his’ (dia lelaki)
meliputi ‘her’ (dia perempuan). Begitu juga perkataan ‘parent’ hendaklah juga
difahami secara jamak iaitu ‘parents’. Interpretasi ini didokong oleh Prof.
Emeritus Dato’ Dr. Shaad Saleem Faruqi, Penasihat Undang-undang UiTM,
Majlis Peguam Malaysia dan pertubuhan-pertubuhan NGO termasuk juga
parti-parti komponen BN seperti MIC dan Gerakan. Kenyataan akhbar dari
Majlis Peguam Malaysia menyarankan bahawa Perkara 12 (4) Perlembagaan
Persekutuan mengkehendaki agama seseorang kanak-kanak sama ada lelaki
atau perempuan di bawah 18 tahun ditentukan oleh seorang ibu atau bapa yang
masih hidup atau oleh kedua ibu bapa yang masih hidup.
Pandangan Majlis Peguam menyatakan, peruntukan Seksyen 107 Rang
Undang-undang Pentadbiran Agama Islam Wilayah Persekutan 2013 adalah
bercanggah dengan Perkara 12 (4) Perlembagaan Persekutuan.
Meskipun begitu, ada juga kenyataan yang menyokong agar Rang Undangundang
itu dikekalkan termasuk Seksyen 107 Undang-undang Pentadbiran
Agama Islam Wilayah Persekutuan 2013. Ini kerana peruntukan lama yang
sama dalam Akta Undang-undang Pentadbiran Agama Islam Wilayah
Persekutuan 1993 (Akta 505) masih berkuat kuasa. Ini dapat dilihat dalam
21

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Seksyen 95 Akta 505 yang diamalkan semenjak 1993 hingga kini. Menurut
Persatuan Peguam Syarie Malaysia, seandainya keseluruhan Rang Undangundang
2013 ini ditarik balik dari dari bacaan seterusnya atau ditolak oleh
Parlimen, Seksyen 95 Akta 505 akan kekal seperti sedia ada dan terpakai.
Persatuan Peguam Syarie Malaysia berhujah bahawa Seksyen 107 Rang
Undang-undang 2013 adalah selaras dengan keputusan dalam kes Susie Teoh
(1990) di mana Mahkamah Persekutuan memutuskan bahawa penentuan agama
seorang kanak-kanak bawah 18 tahun adalah dengan kebenaran ibu atau bapa
atau penjaganya.
Ini disusuli dengan kes Subashini (2007) di mana Mahkamah Persekutuan
memberi takrifan ‘parent’ sebagai salah seorang daripada ibu atau bapa.
Dengan itu, pengislaman anak oleh bapa yang memeluk Islam adalah sah. Ini
tidak dipersetjui oleh Majlis Peguam kerana pada kaca mata mereka hujah
yang mengatakan hanya cukup salah seorang ibu atau bapa dalam member
keizinan agama seseorang kanak-kanak berlawanan dengan Perkara 12 (4)
Perlembagaan Persekutuan dan keputusan Mahkamah Persekutuan tersebut
adalah khilaf. Ini kerana pada pandangan mereka, Mahkamah Persekutuan tidak
mengambil kira takrifan dalam Perkara 160 Perlembagaan Persekutuan.
Perlu dimaklumkan bahawa buat masa sekarang terdapat negeri yang
memperuntukan keperluan keizinan ibu dan bapa, dan terdapat juga negeri
yang hanya memperuntukan keperluan keizinan ibu atau bapa dalam
pengislaman kanak-kanak bawah 18 tahun. Sebagai contoh di negeri Selangor,
Seksyen 117 Enakmen Undang-undang Pentadbiran Agama Islam Selangor
2003 mensyaratkan keizinan ibu dan bapa atau penjaga dalam pemelukan
Islam kanak-kanak bawah 18 tahun.
Manakala bagi Wilayah Persekutuan, Kedah dan Perak tidak mensyaratkan
persetujuan ibu dan bapa atau penjaga. Cukup dengan persetujuan salah
satu dari ibu atau bapa atau penjaga dalam perkara ini. Ini dapat dilihat dalam
Seksyen 95 Akta Pentadbiran Undang-Undang Islam Wilayah-Wilayah
Persekutuan 1993, Seksyen 80 Enakmen Pentadbiran Undang-Undang Islam
Kedah 2008, dan Seksyen 106 Enakmen Pentadbiran Agama Islam Perak 2004.
22

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Kesimpulam
Dari sini dapat dikatakan bahawa berlaku ketidaksegaraman peruntukan dalam
mendapat keizinan bagi pemelukan agama Islam bagi kanak-kanak bawah 18
tahun.
Apa yang penting dalam kemelut ini ialah kebajikan kanak-kanak perlu
diambil perhatian melebihi semua perkara. Apa yang berlaku sekarang ialah
terdapat kes-kes pemelukan Islam kanak-kanak oleh ibu atau bapa yang
memeluk Islam sebelum keputusan hak penjagaan anak dibuat terlebih dahulu.
Ini akan membawa kepada beberapa permasalahan mendatang. Begitu juga,
menentukan agama kanak-kanak mengikut agama ibu atau bapa yang bukan
Islam akan membawa masalah di masa hadapan dari segi pendidikan agama
Islam. Kerana itu, adalah lebih baik penentuan agama seseorang kanak-kanak
mengambil kira siapakah yang berhak menjaga kanak-kanak tersebut. Ini
kerana, sekiranya salah seorang dari ibu atau bapa yang memeluk agama
Islam, pihak yang memeluk Islam adalah lebih berhak mendapat hak penjagaan
anaknya.
Penyelesaian kepada pertikaian ini bukanlah satu perkara yang mudah.
Ia memerlukan kerjasama oleh semua pihak terutama ibu bapa atau penjaga
dan peruntukan undang-undang yang melihat kepada kebajikan kanak-kanak
tersebut, Meskipun begitu, peruntukan dalam Seksyen 107 Rang Undangundang
Pentadbiran Agama 2013 telah termaktub dalam Akta 505 sehingga
kini walaupun Kabinet memutuskan untuk menarik balik Rang Undang-undang
Pentadbiran Agama 2013 dari bacaan seterusnya di Dewan Rakyat (5 Julai
2013). Buat masa sekarang, peruntuntukan sedia ada di bawah Seksyen 95 Akta
505 masih terpakai di mana persetujuan salah satu dari ibu atau bapa atau
penjaga diperlukan bagi menentukan agama kanak-kanak.
23

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Cadangan
Untuk mengatasi kemelut penentuan agama seseorang kanak-kanak, beberapa
cadangan berikut boleh dipertimbangkan:
v
Cadangan oleh pihak Jabatan Peguam Negara untuk meminda Seksyen 51
Akta Pembaharuan (Perkahwinan dan Percerian) 1976 (Akta 1976) supaya
semua perkara timbul dari hasil perkahwinan yang didaftarkan mengikut
Akta 1976 hendaklah diberi kuasa kepada Mahkamah Sivil supaya keduadua
pihak Islam dan bukan Islam dapat diberi keadilan. Tetapi cadangan
ini tidak menjadi kenyataan kerana kesemua Majlis Agama Islam Negeri
(MAIN), Persatuan Peguam Islam Malaysia (PGSM) dan Persatuan Peguam
Islam Malaysia (PPIM) dan majority NGO Islam membantah cadangan
ini kerana bimbang akan mengurangkan kuasa Mahkamah Syariah dan
implikasi kepada agama Islam sekiranya perkara-perkara berkaitan Islam
diputuskan oleh Mahkamah Sivil. Lagi pun ia berlawanan dengan Jadual
Kesembilan, Perlembagaan Persekutuan yang memberi kuasa berkaitan
dengan Islam kepada Mahkamah Syariah.
Ini bertepatan dengan keputusan Mahkamah Persekutuan sebelum ini
dalam beberapa kes seperi Mohamed Habibullah lwn Faridah Dato’ Talib [1992]
2 MLJ 793, Soon Singh a/l Bikar Singh lwn PERKIM Kedah & Anor [1999] 1 MLJ
489 dan Lina Joy lwn Majlis Agama Islam Wilayah Persekutuan & Anor [2007]
4 MLJ 585 yang memberi bidang kuasa kepada Mahkamah Syariah mengikut
pindaan Perkara 121 (1A), Perlembagaan Persekutuan yang memperuntukan
bahawa Mahkamah Sivil tidak boleh campur tangan dalam bidang kuasa yang
diberi kepada Mahkamah Syariah.
v
Cadangan supaya ditubuhkan satu Mahkamah Campuran (Mixed Court)
dalam mengendalikan kes-kes pertikaian yang melibatkan pihak Islam
dan bukan Islam atau yang melibatkan perkara mengenai Islam oleh dua
pihak yang berlainan agama. Buat masa sekarang, terdapat Bahagian
24

Penentuan Agama dan Hak Penjagaan Kanak-kanak
Menurut Undang-undang Islam
Muamalat dalam pentadbiran Mahkamah Sivil bagi mendengar kes-kes yang
melibatkan Muamalat (Perbakankan dan Kewangan Islam). Ini dapat
dikemaskini dengan memasukkan Bahagian Muamalat dan Bidang kuasa
Campuran bagi mendengar kes penentuan agama kanak-kanak. Ini dapat
dilakukan dengan melantik hakim dari Mahkamah Sivil dan Mahkamah
Syariah dalam mendengar kes berkenaan. Ini meliputi kes penentuan
agama kanak-kanak oleh pihak yang berkahwin dibawah Akta 1976 dan
kemudiannya salah satu pihak memeluk agama Islam. Ini disusuli dengan
penentuan hak penjagaan kanak-kanak tersebut sehingga ia dewasa.
Penentuan siapa yang berhak ke atas hak penjagaan kanak-kanak
hendaklah meliputi pendidikan Islam yang akan diberi kepada kanak-kanak
tersebut.
v
v
v
Cadangan menubuhkan Jawatankuasa Kehakimam oleh Majlis Raja-raja
dalam pertikaian untuk menentukan agama kanak-kanak dan hak
penjagaan kanak-kanak dari dua pihak yang berlainan agama mungkin
dapat menyelesaikan kemelut ini. Penubuhan Jawatankuasa ini tidak
mengambil bidang kuasa Mahkamah Sivil mahupun Mahkamah Syariah. Ia
adalah satu Jawatankuasa khas yang melibatkan kes-kes khas. Ahli yang
dilantik adalah dari mereka yang arif dalam kedua-dua bidang, undang
Islam dan undang-undang Sivil disamping hakim dari Mahkamah Sivil dan
Mahkamah Syariah.
Cadangan supaya peruntukan mengenai keizinan dari ibu bapa atau
penjaga dalam pemelukan Islam kanak-kanak perlu diselaraskan di seluruh
negara. Ini kerana terdapat dua versi: perlu kepada persetujuan ibu atau
bapa/penjaga; dan perlu kepada persetujuan ibu dan bapa/penjaga. Ini akan
menyebabkan masalah kepada pihak yang terlibat.
Cadangan agar para hakim hendaklah menggunakan kebijaksanaan yang
tinggi dengan mengambil kira kedudukan agama Islam seperti mana yang
diperuntukkan dalam Perkara 3 (1) Perlembagaan Pesekutuan dalam
memutuskan kes penentuan agama kanak-kanak. Ia juga perlu melihat
kepada peruntukan dalam Perkara 12(4) dan kes-kes yang telah
diputuskan oleh Mahkamah Persekutuan seperti Susie Teoh (1990) dan
Subashini (2007).
25

Prof. Madya Dr. Mohamed Azam Mohamed Adil
Mohammad Hashim Kamali, Osman Bakar, Zarina Nalla & Hafoz Hassan, IAIS
Malaysia Policy Issue Papers, Conversion in Malaysia: Issues and Reform
Proposals, No. 1, December 2012.
Mohammad Hashim Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence, The Islamic
Texts Society, Cambridge, 2003.
Mohammad Hashim Kamali, Shari’ah Law: An Introduction, One World
Publications, Oxford,2008.
Al-Baihaqi, al-Sunan al-Kubra, Vol.II, 3rd. Edt., Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, Beirut,
2003.
Wizaratal-Awqaf, Al-Mawsu’ah al-Fiqhiyyah, Vol IV 3rd. Edt., 1425/1970.
Al-Qadduri, al-Mawsu’ah,Vol. IIIV.
Rujukan
Ibn Qayyim al-Jawziyyah, al-Turuq al-Hukmiyyan fi al-Siyyasah al-Shari’yyah,
Mu’assasahal-‘Arabiyyahlial-Tab’ah, Cairo, 1380/1961.
Mohamed Azam Mohamed Adil, “Penentuan Agama Kanak-kanak”, Utusan
Malaysia, 5 Julai 2013, h.14.
Mohamed Azam Mohamed Adil, “Who Chooses the Child’s Belief?”, New
Sunday Times,View point, 14 July 2013, h.23.
Refeah Saidon, “Dispute Upon Conversion of One Spouse to Islam: Issues on
the Right of Custody in Malaysia”, Conference on Malaysian Study of Islam
“Islam in Malaysia: Past, Present and Future”, Department of Theology,
Religious and Islamic Studies, University of Wales, Lampeter, 28-29 June 2008,
Paper No. 27.
26

Risalah
27

Nota
28