Zeszyty PRASOZNAWCZE

KWARTALNIK OŚRODKA BADAN PR ASOZNAWCZ YCH 

Zeszyty 

PRASOZNAWCZE 

(ROCZNIK XXVII JAKO KONTYNUACJA 

PRASY WSPÓŁCZESNEJ I DAWNEJ Z LAT 1958—1959) 

Nr 2 \ JL V / ЧУ I R. XXV 

KRAKÓW 1984 

INTERNATIONAL STANDARD SERIAL NUMBER (ISSN) 0555-0025

RADA 

REDAKCYJNA 

Kazimierz Kąkol (Warszawa), Ignacy Krasicki (Warszawa), Tadeusz 

Kupis (Warszawa), Władysław Loranc (Warszawa), Henryk Markiewicz 

(Kraków), Kazimierz Romaniuk (Warszawa), Paweł Rybicki 

(Kraków),j Zbigniew Tempski |(Warszawa), Marian Tyrowicz (Kraków) 

KOLEGIUM 

REDAKCYJNE 

Franciszek Adamski, Paweł Dubiel, Sylwester Dziki, Tomasz Goban- 

Klas, Jan Kalkowski, Józef Kozak, Edmund Król, Zofia Lewartowska, 

Teresa Lisicka, Władysław Masłowski, Julian Maślanka, Bogdan 

Michalski, Jerzy Mikułowski Pomorski, Walery Pisarek, Henryk Siwek 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY 

Paweł Dubiel (redaktor naczelny), Józef Kozak (sekretarz redakcji), Maria 

Russ (dział artykułów), Dorota Terakowska, Maria Gaworowa (korekta) 

WSPÓŁPRACOWNICY 

ZAGRANICZNI 

Prof. Aleksander F. Biereżnoj — Leningradskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet 

im. A. Żdanowa, Fakultiet Żurnalistiki; prof. Roger Clausse — 

Université Libre de Bruxelles; dr Shelton A. Gunaratne — Capricornia 

Institute of Advanced Education, Rockhampton (Queensland); prof. James 

D. Halloran — University of Leicester, Centre of Mass Communication 

Research; doc. Władimir W. К i e 1 n i к — Uralskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet 

im. M. Gorkogo, Fakultiet Żurnalistiki, Swierdłowsk; prof. William 

H. Melody — Simon Fraser University, Department of Communication, 

Burnaby (British Columbia); prof. Dmytro Pr y luk — Kiewskij 

Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. T. Szewczenko, Fakultiet Żurnalistiki; 

prof. Jewgienij P. Prochorow — Moskowskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet 

im. Łomonosowa, Fakultiet Żurnalistiki; doc. Karl-Heinz Röhr — 

Karl-Marx-Universität, Sektion Journalistik, Leipzig; doc. Karl Erik R o- 

sengren — Lunds Universitet, Sociologiska Institutionen; prof. Herbert 

J. Schiller, University of California, La Jolla; dr Benno S i g n i- 

t z e r — Universität Salzburg, Institut für Publizistik und Kommunikationswissenschaft; 

prof. Stefan В. Stanczew — Sofijski Uniwersitet Kliment 

Ochridski, Fakultet Żurnalistiki; dr Frank Okwu Ugboajah — University 

of Lagos, Department of Mass Communication; dr Tapio V a r i s — 

Tampere Peace Research Institute. 

PROJEKT OKŁADKI: Zygmunt Strychalski 

© Zeszyty Prasoznawcze, Kraków 1984 

ADRES REDAKCJI: 31-150 Kraków, Rynek Kleparski 4, I piętro, tel. 22-20-12. Wydawca: 

Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RSW „Prasa-Książka-Ruch", ul. Wiślna 2. Nakład 

860 egz. Ark wyd. E0. Ark druk. 15. Papier offsetowy 70X100, III kl. 80 g z Fabryki 

Papieru we Włocławku. Numer został zamknięty i oddany do składu w lutym 1984. 

Podpisano do druku i druk ukończono w maju 1984. Zam. 448/84. R-22 

NUMER INDEKSU: 38364. ISSN 0555-0025 

Cena 150,— zł. Pismo rozprowadzane jest wyłącznie w prenumeracie 

Prasowe Zakłady Graficzne w Krakowie, al. Pokoju 3

SPIS TREŚCI 

ROZPRAWY I ARTYKUŁY 

Walery Pisarek: Współczesne orientacje i kierunki badań nad komunikowaniem 

masowym 5 

Sylwester Dziki: Tendencje rozwojowe polskiego prasoznawstwa 

(1965—1981) 21 

Marian Ty rowie z: Białe plamy w badaniach historycznoprasowych 37 

Karol Jakubowicz: O program badań radia i tv 43 

Tomasz Goban-Klas: Hipoteza „spirali milczenia" w ramach teorii 

opinii publicznej 47 

Jerzy Mikułowski Pomorski: Powrót do informacji . . . . 59 

Tadeusz Kowalski: Krzywa Lorenza w badaniu koncentracji prasy 71 

100 NUMERÓW ZESZYTÓW PRASOZNAWCZYCH 

Sto numerów (Paweł Dubiel) 79 

Bartłomiej Gołka: Oby kiedyś 81 

Jan Trzynadlowski: Od genologii do kultury języka . . . . 83 

Jacek Wódz: Na pograniczach prasoznawstwa 85 

Pisali o nas [Dorota Terakowska) 88 

DYSKUSJE 

Jacek Warchala: O koncepcję badań języka telewizji (Odpowiedź 

Władysławowi Miodunce i Adamowi Ropie na artykuł) . . . . 101 

Władysław Miodunka, Adam Ropa: Rozwinięcie założeń badawczych 

czy próba zasygnalizowania pewnych problemów (Odpowiedź 

na uwagi Jacka Warchali) 110 

PRASOZNAWSTWO 

ZA GRANICĄ 

Ralf Lisch: LISBET — uczący, interakcyjny system statystyczno- 

-doradczy 117 

RECENZJE, OMÓWIENIA, 

NOTY 

Walery Pisarek: Analiza zawartości prasy (Andrzej Maliszewski) 

s. 145; Aleksander Zyga: Krakowskie czasopisma literackie drugiej 

połowy XIX wieku (1860—1895) (Jan Bujak) s. 147; Studia Bibliologiczne 

(zeszyt 2 i 3) (Józef S. Waluś) s. 148; Jadwiga Izdebska: 

Miejsce i funkcje wychowawcze środków masowego oddziaływania 

w czasie wolnym dzieci (Dorota Terakowska) s. 150; Siemion M. G u- 

riewicz: Karl Marks — publicyst (Zbigniew Jędrzejewski, Witold 

Mielczarek) s. 156; Lothar Döhn, Klaus Klöckner (u. Mitarbeit 

Bernd-Peter Arnold, Michael Zeiss): Mediienlexikon (Paweł Du-

iel) s. 156; Katalog. Gesamtverzeichnis wissenschaftlicher Arbeiten 

der Sektion Journalistik aus den Jahren 1950—1980, I Teil (Sylwester 

Dziki) s. 158; Walter J. Schütz: Zeitungen in der Bundesrepublik 

Deutschland 1983 (Paweł Dubiel) s. 160; Kommunikation und Aktion 

für Frieden und Gerechtigkeit (Czesław Biel) s. 163, Helena Kozakiewicz: 

Inna socjologia. Studium zapoznanej metody (Ryszard 

Palacz) s. 165. 

Noty o nowościach wydawniczych 167 

W 

CZASOPISMACH 

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej, II półrocze 1983 (Jan Bujak) s. 169; 

Zycie i Świat (Marian Banach) s. 172; Otâzky Zumalistiky, rok 1981, 

nr 1—3 (Danuta Krystyna Nowak) s. 174; Journal of Communication, 

I półrocze 1982 (Józef Lubiński) s. 176; Public Opinion Quarterly, 

1983, vol. 47 nri 1 (Krzysztof W. Kasprzyk) s. 177; Media Perspectiven, 

I kwartał 1983 (Zbigniew Oniszczuk) s. 178; Journal für Publizistik 

und Kommunikation, 1983 nr 1—3 (Czesław Biel) s. 180; Theorie 

und Praxis des sozialistischen Journalismus, 1983 nry 2—4 (Czesław 

Biel) s. 182; Medium, IV kwartał 1983 (Czesław Biel) s. 185; Rundfunk 

und Fernsehen, II półrocze 1983, (Czesław Biel) s. 188; Media 

Development, 1983 nr 4 (Grażyna Bożek) s. 189. 

Artykuły z czasopism 192 

KRONIKA NAUKOWA, 

SPRAWOZDANIA 

Vladimir Klimeś (Sylwester Dziki) 197 

Zbigniew Tempski 199 

Sesja jubileuszowa Tempa (Andrzej Skowroński) 201 

Wykaz prac dyplomowych napisanych na Zaocznym Zawodowym Studium 

Naiuik Politycznych dla Dziennikarzy (III) (oprać. Maria Czajkowska) 

202 

INFORMACJE Z KRAJU I ZE ŚWIATA 

Kronika prasy polskiej (1 października — 31 grudnia 1983) (oprać. Sylwester 

Dziki) 207 

Kajecik prasoznawczy (Sylwester Dziki) 217 

Informacje 219 

Z raptularza prasoznawcy 36, 77, 87, 116, 168, 191, 198, 206, 228 

(wybrał Joachim Glensk) oraz 78 (wybrał Tomasz Goban-Klas) 

Резюме 229 

Summary 235 

ERRATA do nru 1 (99) ZP: 

na s. 30 tytuł tabeli 1 powinien brzmieć: Struktura asortymentowa ogłoszeń 

o charakterze ekonomicznym, zamieszczanych na łamach Nowości w roku 1974 

s. 41, w. 5 od dołu: na apel prasy prawicowej gromadzą się tłumy, aby nie 

dopuścić pos. 

170, szpalta prawa, w. 3 od dołu: Wklęsłodrukowych w Warszawie 

Za zauważone błędy przepraszamy. Przepraszamy również za niestaranną 

oprawę numeru, którą dotychczas solidnie wykonywały Prasowe Zakłady Graficzne 

w Krakowie.

R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y 

Zeszyty PRASOZNAWCZE 

Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

WALERY 

PISAREK 

WSPÓŁCZESNE ORIENTACJE 

i KIERUNKI BADAŃ 

NAD KOMUNIKOWANIEM MASOWYM 

Nauka o komunikowaniu masowym ma już na świecie ponad 60 lat (w Polsce 

ok. 30). Z perspektywy czasu widzimy zarysowywanie się kierunków, tendencji 

i szkół, ich ostre konflikty i wspólne ustalenia. Coraz trudniej się orientować 

w tej wielości i pozornych podobieństwach, coraz łatwiej o nieporozumienie. 

Artykuł profesora Pisarka to swoisty „przewodnik po prasoznawstwie", 

a raczej — z konieczności — zarys tego przewodnika. 

Sądzimy, że będzie on przydatny zarówno dla adeptów dziennikarstwa, 

jak i szerszego grona czytelników interesujących się trendami w badaniach 

nad komunikowaniem na świecie. 

C 

el tego artykułu ogranicza się do podziału i systematyki wymienionego 

w tytule przedmiotu zainteresowania, tzn. badań 

nad komunikowaniem masowym albo — jak się też mówi — nauki 

0 komunikowaniu masowym. Tym samym należy do metanauki, 

czyli „nauki, której przedmiotem jest nauka". Wśród różnych bowiem 

zadań poznawczych nauki nie może zabraknąć także obowiązku 

poznawania siebie samej. „Metanaukowa refleksja jest koniecznym 

składnikiem każdej dziedziny nauki, jeżeli pragnie ona osiągnąć 

możliwie najlepsze wyniki." 1 

Metanaukowy nurt w prasoznawstwie był i pozostał nadal bardzo 

żywy. W Polsce reprezentowały go w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych 

spory o przedmiot, charakter i miejsce prasoznawstwa 

wśród innych dyscyplin społecznych. Jako świadectwo tych sporów 

można dziś traktować ówczesne publikacje K. Budzyka 2 , M. Kafla 8 , 

F. Gru cza: Zagadnienia metalingwistyki; Lingwistyka — jej przedmiot, 

1 

lingwistyka stosowana, Warszawa 1983, s. 134. 

K. Budzyk: Niektóre problemy metodologiczne badań prasoznawczych. 

2 

Prasa Współczesna i Dawna 1958 nr 3 s. 46—54. 

M. Kafel: Prasoznawstwo. Wstęp do problematyki, Warszawa 1966. Książka 

8 

opiera się w dużej części na wykładach wygłoszonych przez autora na 

Studium Dziennikarskim UW w latach 1958—1964.

A. Lama 4 , S. Orsiniego-Rosenberga 5 , I. Tetelowskiej c i wielu innych. 

Nie ma — moim zdaniem — wielkiej przesady w stwierdzeniu, 

że każdy, kto w Polsce wówczas uważał się za prasoznawcę, poczuwał 

się do obowiązku określenia, czym się prasoznawstwo powinno 

zajmować i czego należałoby od niego oczekiwać. 

Rozważaniom o przedmiocie i charakterze prasoznawstwa towarzyszyła 

często refleksja nad jego wewnętrznym zróżnicowaniem 7 , 

nad zapleczem metodologicznym 8 

i użytecznością w praktyce dziennikarskiej, 

redakcyjnej i wydawniczej 9 . Rozmaite rocznice stawały 

się okazją do sporządzania bilansu dokonań 10 . W atmosferze sporów 

i dyskusji konstytuowało się to, co po polsku nazywamy do dziś 

prasoznawstwem n , a co w innych krajach nazywane bywa nauką 

lub wiedzą o prasie, radiu i telewizji, o komunikowaniu masowym, 

o komunikowaniu publicznym, o komunikowaniu zbiorowym, o komunikacji 

społecznej, o mediach masowych, o dziennikarstwie itp. 12 

Spory dotyczyły nie tylko zakresu zainteresowań badawczych praso- 

A. Lam: Wiedza o prasie a wiedza o książce. Kwartalnik Prasoznawczy 

4 

1958 nr 1—2 s. 12—16. 

S. Orsini-Rosenberg: Odrębność teoretyczna i praktyczna studiów 

5 

prasoznawczych. Zeszyty Prasoznawcze 1959 nr 1—2 s. 37—42. 

I. T e t e 1 o w s к a: Próba określenia przedmiotu nauki o środkach masowego 

0 

przekazu informacji. Zeszyty Prasoznawcze 1965 nr 1 s. 119—127. 

Jako przykład takiej refleksja może służyć oprócz przywołanych poprzednio 

7 

publikacji I. Krasicki: Kierunki badań nad prasą. Zeszyty Prasoznawcze 

1961 nr 1—2 s. 119—127. 

Por. пр. I. Tetelowska: Analiza i ocena treści dzienników. Szkic metodyczny. 

8 

Zeszyty Prasoznawcze 1960 nr 1 s. 7—22; Z. Gostkowski: Jak 

badać kioskowe czytelnictwo czasopism Zeszyty Prasoznawcze 1962, nr 1—2, 

s. 14—25. 

9 

Por. np. W. Kobylański, I. Krasicki: Badania nad czytelnictwem 

a planowanie rozwoju prasy. Zeszyty Prasoznawcze 1959 nr 1—2 s. 5—22. 

Por. np. Sesja z okazji 10-lecia OBP, która zaowocowała tomem „Społeczna 

1 0 

użyteczność wiedzy o prasie", Kraków 1966. Może przy okazji warto wspomnieć, 

że zdaniem E. Geblewicza tego rodzaju zabiegi są charakterystyczne 

dla „nauk nie zaawansowanych": „W tych właśnie naukach istnieją spory 

dotyczące ich przedmiotu, problemów, którymi powinny się zajmować, metod, 

które powinny stosować, w szczególności zaś warunków, w jakich uznaje się 

tezy tych nauk za prawdziwe i uzasadnione (...). Można by wysunąć twierdzenie, 

że przedstawiciele tych nauk znaczną część swej działalności zawodowej 

poświęcają sui generis publicystyce, przekonując innych o słuszności swego 

stanowiska w wymienionych powyżej kwestiach". E. Geblewicz: O stosunku 

różnych nauk do własnej historiii. Zagadnienia Naukoznawstwa 1971 

nr 2 s. 166. 

1 1 

Przez prasoznawstwo rozumiem dziedzinę nauki obejmującą wszystkie elementy, 

fazy i aspekty komunikowania masowego za pomocą środków o charakterze 

periodycznym lub ciągłym. W sprawie relacji między nazwą prasoznawstwo 

a innymi nazwami dziedzin wiedzy o społecznym komunikowaniu 

się ludzi zob.: W. Pisarek: Wiedza o komunikowaniu — Nazwy i zakres. 

Przekazy i Opinie 1975 nr 1 s. 11—19. 

1 2 

Ostatnio w Czechosłowacji, gdzie dotychczas mniej więcej to co nazywamy 

prasoznawstwem, nazywano „żurnalistiką", ukuto nową nazwę „diurnologia", 

nawiązującą do rzymskich acta diurna. Por. V. Hudec: Poznamky к rozvoji 

vëdy o żurnalistice — diurnologie, Seśity novinafe 1983 nr 4 s. 117—130. 

Etymologicznie diurnologia odpowiada polskiemu prasoznawstwu. Przypomina 

też „mass mediology" zaproponowaną przez L. Bognyta (The Age of 

Television, New York 1956).

znawstwa (niektórzy za kryterium limitujące uznawali udział pracy 

dziennikarza, inni rozszerzali ów zakres na działania dysponenta, 

wydawcy, kolportera itp.), ale wręcz jego racji bytu: czy istnienie 

prasoznawstwa w ogóle ma sens, a jeśli tak, to czy jest ono samodzielną 

dyscypliną, czy technologią zorientowaną na zaspokajanie 

potrzeb praktyki, czy też tylko konglemeratem badań o wspólnym 

przedmiocie zainteresowania. 

Proces konstytuowania się prasoznawstwa w, Polsce trwał kilkanaście 

lat, tzn. od roku 1956 do końca lat sześćdziesiątych. Mniej 

więcej w tym samym czasie analogiczne procesy zachodziły w innych 

krajach socjalistycznych, czego świadectwa można znaleźć 

także na łamach Zeszytów Prasoznawczych . W Ameryce Północnej 

1S 

i w Europie zachodniej nauka o komunikowaniu masowym w ogóle 

a o dziennikarstwie w szczególności rozwinęła się we względnie samodzielną 

dyscyplinę — zwłaszcza w niektórych krajach — co najmniej 

10—15 lat wcześniej 14 . 

Przeciągając proces formowania się polskiego prasoznawstwa aż 

do końca lat sześćdziesiątych, nie twierdzę oczywiście, że aż do roku 

1969 prasoznawcy w Polsce poprzestawali na sporach o status 

i przedmiot swoich studiów. Wręcz przeciwnie, właśnie te spory inspirowały 

badania empiryczne i poszukiwania metodologiczne, których 

wyniki z kolei wpływały na kierunek i treść dyskusji o statusie 

i przedmiocie prasoznawstwa. Doskonałym przykładem owej 

współzależności między sporami teoretyczno-metodologieznymi 

a praktyką badawczą jest proces recepcji analizy zawartości 

w Polsce 15 

Równie bezpodstawny byłby sąd, że dopiero konstytuujące się 

prasoznawstwo rozpoczęło nowoczesne badania nad komunikowaniem 

masowym za pomocą prasy lub radia. Oczywiście badania takie 

są znacznie starsze, a ich istnienie —• moim zdaniem — nie tylko 

nie sprzyjało konstytuowaniu się prasoznawstwa, ale nawet ten 

proces opóźniało. Przykłady bowiem głębokiej refleksji i odkrywczych 

badań empirycznych, dokonywanych w ramach socjologii, 

psychologii, ekonomii, językoznawstwa, historii czy politologii przemawiały 

raczej za tym, że studia nad masowym komunikowaniem 

można z powodzeniem uprawiać w ramach tradycyjnych dyscyplin 

o rozwiniętej teorii, zaawansowanej metodologii, bezpiecznym zapleczu 

organizacyjnym w strukturach akademickich i o ustalonej 

renomie. Wskutek tego socjologowie, psychologowie itd., badający 

1 3 

Por. np. M. Ну s к o: Przedmiot teorii dziennikarstwa; Zeszyty Prasoznawcze 

1965, nr. 2, s. 10—18: H. Budzislawski: Sozialistische Journalistik, 

Eine wissenschaftliche Einführung, Leipzig 1966; A. F. Bierieżnoj: Leninowska 

nauka o prasie nowego typu. Zeszyty Prasoznawcze 1966 nr 23 

s. 19—29. 

1 4 

W r. 1959 B. Berelson wyraził przekonanie, że problem komunikowania został 

już naukowo wyeksploatowany i tym samym schodzi na drugi plan jako 

przedmiot zainteresowań badawczych; por. B. Berelson: The State of 

Communication Research. Public Opinion Quarterly 1959 nr 1 s. 1—6. 

W latach sześćdziesiątych ukazały się podstawowe teoretyczne artykuły 

1 5 

z tej dziedziny I. Tetelowskiej, a także wiele raportów z badań 

J. Adolfa, P. Dubiela, L. Głowackiego, I. Krasickiego.

np. oddziaływanie prasy, woleli (a nawiasem mówiąc, wolą i dziś) 

uprawiać „socjologię prasy", „psychologię komunikowania masowego" 

itp. niż wiązać się na stałe z dyscypliną o niepewnej przyszłości. 

Podobnie jak w Polsce było zapewne w innych krajach. „Przez 

wiele lat — napisał niedawno W. Schramm — uczeni podróżując 

według map swoich dyscyplin zatrzymywali się, by się przyjrzeć 

problemom komunikowania, podobnie jak podróżnicy zatrzymujący 

się dla odświeżenia w jordańskiej oazie, i ruszali dalej. Nawet Czterej 

Założyciele („Founding Fathers"), choć przebywali dłużej i zbudowali 

więcej niż inni im współcześni, (...) zachowali związki i sposoby 

postępowania właściwe swym akademickim stylom życia. Hovland 

i jego uczniowie pozostali psychologami; Lazarsfeld i jego 

uczniowie — socjologami; Lasswell i jego uczniowie — politologami." 

10 

Dziś zapewne w wielu krajach sytuacja się zmieniła i obszar komunikowania 

masowego coraz trudniej porównywać z oazą lub 

skrzyżowaniem, przy których wielu badaczy przystaje, ale nikt się 

nie zatrzymuje na zawsze. Nadal jednak gdybyśmy mieli przegląd 

kierunków w prasoznawstwie ograniczyć do omówienia prac badaczy 

uważających się za prasoznawców (lub „badaczy komunikowania 

masowego"), otrzymalibyśmy obraz okrojony i nie odpowiadający 

rzeczywistemu stanowi refleksji teoretycznej i badań szczegółowych 

w dziedzinie komunikacji społecznej. Nie widzę zresztą 

w tym niczego, co by prasoznawstwu uwłaczało. To samo zjawisko 

występuje bowiem i w innych dyscyplinach. Na przykład wiele nowych 

koncepcji rewolucjonizujących językoznawstwo w ostatnim 

półwieczu stworzyli nie językoznawcy, ale psychologowie (K. Bühler), 

socjologowie (B. Bernstein), filozofowie (L. Wittgenstein), matematycy 

(A. A. Markow). W związku z tym wypada więc rozciągnąć 

nasz przegląd na wszystkie kierunki w badaniach tego, co stanowi 

główny przedmiot prasoznawstwa w najszerszym znaczeniu 

tego słowa. 

Dążąc do tego celu, nie sposób się ustrzec subiektywizmu, uproszczeń 

i zniekształceń wynikających choćby z nieuniknienie cząstkowej 

znajomości literatury. Jeżeli bowiem śledzę od wielu lat zawartość 

dwudziestu kilku czasopism poświęconych komunikowaniu masowemu, 

to przecież wiem, że na świecie ukazuje się ich kilkaset. 

Istotną pomoc natomiast stanowi skłonność prasoznawców do krytycznej 

refleksji nad stanem własnej dyscypliny, znajdująca wyraz 

w dość licznych publikacjach i na kongresach. 

Dwie 

dychotomie 

Podziału świata na kraje kapitalistyczne i socjalistyczne nie sposób 

ukryć ani pominąć w przeglądzie badań nad komunikowaniem 

masowym, bo i ono samo, i studia nad nim są w znacznym stopniu 

współdeterminowane przez czynniki polityczno-ekonomiczne. „Nie 

W. Schramm: The Unique Perspective of Communication: A Retrospective 

1 6 

View, Journal of Communication 1983 nr 3 s. 

7.

ma bezpiecznego portu, w którym badacze mogą się schronić przed 

strukturą władzy." 17 Różnice między podejściem do badań nad komunikacją 

społeczną na Wschodzie i na Zachodzie rzucają się 

w oczy zwłaszcza na najbardziej ogólnym poziomie, tzn. w sferze 

generalnego dychotomicznego podziału całej działalności badawczej. 

W nauczaniu uniwersyteckim w krajach socjalistycznych przeciwstawia 

się marksistowsko-leninowską naukę o komunikowaniu masowym 

(lub częściej: o dziennikarstwie) nauce burżuazyjnej. Podział 

taki odpowiada analogicznemu podziałowi współczesnej filozofii 

na filozofię marksistowską i burżuazyjną. Do burżuazyjnej 

nauki o komunikowaniu zalicza się twórczość uczonych reprezentujących 

nieraz krańcowo różne orientacje polityczne (liberalne, faszyzujące, 

neomarksistowskie) i różne podejścia badawcze (pozytywistyczne, 

behawiorystyczne, strukturalistyczne, hermeneutyczne 

itp.). Rozmaitość, a często wręcz przeciwstawność kierunków 

mieszczących się w tak szeroko zakreślonym pojęciu „burżuazyjnej 

nauki o komunikowaniu" uniemożliwia znalezienie jakiejkolwiek 

ich cechy wspólnej prócz niezgodności — bądź w sferze ontologicznej, 

bądź epistemologicznej, bądź aksjologicznej, bądź tylko Ideologicznej 

— z podejściem marksistowsko-leninowskim. Tę niezgodność 

przyjmuje się na ogół milcząco jako oczywiste kryterium dychotomicznego 

podziału nauki o komunikowaniu masowym (lub 

0 dziennikarstwie) na ,,naszą" (tzn. marksistowsko-leninowską) 

1 „nie naszą" (tzn. burżuazyjną) 18 . Można się jednak spotkać także 

z jednoznacznym sformułowaniem tego kryterium: „Wyrażenia burżuazyjne 

badania nad komunikowaniem masowym — pisał L. Bisky 

— używamy w odniesieniu do współczesnych niemarksistowskich 

badań komunikowania masowego jako ich zbiorowego określenia" 

la . Wypada tu dodać, że do> badań burżuazyjnych zalicza 

Bisky także prace autorów zachodnioniemieckich z kręgów radykalnej 

lewicy, nawet jeśli się oni sami uważają za marksistów (jak 

np. H. M. Enzensberger). 

Nie kwestionując bynajmniej sensu określania niektórych koncepcji 

teoretycznych, wyraźnie nacechowanych ideologicznie i politycznie 

mianem burżuazyjnych (choćby dlatego, że wspierają one 

jawnie i świadomie kapitalistyczne stosunki społeczne), innych zaś 

nawet mianem imperialistycznych (bo stanowią naukowe zaplecze 

dla utrwalenia lub rozszerzenia mocarstwowej dominacji w dziedzinie 

komunikowania międzynarodowego), sądzę, że określenie „burżuazyjny" 

często niczego nie wyjaśnia, a czasem hamuje rozwój 

nauki. Nie można bowiem zapominać, że w krajach socjalistycznych 

opozycja burżuazyjny : marksistowsko-leninowski odpowiada — na 

płaszczyźnie wartości — opozycji niesłuszny : słuszny. Tak więc na- 

W. H. Melody, R. E. Man sell: The Debate over Critical vs. Administrative 

1 7 

Research: Circularity or Challenge. Journal of Communication 1983 

nr 3 s. 103. 

J. N. Z a sur ski (red.): Sowriemiennyje burżuaznyje tieoirii żurnalistiki, 

1 8 

Moskwa 1967. 

I. Б à s к y: Zur Kritik der bürgerlichen Massenkommunikationsforschung, 

1 9 

Berlin 1976, s. 14.

zwać jakąś koncepcję „koncepcją burżuazyjną" znaczy także uznać 

ją za niesłuszną. 

Szczególne niebezpieczeństwo nadużywania tej dychotomii wiąże 

się z milczącym założeniem, że wszystko (poza nielicznymi wyjątkami), 

co powstało w krajach kapitalistycznych, naznaczone jest piętnem 

burżuazyjności, a wszystko (lub prawie wszystko), co się zrodziło 

i zostało opublikowane w krajach socjalistycznych, tym samym 

reprezentuje naukę marksistowsko-leninowską. W wyniku tego 

upraszczającego założenia niejedna wnikliwa i demaskatorska 

analiza klasowo zdeterminowanego systemu komunikacji społecznej 

zostaje napiętnowana jako „badania burżuazyjne", bo jej autor jest 

Anglikiem, Amerykaninem lub Niemcem z RFN, a różne nieudolne 

wypracowania pozbawione wszelkich oryginalnych myśli, ale za to 

ozdobione odpowiednią frazeologią i cytatami z klasyków reprezentują 

naukę marksistowsko-leninowską, bo ich autorzy mają 

szczęście mieszkać w kraju socjalistycznym 20 . 

We współczesnym świecie granice kierunków i orientacji naukowych 

nie pokrywają się z granicami państwowymi. Linia graniczna 

między NRD a RFN z całą pewnością wyraźniej i skuteczniej rozdziela 

świat socjalistyczny od świata kapitalistycznego niż naukę 

w krajach socjalistycznych od nauki w krajach kapitalistycznych. 

Pomimo to jednak jeszcze na początku lat siedemdziesiątych można 

się było pokusić o modelowe przeciwstawienie dominujących (ale nie 

wyłącznych!) cech nauki o komunikowaniu masowym uprawianej 

na wschód i na zachód od Łaby 21 . 

I Na teorię i praktykę badawczą prasoznawstwa na wschód od Ła- 

I by istotny wpływ wywarły doświadczenia szybko uprzemysławiających 

się krajów z planową gospodarką opartą na uspołecznionych 

środkach produkcji, socjalistyczna ideologia sprawiedliwości społecznej 

i jej doktryna prasowa traktująca media jako narzędzia 

uświadomienia i wychowania mas oraz w sferze metodologicznej — 

materializm dialektyczny i historyczny; w badaniach dominowały 

2 0 

Zbyt dosłownie — żeby nie powiedzieć: wulgarnie — interpretuje się niekiedy 

słowa Marksa: „Myśli klasy panującej są w każdej epoce myślami panującymi, 

tzn. że ta klasa, która jest w społeczeństwie panującą siłą m a- 

t e r i a 1 n ą, stanowi zarazem jego panującą siłę duchową. Klasa mająca 

w swym rozporządzeniu środki produkcji materialnej dysponuje też przez to 

środkami produkcji duchowej, tak iż na ogół klasie tej podlegają dzięki temu 

również i myśli tych, którym do duchowej produkcji brak środków". 

K. Marks, F. Engels: Dzieła. T. 3, Warszawa 1961, s. 50—51. Warto pamiętać 

o obecności w drugim zdaniu wyrażenia „na ogół". 

2 1 

Tylko w kategoriach cech dominujących można się zgodzić z następującym 

sądem T. S z e с s к ö: „Burżuazyjną praktyka (...), a także teoria komunikowania 

masowego zakładają istotny wpływ poszczególnych środków — danej 

gazety, programu radiowego lub telewizyjnego — na odbiorcę poddanego mnogości 

programów i wyciągają z tego wnioski dotyczące efektywności komunikowania 

masowego. Nasz sposób rozumowania jest odmienny. Mówiąc o związkach 

komunikowania masowego i świadomości społecznej, nie możemy widzieć 

poszczególnych artykułów i: programów (...). Musimy zbadać, jaki jest 

wpływ całego systemu na świadomość społeczną, jak głęboko zakorzeniły się 

w świadomości nasze cele, modele, normy i wartości społeczne wyrażane 

przez system explicite i implicite. T. S z e с s к ö: Rola komunikowania masowego 

w rozwoju świadomości społecznej, Przekazy i Opinie 1978 nr 3 s. 10.

studia historyczne, genologiczne, egzegeza tekstów, rozważania terminologiczne 

przy ubóstwie badań empirycznych i laboratoryjnych. 

Teoria i praktyka badawcza nauki o komunikowaniu masowym 

uprawianej na Zachodzie rozwijała się pod wpływem doświadczeń 

krajów najbardziej rozwiniętych technologicznie i gospodarczo 

0 ekonomice wolnorynkowej (co pociąga za sobą komercyjność 

1 konkurencyjność mediów), ideologicznego dziedzictwa liberalizmu 

a także scjentystycznej metodologii, głównie proweniencji neopozytywistycznej; 

większość badań „zachodnich" nie uwzględniała czynnika 

klasowego, koncentrowała się na konstruowaniu abstrakcyj.- 

nych modeli lub doskonaleniu technik badawczych, na opisach raczej 

stanów niż procesów, traktując przy tym komunikowanie masowe 

jako zjawisko wyizolowane z kontekstu społeczno-politycznego 

22 . 

Dziś, choć wpływ doświadczeń ustrojowych i ideologii nie zmniejszył 

się, wymienionych cech praktyki badawczej tak na Wschodzie, 

jak i na Zachodzie nie sposób już uznać za dominujące. W latach 

siedemdziesiątych rozwinęły się w krajach socjalistycznych systematyczne 

badania empiryczne nad nadawcą (ściślej: dziennikarzem), 

zawartością prasy i jej odbiorem, podjęto problem modeli 

procesu komunikowania masowego, a i samo pojęcie komunikowania 

masowego zyskało pełnię praw obywatelskich także w tych krajach, 

w których jeszcze w latach sześćdziesiątych odnoszono się do niego 

z rezerwą jako do wytworu nauki burżuazyjnej. W tym samym 

czasie w krajach kapitalistycznych nowe pokolenie badaczy poddało 

zasadniczej rewizji dotychczasową pozytywistyczną metodologię, 

zwracając uwagę na nie doceniane poprzednio uwarunkowania społeczne 

(w tym także klasowe) i politycznoekonomiczne. 

Myliłby się jednak ten, kto by wyciągnął z tego wniosek, że w latach 

siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych dokonał 

się w nauce o komunikowaniu masowym proces swoistej konwergencji. 

Jeżeli bowiem nawet można mówić o pewnym zbliżeniu pod 

względem doboru przedmiotu zainteresowań i technik badawczych, 

świadomość różnicy ideologicznej i politycznej bynajmniej nie 

osłabła. 

Tak się przedstawia zasadnicza dychotomia nauki o komunikowaniu 

masowym widzianej z perspektywy krajów socjalistycznych. Po 

drugiej stronie Łaby mają prasoznawcy swoją modną dychotomię, 

która przecina całą działalność badawczą na część „administracyjną" 

i „krytyczną". Tradycja tego podziału sięga lat czterdziestych, a za 

jej twórców uchodzą Theodor Adorno i Paul Lazarsfeld. Obaj, znalazłszy 

się w USA, dokąd wyemigrowali po opanowaniu Niemiec 

przez nazistów, byli zaszokowani różnicą między akademicką nauką 

europejską a amerykańskim systemem finansowania badań przez 

różne instytucie. Niezależnie od siebie w dwóch różnych artykułach 

Niemal wszystkie te zarzuty wobec zachodnich badań nad komunikowaniem 

2 2 

masowym podnoszone bywały także przez „zachodnich" badaczy. Por. 

np. A. Silbermann: Schwächen und Marotten der Massenmedienforschung. 

Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie 1972 nr 1 

s. 118—141.

dali wyraz swoim wrażeniom, nie ukrywając sympatii dla bardziej 

niezależnych i dlatego „krytycznych" badań europejskich przeciwstawianych 

badaniom amerykańskim, zorientowanym na zaspokojenie 

oczekiwań sponsora, a więc „administracyjnym". Do dziś te artykuły 

23 należą do najczęściej cytowanych publikacji w pracach 

poświęconych stanowi lub perspektywom nauki o komunikowaniu. 

Zdaniem J. G. Blumlera 24 

także i obecnie w Europie dominuje 

nurt krytyczny, a w USA — administracyjny. Częściej się bowiem 

na naszym kontynencie niż za Atlantykiem podejmuje problemy 

makroskopijne i systemowe, demaskuje rzekomą autonomię i pozorne 

różnice między kanałami oraz uwzględnia czynniki ideologiczne; 

w Stanach Zjednoczonych natomiast częściej niż w Europie 

zainteresowanie badaczy koncentruje się na zaspokajaniu odbiorców 

lub nadawców, na kampaniach wyborczych, na poszczególnych 

programach telewizyjnych, wysuwając na pierwszy plan potrzeby 

jednostki oderwanej od społeczeństwa, a nie całego społeczeństwa. 

Blumler utrzymuje swój komentarz jeszcze w duchu oryginalnej 

myśli Lazarsfelda, dla innych badaczy stanowi ona tylko punkt wyjścia 

do bardziej radykalnych wniosków: 

Poszczególne typy badań nad komunikowaniem można zaliczyć 

do krytycznych lub administracyjnych na podstawie następujących 

cech: (a) typ wybranego problemu, (b) użyte metody badawcze, 

(c) perspektywa ideologiczna (...). Problemy nadające sią 

do badań „administracyjnych" to: co zrobić, by działania jakiejś 

instytucji były bardziej skuteczne, np. jak najlepiej reklamować 

jakąś markę pasty do zębów, jak najrentowniej skomputeryzować 

wielkie przedsiębiorstwo itd. Przez problemy nadające się do badań 

„krytycznych" rozumiemy: jak przekształcić lub stworzyć 

instytucję, by zaspokoiła zbiorowe potrzeby społecznej zbiorowości. 

(...) „Administracyjnymi" nazywamy narzędzia oparte na neopozytywistycznej, 

behawiorystycznej teorii a służące przewidywaniu 

efektów oddziaływania na jednostkę. „Krytycznymi" nazywamy 

narzędzia historycznej, materialistycznej analizy procesu 

ścierania się sprzeczności, w rzeczywistym świecie. Ideologią „administracyjną" 

nazywamy sprzęgnięcie „administracyjnych" problemów 

i narzędzi z interpretacją wyników, która wspiera, a co 

najmniej nie zakłóca poważniej status quo. Ideologią „krytyczną" 

nazywamy sprzęgnięcie „krytycznych" problemów badawczych 

i narzędzi z interpretacją, która pociąga za sobą radykalne zmiany 

w ustalonym ładzie. 25 

Jak z tego wynika, opozycja krytyczności i administracyjności 

w ujęciu Lazarsfelda i Blumlera w znacznym stopniu odpowiada 

naszemu podziałowi badań na podstawowe i rozwojowo-stosowane, 

w ujęciu D. Smythe'a natomiast pokrywa się z opozycjami racjonalizm 

: empiryzm, kwalitatywność : kwantytatywność, postępowość : 

Są to: T. W. Adorno: Scientific Experiences of an European Scholar 

2 3 

in America, (przedruk w:) D. Fleming and В. В a il y n (red.): The Intelectual 

Migration: Europe and America 1930—1960, Cambridge Mass 1969; 

P. Lazarsfeld: Remarks on Administrative and Critical Communications 

Research, Studies in Philosophy and Social Sciences 1941 nr 1. 

J. G. Blum 1er: Purposes of Mass Communications Research: A Transatlantic 

2 4 

Perspective. Journalism Quarterly 1978 nr 2 s. 

219—230. 

D. W. Smythe, T. Van Dinh: On Critical and Administrative Research: 

2 5 

A New Critical Analysis. Journal of Communication 1983 nr 3 s. 

118.

konserwatyzm. Współcześnie zarówno w USA, jak i w Europie dominuje 

takie szerokie rozumienie krytyczności i administracyjności. 

„W opinii większości badaczy administracyjnych — piszą w cytowanym 

już artykule Melody i Mansell — istniejąca struktura 

władzy nie może czynić źle; w opinii większości badaczy krytycznych 

nie może ona czynić dobrze", bo „istniejące instytucje nie będą 

świadomie finansować badań problemowych, które by podważały 

ich władzę (...) ani dyktatorzy nie są zainteresowani w popieraniu 

badań nad demokracją w sferze swoich wpływów" 26 . 

Określenia „krytyczny" i „administracyjny" nie są wolne od konotacji 

wartościującej i emotywnej; tak w języku angielskim, jak 

i w polskim przymiotnik „krytyczny" jest lepszy, mądrzejszy, ambitniejszy 

niż „administracyjny", który ma — właśnie w związkach 

z wyrazami: nauka i badania — wyraźnie deprecjonujący charakter 

27 . Nic więc dziwnego, że oba te określenia występują głównie 

w tekstach przedstawicieli nurtu krytycznego. 

A co mają do powiedzenia ludzie, którzy może nawet nie są najbardziej 

typowymi przedstawicielami nauki administracyjnej, ale 

się opowiadają za empiryzmem i metodami ilościowymi Zapewne 

zgadzają się z I. de Sola Poolem, który pisze: 

Istnieje (...) wielka i monotonna literatura, która wzywa do 

odrzucenia empirycznych badań behawioralnych. Potępia ilościowość 

i kontrolowaną obserwację jako jałowe, naiwne, banalne, 

a nawet reakcyjne i niemoralne. Nie chcę wchodzić w rozważania 

o moralności uzyskiwania wiedzy. Ważne jest to, że jeśli poznanie 

świata jest czymś pożądanym, to nie można go osiągnąć 

bez starannej obserwacji i odpowiednio zaplanowanej kontroli. 

I rzeczywiście, ludzie, którzy wypisują tyrady o „starych paradygmatach" 

lub o „pozytywizmie", nie robią sami nic innego 

i prowadzą dość interesujące studia (...). Ale o mnóstwie metodologicznych 

i ideologicznych esejów o nowym podejściu do badań 

nad mediami nie sposób mówić, że wnoszą twórczy ferment. Jest 

bowiem prosta recepta na pisanie takich esejów: unikaj mierzenia 

,dodaj moralnego zaangażowania i dorzuć nieco z następujących 

słów: system społeczny, kapitalizm, zależność, pozytywizm, 

idealizm, ideologia, autonomia, paradygmat, komercjalizm, świadomość, 

emancypacja, kooptacja, krytyczny, instrumentalny, 

technokratyczny, prawowitość, prakseologia, represywny, dialog, 

hegemonia, sprzeczność, problemowy. (...) To, co przywykliśmy nazywać 

konserwatywną krytyką empiryzmu, teraz się nazywa radykalną 

krytyką empiryzmu 28 . 

Gdyby Smythe lub ktokolwiek z badaczy krytycznych zechciał 

odpowiedzieć Poolowi w tej samej konwencji, nie miałby trudnego 

zadania. Mógłby napisać: — Recepta na administracyjne badanie 

jest prosta: znajdź sobie bogatego sponsora, zapytaj go, jaki wynik 

sprawiłby mu największą przyjemność, uznaj ten wynik za hipo- 

2 6 

W. H. Melody, R. E. Mansell, op. cit., s. 110—11. 

Podobnie ma się rzecz z analogiczną parą określeń „nauka emancypacyjna" 

2 7 

i „nauka represywna" zaproponowaną przez C. J. Hemelinka; por. jego 

Some Assumptions Underlying the Demand for More Research, (w:) New 

Structures of International Communication: The Role of Research, Leicester 

1982, s. 76—100. 

I. de Sola Pool: What Ferment A Challenge for Empirical Research. 

2 8 

Journal of Communication 1983 nr 3 s. 260.

tezę i tak dobierz próbę respondentów lub przekazów, by ją potwierdzała, 

a pisząc raport dorzuć sporo takich słów, jak funkcja, 

bodziec, egzogeniczny, efekt, czynnik, wymiar, konwersja, korelacja, 

poziom ufności, zmienna, interakcja, źródło, recypient, itp. itd. 

Z drugiej strony jednak nie sposób odmówić Poolowi racji, gdy 

broni klasycznych — a nie tylko neopozytywistycznych — kwantytatywnych 

technik badawczych i w ogóle poznania empirycznego. 

Rację ma także, kiedy pisze, że nawet najradykalniejsi krytycy badań 

administracyjnych nie ograniczają się w swoich studiach nad 

rolą ponadnarodowych korporacji i imperializmem kulturowym, do 

płomiennej retoryki, ale się odwołują do rzetelnych analiz ilościowych, 

których by się nie powstydził żaden ,,administratywista". 

I trudno się temu dziwić. Jeżeliby krytyczna nauka o komunikowaniu 

miała zrezygnować ze sprawdzonych i doskonalonych technik 

badawczych, stałaby się krytyczną publicystyką. Innej drogi nie ma. 

Problem bowiem polega nie na tym, czy liczyć, czy nie liczyć, ale 

na tym, co badać i co liczyć. 

Jak z perspektywy omawianej dychotomii widzi się — jeżeli się 

je w ogóle dostrzega — badania nad komunikowaniem masowym 

prowadzone w krajach socjalistycznych Niby ze względu na antyimperialistyczne 

nastawienie, radykalną frazeologię i stosunkowo 

skromne zaplecze empiryczne (w sensie kwantytatywnych technik 

badawczych) mogłyby być uznane za krytyczne. Zwykle jednak zalicza 

się je do administracyjnych, bo większość ich służy usprawnieniu 

funkcjonowania oficjalnych mediów a przez to utrwaleniu 

istniejącego status quo. 

Taką ocenę uznałbym za krzywdzącą nie tylko polskie prasoznawstwo, 

gdybym dychotomię krytyczny : administracyjny traktował 

całkiem poważnie. Jak słusznie bowiem zauważył Tamâs 

Szecskö, 

w dyscyplinach z marksistowskim zapleczem teoretycznym ta 

opozycja nie ma żadnego sensu. Dane faktograficzne, które by 

mogły się wydawać przykładami tępego empiryzmu w innej erze, 

odegrały na Węgrzech w latach sześćdziesiątych przez samo pojawienie 

się rolę „krytyczną". Kiedy nikt nie wie, kto słucha radia 

i kto odbiera telewizję (...), to nawet najbardziej suche dane 

o rzeczywistej wielkości i składzie audytorium są „krytyczne" 

wobec chciejstwa (wishful thinking) nadawców, koncepcji polityki 

informacyjnej oraz pomysłów dedukowanych z tez ideologicznych. 

Ten rodzaj badań można by także nazwać „administracyjnym", 

skoro zakłada ścisłą współpracę między nadawcą, działaczem 

politycznym i badaczem. 29 

Typologie orientacji badawczych 

Korzystając z omówionych dychotomii, można wyróżnić we 

współczesnej nauce o komunikowaniu masowym trzy główne orientacje: 

marksistowską (w sensie, jaki temu określeniu nadaje się 

T. Szecskö: Communication Research and Policy in Hungary: Partners 

2 9 

in Planning. Journal of Communication 1983 nr 3 s. 97—8.

w krajach socjalistycznych, tzn. marksistowsko-leninowską), empiryczno-funkcjonalną 

(tym złożonym przymiotnikiem zastępuję pejoratywne 

określenie „administracyjna") i krytyczną. Obu ostatnim 

orientacjom łącznie odpowiada szersze pojęcie „nauki burżuazyjnej". 

Orientację empiryczno-funkcjonalną charakteryzuje 

linearny model Lasswellowski, według którego ktoś komunikuje coś 

komuś jakimś kanałem z jakimś skutkiem. Model ten można uzupełniać 

dodatkowymi elementami, można w nim poszczególne elementy 

wymieniać, można go nawet odwracać (tzn. nadać mu postać 

„kto, z jakim skutkiem i jakim kanałem co odbiera od kogo") •— 

nie straci on swej linearności oraz nastawienia na poznanie skuteczności, 

a zwłaszcza wpływających na nią czynników (zmiennych). 

Tak wymodelowana rzeczywistość narzuca określone procedury 

i techniki badawcze: wymaga przejrzystego wyodrębnienia badanego 

przedmiotu, odpowiadającego mu materiału badawczego oraz 

możliwie precyzyjnych narzędzi pozwalających izolować różne 

zmienne i wyrażać wyniki w formie liczbowej. 

Nie podzielam zarzutów „krytycznych" badaczy, by orientacja 

funkcjonalno-empiryczna z samej swej natury służyła władzy, instytucjom 

nadawców, utrwalała status quo, by krótko mówiąc — 

była nieuniknienie reakcyjna. Przyznać jednak trzeba, że taką funkcję 

większość badań funkcjonalno-empirycznych do dziś pełni. Wynika 

to wszakże nie z ich istoty, ale z tego, że na ich rzetelne prowadzenie 

trzeba sporych nakładów finansowych, które łatwiej pokryć 

wielkim instytucjom nadawczym (np. koncernom wydawniczym) 

niż małym (np. mediom alternatywnym). 

Orientację empiryczno-funkcjonalną reprezentowali P. Lazarsfeid, 

K. Lewin, H. Lasswell, С. Hovland, В. Berelson, W. Schramm, 

a dziś do najznakomitszych jej przedstawicieli należą: I. de Sola 

Pool, G. Gerbner, P. Tannenbaum, E. Noelle-Neumann, H. Himmelweit, 

M. Livolsi i wielu ich uczniów głównie w USA, Kanadzie 

i RFN. 

Orientacja krytyczna wspiera się na założeniu, że masowe 

media są w zasadzie instrumentem w rękach władzy, która dzięki 

nim panuje nad ludzką wiedzą o rzeczywistości. Ujawnić ten stan, 

wykazać zależność mediów od władzy, a zwłaszcza związki między 

strukturą mediów a strukturą polityczno-ekonomiczną — to główne 

zadania badaczy komunikowania masowego. Ich spełnianie sprzyja 

realizacji ideału, jakim jest „komunikowanie wolne od władzy" 

(herrschaftsfreie Kommunikation, power-free communication). Ponieważ 

zaś całość mediów służy interesom władzy, zabieganie o reprezentatywność, 

precyzję pomiarów i cała troska o empiryczne instrumentarium 

nie ma sensu. Można się zająć filmami Disneya, jak 

to uczynili Dorfman i Mattelart, albo miesięcznikiem National Geographie, 

jak to zrobił Schiller, albo zawartością jakichkolwiek kanałów, 

aby wykazać, w jakim kierunku urabiają one świadomość społeczną. 

Badacze krytyczni zresztą stosunkowo rzadko analizują poszczególne 

przekazy, bardziej interesuje ich rola mediów w szerokim 

kontekście stuktury społecznej, a nade wszystko: kto sprawuje

władzę nad systemem komunikowania i to zarówno w skali poszczególnych 

krajów, jak i w skali międzynarodowej. 

Czołowymi przedstawicielami orientacji krytycznej są oprócz cytowanego 

A. Mattelarta i H. Schillera: D. Smythe, J. Habermas, 

H. M. Enzensberger, К. Nordenstreng, С. Hamelink, J. Tunstall, 

J. Halloran, P. Walton. Najsilniejsze środowiska tej orientacji znajdują 

się w RFN, Wielkiej Brytanii i krajach skandynawskich. 

Spory między orientacją empiryczno-funkcjonalną a krytyczną 

pozostawiają да uboczu bardzo wpływowy i modny na przełomie 

lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych — zwłaszcza we Francji 

i we Włoszech — sposób podejścia badawczego do mediów, który by 

można nazwać orientacją kulturalno-semiotyczną. Za jej 

twórcę uważany jest Claude Lévi-Strauss jako autor „Umysłu pierwotnego". 

Książka, traktująca o mitach plemion afrykańskich pozornie 

nie miała nic wspólnego z prasoznawstwem. Oddziałała jednak 

niespodziewanie zapładniająco na wielu myślicieli, kierując ich zainteresowania 

w zupełnie innym kierunku niż skuteczność oddziaływania 

mediów lub ich zależność od władzy. Wpływ Lévi-Straussa 

przejawił się w sferze metodologii i teorii; jego innowacją metodologiczną 

było zastosowanie badawczej procedury językonawstwa 

strukturalnego do analizy treści przekazów, a innowacją teoretyczną 

— koncepcja, że wszystkie przekazy kontynuują w różnych formach 

odwieczne wątki kultury, która z kolei wyznacza ramy ich 

recepcji. Przyjęcie takiej perspektywy spowodowało włączenie badań 

nad komunikowaniem masowym w obręb badania struktur znakowych 

i wytworów semiotycznego rozumienia rzeczywistości, 

a więc w obręb nauki o kulturze, literaturze i sztuce. 

W Polsce nie mniej znani niż Lévi-Strauss są inni przedstawiciele 

orientacji kulturalno-semiotycznej, a mianowicie niedawno zmarły 

R. Barthes z jego „Mitem i znakiem", E. Morin („Duch czasu"), 

R. Caillois („Żywioł i ład"), U. Eco („Pejzaż semiotyczny"); bliscy 

im są również J. Ellul i M. Eliade. 

Włączenie szkoły Lévi-Straussa i Barthesa do nauki o komunikowaniu 

masowym może budzić wątpliwości zwłaszcza w kręgach prasoznawców-empiryków. 

Z myślą o nich tak bym przedstawił relacje 

między orientacją empiryczno-funkcjonalną, krytyczną i kulturowo- 

-semiotyczną: zwolennicy pierwszej pieczołowicie analizując zawartość 

mediów i badając ich publiczność, usiłują określić ich funkcję; 

zwolennicy drugiej, pogardliwie się odnosząc do grzebania w izolowanych 

fragmentach powierzchni rzeczywistości, szukają jej mechanizmów 

w strukturze władzy; zwolennicy trzeciej ujmują media 

wraz ze stojącą za nimi strukturą władzy w najszersze ramy kultury, 

od której nie ma ucieczki. O nich zaś —> by zamknąć krąg — myślą 

funkcjonaliści: „Żadne z tych studiów, choć są interesujące, gdy 

je zastosować do mediów, nie może być uważane za naukowe" so . 

Charakterystykę orientacji marksistowskiej pomijam w tym artykule, 

by nie powtarzać tego, co zawierały teksty opublikowane 

F. Balle, I. Cappe de Bâillon: Mass Media Research in France: 

8 0 

An Emerging Discipline. Journal oj Communication 1983 nr 3 (s. 150.

wcześniej w Zeszytach Prasoznawczych i gdzie indziej "\ Na użytek 

wszakże tych rozważań chciałbym przypomnieć dość zresztą znaną 

dyrektywę Lenina zapisaną przez niego „w Zeszytach filozoficznych": 

,,Nie należy przechodzić obojętnie wobec żadnych prób dojścia 

do prawdy i zrozumienia świata, ponieważ w każdej z nich 

można znaleźć żywy kwiat z drzewa ludzkiego poznania". 

Zgodnie z tą myślą tak w Polsce, jak i w innych krajach socjalistycznych 

spotykamy w literaturze poświęconej komunikacji społecznej 

w ogóle, a komunikowaniu masowemu w szczególności mniej 

lub bardziej wyraźne powinowactwa: a to z orientacją empiryczno- 

-funkcjonalną, a to z orientacją krytyczną, a to z kulturalno-semiotyczną. 

Aby się o tym przekonać, wystarczy zazwyczaj przejrzeć 

dzieła przywoływane w przepisach i bibliografiach. W książce lub 

artykule, których autor sięga do Lasswella, Hovlanda, Berelsona 

czy Gerbnera.j najprawdopodobniej nie znajdziemy w przypisach 

dzieł Morina, Barthesa czy Eca ani Schillera, Tunstalla czy Hemelinika. 

I odwrotnie. Przykłady tej prawidłowości można prześledzić 

choćby w Zeszytach Prasoznawczych oraz w Przekazach i Opiniach. 

Przedstawiona tu typologia wyróżniająca cztery główne orientacje 

w badaniach nad komunikowaniem masowym w dwóch punktach 

jest zbieżna z typologią zaproponowaną przez H. Mowlanę na 

IX kongresie AIERI w Warszawie w r. 1978 32 . Mowlana dostrzega 

we współczesnej nauce o komunikowaniu masowym trzy szkoły: 

1. „potrójnego M", 2. „determinizmu technologicznego" i 3. ekonomii 

politycznej; sam buduje z ich elementów wzbogaconych elementami 

nauki o kulturach etnicznych nową teorię, którą nazywa „teorią 

zintegrowaną". 

Owo „potrójne M" w nazwie pierwszej szkoły oznacza masowe 

społeczeństwo, masowe media i masową kulturę; odpowiada ona 

z grubsza orientacji empiryczno-funkcjonalnej. 

Szkołę determinizmu technologicznego reprezentują przede 

wszystkim H. Innis i wcześniejszy M. McLuhan 3 3 z ich słynnymi 

paradoksalnymi sentencjami: „Ważne jest na czym, a nie co zostało 

napisane" i „Środek przekazywania jest właściwym przekazem". 

Kamieniem węgielnym tej szkoły jest teza, że charakter kultury 

zależy od dominującej technologii przekazywania informacji. Stąd 

wynika wniosek, że współczesną kulturę w większym stopniu określają 

elektroniczne kanały komunikacyjne niż płynące nimi treści 34 . 

Por. zwłaszcza W. Pisarek: Marksistowsko-leninowska teoria i metodologia 

8 1 

badań prasoznawczych. Zasady i dyrektywy. Zeszyty Prasoznawcze 

1976 nr 4, s. 13—24 oraz inne teksty w tomie (wydawnictwo wielojęzyczne): 

Marksistsko-leninskaja tieoria i mietodołogija issledowanij w obłasti sriedstw 

massowoj informacyi i propagandy, Kraków 1978. 

H. Mowlana: O zintegrowaną teorię środków komunikowania masowego 

3 2 

i kultury, Zeszyty Prasoznawcze 1979 nr 4 s. 5—16. 

8 3 

Por. zwłaszcza jego Understanding Media: The Extensions of Man, New 

York 1964. 

Ta koncepcja McLuhana została źle przyjęta przez większość badaczy komunikowania 

3 4 

masowego. Por. np. „Bardzo znaczne zróżnicowanie sposobów 

korzystania ze środków masowego komunikowania stanowi kategoryczne zaprzeczenie 

paradoksalnej tezy o tożsamości przekazu i środka. Radio i tele-

Do szkoły ekonomii politycznej zalicza Mowlana zarówno orientację 

krytyczną, jak i marksistowską, bądź nie dostrzegając między 

nimi różnicy, bądź po prostu nie znając odpowiedniej literatury. Jak 

clla poprzedniej szkoły konstytuującym ją wyznacznikiem była akceptacja 

dla tezy o ważności technologii komunikowania, tak dla 

tej szkoły takim wyznacznikiem jest akceptacja tezy, że o charakterze 

komunikacji decydują stosunki polityczno-ekonomiczne. Można 

by więc nazwać ją analogicznie do poprzedniej szkołą determinizmu 

politycznoekonomicznego. 

Wprowadzone przez Mowlanę pojęcie determinizmu przypomina 

trójdzielny podział, o którym pisał K. Dmitruk: Twórcy modeli systemów 

komunikowania albo zajmują się głównie nadawcą, przypisując 

mu największe znaczenie, albo główną rolę przyznają środkom 

przekazu, albo przyznają dominację odbiorcom. Reprezentują 

oni kolejno redukcjonizm albo po prostu idealizm personalistyczny, 

technologiczny i socjologiczny 35 

Podział ten jednak dotyczy już w równym stopniu orientacji teoretyczno-metodologicznych, 

co samych przedmiotów badania. 

Pola zainteresowania 

badawczego 

Na olbrzymim obszarze komunikacji społecznej wybierają badacze 

swoje działki według tylu różnych kryteriów, że uwzględnienie 

ich przekroczyłoby nie tylko dopuszczalną objętość artykułu, ale zapewne 

i możliwości autora. Dlatego' ograniczę się do wymienienia 

tych, które uważam za najważniejsze. 

Na pierwsze miejsce wysuwam grupę kryteriów odnoszących się 

do typu kontaktu między nadawcą a odbiorcą, jak się mówiło 

dotychczas, czyli między partnerami komunikacji, jak się zaczyna 

mówić i pisać coraz częściej. Te kryteria odróżniają komunikowanie 

się indywidualne od zbiorowego (publicznego), bezpośrednie 

(,,twarzą w twarz") od pośredniego, ograniczone (środowiskowo 

lub instytucjonalnie) od masowego, a w ramach tego ostatniego nieperiodyczne 

(za pośrednictwem plakatów, płyt, ulotek) od periodycznego 

(będącego właściwą działką praso znawstwa). 

Druga grupa kryteriów odnosi się do intencji partnerów komunikacji 

lub funkcji, jakie komunikacja wobec nich spełnia 

lub ma pełnić; na podstawie tych kryteriów wydziela się badania 

propagandy, edukacji, reklamy, rozrywki, innowacji, socjalizacji, 

partycypacji itd. 

Do trzeciej grupy kryteriów można zaliczyć odnoszące się do n a- 

dawcy w procesie komunikowania masowego; pozwalają one wywizja 

stanowią kanały o najbardziej zróżnicowanej zawartości. (...) Przy prawdziwie 

masowym ich zasięgu selekcja dokonywana przez odbiorców w obrębie 

ich programu stanowi wyraz spontanicznego ruchu kulturalnego o szczególnym 

znaczeniu". A. Kłoskowska: Instytucjonalne ramy a spontaniczny 

rozwój kulturalnego uczestnictwa. Studia Filozoficzne 1975 nr 12 s. 51. 

K. Dmitruk: Literatura — komunikacja — publiczność, Pamiętnik Literacki 

8 5 

1978 z. 4 s. 

26.

óżnić badania zarówno nad instytucjami (wydawnictwa, rozgłośnie 

radiowe i telewizyjne, redakcje, ministerstwa informacji i propagandy, 

urzędy rzeczników prasowych, urzędy kontroli), jak i nad 

grupami zawodowymi (dziennikarze, redaktorzy, korespondenci, 

rzecznicy prasowi, cenzorzy). 

Grupę czwartą mogą tworzyć kryteria odnoszące się do potencjalnej 

lub rzeczywistej publiczności medialnej; wydzielają 

one badania nad dostępnością poszczególnych mediów oraz nad dostępem 

do nich, badania aktywności medialnej różnych grup 

(np. mieszkańców jakiegoś obszaru, pracowników jakiejś instytucji) 

i kategorii (kobiet, ludzi starszych, robotników, studentów, mieszkańców 

miast, mniejszości narodowych). 

W grupie piątej mogą się znaleźć kryteria odnoszące się do к o- 

d u, które wydzielą badania nad komunikacją za pomocą słowa, 

obrazu, muzyki, tańca czy gestów, a także badania nad gatunkami 

wypowiedzi. 

Do grupy szóstej zaliczyć możemy kryteria kanału, czyli środka 

przekazywania, które wyróżnią badania nad prasą (lub tylko 

niektórymi jej rodzajami), radiem, telewizją, kinem, płytami, książkami, 

kasetami itd., a także kablem komunikacyjnym, łącznością satelitarną 

itp. 

Siódma grupa kryteriów może się odnosić do terytorialnego z a- 

s i ę g u komunikowania; wydzielą one np. badania nad komunikowaniem 

w skali jednej miejscowości, jednego regionu, jednego kraju, 

kilku krajów lub całego świata (komunikowanie międzynarodowa). 

Grupą ósmą mogą być kryteria odnoszące się do zakresu komunikowania, 

tzn. do jego tematyki; na ich podstawie wyodrębniają 

się badania nad komunikowaniem w sferze polityki, gospodarki, 

kultury, nauki, a także w bardziej szczegółowych (problemowych) 

kategoriach, jak walka o pokój, terroryzm, narkomania; 

wchodzi tu w grę także relacja między obrazem wyłaniającym się 

z komunikowania a rzeczywistością (tzn. kwestia jej deformacji). 

Grupą dziewiątą niechże będą kryteria odnoszące się do cza s o- 

w e g o zasięgu komunikowania, które wydzielają badania historyczne 

dotyczące poszczególnych okresów dziejowych; być może wedle 

kryteriów tej samej grupy wypadałoby wydzielić badania prognostyczne 

jako futurologie komunikacji. 

Grupa dziesiąta wreszcie zawiera kryteria wyodrębniające badania, 

które dla przedstawicieli różnych orientacji teoretycznych są zapewne 

najważniejsze; mam na myśli kryteria odnoszące się do szerokiego 

kontekstu komunikacji społecznej, a więc do jej uwarunkowań 

ekonomicznych (w tym także związanych z poziomem sił 

wytwórczych), kulturalnych, ideologicznych i politycznych (w tym 

także prawnych). 

Lista tych dziesięciu grup kryteriów nie pretenduje do kompletności 

86 . Wyodrębniają one jednak tysiące różnych kierunków, przed- 

Pomijam tu np. oczywiste kryteria światopoglądowe (tzn. rozpatrywanie 

8 8 

przedmiotu ze stanowiska określonego światopoglądu), kryterium dyscyplin

miotów i zagadnień badawczych. Poszczególne kryteria bowiem 

krzyżują się ze sobą, wyznaczając coraz to inne pola. 

Które z nich ściągają dziś na siebie szczególną uwagę badaczy 

Moim zdaniem w skali światowej daje się ostatnio zauważyć zwiększone 

zainteresowanie innymi rodzajami komunikacji społecznej niż 

tylko wyizolowanym z niej komunikowaniem masowym; ponadto 

badania skupiają się raczej na partycypacyjnej roli komunikowania 

niż socjalizacyjnej, raczej na instytucjach nadawców niż na dziennikarzach, 

raczej na „upośledzonych" kategoriach publiczności (kobiety, 

ludzie starzy, biedni, mniejszości narodowe), raczej na współdziałaniach 

różnych kodów niż tylko na izolowanych, raczej na nowych 

mediach (kasety, wideo, mała poligrafia) niż tradycyjnymi, raczej na 

komunikowaniu lokalnym i międzynarodowym niż krajowym, raczej 

na systemach niż na poszczególnych kanałach, raczej na problemach 

(np. przemoc) niż tematykach, raczej na przyszłości niż na przeszłości 

oraz raczej na rolach w szerokim kontekście niż na skuteczności. 

Preferencje zainteresowań badawczych udokumentowanych 

w dotychczasowych publikacjach polskich prasoznawców rysują się 

zapewne nieco inaczej, ale trudno się temu dziwić, bo oprócz trosk, 

które dzielimy z całym światem, mamy też swoje własne. 

Prasoznawstwo jako zinstytucjonalizowana nauka o periodycznym 

komunikowaniu masowym ma w skali światowej ponad 60 lat (za 

datę początkową można przyjąć np. rok 1916, w którym powstał 

Instytut Wiedzy o Prasie w Lipsku, albo- rok 1924, kiedy to się ukazał 

pierwszy numer amerykańskiego Journalism Quarterly), w skali 

polskiej zaś około 30. W rozwoju nauki to bardzo niewiele, więc 

można się pocieszyć, że choć nadzieje, jakie wiązali z prasoznawstwem 

jego twórcy na samym początku, nie zostały dotychczas spełnione, 

nie znaczy, że nie spełnią się w przyszłości. Niestety, rzeczywistość 

nie upoważnia do optymizmu. 

Miało bowiem prasoznawstwo. stać się multidyscyplinarnym tyglem, 

w którym z dorobku wielu nauk zainteresowanych różnymi 

aspektami, elementami, fazami i uwarunkowaniami procesu komunikowania 

masowego powstałaby rzeczywiście pełna, wielowymiarowa 

wiedza o jednym z najważniejszych współczesnych zjawisk społecznych. 

Przejawy tej nadziei odnaleźć można w publikacjach polskich 

prasoznawców — a zwłaszcza Ireny Tetelowskiej — sprzed 

dwudziestu kilku lat. Dziś z żalem przyznaję, że mimo instytucjonalizacji 

badań dawny ideał wydaje się niemal tak samo odległy. 

Nadal obszar komunikowania masowego eksponowany jest głównie 

przez socjologów, psychologów, ekonomistów, prawników, politologów 

czy językoznawców, którzy tylko wyjątkowo wykraczają poza 

ramy macierzystej dyscypliny. Nadal się pogłębia specjalizacja, 

wskutek czego wielu z nas „wie coraz więcej i więcej o coraz mniejszym 

i mniejszym przedmiocie swego zainteresowania". 

naukowych, które wprowadziłyby kontrowersyjne problemy relacji nauki 

o komunikowaniu do innych nauk społecznych oraz kryterium celu prowadzonych 

badań (np. dydaktyka, polityka, reklama itp.).

Zeszyty PSASOZMWCZE 

Kraków 1984 H. XXV, nr 2 (100) 

SYLWESTER 

DZIKI 

TENDENCJE ROZWOJOWE 

POLSKIEGO PRASOZNAWSTWA 

(1965-1981) 

97 ze 100 numerów ZP mgr Sylwester Dziki wypełniał swoimi materiałami 

(ze względu na objętość często wysuwając się na 1. miejsce wśród zeszytowych 

autorów). Tak wygląda nasza „analiza ilościowa". Ta, której dokonuje 

S. Dziki, obejmuje szersze podwórko — bo polskie prasoznawstwo w latach 

objętych jego bibliografią adnotowaną. 

Przedmiot 

opracowania 

Na podstawie — przeprowadzonej w kilku przekrojach — ilośeiościowej 

analizy dotychczas wydanych 17 roczników „Polskiej bibliografii 

adnotowanej wiedzy o środkach masowego komunikowania" 

(PBAWSMK) z lat 1965—1981 (wydanej w 16 tomach; dwa roczniki: 

1977, 1978 ukazały się w jednym tomie) pragnę ukazać najbardziej 

charakterystyczne tendencje występujące w rozwoju polskiego prasoznawstwa 

w ostatnim dwudziestoleciu. Wszelkie ustalenia i uogólnienia 

wynikające z tych rozważań — ogólnie nakreślony obraz charakterystycznych 

tendencji występujących w polskich badaniach nad 

środkami masowego komunikowania — być może nie w pełni zadowolą 

pedantycznego badacza. Ten sam przecież obraz tworzony przez 

niego odznaczać się będzie innymi barwami, a zwłaszcza odcieniami. 

Właśnie odcieniami. 

Nasuwa się pytanie: dlaczego 

Po prostu do konstruowania tego obrazu będzie użyte nieco inne 

tworzywo. Metodolog i teoretyk, podejmując się rozwiązania identycznego 

problemu korzystać będzie z wyników analizy jakościowej, 

które wspierać będą jego wcześniej spekulatywnie skonstruowane 

modele. Zezwala mu to na dokonanie szeregu uproszczeń 

przez selekcję tych dokumentów, które się nie mieszczą w teoretycznie 

stworzonych modelach. Bynajmniej nie chodzi mi o selekcję 

dokonywaną z pobudek subiektywnych (choć i ten aspekt odgrywać

ędzie rolę), lecz o selekcję wynikającą z wartościowań na tle miejsca 

w piśmiennictwie tej dyscypliny. Wiele dokumentów przecież 

traci swą ważność i aktualność wraz z upływem czasu; wiele 

z nich nic nowego i trwałego (wartościowego) nie wnosi do dorobku 

wiedzy prasoznawczej, gdyż ich pierwotny sens publikacyjny sprowadzał 

się tylko do popularyzacji oryginalnych dociekań naukowych 

(np. wcześniejsze publikowanie na łamach czasopism fragmentarycznych 

wyników, które później złożą się na opracowanie w postaci 

książki). 

A poza tym w tych ujęciach teoretyczno-metodologicznych, o których 

tu mowa, opisywanie rzeczywistości w relacjach ilościowych 

nigdy nie będzie celem samym w sobie. Nieistotne będzie stwierdzenie 

typu: ile było, lecz stwierdzenie-" jakie były. Choć wcale 

nie bez znaczenia będzie tu analiza częstotliwości występowania 

pewnych, nawet najbardziej ogólnych cech, tendencji. Tymczasem 

w moich rozważaniach główny akcent położony zostanie na 

określenie nie jakości, lecz ilości. Wynika to głównie z przyjętej 

metody ilościowej analizy wszystkich dokumentów zawartych 

w PBAWSMK, analizy zbyt mocno zdeterminowanej uprzednio 

przyjętymi zasadami i praktyką redagowania wspomnianej tu bibliografii. 

Jednostka 

obliczeniowa 

W każdych badaniach opartych na metodzie analizy ilościowej jedną 

z istotniejszych spraw jest dobór odpowiedniej jednostki obliczeniowej. 

W tym opracowaniu będzie nią „pozycja bibliograficzna" 

i sposób jej zaklasyfikowania. Oznacza to, że nie w każdym wypadku 

„pozycja bibliograficzna" będzie równoznaczna z artykułem, książką, 

szczególnie wydawnictwem zbiorowym. Artykuł mający dwie 

(w sporadycznych przypadkach trzy) cechy klasyfikacyjne ujmowany 

będzie w poniższych zestawieniach dwu-, a nawet (sporadycznie) 

trzykrotnie. Wydawnictwa zbiorowe w bibliografii traktowane są 

tak samo, jak zbiór artykułów w czasopisach, a więc każde indywidualne 

opracowanie autorskie stanowi oddzielną „pozycję bibliograficzną", 

która dodatkowo może być zaklasyfikowana dwukrotnie. 

Przyjęcie takiej miary — jednostki obliczeniowej spowodowało 

pewien ich przyrost (ok. 22%) 1 

w stosunku do fizycznie, materialnie 

istniejących jednostek publikacyjnych (książka, artykuł). Jeśli 

np. z poniższych zestawień wynika, iż w roku 1966 ukazało się 

80 opracowań z zakresu szczegółowych badań nad historią prasy 

polskiej, to w rzeczywistości fizycznie istniejących jednostek publikacyjnych 

będzie mniej o ok. 22%, czyli o ok. 17. Gdy natomiast 

zainteresowany badacz zwróci się o zestawienie opracowań z zakresu 

szczegółowych badań nad historią prasy polskiej opublikowanych 

w r. 1966, to wtedy będzie ono zawierać 80 pozycji bibliograficznych. 

1 

Dla określenia tego wskaźnika zweryfikowałem 4 dowolnie wybrane roczniki 

(1965, 1971, 1974 i 1981); przyrost pozycji wskutek podwójnego zaklasyfikowania 

wahał się w granicach 19—23%.

Pojęcie „sprawcy" i „promotora" 

Po wyjaśnieniu podstawowych zagadnień należy postawić zasadnicze 

dla tego opracowania pytania: ile było — w analizowanym 

okresie — pozycji bibliograficznych, kto był ich sprawcą 

Odpowiedź zawiera tabela 1. Nim przystąpię do interpretacji zawartych 

w niej danych, konieczne wydaje się wyjaśnienie dotyczące 

użytych tu pojęć „instytucja sprawcza" — „promotor", czyli wyjaśnienie, 

kto inspirował publikację, która tu uzewnętrznia się w postaci 

„pozycji bibliograficznej". 

W opracowaniu wyodrębniono następujące kategorie „instytucji 

sprawczej" — „promotora", którym można bez trudu podporządkować 

wszystkie analizowane tu badania: 

1. Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW „Prasa-Książka-Ruch" 

(i jego organ naukowy Zeszyty Prasoznawcze); 

2. Ośrodek Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych 

Komitetu do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja" 

(łącznie z jego wydawnictwami periodycznymi); 

3. Instytuty, komisje PAN; ze zrozumiałych względów oddzielnie 

potraktowana została tu 

4. Pracownia Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX w. 

Instytutu Badań Literackich PAN (łącznie z Rocznikiem Historii 

Czasopiśmiennictwa Polskiego, od r. 1977 pt. Kwartalnik Historii 

Prasy Polskiej); 

5. Wyższe uczelnie; zrezygnowano tu z wyodrębniania Wydziału 

Dziennikarstwa UW prowadzącego w poprzednich latach ożywioną 

działalność publikacyjną w zakresie wydawnictw periodycznych; 

przykładem tej działalności był Biuletyn Prasoznawczy, którego edycja 

została przerwana po wydaniu w latach 1965 i 1966 dwóch ostatnich 

numerów. 

6. Regionalne i specjalistyczne towarzystwa. 

7. Pozostałe (tu włączono wydawnictwa książkowe, prasę publicystyczną, 

w tym także Prasę Polską, biuletyny ZG RSW „Prasa- 

-Książka-Ruch", i wreszcie — sporadycznie — te wydawnictwa naukowe, 

które nie zmieściły się w poprzednich grupach. 

Jaka jest więc rola wymienionych tu instytucji w organizowaniu 

i inspirowaniu publikacji W interesującej nas praktyce dominuje 

taka tendencja, że najczęściej (choć nie zawsze) „inspiratorem" jest 

sam autor, a tzw. „instytucja sprawcza" spełnia wobec niego funkcję 

promotora. Promuje — upowszechnia poprzez publikację jego dorobek. 

Takie właśnie znaczenie („promotor") nadajemy tu „instytucji 

sprawczej". Każda z wyliczonych instytucji bądź grup instytucji 

w każdym przypadku uczestniczy w promocji przez publikację 2 . 

Sam zaś fakt publikacji konkretnej książki bądź artykułu przez tę 

czy inną instytucję był tym czynnikiem, który decydował o określeniu 

tej instytucji jako sprawczej. 

Rzadziej zaś- instytucja ta jest inspiratorem w rozumieniu prawnym. Choć 

2 

można przypuszczać, że w instytucjach wyspecjalizowanych (OBP, OBOPiSP, 

instytuty PAN, a także wyższe uczelnie) procent prac inspirowanych będzie 

względnie wysoki. Chociaż z drugiej strony prace inspirowane (inspiracja jako

Interpretacja 

wyników 

Po tych koniecznych wyjaśnieniach można odpowiedzieć na pytania, 

ile w latach 1965—1981 było w Polsce publikacji prasoznawczych 

i kto był ich promotorem. 

Szczegółową odpowiedź zawiera tabela 1. 

Zwraca uwagę stale postępujący wzrost liczby pozycji z roku na 

rok w granicach — średnio biorąc — ponad 10'%, przy jednoczesnych 

wyraźnych odchyleniach (zarówno in plus, jak i in minus); 

szczególnie wyraźne jest to w r. 1967 (wzrost do 127%), w 1969 

(spadek do 91°/»), w 1973 (spadek do 66%), w 1975 (spadek do 88%), 

w 1980 (wzrost do 126%), w 1981 (spadek do 87,5%). 

Czym więc tłumaczyć te wahania Przede wszystkim nie istnieje 

przecież żadna obiektywna prawidłowość, z mocy której wynikałaby 

systematyczna tendencja do równomiernego i systematycznego wzrostu 

publikacji. Występujący gwałtownie w 1967 r. wzrost publikacji 

(do 127%) wynika głównie z szerszego (niż w poprzednich latach) 

uwzględnienia w PBAWSMK pozycji bibliograficznych o charakterze 

publicystyczno-informacyjnym (grupują się one głównie w kategorii 

„instytucji pozostałych"; liczbowy wzrost pozycji wynosi 50). 

Zupełnie odwrotne względy wyjaśniają znaczny spadek pozycji 

w r. 1973; w grupie „instytucji pozostałych" wynosi 73 pozycje 

(20% w stosunku do całego rocznika). Wynika to ze zmian koncepcji 

redagowania PBAWSMK. Wobec wzrastającej liczby publikacji poświęconych 

środkom masowego komunikowania (średnio o 10% 

w każdym roczniku), zdecydowano w grupie artykułów o charakterze 

publicystycznym, informacyjnym przeprowadzać daleko idącą 

selekcję 8 . 

Nie chcąc jednak utrudniać dostępu do tego rodzaju publikacji,, 

mających przecież duże znaczenie w systemie informacyjnym (stanowią 

one istotne źródło) inspiracji dla badacza jak i praktyka) zdecydowano 

wprowadzić w bibliografii oprócz dotychczasowej części adnotowanej 

— część rejestracyjną, obejmującą właśnie grupę artykułów 

o charakterze publicystycznym, informacyjnym. A zawartość 

tego działu nie była — rzecz jasna — przedmiotem analizy. Stąd 

też, poczynając od r. 1973 w dziale „instytucje pozostałe" znacznie 

pomniejszyła się liczba publikacji. Ich kolejny wzrost w latach 

1980—1981 wiąże się z ożywioną dyskusją na temat społecznego 

funkcjonowania środków masowego komunikowania. 

Spadek liczby pozycji w Ośrodku Badań Prasoznawczych ( — 35),, 

jak również w Ośrodku Badania Opinii Publicznej i Studiów Propojęcie 

prawne dotyczy głównie badań, w mniejszym zaś stopniu wynikających 

z nich publikacji, które na otgół są wynikiem indywidualnej aktywności publikacyjnej 

badacza) nie stanowią o ilościowym bogactwie polskiego prasoznawstwa, 

lecz publikacje z nich wynikające. Marginalnie na ten problem 

zwracał uwagę w swych analizach Zeszytów Prasoznawczych Paweł DubieL 

Zeszyty były przynajmniej dwukrotnie przedmiotem analizy ilościowej. Por. 

słowo wstępne P. Dubiela do bibliografii zawartości Zeszytów Prasoznawczych 

1957—1969 (Kraków 1971) oraz za lata 1957—1979 (Kraków 1981). 

8 

Por. „Od redakcji" w t. IX „Polskiej bibliografii adnotowanej wiedzy o środkach 

masowego komunikowania", s. IX.

Tabela 1: Rozwój ilościowy i miejsce publikacji prasoznawczych 

Instytucja sprawcza — promotor 

Rok 

•I s 

OS Т-> о 

N'5 " "* -и 3 

O N -f л S O D-, £ 

S «.со: ö S 

o G о "* 

cô as >» 

ПЗ -ö Д 

&4 О) й g 2 ^ 

'S as -> £ 

as 'С UD N 

Xi > о й 

T3 Ю 

Ф 

о 

Я) Р N 

as ^ 

W 

Ф 

O Д 

o 

.h a. 

' 2 5 

UH 

as >> 

Й N 

.s Й 

ад > 

Of - 3 

м о о 

С И ф 

у 

Я Д 

ф 

N 

гл -V г. 

N О 

i 4 >> 3 

Д Л! 

1965 41(38) 37 21 28 30 33 67 263 100,0 

1966 42(38) 33 36 36 28 24 92 291 110,6 

1967 

1968 

54(41) 54 20 54 142 370 

62(45) 18 24 40 21 46 196 407 

127,1 

110,0 

1969 

50(35) 28 25 41 25 27 

177 

373 

91,0 

1970 

56(46) 26 24 

33 

32 47 

216 

434 

116,4 

1971 

63(66) 17 

26 

20 

49 59 

251 

485 

111,8 

1972 

88(56) 44 

47 

35 22 99 

206 

541 

111,5 

1973 

53(42) 13 40 22 39 60 

133 

360 

66,4 

1974 

58(50) 

24 

42 23 55 65 124 391 

108,6 

1975 

54(42) 

46 

34 

17 

23 53 

116 

343 

87,7 

1976 

60(53) 54 28 

28 

47 40 

117 

374 

109,0 

1977/78 

1979 

110(94) 92 95 46 98 87 275 803 

53U2) 49 62 31 37 78 123 433 

107,4* 

107,8 

1980 

69(49) 58 

78 

32 35 65 198 535 

125,6 

1981 

48(40) 49 

35 

36 81 61 158 468 

87,5 

Razem 

(w liczbach 

bezwzgl.) 

961(777) 616 635 522 642 904 2591 6871 

Razem 

(w liczbach 

wzgl.) 

14(11,3) 9,0 9,2 7,6 9,3 13,2 37,7 100 

* Przyrost byî obliczany nie w stosuaku do liczby 803, lecz jej połowy.

gramowych (—31) jest bardzo problematyczny; wynika on z ponadprzeciętnej 

aktywności tych instytucji w roku poprzednim: 

w OBP — 88 poz., w OBOPiSP — 44 \ 

Inne charakterystyczne liczby wprowadzające „dysonans" przy 

próbach porównań między dwoma kolejnymi latami (np. 1980—1981) 

wynikać mogą po części z obiektywnej przecież nierytmiczności 

w działalności badawczej i wydawniczej. 

W roku 1969 w porównaniu z rokiem poprzednim nastąpił spadek 

0 34 pozycje, głównie w grupie „instytucja pozostałych" (wynikało to 

stąd iż mniejsze było zainteresowanie środkami masowego komunikowania 

w publicystyce). Mniej było również pozycji w Ośrodku 

Badań Prasoznawczych (—12), głównie w Zeszytach Prasoznawczych 

(—10); tłumaczy się to m. in. wydaniem numeru specjalnego (3) 

poświęconego XXV-leciu PRL, a zawierającego przeszło 30-stronicowy 

blok materiałów okolicznościowych zatytułowany „Świadectwo 

tamtych dni. Na łamach prasy 1944—1946", który we wspomnianej 

bibliografii odnotowany został jako jedna pozycja. 

Mimo tych czy innych „załamań" liczba publikacji wzrasta: od 

263 (w 1965 r.) do 468 (w r. 1981). 

Jedno z uogólnień sformułowanych na gruncie ogólnej teorii dokumentacji 

i informacji naukowej stwierdza, iż zewnętrznym wyrazem 

prawidłowego rozwoju konkretnej dyscypliny naukowej jest 

jej coroczny ilościowy wzrost publikacji przekraczający 7°/o. 

Inne zaś stwierdza, że tylko 1 /з publikacji związanych z konkretną 

dyscypliną naukową ukazuje się na lamach wydawnictw bezpośrednio 

związanych z tą dyscypliną; kolejna 1 /з w wydawnictwach zbliżonych 

(spokrewnionych) do tej dyscypliny, zaś pozostała 1 /з w wydawnictwach 

innych 5 . 

Zestawienie, które tu analizujemy, zdaje się potwierdzać tę prawidłowość. 

Trzy główne instytucje, zajmujące się statutowo badaniami 

nad środkami masowego komunikowania (OBP, OBOPiSP 

oraz Pracownia Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX w 7 .) 

zrealizowały 30,6% pozycji. Trudniej określić wielkość realizacji 

przez dyscypliny spokrewnione — „obwodowe" z prasoznawstwem, 

gdyż występują one we wszystkich pozostałych wydzielonych u nas 

kategoriach; ale z całą pewnością ich znakomita większość jest zgrupowana 

w instytutach i komisjach PAN, wyższych uczelniach 

1 w mniejszym stopniu w regionalnych i specjalistycznych towarzystwach 

— w sumie promują one 31,7% analizowanych pozycji. Z kolei 

V/ kategorii „instytucja pozostałych" wydawnictwa ogólne i inne 

W OBP w tym roku ukazało się zbiorowe wydawnictwo ,,25 lat prasy na 

4 

Ziemiach Zachodnich i Północnych" (7 poz.) oraz zbiór artykułów Ireny Tetelowskiej 

w tomie „Szkice prasoznawcze" (również powiększający bibliografię 

o 7 poz.). Z kolei OBOPiSP wydał „Studia radiowo-telewizyjne" oraz zbiorowe 

wyd. „Z badań nad telewizją". 

Autorzy „Metodyki bibliograficznej" (Warszawa 1963, s. 56) powołując się 

5 

na książkę S. C. Bradford a: „Documentati on", piszą: „Zostało nawet sformułowane 

prawo rozpraszania artykułów w czasopismach, stwierdzające, że 

tylko i/з artykułów obchodzących jakąś dziedzinę znajduje się w czasopismach 

tej dziedziny, i/з czasopismach pokrewnych i obwodowych, pozostała 

w 

i/з w czasopismach ogólnych i innych dziedzin".

zajmują mniej więcej po 50% pozycji; oprócz nich znajdują się) tu 

przecież: czasopismo organizacji dziennikarskiej — Prasa Polska 

i wydawnictwa biuletynowe ZG RSW „Prasa-Książka-Ruch", a więc 

spokrewnione blisko z interesującą nas tu dyscypliną. W sumie kategoria 

„instytucje pozostałe" promuje 37,7% pozycji. 

Ciekawszych informacji o polskich badaniach prasoznawczych 

w latach 1965—1981 dostarczają kolejne zestawienia. Tabela 2 

ukazuje ilościowy rozwój publikacji ze względu na medium jako temat 

publikacji. 

i Najbardziej charakterystycznym rysem jest tutaj dominacja ba- 

\ dań nad prasą — dziennikarstwem drukowanym ß , które zajmuje aż 

\ 78% pozycji. W pewnym sensie (ale tylko w pewnym sensie) dominacja 

ta jest pozorna i jest zdeterminowana uwarunkowaniami natury 

! 

genetycznej. Dziennikarstwo drukowane — w porównaniu 

z dziennikarstwem audiowizualnym — jest zjawiskiem pierwotnym 

(liczącym na gruncie polskim ponad 320 lat) 7 , a więc ono delimituje 

istotny charakter innych form publicznego komunikowania. Stąd też 

przy omawianiu ogólnych aspektów dziennikarstwa w ogóle, najczęściej 

przedmiotem egzemplifikacji jest prasa drukowana. 

Są też i inne względy natury obiektywnej — oczywiste trudności 

z badaniem bardzo ulotnych form komunikowania masowego, jakim 

jest dziennikarstwo audiowizualne. Najłatwiej może ono być badane 

w instytutach wyspecjalizowanych, którym w naszym przypadku 

jest Ośrodek Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych. 

I faktycznie on te badania „monopolizuje" 8 . 

Wreszcie względy natury tradycyjnej — wyrażające się w preferowaniu 

badań historycznych, o czym przekonuje nas kolejna tabela 

3 ilustrująca rozwój ilościowy publikacji ze względu na szczegółową 

problematykę badawczą 9 . 

Dominacja badań historycznych (43%) jest oczywiście w dużym 

stopniu uzależniona od uwarunkowań genetycznych, o których wcześniej 

była mowa. Ale są również inne powody. Chcąc je dokładniej 

wyjaśnić trzeba by przeprowadzić szczegółową analizę jakościową 

polskiego piśmiennictwa historycznoprasowego i jednocześnie wyraźnie 

sprecyzować dokładny zakres znaczeniowy pojęcia „historia 

prasy". W tym miejscu mogę tylko wyrazić przypuszczenie, że 

Ponadprzeciętny wzrost badań nad radiem i tv w 1972 r. jest zjawiskiem 

6 

akcydentalnyrn i został wyjaśniony w przyp. 4. 

Równie odległą tradycję w Polsce posiadają badania nad prasą drukowaną, 

7 

sięgają one XVIII w. (por. S. Dziki: Badania nad prasą w Polsce, 

Encyklopedia wiedzy o prasie, s. 27 li dalsze), stąd też ta tradycja wykształciła 

własną „szkołę", która znalazła licznych kontynuatorów. 

Z tabeli 1 wynika, iż OBOPiSP „promował" 616 pozycji, zaś badań nad radiem 

8 

i telewizją w Polsce w latach 1965—1981 było 768 — 11,2% (zob. ta 

belę 2). 

• W przeprowadzonej tu analizie dla wyznaczenia szczegółowej tematyki badawczej 

wykorzystano system klasyfikacyjny stosowany w PBAWSMK 

(z utrzymaniem podziału w każdej grupie tematycznej na: A. opracowania 

ogólne, o charakterze teoretyczno-metodologicznym, i B. opracowania szczegółowe). 

Schemat ten wynika z przedstawionej przez Irenę Tetelowską koncepcji 

określania przedmiotu nauki o środkach masowego przekazu (por. Zeszyty 

Prasoznawcze 1965 nr 1 s. 3—16).

Tabela 2: Medium jako temat publikacji 

Rok prasa radüo i tv 

media 

łącznie 

inne 

razem 

1965 205 38 20 

- 

263 

1966 210 36 38 7 291 

1967 310 41 15 4 370 

1968 373 26 7 1 407 

1969 315 37 19 2 373 

1970 368 40 22 4 434 

1971 415 31 33 6 485 

1972 433 60 45 3 541 

1973 306 26 23 5 360 

1974 298 38 37 18 391 

1975 251 42 27 23 343 

1976 251 54 51 18 374 

1977/78 563 119 107 14 803 

1979 331 53 35 14 433 

1980 412 58 48 17 535 

1981 332 69 56 11 468 

Razem 

(w liczbach 

bezwzględ.) 5373 768 583 147 6871 

Razem 

(w liczbach 

wzgląd.) 78,27 11,2 8,54 2,1 100 

z punktu widzenia metodologii badań prasoznawczych, ze szczególnym 

uwzględnieniem aspektu historycznoprasowego, przynajmniej 

połowa tych opracowań posiada luźny związek z prasoznawstwem. 

Są to prace będące wynikiem rozważań historyków stosunków 

politycznych, gospodarczych, społecznych, kulturalnych, a także 

literatury, gdzie de facto prasa (reprezentowana przez konkretny 

tytuł bądź grupę tytułów) nie jest przedmiotem opracowania, 

lecz pomocniczym źródłem do zasadniczych rozważań, 

źródłem poznania opinii określonych grup społecznych. 

Już przed laty na łamach Zeszytów Prasoznawczych zwracałem 

uwagę na brak rozważań nad istotą metodologii badań historycznoprasowych 

10 i supremacją badaczy stosunków politycznych, społecznych, 

gospodarczych, kulturalnych i literackich w badaniach prasowych. 

Oto fragment tych wywodów: 

1 0 

Z rezultatów analizy wynika, iż tej problematyce poświęcono niespełna 1°/» 

pozycji.

ROZWÓJ PRASOZNAWSTWA 1965—1981 29 

Tabela 3: Szczegółowa problematyka publikacji w poszczególnych latach 

i aj 03 л, co 05 i i 

ö 2 5 о .Л .ï & S 

13 2 2ю й я 5 S 

s Ф & з £ s w> g» i i l 

• ^ aSP a N Я S аз as 3 

Rok g," s." ..s s. , s s < usl;:.s-:.s i i s l l l s 

I III I s|i|&!l!§| 1111 if i i li s ШI 

OS* .Û аз' .Q 03 -Q аЗ .Q ai £2 Л £! 03 .Q 

1965 7 59 0 11 1 7 0 6 2 39 3 88 2 38 263 

1966 25 49 1 12 0 3 1 11 8 50 7 80 1 43 291 

1967 13 65 3 14 3 3 3 7 5 27 6 155 7 59 370 

1968 11 80 3 41 1 3 1 8 4 28 5 173 4 45 407 

1969 16 92 0 13 2 6 7 11 9 37 4 114 0 62 373 

1970 30 88 2 28 1 2 1 15 9 46 1 165 5 41 434 

1971 25 96 3 14 3 6 0 22 14 43 5 197 1 56 485 

1972 12 121 2 20 3 7 1 14 9 76 2 196 1 1 п 541 

1973 5 82 0 11 0 8 0 14 4 33 0 161 1 41 360 

1974 14 79 0 14 0 9 0 6 14 54 1 159 0 41 391 

1975 10 73 0 11 2 4 0 6 9 71 5 142 0 12 343 

1976 23 73 0 11 0 14 0 14 10 49 2 154 1 23 374 

1977/78 29 175 2 40 1 19 1 10 19 96 6 370 2 33 803 

1979 19 73 3 10 1 7 2 2 7 46 1 240 1 21 433 

1980 18 98 1 30 4 2 2 6 24 61 7 265 0 17 535 

1981 11 101 1 25 5 18 0 4 4 55 12 214 3 15 468 

Razem 

268 1404 21 305 27 118 19 156 151 811 65 2873 29 624 6871 

3,9 20,4 0,3 4,4 0,4 1,8 0,3 2,3 2,2 11,8 1,0 41,8 0,4 9,0 

„rodząca się nowa dyscyplina — historia czasopiśmiennictwa — 

nie wypracowała w dostateczny sposób kryteriów badawczych, wyróżniających 

ją w jednoznaczny sposób od innych pobliskich nauk 

(historia myśli społecznej, politycznej). Tak się składa, iż prawo do 

prac badawczych nad czasopiśmiennictwem uzurpują sobie wyłącznie 

bądź historycy stosunków politycznych, bądź historycy literatury, 

z tym że większą aktywność w formowaniu podstaw metodologicznych 

wykazują historycy stosunków politycznych. Zrozumiałe 

jest oczywiście, że inne kryteria (zbliżone do swych zainteresowań) 

na czoło wysuwają pierwsi, a inne (jeśli w ogóle wysuwają) poloniści. 

Rozbieżności są raczej dość istotne; z drugiej zaś strony 

brak w naszym piśmiennictwie prac, które byłyby syntezą obu kierunków 

zainteresowań" 

1 1 

S. Dziki: Nad bibliografią Estreicherów. Zeszyty Prasoznawcze 1964 

nr 1/2 s. 127.

Pozostawmy więc na uboczu zagadnienie dominowania badań historycznoprasowych, 

którego przy pomocy badań ilościowych nie 

rozwiążemy. Ich intensyfikacja postępuje szczególnie od roku 1970. 

Marginalnie możemy tylko stwierdzić, iż spośród 2873 pozycji dotyczących 

historii prasy: 

— 846 pozycji odnosi się do prasy sprzed 1918 г., 

— 626 pozycji odnosi się do prasy okresu międzywojennego, 

— 236 pozycji odnosi się do prasy okresu okupacji hitlerowskiej 

(prasa konspiracyjna), 

— 568 pozycji dotyczy okresu po 1945 r. 12 . 

Nasze zainteresowania są skupione wokół współczesnych zagadnień 

środków masowego komunikowania. Jeśli od ogółu 6871 pozycji 

bibliograficznych odejmiemy 2307 pozycji dotyczących historii 

prasy (pomniejszonych o 568 pozycji dot. prasy Polski Ludowej), to 

okaże się, iż zagadnieniom współczesnym poświęcone są 4564 pozycje, 

czyli historia prasy Polski Ludowej zajmuje ok. 12%. Relacja 

historia prasy Polski Ludowej — pozostałe kierunki badawcze okazuje 

się względnie poprawna. 

Zestawienie 3, które tu analizujemy, wyraża wszystkie charakterystyczne 

cechy polskich współczesnych badań nad środkami masowego 

komunikownia, które uzewnętrzniają się w zaskakujących 

różnicach między poszczególnymi kategoriami tematycznymi. 

Np. zwraca uwagę bogato reprezentowana kategoria ,,teoria i praktyka 

środków masowego komunikowania" zajmująca łącznie (opracowania 

ogómoteoretyczne i szczegółowe) 24'°/o. Zważywszy na wewnętrzne 

bogactwo treściowe tej kategorii (oprócz teorii i metodologii 

— organizacja i funkcjonowanie instytucji prasowo-wydawniczych, 

radiowo-telew T izyjnych; analiza zawartości wytworu; układ 

graficzny; typologia; gatunki dziennikarskie) trudno tu mówić o jakimś 

„zwichnięciu" proporcji ilościowych. Ilość ta, uzasadniona 

przez rangę problematyki dowodzi, że jest najistotniejsza dla interesującej 

nas dyscypliny 13 . 

Analiza tabeli zezwala na skonstruowanie następującego zestawienia 

rangowego (wyznaczonego tu wskaźnikami ilościowymi obszarów 

tematycznych) w polskich badaniach nad współczesnymi środkami 

masowego komunikowania (bez uwzględniania historii prasy): 

1. teoria i praktyka środków 3. dokumentacja — 9,5% u , 

masowego komunikowania— 4 

D rawo 4 7°/o 15 

24 3°/o ' ' 

5 

2. socjologia i psychologia - - ekonomika — 2,6

Nasuwa się tu pytanie: czy powyższa hierarchia rangowa ma wartość 

stałą Żeby to zbadać, zweryfikowałem dane dla dwu okresów 

pięcioletnich — z lat najwcześniejszych (1965—1969) i ostatnich 

(1977—1981). Uzyskałem następujące wyniki: 

1965—1969 1977—1981 

1. teoria i praktyka środków masowego — 24,3 24,5 ( + 0,2) 23,4 (—0,9) 

komunikowania 

2. socjologia i psychologia — 14,0 12,3 (—1,7) 13,9 (—0,1) 

3. dokumentacja — 9,5 15,3 ( + 5,8) 4,1 (—5,4) 

4. prawo — 4,7 5,8 (+1,1) 5,0 ( + 0,3) 

5. ekonomika — 2,6 3,2 ( + 0,7) 1,2 (—1,4) 

6. język — 2,1 1,7 (—0,4) 2,5 ( + 0,4) 

Możemy stwierdzić, iż — poza dokumentacją — wartości rangowe 

są stałe. Ich skrajne różnice zamykają się w granicach —1,7 do 

+0,7. Natomiast publikacje nt. dokumentacji po apogeum w 1972 r. 

(12% ogółu pozycji) utrzymują się jeszcze przez 2 następne lata na 

poziomie 7%, by potem gwałtownie obniżyć swój udział w całości 

ogłoszonej twórczości prasoznawcze]. 

Czym to tłumaczyć Trzeba zwrócić uwagę na bogatą wewnętrzną 

zawartość tematyczną tej kategorii (rn. in.: konferencje, sesje naukowe; 

wykazy czasopism, szkice przeglądowe, opracowania statystyczne; 

bibliografie zawartości; charakterystyka, wykazy badań; 

sylwetki placówek badawczych, wydawnictw prasowych, placówek 

dydaktycznych; dokumentacja dziennikarska), w której dominowało 

wiele pozycji o charakterze sprawozdawczo-informacyjnym 10 . 

Zwrócić natomiast trzeba uwagę na wyraźną dominację badań 

szczegółowych, przy względnie niskim rozwoju badań teoretycznometodologicznych; 

wyraża je następujący stosunek 10 : 1. Na drodze 

badań ilościowych trudno kategorycznie stwierdzać, że proporcja 

ta, jak i zresztą powyższe zestawienie hierarchizujące obszary tematyczne, 

są prawidłowe. Niemniej widoczny jest „niedorozwój" teoretyczno-metodologiczny 

polskich badań prasoznawczych (przynajmniej 

w niektórych obszarach tematycznych); często przecież te badania 

wyrażane są w ułamkach procenta (np. problematyka prawna 

— 0,3%, językowa — 0,4%, ekonomika — 0,3%). A że ten nurt 

badań z kolei mocno determinuje podstawowe badania, przekonuje 

nas o tym sytuacja panująca w piśmiennictwie historycznoprasowym. 

* 

Dotąd dość ogólnikowo mówiliśmy o rzeczywistym statusie, pozycji 

poszczególnych instytucji w badaniach nad środkami masowego 

komunikowania. Mocniejszy akcent został położony na proste relacje 

ilościowe (ile tych pozycji było). Ciekawe wnioski do spraw, 

którymi z kolei pragnę się zająć, dostarcza tabela 4 ukazująca rolę 

instytucji sprawczych — promotorów poszczególnych tematycznych 

kierunków badawczych. Szczególnie istotne tu jest — sporządzone na 

1 6 

Większość z nich przesunięta została po r. 1973 do części rejestracyjnej 

PBAWSMK; por. przypis 3.

S tu 

к* 

Su p 

ста 

N Д. 

S ч 

era w 

о 

о 

CL 

3 

S3 

Ośrodek Badań Prasoznawczych 

(wraz z Zeszytami 

Prasoznawczymi) 

Zeszyty 

Prasoznawcze 

Ośrodek Badania Opinii 

Publicznej i Studiów 

Programowych 

Instytuty, komisje PAN 

Pracownia Historii 

Czasopiśmiennictwa 

Polsk. XIX i XX w. 

Wyższe uczelnie 

Regionalne i specjalistyczne 

towarzystwa 

Pozostałe 

Ol о 

V Ol 

со o> 

со 00 

Razem (N = 6871) 

ixiza H&LsaMTAS

N 4 а. Ekonomika — zagadnienia ogólne 11 7 

(U) (0,9) 

2 

(0,3) 

4 b. Ekonomika — zagadnienia szczegółowe 23 18 3 3 

(2,4) (2,3) (0,5) (0,5) 

2 

(0,3) 

да 

о 

4 19 N 

(ОД) (0,3) g 

Сн 

3 14 ПО 156 £ 

(0,5) (1,5) (4,2) (2,3) % 

О 

N 

n> 5 a. Socjologia i psychologia — zagadnienia ogólne 30 26 33 27 10 10 39 151 

(3,1) (3,3) (5,4) (4,2) (0,4) (1,6) (1,1) (1,5) (2,2) % 

H 

5 b. Socjologia i psychologia — zagadnienia szczegółowe 150 122 277 80 

(15,8) (15,7) (45,0) (12,6) 

_ 

> 

38 36 230 811 

(6,0) (4,0) (8,9) (11,8) 5 

> 

6 a. Historia — zagadnienia ogólne 6 5 

(0,6) (0,6) 

10 29 11 5 4 65 

(1,6) (5,5) (1,7) (0,5) (0,2) (0,9) 

6 b. Historia — zagadnienia szczegółowe 152 140 62 365 423 377 603 891 2873 

(15,8) (18,0) (10,0) (57,4) (81,0) (58,7) (66,7) (34,4) (41,8) 

7 a. Dokumentacja — zagadnienia ogólne 7 6 1 2 5 6 1 7 29 

(0,7) (0,8) (0,2) (0,3) (1,0) (1,0) (0,1) (0,3) (0,4) 

7 b. Dokumentacja — zagadnienia szczegółowe 132 110 38 37 49 49 91 228 624 

(13.7) (14,2) (6,2) (5,8) (9,4) (7,6) (10) (8,8) (9.0) 

Razem 991 777 616 635 522 642 904 2591 6871 

co

podstawie tej tabeli — zestawienie operujące wartościami rangowymi 

obliczonymi z osobna dla poszczególnych instytucji (w skład których 

wchodzą bądź konkretne instytuty — np. OBP, OBOPiSP bądź 

grupy instytutów — np. instytuty i komisje PAN). 

Przyjmujemy, że przedstawione tu zestawienie hierarchizujące, 

opracowane na podstawie analizy wszystkich pozycji bibliograficznych 

(N = 6871), winno pełnić —a przynajmniej taką funkcję chcę 

mu przypisać — rolę pewnego odniesienia, do którego winny się 

zbliżać wartości rangowe poszczególnych instytucji. 

Wzajemne porównania dostarczają szeregu wniosków, które szczegółowo 

charakteryzują obraz polskich współczesnych badań nad 

środkami masowego komunikowania, ich główne trendy rozwojowe. 

Zestawienie 

hierarchizujące: 

A. Ujęcie całościowe — wszystkie 

analizowane pozycje; N =6871 

1. historia 

— 42,8 

2. teoria i praktyka środków 

masowego komunik. 

— 24,3 

3. socjologia i psychologia — 14,0 

4. dokumentacja 

— 9,5 

5. prawo 

— 4,7 

6. ekonomika 

— 2,6 

7. język 

— 2,1 

B. Ośrodek Badań Prasoznawczych 

(wraz z Zeszytami Prasoznawczymi 

— dane w nawiasie); N = 961 

(N = 777) 

2. teoria i praktyka 

środków masowego 

komunikowania — 35,3 (34,3) 

3. socjologia i psychologia 

1. historia 


— 18,9 (19,0) 

— 16,4 (18,6) 

— 14,4 (15,0) 

5. prawo 

7. język 

6. ekonomika 

— 

— 

— 

7,4 ( 6,4) 

4,1 ( 3,5) 

3,5 ( 3,2) 

C. Ośrodek Badania Opinii Publiicznej 

i Studiów Programowych; 

N = 616 

3. socjologia i psychologia 50,3 


masowego komunikowania 

1. historia 

— 30,4 

— 10,6 


7. język 

— 

— 

6,4 

1,7 

D. Instytuty, komisje PAN; N = 635 

1. historia — 59,1 


masowego komunikowania — 12,5 


4. dokumentacja — 6,1 

5. prawo — 1,3 

E. Pracownia Historii Czasopiśmiennictwa 

Polskiego XIX i XX w. 

IBL PAN; N = 522 




masowego komunikowania 1,7 

F. Wyższe uczelnie; N = 642 

1. historia 


3. socjologia i psychologia 


masowego komunikowania 

7. język 

5. prawo 

G. Towarzystwa regionalne i 

listyczne; N = 904 

60,4 

7,7 

7,5 

6,5 

— 3,5 

— 2,6 

specja- 






7. język — 2,1 

5. prawo — 1,8 

6. ekonomika — 1,5 

H. Pozostałe instytucje; N = 2591 

I. historia — 34,5 





5. prawo — 8,0 

6. ekonomika — 4,3 

7. język — 1,1 

Zestawienie rangowe, któremu pragniemy tu przypisać rolę układu 

odniesienia, wręcz „idealnie kopiuje" Ośrodek Badań Prasoznawczych. 

I to w dwojakim rozumieniu. W jego działalności publikacyj-

nej reprezentowane są wszystkie tematyczne kierunki badawcze 

(tego rodzaju układ powtórzą "regionalne i specjalistyczne towarzystwa" 

oraz „instytucje pozostałe"). I co ważniejsze — nie zachodzą 

(pomijam tu kwestię badań history cznopr aso wy ch, której kilka 

uwag poświęciłem poprzednio) między obu tymi układami istotniejsze 

różnice w relacjach ilościowych, i to we wszystkich kierunkach. 

Wyjątkiem jest tylko teoria i praktyka środków masowego komunikowania. 

Rolę tej problematyki w badaniach nad środkami masowego 

komunikowania wyjaśniłem wcześniej. Inne różnice (zawsze 

wyrażające się w wypadku OBP in plus ") nie są tak zaskakujące, 

by nie można mówić o zgodności między obu układami: socjologia 

i psychologia — 4,9%, dokumentacja 4,9%, prawo — 2,7%, język — 

2,0%, ekonomika — 1,1%. 

Inną charakterystyczną cechą specyficznej pozycji OBP we współczesnych 

badaniach jest żywsze niż w pozostałych instytucjach zainteresowanie 

badaniami teoretyczno-metodologicznymi. Są one 

przedmiotem aż w 16,4% (w Zeszytach — 15,8%) pozycji, lecz zainteresowanie 

poszczególnymi kierunkami tematycznymi jest mocno 

zróżnicowane. Dotyczy głównie teorii i praktyki środków masowego 

komunikowania — 9,5% (w Zeszytach — 8,9%), socjologii i psychologii 

— 3,1% (ZP — 3,3%), ekonomiki — 1,1% (ZP — 0,9). Względnie 

wysoki poziom publikacji o charakterze teoretyczno-metodologicznym 

spotykamy w OBOPiSP — 11,8% (dotyczy to głównie: teorii 

i praktyki środków masowego komunikowania — 5,7% i socjologii 

i psychologii — 5,4%). 

Usytuowanie piśmiennictwa historycznoprasowego w tych zestawieniach 

hierarchizujących jest wynikiem jego pozycji w polskich 

badaniach prasoznawczych, uwarunkowanej tradycją polskiej myśli 

prasoznawczej, o czym już — w formie hipotezy — wspominałem 

wcześniej. 

Stwierdzenie to nie dotyczy wszakże Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa 

Polskiego XIX i XX w., która tu się jawi jako instytucja 

z wyraźnie wyprofilowanym programem badań. Równie wyraźnie 

swą odrębność uzewnętrznia OBOPiSP —• jako placówka specjalizująca 

się w badaniach socjologicznych, a także prasoznawczych. 

Dalej zwraca uwagę wysokie umiejscowienie kategorii „teoria 

i praktyka środków masowego komunikowania", i to we wszystkich 

instytucjach (z wyjątkiem wyższych uczelni), choć wyrażana 

ona jest w różnych relacjach ilościowych. Równie wysoka pozycja 

„dokumentacji" dowodzi jej roli usługowej wobec pozostałych kierunków 

badawczych. 

Interesujące jest również ułożenie się szczegółowych kierunków 

badawczych w obrębie „instytucji pozostałych" (jak wiemy z wcześniejszych 

wywodów znajduje się tu większość pozycji bibliograficz-' 

nych o charakterze publicystycznym); jest ono całkowicie zharmonizowane 

z zestawieniem rangowym tworzącym — wg nas — pewien 

Wynika to głównie z minimalnego zainteresowania OBP historią środków 

1 7 

masowego komunikowania. Względnie wysoka ranga tych badań w OBP wynika 

z dużego zainteresowania tą problematyką Zeszytów Prasoznawczych 

(na 158 pozycji — 148 odnosi się do Zeszytów).

układ odniesienia, do którego winny się zbliżać wartości rangowe 

poszczególnych instytucji. Wynika to głównie z tego, że materiały 

publicystyczne są wykorzystywane przez PBAWSMK w dużym wyborze, 

a kryteria selekcji są zdeterminowane zasadami redakcyjnymi 

tego wydawnictwa. 

Zakończenie 

Na wstępie tych rozważań, pełnym zastrzeżeń, pisałem, że wszelkie 

ustalenia i uogólnienia z nich wynikające — ogólnie nakreślony 

obraz charakterystycznych tendencji występujących w polskich 

współczesnych badaniach nad środkami masowego komunikowania 

— być może nie w pełni zadowolą. Podkreślałem, że na skutek 

użycia innych narzędzi badawczych obraz ten odznaczać się będzie 

innymi barwami, a zwłaszcza odcieniami. 

W moim odczuciu te rozważania, choć nie zastępują refleksji metodologa 

i teoretyka, mogą być inspiracją, punktem wyjścia do ich 

pracy. Wskazują one na istnienie pewnych punktów węzłowych do 

dalszych rozważań. Inaczej mówiąc: w moim rozumieniu w pełni 

poznawczy obraz rozwoju i dokonań polskiego prasoznawstwa musi 

powstać dopełniająco w drodze analizy jakościowej, która z kolei 

musi być oparta na wynikach analizy ilościowej. I w tym upatruję 

główny sens swoich rozważań. 

Z RAPTULARZA PRASOZNAWCY: 

Prasa jest karykaturalnym odbiciem rzeczywistości, 

przypomina. 

Aleksander 

ale jej rysy 

Świętochowski


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

MARIAN 

TYROWICZ 

BIAŁE PLAMY 

W BADANIACH 

HISTORYCZNOPRASOWYCH 

J 

ubileusze i różne krągłe daty zarówno w dziejach instytucji jak i ludzi 

to mają do siebie, że natrętnie podszeptują spojrzenia wstecz, częściej 

gloryfikujące niż krytyczne, ale także zachęcające do prognozowania przyszłości. 

Słowem — bilansowanie przeszłości i preliminowanie przyszłości. 

Podpisany kilkakrotnie wciągany był w tę pożyteczną zresztą zabawę, od 

300-lecia Merkuriusza Polskiego poczynając, a na różnych dziesięcioleciach, 

dwudziestoleciach itp. „rocznicach" kończąc. I oto z okazji setnego numeru 

Zeszytów Prasoznawczych przyszło znowuż siąść nad takim porachunkiem. 

A że związki z tym zasłużonym czasopismem są nie tylko, bliskie i ciepłe, 

jako że asystowało się przy jego porodzie i rozwoju — wypada swe spojrzenie 

wstecz, choć z serca krytyczne, poszerzyć na dziedzinę wybiegającą znacznie 

poza ścisły zakres zainteresowań organu, którego Redakcja „czapką 

i papką" zapraszała autora do współpracy. Wiadomo, że dla ogólnego prasoznawstwa 

— historia prasy będzie zawsze ową dziedziną wybiegającą poza 

jego ścisłą swoistość, acz stanowi substrat teoretyczny i poznawczy w zakresie 

faktografii rozwoju. 

Niechaj słowa te służą wyjaśnieniu niniejszych rozważań a równocześnie 

usprawiedliwieniu autora, że powtórzy niektóre swe myśli i postulaty tyczące 

się wzbogacenia badań historycznoprasowych rozwijających się raz żywiołowo, 

kiedy indziej bardziej planowo, ale nieraz i ze skłonnością do zamykania 

pulsującego życiem fenomenu prasy w zbyt schematycznych ramach 

opisu, często statystyki. 

Określenie białe plamy jest określeniem niezupełnie ścisłym. Znane prasoznawcom 

i historykom prasy z czasów, kiedy ołówek cenzorski, zarówno 

w dobie niewoli, jak i później, skreślał fragmenty treści dziennika i powodował 

puste połacie szpalt — tutaj postało Użyte niejako metaforycznie. „Białymi 

plamami" w tych rozstrząsaniach będą i faktycznie rażące luki w histo^ 

riografii polskiego przekazu informacji, jak i dezyderaty badawcze nieraz 

dotyczące bardzo szczegółowych kwestii bądź też braku szerszych wydawnictw 

pomocniczych służących historykowi.

N 

ie da się zaprzeczyć, że badania dziejów narodowego czasopiśmiennictwa 

i masowego przekazu informacji w ostatnim czterdziestoleciu 

rozwijają się coraz szerzej i głębiej i to w rozmaitej 

formie metodologicznej oraz kształcie wydawniczym. Mamy więc 

i periodyki — obok specjalnego (już 21 tomów) Kwartalnika Historii 

Prasy Polskiej — służące zagadnieniom z dziejów prasy, mamy edycje 

źródłowe, jak dwa (krytyczne jedno, fototypiczne drugie), wydania 

Merkuriusza Polskiego i kilka pełnotekstowych edycji czasopism 

XIX-wieeznych bądź krytycznych z nich wyborów, mamy dobrze 

informującą i regularnie ukazującą się „Polską bibliografię adnotowaną 

wiedzy o środkach masowego komunikowania" i kilka retrospektywnych 

bibliografii historii prasy polskiej, nie zawsze zresztą 

bezbłędnych. Wyprzedziliśmy polską „Encyklopedią wiedzy o prasie" 

inne ośrodki prasoznawcze w Europie środkowowschodniej i południowej. 

W zakresie monograficznym rodzą się z każdym rokiem 

historyczne studia poświęcone bądź to dziejom poszczególnych gazet 

i periodyków, bądź — acz rzadziej — wybranym zagadnieniom 

analitycznym spektakularnych zagadnień z dziejów prasy. Niektóre 

regiony, nawet miasta — chlubić się mogą monografiami dziennikarstwa 

na własnym terenie, z tym, że na podobne monografie dociągnięte 

do naszych czasów nie zdobyły się tak wielkie ośrodki prasotwórcze 

jak Kraków czy Poznań, posiadające grubo przestarzałe 

i ciężko dostępne opracowania sprzed lat kilkudziesięciu. Zrozumiałe 

jest, że muszą dotąd grzeszyć nieścisłością próby obliczeń statystycznych 

gazet i czasopism podejmowane od Stanisława Czarkowskiego 

i Stanisława Jarkowskiegó po żyjących dziś badaczy; rozgrzesza 

te niedociągnięcia tyle na ziemiach naszych wojennych huraganów, 

grabieży i dyslokacji większych skarbnic bibliotecznych i archiwów 

od czasów napoleońskich po najazd hitlerowski. Te same warunki 

obiektywne zaciążyły nie tylko nad statystyką i bibliografią organów 

masowego przekazu, ale i wszelkiego rodzaju studiami analitycznymi, 

a tym samym nad obszerną czterotomową historią prasy 

polskiej wydaną w latach 1978—1983. 

Wszystko, co wyżej powiedziano, świadczy niewątpliwie o wypowiedzeniu 

zaciętej walki „białym plamom" w naszej historiografii, 

ale i — jak w każdej walce zadętej — o chaotyczności i żywiołowości 

przyhamowywanych dopiero od niedawna, głównie dzięki warszawskiej 

Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego. Wiemy 

w tym zakresie, że krakowski Ośrodek Badań Prasoznawczych po 

uszy tkwi we współczesności, a niektóre ambitne środowiska uniwersyteckie, 

zainteresowane problematyką prasoznawczą, programów 

ogólnonarodowej kampanii na polu badań dawnej prasy nie wykształciły; 

dotyczy to zarówno prastarej krakowskiej Alma Mater, 

prowadzącej stacjonarne i podyplomowe studia dziennikarskie, jak 

i mającego odrębny Wydział Dziennikarski Uniwersytetu Warszawskiego. 

Zapewne w związku z tym głośno brzmiącym truizmem 

w dziejopisarstwie prasy polskiej jest olbrzymia rozpiętość między 

mizerną znajomością prasy staropolskiej wydawanej do 1729 r. i rosnącym 

wciąż zainteresowaniem prasą XX-wieczną, szczególnie konspiracyjną 

w okresie okupacji hitlerowskiej Będzie o tym mowa je-

BIAŁE PLAMY W BADANIACH., 39 

szcze dalej. Tu wskażmy tylko na najbardziej oczywiste subiektywne 

tego przyczyny: nieznajomość łaciny u młodej i najmłodszej generacji 

badaczy, ba! nawet jasno rysującą się niechęć do ojczystego 

języka z XVII i XVIII w., a więc do żmudnej lektury ówczesnych 

starodruków i manuskryptów, do wnikliwego wiązania dziejów politycznych 

ze zjawiskami aktualnej informacji i propagandy. Niewątpliwie 

do tego stanu rzeczy przyczyniają się i czynniki obiektywne. 

Zainicjowana przez podpisanego inwentaryzacja źródeł 

do dziejów naszej prasy pod egidą tak znakomitej instytucji jak 

Polska Akademia Nauk — musiała uschnąć już u samego swego początku, 

oczywiście z braku funduszów. 

U 

schnięcie to wytworzyło pierwszą i jakby największą białą plamę 

w naszym stanie badań historycznoprasowych. Zresztą nie 

tylko u nas, którzy porwaliśmy się do tego dzieła chyba najpierwsi 

w świecie. Rzecz jasna, że monografiści prasy regionalnej czy lokalnej, 

informacyjnej, literackiej czy jakiejkolwiek innej — według 

własnego uznania i osobiście wypracowanej metody sięgają do źródeł 

i znanej sobie literatury przedmiotu. Jeżeli w wyborze tej ostatniej 

oprzeć się mogą i powinni na coraz dokładniejszych wydawnictwach 

bibliograficznych, to w zakresie źródeł służy im najczęściej 

niestety sama zawartość opracowywanego tytułu; jest to zabieg 

0 tyle słuszny, o ile nie traktowany wyłącznie jako instrument poznawczy. 

A tak niestety dzieje się np. w coraz liczniejszych opracowaniach 

krótkotrwałych periodyków prowincjonalnych XIX- 

1 XX-wiecznych, gazetek konspiracyjnych itp. 

Skoro mowa o takich niedostatkach w zakresie pomocy naukowych 

jak inwentaryzacja źródeł, to warto w tym miejscu zwrócić 

uwagę na inne także podobnego typu pomoce warsztatowe historyka 

prasy zwłaszcza najnowszej, a nawet współczesnej. W tym zakresie 

ciągle dokucza brak słownika informacyjno-biog 

raficznego współczesnego dziennikarstwa wszelkiego typu. 

Bez tej pomocy budowanie opinii o rozwoju środków masowego 

przekazu PRL wydaje się zarówno chwiejne, jak i narażone na tendencyjność. 

Ale z drugiej strony, aby tego uniknąć — trzeba by dla 

zredagowania postulowanego słownika ustalić wprzód w miarę ścisłe 

pojęcie dziennikarza i publicysty prasowo-radiowo-telewizyjnego, 

jego kierunek ideowy i związki z konkretnymi instytucjami czy 

środkami przekazu itp. Podpisany wysunął już ten postulat na jednym 

z posiedzeń Komisji Historii Prasy PAN w Warszawie. Być może 

w następstwie tego postulatu wyłoniła się w Pracowni Historii 

Czasopiśmiennictwa Polskiego koncepcja Pocztu dziennikarzy i publicystów 

polskich, już oddanego do druku, ale obejmującego osoby 

nie żyjące. Podobnie w sferze wydawnictw pomocniczych cennym 

nabytkiem będzie zapowiedziana, lecz dotąd niedostępna na półkach 

księgarskich bibliografia prasy polskiej dwudziestolecia 

(1918—1939), której poważnym, ale tylko fragmentarycznym 

ujęciem zostanie awizowana bibliografia prasy prowincjonalnej 

tegoż okresu w opracowaniu A. Notkowskiego. Niechaj zatem 

wolno będzie cieszyć się, że na niektóre z białych plam i to bodaj 

typu bibliograficznego zdają się padać jasne promienie nadziei.

Przejdźmy z kolei do bardziej szczegółowych uwag w interesującej 

nas dziedzinie. 

I tu ciśnie się uwaga wstępna'• trudno nie dostrzec stale rosnącej 

ucieczki badaczy od ujęć bardziej ogólnych zjawisk w historycznym 

rozwoju prasy z równoczesną preferencją opracowań poszczególnych 

organów metodą opisowo schematyczną. Drugie spostrzeżenie: coraz 

częstsza obojętość dla nieścisłości terminologiczno-pojęciowych 

i to nawet u zasługujących na uznanie badaczy prasy staropolskiej. 

Zacznijmy od zagadnienia podstawowego: periodyzacji całej 

prasy polskiej. Najpierw na łamach Kwartalnika 

Historycznego, a więc najbardziej reprezentacyjnego organu naszej 

myśli dziejopisarskiej, następnie we wstępie do swej ostatniej książki 

o prasie Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej — nie mówiąc 

już o kilku recenzjach — podpisany położył silny i jednoznaczny 

nacisk na właściwą podstawę cezury periodyzacyjnej w dziejach 

każdej prasy narodowej. Cezurę tę — idąc śladem wcześniejszych 

poglądów T. Butkiewicza, E. Tomaszewskiego, potem M. Kafla 

o przełomie naszej prasy w połowie XIX w. — związał podpisany 

z organizacyjno-materialnym i technicznym rozwojem prasy, nie 

zaś ze zmianami ilościowymi i treściowymi w jej ewolucji, na które 

zarówno wielkie i krótkotrwałe wydarzenia polityczne wywierają 

silny, ale najczęściej przemijający wpływ. Niechaj będzie wolno powtórzyć 

słowa ze wstępu do wymienionej książki: 

Przełom [w rozwoju prasy polskiej] określony „reformą prasy 

polskiej" nastąpił właśnie w połowie ubiegłego wieku; (...) istniała 

już nowoczesna organizacja aparatu redakcyjnego, postępował 

z każdym rokiem rozwój techniczny, serwis wiadomościi był coraz 

szerszy i bogatszy, wreszcie rozbudowywano i doskonalono 

strukturę wewnętrzną dzienników (rubryki, działy, dodatki, odcinki 

powieściowe, felietony, z czasem eseje literackie). Podniósł 

się poziom reportażu wraz z rozwijającym się coraz bardziej 

dziennikarstwem jako zawodem wyspecjalizowanym i płatnym ... 

(s. 6—7). 

Te determinanty periodyzacyjne — acz w powyższym wypadku 

dotyczące przekazu informacji w XIX w. — nabierają cech zastosowalności 

i do okresów wcześniejszych. Jasne jest bowiem, że kursowanie 

gazet pisanych zarówno w XVI w., jak i drukowanych awizów 

(XVII w.) czy następnie tygodników ręcznie kopiowanych (na 

których np. pijarzy nawet w początkach XVIII w., a po nich aż do 

upadku Rzplitej świeccy nowelanci ładnie zarabiali) — łączyło się 

z całkiem inną formą serwisu wiadomości niż pierwsze nowoczesne 

dzienniki J. Naumańskiego czy ks. Łuskiny, a więc w warunkach politycznych 

rządów saskich czy Stanisława Augusta. Łączą się z tym 

jak najoczywiściej zagadnienia typologii masowego przekazu 

informacji. Znowuż więc nie tyle biała plama w ścisłym znaczeniu, 

ile szereg drażniących kontrowersji — mimo prób definicyjnych 

A. Garlickiej, S. Dzikiego, J. Trzynadlowskiego. Już hasło „prymitywu 

prasowego" w naszej „Encyklopedii wiedzy o prasie" (zamknięte 

w czterech lapidarnych zdaniach) — terminu tego ani nie 

uściśla, ani nie ujednoznacznia. A w ogóle zjawiska takie, jak

BIAŁE PLAMY W BADANIACH.., 41 

np. ruch nowelancki, obejmujący według niestrudzonego badacza 

czeskiego Z. Simećka — szlaki przepływu informacji w XVII 

i XVIII w. z Polski (przez Lwów, Kraków, Wrocław, Gdańsk) na 

zachód, nie mogły w wymienionej „Encyklopedii" znaleźć wyjaśnienia 

z tej prostej przyczyny, że nikt ich u nas nie badał. Zagadnienia 

typologiczne ciągle bardzo trudne, wymagające niezwykłej sumienności 

— a nieraz i zdolności paleograficznych — nie pociągają 

młodych badaczy (poza takimi wyjątkami, jak K. Augustyniak nurtująca 

czasy Zygmunta III). Ba! typologia woła wielkim głosem także 

w świecie zjawisk prasowych XIX i XX w. Czyż nie pokutuje 

w różnych, nawet najnowszych, studiach i przyczynkach — włączanie 

do prasy wytworów takich jak kalendarze, druki ulotne, bibuła 

agitacyjna, almanachy itp. Czyż dziwna inercja w klasyfikacji tych 

wytworów druku — poza indywidualnymi, nie generalizującymi, 

próbami opisu i analizy poszczególnych tytułów — nie razi białą 

plamą w naszym prasoznawstwie i w warsztacie historyka 

P 

rzejdźmy z kolei do dwóch ostatnich stuleci. 

Tu ciągle zagadkowością intryguje problem anonimatu 

dziennikarskiego. Sprawa wychylająca się znienacka tu 

i owdzie v; drobiazgowych czy biograficznych zarysach kariery indywidualnych 

redaktorów, reporterów czy publicystów prasowych — 

jako zagadnienie problemowe, oddające ewolucję zjawiska od strony 

prawnej, etycznej czy psychologicznej — w naszym piśmiennictwie 

nie istnieje. A czy historia dziennikarstwa jako profesji może się 

obyć bez ustalenia ewolucji anonimatu Czyż wreszcie w różnych 

warunkach ustawodawczych państw zaborczych kształtowała się 

ona jednakowo Odpowiedź na to pytanie dać winni przede wszystkim 

historycy prawa prasowego. Natomiast historyków zawodu 

dziennikarskiego obciąża odpowiedzialność za milczenie, a w najlepszym 

razie za zbyt powierzchowne traktowanie takich zjawisk, 

jak koteryjność (by ostrzej nie nazwać tego klikowością) zawodu, 

przy pomocy jakże nieraz pociągającej strony anegdotycznej, 

nawet sensacyjno-plotkarskiej. Oczywiście nie o te elementy fabularno-biograficzne 

tu chodzi, choć w dziejach koterii z pewnością 

nie brakłoby niejednej czarnej plamy na wzniosłym pomniku naszej 

żurnalistyki. I właśnie dlatego; kwestia koterii, o której w szerszym 

pojęciu grupy literackiej pisali już niemało historycy literatury, zarówno 

starsi (jak P. Chmielowski, W. Bruchnalski, W. Feldman), 

jak i nowsi (S. Kawyn, K. Poklewska, M. Inglot) — jest jednym 

z najistotniejszych motorów rozwoju czasopiśmiennictwa i przekazu 

aktualnej informacji. O koteriach dziennikarskich sprzed stulecia 

i ich roli niechaj wolno będzie przypomnieć słowa podpisanego: 

... Koterię charakteryzuje wzajemne popieranie się — nawet 

materialne (...) w inicjatywach wydawniczo-publikacyjnych (...) 

Spoiwem wliążącym (...) jest przede wszystkim świadomość wagi 

informacji przekazywanej w druku ogółowi czytelniczemu, świadomość, 

że służyć ma ona bądź podniesieniu ogólnej wiedzy bądź 

przygotowaniu tego ogółu do recepcji propagowanej idei czy zamierzonych 

akcji (s. 52).

Tak było w pierwszej połowie ubiegłego wieku, ale także i wcześniej, 

zwłaszcza w Warszawie czy Krakowie. Z tendencjami ideotwórczymi 

zbiegały się tendencje materialne ludzkie. Koterie nierzadko 

kształtowała moda literacka, salony i kawiarnie, a także loże 

masońskie. Zbieganie się tych elementów szczególnie w sztuce propagowania 

pewnych idei ściganych zaborczym prawem, selekcja serwisu 

informacyjnego, zabiegi o aktualność — w pracy dziennikarskiej 

szczególnie sprzyjały tworzeniu się specyfiki koterii. Wiemy 

o niej więcej na przestrzeni doby międzypowstaniowej, niż na przełomie 

stuleci (fin de siècle), a nawet w XX w. Wydaje się zatem, 

że zadanie to wciąż stoi przed historykami pracy i stwarza pole do 

szczególnie interesujących rozważań. 

A 

toli wydaje się, że wszystkie wymienione już białe plamy w naszej 

historiografii prasy i czasopiśmiennictwa przewyższa swą 

przerażającą wręcz i obecnie już niezrozumiałą bielą — najzupełniejszy 

brak aktywnego zainteresowania badaczy w kraju dziejami 

prasy emigracyjnej doby ostatniej wojny i tuż po niej. 

Precyzujemy dosłownie: prasy paryskiej, londyńskiej, potem i amerykańskiej, 

a także bliskowschodniej, włoskiej i niemieckiej (oczywiście 

w języku polskim). Cóż — oprócz znakomitego dzieła bibliograficznego 

o całej polonijnej prasie od 1939 r. (J. Kowalika) — wiemy 

o rodzeniu się, rozwoju i zanikaniu, o perypetiach z, cenzurą, 

nakładami i kolportażem, o organizacji redakcyjnej, ideologii i typologii 

dziesiątek i setek tytułów tej prasy, o jej twórcach i podstawach 

finansowych Oczywiście dzieje tej prasy są tylko częścią 

historii ostatniej emigracji, która do niedawna stanowiła tabu publikacyjne. 

Ale przecież rzeczą historyka prasy jest rzetelne i umiejętne 

uwypuklenie odrębności problematyki, o której tu mowa, przeciwstawienie 

blasków i cieni, pożytku i szkody, zasługi i grzechu 

wobec narodowej racji stanu. 

Dziwne to jest nawet dla historyka oddanego całą duszą badaniom 

Polski XIX w., że tak do dnia dzisiejszego fascynującym dziejom 

Wielkiej Emigracji i ciągle pogłębianym wysiłkom jej rozjaśnienia 

— towarzyszy w kraju zupełna cisza wobec o wiele ludniejszej 

a nieraz i bardziej od tamtej skłóconej emigracji lat 1939— 

1945. 

Czas uporać się z tym historiograficznym kontrastem. 

Przeglądowi białych plam w interesującej nas dziedzinie badań 

daleko do kompletności; zauważyliśmy tylko te najbardziej bijące 

w oczy. Ale niechaj autora tych rozważań usprawiedliwi okoliczność, 

że przy tak budującym fakcie, jak setny numer Zeszytów Prasoznawczych 

mnożenie niedostatków i luk w badaniach naukowych 

temuż organowi nie obojętnych — raczej by smuciło, niż radowało.

"Zeszyty PRASOZNAWCZE 

Kraków 1984 R. XXV, nr 2(100) 

KAROL 

JAKUBOWICZ 

O PROGRAM BADAŃ RADIA I TV 

Ciekawi, jak też rodzimi prasoznawcy widzą przeszłość i przyszłość badań 

nad mediami — zwróciliśmy sie do osób, których nazwiska związały się trwale 

z tą dziedziną bądź z dziedzinami pokrewnymi. 

Wypowiedź Karola Jakubowicza, dziennikarza zajmującego się również 

teorią mediów, tak dalece odbiegała swym charakterem od innych głosów, że 

zdecydowaliśmy zamieścić ją pośród rozpraw i artykułów. 

W 

1959 r. George Gerbner ogłosił (nieuzasadniony, jak się potem 

okazało) lament nad stanem zachodnich badań w dziedzinie 

komunikowania, twierdząc, że skończył się ich twórczy okres ekspansji 

i zaczyna więdnięcie. Nie można by tego odnieść do nas, co 

jednak trudno uznać za powód do radości, jako że nie może zwiędnąć 

coś, co przedtem nie rozkwitło, a u nas rozwitu badań nad komunikowaniem 

jeszcze nie obserwowaliśmy. Świadczy o tym dowodnie 

uzasadniony tym razem lament nad stanem polskich badań 

prasy, radia i telewizji opublikowany przez profesora Walerego Pisarka 

i współpracowników w nader skądinąd cennym raporcie „Komunikowanie 

masowe w Polsce. Próba bilansu lat siedemdziesiątych" 

{Zeszyty Prasoznawcze nr 87 s, 5—96). 

Nietrudno jest wskazać przyczyny takiego stanu rzeczy. W Polsce 

nauka nie uczestniczy w kształtowaniu procesów komunikowania. 

Adresowane do niej oczekiwania dotyczą bardzo wąskiego zakresu 

badań. Brak bodźca i możliwości rozwoju pogłębionych, 

wszechstronnych prac naukowych, które pozwoliłyby dopracować 

się kształtującej praktykę teorii komunikowania masowego w naszym 

systemie społeczno-politycznym. A jednocześnie program radiowy 

i telewizyjny (bo tylko o tej sferze komunikowania masowego 

chcę się tu wypowiadać) ma trudności ze zdobyciem wiarygodności 

— czego nikt nie próbuje ukrywać — jak również z pewnością 

ma mniejsze audytorium i spotyka się z mniejszą aprobatą, niżby 

tego oczekiwał nadawca. Tak więc, pierwszy ruch w dalszym rozwoju 

prasoznawstwa w Polsce powinien należeć do dysponentów komunikowania 

masowego: bez zapotrzebowania z ich strony rozwoju 

tego nie będzie. 

Badacze komunikowania masowego na całym świecie skarżą się, 

że nadawcy nie liczą się z ich sugestiami, lekceważą wyniki badań,

jednak są także sytuacje inne. Dla przykładu, w radiofonii i telewizji 

fińskiej nie ma osobnej komórki badawczej. Zatrudnieni tam 

badacze są pracownikami Biura Planowania Długofalowego, którego 

zadaniem jest „tworzenie podstaw dla formułowania polityki programowej 

opartej na badaniach naukowych, rozległej wiedzy fachowej, 

starannie opracowanych prognozach rozwojowych (...). Badacze 

(...) uczestniczą w rozwoju i korygowaniu działalności radia i telewizji 

zgodnie z polityką programową wspartą przez badania naukowe. 

Prace badawcze są w ten sposób zinstytucjonalizowane, są 

częścią komórki planistycznej obejmującej różne dziedziny pracy 

radia i telewizji (program, technika, finanse) i nie są narażone na 

izolację" \ Warto, żeby i u nas badania były podobnie umiejscowione 

w procesie kierowania instytucjami radiowymi i telewizyjnymi. 

Powinny być przeprowadzane nie tylko ex post, ale także ex ante, 

wyprzedzać decyzje i formułowanie polityki programowej, 

wnosić wkład do nich na podstawie naukowego rozeznania sytuacji 

społecznej. 

Badania opisanego tu typu nazywa się na Zachodzie „administracyjnymi": 

służą nadawcy do realizacji jego celów. Wyróżnia się 

także badania „krytyczne", obiektywnie oceniające skutki działania 

nadawcy. I na nie powinno się u nas znaleźć miejsce — zarówno 

w strukturach instytucjonalnych radia i telewizji, jak i poza nimi. 

Niezbędne są także badania podstawowe, służące określeniu modelu 

komunikowania masowego na użytek współczesnych warunków 

polskich. 

Przed laty badania komunikowania masowego na Węgrzech koncentrowały 

się wokół następujących stosunkowo ogólnikowych tematów: 

teoria masowego komunikowania; system masowego komunikowania; 

funkcje masowego komunikowania; nadawcy i ich produkt; 

audytorium,. Wraz z rozwojem tej dyscypliny na Węgrzech 

program badań rozszerzył się znacznie i obecnie obejmuje następujące 

problemy: kultura a komunikowanie; tworzony w komunikowaniu 

obraz świata; style życia a udział w komunikowaniu masowym; 

socjalizacja a komunikowanie masowe; pojęcie „publiczności" 

a demokracja w społeczeństwie socjalistycznym; nierówności społeczne 

a komunikacyjne; obieg informacji w społeczeństwie; systemy 

instytucjonalne a polityka komunikowania; organizacje, grupy 

i role w komunikowaniu; nowe media i wyzwanie, które rzucają 

społeczeństwu 2 . 

T 

rudno w tak krótkim tekście formułować program badań masowego 

komunikowania, który powinien zostać podjęty w Polsce. 

Wydaje się jednak, że powinny one prowadzić do sformułowania 

długofalowej koncepcji (lub też prognozy) rozwoju środków i procesów 

komunikowania masowego. Wiemy wprawdzie na podstawie 

obcych doświadczeń, że kierownictwa radiofonii i telewizji nie są 

K. Nordenstreng: Policy Research in Finnish Broadcasting. Colloquium 

1 

at the Annenberg School of Communications, October 12, 1970, maszynopis 

powielony, s. 4—5. 

Por. T. Szecskö: Communication Research and Policy in Hungary: Partners 

2 

in Planning. Journal of Communication, 1983 nr 

3.

zwolennikami planowania perspektywicznego 8 , choć na wspomnianych 

już Węgrzech opracowano jednak program rozwoju radia na 

lata osiemdziesiąte 4 , jednak wydaje się, że wszechstronny program 

badań w pełni uwzględniających uwarunkowania działalności radia 

i telewizji może wskazać na procesy, które będą w przyszłości 

kształtować oblicze tych środków masowego komunikowania. 

W ciągu ostatnich 20—30 lat, kiedy w innych krajach rozwiniętych 

radiofonie i telewizje przechodziły gwałtowną ewolucję zmieniającą 

ich usytuowanie i zadania społeczne, działalność radia i telewizji 

w Polsce nie podlegała żadnym zasadniczym zmianom. Tymczasem 

w Polsce z mniejszą lub większą siłą działają wszystkie te 

same czynniki, które pobudzają ewolucję radia i telewizji gdzie indziej. 

Są to: coraz wyższy średni poziom wykształcenia odbiorców, 

rosnąca ilość czasu wolnego, rosnąca stopa życiowa (jeżeli pominiemy 

obecne trudności gospodarcze), coraz wyższy poziom świadomości 

społecznej i politycznej i wreszcie postępy urbanizacji, o których 

już Lewis Mumford pisał, że wyzwalają tendencje regionalistyczne, 

chęć ucieczki od nadmiernej centralizacji w polityce i kulturze. 

W rozwiniętych krajach zjawiska te powodują procesy decentralizacji 

i specjalizacji radia i telewizji, tworzenia odbiorcom możliwości 

dostępu i czynnego uczestnictwa w komunikowaniu masowym 

i w kierowaniu instytucjami komunikowania masowego. Zwłaszcza 

o radiu mówi się, że jest to środek, komunikowania, który może 

„działać w ludzkiej skali", odtwarzać bezpośrednie środowisko społeczne 

członków „samotnego tłumu", informować o tym, co dzieje 

się na sąsiedniej ulicy czy w pobliskiej wiosce. Minął czas globalnych 

audytoriów radiowych, dziś radio ma wiele różnych audytoriów, 

coraz śmielej korzystających z form czynnego* udziału w komunikowaniu 

masowym, uwalniających się od roli biernych odbiorców 

i przekształcających się w uczestników mówiących własnym 

głosem. 

U nas te procesy nie zachodzą. Nawet odwrotnie. W telewizji obserwujemy 

proces ponownej centralizacji: terenowe ośrodki tworzą 

nie odrębne samodzielne programy dla swoich regionów, ani nawet 

nie własne wersje programu ogólnokrajowego, jak to było do niedawna, 

ale wspólny program ogólnokrajowy (program II telewizji) 

wyprany zwykle z elementów regionalnych. Czynny udział odbiorców 

w procesie komunikowania masowego przybiera jedynie postać 

możliwości zadzwonienia do studia i zadania pytania lub wypowiedzenia 

się pokrótce w jakiejś kwestii. 

I tu powstaje pytanie o fundamentalnym znaczeniu dla modelu 

komunikowania masowego w Polsce: jakie elementy (w rodzaju wymienionych 

wyżej) może i powinien on czerpać, posługując się rozróżnieniem 

Żółkiewskiego, z ponadustrojowego typu kultury masowej, 

zaś w jakich swoich aspektach powinien być określony przez 

styl kultury masowej charakterystyczny dla naszych warunków 

Por. Z. Jaka b: Czy istnieje zapotrzebowanie na plany perspektywiczne 

3 

w radiu i telewizji Przekazy i Opinie 1981 nr 1. 

Por. Radio węgierskie. Program na lata osiemdziesiąte, OBOPiSP, Warszawa, 

4 

b.d.

ustrojowych. To pytanie nie doczekało się jeszcze pełnej odpowiedzi 

naukowej. Należy ją sformułować — jako wytyczną dla praktyki 

komunikowania masowego — w możliwie jak najkrótszym czasie. 

Na razie bowiem, jeżeli nie liczyć różnych reorganizacji, ewolucja 

radia i telewizji jest sztucznie hamowana. Kiedyś trzeba będzie to 

opóźnienie nadgonić, a zmiana jest wtedy zawsze bardziej gwałtowna 

i pociąga za sobą wyższe koszty społeczne. 

P 

rzejdźmy teraz do niektórych bardziej szczegółowych dziedzin badań 

nad komunikowaniem masowym, które leżą u nas odłogiem. 

Oto na przykład badania nadawcy, praktycznie nietknięte a niezmiernie 

ważne dla zrozumienia mechanizmów powstawania programu radiowego 

i telewizyjnegoi. Irena Tetelowska dzieli nadawcę na nadawcę-dysponenta 

i nadawcę-twórcę 5 (w odniesieniu do większości 

przedstawicieli tej drugiej kategorii trafniejsza byłaby nazwa ,,nadawca-realizator"), 

który osiągnął dostatecznie wysoki szczebel hierarchii, 

żeby stać się jeżeli nie dysponentem, to przedstawicielem 

dysponenta w ramach instytucji radia i telewizji. Ileż pracy czeka 

socjologów polityki, socjologów organizacji i psychologów społecznych 

chcących zbadać relacje między tymi typami nadawców w kontekście 

systemów społecznych radia i telewizji jako całości oraz poszczególnych 

zespołów redakcyjnych. Mieści się tu wiele tematów 

szczegółowych, пр.: jak widzą swoją rolę społeczną różni nadawcy, 

na realizację jakich wartości są zorientowani, jak widzą relację między 

sobą a odbiorcami (w tym: jaka jest ich jaźń subiektywna i odzwierciedlona) 

i w jakim stopniu relacja ta ma dla nich znaczenie, 

jak funkcjonują nadawcy mający świadomość, że twór ich pracy nie 

spotyka się z pełną aprobatą odbiorcy i jakie są mechanizmy kompensacji 

i osiągania satysfakcji z pracy. 

Kolejny nie zaorany ugór to badania przekazu. O ironio, nawet 

nadawca po kilku wstępnych próbach zrezygnował z uzyskania 

zobiektywizowanej wiedzy o tym, jaki ten przekaz jest naprawdę 

i czy rzeczywiście realizuje postawione mu zadania. Bez podjęcia 

szeroko zakrojonych badań zawartości programu radiowego i telewizyjnego 

nie będzie można nigdy powiedzieć, że wiemy wszystko 

o procesach komunikowania masowego w Polsce. 

Wreszcie badania odbiorcy. Znamy najprostsze reakcje odbiorców 

na program radiowy i telewizyjny, mało jednak wiemy, jakie 

są rzeczywiste — nie tylko deklarowane — oczekiwania pod adresem 

tego programu, jakie w ogóle są potrzeby komunikacyjne społeczeństwa 

polskiego i jaki model komunikowania masowego spotkałby 

się z jego aprobatą. Nie wiemy prawie nic o psychologii odbioru, 

nie badamy stale wpływu radia i telewizji na procesy socjalizacyjne, 

na kształtowanie się światopoglądu, systemów wartości, poglądów 

społeczno-politycznych, stylów życia i wzorów osobowych. 

Wymieniłem tylko wybrane i podstawowe obszary badań nad radiem 

i telewizją. Rozpoczęcie prac badawczych w tych dziedzinach 

uważam za najpilniejsze z zadań prasoznawstwa polskiego. 

5 

Рог. I. Tetelowska: Próba określenia przedmiotu nauki o środkach masowego 

przekazu informacji. (W:) Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie. 

Tom II, Wydawnictwa UW, Warszawa 1970.


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

TOMASZ 

GOBAN-KLAS 

HIPOTEZA „SPIRALI MILCZENIA" 

W RAMACH TEORII 

OPINII PUBLICZNEJ 

Jak badać opinię publiczną Czym ona właściwie jest i co powoduje, że wyniki 

badań nie zawsze nas zadowalają bądź też kłócą się z naszym intuicyjnym 

odczuciem Pytania te powracają często w naszym kwartalniku, a odpowiedzi 

na nie — w postaci rozpraw, artykułów, dyskusji, recenzji — nigdy 

nie mają charakteru ostatecznego, zamykającego. Co jakiś czas pojawia się 

nowa teoria, nowy pomysł, który na moment przywraca nam wiarę, że jesteśmy 

bliscy rozwiązania. Jedną z takich teorii przedstawia doc. dr hab. Tomasz 

Goban-Klas. 

Ludzie nadal wyznający starą wiarę byli 

przestraszeni, iż tylko oni pozostali ze swym 

przywiązaniem do religii, a ponieważ bardziej 

obawiali się izolacji niż popełnienia błędu, dołączyli 

do mas, chociaż slię z nimi nie zgadzali. 

W ten sposób opinia pewnej tylko części ludności 

wydawała się nieodparta nawet dla tych, 

którzy byli odpowiedzialni za tę ułudę. 

Alexis de Tocqueville: Dawny 

ustrój i rewolucja 

Jeśli kto i czuł wtenczas, że polskie ubranie 

Piękniejsze jest, niż obcej mowy małpowanie, 

Milczał; boby krzyczała młodzież, że przeszkadza 

Kulturze; że tamuje progresy, że zdradza! 

Taka była przesądów owoczesnych władza! 

Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz, księga I, w. 456—9. 

1. „Wszelki rząd opiera się na opinii" 

W „Dialogach konfucjańskich" znajdujemy następujący fragment: 

„Tsy-kung zapytał, jak należy rządzić. Mistrz powiedział: Trzeba zapewnić 

dostatek żywności i wojska oraz pozyskać zaufanie ludu. 

Tsy-kung rzekł: Jeśli żadną miarą nie mogę dokazać tego, której 

z trzech rzeczy poniechać najpierw Mistrz rzekł: Poniechaj wojska.

Tsy-kung zapytał: Jeśli żadną miarą nie mogę dokazać reszty, 

której z dwu pozostałych rzeczy poniechać najpierw Mistrz powiedział: 

Poniechaj żywności. Śmierć bowiem od prawieków jest udziałem 

ludzi, a bez zaufania ludu żadne rządy ostać się nie mogą" 1 . 

W „Esejach z dziedziny moralności, polityki i literatury" David 

Hume zawarł — na swoje czasy nader interesującą — tezę: „To 

właśnie ... tylko na opinii rząd się opiera". Wyjaśniał przy tym, że 

„Nic nie wydaje się bardziej zaskakujące dla tych, którzy patrzą na 

ludzkie sprawy okiem filozofa, aniżeli łatwość z jaką wielu jest 

rządzonych przez niewielu; i pełne podporządkowanie, z którym 

ludzie rezygnują z własnych uczuć i pasji na rzecz swych 

władców. Kiedy badamy, w jaki sposób ów cud jest czyniony, znajdujemy, 

że ... rządzący nie mają żadnego innego oparcia jak opinię. 

To znaczy zatem, że tylko na opinii rząd się opiera; i ta zasada rozciąga 

się zarówno na najbardziej despotyczne i militarne rządy, jak 

i najbardziej wolne i popularne" 2 . 

Jakby rozwijając rozumowanie Hume'a, wobec czytelników mających 

wątpliwości, czy rzeczywiście odnosi się ono do „najbardziej 

despotycznych i militarnych rządów", Roger Caiilois, francuski 

etnolog i filozof, wyjaśniał: „Nie; ma władzy opartej wyłącznie na 

przymusie: sprawą zasadniczą jest zawsze przyzwolenie". I nieco 

dalej precyzował: „Ludzie nieraz wyobrażają sobie, że istnieją tyrani 

utrzymujący ład za pomocą karabinów maszynowych i z palcem 

na cynglu zmuszający poszczególne jednostki do wywiązywania 

się ze swych zadań. Umysł ułatwia sobie sprawę, upraszczając 

rzeczywistość. W istocie karabiny nigdy nie odgrywają tak zasadniczej 

roli, z rzadka tylko dochodzi do ich interwencji. Poza tym 

można żywić wątpliwości, czy za pomocą karabinów można zmusić 

masy do pracy. Karabiny mogą jedynie zdziesiątkować tłum. Dlatego 

też ważne są nie tyle karabiny, ile raczej wyobrażenie karabinów. 

Zwłaszcza zaś przekonanie, że karabiny są na usługach rządu. 

Nie idzie mi o nic innego: chcę jedynie zasugerować, że jeśli idzie 

o władzę, idea znaczy więcej niż siła. W przeciwnym zresztą razie 

władza należałaby do ludzi obsługujących karabiny, nie zaś do oficerów, 

którzy nimi dowodzą, zwłaszcza zaś nie do tego, kto wydaje 

rozkazy oficerom; człowiek ten miewa zazwyczaj puste ręce" 3 . 

Inaczej wyrażając spostrzeżenie Caiilois, można stwierdzić, iż nawet 

wtedy, gdy władza opiera się na idei siły, w ostatniej instancji 

znaczy to, że opiera się na idei. 

Trzech cytowanych powyżej autorów, Konfucjusza, Hume'a oraz 

Caiilois łączy przekonanie, że ostateczną podstawą władzy jest przyzwolenie 

opinii. Nie musi to być — w każdym razie nie o tym wspominają 

cytowani autorzy — przyzwolenie oparte na zgodzie wszystkich, 

a nawet zdecydowanej większości. Wystarcza, aby było to 

przyzwolenie niektórych, pewnej części społeczeństwa. Im będzie 

1 

Dialogi konfucjańskie. Ossolineum 1976, s. 119. 

2 

D. Hume: Essays Moral, Political and Literary 1741—1742. Oxford Un. 

Press, London 1963, s. 29. 

8 

R. Caiilois: Żywioł i ład. PIW 1973, s. 266—7.

ona większa, tym oczywiście lepiej — łatwiej jest wówczas sprawować 

władzę. Najważniejsze jednak jest to, aby była to część 

aktywna. 

2. Opinia publiczna a opinie prywatne 

Co jednak rozumie się przez „opinię" w stwierdzeniu, iż wszelki 

rząd opiera się na opinii Albo inaczej — na jakiej opinii rząd się 

opiera 

Najprościej — i pozornie w duchu przytoczonych cytatów — byłoby 

odpowiedzieć: na opinii ludzi, tzn. rządzonych. Wówczas opinię 

traktujemy dystrybutywnie, tzn, jako sumę (niejako arytmetyczną) 

opinii poszczególnych jednostek. Ale nawet wówczas pozostaje niejasna 

kwestia — o jakie opinie chodzi Ludzie bowiem często żywią 

odmienne przekonanie, niż te, którym dają wyraz publicznie. 

Opinie wypowiadane wobec wielu osób różnią się zatem od opinii 

tylko przeżywanych bądź przedstawianych w małym gronie zaufanych. 

Ostrożność w wypowiedziach publicznych jest zalecana 

w przysłowiach różnych narodów i wielu kultur: „mowa jest srebrem, 

lecz milczenie złotem", „głupi mówi, co wie; mądry wie, co 

mówi". Które opinie są ważniejsze dla sprawowania władzy — prywatne, 

odczuwane czy też publiczne, wypowiadane 4 

Można mniemać, że opinie żywione, tzn. takie, które oparte są na 

głębokim przekonaniu jednostki o ich słuszności, są w gruncie rzeczy 

najważniejsze. One bowiem rzutują na postępowanie ludzi, 

a także ujawniają się w sytuacjach kryzysów społecznych i politycznych, 

czyli wtedy gdy istniejąca struktura władzy jest najbardziej 

zagrożona. Do nich wreszcie winna się odwoływać propaganda, jeśli 

chce być rzeczywiście skuteczna. Nie można więc lekceważyć opinii 

prywatnych, odczuwanych. Jednakże wiele również przemawia i za 

tym, aby uznać za najważniejsze dla utrzymania ładu społecznego 

opinie wypowiadane publicznie, niezależnie od tego, czy są one odczuwane, 

czy też tylko uznawane. Bowiem tylko one tworzą 

tzw. klimat opinii, gdyż są wyczuwalne dla zewnętrznego obserwatora 

jako dominujące nastawienie społeczne. 

Oczywiście i w tym przypadku pozostaje do rozstrzygnięcia ważna 

kwestia stopnia owej „publiczności" wypowiadania opinii. Czy 

chodzi tylko o opinie wypowiadane w obecności przedstawicieli 

władzy, zwłaszcza najwyższej, czy też wystarcza, aby były to opinie 

wwpowiadane w miejscach publicznych Dla funkcjonowania systemu 

politycznego ważne są i jedne i drugie, przy czym jego trwalszą 

podporą są opinie wypowiadane w małych, na pół prywatnych 

grupach. Opinie takie można nazwać mianem społecznych; różnią 

się zarówno od opinii całkowicie prywatnych, jak też i od tych, 

które są wprost nagradzane lub karane przez władzę polityczną. 

Druga kwestia związana z funkcjonowaniem opinii publicznej dotyczy 

jej charakteru jako pewnej sumy opinii jednostkowych. Nie 

4 

Określenie „odczuwane" i „uznawane" są adaptacją terminologii S. Ossowskiego 

odnośnie do rodzajów wartości.

ulega bowiem wątpliwości, że podstawą opinii publicznej są konkretne 

opinie jednostek, lecz czy się ona do nich ogranicza, czy też 

jest czymś więcej, pozostaje kwestią otwartą. W tradycyjnych sondażach 

opinii publicznej przyjmuje się rozwiązanie pierwsze, wówczas 

opinia publiczna pojmowana jest w sposób dystrybutywny, 

a w istocie jest rozkładem pewnych wyróżnionych stanów opinii 

w określonej kwestii. W studiach politologicznych przyjmuje się na 

ogół rozwiązanie drugie, wówczas opinia publiczna pojmowana jest 

w sposób kolektywny, czyli jest pojmowana jako całość, o której 

można wypowiadać sądy kategoryczne: opinia publiczna potępia lub 

opinia publiczna aprobuje, itp. 5 W tym przypadku opinia publiczna 

ma cechy zjawiska nazwanego przez Emila Durkheima mianem 

„przedstawień zbiorowych" (les representations collectives). Podobnie 

John Locke wiązał powstawanie i zmianę opinii z mechanizmami 

zbliżonymi do tych, które występują w przypadku mody 6 . Nie 

wszyscy się przecież do mody stosują, co nie zmienia faktu, że w danym 

momencie i na danym terenie moda po prostu obowiązuje, 

czyli istnieje znany i uznany wzorzec modnego ubierania się, który 

ma charakter obligatoryjny dla wszystkich pragnących wyróżniać 

się swym ubiorem. Podobnie jest z opinią publiczną, można się z nią 

nie zgadzać, można nawet szczycić się swymi prywatnymi poglądami 

(„moje zdanie osobne"), lecz nie zmienia to faktu, że wiadomo 

jest, ku jakiej opinii przychyla się „publiczność". 

Istnieje wszakże zasadnicza różnica między modą a opinią publiczną. 

Moda, choć jest oczywiście środowiskowo zróżnicowana, jest 

w danym momencie jedna, a w żadnym wypadku nie jest wyrazem 

sądu, lecz sposobu (ubierania). Opinia publiczna dotyczy kwestii ze 

swej natury kontrowersyjnych. Uważa się dosyć powszechnie, że 

tam, gdzie nie ma kontrowersji, tam też nie ma i opinii publicznej. 

Nie jest przedmiotem opinii publicznej sprawa czy dwa plus dwa 

jest cztery lub kiedy — i czy — ma nastąpić zaćmienie słońca. 

Jak jednak pogodzić wspomnianą wyżej ideę kontrowersyjności 

przedmiotu z ideą kolektywnego pojmowania opinii publicznej. Przecież 

jeśli istnieją dwie opinie (a to jest warunkiem kontrowersyjności), 

to jak uznać, że jedna z nich jest opinią publiczną Istotnie 

pozornie może się wydać, że wówczas tylko można mówić o rozkładzie 

opinii, czyli o opinii publicznej w sensie dystrybutywnym. 

Istnieje wszakże i inne rozwiązanie — przyjęcie, że opinia dominująca 

(w podwójnym sensie — jakościowym, tj. wyrażana przez środowiska 

i ludzi społecznie znaczących, tzw. opiniotwórczych; jak 

i ilościowym, tj. większościowa) to właściwa opinia publiczna, opinia 

publiczna per se, natomiast opinia mniejszościowa, to jedynie 

przejściowa (zanikająca bądź przeciwnie, wzrastająca) forma właściwej 

opinii publicznej. To rozwiązanie wprowadza pojęcie dynamiki 

opinii czyli uznania,- że mamy zawsze do czynienia z procesem formowania 

się opinii publicznej, nie zaś z jej specyficznym stanem. 

8 

W hasłach propagandowych przybiera to formę „Cały naród buduje stolikę". 

6 

J. Locke: Rozważania dotyczące roziumu ludzkiego. Warszawa 1955. Pisał 

tam m. in. o prawie opinii i reputacji.

3. Konformizm społeczny i lęk przed izolacją 

Sławne w psychologii społecznej eksperymenty Ascha ukazują 

siłę wpływu opinii innych osób na opinie (a właściwie na publicznie 

wypowiadane sądy) jednostki. Okazało się bowiem, że gdy różnym 

ludziom pokazywano niejednakowej długości odcinki, aby wybrali 

z nich dwa najbardziej do siebie zbliżone długością, to mimo naocznej 

ewidencji, że tak nie jest, jak sugerowali umówieni z eksperymentatorem 

pozostali uczestnicy, zdecydowana większość badanych 

ulegała wpływowi grupy, wybierając sąd większości. „Jeśli wejdziesz 

między wrony, musisz krakać jak i one" — to przysłowie 

ujmuje sens tego eksperymentu. 

W tym przypadku zapewne decydujący był lęk przed odrzuceniem 

przez grupę, gdyby jednostka upierała się przy własnym sądzie 7 . 

O konformizmie społecznym może jednak decydować również niska 

samoocena, a zwłaszcza brak wiary w zdolności trafnego sądzenia. 

Jak już to wiedział James Madison, jeden z gorących wyznawców 

zasady, iż „wszelki rząd opiera się na opinii": „rozum człowieka, 

podobnie jak sam człowiek, jest bojaźliwy i ostrożny, kiedy pozostawiony 

samemu sobie, a nabiera pewności, w proporcji do liczebności 

tych, z którymi jest zrzeszony" 8 . 

Człowiek jest istotą społeczną — z tegO' na ogół bezmyślnie powtarzanego 

stwierdzenia można wyciągać interesujące wnioski. 

Oprócz potrzeby życia w grupie („człowiek bez towarzystwa nawet 

pomyśleć się nie da", mawiał Staszic), z której też można wywieść 

ludzki lęk przed ostracyzmem, odrzuceniem społecznym, człowiek 

zdaje się posiadać specjalną wrażliwość na opinie swego otoczenia, 

niemal jakby był wyposażony — zdaniem Elisabeth Noelle-Neumann 

— w „specjalny organ" służący do tego celu. Tak jak receptory 

fizyczne rejestrują zmiany w otoczeniu przyrodniczym 

(np. zmiany temperatury), tak jego receptory społeczne notują 

zmiany „klimatu opinii". Termin ten został po raz pierwszy, choć 

w nieco innym sensie, użyty przez J. Glanvilla w polowie siedemnastego 

wieku w Anglii. Jest to dobry termin, gdyż wyraża istotę 

zjawiska — zewnętrzność w stosunku do jednostki i wpływ na jej 

psychikę, tak jak klimat jest zewnętrzny i wpływa na ciało jednostki. 

Oczywiście należy odróżniać te sfery życia społecznego, gdzie opinie 

i postawy są raczej stałe, od tych, gdzie ulegają one ciągłym 

zmianom. Socjolog F. Toennies w swej „Kritik der öffentlichen 

Meinung" operował pojęciem „stałego" i „płynnego" stanu, choć 

oczywiście jest jasne, że w sferze społecznej nie ma nic naprawdę 

niezmiennego. 

Opinia publiczna należy do sfery zmiennej, niemniej w pewnym 

przynajmniej momencie jej stan jest punktem odniesienia dla jed- 

Świadczy o tym fakt, że odpowiadając anonimowo badani nie ulegli wpływowi 

7 

większości, (zob. E. Aronson: Człowiek — istota społeczna. PWN 

1978, s. 52). 

J. Madison: The Federalist no 49, Feb. 9, 1788. W: J. E. Со оке: The 

8 

Federalist. Westleyan Un. Press, Middletown 1961, s. 338—347.

nostek, wskazując co mają mówić (i ewentualnie myśleć), aby być 

w zgodzie z otoczeniem i „duchem czasu". 

Świadectwem, że ludzie są wyczuleni na opinie innych, inaczej 

mówiąc są uczuleni na „klimat opinii", może być przebieg sondaży 

opinii publicznej czy w ogóle wszelkich badań socjologicznych nad 

opiniami. Relatywnie rzadko zdarza się w nich, aby na pytanie 

„Co — Pana zdaniem — ludzie sądzą o..." padała odpowiedź „A skąd 

mam o tym wiedzieć", choć często pytania dotyczą kwestii tak odległych 

od bezpośredniego ich doświadczenia, jak np. wojna na Falklandach. 

Ludzie raczej odpowiadają chętnie, chociaż jest oczywiście kwestią 

otwartą, czy trafnie odgadują opinię większości. Wiele wskazuje na 

to, że dosyć często zdarza się fałszywa percepcja (zwana w literaturze 

przedmiotu „pluralistic ignorance"), a to głównie dlatego, że 

na tworzeniu wyobrażeń o poglądach innych ciąży silnie tzw. wzorzec 

„zwierciadlanego spostrzegania", tj. przypisywanie innym własnych 

poglądów 9 . Gdy brak jest zdecydowanego publicznego sprzeciwu, 

znaczna część ludzi odczuwa zgodność własnych opinii z opiniami 

innych. Nawet wtedy, gdy jakiś problem staje się przedmiotem 

publicznej kontrowersji, zwolennicy każdej ze stron — w pełni 

szczerze — uważają, że większość podziela ich własny pogląd. 

Oto zaczerpnięty z badań E. Noelle-Neumann przykład takiej 

znacznej zbieżności: zpb. rys. 1 na stronie obok 10 . 

Analogiczny rysunek można wykonać dla zwolenników tezy przeciwnej, 

oni również uważali, iż większość jest po ich stronie. 

4. Hipoteza „spirali milczenia" 

Opinia publiczna nie jest zjawiskiem statycznym, przeciwnie, zazwyczaj 

mówimy o formowaniu się i zmianach opinii. I tak, zdarza 

się, że opinia publiczna jest zgodna z opiniami prywatnymi, jest to 

jednak tylko sytuacja modelowa, a zarazem najprostsza. W takim 

przypadku mówi się, że opinia publiczna wyraża wolę większości, 

a większość nie może się mylić, wedle powiedzenia — vox populi, 

vox Dei. 

Zdarza się jednak, że opinia publiczna i opinia większości to dwie 

różne opinie. Pierwszym, który tę rozbieżność opisał, był znakomity 

obserwator życia politycznego w Europie i Ameryce, Alexis de 

Tocqueville. W swym słynnym studium „L' Ancien régime et la 

révolution" wyjaśniał, jak doszło do tego, że w czasach Rewolucji 

Francuskiej liczne ekscesy antyreligijne spotkały się z aprobatą, 

a przynajmniej tolerancją francuskiego społeczeństwa. Główną 

przyczyną było, jego zdaniem, „zamilknięcie" francuskiego Kościoła 

J. M. Fields, H. Schuman: Public Beliefs About the Beliefs of Public. 

8 

Public Opinion Quarterly 1976 vol. 40, s. 

445. 

E. Noelle-Neumann: Public Opinion and the Classical Tradition: 

1 0 

A Re-evaluation. Public Opinion Quarterly, 1979, vol. 43, s. 49. Zob. także: 

E. Noelle-Neumann: Die Schweige Spirale, öffentliche Meinung unsere 

soziale Haut. Piper Verlag, München — Zürich 1980 (rec. R. Dyoniziak, 

Zeszyty Prasoznawcze 1980 nr 4 s. 135—137).

i i i i 1 

1971 1972 1975 1976 1977 

Rys. 

1. Poparcie dla kary śmierci: opinie i klimat opinii 

katolickiego: „Ludzie nadal wyznający starą wiarę byli przestraszeni, 

iż tylko oni pozostali ze swym przywiązaniem do religii, a jako 

że bardziej się obawiali izolacji, aniżeli popełnienia błędu, dołączyli 

do mas, chociaż się z nimi nie zgadzali. W ten sposób opinia 

pewnej tylko części ludności wydawała się nieodparta nawet dla 

tych, którzy byli odpowiedzialni za tę ułudę u ". 

W swym wyjaśnieniu Tocqueville zawarł spostrzeżenie, iż objawy 

siły opinii noszą cechy „samo-spełniającego się proroctwa" wedle 

określenia R. Mertona. Odczucie, że ma się za sobą poparcie opinii 

publicznej (tj. w tym wypadku większości publicznie się wypowiadających) 

sprzyja wypowiadaniu zgodnych z nią poglądów, podczas 

gdy odczucie przeciwne sprzyja milczeniu. Los tych, którzy sądzą, 

że większość jest przeciwko nim, dał nazwę hipotezie: „spirala milczenia". 

Ludzie bowiem odkrywając, że ich opinie tracą grunt społeczny, 

stają się mniej pewni swych racji, a w każdym razie mniej 

chętni do wypowiadania swych opinii publicznie. A to z kolei wzmacnia 

pozycję tych, którzy wierzą, iż ich poglądy górują oraz zachęca 

do ich wyrażania bez żadnych obaw o społeczną izolację. W konsekwencji 

następuje zmiana rozkładu obserwowalnych opinii, a spiralny 

proces wyciszania jednych, zaś wzmacniania innych opinii 

"A. de Tocqueville: Dawny ustrój i rewolucja. PIW 1970, s. 216.

doprowadza do ustalenia jednej opinii publicznej jako — ex definitione 

— opinii obowiązującej. 

Na tym tle łatwiej zrozumieć uwagę F. Toenniesa: „opinia publiczna 

zawsze rości sobie pretensję do autorytatywności. Wymaga 

uległości albo przynajmniej narzuca milczenie lub powstrzymanie 

się od sprzeciwu" 12 . 

E. Noelle-Neumann swą teorię kształtowania opinii publicznej 

rozwinęła jako próbę zmniejszenia błędu popełnianego w sondażach 

przedwyborczych. Jak sama wspomina: „w 1969 roku wykonaliśmy 

naszą najgorszą prognozę. Wprawdzie odchylenie wynosiło także 

tylko 1,25%, ale było jednakże większe, niż poprzednio. (..) Wtedy 

rozwinęłam teorię opinii publicznej, w pełni uwzględniającą nacisk 

opinii, która stała się znana pod nazwą «spirali milczenia». Teoria ta 

prowadzi do rozwiązania problemu zniekształconych danych badawczych 

i oszczędziła Niemcom [zachodnim] tego, co przeżyli Francuzi, 

Anglicy i Amerykanie: że ich instytuty minęły się z wynikami wyborów 

o 5, 6, 7 procent. My korygujemy, «wazymy» dane i urealniamy 

je w ten sposób" 1S . 

Hipoteza „spirali milczenia" opiera się na pięciu zasadniczych 

przypuszczeniach 14 : 

1. Ludzie tworzą obrazy rozkładu opinii w swym społecznym otoczeniu 

oraz oceniają kierunek zmian tych opinii. Kierują się w tym 

„quasi-statystycznym zmysłem", wyczuciem, które opinie są większościowe, 

a które nie. Obserwują, które poglądy wzmacniają się 

(upowszechniają), a które tracą zwolenników. Jest to wymaganie 

wstępne dla powstania lub rozwoju opinii publicznej jako interakcji 

jednostkowych opinii i domniemanej opinii otoczenia. Intensywność 

obserwacji otoczenia zmienia się nie tylko zgodnie z indywidualnymi 

zainteresowaniami daną kwestią, lecz również zgodnie z indywidualnymi 

oczekiwaniami co do konieczności publicznego wypowiadania 

się w danej kwestii. 

2. Gotowość do publicznego przedstawiania swych poglądów 

zmienia się zgodnie z jednostkową oceną rozkładu opinii oraz kierunku 

(trendu) jej zmian w otoczeniu społecznym. Jest większa, 

jeśli jednostka wierzy, że jej własny pogląd jest oraz, będzie dominujący, 

lub (jeśli nie jest jeszcze dominujący) stanie się bardziej 

powszechny. Jest mniej gotowa do wypowiedzi, gdy czuje, że jej 

własny pogląd traci oparcie społeczne. Stopień gotowości wypowiadania 

opinii wyraźnie wpływa na jednostkową ocenę rozkładu opinii 

na korzyść opinii częściej wypowiadanych publicznie. 

3. Można z powyższego wydedukować, że jeśli ocena aktualnego 

rozkładu opinii oraz rozkład faktyczny wyraźnie są rozbieżne (czyli 

występuje zjawisko „pluralistycznej ignorancji") dzieje się tak dlatego, 

że opinie, których siła jest przeceniana, są częściej głoszone 

publicznie. 

" F. Toenniies: Kritik der öffentlichen Meinung. Berlin 1922. Cyt. za 

E. Noelle-Neumann: The Spiral of Silence. A Theory of Public Opinion. 

Journal of Communication 1974, vol. 24, s. 44. 

u Wywiad udzielony tygodnikowi Der Spiegel, 1983 nr 11, s. 37. 

1 4 

E. Noelle-Neumann: ibidem, s. 45.

4. Istnieje pozytywna korelacja między opinią aktualną i przyszłą: 

opinia uznana za obecnie przeważającą, ma większą szansę być 

uznaną za taką również w przyszłości; i odpowiednio — opinia uznana 

za mniejszościową ma mniejszą szansę być uznana za dominująsą 

w przyszłości. Korelacja ta nie jest jednak stała — im jest ona 

niższa, tym bardziej wskazuje, że opinia publiczna ulega przekształceniu. 

5. Jeśli istnieje różnica między oceną obecnego i przyszłego rozkładu 

(czy siły) opinii, to oczekiwanie przyszłej pozycji będzie determinowało 

stopień, w jakim jednostka jest gotowa przedstawiać własne 

poglądy. Wynika to z założenia, iż przyczyną różnego stopnia gotowości 

wyrażania własnych poglądów jest lęk jednostki przed izolacją, 

a jej pewność jest mniejsza, gdy jej poglądy nie są potwierdzane 

przez większość lub przez trend opinii. Jeśli jest przekonana, 

że kierunek zmian zbliża większość opinii ku własnej opinii, to oczywiście 

mniejsze jest ryzyko izolacji społecznej (w przyszłości). 

Na podstawie trzech artykułów E. Noelle-Neumann 15 

prof. Garth 

Taylor skonstruował graficzny model „spirali milczenia" 16 . Wyróżnił 

on w nim cztery rodzaje zmiennych: 1. Własna (prywatna) opinia 

w danej kwestii (0 — stanowisko większości; 1 — stanowisko 

mniejszości); 2. Percepcja dominującej opinii (0 — gdy jest ona 

mniejszościowa; 1 — gdy jest większościowa); 3. Ocena przyszłego 

stanu (trendu) opinii publicznej (0 — więcej poparcia dla opinii 

większościowej, 1 — więcej poparcia dla opinii obecnie mniejszościowej); 

4. Gotowość wyrażania własnej opinii (0 — nie, 1 — tak). 

Przytoczyłem wiernie katalog zmiennych Taylora jak i opisy ich 

kategorii, chociaż nasuwają one poważne wątpliwości co do swej 

charakterystyki. Ponieważ jednak autor nie wykorzystuje w swych 

dalszych wywodach wprowadzonych symboli, pozostawiam tę kwestię 

do dalszej dyskusji. 

Zmienne wiąże Taylor w następującym modelu graficznym 17 . 

! stanu щшиь 

(ЩШ 

риЫ

Rysunek powyższy ukazuje pierwsze dwa etapy w procesie ze swej 

natury wieloetapowym — formowania się opinii publicznej. Jeśli 

w grę nie wchodzą czynniki modyfikujące — a będzie o nich mowa 

nieco dalej — proces ten zaczyna się od wypowiedzi jednostek na 

określony (kontrowersyjny) temat. Ponieważ jeszcze nie są im znane 

inne opinie, mają one znaczną swobodę w wypowiedziach publicznych 

lub quasi-publicznych. Jeśli jednak jednostek mających opinię 

A jest więcej (większość), w wypowiedziach publicznych od początku 

dominuje opinia typu A. Umacnia to pewność większości 

i tym bardziej skłania do publicznego wyrażania poglądów typu A. 

Osłabieniu zaś ulega pewność mniejszości, a więc i gotowość występowania 

ze swymi opiniami. Tym samym w następnym etapie 

(a właściwie etapach) stanowisko większości staje się wyrazem opinii 

publicznej, zaś mniejszość po prostu milknie. To ujęcie pozwala 

połączyć kontrowersyjny charakter kwestii, której dotyczy opinia 

i holistycznego charakteru samej opinii publicznej. Opinia może być 

jedna, ale jej przeciwnicy mogą nadal żywić swe przekonania (odmienne 

opinie), lecz — milcząco! 

Na podstawie swego modelu oraz założeń E. Noelle-Neumann, 

prof. Taylor formułuje 5 szczegółowych hipotez ls . 

A. Ci, którzy wierzą, iż trend zmian opinii wzmacnia ich pogląd 

są skłonni bardziej niż ci, którzy sądzą odmiennie, wyrażać publicznie 

swe opinie. 

B. Ci, którzy dostrzegają poparcie większości dla swej opinii, są 

bardziej niż inni skłonni publicznie wyrażać swe opinie (tę hipotezę 

wyjaśnia statystyczna zależność od zmian trendu). 

C. Ci, którzy sprzyjają opinii większości, skłaniają się do mniemania, 

że większość podziela ich opinię (opinia i jej społeczna percepcja 

jest dodatnio skorelowana). 

D. Ci, którzy sprzyjają opinii większości, skłaniają się do mniemania, 

że przyszły trend zmian opinii faworyzuje ich opinię (opinia 

i ocena przyszłości jest dodatnio skorelowana). 

I piąta hipoteza wysunięta przez Taylora, choć nie wynikająca ani 

z modelu, ani z założeń E. Noelle-Neumann: 

E. Ci, którzy sprzyjają opinii większości, są bardziej chętni do 

wyrażania swej opinii. 

5. Lęk przed izolacją — społeczną i publiczną 

„Spirala milczenia" opiera się na założeniu, że istnieje tylko jeden 

rodzaj lęku jednostkowego — lęk przed własnym środowiskiem, ono 

jest bowiem głównym źródłem nagród i kar. W rzeczywistości jest 

na ogół inaczej — istnieją różne, konkurujące ze sobą układy, 

z których jednostka boi się być wyizolowana. Jednym z podstawowych 

— obok otoczenia społecznego — jest układ władzy. 

1 8 

Taylor: ibidem, s. 317—322.

Każda władza opiera się na systemie nagród i kar. Jednostka, 

oprócz obserwowania swego najbliższego otoczenia, o czym pisze 

Noelle-Neumann, oberwuje także system wartości i stanowisko władzy. 

I z nim się również liczy, nie chcąc być izolowana od możliwości 

nagród z jej strony bądź karana, jeśli władza ma takie możliwości. 

Ocenia te szanse władzy zarówno na dzisiaj, jak i na jutro. 

I wiele z tego, co powiedziano o odnoszeniu się do wyciszania opinii 

przez otoczenie społeczne, można powtórzyć w odniesieniu do wyciszania 

opinii przez stanowisko władzy. 

Powstają tutaj dwa problemy warte choćby tylko zasygnalizowania 

(staną się one przedmiotem późniejszej analizy autora). Po pierwsze, 

w jaki sposób jednostki poznają stanowisko władzy; po drugie, 

jakie są konsekwencje, gdy stanowisko władzy nie zbiega się z poglądami 

przeważającymi w otoczeniu danej jednostki. 

Na ogół władza wprost ogłasza, jakie jest jej stanowisko wobec 

konkretnych i kontrowersyjnych spraw publicznych. Można też je 

wydedukować na podstawie wcześniejszych jej deklaracji. W przeciwieństwie 

bowiem do opinii jednostek, opinie władzy cechuje znacznie 

większy stopień koherencji i stałości. We współczesnym świecie 

ważnym kanałem dla ujawniania swego stanowiska są środki 

komunikowania masowego. Tam, gdzie są we władaniu państwa, 

władza wprost ogłasza swe stanowisko, zaś tam, gdzie są we władaniu 

prywatnym — odwołuje się do różnych form nacisku, jak też 

organizuje konferencje prasowe, składa oświadczenia itp. 

W tych krajach, gdzie telewizja jest państwowa, quasi-oficjalnego 

charakteru nabiera ogół programów, л więc zarówno poglądy komentatorów 

telewizyjnych, jak i układ wypowiedzi osób prywatnych, 

które pojawiają się na ekranie. Można w tym wypadku posłużyć 

się terminem G. Gerbnera ,.television answer", czyli odpowiedzi 

telewizyjnej. Owa telewizyjna odpowiedź w dużym stopniu 

określa klimat opinii", tak w systemie telewizji państwowej jak 

i w prywatnej. A może nawet w większym stopniu w przypadku 

telewizji prywatnej — silniejsze jest wówczas złudzenie, że układ 

odpowiedzi odzwierciedla autentyczny rozkład opinii prywatnych, 

a więc w sumie opinię publiczną, a nie że jest wynikiem przemyślanej 

akcji propagandowej. 

Pozostaje jednak problem, gdy stanowisko większości opinii prywatnych 

zdecydowanie odbiega od stanowiska władzy. Jak to wpływa 

na formowanie się opinii publicznej 

Oczywiście wszystko zależy od charakteru władzy, jeśli będzie 

ona posługiwała się terrorem w stosunku do wszelkich form sprzeciwu 

wobec jej decyzji, to oczywiście wówczas nie ma w ogóle mowy 

o formowaniu się opinii publicznej. Jeśli jednak — a to jest 

normalna praktyka — będzie tolerowała pewien stopień sprzeciwu, 

wówczas istotne jest nie tylko aktualne stanowisko władzy, lecz 

także ocena przez jednostki szans jego umocnienia lub osłabienia 

w przyszłości. Jeśli ocenia się te szanse jako duże, wówczas „spirala 

milczenia" może się łatwiej pojawić. Jeśli nie, opinie prywatne 

(i wypowiadane w małych grupach) będą bardziej zgodne z opiniami 

otoczenia społecznego, a nie władzy.

6. Wnioski metodologiczne 

Jeśli wziąć pod uwagę propozycje E. Noelle-Neumann pojmowania 

opinii publicznej, to wynika z nich, że: 

1. W badaniach sondażowych w istocie bada się jedynie opinie 

quasi-publiczne. Trzeba sobie z tego zdawać sprawę, że ich wynikiem 

jest przedstawienie nastroju oraz „klimatu" opinii publicznej, 

a nie samej opinii publicznej. 

2. Przez opinie publiczne należy rozumieć takie opinie, które są 

publicznie wypowiadane, a zwłaszcza takie, które jednostka jest gotowa 

publicznie bronić i podtrzymywać. W sprawie kontrowersyjnej 

zawsze można mówić o nastroju dominującym i mniejszościowym, 

czyli o większości i mniejszości. To samo odnosi się do rozkładu 

opinii w mniejszych zbiorowościach. W skali ogólnospołecznej 

istotna jest społeczna percepcja stanowiska większości i mniejszości. 

Co więcej, to w 7 łaśnie jest przedmiotem publicznej kontrowersji — 

jaki jest klimat opinii w danej sprawie, czyli za czym stoi większość. 

Ludzie się różnią nie tylko co do opinii własnych, ale też i co do 

opinii o opiniach innych. 

Skoro opinie publiczne wypowiadane tworzą „klimat opinii", to 

głosy, które brzmią donośniej, są jakby w większym stopniu jego 

wyrazem. To samo odnosi się do pewnych kanałów komunikowania 

— kto ma dostęp do kanałów komunikowania masowego, tego 

głos liczy się bardziej. To samo można powiedzieć o pewnych środowiskach 

— tzw. środowiskach opiniotwórczych. Głosy w formowaniu 

opinii publicznej są więc jakby „ważone" — niektóre z nich 

bardziej się liczą. 

3. Najistotniejsze w badaniach opinii nie jest ustalenie, jakie jest 

jej aktualne stanowisko, lecz jakie będzie — tzn. w którym kierunku 

idą zmiany. Przewidywanie co będzie wymaga analizy trendów 

i kierunków zmian. 

4. Zatem w badaniach obok opinii aktualnych należy uwzględniać 

możliwość ich zmian w przyszłości. 

5. Należy także próbować ustalić gotowość badanych do publicznego 

wyrażania ich poglądów. 

6. Ważne jest również ustalenie stopnia polaryzacji nastrojów — 

na ile zwolennicy odmiennych poglądów unikają kontaktów (i liczenia 

się) z obozem przeciwnym, a słuchają jedynie osób ze swego 

obozu. Zakłóceniu ulega wówczas percepcja „klimatu" opinii czyli 

jej rozkładu. Przecenia się poglądy strony własnej, nie docenia — 

cudzych. 

7. U podstaw procesu formowania się opinii publicznej, jak 

i u podstaw ulegania wpływowi władzy, leży lęk jednostki przed 

izolacją oraz eksploatacja tego lęku przez tych, którzy chcą narzucić 

swą wolę, czy to dla zachowania istniejącego porządku, czy to 

dla wprowadzenia nowego. Ten lęk prowadzi do kompromisu między 

własnymi skłonnościami i postawami, jakie obserwuje się w środowisku. 

A ponieważ inni też z wolna ulegają stanowisku najsilniejszych, 

więc w rezultacie następuje powolny proces „spirali milczenia".


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

JERZY MIKUŁOWSKI 

POMORSKI 

POWRÓT DO INFORMACJI 

W przewidywaniu nowego wspaniałego świata mediów najbliższej epoki •— 

jedno ogniwo jest wciąż niewiadome. Z upodobaniem podpatrujemy sprawność 

techniczną, jakość, szybkość działania nowych propozycji na rynkach 

mediów; czy wiemy jednak czy sprawdzą się one w innej warstwie. — Czy 

wizja społeczeństwa informacji stanie się realna Czy rola informacji w podejmowaniu 

decyzji będzie wystarczająco duża Czy nowe media odpowiedzą 

na potrzebę „współuczestniczenia" w kulturze A wreszcie •— czy aby nie 

przestaną być mniej ważne wobec narastających tendencji do ich wymijania 

na rzecz interpersonalnej komunikacji 

1. Wstęp 

Paradoksem prasoznawstwa jest brak na jego gruncie nowoczesnej 

koncepcji informacji. Znaczenie nadane kiedyś temu terminowi, 

później zostało zakwestionowane i zachowało swą wartość jedynie 

w zastosowaniu do fragmentu działalności dziennikarskiej. W rezultacie 

stała się informacja w naszej dyscyplinie mało użytecznym 

terminem, gdy dla jednych określa gatunek dziennikarski, dla drugich 

wszystko to, co robią media, jeszcze dla innych wszelkie procesy 

interakcji symbolicznej. Aby unikać takiej wieloznaczności, zastępuje 

się informację innymi określeniami, tylko z pozoru precyzyjnymi, 

a to, co kiedyś było informacją, studiuje się pod takimi 

hasłami, jak komunikowanie, komunikowanie się, przekaz, treść 

przekazu, wiadomość czy sprawozdanie *. Ci, którzy pozostali informacji 

wierni, nadają jej jedno, zawężone znaczenie, rezygnując 

z innych nęcących możliwości. (Michał Szulczewski, często piszący 

na jej temat, zastrzega się, że traktuje o informacji semantycznej 

i wyjaśnia: „dotyczy ona treści i znaczenia wiadomości, skierowana 

jest do adresata, który wiadomość rozumie i wykorzystuje" — 

20 s. 8). Większość bądź o informacji nie mówi, bądź też używa tego 

słowa, gdy chce mówić o ludzkim porozumieniu się. 

Ma informacja swe bezpieczne miejsce w cybernetyce, i choć 

można by sądzić, że opuściła w ten sposób pole wiedzy o tylko 

* Termin informacja jest nadal często w literaturze używany a prasoznawcy 

piszą na ten temat chętnie. Brak miejsca nie pozwala na ustosunkowanie się 

do wszystkich propozycji.

ludzkim porozumiewaniu się, zyskała tam wiele cennych interpretacji 

i uściśleń, bez których prasoznawstwo nie może się dziś obyć. 

Tak jak — mimo wszystkich tych trudności — nie może ono zrezygnować 

z samego terminu. 

Informacja stała się bowiem znów potrzebna i zastępowanie jej 

czym innym nie zadowala. Weszliśmy dziś w procesy przemian, które 

wielu uważa za początek nowego etapu rozwoju, kiedy odczuwamy 

wyraźnie wewnętrzny związek między posiadaniem wiedzy i doświadczeniem 

a trafnością naszych decyzji, procesami dzielenia się 

wiedzą a współdziałaniem ludzi; dla wszystkich tych zjawisk terminem 

nadrzędnym jest informacja. Powiada się zasadnie, że wchodzimy 

w erę informacji, a tego, co będzie się w przyszłości dokonywać, 

nie sposób skwitować terminem dotyczącym tylko formy 

(np. komunikowanie) czy tylko treści (np. wartości). Informacja będąca 

treścią i formą, procesem i stanem okazuje się niezbędna. 

Czeka nas zatem przywrócenie informacji jej pozycji pojęcia podstawowego. 

Wiele osób, zniechęconych historią dotychczasowego 

stosowania tego terminu może wątpić w realność tego zamiaru. Niemniej 

próby są czynione. Artykuł ten stanowi rekapitulację tych 

wysiłków i nie kończy się gotową propozycją. 

2. Informacja jako narządzie nadawcy 

Gazety przynoszą informacje, prasa służy informowaniu — takie 

stwierdzenia wydawały się oczywiste w przeszłym stuleciu. U zarania 

naukowego prasoznawstwa dodawano jednak zastrzeżenie, że 

prasa przynosi nie tylko informacje. Austriacki dziennikarz, autor 

popularnej lecz i wysoko cenionej (por. opinia Маха Webera) pracy 

„Kultura i prasa", wydanej w Polsce staraniem Kółka Dziennikarskiego 

we Lwowie w 1905 roku, doktor Emil Löbl (12) kwestionował 

istnienie prasy czysto informacyjnej, lecz nie miał wątpliwości, 

że możliwa jest działalność informacyjna. 

Pierwszego dowodził względami społecznych warunków odbioru — 

„nagie fakty są zbyt trudne do pojęcia dla przeciętnego czytelnika" 

(12, s. 129) — ten „wymaga politycznego ukierunkowania". 

Gdyby czytelnika masowego stanowiły „klasy wykształcone", sytuacja 

byłaby lepsza, choć i one wykazują się dużym stopniem intelektualnej 

niesamodzielności. Nie ma więc informacyjnej prasy sensu 

stricto, skoro serwis informacyjny gazety poprzedzony jest ukierunkowującym 

artykułem wstępnym. Czynności informacyjne polegają 

na „udzielaniu najświeższych wiadomości". Są to być może 

w intencji dziennikarza „nagie fakty", lecz obiektywność nie jest 

nigdy pełna z przyczyn, które są natury warsztatowej i stanowią 

to, co w literaturze anglosaskiej określa się dziś jako Flaws value. 

Szybkość relacji narzuca konieczność uproszczeń, nie zapewnia rzetelności, 

pisanie pod naciskiem chwili przesądza o wartościowaniu. 

Dziennikarska informacja — pisze Löbl — nie jest przecież relacją 

uczonego, który właśnie spod presji aktualności musi się wyzwolić, 

by zachować konieczny obiektywizm. Subiektywizm relacji praso-

wej jest nieunikniony, bo wiadomości gromadzone są naprędce 

i opatrzone komentarzem, gdzie „sąd szybki, rzadko należyty", zaś 

skłonność do agitacji, właściwa zawodowi powoduje, że dziennikarz 

„nie tylko spisuje, lecz i ocenia każdy czyn" (s. 48). Innymi słowy, 

informacji naukowej, możliwej jako obiektywna przeciwstawia Löbl 

przekazywanie aktualnych wiadomości. Wiadomości to prasowa informacja. 

Rozwinięcie tych zastrzeżeń znajdziemy w pracy Henryka Jabłońskiego 

„Opinia, parlament, prasa" (11). Jabłoński, pisząc o opinii 

publicznej, nie wątpi w istnienie informacji, wiedzy „o zjawiskach 

będących przedmiotem osądu" (s. 248) — zwraca tu uwagę podejście, 

w czasach mediocentryzmu rzadkie, ukazujące istotność zjawiska 

pod kątem potrzeb użytkownika informacji. Praca jednak 

koncentruje się na propagandzie, którą w ślad za Schultzem-Pfaeitzerem 

odróżnia od agitacji (poglądy tego spopularyzował w Polsce 

W. Baliński) (1), w T yjaśniając, że celem obu jest „wprowadzenie pewnych 

sądów indywidualnych do świata sądów powszechnych 

(s. 249). Propaganda działa na „długiej fali" i wymaga wsparcia innych 

czynników, a jej efekt jest — powiedzielibyśmy dziś — socjalizujący, 

gdy agitacja, gwałtowna w swych środkach, ma „cele nieodległe, 

a skutki doraźne". Jabłoński również podniósł wymieniany 

przez badaczy zachodnich, motyw poddawania się ludzi działaniu 

propagandowemu, a mianowicie występowanie w powszechnej skali 

społeczeństwa industrialnego tzw. „iluzji zbiorowej", wynikłej z chęci 

„uczestniczenia w sądzie zbiorowym". Argument (znany też 

z pism Tarde'a) rozwinął później David Riesman i współautorzy 

w „Samotnym tłumie", tworząc właściwy czasom industrialnym typ 

społecznego charakteru ludzi sterowanych zewnętrznie, którzy dla 

poczucia bezpieczeństwa przyjmują za swoje sądy i wzory zachowań 

większości. 

W zachodnim piśmiennictwie powojennym propaganda na długo 

wypiera informację. Nie jest to jednak, jak pisze Tomasz Goban- 

-Klas (10, s. 200), wynikiem zmowy anglosaskich uczonych by działania 

propagandowe, jako niemoralne, przypisywać tylko przeciwnikom 

politycznym. Przeciwnie, autorzy zachodni przyznają, że ich 

media niosą propagandę bardziej niż informację. Ta ostatnia ograniczona 

jest do wiadomości, opatrzonych jednak nieuniknionym błędem 

stronniczości (bias). Piszą tak na przykład William F. Ogburn 

i Meyer F. Nimkoff (18). Propaganda nie jest obiektywnym informowaniem, 

lecz „osiąganiem celów", które nie muszą być naganne 

(tam też przykłady propagandy dla przeciwdziałania patologii). Różni 

ją od oświaty założona stronniczość. 

Znany brytyjski badacz J. A. C. Brown (4) doda, że oświata służy 

celom bezstronnego przygotowania ucznia do samodzielnego rozwiązywania 

problemów, gdy propaganda zdaje się myśleć za człowieka, 

zaś Hans M. Enzensberger (8) zarzuci później, że „propaganda, która 

nie skłania do samowystarczalności, lecz ją ogranicza" nie czyni ludzi 

mobilnymi, lecz pozbawia ich zdolności do działania. „Kto sądzi 

o masach tylko jako o przedmiocie polityki, nie może ich zmobilizo-

wać. Chce je popychać. Paczka nie jest mobilna, lecz może być popchnięta 

tu i tam. Marsze, kolumny, parady unieruchamiają ludzi" 

(8, s, 100). 

Przypominamy to stanowisko, ponieważ kwestia wpływu informacji 

na ludzką aktywność została dziś podniesiona na nowo. 

Jeżeli można propagandzie czynić jakiś zarzut, twierdzą Ogburn 

i Nimkoff, to ten, że apeluje do postaw emocjonalnych. 

Propaganda jest grą na uczuciach, zniewala odbiorcę, ponieważ wykorzystuje 

jego słabości. W tym rozumieniu propaganda jest nieetyczna, 

bo nie pozwala sądzić, lecz każe się wzruszać. Informacja 

zaś apeluje do intelektu, lecz ponieważ jej oddzielenie od propagandy 

jest niemożliwe, można co najwyżej twierdzić, że informacja to 

kwestia stopnia udziału apeli do intelektu w tekście dziennikarskim, 

nie zaś czyste działania informacyjne. 

Pewną rolę w analizowaniu propagandy i informacji odegrały badania 

nad postawami. Postawa jest konstruktem, na który składają 

się trzy komponenty: poznawczy, emocjonalny i zachowaniowy (ten 

obejmuje praktyczne doświadczenia z przedmiotem postawy), a wyraża 

się zachowaniem następczym czy też otwartym (overt), manifestowanym 

w wyniku posiadania postawy. Przez pewien czas wydawało 

się, że te podstawowe komponenty mogą być rozdzielone zarówno 

w sferze ich kształtowania jak i manifestowania się. Innymi 

słowy, że można działać przekazem informacyjnym tylko na komponent 

poznawczy, a emocjonalnym na uczuciowy. Badania jednak 

w coraz większym stopniu dowodziły, że poznanie idzie w parze 

z uczuciem. Mimo to nadal utrzymuje się stanowisko, że postawy 

racjonalne mogą być kształtowane za pomocą apeli do intelektu. Stanowisko 

to podzielają dziś badacze i praktycy społeczni, którzy uważają, 

że działania informacyjne mogą być wystarczającą drogą modernizacji 

społeczeństw rozwojowo zapóźnionych (14). Warto jednak 

wspomnieć, że u podłoża takiego przekonania tkwi założenie, iż modernizujące 

się społeczności składają się z osób silnie motywowanych 

do zmiany, a więc twierdzenie, jakże niejednokrotnie fałszywe, 

że u ludów tych, w skali powszechnej, wystąpiły postawy emocjonalne, 

przemawiające zgodnie z kierunkiem przyszłego działania informacyjnego. 

Nierozdzielność informacji od propagandy nie wyklucza rozważania 

działań informacyjnych jako szczególnego zadania mediów. Do 

takich zaliczyć trzeba badania nad wiadomościami dziennikarskimi. 

Interesującą w tej mierze propozycję zgłaszają badacze fińscy 

Ahmavaara i za nim Kaarle Nordenstreng (17). Z wiadomości medialnych 

wydzielają oni tzw. informacje służebne (service information), 

jak „prognozy pogody, ostrzeżenia policji, wyniki gonitw i inne 

takie informacje ogólnej użyteczności (które) nie podlegają zasadom 

kierującym działaniami informacyjnymi", gdy pozostałe stanowią 

owe wiadomości właściwe, będące przedmiotem czynności powiadamiania, 

której celem „jest przekazywanie ważnych i aktualnych 

informacji i intelektualna aktywizacja z tym związana". 

Autor wskazuje na istnienie informacyjnych kryteriów wiadomości, 

które decydują o ich obecności w mediach. „Podstawowym kry-

terium selekcji wiadomości ma być zakres, w jakim opisane wydarzenia 

przypuszczalnie dotyczą życia dużej liczby ludzi". I dalej: 

„Informacja jest więc z definicji rozumiana jako przekaz, który jest 

w stanie zmienić pogląd na świat odbiorcy na inny bardziej realistyczny, 

tzn. bardziej spójny z naszym świadectwem o «swiecie 

obiektywnym»" (17, s. 400—404). Prawdziwość — dodaje Nordenstreng 

— i bezstronność nie jest faktem, lecz postulatem, zaś wszystkie 

wspomniane wyżej ograniczenia zachowują tu swoją ważność. 

Proces selekcji wiadomości w systemie masowego komunikowania 

polega, a lepiej — biorąc pod uwagę charakter tekstu Nordenstrenga 

— powinien polegać na przyjętym przez redakcję założeniu 

o obiektywnej społecznej istotności dopuszczanych do rozpowszechniania 

treści. Nordenstreng za Ahmavaara wymienia kryteria 

wartości wiadomości (criteria of news value), łączące owe wymogi 

kryterium informacyjnego z ograniczeniami wynikłymi z charakteru 

medium i organizacji jego działania. Oto najważniejsze: 

1. Kryterium zewnętrzne — decyduje o wyborze oczekiwali 

y zakres wpływu wiadomości na życie odbiorców, wpływ pośredni 

jak i bezpośredni, przez odbiorców uświadomiony lub też nie. 

2. Kryterium ogólności lub ogólnej istotności — a więc oczekiwanie, 

że wiadomość będzie dotyczyć spraw większości członków 

audytorium. 

3. Kryterium rzetelności •— podatność wiadomości na weryfikację 

przez odbiorcę. 

4. Kryterium zrównoważenia — wyrażające się uwzględnianiem 

różnych i możliwych do antycypowania przez odbiorcę punktów widzenia 

w danej sprawie. 

5. Kryterium szybkości — rządzące się zasadą przekazywania 

wiadomości bez zwłoki (17, s. 400—404). 

Wydaje się, że rozważania nad informacją jako narzędziem działania 

nadawcy wyczerpują swój przedmiot. 

3. Informacja a jej użyteczność dla odbiorcy 

Wspomniana uwaga Henryka Jabłońskiego dowodzi, że problem 

użyteczności informacji dla odbiorcy był rozważany już wcześniej, 

w sposób jednak niedostateczny. Oparte na założeniach funkcjonalizmu 

teorie masowego komunikowania późnych lat '50 opisywały to 

zjawisko fragmentarycznie. Dla ilustracji posłużmy się dłuższym 

cytatem z pracy socjologa Charlesa R. Wrighta (23), którego nie 

można przecież oskarżać o to, by nie pojmował społecznego znaczenia 

informacji. Informacja u funkcjonalistów, do których Wright 

się zalicza, służy trwaniu całego systemu, tu więc całemu społeczeństwu. 

Takie założenie utrudnia znalezienie związku między życiem 

jednostki czy swoistymi celami grupy a istnieniem wielkiej zbiorowości. 

Oto bowiem jak Wright widzi użyteczność informacji dla 

jednostki: 

„Dopóki powodzenie osobiste łączy się ze społecznym, funkcje 

ostrzegania i instrumentalne wiadomości, masowo komunikowane

społeczeństwu (spacja — JMP) służą jednostce. Dodatkowo 

można określić pewną ilość bardziej osobistych form użyteczności. 

Na przykład w 1954 roku Berelson wykorzystał strajk prasy lokalnej 

w Nowym Jorku by zbadać, za czym ludzie «tęsknią», gdy nie 

otrzymują swojej gazety. Wyraźnie określoną funkcją, dla tych 

wielkomiejskich mieszkańców, było służenie jako źródła informacji 

0 faktach rutynowych, np. dostarczanie programów radia lokalnego, 

kin, informacje o wyprzedażach, przybyciu statków, zgonach 

1 najnowszej modzie. Gdy ludzie «tęsknią» do swych gazet, «tęsknią» 

w istocie do narzędzi ich codziennego życia. Przyjmuje się, że bycie 

poinformowanym jest społecznie ważne, a ludzie, którzy stosują 

się do tej normy, wzmacniają swój prestiż w grupie. Często obywatele 

czytają wiadomości lokalne, gdyż takie zainteresowania zapewniają 

im pozycje lokalnych przywódców opinii, tak, jak ci którzy 

interesują się szerszym społeczeństwem, zyskują miano wpływowych 

kosmopolitów" (23, s. 335). 

Nawet taki indywidualny punkt widzenia na użyteczność informacji 

był rzadko wyzyskiwany w badaniach. Można prześledzić 

liczne modele komunikowania, by po stronie odbiorcy nie znaleźć 

innych stwierdzeń poza tym, że pewni ludzie chcą informacji. Lecz 

po co Na to pytanie zaczynają odpowiadać dopiero modele późniejsze. 

Podejście użytkowania i zaspokojeń łączy to z różnymi potrzebami, 

które dają o sobie znać przy okazji różnych aktywności 

życiowych. Wbrew temu co się twierdzi (por. Ball-Roksach, Defleur, 

2) w badaniach Katza i Biumlera nie występują jasno sformułowane 

potrzeby informacji, to miejsce zajmują potrzeby obcowania 

z mediami (konsumpcji mediów), takimi jak prasa, telewizja 

czy książka. Podejście użytkowania i zaspokojeń mów 7 iło o bieżącym 

użytkowaniu treści mediów, nie uwzględniając zjawisk otrzymywania 

wiadomości bez ich bezpośredniego wykorzystania. Ludzie 

natomiast akumuiują w swej pamięci pewne fakty informacyjne 

bez konieczności ich bieżącego użytkowania. Zwykle wyjaśniamy to 

zjawisko koncepcją zainteresowań. Dlatego też Marc Berton 

i P. Jean Frazier (3) uważają, że pierwszeństwo w zastosowaniu 

„podejścia użytkownika do zachowań mediów" trzeba przyznać pracy 

Palmgreena, P. F. G. Kline'a i P. Clarke'a (Message Discrimination 

and Information Holding about Political Affaires: A Comparison 

of Local and National Issues. ICA, New Orleans, 1974), którzy 

zwrócili uwagę na zjawiska „indywidualnego gromadzenia informacji 

dotyczących konfliktów politycznych i problemów o znaczeniu 

osobistym", po to, by użytkować je w swym późniejszym działaniu. 

Zbliżone uwagi poczyniliśmy w pracy „Środki masowego komunikowania 

a problem więzi społecznej" (16, s. 369 i n.) 

Interesujące propozycje traktowania informacji z punktu widzenia 

odbiorcy zgłaszają S. J. Bali-Rokeach i Melvin L. Defleur (2). 

Zaproponowany przez nich model zależności od mediów 

głosi tezę o skłonności mieszkańców miast * do polegania na tych 

* Interesujące podkreślenie relatywnościi modelu do warunków społeczno-lokalnych. 

! 

; :

mediach, które okazują się potrzebne w ich życiu. Twierdzą oni, że 

wytwarza się szczególnego rodzaju związek między odbiorcą a medium, 

które potrafi najpełniej zaspokoić jego potrzeby. Nie są to 

jednak, jak w podejściu użytkowania i zaspokojeń, potrzeby sprowadzone 

do dążeń jednostkowych. Przeciwnie owa zależność wytwarza 

się w procesie współdziałania trzech czynników: mediów, 

audytorium i społeczeństwa. Autorzy przyjmują za Ch. R. Wrightem, 

że media w miarę rozwoju społecznego nabierają coraz bardziej 

unikatowych funkcji informacyjnych, które dogadzają zmieniającemu 

się odbiorcy. Mamy tu więc do czynienia jakby z obopólnym 

dostosowaniem. Media stają się dla odbiorcy głównym źródłem 

wiedzy w wielu ważnych dziedzinach o specjalistycznym charakterze, 

równocześnie pełniąc centralne funkcje informacyjne ważne 

dla całej społeczności *. 

Teza tej części pracy brzmi: „możliwości przekazów mediów masowych 

by uzyskiwać efekty poznawcze, afektywne i zachowaniowe 

wzrośnie, gdy system mediów będzie służył wyspecjalizowanym 

i centralnym funkcjom informacyjnym" (2, s. 7). 

Widzimy tu wpływ teorii postaw, nie jedyny w tym modelu. Procesy 

te przyspiesza narastająca konfliktowość obecnego społeczeństwa. 

Konflikty i napięcia zwiększają stopień społecznej niepewności 

i rodzą konieczność korzystania przez odbiorcę z przywództwa 

informacyjnego mediów. Media w swej funkcji informacyjnej są 

zatem przewodnikiem odbiorcy po stale komplikującym się świecie. 

W miarę tego narasta zależność odbiorcy od mediów. Drugi sposób 

działania to dostosowanie mediów do zmieniającego się świata odbiorcy. 

Trzeci w końcu — to rola mechanizmu „porządku dziennego" 

(agenda setting). Teza głosi, że ludzie uzależniają się od mediów, 

ponieważ nie są w stanie sami wyrobić sobie przekonań na 

wiele spraw, z którymi —< liczą — będą musieli się uporać. Media 

uprzedzają osobiste doświadczenie odbiorcy. Działanie mediów nie 

ogranicza się do tak pojętej funkcji informacyjnej. Autorzy wskazują, 

że media sta^ą się podobnymi przewodnikami w sferze afektywnej 

jak i zachowaniowej, choć mechanizmy są tu odrębne. 

W ten sposób autorzy wyjaśniają wpływ mediów na wszystkie komponenty 

postaw. 

Dwa inne modele stanowią dalszy krok ku zrozumieniu roli informacyjnej 

w życiu odbiorcy. Zanim je omówimy, konieczne jest 

przypomnienie pewnych ustaleń, które poczyniła matematyczna teoria 

informacji. Zdajemy sobie sprawę z ogólnikowości następującej 

tu relacji. 

4. Informacja jako współdziałanie 

Przypomnijmy więc. że wszechświat ulega procesom pogłębiającej 

się entropii, zaś życie jest formą jej przezwyciężenia. Entropia 

jest bezładem, życie porządkiem. Norbert Wiener pisał: „gdy świat 

* Próba pogodzenia z teorią Wrighta.

jako całość ... ma tendencję do niwelowania różnic, to istnieją lokalne 

enklawy, w których panuje tendencja przeciwna, a mianowicie 

ograniczona i czasowa skłonność do wzrastania stopnia organizacji. 

Życie znajduje swój dom w niektórych spośród tych enklaw" 

(21, s. 11). Istnienie życia zawdzięczamy czerpaniu i przetwarzaniu 

bodźców z otoczenia. Jest to proces dostosowania się do 

otoczenia. Takie dostosowanie możliwe jest dzięki informacji. Znów 

Wiener: „tak jak entropia jest miarą dezorganizacji, tak informacja, 

przekazywana przez zbiór sygnałów, jest miarą organizacji" (21, 

s. 20), dalej: „wzrasta stopień organizacji i jego odpowiednik, jakim 

jest ilość informacji" (21, s. 31). W innej pracy wyjaśnia: „informacja 

to wszelkie wiadomości o procesach i stanach dowolnej natury, 

które mogą być odbierane przez organy zmysłowe człowieka 

lub przez przyrodę" (22). Inny badacz tego kierunku, znany nam 

Claude Shannon, ujmuje informację „jako łączność, w której wyniku 

likwiduje się nieokreśloność". W końcu ważne jest określenie 

Mariana Mazura, który powiada^ „informacja to transformacja jednego 

komunikatu asocjacji w drugi komunikat tej asocjacji" (13). 

Czy prasoznawstwo musi sięgać do tej teorii tak ogólnej, zarówno 

gdy chodzi o skalę podmiotów jak i zakres procesów, w których 

one uczestniczą Czy nieuniknione jest w nauce o komunikowaniu 

wychodzenie od procesów całościowych Roztrzygnięcie tej kwestii 

zasługuje na obszerne opracowanie. To doprowadziłoby nas zapewne 

do stwierdzenia o konieczności zmiany ogólnego paradygmatu 

w naukach społecznych. Doszlibyśmy też zapewne do ustalenia, że 

dotychczasowy paradygmat kształtowany był przez postępy badań 

ekonomicznych i psychologicznych i łączono w nim makroekonomiczne 

procesy z jednostkowymi reakcjami, pomijając całą skomplikowaną 

strukturę pośredniczącą (to było powodem ciągłej walki 

w prasoznawstwie o odpowiednie miejsce dla socjologii, która właśnie 

dotyczy tych zapoznanych struktur pośrednich). Dlatego też 

zawierzyć winniśmy krytycznym uwagom ekonomisty Kurta Dopfera, 

który uważa, że stary paradygmat, utrudniający postęp w badaniach, 

wziął swój początek w chwili, gdy ekonomia zaczęła tracić 

swoje związki z filozofią społeczną (7). Dopfer widzi szanse nowego 

paradygmatu w nawrocie do ujęć holistycznych, równouprawnieniu 

podejść jakościowych, w końcu rozważań nad historyczną 

zmiennością, ponieważ „traktowanie czasu teraźniejszego jako «zakamuflowanej 

przeszłości» jest niemożliwe bez odwołania się do jakiegoś 

momentu historycznego" (7, s. 26) — „w naukach społecznych 

nie można sprowadzać zjawisk do abstrakcyjnych kategorii mających 

zastosowanie we wszystkich miejscach czasu i przestrzeni, tak 

jak w niektórych przypadkach w fizyce" (7, s. 27). 

Świadomość niedostatków starego paradygmatu jest już w prasoznawstwie 

znaczna. Świadczą o tym zarówno poszukiwania nowych 

modeli teoretycznych, odnoszenie ich do konkretnych stadiów 

rozwoju społecznego (16,5,) jak i rozważań nad czasem jako 

kategorią analizy procesów komunikowania (16,15). 

Postępy matematycznej teorii informacji odnotowywane były 

w pracach prasoznawczych. Czyniono z nich jednak użytek częścio-

wy, czego dowodem niech będzie kariera modelu Shannona i Weavera 

jak i interpretacja tego modelu przez W. Schramma. 

Nie jesteśmy całkowicie przekonani, że wyzyskiwanie osiągnięć 

cybernetyki czy teorii prawdopodobieństwa będzie wystarczającym 

źródłem nowego paradygmatu, przeciwnie, równoczesne 

rozważania nad przyrodą nieożywioną i życiem ludzkim muszą okazać 

się zbyt ogólne. Niemniej nadal stwierdzamy, że matematyczna 

teoria informacji ma nam wiele do zaoferowania. W tym wypadku 

ważna jest koncepcja informacji jako struktury współdziałania podmiotów. 

Sądzimy jednak, że nieuniknioną konsekwencją rozwoju 

prasoznawstwa będzie sięganie do tej tradycji nauk społecznych, 

która została odrzucona przez stary paradygmat, jako nie w pełni 

naukowa. Mamy tu na myśli kierunki humanistyczne, które, jak 

teorie Znanieckiego, nastawione są na interpretację działania 

i współdziałania ludzkiego. 

Powróćmy jednak do świata ludzkiej komunikacji *. Pierwsze pytanie, 

czym jest owo ludzkie otoczenie, z którego czerpiemy bodźce 

Czy są nimi tylko nadawcy w mediach Podane wyżej przykłady, 

zwłaszcza modelu zależności od mediów, mówią, że przekazy to nie 

są z pewnością jedyne wzmocnienia, jakie otrzymujemy od ludzi, 

a także i nie najważniejsze. Trzeba zgodzić się z opinią Herberta 

J. Gansa, który pisze: „dla audytoriów media są bliskie marginesu 

społeczeństwa, w którym audytoria żyją i które tworzą" (9, s. 101). 

W świetle tego co powiedziano należy poszukiwać innych czynników 

społecznych, od których zależy harmonijne życie człowieka. Trzeba 

więc procesy informacyjne rozpatrywać na początek jako przebiegające 

między ludźmi sobie bliskimi lub od siebie zależnymi, a później 

zastanawiać się nad tym jaką rolę pełnią tu media. Te osoby, 

a nie dziennikarze, są nam potrzebni i do nich się przystosowujemy. 

Wreszcie problem szans porozumienia się w takich ludzkich układach. 

Marian Mazur pisał o> informacji jako o transformacji jednego 

zespołu skojarzeń na inny. Jest to obraz rosnącej współzależności 

podmiotów, iecz bez pełnej tożsamości. Czemu zawdzięczamy ten 

proces współbrzmienia, bo nie pełnego zrozumienia Podobieństwu 

struktur poznawczych i afektywnych. Dla wyjaśnienia tego prasoznawca 

Melvin L. Defleur posługuje się terminem izomorfizmu 

(6). To wzięte z krystalografii określenie znaczy tyle, co równopostaciowość. 

Izomorfizm to relacja dwu tworów, organizmów, które 

mogą mieć różny skład, lecz podobny kształt, formę. Nie rozwijając 

dalej tych uwag powiemy, że warunkiem międzyosobniczego przepływu 

informacji jest dążenie do takiego podobieństwa struktur, by 

przepływ informacji powodował najwięcej skojarzeń. Pewne próby 

podjęcia tego problemu przynoszą dwa następujące modele. Pierwszy, 

już kiedyś przedstawiany (16), to zgłoszony przez Jacka McLeoda 

i Stevena Cheff ee'go model współorientacji. Ponieważ 

omówiono go szczegółowo gdzie indziej, przypomnimy tylko jego 

podstawowe założenia. 

* Informacja jako współdziałanie nie może być określana terminem komunikowania. 

Z braku lepszego powróćmy do komunikacji, choć jego konotacje 

w języku polskim nie są szczęśliwe (transport).

1. Komunikacja obejmuje wymianę informacji między osobami. 

2. Wymiana zakłada następowanie w czasie zmian w stanach poznawczych 

uczestników. 

3. Komunikacja jako proces wymaga sekwencji przekazów i działań. 

4. Wymiana informacji zakłada, że osoby są zdolne do równoczesnej 

orientacji wobec obiektu będącego przedmiotem komunikacji. 

5. Komunikacja powoduje, że osoby te nabierają poglądów na temat 

przedmiotu komunikacji, a także stanu opinii partnera na ten 

temat. 

Warto przypomnieć, że podejście współorientacji stosowane było 

empirycznie na Uniwersytecie Wisconsin do badania relacji między 

dziennikarzami i ich audytoriami. 

Inne związane z tym problemy ujawnia nowszy model, którego 

autorami są Everett Rogers i Lawrence Kincaid, zwany modelem 

zbieżności (19). 

Jego twórcy określają informację jako zjawisko fizykalne, jest to 

„różnica w energii/materii, która wpływa na stan niepewności w sytuacji, 

gdzie potrzebne jest dokonanie wyboru spośród możliwych 

alternatyw". Świadomość tego stanu jest źródłem ludzkich działań. 

Informacja jako stan różnic występuje na poziomie fizykalnym. 

Interpretacja tego stanu — na poziomie psychiki. Percepcja stanu 

łączy fizyczny i psychiczny poziom rzeczywistości. Podstawowym 

zjawiskiem jest tu działanie, które zostaje podjęte, przy świadomości 

stanu fizykalnego. Ma to ważne konsekwencje. Dodajmy, że zgodnie 

z tradycją humanistycznej socjologii (Znaniecki) powodem poznania 

jest działanie i działanie jest celem poznania. Jest to typowe 

podejście aktywistyczne. Proces komunikacji — tu w istocie komunikowania 

się — nie może być rozpatrywany jako jednorazowy 

przekaz. Jest to sekwencja przekazów być może nigdy się nie kończąca. 

Prowadzi to do trwałego związania komunikujących się ze 

sobą podmiotów i nabrania przez nie cech odrębnych wobec otoczenia. 

Wracając na teren nauk społecznych powiemy, że komunikowanie 

się rodzi i określa społeczność. 

A zatem cały proces rozgrywa się na trzech poziomach: fizykalnym, 

psychicznym i społecznym. Interpretacja i następnie rozumienie 

informacji prowadzi do stanu wspólnoty informacyjnej, której 

celem jest wzajemne rozumienie. Dzięki niemu możliwe jest działanie 

kolektywne. Komunikowanie się określają autorzy jako „proces, 

w którym uczestnicy tworzą i dzielą ze sobą informacje po to, 

by uzyskać wzajemne zrozumienie". Wspólne zrozumienie jest celem 

lub podstawową funkcją komunikacji, lecz nie daje ono efektu 

kompletności. Proces ten przechodzi przez szereg stadiów działania, 

co przyczynia się do zwiększenia zrozumienia między uczestnikami. 

Następuje zbliżenie uczestników, lecz nie ich tożsamość. Podobnie 

jak w ujęciu współorientacji każdy z nich zachowuje autonomię, ma 

własne wyobrażenie przedmiotu wspólnego zainteresowania, lecz 

także ma pojęcie o tym, co wie i jak rozumie ten przedmiot jego 

partner.

Autorzy proponują ogólne założenia badawcze dla wyzyskania 

swego modelu. Nie znając wyników nie będziemy ich relacjonować. 

Z omówienia tych dwu modeli, jakże odmiennych od pozostałych, 

można wyciągnąć pewne wnioski. 

Po pierwsze — zapowiadają reorientację badań z możliwe zmianą 

paradygmatu z ekonomiczno-psychologicznego na socjologiczny. 

Po drugie — już w swych przykładach ukazują drugoplanowość 

mediów wobec innych procesów komunikacyjnych, w których komunikowanie 

się interpersonalne będzie zjawiskiem centralnym. Na 

tym tle można też zastanowić się, czy modele te, choć zaproponowane 

przez badaczy mediów, wejdą na trwałe do naszej dyscypliny, 

jeżeli koncentrować się ona będzie tylko na działaniu mediów 

W każdym razie wskazują one, że aby pojąć działanie mediów, trzeba 

znaleźć brakujące ogniwo procesu komunikacyjnego, a jest nim 

ten kierunek przepływu, który człowiek uważa za pierwszoplanowy 

w jego życiu. 

Po trzecie — można się spodziewać, jak to czynią badacze współorientacji, 

że modele te będą stosowane do mediów przy milczącym 

założeniu, iż pozostaje nadal wielka sfera ludzkiego komunikowania 

się, wpływająca na działanie mediów, której badania nikt jednak 

nie potrafi sfinansować. 

Po czwarte — powyższe ustalenia przywołują na pamięć stwierdzenia 

socjologii humanistycznej. Przypomnijmy, że jej wybitny 

reprezentant Florian Znaniecki nakazywał widzieć człowieka jako 

osobę działającą i poznającą dla działania. Ponadto widział go jako 

działającego wobec innych ludzi, a każdy jego stosunek do świata 

przyrody, rzeczy i idei był nacechowany elementem współdziałania 

z innymi. Przypomnijmy, że nie tak, jak czynią to dzisiejsi badacze, 

rozważał on nie uczestnictwo w kulturze, lecz „współuczestnictwo" 

(24). 

Oczywiście, stosowanie dziś zaleceń Znanieckiego jak i zapewne 

sugestii Rogersa i Kincaida wymagałoby zmiany procedur badawczych 

na bardziej humanistyczne, które nadal uważa się za mniej 

pewne. Chociaż i pod tym względem nastąpiło pewne rozluźnienie 

pozytywistycznych kanonów. 

5. Zakończenie 

Jakie wnioski wypływają dziś dla problematyki informacji Łatwo 

tu zauważyć, że informacja, rozpatrywana pod kątem tradycyjnej 

problematyki dziennikarskiej, różni się poważnie od informacji 

widzianej oczyma jej użytkownika. Wydaje się też, że problematyka 

dziennikarska w sprawie informacji jest bliska 

wyczerpania, chyba że nastąpią poważne zmiany w samym dziennikarstwie. 

Wydaje się też, że takie zmiany nadciągają. Wiele będzie 

zależeć wówczas od tego, jakie będzie to nowe dziennikarstwo 

i jego media. Czy spełnią one oczekiwania, jakie się dziś wobec nich 

formułuje Oczekiwania te związane są z wizjami społeczeństwa informacji, 

kładą one nacisk na konieczność wyjaśnienia roli infor-

macji w procesach podejmowania decyzji w różnych sytuacjach. Od 

tych procesów uzależnione ma być powodzenie przyszłej ekonomii, 

bo też umiejętność podejmowania decyzji na podstawie czynnika 

informacyjnego ma być źródłem ludzkiego bogactwa. 

Jeżeli tym będzie w istocie, badania nad informacją i jej użytkowaniem 

ruszą swoją drogą i znajdą się na nie poważne fundusze, 

decydujące dziś o nauce i jej rozwoju. Wówczas jednak prasoznawcze 

osiągnięcia i niepowodzenia z informacją będą cennym dorobkiem 

nauki. 

LITERATURA: 

1. W. Baliński: Propaganda, jej metody i znaczenie. Warszawa 1930. 

2. S. J. В a 11 - R о к e а с h, M. L. DeFleur: A Dependency Model of 

Mass Media Effects. Communication Research vol. 3. п. 1. January 1976, 

s. 3—21. 

3. M. Bert on, P. J. Frazier: The Agenda Setting Function of the 

Mass Media at Three Levels of Information Holding. Communication 

Research vol. 3. n. 3, July 1976, s. 261—274. 

4. J. A. C. Brow n: Techniques of Persuasion. Penguin, Harmondsworth. 

1968. 

5. J. W. Carey: The Ambiguity of Policy Research. Journal of Communication 

vol. 28. n. 2, Winter 1978, s. 114—119. 

6. M. L. DeFleur: Theories of Mass Communication, Mc Kay, New York 

1966. 

7. K. Dopfer: Wprowadzenie: Ku nowemu paradygmatowi. (W:) Ekonomia 

w przyszłości. PWN, Warszawa 1982, s. 9—67. 

8. H. M. Enzensberg er: Constituents of a Theory of the Media (W:) 

Sociology of Mass Communication. D. McQuail ed. Penguin, Harmondsworth, 

1972, s. 99—116. 

9. H. J. Gans: Social Research on Broadcasting. Some Additional Proposals. 

Journal of Communication 1978, Spring, s. 100—113. 

10. T. Goban-Klas: Komunikowanie masowe. ОВР, Kraków 1978. 

11. H. Jabłoński: Opinia, parlament, prasa. PIW, Warszawa 1947. 

12. E. Löbl: Kultura i prasa. Gebethner i Wolff, Kraków 1905. 

13. M. Mazur: Jakościowa teoria informacji. WNT, Warszawa 1970. 

14. E. G. M с A n a n y: Does Information Really Work Journal of Communication 

vol. 28, 1978 п. 1. s. 84—90. 

15. D. McQuail: The Historicity of a Science of Mass Media. University 

of Amsterdam. Amsterdam 1981. 

16. J. Mikułowski Pomorski: Środki masowego komunikowania 

a problem więzi społecznej. AE, Kraków 1976. 

17. K. N o r d e n s t r e ng: Policy for News Transmission. (W:) Sociology of 

Mass Communication. D. McQuail ed. Penguin, Harmondsworth, 1972, 

s. 386—405. 

18. W. F. О g burn, M. F. Nimkoff: A Handbook of Sociology. Routledge 

and Kegan, London 1964. 

19. E. Rogers, L. К i n с a i d: Communication is Network and Convergence. 

Intermedia vol. 10, п. 1. January, 1982, s. 14—18. 

20. M. Szulczewski: Polityka informacji. KiW, Warszawa 1977. 

21. N. Wiener: Cybernetyka i społeczeństwo. KiW, Warszawa 1960. 

22. N. Wiener: Cybernetyka czyli sterowanie i komunikowanie o zwierzętach 

i maszynie. PWN, Warszawa 1971. 

23. Ch. R. Wright: Functional Analysis of Mass Communication. (W:) Information, 

Influence and Communication. O. Lerbinger, A. J. Sullivan 

eds. Basic Books, New York 1965, s. 348—362. 

24. F. Znaniecki: Kierownictwo i zwoleninietwo we współpracy twórczej, 

Kultura i Wychowanie, rok I, zeszyt 4, 1934, s. 277—294.

uszyty PRASOZNAWCZE 

Kraków 1984 R. XXV, nr 2(100) 

TADEUSZ 

KOWALSKI 

KRZYWA LORENZA 

W BADANIU 

KONCENTRACJI PRASY 

Mgr T. Kowalski, ekonomista z Zakładu Prasoznawstwa Instytutu Dziennikarstwa 

UW (patrz także ZP nr 91—92), przedstawia własną propozycję metodologiczną. 

Polska statystyka wydawnicza pozwala na interesujące wyliczenie stopnia 

koncentracji systemu prasowego, w różnych przekrojach. I tak, posługując się 

danymi z lat 1979 i 1982, pokazuje autor praktyczne zastosowanie swojej propozycji. 

P 

olski system prasowy charakteryzuje się wysokim stopniem koncentracji, 

przy czym dominującą rolę w tym systemie spełnia 

RSW „Prasa-Książka-Ruch". 

W rodzimej literaturze problem koncentracji podnoszony jest najczęściej 

przy okazji omawiania prasy wysoko rozwiniętych krajów 

kapitalistycznych. Znamiennym przykładem służy „Informator. Prasa, 

radio i telewizja w świecie". Układ całości został tak pomyślany, 

aby rozdziały poświęcone krajom kapitalistycznym rozpoczynały się 

od problemu koncentracji. 

Omawiając to zjawisko wskazano między innymi, że „czynnikiem 

sprzyjającym koncentracji był i pozostaje postęp techniczny", zaś 

wśród najważniejszych skutków tego procesu wymieniono: „manipulowanie 

świadomością mas" (które jest warunkiem przetrwania 

kapitalizmu państwowo-monopolistycznego — przyp. TK) oraz nieco 

dalej „ujednolicanie nacisków ideologicznych i metod propagandowych 

szczególnie w momentach wewnętrznych napięć i opozycji" \ 

1 

Informator. Prasa, radio i telewizja w świecie. KAW, Warszawa 1980 

s. 39—40.

Do krajów, w których postęp koncentracji prasy jest największy, 

zaliczono Wielką Brytanię, USA i RFN. Prawdziwość tego sądu trudna 

jest do sprawdzenia, bowiem w odpowiednich rozdziałach nie 

podano wystarczająco pewnych i przekonujących informacji. W części 

poświęconej Wielkiej Brytanii wymieniono pięć największych 

trustów prasowych, ale nie podano żadnej miary koncentracji. 

W stosunku do USA stwierdzono, że 10 największych koncernów 

produkuje ponad 1 /з całości nakładów dzienników amerykańskich 2 . 

Podano więc tylko cząstkową miarę koncentracji nakładu globalnego 

dzienników, z której nie dowiadujemy się, jak w ogóle skoncentrowane 

są dzienniki. Może się przecież zdarzyć, że pozostałe 2 /з nakładu 

będzie rozdzielone równomiernie między różnych wydawców, co 

rzecz jasna wpływa na ocenę stopnia i znaczenia koncentracji. Podobną 

miarę zaproponowano w rozdziale o RFN ,,około 3,5% wydawnictw 

gazetowych wydaje blisko 46% całego nakładu prasy codziennej 

RFN. Jeżeli wzdąć pod uwagę czasopisma, to stopień koncentracji 

okaże się jeszcze większy, ponieważ 3 /i całego nakładu wydawane 

jest przez 4 koncerny" 8 . Również te miary nie są pełne, 

mówią o koncentracji pewnej części nakładów prasy ale w sposób 

niezbyt precyzyjny (nie ma pewności, że pozostała 1 U nakładu jest 

również skoncentrowana), nie dowiadujemy się także, jaka jest ogólna 

liczba wydawnictw. 

Dla oceny stopnia koncentracji systemu prasowego takie miary 

są niewystarczające. Niezależnie od zmiennego sensu koncentracji 

prasy, w różnych systemach społeczno-politycznych istnieje obiektywna 

ilościowa miara tego zjawiska. Aż dziw bierze, że dotychczas 

w Polsce do> niej nie sięgnięto, choć stosowano ją w, innych krajach 

4 . Znajomość tej miary może być jedynie pomocą w ocenie politycznych, 

ideologicznych, społecznych, kulturowych i ekonomicznych 

następstw koncentracji prasy. 

Koncentracja oznacza skupienie pewnej wartości wokół innej i polega 

na tym, że pewna część jednostek skupia znaczny odsetek wartości 

cechy badanej kosztem pozostałej części jednostek. Im bardziej 

nierównomierny jest rozdział wartości, tym silniejsza koncentracja 

5 . Stosunek koncentracji oblicza się na podstawie wykresu zwanego 

krzywą koncentracji lub krzywą Lorenza 6 

(por. rysunek). 

Stosunek koncentracji jest to stosunek powierzchni a ograniczonej 

przekątną OB i krzywą koncentracji do całej powierzchni trójkąta 

OCB, a więc do powłierzehni a plus b. Stosunek ten waha się 

w granicach od 0 do 1. W przypadku równomiernego podziału przyjmuje 

wartość równą 0, w przypadku skrajnej koncentracji dąży do 

» Ibidem, s. 241 i п., 197 i n. 

» Ibidem, s. 183. 

H. H. Died e rieh: Konzentration in den Massenmedien. Karl Hanser Verlag, 

4 

München 1973, s. 

250. 

Por. S. Szulc: Metody statystyczne. PWE 1968, s. 260—261. 

Б 

Krzywa Lorenza pierwszy raz została zaprezentowana w artykule M. O. L o- 

6 

renza: Methods of Measuring the Concentration of Wealth. Journal of the 

American Statistical Association, vol- 9, 1905.

Krzywa 

Lorenza 

jedności. W przedstawieniu graficznym im krzywa jest bliższa przekątnej 

OB, tym mniejszy jest stosunek koncentracji, a podział bardziej 

równomierny. Im bliżej boków kwadratu, tym koncentracja 

jest większa, a podział nierównomierny. 

Na boku OA odkłada się skumulowany procent jednostek badanych 

(w dalszej części artykułu będą to instytucje wydawnicze). Na 

boku ОС odkładają się skumulowane procenty cechy badanej np. nakład 

jednorazowy, nakład globalny, ilość tytułów itp. Gdyby, dajmy 

na to, 15°/o wydawnictw dysponowało 15% nakładu globalnego, 

wówczas krzywa przebiegałaby po prostej OB, zaś rozkład należałoby 

uznać za równomierny. Jeśli natomiast 90% wydawnictw odpowiada 

5% nakładu, wówczas krzywa zbliża się do boków OA i AB, 

a więc koncentracja jest znaczna. 

Dość często stosunek koncentracji oblicza się wykonując odpowiedni 

wykres na papierze milimetrowym i obliczając kratki powierzchni 

a i b, ewentualnie dokonując pomiarów za pomocą planimetru. 

Istnieją także nieco złożone sposoby rachunkowego obliczania 

stosunku koncentracji. W dalszej części posłużono się wzorem obliczania 

stosunku koncentracji zaproponowanym przez M. Krzysztofiaka 

i A. Luszniewicza 7 . 

7 

Por. M. Krzysztofiak, A. Luszniewicz: Statystyka. PWE, Warszawa 

1981 s. 125. 

Dane liczbowe do obliczania współczynników koncentracji uzyskano z periodyku 

Ruch wydawniczy w liczbach za rok 1979, Instytut Bibliograficzny 

Biblioteki Narodowej, Warszawa 1981 oraz z periodyku o tym samym tytule 

za rok 1982, który udostępniono w Instytucie Bibliograficznym w formie odbitek 

korektorskiich. 

„Rocz 

Współczynnik koncentracji zatrudnienia w gospodarce odczytano z 

nika Statystycznego przemysłu za rok 1977", GUS, Warszawa 1978.

Wzór na krzywą koncentracji 

к 

5000- £ 

K — 

5000 

0

zumianego formalnie, a więc z uwzględnieniem nieprofesjonalnych 

i spradycznych wydawców, może być nieco zawyżona. Najbardziej 

jest to możliwe przy koncentracji tytułów, znacznie mniejsze znaczenie 

ma przy koncentracji nakładu globalnego. Podejmując taką 

decyzję uznano, że podstawowa zawartość informacyjna podawana 

w formie dostępnej dla masowego odbiorcy realizowana jest przez 

wydawców profesjonalnych, a więc przez tych, których objęto 

analizą. 

Współczynnik koncentracji tytułów w grupie instytucji wydawniczych 

wyniósł w 1979 г. К = 0,629, zaś w 1982 г. К = 0,709, co 

jest świadectwem wysokiej koncentracji. W tym okresie nastąpił regres 

w ilości tytułów prasy (spadek z poziomu 1124 do 942) przy 

czym tendencja ta była silniejsza w całym systemie niż w RSW 

(spadek z 280 do 246) odpowiednio w 1979 i 1982 r. W szczególności 

należy zauważyć, że 4,4% wydawnictw (tj. 2) wydawało 44,1% tytułów 

(tj. 415), zaś 64,4% wydawnictw (29) wydawało 11,8% tytułów 

(111) w 1982 r. 

Tabela 1: Koncentracja nakładu globalnego w grupie instytucji wydawniczych 

1979 

nakład globalny 

(w tys.) 

liczba 

D 

/o j skum. 

wydaw- wydaw- wyd. 

nictw nictw 

B 

/o 

ogółem 

nakład 

•/o 

nakładu 

skum. % 

nakładu 

1 — ICO 3 10,3 10,3 116 0 0 

101-500 4 13,8 24,1 922 0 0 

501-2 500 7 24,1 48,2 7 021 0,2 0,2 

2 501-12 500 8 27,6 75,8 43 358 1,3 1,5 

12 501-62 500 4 13,8 89,6 124 482 3,6 5,1 

powyżej 62 501 3 10,4 100,0 3 277 782 94,9 100,0 

ogółem 29 100,0 

- 

3 453 681 100,0 

- 

К 1979 = 0,875 

Tabela 2: Koncentracja nakładu globalnego w grupie instytucji wydawniczych 

1982 

1-100 15 33,3 33,3 231 0 0 

101-500 7 15,6 48,9 1 644 0,1 0,1 

501-2 500 9 20,0 68,9 8 252 0,3 0,4 

2 501-12 500 7 15,6 84,5 35 848 1,5 1,9 

12 501-62 500 5 11,1 95,6 184 284 7,5 9,4 

powyżej 62 501 2 4,4 100,0 2 234 648 90,6 100,0 

ogółem 45 100,0 - 2 464 928 100,0 - 

К 1982 = 0,935

Miarą objętości produkcji jest liczba arkuszy wydawniczych. 

W tej dziedzinie również wystąpił regres (spadek ze 100,1 tys. do 

70 tys.) w latach jak wyżej. Koncentracja liczby arkuszy wydawanych 

przez wydawców była większa niż koncentracja tytułów i wynosiła 

odpowiednio К = 0,787 i К = 0,839. Wyższa wartość koncentracji 

świadczy o znaczniejszym skupieniu pojemności informacyjnej 

w największych instytucjach wydawniczych (oczywiście o ile 

się uzna, że w pewnym przybliżeniu arkusz wydawniczy może być 

globalną miarą pojemności informacyjnej). Spadek liczby arkuszy 

wydawniczych objawił się obniżeniem przeciętnej objętości prasy 

mierzonej jako stosunek liczby arkuszy wydawniczych do przeciętnego 

nakładu, regres z poziomu 2,78 do 2,25 w całym systemie prasowym 

i z 2,28 do 2,0 w RSW w latach jak poprzednio. 

Wysokie wskaźniki koncentracji osiągnięto także w przypadku 

nakładu przeciętnego prasy К = 0,846 i К = 0,887. Największą jednak 

wartość osiągnęły wskaźniki w koncentracji nakładu globalnego. 

100 

1962 

Krzywa Lorenza nakładu globalnego prasy w instytucjach wydawniczych 

1979 i 1982

W 1982 roku 4,4% wydawnictw (tj. 2) wydawało 90,6% nakładu 

globalnego prasy, tym samym 95,6% wydawnictw (43) zaledwie 

9,4% nakładu. Wskaźniki przyjęły wartość odpowiednio К = 0,875 

i К = 0,935 (por. tabele na s. 75). 

W przekroju terytorialnym (województw) także uzyskano wysokie 

wskaźniki koncentracji nakładu przeciętnego К — 0,914 oraz 

liczby tytułów К = 0,831, w roku 1980. 

Stopień koncentracji systemu prasowego wydaje się wyższy niż 

koncentracja w gospodarce narodowej, na co brak jednak pewnych 

dowodów, ale tak można przypuszczać na podstawie wycinkowych 

danych. Współczynnik koncentracji zatrudnienia dziennikarzy i redaktorów 

w instytucjach wydawniczych w 1979 r. wyniósł К = 

= 0,737 (dane uzyskano z „Rocznika Statystycznego Kultury", GUS, 

Warszawa 1981), zaś współczynnik koncentracji zatrudnienia w gospodarce 

uspołecznionej w 1977 г. К = 0,580. 

Współczynnik koncentracji może być wartościowym narzędziem 

do analizy wielu zjawisk. Powyższe wyrywkowe przykłady nie są 

wynikiem dokładnych studiów koncentrujących się tylko na tym 

zagadnieniu. Ich cel polega na przedstawieniu metody, która może 

być użyteczna. Zestawianie danych z lat 1979 i 1982 może spotkać 

się z zarzutem, że dane te nie są w pełni porównywalne. W 1982 r. 

nastąpiło przerwanie procesu wydawniczego i ponowna odbudowa 

systemu prasowego. Wypada wszakże nadmienić, że celem tej informacji 

nie było pokazanie trendów tylko prezentacja metody 

i możliwości jej stosowania. Można też zauważyć, że warunki dla 

wydawnictw były formalnie rzecz biorąc — jednakowe, ich zróżnicowanie 

w rzeczywistości można potraktować jako wyraz określonych 

preferencji politycznych, których zbiorczym odbiciem są takie 

a nie inne wyniki. 

Wrzesień '83 

Z RAPTULARZA 

PRASOZNAWCY: 

Informacje są źródłem wszelkich bogactw. 

Z filmu angielskiego 

„Przedsiębiorcze niewiasty"

Z RAPTULARZA 

GAZETA: 

PRASOZNAWCY: 

Prawdą jest tylko to, co jest w interesie naszej partii. 

ANONIM: Człowiek ma swój honor. Pod własnym nazwiskiem bym 

tego nie opublikował. 

DZIENNIKARZ: Nie żyłem na próżno... Ileż nienawiści udało mi 

się wywołać. 

CZYTELNIK: Już od tygodnia nie ma żadnej światowej katastrofyl 

To po co człowiek te gazety kupuje 

W REDAKCJI: Tu jest informacja, że wynaleziono lek przeciw dżumie. 

Nie wiecie, czy nasza partia jest za dżumą, czy przeciw 

Kareł Capek: Myśli napisane w 1937 roku. Cyt. 

za: Bajki i przypowiastki. Tłum. A. J. Bluszcz 

Wyd. „Sląslk" 1983. S. 49—50.


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

100 NUMERÓW 

lf\f\ numerów dziennika — to ledwie cztery miesiące; za mało, 

\\J\J powie prasoznawca, by choćby określić charakter gazety. 

W tygodniku będą to już dwa lata, w których niejedno może się zdarzyć 

— w piśmie i wokół niego. Dla*miesięcznika sto wydań to już 

przeszło osiem lat, u nas okres bliski społeczno-politycznej ery 

w dziejach najnowszych. 

Dla kwartalnika, dla Zeszytów Prasoznawczych sto numerów stanowi 

ćwierćwiecze: dorastanie, dojrzałość i zstępowanie całego pokolenia 

badaczy. Wielu z naszego grona odeszło już wszak na zawsze, 

wśród nich — niestety — najlepsi. Î jak zawsze, odeszli przedwcześnie. 

Przetrwali \jednak w swojej twórczości do dziś, są czytani, 

cenieni i cytowani. Dowodem — właśnie sto numerów, d.wadzieścia 

pięć roczników naszego pisma. 

Są już następcy. Jak na gust i oczekiwania redakcji ZP — za mało 

widoczni, zbyt grzeczni, niewytrwali, mało uparcie przepychający 

się do pierwszych rzędów prasoznawczej społeczności. Dowodzi tego 

wymownie także ten numer Zeszytów. 

Ktoś powie: akurat do wydania jubileuszowego najtrudniej było 

się dostać. Prawda jest taka: postanowiliśmy nie robić żadnej okolicznościowej 

jęty, tylko starać się wydać dobry numer Zeszytów. 

Każdy dobry tekst nadesłany na przełomie grudnia i stycznia do 

redakcji miał równe szanse na publikację. 

Redakcja — także tworząca Zeszyty Prasoznawcze — jest nie tylko 

przekaźnikiem wypowiedzi autorów do odbiorców. Ingeruje 

w proces komunikowania planując tematy, zamawiając je, dokonując 

selekcji i adiustacji. Redaktorzy są pierwszym czytelnikami 

i krytykami tekstów. Muszą być czytelnikami uważnymi i krytykami 

surowymi, bo tylko oni mogą się porozumieć z autorem przed 

publikacją i wyjaśnić wszelkie wątpliwości — dla dobra tekstu i pisma. 

Tekst opublikowany musi się już tłumaczyć sam. 

Zazwyczaj im bardziej doświadczony autor, im większy ma dorobek, 

tym uważniej traktuje wszelkie uwagi redaktora, nawet bardzo 

ostre czy pracochłonne. Autor początkujący jest przekonany, że 

wszystko zrobił jak najlepiej, a redaktor się wymądrza — więc 

współpraca z jego pismem nie ma sensu. Szukając „łatwiejszej" re-

dakcji, czasami niestety ją znajduje i zarazem ujście dla pisarskiej 

łatwizny („nie poprawili mi nawet przecinka"). Wyjątki potwierdzają 

regułą. 

Przyznajemy, że przygotowując ten numer zwracaliśmy się do 

autorów Z7ianych i uznanych, bo inaczej nic by z koncepcji tego 

Zeszytu nie wyszło. Nie pomijaliśmy jednak nazwisk mniej znaczących 

w prasoznawstwie. O wyborze tekstów decydowało — jak zawsze 

w Zeszytach Prasoznawczych od 25 lat — nie kto, lecz co i jak 

napisał. 

Wynik przedstawiamy ocenie Czytelników, 

Paweł 

Dubiel 

Pierwsza praca dyplomowa o naszym piśmie powstała w 1978 r. 

na Zaocznym Zawodowym Studium Nauk Politycznych dla 

Dziennikarzy przy UW i omawiała „Problemy zawodu dziennikarskiego 

na łamach Zeszytów Prasoznawczych w okresie od 

1970 do 1976". Autorka, Rozalia Wiesława Owczarzak pracuje 

w ZG RSW w Biurze Współpracy z Zagranicą. Z okazji swego 

ćwierćwiecza, nasza redakcja funduje Pani Owczarzak stałą 

bezpłatną prenumeratę Zeszytów Prasoznawczych.


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

BARTŁOMIEJ 

GOŁKA 

OBY KIEDYŚ... 

Przebiegając oczyma grzbiety naszych 99 numerów zastanawialiśmy się, co 

też z nas zostało. Co przetrwało, a co zweryfikował czas na „nie". Zapragnęliśmy 

poznać -opinie naszych znakomitych autorów na ten temat. Zwróciliśmy 

się więc z pytaniem — jak oceniają z dzisiejszej perspektywy teksty 

i sądy zamieszczone dawniej w Zeszytach. Oto wypowiedzi historyka prasy 

prof. Gołki, teoretyka literatury prof. Trzynadlowskiego i prawnika-socjologa 

— doc. dra Wodza. 

Z 

aproszenie do udziału w jubileuszowym numerze Zeszytów Prasoznawczych 

otrzymałem przypadkiem i w ostatniej chwili. Redakcję 

zaniepokoił brak odpowiedzi na list wysłany pół roku wcześniej. 

Nie mogłem odpowiedzieć ... bowiem listu nie otrzymałem. 

Nie dotarł z Krakowa do Warszawy! 

Jest coś symbolicznego w zestawieniu jubileuszu Zeszytów Prasoznawczych 

— pisma poświęconego wiedzy o środkach masowego komunikowania 

— z niemożnością sprawnego przekazania informacji 

0 samym tym wydarzeniu, z codzienną praktyką informacyjną pełną 

zgrzytów i szumów. 

Tu wypada przypomnieć, że powojenne prasoznawstwo polskie 

właściwie zaczęło się w latach 1955—1956, kiedy to w Warszawie 

1 w Krakowie powołane zostały przez ówczesną RSW „Prasę" specjalne 

instytucje, a Zakład Badań Prasoznawczych kierowany przez 

prof. Mieczysława Kafla zaczął (w 1956 roku) wydawać kwartalnik 

Prasoznawstwo. 

1956 rok! — To też znamienny fakt, że właśnie wtedy, gdy tak 

wiele zaczęło się w naszym życiu naukowym i społecznym, prasoznastwo 

znalazło się między nowymi nurtami. I chociaż Zeszyty 

Prasoznawcze wkrótce przejęły dzieło warszawskiego Prasoznawstwa, 

to jednak problem zasadniczy pozostał ten sam: odkrywanie 

prawdy o mechanizmach działania współczesnych środków przekazu 

po to, by ta wiedza mogła służyć społeczeństwu, aby ci, w których

zasięgu znajdują się decyzje, mogli je podejmować nie w sposób 

arbitralny, lecz uzasadniony racjami opartymi na przesłankach naukowych, 

w sposób mądry, dalekowzroczny. Właśnie z tego punktu 

widzenia można i trzeba oceniać przebytą drogę, znaczącą się owymi 

stu wydaniami. 

Zeszyty Prasoznawcze stanowią najstarsze istniejące czasopismo 

tego typu w Polsce i niestety ... niemal jedyne (później ukazały się 

Przekazy i Opinie o nieco innym profilu). Na łamach Zeszytów znaleźć 

więc można najpełniejsze odbicie nurtów badawczych, indywidualności 

twórczych, metod, a także społecznej rangi całej tej dziedziny. 

W każdym z tych zakresów rysuje się trwały ślad publikacji 

Zeszytów Prasoznawczych. 

Nie podjąłbym się (zwłaszcza w tym miejscu i czasie) dokonywania 

szczegółowych ocen, wskazywania tego co najlepsze i najwartościowsze. 

Prasoznawstwo należy do dziedzin heterogenicznych, ale 

szczególnie w tym przypadku niejednorodność nie wyklucza wzajemnych 

więzi między elementami. Historia prasy, socjologia, ekonomika, 

technika, psychologia, prawo, specjalności „genetyczne", 

wspólnie i tylko razem tworzą instrumenty wiodące do prawdy. 

I kto wie, czy właśnie kompleksowość problematyki prasoznawcze] 

na łamach Zeszytów, wytrwałe ukazywanie wnikliwemu czytelnikowi 

owych naturalnych więzi (o wielkim, realnym znaczeniu społecznym) 

nie stanowi najtrwalszego osiągnięcia czasopisma. Jego niewątpliwą 

zasługą jest udział w przewartościowaniu samego terminu 

„prasoznawstwo", niedoskonałego przecież, obarczonego oczywistymi 

mankamentami (nawiasem mówiąc — czy użyty przez Regis-Debraya 

termin „mediologia" nie spełnia lepiej wymogów). „Prasoznawstwo" 

przyjmowane trzydzieści lat temu z nieufnością i niewiedzą, 

dziś już stało się pojęciem zaakceptowanym, powszechnym 

w nauce, potwierdzonym tytułami naukowymi. Nie byłoby to możliwe 

bez Zeszytów Prasoznawczych. 

Rangę dyscypliny naukowej tworzą ludzie. I znowu nie da się 

przecenić znaczenia periodyku, który przez wiele lat, jako jedyny 

stwarzał możliwości wypowiedzenia się tym, którzy często indywidualnie, 

w osamotnieniu budowali wiedzę o informacji, wytyczali 

kontury dziedziny badawczej, wypełniali je treścią, rozwijali metody. 

Wystarczy porównać pierwsze numery Zeszytów z ostatnimi, 

by przekonać się, jak wielki postęp intelektualny został dokonany, 

jak powiększyło się, szczupłe niegdyś grono badaczy. 

Żadna dziedzina wiedzy, a już szczególnie wiedza o informacji 

masowej, nie może rozwijać się bez kontaktów międzynarodowych. 

Zeszyty Prasoznawcze były biletem wizytowym dla wielu nieznanych 

u nas twórców, wprowadziły do naszej świadomości dziesiątki 

nazwisk, tytułów i pojęć. Z drugiej strony, także i polskie osiągnięcia 

przenikały tą drogą do międzynarodowego środowiska naukowego. 

Dzisiaj, kiedy świat przeżywa kolejną rewolucję w dziedzinie informacji 

masowej, a utrwalanie, przekazywanie i wykorzystywanie 

obrazu stwarzają nowe zjawiska społeczne, widać na łamach Zeszy-

tów wysiłki, by kraj nasz, niestety bardzo w tej dziedzinie zapóźniony, 

przygotować na nieuniknione zmiany. 

W tym miejscu chciałbym wrócić do uwagi o skuteczności badań 

prasoznawczych w sensie ich wpływu na harmonijny rozwój informacji 

jako elementu społeczeństwa socjalistycznego. 

Uznanie dla dokonanego dzieła nie powinno przysłaniać luki między 

teorią a rzeczywistością. Polski model informacji masowej ciągle 

jeszcze pozostaje otwartym problemem — i to jednym z najważniejszych 

problemów. A przecież Zeszyty miały w tej dziedzinie wiele 

do powiedzenia. Gorzka to uwaga i oby kiedyś, np. przy okazji dwusetnego 

numeru, nikt nie mógł jej powtórzyć. 

JAN 

TRZYNADLOWSKI 

OD GENOLOGII PRASOWEJ 

DO KULTURY JĘZYKA 

K 

wartalnik Zeszyty Prasoznawcze ma za sobą długą, dosłownie 

„jubileuszową" drogę, wszakże wcale nie łatwą. Zaczął on wychodzić 

w czasie, gdy samo pojęcie prasoznawstwa było dość niejasne, 

a w wielu wypadkach odbierane było (czasem niezupełnie 

niesłusznie) jako określenie „nauki dowolnej" lub „nauki pozornej". 

Jeszcze sama historia prasy cieszyła się uznaniem, ponieważ operowała 

kategoriami znanymi z nauk historycznych i miała niemały 

stosunkowo dorobek w zakresie badań nad prasą pozytywistyczną 

oraz w pewnym stopniu nad dziejami polskiej prasy lewicowej międzywojennego 

dwudziestolecia. Wszakże badania nad zawartością 

prasy, nad istotą oraz genologią form masowego komunikowania, 

nad strukturami materiału prasowego (włączając w to konstrukty 

audialne oraz audiowizualne) nie cieszyły się szczególną popularnością 

i niejednokrotnie oglądane były sub specie potrzeb i metod literaturoznawczych 

— np. powieść odcinkowa nie jako składnik 

struktury prasowej, lecz jako szczególna odmiana kompozycyjna 

wśród powieściowych odmian gatunkowych. Podobnie rzecz się miała 

w ogóle z literaturą w obrębie układów prasowych. O „badawczych 

losach" publicystyki wypadnie powiedzieć parę słów nieco 

później. 

Krakowski Ośrodek Badań Prasoznawczych podejmując wydawanie 

Zeszytów Prasoznawczych zdawał sobie sprawę zarówno z istniejącego 

stanu rzeczy, jak i z trudności planowanych zadań. Chodziło 

przecież o niemalże ufundowanie i wyprecyzowanie wiedzy o prasie 

jako środku masowego przekazu oraz o skontaktowanie jej 

i skonfrontowanie z wiedzą europejską w tym przedmiocie. Ambitne 

to przedsięwzięcie wypadnie uznać za udane.

Moim zdaniem Zeszyty Prasoznawcze dokonały, generalnie rzecz 

biorąc, bardzo wiele w trzech przynajmniej obszarach badawczych 

i poznawczych. Używam tu nazwy „obszar" z uwagi na zazębiające 

się, zachodzące na siebie zespoły problemowe. A oto owe zespoły: 

genologia prasowa, terminologia prasoznawstwa, teoria i praktyka 

publicystyki. Wymieniam jedynie te nie dlatego, aby inne były 

mniej godne uwagi, ale dlatego, że te właśnie najbliższe są moim 

zainteresowaniom badawczym (w osobistych refleksjach, jako też 

w wieloletniej praktyce naukowo-dydaktycznej w wyższej uczelni). 

Krakowskiemu Ośrodkowi i zespołowi skupionemu wokół Zeszytów 

zawdzięczamy w różnym stopniu precyzji ukazane dyrektywy 

strukturalne gatunków prasowych oraz .kategorii, w których funkcjonuje 

„tekstowa substancja prasowa" (m. in. takie, jak prawdziwość, 

wiarygodność, aktualność...). W następstwie tych badań formom 

typu prasowego wyznaczony został na zasadach naukowej 

oczywistości samoistny sektor werbalizacyjny, obok takich, jak literacki, 

paraliteracki, naukowo-dydaktyczny czy pragmatyczny (użytkowy). 

Badaniom prasoznawczym musiała towarzyszyć, i istotnie towarzyszyła 

praca nad terminologią i metodologią badań. Wydana 

pierwsza w Polsce encyklopedia prasoznawcza przyniosła nie tylko 

rozległy materiał rzeczowy, lecz również ukonkretniła i ustabilizowała 

poważny inwentarz terminów z wszystkich chyba dziedzin 

prasoznawstwa polskiego. Odnoszę wrażenie, że bez dorobku naukowego 

Zeszytów dzieło takie nie byłoby możliwe do opracowania. 

Wreszcie sprawa publicystyki, wspomniana uprzednio. 

Publicystyką w bardzo szerokim zakresie zajmowano się u nas 

od dawna, w wymiarach politycznych i literackich. Wystarczy wspomnieć 

polskie dzieła polityczne okresu Renesansu, sejmu czteroletniego, 

powstania listopadowego i doby pozytywizmu. Warto tu 

wspomnieć również dyskusję wszczętą przez M. Kridla wokół zagadnienia, 

jak zakwalifikować takie dzieła, jak wielką retorykę sejmową 

i Mickiewiczowskie „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskego": 

zaliczyć je do literatury pięknej czy raczej do publicystyki. 

Wprawdzie już takie postawienie sprawy, szczegółowo uargumentowane, 

wskazywało na potrzebę, ale i możliwości odróżniania 

i utożsamiania, wszakże nie stanowiło to jeszcze podstaw pełnego 

kategorialnego i gatunkowego strukturalizowania. 

W moim przekonaniu, wspartym dokładnym oglądem licznych 

materiałów publikowanych w Zeszytach Prasoznawczych, tam właśnie 

szukać należy podstaw naukowych do sformułowania prawidłowych 

dyrektyw teorii publicystyki w wielorakich jej aspektach. 

Na koniec jeszcze jedna uwaga. 

Zeszyty Prasoznawcze niemało uwagi poświęcały problematyce 

języka prasy. Jest to godne uznania, szczególnie ze względu na różnorodność 

ujęć lingwistycznych i funkcjonalnych. Jednakże moim 

zdaniem zagadnienia te winny być wzbogacone o dalsze, jak sądzę, 

najważniejsze aspekty. Za takie uważam kulturę języka jako lingwistyczny 

przejaw etyki osobistej, społecznej i politycznej. Związki

zachodzące między kulturą społeczno-polityczną a kulturą języka, 

zwłaszcza języka prasy, oto temat dosłownie na miarę naszych czasów. 

JACEK 

WÓDZ 

NA POGRANICZACH 

PRASOZNAWSTWA 

N 

a zaproszenie Zeszytów Prasoznawczych chcę, gratulując pismu 

setnego numeru, wypowiedzieć trzy refleksje autokrytyczne, 

dotyczące pewnych fragmentów moich publikacji w tym kwartalniku. 

Byłem z tym pismem związany przez ładnych parę lat i dopiero 

gdy przeprowadziłem się z Krakowa do Katowic i utraciłem 

tak cenny i drogi mi kontakt, urwały się moje zainteresowania problematyką 

prasoznawczą. Niech tych kilka słów będzie wyrazem 

mojego przeświadczenia, że skończyła się dla mnie ciekawa przygoda 

intelektualna. 

Usprawiedliwienia wymaga jeszcze tytuł tej mojej krótkiej wypowiedzi. 

Otóż nie jestem profesjonalnie prasoznawcą, zaś moje dotychczasowe 

wypowiedzi w Zeszytach Prasoznawczych były faktycznie 

na pograniczu tej dyscypliny. 

Pierwsza refleksja dotyczy efektywności masowego komuni- 

• kowania (ZP nr 53). Moja wypowiedź na ten temat była udziałem 

w swego rodzaju dyskusji dotyczącej efektywności masowego 

komunikowania. Sprawę potraktowałem z punktu widzenia socjologii. 

Do jakiego stopnia był to temat ważny, a później w polskiej 

refleksji zaniedbany, niech świadczy wszystko to, co działo się w latach 

1980—1982 w Polsce wokół dostępu do środków masowego 

przekazu. Postawmy teraz pytanie na pozór bezsensowne, czy wygrali 

cd, którzy mieli dostęp do masowych mediów, czy też ci, którzy 

tego dostępu nie mieli Konia z rzędem temu, kto z punktu widzenia 

skuteczności propagandy potrafi jednoznacznie odpowiedzieć. 

A w 1972 roku (nie będę tu streszczał tez mojej ówczesnej wypowiedzi) 

pisałem i nadal to podtrzymuję, że brak nam poważnych 

badań nad tym problemem (efektywność), zwłaszcza gdy uwzględnić 

odbiór bezpośredni i pośredni. Może jestem tu niesprawiedliwy, ale 

czy mamy w miarę choćby pewne metody badania tego problemu 

Sprawa skomplikuje się jeszcze, gdy dodać zbieżność informacji 

płynących na ten sam temat z różnych środków przekazu o różnej 

wiarygodności. Ale niech się tym martwią specjaliści od propagandy, 

którzy i tak mają pełne ręce roboty. 

Jako socjolog chcę zwrócić uwagę, na kanwie mojej sprzed dwunastu 

lat wypowiedzi, na zjawisko wówczas tylko wspomniane,

a dzisiaj, jak mi się wydaje, bardzo istotne. Otóż sądzę, że najwłaściwszym 

przekrojem, w którym należy badać efektywność masowego 

komunikowania jest przekrój generacji. W naszym społeczeństwie, 

a jest to wynik naszej całej od co najmniej dwóch wieków 

historii, poszczególne pokolenia charakteryzują się specyficznymi 

wartościami, i to przez nie „przebijają" się treści nadawane przez 

masowe media. 

H 

Wspominałem wyżej o potrzebie ciągle —• moim zdaniem — 

• za skąpej u nas refleksji nad metodami i technikami badań 

w interesującej nas tu dziedzinie. Otóż próbę eksperymentu na tym 

polu podjąłem w 1973 roku, zastanawiając się nad odbiorem informacji 

prasowej o gwałcie (ZP nr 58). Informacja taka z natury rzeczy 

spełnia wiele funkcji. Lecz zapytajmy dziennikarza, w jakim 

konkretnie celu ją podaje (obojętnie w jakiej formie dziennikarskiej). 

Odpowiedź często będzie trudna bądź wykrętna. W 1973 roku 

eksperymentalnie starałem się zbadać nie intencje nadawcy, lecz 

sam odbiór takiej intencji. Daleki jestem by komukolwiek tę metodę 

polecać dosłownie, ale jestem zdania, że w tym kierunku winny 

pójść przyszłe próby. Eksperyment polegał, najogólniej rzecz 

biorąc na tym, by badać tę samą grupę trzykrotnie w okresie 5 tygodni, 

obserwując, co z konkretnej informacji prasowej o gwałcie 

pozostaje w pamięci, jakie w związku z tym wypowiadane są opinie 

tak o prasie w ogóle, jak o formie publikacji, jak wreszcie o samym 

gwałcie — w stosunku do wypowiadanych na ten temat ocen dziennikarza. 

Odsyłając ewentualnego zainteresowanego czytelnika do 

wspomnianej publikacji z 1973 roku pragnę tylko wspomnieć o dwu 

wnioskach, jakie wówczas wyprowadziłem i które do dziś dnia wydają 

mi się aktualne. Pierwszy polega na wskazaniu, że badana 

przeze mnie młodzież policealna czyta chętnie informacje z „kroniki 

wypadków", ale nie przywiązuje do niej większego znaczenia. 

Można stąd wnosić, że jest to dla dziennikarzy pole szerokich działań 

dydaktycznych i wychowawczych. Warto chyba zastanowić się 

głębiej nad tymi możliwościami. Dokończenie tej refleksji pozostawiam 

profesjonalistom. 

Drugi wniosek jest jak gdyby potwierdzeniem pierwszego. Twierdzę, 

a w tym względzie chyba nic się nie zmieniło, że w większości 

informacje te są źle redagowane, ponieważ podając dane o ofierze, 

jak gdyby ją dodatkowo karzą. Kulpabilizacja przez prasę może 

w tym wypadku polegać nie tylko na podaniu nazwiska czy inicjałów, 

ale i na podaniu okoliczności, które w środowisku ofiary łatwo 

ją identyfikują, a przecież liczy się dla ludzi ich opinia w ich własnym 

środowisku. 

Ш 

Kolejna refleksja dotyczy zagadnienia odbiegającego zupełnie 

od dwu wspomnianych wyżej. W 1977 roku (ZP nr 71) 

pisałem o tym, jak to w radiu i telewizji belgijskiej (RTB/BRT) 

próbowano uregulować bardzo trudne zagadnienie, jakim jest stosowanie 

w praktyce dziennikarstwa radiowego i telewizyjnego „prawa 

do odpowiedzi" (droit de réponse), instytucji w prasie dawno

(jeszcze w XIX wieku) zadomowionej w tym kraju. Wspominam 

o tym ze względu na nasze nowe prawo prasowe i chęć unowocześnienia 

w Polsce regulacji prawnej dotyczącej ochrony praw jednostki, 

o której pisze czy mówi dziennikarz. 

Mamy do czynienia z dużym zróżnicowaniem (a będzie to postępować 

zapewnej dalej) form wypowiedzi dziennikarskich w właściwych 

środkach masowego przekazu. Regulacja prawna problemów, 

które powstają w wyniku rozwoju form dziennikarskich jest (i zapewne 

będzie) pozostawać w tyle za żywiołowym rozwojem masowych 

mediów. Stąd wydaje się słuszne podkreślić, że — nie czekając 

na taką regulację — Rada Nadzorcza RTB/BRT z własnej inicjatywy 

podjęła próbę adaptowania prawa do odpowiedzi w stosunku 

do wypowiedzi dziennikarskich w radiu i telewizji. 

Samej instytucji nie będę tu charakteryzował. Jest o> niej mowa 

w wymienionej wyżej publikacji, a zresztą często pisał o niej nasz 

specjalista prawa prasowego B. Michalski. 

Idzie jednak o swego rodzaju „uderzenie na alarm". Dziennikarze 

muszą sobie zdawać sprawę z moralnego aspektu swych publikowanych 

wypowiedzi. Skoro mamy „aurę" do rewizji przepisów, to skorzystajmy 

z niej, by sprawę ważną, a za taką uważam ochronę osobistych 

praw jednostki, wymienionej explicite czy implicite w wypowiedzi 

dziennikarskiej, wpisać na jedno z pierwszych miejsc wśród 

spraw pilnych do uregulowania. 

IW Zwykle jubileuszowe refleksje kończą się życzeniami na- 

' V • stępnych 100 lat (numerów). To przecież oczywiste. Moje 

życzenia polegają na tym, by rozważania o prasie weszły głębiej 

w nauczanie uniwersyteckie (jakże jeszcze u nas mimo, a może i niestety 

dzięki nowej ustawie o szkolnictwie wyższym, dziewiętnastowieczne) 

i to nie tylko na użytek przyszłych dziennikarzy, ale i politologów, 

socjologów, prawników, by nie powiedzieć wszystkich 

przedstawicieli dyscyplin społecznych. 


Łatwiej zdobyć sukces, trudniej na niego zasłużyć. 

Albert Camus

PISALI O NAS 

...pisali o nas od pierwszego — do dziewięćdziesiątego dziewiątego numeru. 

Różnie. I doprawdy musielibyśmy być całkiem pozbawieni prasoznawczych 

ambicji, gdybyśmy ograniczyli się wyłącznie do cytatów, bez jakiejkolwiek 

próby ich prowizorycznego choćby uporządkowania. A zatem tej wyjątkowej 

w naszych obyczajach paradzie sądów i opinii o ZP spróbujemy nadać jakiś 

ład. 

Jak o nas pisali W jaki sposób Było tych sposobów co najmniej kilka. 

Oto pierwszy z nich i bodaj najbardziej typowy; styl pod umownym hasłem: 

Zdawkowo i grzecznie 

Ukazał się nr 3 (45) kwartalnika Zeszyty Prasoznawcze, wydawanego 

przez krakowski Ośrodek Badań Prasoznawczych z RSW 

Prasa. Otwiera go obszerny szkic Bronisława Gołębiowskiego 

„Rozważania o leninowskiej koncepcji prasy". Zagadnień analizy 

zawartości prasy dotyczą artykuły Henryka Siwka i Tomasza 

Gobana-Klasa. Artykuł autora radzieckiego J. P. Prochorowa 

omawia problemy teorii publicystyki. Ponadto' w numerze znajdujemy 

wypowiedzi dyskusyjne, recenzje i omówienia książek 

i czasopism, zajmujących się teorią i praktyką prasy, a także informacje 

naukowe. 

Trybuna Ludu 1IX 1970 

Ten typ notatki jest najbardziej zwięzły. Wyłącznie zdawkowy. 

jednak wzbogacić paroma dodatkowymi słowami i wtedy będziemy 

Można go 

mieć do 

czynienia ze stylem „zdawkowo, lecz z kurtuazją". Oto kilka przykładów, 

mniej lub bardziej fortunnych językowo (ale to inny i nie jubileuszowy temat...): 

Ukazał się kolejny numer 2/44 Zeszytów Prasoznawczych kwartalnika 

Ośrodka Badań Prasoznawczych RSW Prasa w Krakowie, 

zawierający kilka interesujących publikacji na tematy prasoznawcze. 

Do najciekawszych należy zaliczyć artykuł Kazimierza Kąkola 

pt. „Środki informacji i propagandy a niektóre problemy 

wojny psychologicznej" (...). Warto też zapoznać się z dociekaniami 

Jana Kuci na temat (...). Wśród publikacji dyskusyjnych wyróżnia 

się artykuł Jerzego Mikułowskiego Pomorskiego pt. (...) 

Trybuna 

Opolska, 16 VI1970 

Styl ten można jeszcze bardziej wzbogacić i osiągniemy niezwykle 

ciekawe 

efekty. Oto przykłady:

Ukazał się nowy 1/47 numer kwartalnika Zeszyty Prasoznawcze, 

wydawanego przez krakowski Ośrodek Badań Prasoznawczych. 

Czytelnik interesujący się prasą i problematyką środków 

masowego przekazu znajdzie w nim szereg interesujących publikacji, 

które otwiera szkic (...) itd. 

Nadodrze, 8 V 1971 

Ukazał się nowy nr 4 (50) kwartalnika Ośrodka Badań Prasoznawczych 

RSW Prasa — Zeszyty Prasoznawcze. Czytelnicy interesujący 

się problematyką środków masowego przekazu znajdą 

w nim materiały dotyczące różnych aspektów działania prasy 

w kraju i na świecie, z których szczególnie gorąco polecamy artykuły 

(...) 

Nadodrze, 12 II 1972 

Można też tego typu informację prasową (to przypadek, że dotyczy ona 

akurat nas) zacząć inaczej, jakby oryginalnie, bez słów „ukazał się", lecz 

z tzw. mocnym wejściem. Równocześnie proszę zwrócić uwagę na zręczność 

pochwały, zawartej w tych dwóch słówkach „jak zwykle...": 

Nowy, trzeci już w tym roku nr Zeszytów Prasoznawczych 

przynosi jak zwykle sporo ciekawych, rzetelnie udokumentowanych 

materiałów... 

Nadodrze, 15 XII 1968 

Numer 4 Zeszytów Prasoznawczych przynosi — jak zwykle — 

szereg interesujących publikacji (...) itd. 

Styl zdawkowy i zdawkowo-kurtuazyjny ma swój niezmienny 

Nadodrze, 14 III 1969 

wzór, zda 

się schemat. Nie sądzę, by istniał on na papierze —< jako obowiązująca w redakcjach 

formuła — w postaci miejsc zapisanych gotowymi zwrotami i pustych 

(wykropkowanych), które należy jedynie uzupełnić odpowiednim numerem 

np. naszego pisma i tytułami artykułów. Myślę, że wzór ten istnieje 

wyłącznie w głowie piszących i stosują go oni niemal automatycznie przy takich 

okazjach. Skądinąd 

używanie stale tych samych gotowych i sprawdzonych 

już po wielekroć w praktyce zwrotów i przymiotników (nie zastrzeżonych 

przecież tylko dla naszego pisma) gwarantuje wygodę, ład i bezpieczeństwo. 

Bywa jednak, że redakcje zarzucają zdawkowość informacji o nas na rzecz 

ciepłego relacjonowania o czym piszemy konkretnie. Dzieje się tak głównie 

wówczas, gdy konkretnie piszemy pozytywnie o jakiejś redakcji. Wtedy też 

dominuje styl, który umownie można nazwać... 

Samozadowolenie 

informacyjne 

Oto najzwięźlejszy przykład tego stylu, w piśmie skądinąd rzadko interesującym 

się zawartością naszego kwartalnika. Już sam tytuł notatki wiele 

wyjaśnia: 

Najpoczytniejsze ITD! 

Jak informują grudniowe Zeszyty Prasoznawcze, Zakład Socjologia 

Pracy Instytutu Nauk Społecznych AGH w Krakowie 

przeprowadził badania nad środkami masowego komunikowania 

(...). W badaniach, dotyczących czytelnictwa tygodników 

wśród krakowskich studentów, najpopularniejszym tygodnikiem

okazało się ITD. Oto tabele oibrazujące jakie tytuły czytane są 

w Krakowie najczęściej (...) 

ITD, 29 1 1973 

Są też liczne przykłady wzbogacenia informacji tego typu: 

Pobrzeże — poczytne i popularne. 

Zeszyty Prasoznawcze nr 1/51 z 1972, kwartalnik Ośrodka Badań 

Prasoznawczych RSW Prasa w Krakowie, ogłosiły wyniki 

badań prowadzonych nad 15 wojewódzkimi czasopismami regionalnymi 

(...) Poniżej omawiamy skrótowo stwierdzenia dotyczące 

naszego miesięcznika (...) W zestawieniu obrazującym poczytność 

pism Pobrzeże znalazło się na trzecim miejscu, ustępując jedynie 

magazynowi bydgoskiemu Pomorze i kieleckiemu Przemiany. 

(...) 

Pobrzeże, 3 IV 1972 

Litery na tle czaspism regionalnych. 

(...) Niektóre czasopisma wojewódzkie wychodzą już dziesięć 

i więcej lat, jednak głębszej charakterystyki doczekały się dopiero 

teraz dzięki badaniom przeprowadzonym przez Ośrodek Badań 

Prasoznawczych w Krakowie. Wyniki tych badań omawia 

Władysław Masłowski w artykule „Typologia poczytności wojewódzkich 

czasopism regionalnych" (...) Nurt, Odra i Litery zostały 

zakwalifikowane do pism elitarnych, naukowych, o zainteresowaniach 

humanistycznych i społecznych. Warmia i Mazury, Poglądy, 

Opole, Profile i Kontrasty zaliczono do pism niezdecydowanych, 

to znaczy nie posiadających wyraźnie sprecyzowanego profilu. 

(...) Artykuł W. Masłowskiego jest bardzo ciekawy, dostarcza 

bowiem redakcjom nieco rozeznania na regionalnym rynku wydawniczym. 

Pozwala zastanowić się nad sposobem redagowania 

czasopism i zainteresowanym czytelnikom daje sporo materiału 

do refleksji. 

Litery, 5 V 1972 

W jednym z ostatnich numerów Zeszytów Prasoznawczych ukazał 

się interesujący szkic Macieja Łukowskiego pt. „Prasa łódzka 

0 telewizji". Autor szukał telewizyjnej tematyki na łamach łódzkiej 

prasy w latach 1958—1968, a więc w okresie dość ciekawym 

(...). Piisze M. Łukowski: „Zapoczątkowaną najwcześniej, bo 

już pod koniec 1959 roku i rozwijającą się najszybciej była rubryka 

Odgłosów pt. „Odgłosy telewizyjne" (...). Rubryka ta była 

w całym badanym okresie rubryką najbogatszą i jedyną ilustrowaną 

(...). Przyjemnie czytać te słowa badacza prasy, bowiem — 

jak pamiętam — nieraz na różnych piętrach kręcono nosem na 

nasze telewizyjne publikacje i cykle publicystyczne. Poza tym 

widać z tego zestawienia, że Odgłosy dość dokładnie, solidnie 

1 wszechstronnie zajmowały się sprawami nowej Muzy. 

Odgłosy, 3 XI 1971 

Na łamach najnowszego 1/1978 numeru Zeszytów Prasoznawczych 

(...) ukazało się obszerne sprawozdanie z konferencji naukowej 

nt. prasy Stronnictwa Demokratycznego, zorganizowanej 

29 września ub. r. w Warszawie z okazji 20-lecia wydawnictwa 

„Epoka" i Kuriera Polskiego. Autorem sprawozdania jest 

mgr Sylwester Dziki, który wraz z dr. Zbigniewem Bajką uczestniczył 

z ramienia OBP w Komisji przygotowującej konferencję. 

(...) Satysfakcję sprawia nam to, że konferencja nasza została 

zauważona i obszernie odnotowana na łamach tak poważnego 

czasopisma naukowego, jakim są — cieszące się dużym autorytetem 

w międzynarodowych kręgach teoretyków prasy — krakowskie 

Zeszyty Prasoznawcze. 

Tygodnik Demokratyczny, 26 III 1978

Tak więc z satysfakcją należy podsumować, że wtedy, gdy my zajmujemy 

się nimi i chwalimy ich — oni zajmują się także i nami. Nawet wówczas, 

gdy na co dzień skąpią choćby zdawkowej notki z cyklu „Ukazał się...". Gdy 

nie są to pochwały, lecz krytyka — milczenie zainteresowanych redakcji mamy 

raczej zapewnione. 

Czym można zastąpić wzór zdawkowo-kurtuazyjny lub samozadowolenie 

informacyjne by ożywić choć trochę sprawozdawczą monotonię 

Akcenty 

uszczypliwości 

Niestety znalazłam tylko dwa takie klasyczne przykłady. Uszczypliwość redakcje 

rezerwują na boje między sobą (patrz: Przegląd Tygodniowy i Polityka). 

Zeszyty Prasoznawcze są kwartalnikiem specjalistycznym, wydawanym 

w Krakowie przez instytucję, której władze rezydują 

w Warszawie. Rada Redakcyjna składa się z 9 osób zamieszkujących 

w Warszawie i 3 zamieszkałych w Krakowie. W konsekwencji 

materiały oparte są niemal wyłącznie na badaniach prasy 

centralnej, o tzw. prowincji, zaś ani widu ani słychu, co tym 

badaniom na dobre nie wychodzi. 

Kamena, 13 IV 1969 

Zeszyty Prasoznawcze stają się tak piekielnie naukowe, że zapewne 

już niebawem wolno będzie do nich zaglądać jedynie 

w birecie i schludnej todze doktorskiej. Wolna droga, czyli magastrala-lala 

Takie są widać wymagania rynku i międzynarodowego 

savoir-vivre'u. 

Zycie Literackie, 8 X 1978 

Najczęstszym stylem informowaniia czytelników o naszym kwartalniku 

jest — na szczęście dla nas — nie styl zdawkowo-kurtuazyjny, lecz taki, który 

można określić jako 

wnikliwy 

i rzetelny 

Nie ukrywamy, że przewaga tego stylu nie tylko nas cieszy, ale stanowi 

też bodziec do pracy. Sprowadza się on do uczciwego zrelacjonowania tego 

akurat tekstu z ZP, który wydaje sdę dziennikarzowi godny szerszej popularyzacji 

nie tylko w kręgach dziennikarskich. Klasycznym przykładem będzie 

tu sposób informowania o naszych publikacjach przez Politykę: 

(...) Zbigniew Bajka w trakcie badań nad integracyjną siłą 

prasy lokalnej zadał 575 mieszkańcom Krakowskiego i 575 Wrocławianom 

pytanie następujące: „Czy mógłby pan dla każdego 

z wymienionych mieszkańców regionów Polski podać jedno słowo, 

które najlepiej ich charakteryzuje Prosimy o szybką odpowiedź 

bez zastana wiania się: Góral, Warszawiak, Poznaniak, Ślązak, 

Kaszub, Krakowiak, Mazur". Tylko kilka osób odmówiło odpowiedzi 

oświadczając, że nie czuje uprzedzeń dzielnicowych (...). 

Charakter wyobrażeń mówiącej większości wyraźnie nie zależał 

od płci, wieku, zawodu ani miejskiego lub wiejskiego pochodzenia. 

Ludzie lepiej wykształceni prezentowali jedynie bogatsze stereotypy 

(...). Najwięcej słów pochlebnych zebrali Poznaniacy, Ślą-

zacy, Górale. Aż 72 proc. ankietowanych widziało w Warszawiaku 

przede wszystkim cwaniaka (...) O Krakowiaku mówiono najczęściej: 

Centuś (...) Góral to jest głównie twardzielec (...) 

Stareńkie powiedzenia z „Księgi przysłów polskich" — zauważył 

autor opracowania — w zaskakujący sposób potwierdzają wyniki 

dzisiejszych socjologicznych sondaży. Już w XIX wieku złośliwie 

zapisano: „Kto nie umie kraść i oszukiwać nie ma się co 

w Warszawie znajdywać" (1894); (...) „Lepiej iżby się Kraków obalił, 

niżby się miała kropla wódki rozlać" (1894). (...) 

Polityka, 19 IV 1975 

Gdy nie było słowa „strajk", a zarazem nie dało się dłużej 

milczeniem pominąć tego, co działo się w Gdańsku, Szczecinie 

i wielu innych miastach, wtedy odpowiedzialni redaktorzy poczęli 

wymyślać bardzo różne określenia, które miały ambicje zastąpić 

słowo najbardziej adekwatne, lecz trefne. I tak w sierpniu 1980 

roku Trybuna Ludu pisała o „przerwach w pracy", Zycie Warszawy 

o „zakłóceniach w pracy" a na przykład Przekrój o „okresowych 

przerwach w pracy", jeszcze inne tytuły donosiły o „zakłóceniach 

w rytmie pracy" czy o „nieplanowanych postojach 

i zatrzymaniu pracy". Przykłady zostały zaczerpnięte z rozprawy 

Alicji Zagrodnikowej „Słownictwo i frazeologia okresu przemian 

w Polsce", zamieszczonej w ostatnim numerze Zeszytów Prasoznawczych. 

Badania zamierzone są na większą skalę, na razie 

można tylko zapoznać się z materiałem porównawczym z dwóch 

pierwszych miesięcy, sierpnia i września 1980 r. (...) 

Polityka, 30 X 1982 

W 1982 r. na ok. 27 min Polaków, którzy ukończyli 14 lat, 

ok. 5,4 min nie jest skłonnych do -deklarowania nawet sporadycznego 

kontaktu z prasą. Około 6,4 min nie czyta dorywczo żadnego 

dziennika, a aż ok. 12 min — żadnego czasopisma. Liczby 

te w rzeczywistości są większe, bo (...) deklaracje o czytelnictwie 

są zwykle zawyżone. 

Są to najistotniejsze informacje uzyskane podczas badań czytelnictwa 

przeprowadzonych przez krakowski Ośrodek Badań 

Prasoznawczych, a przedstawione przez Henryka Siwka w Zeszytach 

Prasoznawczych 1/83. Autor przypomniał wyniki badań 

z lat 1980/81, uzupełniając je nowymi z 1982 r. (...) 

Nie tylko Polityka 

Polityka, 9 IV 1983 

zadawała — i zadaje sobie — trud streszczania, gwoli 

popularyzacji, ciekawszych — jej zdaniem — naszych tekstów. Regularnie 

czyni to także Zycie Literackie, Prawo i Zycie, Argumenty, ongi czyniła to 

Literatura, obecnie Przegląd Tygodniowy. 

To nieprawda — pisze dr Walery Pisarek w Zeszytach Prasoznawczych 

— że słownictwo prasy jest ubogie (...) Rzecz w tym, 

że artysta te same przedmioty nazywa w różny sposób, natomiast 

dziennikarz musi nazwać bez porównania więcej przedmiotów. 

Ale jak je nazywać, żeby być zrozumianym (...). W Krakowskiem 

co trzeci czytelnik regionalnej gazety nie rozumiał właściwie 

słów: decentralizacja, anachroniczny, dyrektywny, zaś 

80 proc. nie rozumie wyrazu „integracja"! Co robić Wysławiać się 

odpowiednio prosto Czy też kazać ludziom się uczyć Absolutyzacja 

którejkolwiek z tych przeciwstawnych dyrektyw — twierdzi 

autor — da równie niepomyślne skutki... 

Zycie Literackie, 4 11976

Jak reagujemy Polemiki prasowe, ich treść, sposób argumentacji 

i stosowanych chwytów — to tylko fragment obrazu naszej 

kultury w ogóle, wydaje się jednak, że przy tak rozpowszechnionym 

czytelnictwie jak w naszym społeczeństwie, ich charakterystyka 

zainteresuje ludzi najprzeróżniejszych profesji. Charakterystykę 

ii analizę polemik — z punktu widzenia ich treści i formy 

— na łamach naszej prasy w latach 1971/72 zamieszcza Barbara 

Kolowca w Zeszytach Prasoznawczych nr 2/1974. W polemikach 

przodują tygodniki (...), na ich łamach ukazało się 90 proc. 

ogółu wypowiedzi o tym charakterze, na łamach dzienników — 

10 proc. (...). Jakie jednak —• co najważniejsze — tematy i problemy 

pobudzają najsilniej do kontrowersyjnych wypowiedzi Są 

to przede wszystkim tematy społeczne ii silnie związane ze społecznym 

kontekstem oddziaływania obowiązujących rozwiązań, 

a więc gospodarcze, obyczajowe, dotyczące literatury, nauczania, 

prawa. (...) itp. 

Argumenty, 7 VII 1974 

Dziennikarstwo. Zawód uważnie oglądany w społeczeństwie (...) 

Tu trudno wykręcić się od odpowiedzialności za słowo, trudno 

mówić dziś „a", a jutro „nie — a" — wszystko bowiem zostaje 

na papierze, czarno na białym (...). Zeszyty Prasoznawcze nr 3/76 

przynoszą rozważania Stanisława Nowickiego o społecznej pozycji 

dziennikarzy. Otóż powiedzmy od razu, że dziennikarze są 

przez społeczeństwo oceniani nisko, bardzo niepochlebnie, sami 

zaś dziennikarze są o sobie zdecydowanie lepszego zdania (...) 

Literatura, 7 X 1976 

Niewątpliwie sporą satysfakcję dają nam także 

polemiki 

poważne 

Nierzadko przybierają one postać sporych artykułów publicystycznych, 

w których autor najpierw sprawozdaje treść interesującego go artykułu z ZP, 

a potem dyskutuje z niektórymi jego tezami. Między innymi Prasa Polska 

w latach sześćdziesiątych poświęcała ZP sporo miejsca, obszernie 

niektóre nasze publikacje i wyrażając krytyczne uwagi na temat ich 

streszczając 

głównych 

tez. Odpowiadali na tę krytykę — na łamach PP — nasi autorzy, np. 

I. Tetelowska czy I. Krasicki. Po tym burzliwym, lecz jakże ciekawym okresie 

polemik Prasa Polska od dłuższego czasu kwituje nasze publikacje na 

ogół... milczeniem. 

Najważniejszą i najciekawszą częścią Zeszytów (nr 5/6 1961) 

są prace poświęcone czytelnictwu, analizie treści i odbioru. Nie 

obyło się oczywiście bez prac metodologicznych. Prowadzi jel. Tetelowska, 

dając II część „Analizy i oceny treści dzienników". 

Autorka sięga do podstaw, wychodząc z pewnych teoretycznych 

założeń, czerpanych od Ingardena (...) Według Ingardena autorka 

przyjmuje pięć funkcji gazety: 1. powiadamiania, 2. przedstawiania 

pojęciowego, 3. przedstawiania wyobrażeniowego, 4. oddziaływania 

i 5. wyrażania. (...) Funkcję powiadamiania spełnia informacja, 

przedstawiania pojęciowego — wykład, przedstawiania wyobrażeniowego 

— reportaż, oddziaływania — artykuł publicystyczny, 

wyrażania — felieton (.••) Nie wdając się w dalsze rozważania, 

wydaje się, że — jak to się zresztą okazuje z zastosowania metody 

I. Tetelowskiej w pracy I. Krasickiego nad Nowinami Rzeszowskimi 

— prowadzi ona do co najmniej wątpliwych rozróżnień gatun-

ków. I. Krasicki powołując się na metodą I. Tetelowskiej dokonuje 

podziału treści m. in. na „wypowiedzi prasowe dziennikarskie" 

i „wypowiedzi prasowe niedziennikarskie" (...) Z punktu widzenia 

czytelnika podział taki nie ma znaczenia. 

Duża rozprawa W. Kobylańskiego (58 stronic druku) na temat 

publiczności prasowej Krakowa rzuca wiele światła na strukturę 

demograficzną kręgu czytelników pism najbardziej poczytnych. 

Jedna tylko sprawa budzi wątpliwości, jeśli chodzi o zasięg poszczególnych 

tytułów — ich dostępność. 

Niestety, ta sprawa silnie rzutuje na poczytność pism, a przyczyny 

leżą w wadach kolportażu. 

Prasa Polska nr 4 1961 

Czy karać sprawozdawców 

sądowych 

W tegorocznym pierwszym numerze kwartalnika naukowego 

Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie Zeszyty Prasoznawcze 

obok innych ciekawych pozycji ukazała się publikacja szczególnie 

interesująca środowisko prawnicze. Chodzi o artykuł 

dr Stanisława Waltosia, adiunkta w Katedrze Postępowania Karnego 

UJ pt. „Prasa a wstępne stadium procesu karnego" (...) Wywody 

autora zasługują na ich spopularyzowanie, choć niektóre 

z mich, o czym niżej, wymagają dyskusji i polemicznego potraktowania. 

(...) Autor podejmuje temat ze świadomością, że sprawozdawczość 

prasowa w okresie postępowania przygotowawczego 

(śledztwa lub dochodzenia) stwarza kolizje między interesem wymiaru 

sprawiedliwości a interesem prasy, zmierzającej w swej 

publicystycznej działalności do zapewnienia społeczeństwu możliwie 

pełnej informacji. Autor rozważa, czy i w jakim zakresie 

prasa może: 1) rozpowszechniać wiadomości o samym przestępstwie, 

2) informować o przebiegu postępowania przygotowawczego, 

3) relacjonować o faktach mających znaczenie dla ścigania karnego 

(...). Do bardzo istotnych i ważnych wywodów autora, które 

jednak nie mogą pozostać w sferze tylko obiektywnych relacji, 

lecz wymagają riposty, należy sprawa „przesądzania" w publikacji 

prasowej wyniku przewodu sądowego, zwłaszcza w przedmiocie 

winy lub kary. (...) Autor zakłada z góry tezę o masowości 

zjawiska tendecyjności i stronniczości sprawozdań prasowych 

i w konsekwencji o jego negatywnym wpływie na atmosferę wymiaru 

sprawiedliwości. (...) Nie zaprzeczając wartości pracy 

S. Waltosia, co więcej, podkreślając, że wnosi ona cenne elementy 

poznawcze do problematyki sprawozdawczości z rozpraw sądowych 

w procesach karnych, należy możliwie ostro przeciwstawić 

się niesłusznym — naszym zdaniem — poglądom, których — 

czy ktoś chce, czy nie chce — istota sprowadza się do izolowania 

sądownictwa od prasy jako wyraziciela opinii społecznej w imię 

rzekomego obiektywizmu. 

Prawo i Zycie, 8 IX 1968 

Poparte odpowiednim aparatem naukowym badania nad prasą 

i dziennikarstwem studenckim należą do rzadkości (...). Ostatnio 

obserwujemy wyłom w tego rodzaju protekcjonalnym podejściu 

do spraw prasy studenckiej. Pojawiły się bowiem na łamach poważnych 

pism dwa artykuły, noszące wszelkie znamiona szkiców 

monograficznych (...) Jako że bliższa koszula ciału przyjrzyjmy 

się bliżej nieco szkicowi Emila Orzechowskiego „Czasopisma studenckie 

Krakowa w latach 1945—1969", Zeszyty Prasoznawcze 

nr 3 (45). Omawia w nim autor wszelkie inicjatywy prasowe krakowskich 

studentów (...). Niestety Orzechowski zastosował w swojej 

pracy podział metodologiczny, nie przystający do aktualnej 

rzeczywistości ani do tematu, który znajduje się w centrum jego 

rozważań (...) Pisze Orzechowski, iż „studenci krakowscy nie wy-

dawali po wojnie pisma ogólnopolskiego" (...) Zeszyty Prasoznawcze 

słusznie cieszą się opinią kwartalnika rzetelnie i zgodnie 

z rzeczywistością podchodzącego do zagadnień dziennikarstwa 

i prasy (...) Dziwi zatem fakt, że ani redakcja, ani autor nie wiedzą, 

iż wychodzi w Krakowie od dwóch lat pismo ogólnopolskie. 

Gdzie nas boli Ano, właśnie w Studencie. Bo właśnie Student 

jest tym wychodzącym od dwóch lat studenckim pismem ogólnopolskim. 

(...) Praca zatem cenna, szkoda tylko, że autor mało rzetelny. 

Student nr 9, 1970 

Wielostronne i rozległe zainteresowania badawcze, jakim dają 

wyraz Zeszyty Prasoznawcze, nie mogą — jak było do przewidzenia 

— utrzymać się w ramach li tylko metodologii opisowej. 

Pod naporem życia wdziera się krytyka, postulaty, metodologia 

normatywna. A także formy hybrydyczne, np. konspirujące postawę 

normatywną pod postacią badań formalno-opisowych. I tak 

Adam Ropa wszczął kampanię przeciw felietoniizacji naszej krytyki 

opiniotwórczej. Odpowiedział mu zaraz Jacek Maziarski rozprawką 

godną doktora filologii (jest nim!), twierdząc, że „felieton 

w swych najdojrzalszych przejawach... zdradza podobne ambicje 

problemowe, co ambitna publicystyka lub eseistyka" (...) 

Takoż i Jerzy Urban, jako pierwszy z felietonistów, zaproszonych 

do dyskusji: że jeśli czytelnicy preferują tzw. felieton, to dlatego, 

że w nim — jako „na marginesie" — bywa zachowana łączność 

z życiem umysłowym, co nie zawsze się udaje w innych, 

uroczyście skonwencjonalizowanych formach publicystyki (...). 

Adam Ropa w artykule „Wartości i oceny stosowane w prasowej 

krytyce artystycznej" pisze o „ucieczce w felieton", o uchylaniu 

się od podstawowych zadań krytyki, takich jak ocena wartości 

poznawczych, wychowawczych, wymowy ideowej. (...) Właśnie. 

Sztuka krytykowania — sztuka działania, sztuka życia. Godnego 

i odpowiedzialnego. Każde działanie (a więc i sztuka) jest przesycone 

ideologią, chcemy czy nie chcemy — to jest nasz napęd, 

nasze nadzieje, porywy. Albo krętactwa i uniki. Śmieszne jest 

więc, mówię, że w jakiejś recenzji zabrakło ideologii (...) To samo 

gdy postulujemy pozytywnie. Nie przesunięcie „proporcji" użytych 

słów na rzecz „wychowawczych" frazesów, lecz nasycenie 

solą attycką całej rozmowy krytyka z twórcą dzieła i z uczestnikiem 

(...) 

Życie Literackie, 5 XII 1976 

Bardzo często nasze artykuły i rozprawy naukowe inspirują dziennikarzy 

do uprawiania własnej publicystyki, stanowią swoisty 

zaczyn myślenia 

dziennikarskiego 

I to jest nasz główny powód do dumy i niewątpliwie jeden z celów naszej 

działalności. 

Ogłoszone w nr 3 Zeszytów Prasoznawczych rozważania Stanisława 

Nowickiego o pozycji społecznej zawodu dziennikarza są 

niezwykle ciekawą lekturą. Wynika z nich niezbicie, że zawód 

ten jest oceniany przez nasze społeczeństwo bardzo nisko. Na 10 

przedstawionych respondentom profesji, pod względem szacunku 

i autorytetu, jakie te zawody osiągają, dziennikarze plasują się 

na 6 miejscu (...), zaś pod względem społecznej ważności wykonywanej 

pracy na ... ostatnim. (...) Jestem dziennikarzem stosunkowo 

młodym. Jak każdy dziennikarski żółtodziób, rzucony w wir

pracy i problemów, z zapałem zabrałem się do piętnowania nieprawidłowości, 

co uważałem za swój zawodowy obowiązek. Tu 

i ówdzie faktycznie spotykałem się z reakcją nabożnego lęku 

przed postawieniem pod publicznym pręgierzem. To budowało. 

Często jednak spotykałem się z reakcją diametralnie inną. „Wy 

sobie piszcie, a ja to wasze pisanie mam gdzieś..." (...) Krytyka 

nieprawidłowości jest jedną z zasadniczych funkcji prasy. Jeśli 

w tym kontekście rozpatrujemy wyniki badań St. Nowickiego, 

wniosek nasunie się sam. Dopóki reportaż interwencyjny nie 

spotka się z reakcją krytykowanych, nie łudźmy się, że podniesie 

się autorytet zawodu dziennikarza (...). Celowo pominąłem dziesiątki 

utrudnień, stawianych dziennikarzom podczas zbierania 

informacji. Z dnia na dzień mnożą się zarządzenia dyrektorów 

i kierowników wszelkich możliwych zespołów ludzkich, zabraniające 

swoim podwładnym rozmów z przedstawicielami prasy. 

W stosunku do łamiących te zarządzenia nie raz wyciągane są 

konsekwencje. Jeśli ta sytuacja nie zostanie w jakiś sposób wyjaśniona, 

krytyczna funkcja prasy będzie po prostu fikcją. 

Student, 25 XI 1976 

Obserwując literackie życie od wielu przecież lat, irytuję się 

pewnym dość specyficznym zjawiskiem. Otóż tak jakoś ułożyła 

się obyczajowość literacka naszego kraju, że nikt nikogo nie chce 

urazić, wszyscy są szalenie grzeczni, słowem nie spotyka się prawie 

wcale negatywnych recenzji książkowych. Z obrazu naszej 

krytyki literackiej wynika, że ukazują się w Polsce prawie Wyłącznie 

książki znakomite lub w najgorszym razie bardzo dobre 

(...) Zjawisko to godne jest badań socjologicznych, zwłaszcza 

iż obserwuje się je nie tylko na literackim polu. Zanim jednak 

zainteresuje się nim socjolog, zobaczmy, co na ten temat ma 

do powiedzenia teoretyk i badacz prasy, Walery Pisarek. W jednym 

z ostatnich numerów Zeszytów Prasoznawczych znalazłem 

właśnie świetny esej tego autora na temat słownictwa oceniającego 

w recenzjach książowych. Jako materiał posłużyło Pisarkowi 

200 recenzji książkowych opublikowanych w Kulturze i Życiu 

Literackim. Z tych 200 recenzji wypisano na kartach wszystkie 

wyrazy, wyrażenia i zwroty, oceniające pozytywnie lub negatywnie 

recenzowane dzieło (...). Ciekawie ii chyba dość zabawnie 

wygląda sporządzony przez Pisarka słowniczek środków leksykalnych, 

służących do chwalby. Otóż wśród recenzentów największe 

powodzenie mają zwroty „bardzo ciekawa" (książka) — 

„interesująca", „cenna" i „bardzo ambitna". Wśród pięćdziesięciu 

zwrotów i określeń pochwalnych, jakie zawiera słowniczek, znajdujemy 

też takie jak „mądry", „olśniewający", „pełny wiedzy 

i wdzięku" (...). Oceny negatywne występują — jak rzecze Pisarek 

— rzadziej, więc i słowniczek „ganiący" zawiera tylko ... 

szesnaście zwrotów i wyrażeń (...). 

Odgłosy, 23X1 1969 

Charakterystyczne, że piszą tak Odgłosy — a nie na przykład Kultura czy 

Zycie Literackie — w zgodzie z zasadą przemilczania przez zainteresowane 

redakcje naszych ocen negatywnych lub co bardziej krytycznych. 

Wszyscy chętnie czytamy zamieszczane w czasopismach teksty 

polemiczne. Poznajemy je ii zapominamy o nich tekst po tekście 

— z dnia na dzień, z tygodnia na tydzień, z miesiąca na 

miesiąc. A gdyby tak przeczytać je jednego dnia, naraz, w większej 

dawce, przyjrzeć się im, porównać, zobaczyć co wyszło 

Uczynił właśnie coś takiego Walery Pisarek. Zanalizował sto 

pięćdziesiąt tekstów polemicznych opublikowanych w latach

1971/72 (...) Nie interesowała go treść tych tekstów. Interesował 

go ich język, to w szczególności, co w tym języku służy bezpośrednio 

do rozprawiania się z atakowanym tekstem i jego autorem. (...) 

Rezultat badań przedstawił w artykule „Perswazyjność języka 

w polemikach prasowych", który ukazał się w .ostatnim zeszłorocznym 

numerze kwartalnika Zeszyty Prasoznawcze, a powinien 

się ukazać zupełnie gdzie indziej, w Literaturze albo wręcz Życiu 

Warszawy — bo zawiera obserwacje pożyteczne nie tylko dla 

wszystkich pisujących, ale i dla wszystkich czytujących, bo jest 

tekstem wyjątkowo ciekawym, bo jest tekstem ważnym. (...) Marzy 

mi się jakaś polemika, w której byłoby po prostu tak: „X napisał, 

że (...), ale on nie ima racji, bo (...) a ja uważam, że (...), 

więc ponieważ (...), słuszność jest po mojej stronie". Wiem jednak, 

że taka polemika, ascetycznie oszczędna w formie, musiałaby spełniać 

jeden szczegółowy warunek: musiałoby chodzić w niej o rzecz 

ważną, o różnicę zdań istotną, o kontrowersję nie zastępczą. Im 

więcej treści, tym mniej istotna forma. Im mniej treści, tym 

większa rola chwytów, pomysłów, schematów. 

Zdarzały się nam też, jako poważnemu pismu, 

Literatura, 

7 II1974 

ataki z lewa i z prawa 

Tak, tak, właśnie i z lewa, i z prawa warunkują wiarygodność, ponieważ 

ataki wyłącznie jednokierunkowe muszą budzić podejrzenie bądź o tendencyjność, 

bądź brak obiektywizmu czy przynależność do jakiejś prasowej koterii 

(bywają takie, owszem...). Przykładem ataku z dwóch przeciwstawnych 

zasadniczo stron — stał się artykuł Barbary Kolowcy w numerze 1 ZP 

z 1975 r. pt. „Aspekty prawne polemik prasowych". 

Pierwszy ruszył do ataku — oczywiście! — Jerzy Urban: 

Redaktor naczelny periodyku Zeszyty Prasoznawcze, p. Paweł 

Dubiel przesłał mi uprzejmie pismo przewodnie nr 110/75 

a także wydrukowany w jego kwartalniku naukowym artykuł 

Barbary Kolcowej [zniekształcenie nazwiska autorki przez J. Urbana] 

„Aspekty prawne polemik prasowych". Znalazłem w nim 

radosną wiadomość, umieszczoną w przypisie, iż nie będzie mi 

wytoczony proces o to, iż wyśmiewając w Szpilkach poprzedni 

artykuł p. mgr Kolcowej nazwałem ją uczoną prasoznawczynią, 

a relację z jej badań dziełem. Komplementowanie, w którym 

skomplementowany dopatruje się ironii, jest bowiem — zapewnia 

p. Kolcowa — wykroczeniem przeciw trzem kodeksom: Cywilnemu, 

Karnemu i Dziennikarskiemu. Obok ironii kodeksy te zakazują, 

pisze p. Kolcowa, m. in. posługiwania się w polemikach 

aluzjami i żartami. Jedźmy więc dalej już bez żartów, gdyż 

mgr Kolcowa podaje nawet cennik. Za żart płaci się 500 zł 

grzywny do 5000 zł za dobry (...) Działalność zawodowa prasoznawcy, 

podobnie jak astronoma, lekarza, nauczyciela, sędziego, 

nie znajduje weryfikacji na rynku. Ponieważ jest społecznie użyteczna, 

więc należy ją kultywować z pieniędzy bezpośrednio zarobionych 

przez innych. Umyślnie zestawiłem prasoznawcę 

z przedstawicielami zawodów bez wątpienia pożytecznych — dla 

wskazania, że w samym źródle powstawania jego dochodu nie 

ma niczego zdrożnego, dwuznacznego, mogącego samoistnie wpędzić 

w kompleksy. Sądzę jednak, że pożyteczność tych prac, za

których wykonywanie nie płaci ich adresat na zasadzie wolnej 

decyzji kupna, powinna być weryfikowana uważniej, staranniej 

i ciągle. 

Szpilki, 6 IV 1975 

W kulka miesięcy później na ten sam temat głos zabrał Tadeusz Żychiewicz 

w Tygodniku Powszechnym: 

...zachwyciłem się tym opracowaniem. Ponieważ zaś staram się 

nie być sobkiem i egoistą — chciałbym, aby także i szersze grono 

wpadło w stan zachwycenia. Otóż p. Kol owca zajęła się problemem 

polemik prasowych, bardzo pracowicie wyliczyła liczbę 

polemik prasowych, a ponadto — co jest rzeczą śliczną — podała 

też jaki procent tychże polemik był nie fair i kwalifikuje się do 

postępowania sądowego. Tygodnik Powszechny zajmuje w tabeli 

miejsce bardzo poczesne. Okazuje się mianowicie, że 47 proc. 

„tygodnikowych" polemik nadaje się do postępowania sądowego. 

Przed TP (co jest rzeczą bardzo smaczną) jest tylko organ prawników 

Prawo i Zycie (!!!) — 60 proc. polemik nadających się do 

kryminału, oraz Student (50 proc. takichże polemik). (...) Ze 

wszystkiego zdaje się wynikać, że w kagańcowej opinii p. Kolowcy 

wszelkie w zasadzie polemiki są kryminałem i winny być 

prawnie ścigane. (...) Niniejszy mój tekst należy niewątpliwie do 

polemik kryminalnych, albowiem w sposób złośliwy przemilczałem 

fakt, że p. Barbara Kolowca jest gorącą zwolenniczką polemik 

czystych, ciekawych, atrakcyjnych; ponadto ironizowałem, 

żartowałem, a nawet może myślałem o ośmieszeniu p. Kolowcy, 

czego jednak zaniechałem, ponieważ okazało się to niepotrzebne. 

(...) Pani Kolowca uważa, że procent polemik nie fair jest niepokojąco 

wysoki, wobec czego postuluje wprowadzenie do Dziennikarskiego 

Kodeksu Obyczajowego artykułu dotyczącego sposobu prowadzenia 

polemik na łamach prasy. No, przynajmniej dowiedział 

się człowiek, po co m. in. wychodzą Zeszyty Prasoznawcze. A za 

te uwagi dołożą mi chyba jeszcze 5 lat ekstra. Przyjaciele moi, 

czy ktoś przyniesie mi bodaj paczkę do kryminału... (Żart. Ile 

za to) 

Zdarzały się nam również, a jakże, 

Tygodnik Powszechny, 111 1976 

małe 

i duże prasowe burze 

Najmocniej szalały one w znamiennym 1968 roku, w którym wiele czasopism 

brało 

udział we wzajemnym napastliwym ataku i byłoby co najmniej 

dziwne (jeśli nie wręcz podejrzane), gdyby się i nam nie dostało. Znowu 

z... lewa li z prawa (biorąc pod uwagę ówczesne prasowe podziały). 

Najpierw oberwało się nam od Polityki, 

piórem J. Burzyńskiego: 

Krakowski prasoznawca Jan Szewczyk skonstruował urządzenie 

do mierzenia uczuć patriotycznych, nieoceniony oręż w walce 

ideologicznej i demaskowaniu wroga. Patriotomierz został opatentowany 

przez Zeszyty Prasoznawcze nr 2/1968 w dziale nazwanym 

nieco na wyrost „Rozprawy". Sugeruje to, że mamy do 

czynienia z tekstem naukowym, co jest raczej wątpliwe (...) Patriotomierz 

służy do pomiaru uczuć i stanów emocjonalnych, a nie 

racjonalnych i na tym m. in. polega genialność tego urządzenia. 

Że mierzy to co niewymierne (...). Patriotomierz wyodrębnia trzy 

typy świadomości narodowej, z których najciekawszy brzmi: Typ

świadomości, w której poczucie antagonizmów klasowych utrudnia 

uprzytomnienie sobie interesów całego narodu i przekształca 

się w świadomość kosmopolityczną. (...) J. Szewczyk dokonał oceny 

patriotyzmu niektórych tygodników i opierając się na powyższych 

zasadach wydał najwyższą ocenę paxowskim Kierunkom 

(...) Na tym tle warszawska Kultura zostaje oceniona bardzo 

surowo, jako pismo, które nie może zdecydować się czy jest polskie, 

(...) Co się tyczy Polityki, to mamy tu dwie tendencje, z których 

jedna uwzględnia interesy całości narodu, a w drugiej 

„świadomość klasowa zdaje się osłabiać wizję całości narodowej 

i jej interesów". (...) Odległy od założeń marksistowskich patriotomierz 

J. Szewczyka skacze najwyżej przy artykułach Kierunków, 

zaś opada nisko przy wątpliwej polskości Kultury. Premiuje 

demagogię, mesjanizm i ględźbę, byle często powtarzało się 

słowo patriotyzm i naród. (...) Pytania „Polska — ale jaka" patriotomierz 

nie mierzy, gdyż osłabia ono wizję całości narodowej 

(...) 

Polityka, 2 XI 1968 

Maluczko, a zostalibyśmy przez ten atak (i mimo polemicznych odpowiedzi 

nie żyjącego już dziś Jana Szewczyka) zaszufladkowani po określonej stronie 

(szufladki były wyjątkowo modne w 1968 roku), gdyby nie pomocny i mylący 

całkowicie szyki atak z innej flanki, a mianowicie pouczenia, jakich na 

łamach Prawa i Życia nie poskąpił Stanisławowi Waltosiowi redaktor Antoni 

Maciejewski za drukowany w ZP tekst pt. „Prasa a wstępne stadium procesu 

karnego": 

Z notki redakcyjnej Zeszytów Prasoznawczych wynika, że numer 

został redakcyjnie zamknięty w lutym 1968 r. W okresie 

przedmarcowyrn istotnie należało do złego smaku w różnych dyscyplinach 

nauk społecznych mówić lub pisać o zagadnieniach 

nadbudowy z uwypuklaniem klasowego charakteru zjawisk. Trzeba 

było dopiero wstrząsu, który przyniósł nam marzec 1968, 

a następnie wydarzenia w Czechosłowacji, aby z całą jaskrawością 

odsłon/iły się słabości pracy ideologicznej, będące m. in. rezultatem 

takiej powściągliwości. Doc. Waltos nie uwzględnił 

w swej pracy klasowych elementów ocennych dwóch wielkich 

instrumentów aparatu władzy: wymiaru sprawiedliwości i środków 

masowego przekazu. Jeszcze obecnie autor prezentuje pogląd, 

że podjęta przeze mnie w związku z informacją o jego pracy 

próba klasowej analizy pojęć obiektywizmu sądowego i obiektywizmu 

prasowego relacjonowania procesu zasługują na miano 

truizmu (a więc wypowiedzi wręcz wszystkim dobrze znanej, 

oczywistej, wręcz oklepanej i banalnej).Poglądy te wymagają dalszej 

polemiki. 

Prawo i Życie, 1 XII 1968 

Teksty 

jubileuszowe 

Najmniej w okresie naszego istnienia można odnotować tekstów jubileuszowych, 

ale też ii jubileuszy niemal nie było. Nie wiadomo bliżej, dlaczego 

prasa (zresztą wyłącznie krakowska) odnotowała ciepło trzynaście lat naszego 

istnienia. Z okazji tej „trzynastki" Zbigniew Swięch wydrukował w 

Dzienniku 

Polskim 

nasz obszerny życiorys: 

Są na rynku czytelniczym pisma — o które zapytany tzw. 

przeciętny czytelnik prasy nie wie nlic lub prawie nic. Tym-

czasem niektórym z nich zdarza się — niejako w utajeniu — 

pełnić rolę niezwykle ważną, kształtować oblicze całej prasy, 

wpływać inspiratorek© na jej rozwój, analizować przebytą drogę 

i wytykać błędy. Takie zadanie spełnia od lat kwartalnik Ośrodka 

Badań Prasoznawczych — Zeszyty Prasoznawcze. 

W 1956 roku powstał w Krakowie Ośrodek Badań Prasoznawczych, 

a już w rok później począł ukazywać się nie piękny, na 

prawach rękopisu, Biuletyn Prasoznawczy — protoplasta Zeszytów. 

Od roku 1958 — po zaledwie 2 numerach poprzednika — 

przez kolejne dwa lata wychodziła Prasa Współczesna i Dawna, 

redagowana przez znanego skądinąd simaikosza, Jana Kalkowskiego. 

Narodziny Zeszytów przypadają na rok 1960. Irena Tetelowska 

— dyrektor OBP — była przewodniczącą Kolegium pisma, nie 

było oficjalnie redaktora naczelnego, duszą redakcji i sekretarzem 

redakcji był spec od jednego dania w Przekroju — Jan 

Kalkowski. Ta sytuacja trwała ponad 7 lat. W styczniu 1968 r. — 

po wyodrębnieniu organizacyjnym Zeszytów z OBP powołano 

na stanowisko redaktora naczelnego Pawła Dubiela (...) Zeszyty 

Prasoznawcze dawno wyszły z zaścianków i opłotków, liczą się 

na rynkach prasoznawczych Wschodu i Zachodu. 

Drukowali tu m. in. St. Witold Balicki, Władysław Bartoszewski, 

Józef Buszko, Tadeusz Cyprian, Władysław Cybulski, Ryszard 

Dyoniziak, Konstanty Grzybowski, Roman Ingarden, Krzysztof 

Kąkolewski, Zenon Klemensiewicz, Antonina Kłoskowska, Ignacy 

Krasicki, Zbigniew Kwiatkowski, Jacek Maziarski, Jerzy Parzyński, 

Stanisław Peters, Jerzy Putrament, Jerzy Sawicki, Jan Szczepański, 

Ryszard Wojna, Stefan Bratkowski i Jan Zakrzewski (...) 

Dziennik Polski, 9 V 1974 

Dwudziestolecie ZP, za Polską Agencją Prasową, odnotowała większość codziennych 

gazet wedle 

obowiązującego wzoru nr 1 — zdawkowo i kurtuazyjnie: 

20-lecie istnienia obchodzi wydawany przez Ośrodek Badań 

Prasoznawczych w Krakowie kwartalnik Zeszyty Prasoznawcze. 

Geneza czasopisma, odgrywającego ważną rolę prasoznawczą 

i dziennikarsiko-warsztatową sięga lat 1958—1959) kiedy to ukazywało 

się czasopismo Prasa Współczesna i Dawna. Zmiana tytułu 

kwartalnika na obecny nastąpiła w 1960 r. i wiązała się również 

z potrzebą szerszego podejmowania zagadnień dziennikarstwa. 

PAP, 7 IX 1978 

I tak mniej więcej o nas pisali. A dziś wydaliśmy nasz setny numer. I zapewne 

począwszy od niego, co jakiś czas znowu na łamach prasy 

ukazywać 

się będą na nasz temat większe i mniejsze notatki, artykuły, polemiki, w stylu 

zdawkowym, zdawkowo-kurtuazyjnym, wnikliwe, pobudzające myślenie 

dziennikarskie lub uszczypliwe. I zapewne tak powinno być. W końcu 

większość 

naszych badań i publikowanych rozpraw nieczęsto daje dziennikarzom 

powody do radości i zadowolenia. Nie o to nam zresztą idzie, by byli oni 

zadowoleni z siebie — lecz by czytelnik był zadowolony z ich pracy. 

Kilkaset zgromadzonych w okresie około 25 lat wycinków prasowych przeczytał, 

zanalizował, tudzież prasoznawczo — i emocjonalnie — sklasyfikował 

służbowy czytacz 

Dorota 

Terakowska

D Y S К U S J E 


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

JACEK WARCHALA 

0 KONCEPCJĘ BADAŃ 

JĘZYKA TELEWIZJI 

Odpowiedź Władysławowi Miodunce i Adamowi Ropie na artykuł 

W 

Przekazach i Opiniach nr 2/3 z 1982 roku i Zeszytach Prasoznawczych 

nr 1 z 1983 roku ukazały się artykuły polemiczne pióra Adama Ropy 

1 Władysława Miodunki i . Oba dotyczą „Problemów badawczych języka radia 

i telewizji" — pracy zbiorowej pod redakcją Władysława Lubasia, która, będąc 

efektem badań zespołu językoznawców z Uniwersytetu Śląskiego, zajmuje 

się — jak sam tytuł wskazuje — rozważaniami nad językiem radia i telewizji. 

W zamierzeniu miała mieć charakter „otwarty". W żadnym wypadku 

nie pretendowała do roli „kompendium wiedzy o...", lecz była próbą postawienia 

czy nawet zasygnalizowania pewnych problemów związanych z językiem 

mówionym środków masowego przekazu. Stawiała raczej pytania, 

a nie odpowiadała na nie; otwierała, a nie zamykała dyskusję. Zostało to 

zresztą wyraźnie wskazane w „słowie wstępnym" W. Lubasia. Czy polemiści 

trafnie odczytali te intencje Czy podjęli dyskusję Nic podobnego. Polemiści 

się zaperzyli i nadęli. Usiedli na kurulnym krześle wiedzy objawionej i rozdawali 

klapsy, a raczej razy autorom „Problemów..." Repertuar ciosów jest 

bogaty, ale najczęściej nie ma on nic wspólnego z walką fair. W. Miodunka 

i A. Ropa od początku do końca projektują sobie nasze artykuły na swoją 

modłę, a ponieważ nie podpadają pod ich wzorzec zarówno formalny jak 

i merytoryczny, po prostu je odrzucają, co w efekcie daje tzw. recenzję „na 

nie". Powoduje to ewidentne trudności przy ewentualnej polemice, gdyż często 

zarzuty są trudno uchwytne i rozmyte w retorycznych popisach. Poza 

tym W. Miodunka i A. Ropa krytykują, czy —. powiedzmy — polemizują 

z pozycji nie wydanej jeszcze książki, traktując ją tak, jakby jej 

tezy powinny być powszechnie, a autorom „Problemów..." w szczególności, 

znane: 

„Ukazał się zbiór artykułów, będących prezentacją osiągnięć i zamierzeń 

grupy badaczy z Uniwersytetu Śląskiego. Do druku przygotowana także zo- 

1 

W. Miodunka, A. Ropa: O koncepcją badań języka telewizji. Zeszyty Prasoznawcze 

1983 nr 1; O koncepcję badań języka (w) telewizji, przekazy i Opinie 1982 

nr 2/3.

stała przez zespół językoznawców IFP UJ, pod redakcją Z. Kurzowej, inna 

publikacja. 

Oba zbiory łączy w zasadzie przedmiot badań: język telewizji, (...). Śląskie 

„Problemy badawcze" przedstawiają „ogólne założenie badawcze języka 

radia i telewizji" i to różni je zasadniczo od zbioru krakowskiego, w którym 

zawarto rezultaty pięcioletnich, żmudnych badań języka telewizji. (...) 

W jednym i drugim zbiorze czytelnik poszukiwać będzie pewnej koncepcji, 

(...)" itd. dtd. 

Ten nieco zbyt długi cytat obrazuje zabieg wysoce nieuczciwy, a jednak 

bezkrytycznie stosowany przez polemistów. Pragnę więc przypomnieć W. Miodunce 

i A. Ropie, że zbiór śląski ukazał się w 1981 roku, a prace nad nim 

prowadzone były już w 1979 roku. Obecnie mamy rok 1983 *, a zbioru krakowskiego 

jak nie ma, tak nie ma. Jest chyba nieuczciwością, nie tylko zresztą 

naukową, porównywać dwie pozycje, z których tylko jedna jest znana 

i krytykować ją z punktu widzenia osiągnięć bez realnego pokrycia i przemyśleń 

nie zwerbalizowanych. W dalszym ciągu więc podstawą do jakiejkolwiek 

dyskusji mogą być jedynie te artykuły ośrodka krakowskiego, które 

ujrzały światło dzienne (a w odniesieniu do naszego zbioru tylko te, które 

ujrzały je przed 1981 rokiem). Po tym koniecznym wstępie przejdźmy z kolei 

do odpowiedzi na zarzuty. 

Omówienie mojego artykułu pt.: „Próba typologii języka telewizji" rozpoczynają 

autorzy od sprytnego zabiegu retorycznego: od wyolbrzymienia jego 

roli w całym zbiorze. Przedstawiony zostaje jako główny artykuł zbioru, 

rzec by można — programowy. W tym oświetleniu jego szkicowość, zaznaczona 

już w tytule (przypominam: Próba typologii...) świadczy przeciwko niemu. 

Takie ustawienie pracy pozwala autorom „walić" w nią jak w przysłowiowy 

bęben z całym zapałem i retorycznym zacięciem. Pierwszy zarzut dotyczy 

nierzetelności omówienia prac typologicznych dotyczących telewizji 

i jej języka. W istocie — omówienie jest skrótowe i obejmuje tylko prace 

najważniejsze, ale też żadnej z najważniejszych prac nie pomija. Przy tym 

artykuł nie ma charakteru sensu stricto akademickiego, gdzie program autora 

poprzedzony jest bardzo szczegółowym omówieniem stanu badań z prześledzeniem 

nie tylko wniosków, ale i rozumowania poszczególnych autorów. 

Co więcej — żaden z autorów przeze mnie omawianych nie zajmuje się typologią 

języka w telewizji, lecz typologią programów telewizyjnych. Jednostką 

dla nich nie jest wypowiedź językowa, lecz program jako całość, tzn. suma 

wypowiedzi, co powoduje, że moja i ich typologia rozmija się w punkcie zasadniczym, 

a to przecież sygnalizowałem. To właśnie owo „rozmijanie się" 

zwolniło mnie od bardziej szczegółowych omówień. I myślę, że ani P. Wert, 

ani S. Kuszewski, ani A. Kumor nie mają o to do mnie pretensji, tak jak 

nie miał pretensji W. Pisarek, który nasze „Problemy..." recenzował. Bo nieprawdą 

jest, że odrzucam typologię W. Pisarka bez wyjaśnienia. On sam rozpoczyna 

swe rozważania od stwierdzenia, że „skonstruowanie takiej typologii 

programów telewizyjnych, która by mogła służyć różnym celom, jest zadaniem 

praktycznie niewykonalnym". Praktyka potwierdza tę myśl. Jakież bowiem 

ma znaczenie (piszę o tym na s. 34) dla językoznawcy, badającego 

w warunkach polskich, typologia, która wyróżnia kryterium języka lecz „rozumianego 

jedynie jako język danej narodowości w obrębie państw wielo- 

* Tekstu nadesłanego w 1983 redakcja nie mogła opublikować wcześniej. (Red.)

narodowościowych"*. Oczywiście tego rodzaju ujęcie jest zbyt ogólne, ale 

zrozumiałe, gdy imamy do czynienia z typologią, jaką zaproponował W. Pisarek, 

a więc „typologią uniwersalną", w której język jest tylko jednym z kryteriów. 

Dziwi przy tym „święte oburzenie" autorów recenzji, skoro oni sami 

tę typologię odrzucają, wychodząc przecież z tego samego założenia, iż język 

jest przedmiotem badań, a nie kryterium przy analizie programu telewizyjnego 

A. Ropa pisze: „Na przykład w typologii Pisarka jednym z proponowanych 

kryteriów jest język, który to, jalk próbowaliśmy wykazać wyżej, powinien 

dopiero ulec stosownej klasyfikacji na odmiany". 

Zarzuty cięższego kalibru rozpoczyna konstrukcja: „nie wiadomo (...) natomiast, 

wydaje się, że wiadomo (...)" Otóż wiadomo bynajmniej nie w presupozycji. 

Autorzy twierdzą, że tendencyjnie przedstawiam propozycje poprzedników 

(tzn. A. Ropy i W. Miodunki), czego potwierdzeniem ma być spreparowany 

przeze mnie schemat uwarunkowań językowych w przekazach telewizyjnych 

zawarty w pracy W. Miodunki s . No cóż! Zastanawia odwaga autorów, 

którzy podejmują się omówienia pracy bez dokładnego jej przeczytania. 

Wystarczyło choćby rzucić okiem na mój tekst aby stwierdzić, że pierwsza 

część schematu została obszernie omówiona (s. 34—35), natomiast dalsza 

część, z którą polemizowałem, dla zwiększenia jej czytelności, została wiernie 

przytoczona. Niczego — co sugerują A. Ropa i W. Miodunka — nie „odciąłem" 

i nie odrzuciłem ani nie zmieniłem bodaj jednego słowa. 

Następny zarzut wraca do jego nadawców. Zarzucając mi tendencyjność 

i przekłamania, sami ten zabieg stosują tak spokojnie, jakby mieli na to 

„list żelazny". Oto cytat: „Omawiając np. propozycję A. Ropy, sugeruje 

(tzn. ja — J.W.), że postuluje on usunięcie programów o tzw. dominującej 

funkcji estetycznej poza obszar zainteresowania językoznawcy (...)" 4 . A teraz 

stosowny cytat z mojego tekstu: „Autor wydziela jednak programy artystyczne, 

sugerując, że badania są w tym wypadku szczególnie trudne, ponieważ 

wymagają odrębnych narzędzi i kategorii" 5 . Czasownik „wydzielać" nie jest 

synonimem czasownika „usuwać". O ile w rzeczywistości A. Ropa nie usuwa 

z horyzontu badań programów artystycznych, o tyle ten właśnie postulat 

znajdziemy w pracy W. Miodunki: 

„tymczasem z pamięci odtwarza się zwykle teksty powstałe jako dzieła 

literackie (poezje, dramaty, adaptowana proza) w różnych epokach (od starożytności 

do współczesności), dzieła funkcjonujące w języku telewizji na zasadzie 

cytatu i dlatego dające się wyłączyć z pola naszych obserwacji" °. 

W. Miodunka opatruje ten fragment przypisem, w którym, powołując się 

na badania J. Mayena, byłby skłonny włączyć do badań teksty powstałe tylko 

dla radia czy telewizji, o ile — jak powiada — utwory takie istnieją. Otóż 

istnieją i, aby daleko nie sięgać, wystarczy powołać się na teksty Jacka Stwory 

przygotowane jako słuchowiska radiowe. 

Obaj autorzy nie byli przy tym skłonni zauważyć, że w swym artykule 

rezygnuję raczej z pojęcia „wypowiedź artystyczna". Mówię bowiem o wy- 

2 

W. Pisarek: 

l s. 30. 

Typologia programów telewizyjnych. Zeszyty Prasoznawcze 1974 nr 

» W. Miodunka: Elementy językowe w przekazach telewizyjnych. Zeszyty Prasoznawcze 

1979 nr 1 s. 39. 

4 

W. Miodunka, A. Ropa: O koncepcję badań języka (w) telewizji, op. cit., s. 

140—145. 

6 

J. Warchala: Próba typologii języka telewizji, (w:) Problemy badawcze języka 

radia i telewizji. Katowice 1981, s. 36. 

• W. Miodunka, op. cit., s. 37.

powiedzą z dominującą funkcją estetyczną, co pozwala mi włączyć tu nie 

tylko utwory artystyczne sensu stricto, ale także wypowiedzi tyczące tych 

utworów, ich omówienia, streszczenia, recenzje przygotowane i wygłoszone 

w telewizji („Pegaz"). Będą one oscylować między prostotą i komunikatywnością, 

a nawet potocznością i językiem literackim wraz z jego zabiegami 

artystycznymi. W zaimprowizowanych wywiadach na ulicy, dotyczących głośnego 

filmu pojawiły się wypowiedzi potoczne. „No ... po prostu ... był fajny r 

no ... podobał mi się"; a także: „był wspaniały, był jak piękny sen". 

Dalsze zarzuty, dotyczące już zaproponowanej przeze mnie typologii wypowiedzi 

telewizyjnych, są również irytujące, choć opatrzone wykwintną szatą 

słowną, która wydaje się konieczna w erystyce, czyli sztuce prowadzenia 

sporów. Aby zdyskredytować już na wstępie moje rozważania autorzy polemiki 

formułują wątpliwości co do rozumienia przeze mnie terminów „typologia" 

i „klasyfikacja". A. Ropa i W. Miodunka udają, że nie wiedzą, a może 

w istocie nie wiedzą, iż nawet w fachowej literaturze przedmiotu stosuje się 

często (prawidłowo czy nie) wymiennie oba terminy. „Niezrozumienie" terminów 

typologia i klasyfikacja wykazuje np. W. Pisarek w swym artykule 

„Typologia programów telewizyjnych" na stronie 23 i 29 7 . Ten sam „błąd" 

popełnia J. Wódz w polemice z W. Pisarkiem 8 

. B. Ligara i A. Rusowicz z zespołu 

krakowskiego' swoją typologię kilkakrotnie nazywają klasyfikacją 1 0 . 

Wreszcie, żeby nie mnożyć przykładów, sami autorzy wydają się nieprecyzyjnie 

stosować oba terminy. Posłużmy się tu przykładem z artykułu A. Ropy: 

„Wszystkie proponowane podziały (mamy tu na myśli przede wszystkim polskie 

próby typologu (podkr. moje J.W.) mają charakter uniwersalny i służyć 

mają jednocześnie różnym celom i różnym dyscyplinom. Rezultatem tych klasyfikacji 

(podkr. moje — J.W.) są podziały" u . 

Aby jednak dotrzeć do sedna nieporozumienia, związanego z wymiennym 

stosowaniem terminów „typologia" i „klasyfikacja", należy zatrzymać się na 

pojęciu „klasyfikacja". Znaczy ono bowiem zarówno podział sensu stricto jak 

i ogólnie każdy podział. Stąd każda typologia jest klasyfikacją, ale nie odwrotnie. 

Co zatem należy rozumieć przez pojęcie typologia i klasyfikacja 1 2 

Klasyfikacja to jednoznaczne przyporządkowanie danego elementu do danego 

zbioru. Owo przyporządkowanie odbywa się za pomocą cechy klasyfikacyjnej, 

a więc takiej, która jednoznacznie określa i determinuje dany element. 

J. Pelc daje tu przykład cechy „bezdzietność" jako klasyfikacyjnej, która 

„ostro" odgranicza dany element od innych, którym przypisuje się cechę 

„bezdzietność". Typologizowanie to gromadzenie elementów wokół cechy typologicznej, 

a więc stopniowalnej, która nie może podzielić elementów na dwa 

wykluczające się zbiory, ale tylko pogrupować je wg natężenia danej cechy. 

Np. cecha „nerwowość" dzieli elementy na mniej nerwowe i bardziej nerwo- 

W. Pisarek, op. dt., s. 23, 29. 

ł 

* J. Wódz: Cel typologu programów telewizyjnych. Zeszyty prasoznawcze 1974 nr 3 

s. 51. ,.j 

• O czym świadczy notka przed artykułem. 

"B. Ligara, A. Rusowicz: Dialog telewizyjny. Próba typologii. Zeszyty Prasoznawcze 

1979 nr 3 S. 28, 29. 

A. Ropa: Próba klasyfikacji występujących w telewizji odmian języka. Zeszyty 

11 

Prasoznawcze 1979 nr 1 s. 43. 

u pragnę tu odwołać się do rozważań na temat typologii i klasyfikacji Jerzego Pelca: 

Klasyfikacje czy typologie znaków (w:) Wstęp do semiotyki. Warszawa 1982, s. 175—194.

we, przy czym granica między nimi jest nieostra 1S . Czy rozważania te potwierdzają 

się w przypadku proponowanej w mym artykule typologii Cechą 

typologiczną będzie funkcja wypowiedzi. I tutaj wyraźnie pojawiają się dwa 

typy wypowiedzi: o prymarnej funkcji informacyjno-propagandowej i o prymarnej 

funkcji estetyczno-informacyjnej. W obrębie tych typów granica jest 

nieostra, a różnice są jedynie ilościowe, polegające na mniejszym lub większym 

natężeniu cech, które zbliżają bądź oddalają wypowiedź od idealnego, 

być może hipotetycznego wzorca. Także między typami granica nie jest ostra, 

gdyż trudno powiedzieć, że niektóre wypowiedzi o prymarnej funkcji estetycznej 

nie posiadają zarazem funkcji informacyjnej i odwrotnie. Z tego właśnie 

względu proponuję typologię a nie klasyfikację. 

A teraz zagadnienie samych funkcji. Autorzy zarzucają mi (i nie tylko mnie) 

brak odniesienia do teorii funkcji Bühlera — Jakobsona czy Morrisa, a także 

stosowanie nazewnictwa, które nie odpowiada nazewnictwu wymienionych tu 

badaczy. Jak nie sposób uniknąć, nawet nieświadomie, odniesień do Bühlera, 

Jakobsona czy Mukafowskiego (bo koncepcje tych badaczy są na naszym 

terenie szeroko akceptowane), tak nie sposób przy każdym wprowadzeniu funkcji 

odwoływać się do wymienionych badaczy i omawiać różnice ujęć. Pewne 

sądy zmuszeni jesteśmy przyjąć jako obiegowo znane i zrezygnować z jakichkolwiek 

odniesień, gdyż mogłyby one zająć kilka tomów. Trudno też tłumaczyć 

— z tego samego względu — że używa się terminu funkcja estetyczna 

czy autoteliczna, a nie poetycka, jak chce Jakobson. Trzeba jeszcze wziąć pod 

uwagę i to, że badacze ci mieli na uwadze funkcje konstytutywne danego komunikatu 

i nie uwzględniali takich funkcji jak: „ludyczna, sakralna, praktyczna, 

dydaktyczna czy (...) innych wyróżnionych przez różnych teoretyków" 

u . 

Zarzut A. Ropy i W. Miodunki uważam jeszcze z jednego względu za absurdalny. 

Mianowicie z tego, że wyróżnione przeze mnie funkcje w sposób ewidentny 

korespondują z systemem funkcji Jakobsona (oczywiście interesują 

mnie w tym względzie jedynie funkcje prymarne). Funkcja informacyjna (stosuje 

ją także J. Bralczyk w swych pracach poświęconych językowi propagandy), 

propagandowa, estetyczna to odpowiedniki Jakobsonowskich funkcji przedstawieniowej, 

konatywnej i poetyckiej. Zmiana nazewnictwa ma tu na celu 

zawężenie stosowalności danych funkcji do języka środków masowego przekazu, 

a także języka tekstów o charakterze propagandowo-politycznym. Jeśli 

zaś chodzi o funkcję propagandową, to wprowadzenie tej właśnie nazwy nie 

jest zabiegiem jedynie kosmetycznym czy przystosowawczym. Odpowiada ona 

w przybliżeniu funkcji apelatywnej, choć byłoby lepiej powiedzieć, że uzyskaliśmy 

nową jakość nie całkiem odpowiadającą pojęciu funkcji apelatywnej. 

W tekstach polityczno-propagandowych będziemy mieli bowiem do czynienia 

zarówno z nakłanianiem (apelowaniem), które polegać może na swego rodzaju 

uwyraźnianiu, przeakcentowywaniu pewnych elementów jak i świadomym zakrywaniem 

czy maskowaniem. 

» op. cit. s. 177—178. 

u 

J. Lalewlcz: Krytyka teorii funkcji mowy Bühlera-Jakobsona. Teksty 1973 nr 8 

s. 17. Tak o zagadnieniu funkcji przekazów w komunikowaniu masowym pisze W. Pisarek 

(op. cit. s. 31) : „Wśród tysięcy publikacji omawiających funkcje prasy, radia czy 

telewizji trudno znaleźć choćby dwie, które by niezależnie od siebie rozwiązywały ten 

problem tak samo (...). Ponieważ zaś nie ma takiej dziedziny życia, na którą by środki 

masowe nie mogły wywierać wpływu, lista funkcji prasy tak rozumianych jest praktycznie 

nieograniczona". Dla potwierdzenia przytoczmy funkcje, które Jerzy Bralczyk 

wyróżnia dla tekstów polityczno-propagandowych: funkcja informacyjna, imperatywna, 

ludycznej fatyczności. (J. Bralczyk: Poza prawdą i fałszem. Teksty 1981 nr 6 s. 122)

I wreszcie ostatnia uwaga dotycząca funkcji. A. Ropa i W. Miodunka nakazując 

naszemu zespołowi pilne trzymanie się klasycznych ujęć funkcji 1S , 

gdzie indziej stwierdzają, że ustalenie takich jest możliwe dopiero po przebadaniu 

ogromnego materiału i w wyniku żmudnych poszukiwań 1 G . Sądzę, że 

sprzeczność wynika tutaj z niezrozumienia przez autorów recenzji funkcji 

obligatoryjnych, konstytutywnych i redundantnych tego komunikatu, których 

w różnych sytuacjach może być znaczna ilość (do stosownej literatury odsyłam 

wyżej). Nie sprzeczność mnie tutaj jednak niepokoi, lecz ta dziwna sugestia, 

która pojawia się w różnych miejscach obu omówień, a dotyczy owego 

„ogromnego materiału" i „żmudnych poszukiwań". Autorzy wydają się pewni, 

że tylko ich ośrodek posiada dostatecznie duży materiał, aby badać język 

telewizji czy radia. Logicznie należy więc wnioskować, że nasze badania są 

po prostu wzięte „z sufitu". Nie sądzę aby cokolwiek uprawniało do tego rodzaju 

twierdzeń pozamerytorycznych 17 . 

Wyróżnienie dwu zasadniczych typów wypowiedzi (informacyjno-propagandowe 

i estetyczno-informacyjne) prowadzi nieuchronnie do wyboru kryteriów, 

któro pozwolą nam ustalić podzbiory w obrębie danego typu, usystematyzować 

je i wytyczyć granice (nieostre) między podtypami. Kryteria te to: wykonawcy, 

mikrosytuacja, liczba kodów, zamierzony odbiorca, referent. Kryteria 

te mają zastosowanie dla obu typów wypowiedzi. 

Nie będę tu omawiał takich kryteriów jak referent, liczba kodów, mikrosytuacja, 

gdyż zrobili to wyczerpująco A. Ropa i W. Miodunka w swym artykule 

pt. „Z zagadnień socjolingwistycznego opisu sytuacji na przykładzie sytuacji 

telewizyjnej" 18 , choć znamienne jest, iż postulaty te nie znalazły odzwierciedlenia 

w zaproponowanym np. przez A. Ropę schemacie klasyfikacji 

wypowiedzi (tzn. nie wszystkie znalazły odzwierciedlenie — brak np. kryterium 

ilości kodów, miejsca, statusu wykonawców). Zatrzymam się jednak na 

kryterium zamierzonego odbiorcy, wykonawcy, statusu wykonawców. 

Ogólny podział wykonawców zastosowany przez A. Ropę uwzględnia tylko 

podział na dziennikarza i niedziennikarza. Wydaje się jednak celowe wprowadzenie 

podziału bardziej pojemnego: podziału na wykonawcę przygotowanego 

i nieprzygotowanego, a w obrębie przygotowanych dokonać dopiero podziału 

na dziennikarza i niedziennikarza. Przez pojęcie „przygotowany" należy rozumieć 

umiejętność wykonywania (pełnienia) ról społecznych nadawcy i odbiorcy 

w kontakcie ogólnym 19 , tzn. takim, który ogranicza wymianę ról nadawcy 

i odbiorcy (z takim kontaktem mamy do czynienia w przypadku telewizji czy 

radia). W klasyfikacji A. Ropy profesor uniwersytetu uzyska ten sam status 

co rolnik, gdy obaj wystąpią przed kamerami. Jest jednak sprawą oczywistą, 

że sprawność językowa, umiejętność dostosowania się do roli nadawcy w kontakcie 

ogólnym będzie nieporównanie większa w przypadku profesora niż 

rolnika. 

15 

W. Miodunka. A. Ropa: O koncepcję badań języka (w) telewizji. Przekazy 

г Opinie op. cit. s. 168. 

18 

Tamże, s. 165. 

17 

Materiałem badawczym, na którym się opieramy, jest pokaźny zbiór taśm magnetofonowych 

i wideofonicznych, których gromadzenie odbywało się przez kilka lat wg z góry 

ustalonej metody. Kryteriami wyboru audycji radiowych i telewizyjnych były m. in. 

temat, czas nadania, zamierzony odbiorca, gatunek, status uczestników, kryterium estetyczne. 

Jeśli zaś idzie o audycje radiowe, to mamy w swoich zbiorach — dzięki okresowej 

współpracy z radiem katowickim — audycje przed tzw. „obróbką antenową", co 

stanowi ważny materiał porównawczy do badań nad językiem radia. 

» W. Miodunka, A. Ropa: Socjolingwistyka nr 2, Katowice 1979, s. 63—73. 

19 

O teorii kontaktów językowych patrz: W. Lubas: Społeczne uwarunkowania współczesnej 

polszczyzny. Kraków 1979, m. in. s. 139—148.

Zamierzony odbiorca — co jest także oczywiste — będzie miał decydujący 

wpływ na kształt i charakter wypowiedzi. W wypowiedziach skierowanych do 

rolników pojawią się np. terminy fachowe, którym nie będzie towarzyszyć 

obudowa metatekstowa (konieczna w przypadkach, gdy temat rolniczy pojawi 

się w programie przeznaczonym do odbioru przez ogół widzów, np. programie 

popularyzującym problemy rolnictwa). Odwrotnie w przypadku widza niezamierzonego-, 

gdzie poruszaniu np. zagadnień technicznych towarzyszyć będzie 

zabieg ich uprzystępnienia, polegający na unikaniu wyrażeń fachowych, a jeśli 

już one wystąpią, towarzyszyć im będzie metatekst. 

Wreszcie status wykonawcy. Rolę tego kryterium dobrze odzwierciedla, przytoczony 

przez A. Ropę, przykład programu „Tele-Echo". Rozmowa dziennikarki 

z podróżnikiem-dziennikarzem (równy status społeczny) prowadzona jest — 

nie wdając się już w szczegóły rozróżnień i nie rozpatrując niedogodności tego 

terminu — językiem literackim. Dziennikarka ingeruje w wypowiedzi zaproszonego 

gościa rzadko, ewentualnie uprzystępniając telewidzom terminy fachowe, 

które mogą się pojawić. Inaczej rzecz się ma przy rozmowie z — powiedzmy 

— gospodynią domową (nierówny status). Dziennikarka częściej ingeruje 

w wypowiedź „wygładzając" ją i podpowiadając rozmówczyni pewne 

zwroty. Brak jest obudowy metatekstowej; pojawi się zjawisko interferencji 

języków (literackiego — dziennikarki i potocznego — rozmówczyni). Pojawią 

się pauzy wypełnione, retardacje, pomyłki językowe. Rozmowa jest mniej swobodna, 

wyraźnie daje się odczuć (specyficzna intonacja i akcentuacja), że wypowiedzi 

gospodyni są wyuczone i odtwarzane, mniej lub bardziej udatnie, 

z pamięci. Oczywiście są to tylko sytuacje skrajne, które nie zawsze muszą 

wystąpić. Z klasyfikacji A. Ropy jednak nie wynika, czy te aspekty wypowiedzi 

zostaną uwzględnione. I tak w pkt. 4 i 10 2 0 

z pewnością nie zdoła autor 

wykazać owej interferencji, gdyż wypowiedzi dziennikarza i zaproszonego 

gościa dzieją się, w myśl jego podziału, jakby na dwu różnych planach, co 

powoduje, że jest to podział mało elastyczny i mało uniwersalny. 

Tak wytworzona wypowiedź ujęta zostaje najpierw w makrosytuacji, na 

którą składają się mikrosytuacja nadawcy i mikrosytuacja odbiorcy. Są oni 

oddzieleni od siebie z jednej strony kamerą, a z drugiej odbiornikiem telewizyjnym. 

Znacznie uproszczony schemat tej sytuacji wygląda następująco: 

"AXKXkXkM-tÜj (Y)

Ale rozpatrywanie, analizowanie wypowiedzi w żadnym wypadku nie powinno 

odbywać się na płaszczyźnie sytuacji i tego nie zauważają A. Ropa 

i W. Miodunka. Sytuacja bowiem oparta jest na wektorze skierowanym w jedną 

stronę: od nadawcy przez kamerę i odbiornik do odbiorcy. Przy czym 

nie należy w badaniach językoznawczych przeceniać roli kamery czy odbiornika 

telewizyjnego — ani kamera, ani odbiornik nie tworzą bowiem sensów. 

Oczywiście można powiedzieć, że kamera „wybiera" świat, ale wybiera go 

tak jak okno, przez które widzimy fragment otoczenia, ale to, co widzimy,, 

nie nabiera sensu przez obecność okna (szyby). Rozpatrywanie wypowiedzi 

powinno się odbywać na płaszczyźnie makrokantekstu. Tylko bowiem makrokontekst 

oddaje nam proces tworzenia się sensów wypowiedzi, a sensy i wyglądy 

w szerokim rozumieniu tych terminów i ich analiza są ostatecznym 

celem badań językoznawcy. 

ems 

(KUaiotccv 

i 

Schemat 21 ten pozwoli nam ująć coś, czego, jak sądzę, nie dostrzegają autorzy 

polemiki, a co ma istotne znaczenie w komunikacji telewizyjnej i radiowej. 

Mam tu na myśli aktywną rolę odbiorcy w tworzeniu sensów danej wypowiedzi. 

Do sensów dąży on nie bezpośrednio, lecz poprzez wyglądy i ich 

interpretację. Na tym właśnie etapie, pod wpływem czynników sytuacji, dokonują 

się znamienne przesunięcia, nieporozumienia, przeiinterpretowywanie, 

niedointerpretowywanie, fałszywe interpretacje itd. Funkcje, które zamierzył 

21 

Odwołuję się tutaj do schematu L. J. Prie to: Przekazy i sygnały. VI. J. Lalewicz. 

Warszawa 1970, s. 55.

nadawca, nie pokrywają się także z funkcjami, które oddziałały na odbiorcę, 

a sam odbiorca przez swą interpretację mógł spowodować zadziałanie zupełnie 

nieprzewidzianych funkcji. W wypowiedzi nadawcy są elementy obligatoryjne 

w tworzeniu sensów i elementy redundantne. Które z elementów obligatoryjnych 

są w rzeczywistości odebrane jako obligatoryjne Jakie sygnały 

obligatoryjności pojawią się w wypowiedzi nadawcy i czy zostaną odebrane 

Jeszcze raz wraca jak bumerang problem podstawowy — a nie rozstrzygnięty 

i chyba nie doceniony przez autorów recenzji — z jakiej pozycji badamy 

język telewizji: nadawcy czy odbiorcy. Zasygnalizowane tu problemy to tylko 

cząstka, jeden z aspektów języka telewizji. Ale aspekt ważny, którego ważności 

chyba nie dostrzegają autorzy. 

Z kolei przejdźmy do odpowiedzi na zarzuty skierowane do innych autorów 

naszego zbioru. Jak już wspomniałem na wstępie, jest to zadanie trudne, 

gdyż zarzuty rozmywają się w efektownych chwytach i retorycznym potoku 

słownym. W przypadku np. artykułu Aldony Furgalskiej polemika 

z autorami recenzji wydaje mi się po prostu niemożliwa, gdyż nie wyznaczyli 

oni merytorycznej płaszczyzny dla ewentualnej dyskusji. 

Artykuł Krystyny Urban, A. Ropa i W. Miodunka zaprojektowali sobie jako 

„krytyczne omówienie prac" poświęconych językowi telewizji, co nie odpowiada 

efektowi, a więc próbie relacji ze stanu badań nad tym językiem. Przy 

czym podstawowym zarzutem wydaje się ten, że autorka nie zauważa, iż niektóre 

artykuły tworzone były w większym zespole (chodzi oczywiście o zespół 

krakowski). Ale jakie to ma znaczenie, skoro zespół jako całość jeszcze 

ciągle się nie przedstawił, nie ma wspólnej metodologii (bo nigdzie jeszcze jej 

nie przedstawiono) i wspólnego, podanego do wiadomości publicznej korpusu 

tekstów badawczych. Zanim dojdzie do takiej publikacji, każdy artykuł musi 

być z konieczności traktowany jako odrębna całość. 

Uwagi w stosunku do artykułu R. Lebdy: „Współdziałanie kodu werbalnego 

i wizualnego w telewizji" są przykładem owego nieuczciwego zabiegu, który 

opisałem wcześniej, a który polega na krytyce z punktu widzenia pracy 

nieistniejącej w chwili publikacji naszego zbioru. Posługują się tutaj autorzy 

artykułem J. Antas 22 , którego R. Lebda nie mogła znać, gdyż ukazał się dopiero 

w 1981, a więc wtedy, gdy nasze „Problemy..." były już opublikowane. 

Nie zauważają też, że podtytuł tego artykułu brzmi: „Problemy badawcze" 

i krytykują R. Lebdę za brak „rozwiązań" (a przecież trudno o rozwiązania 

tam, gdzie stawia się dopiero problemy) i „punktują" ją za brak „zdecydowania" 

28 , błyskotliwie wyciągając wyrażenia typu: „wydaje się, należy" itd. No 

cóż. Zobaczmyż więc jak swoje propozycje badawcze przedstawiają A. Ropa 

i W. Miodunka 24 : „Sam materiał powinien być przy tym zgromadzony" (s. 

28), „Analizy wewnątrzjęzykowe muszą (...) dotyczyć" (s. 29), „zamknięcie badań 

powinno być" (s. 30), „Konieczne jest ustalenie..." (s. 31), „Mamy uzasadnione 

podejrzenia..." (s. 31). Mam uzasadnione podejrzenia, że jest to ta sama 

stylistyka (wszelkie podkreślenia moje — J.W.). 

Na zakończenie mam tylko jedną uwagę. Polemika bywa twórcza, ale nie 

wtedy, gdy polemiści zbyt dosłownie biorą zalecenia „Erystyki" Artura Schopenhauera. 

J. Antas: Projekt metodologii badań relacji obraz — słowo w przekazie telewizyjnym. 

22 

Zeszyty Prasoznawcze 1981 nr 2. 

**W. Miodunka, A. Ropa: Przekazy i Opinie op. cit. s. 167. 

" Tychże, Zeszyty Prasoznawcze op. cit.


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

WŁADYSŁAW MIODUNKA 

ADAM ROPA 

ROZWINIĘCIE 

ZAŁOŻEŃ BADAWCZYCH 

CZY PRÓBA ZASYGNALIZOWANIA 

PEWNYCH PROBLEMÓW 

Odpowiedź na uwagi Jacka Warcholi 

O 

publikowanie „Problemów badawczych języka radia i telewizji" pod red. 

W. Lubasia 1 stało się dla nas podnietą do napisania dwu tekstów: r e-- 

c e n z j i 2 , wydrukowanej w Przekazach i Opiniach (dalej: recenzja) oraz artykułu 

3 , zwanego przez J. Warchalę polemicznym, który zamieściły na 

swych łamach Zeszyty Prasoznawcze (dalej: artykuł). Rozpoczynając recenzję, 

określiliśmy jej cel następująco: „Analizując zbiór prac śląskich, skupiliśmy 

uwagę przede wszystkim na poszukiwaniu wspomnianej na wstępie 

koncepcji 

4 , jak również 

założeń metodologicznych, na których opierali się badacze" 

(s. 163). Recenzja kończy się stwierdzeniem, „że prezentowany 

zbiór artykułów 

stanowi dość wątpliwą propozycję metodologiczną" (s. 168), które to 

stwierdzenie podtrzymujemy w całości. 

Stwierdziwszy, że propozycje badawcze 

zespołu śląskiego nas nie zadowalają 

oraz że zespół krakowski przygotował do druku zbiór prac 

dotyczących 

języka telewizji, który, w naszej opinii, nie zawiera sformułowanej wyraźnie 

całościowej koncepcji badań 5 , przygotowaliśmy artykuł, którego cel został 

znowu dokładnie przedstawiony: „Niniejsze uwagi — piszemy na początku 

1 

Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 442, Katowice 1981, ss. 71. 

2 

Ukazała się ona pod tytułem: ,,o koncepcję badań języka (w) telewizji". Przekazy 

i Opinie 1982 nr 2/3 s. 163—168. 

s 

„O koncepcję badań języka telewizji". Zeszyty Prasoznawcze 1983 nr 1 s. 19—33. 

4 

Idzie o koncepcję całości badań autorstwa prof. W. Lubasia. 

6 

Wiemy dziś, że kierująca zespołem krakowskim prof. Z. Kurzowa nie zgadza się z zawartym 

w naszym artykule stwierdzeniem, iż: „w publikacji autorów krakowskich generalna 

koncepcja nie została explicite sformułowana", wskazując, że taką koncepcję 

przedstawiono w pracy „W poszukiwaniu przedmiotu, celów i metod badawczych" Z. Kurzowej 

i M. SzpiczatoowsMej. Praca ta stanowi wprowadzenie do zbioru „Badania nad 

językiem polskiej telewizji", który sygnalizowaliśmy w przypisie 2 do artykułu (s. 19). 

Zbiór ten do tej pory nie ukazał się drukiem. Ostatnio natomiast ukazała się inna praca 

zespołu krakowskiego: z. Kurzowa i W. Miodunka: Le Langage de la télévision par 

rapport à la langue parlée et écrite. Biuletyn PTJ 1982 s. 71—77.

artykułu '— stanowią próbę przedstawienia ogólnej koncepcji badań nad językiem 

telewizji, koncepcji częściowo realizowanej w pracach badaczy z UJ, 

częściowo będącej własną propozycją podpisanych 

pod nią autorów. Przedstawione poglądy nie są więc uogólnieniem dotychczasowego 

dorobku zespołu działającego przy IFP, ale są określoną, całościową 

wizją badań nad językiem telewizji, uwzględniającą i cele, i metody 

takich badań" (s. 20). W tych słowach stawiamy się zatem niejako na zewnątrz 

zespołu krakowskiego, stwierdzając, że przedstawiona koncepcja jako 

całość jest naszego autorstwa, mimo iż niewątpliwie na takim a nie innym 

jej ujęciu odbiły się częściowo lata dyskusji z całym zespołem. Oznacza to 

także, że zespół z UJ jako całość wcale nie musi akceptować naszych propozycji. 

Cele obu różnych przecież publikacji, ich założenia i zawarte w nich zastrzeżenia 

przedstawiamy tak dokładnie, gdyż polemizujący z nami J. Warchala 

traktuje je zawsze łącznie. Nie jest to zabieg bezcelowy, gdyż pozwala 

mu przypisać naszym publikacjom jedną ważną cechę: jego zdaniem polemizujemy 

w nich nie tylko z pozycji całego zespołu krakowskiego, ale nawet 

„z pozycji nie wydanej jeszcze książki (tego zespołu, przyp. W.M. 

i A.R.), traktując ją tak, jakby jej tezy powinny być powszechnie, a autorom 

«Problemow» w szczególności, znane". Po tym stwierdzeniu następuje obszerny 

cytat z naszego artykułu, który dziwnym trafem urywa się w akapicie 

właśnie przed naszymi uwagami dotyczącymi tego, jak artykuł ,,0 koncepcję 

badań języka telewizji" ma się do prac zespołu krakowskiego. Cały ten fragment, 

zaczynający się od słów: „Niniejsze uwagi..." przytoczyliśmy powyżej. 

Cytat z naszego artykułu zakończył J. Warchala słowami: „itd. itd". No 

właśnie. Już w recenzji zwracaliśmy uwagę na stosowanie podobnych zabiegów, 

jak w wypadku omawianego cytatu, J. Warchala uważa jednak za słuszne 

nie tyle zastanowienie się nad własnym postępowaniem, co osądzanie 

naszych „nieuczciwych zabiegów". 

Zanim wrócimy do ocen etycznych w odpowiedzi J. Warchali, przyjrzyjmy 

się, jak w rzeczywistości wygląda sprawa „nie wydanej jeszcze książki". W recenzji 

nie ma o niej ani słowa, w artykule zaś poza tym, co J. Warchala cytuje 

w przypisie 2, podano jeszcze tytuł zbioru oraz spis jego zawartości. Żeby 

rzecz nie budziła żadnych wątpliwości, w artykule napisaliśmy, a w niniejszej 

recenzji powtórzyliśmy, jak artykuł ma się do prac zespołu UJ. Wypada 

nam zatem uznać, że cała sprawa dla każdego nieuprzedzonego czytelnika 

jest wystarczająco jasna. 

Oprócz pozycji, z jakiej zabierają głos dyskutanci, do generaliów dyskusji 

zaliczamy też płaszczyznę, na jakiej ona się toczy. Zarówno w recenzji, 

jak i w artykule nasze wypowiedzi i sądy umieszczamy na płaszczyźnie 

intelektualnej, gdyż na osąd intelektualny naraża się ten, kto publikuje 

prace naukowe. Nie ma w naszych publikacjach ani jednego sądu należącego 

do płaszczyzny moralnej, bo moralność zespołu śląskiego nas po prostu nie 

interesuje. J. Warchala zmienia ten stan rzeczy: nie mając zbyt wielu innych 

argumentów (stwierdzenie to jeszcze uzasadnimy), zabiera się do analizy naszej 

moralności i osądza ją negatywnie — jednoznacznie i ogólnie: jesteśmy 

nieuczciwi „nie tylko zresztą naukowo". Moglibyśmy zapytać i tu, i w sądzie: 

Skąd pan to wie i jakie ma na to dowody I dlaczego głosi publicznie naszą 

nieuczciwość pozanaukową, nie mając ku temu ani podstaw, ani dowodów

Nasze „nieuczciwe zabiegi" są napiętnowane kilkakrotnie, m. in. we 

fragmencie 

dotyczącym pracy R. Lebdy. Chcielibyśmy więc wiedzieć, które ze 

stwierdzeń, dotyczących w artykule jej pracy, jest „zabiegiem" i które 

„nieuczciwym": 

a) Czy zdanie: „W dotychczasowej literaturze istnieją dwie propozycje opisu 

tych relacji" (relacji słowo 

— obraz) 

b) Czy fragment zaczynający się od zdania: „Pierwsiza, pióra J. Antas, jest 

rzeczywiście próbą uchwycenia tych wszystkich związków na wielu płaszczyznach", 

w którym dalej nie ma ani słowa o pracy R. Lebdy 

c) Czy akapit zaczęty słowami: „Druga propozycja, której autorką jest 

R. Lebda, to zbiór impresji", w którym dalej nie ma ani słowa o pracy J. Antas 

d) Czy może fakt, że pisząc artykuł do Zeszytów Prasoznawczych, omówiliśmy 

pracę J. Antas, która została wcześniej w tym piśmie 

opublikowana 

Przejdźmy jednak z płaszczyzny moralności na jedynie nas — mimo wszystko 

— interesującą płaszczyznę intelektualną i zajmijmy się tymi argumentami 

naukowymi, które przytacza w owej „Odpowiedzi" J. Warchala. 

Odpowiedź zaczyna się od bardzo interesującego określenia celów pracy 

zbiorowej pod red. W. Lubasia: „W zamierzeniu miała mieć charakter 

«otwarty» 

— pisze J. Warchala. — W żadnym wypadku nie pretendowała 

do roli 

«kompendium wiedzy o...», lecz była próbą postawienia czy nawet zasygnalizowania 

pewnych problemów związanych z językiem mówionym środków 

masowego przekazu 6 . Stawiała raczej pytania, a nie odpowiadała na nie; 

otwierała, a nie zamykała dyskusję". Dlaczego to jest interesujące Dlatego, 

że inaczej sformułował cele tej pracy jej redaktor i kierownik zespołu we 

„Wstępie", gdzie pisze: „Koncepcję badania języka radia i telewizji przedstawiłem 

na konferencji roboczej zespołu w Lublińcu w 1979 r. po dwuletnim 

gromadzeniu materiałów. W myśl tej koncepcji zostały opracowane 

szczegółowe artykuły (...), rozwijające ogólne 

założenia badawcze. Ogłaszamy je w dużym skrócie. Celem tej publikacji 

jest przedstawienie ogólnych założeń badawczych nad językiem radia 

i telewizji", (s. 10; podkreślenia W.M. i A.R.). 

Policzmy zatem: prace badawcze rozpoczęto w 1977 roku, zbiór prac oddano 

do druku wiosną 1980 (przegląd prac dokonany przez K. Urban kończy się na 

pracach wydanych w kwietniu 1980 г.). Czy można więc zgodzić się z J. Warchala, 

że te prace miały być „próbą postawienia czy nawet 

zasygnalizowania 

pewnych problemów" Oczywiście, że nie. W świetle przytoczonych faktów za 

jedynie obowiązujące trzeba uznać słowa redaktora tomu, prof. W. Lubasia, 

który zapowiadał „rozwinięcie ogólnych założeń badawczych". Idąc za tymi 

słowami szukaliśmy rozwinięcia założeń oraz założeń samych i w recenzji 

oznajmiliśmy, że spotkał nas zawód. Przy okazji warto zaznaczyć, że sformułowanie 

J. Warchali: (praca) „była próbą postawienia czy nawet 

zasygnalizowa- 

» Sformułowanie: „język mówiony środków masowego przekazu" jest przykładem typowej 

dla zbioru śląskiego ścisłości naukowej. Zbiór ten dotyczył języka radia i telewizji 

a nie języka środków masowego przekazu w ogóle. Co więcej, większość z artykułów 

tam zamieszczonych nie mówi o języku mówionym! E. Kuryło pisała np. o wierszach 

i piosenkach, które — zanim je wykonano — musiały być uprzednio napisane; 

JA. Furgalska zajmowała się tekstami literackimi itd. W najlepszym razie chodzi 

tu zatem o tzw. odmianę wtórnie mówioną. Prace dotyczące przeniesienia tekstu literackiego 

do radia i telewizji zajmują w zbiorze śląskim ок. V* całości, przeoczenie zatem 

J. Warchali nie jest takie drobne. Dodatkowego smaku nabiera wobec tego pytanie 

J. Warchali skierowane do W. Miodunki, który uwzględniał „istniejący uprzednio tekst 

pisany": „Czy badania należy oprzeć na kryterium istnienia tekstu pisanego Czy jest 

to kryterium weryfikowalne" („Problemy..." s. 35).

nia pewnych problemów" — zapewne niechcący — oddaje jednak istotę całego 

zbioru śląskiego (poza wstępem): te próby, sygnalizowanie, postulaty, pewne 

problemy... Pisaliśmy o tym w recenzji. 

Z zagadnieniem celu publikacji śląskiej wiąże się ściśle sprawa, czy przedstawione 

w niej prace mają tylko charakter programów badawczych, czy też 

są one hipotezami roboczymi, ale sprawdzonymi wstępnie na jakimś materiale. 

Że materiały gromadzono — wiemy z cytowanej już wypowiedzi prof. W. Lubasia, 

nie wiemy jednak, czy autorzy opracowań z nich korzystali, bo nie tylko 

o tym nie piszą, ale też nie zdradzają tego faktu przygotowane przez nich 

prace. My „wydajemy się pewni, że tylko nasz ośrodek posiada dostatecznie 

duży materiał, by badać język telewizji czy radia" 7 . Logicznie należy wnioskować, 

że (śląskie) badania są po prostu wzięte „z sufitu" — pisze J. Warchala. 

W rzeczywistości napisaliśmy w recenzji, że kryteria J. Warchali „nie są 

wzięte zupełnie z sufitu i mają pewne odniesienie do rzeczywistości telewizyjnej" 

(e. 166). 

W przypisie 17. do naukowej odpowiedzi J. Warchala podaje dokładnie 

(!), jakim to zbiorem materiałów dysponuje zespół śląski. Aby nie komentować 

tego „pokaźnego zbioru taśm", posłużymy się jeszcze raz „nieuczciwym 

zabiegiem" i podamy, w jaki sposób kierownik zespołu krakowskiego, prof. 

Z. Kurzowa, mówi — w wywiadzie dla popularnego tygodnika — o zbiorze 

materiałów do badań języka telewizji: „Rejestrowaliśmy na taśmie magnetofonowej 

w okresie 1 kwietnia 1977—31 marca 1978 wszystkie programy emitowane 

przez TVP z wyjątkiem, oczywiście, programów muzycznych i filmowych. 

Powstał zapis liczący 3 tys. godzin, z których drogą losowania wybraliśmy 

900, reprezentujących 112 dni. W czasie owych 900 godzin emisji padło 

180 tys. słów, które «wrzucilismy» do komputera, ten zaś wskaże nam frekwencję 

słowa, które powtórzyło się co najmniej 9 razy" 8 . 

Z odpowiedzi J. Warchali dowiadujemy się dalej, że teorie funkcji językowych 

Bühlera, Jakobsona i Mukafovskiego są przez zespół „szeroko akceptowane". 

Miło nam to usłyszeć,, tylko dlaczego w zbiorze nie ma ani słowa 

0 tym, że funkcje podane przez J. War chałę w świetle jego słów „w sposób 

ewidentny korespondują z systemem funkcji Jakobsona", choć nastąpiła „zmiana 

nazewnictwa", która „ma na celu zawężenie stosowalności danych funkcji 

do języka środków masowego przekazu" Nie zauważyliśmy również odpowiedzi 

na nasz zarzut, że każdy z autorów w zbiorze śląskim posługuje się 

innym zestawem funkcji, że nawet temu samemu autorowi zdarza się posługiwać 

więcej niż jednym takim zestawem funkcji, że nie wiadomo, czy zestawy 

funkcji tworzy się na podstawie jakichś kryteriów, czy też tworzy się je 

1 nazywa ad hoc, praktycznie bez końca, dodając tylko ex post, że to była 

„zmiana nazewnictwa" i że była celowa. 

Innym ważnym odkryciem J. Warchali jest to, że istotne jest, z jakiej pozycji 

bada się język telewizji: nadawcy czy odbiorcy, po czym stwierdza, że 

my tego „chyba nie dostrzegamy" lub „chyba nie doceniamy". Przypomnijmy 

zatem tylko, że W. Miodunka napisał osobny artykuł o tym, jak nadawcy telewizyjni 

opracowują swoje wypowiedzi językowe 9 i postulował klasyfikację 

7 

Dodajmy w tym miejscu dla ścisłości, że zespół krakowski nie ma żadnego materiału 

dotyczącego języka radiowego, bo tym problemem nigdy się nie zajmował. 

» „Uczyć się polskiego" rozmowa red. L. Mazana z prof. Zofią Kurzową. Przekrój nr 1997 

S. 4. 

• W. Miodunka: Elementy językowe w przekazach telewizyjnych. Zeszyty Prasoznawcze 

1979 nr 1 s. 29—40.

tekstów TV z pozycji ich nadawcy, a A. Ropa — inny, konkurencyjny artykuł 

o tym, jak sklasyfikować występujące w telewizji odmiany języka, biorąc 

pod uwagę punkt widzenia odbiorcy 10 . Artykuły te J. Warchala czytał, w każdym 

razie nie szczędził im w swojej pracy krytyki. Dlaczego teraz stwierdza, 

że my tego nie dostrzegamy, Bóg jeden raczy wiedzieć. 

Przejdźmy wreszcie do sprawy zasadniczej. Na s. 24 artykułu napisaliśmy, 

że „zasadnicze błędy popełnia J. Warchala (...) nie tam, gdzie dyskutuje z dotychczasowymi 

pracami, których tezy stanowią punkt odniesienia dla jego bezładnych 

uwag, lecz tam, gdzie przedstawia swoje własne stanowisko (może 

stanowisko zespołu śląskiego)". To samo można odnieść i do jego odpowiedzi, 

gdzie dwa jego schematy i rozważania na ich temat dają obraz jego „metody" 

i „rozwiązań badawczych". 

Pierwszy schemat to schemat sytuacji telewizyjnej. Został on „znacznie 

uproszczony", to znaczy uproszczony tak, że nie oddaje zupełnie istoty sytuacji 

telewizyjnej; w przedstawionej postaci daje się zastosować do każdego aktu 

mowy (z nadawcą i odbiorcą). Wobec tego przepisywanie w nim terminów 

„makrosytuacja" i „mikrosytuacja" z naszego schematu sytuacji telewizyjnej 11 

jest już tylko pustym zabiegiem bez żadnego znaczenia. 

Novum, którego nie dostrzegamy, wprowadza schemat drugi ukazujący „rozpatrywanie 

wypowiedzi (...) na płaszczyźnie ma-krokontekstu". Schemat ten 

zostaje poprzedzony jednym zdaniem (tak!), co zupełnie nie wystarcza do zrozumienia 

istoty propozycji. Dlaczego mikrokontekst i nadawca (chyba mikrokontekst 

nadawcy!) mają sens, gdy mikrokontekst i odbiorca mają wygląd 

Czy każdy nadawca ma sens, gdy nie ma wyglądu Czy może być sens bez 

wyglądu lub wygląd bez sensu Jaki sens kryje się w umieszczeniu odbiorcy 

niżej nadawcy Jaki to wszystko ma sens 

Schemat komentują trzy zdania, z których dowiadujemy się, że 1) schemat 

ukazuje aktywną rolę odbiorcy w tworzeniu sensów i że 2) „do sensów dąży 

on nie bezpośrednio, lecz przez wyglądy i ich intepretację". Najwyraźniej 

J. Warchala zapatrzył się na odbiorców telewizyjnych i do sensu dąży „nie 

bezpośrednio", po drodze zapominając (drobiazg) zdefiniować chociaż jedno 

z wprowadzonych przez siebie pojęć. 

Między dwoma schematami pojawia się jeszcze zdanie, które świadczy o zupełnym 

niezrozumieniu przez J. Warchalę istoty telewizji: „Można powiedzieć 

— rozważa J. Warchala — że kamera «wybiera» świat, ale wybiera go 

tak jak okno, przez które widzimy fragment otoczenia, ale to, co widzimy, nie 

nabiera sensu przez obecność okna". W rzeczywistości dzieje się inaczej. Fakt, 

że kamera wybiera coś z otoczenia, jest równy nadaniu temu fragmentowi 

wartości informacyjnej; czyni go z jakiegoś powodu godnym masowego komunikowania. 

Zbliżenie kamery do jakiegoś obiektu może go uczynić symbolem 

całej klasy np. zachowań ludzkich. Umieszczenie czegoś lub kogoś poza kamerą 

jest równe uznaniu tego obiektu (kogoś lub czegoś) za niegodny pokazania, 

szkodliwy społecznie, niebezpieczny dla nadawców telewizyjnych lub ich mocodawców. 

10 

A. Ropa: Próba klasyfikacji występujących w telewizji odmian języka. Zeszyty Prasoznawcze 

1979 nr l s. 41—18. Praca ta jest innym spojrzeniem na język tv niż artykuł 

poprzedni, co zauważyła redakcja w notce wprowadzającej. Sam zaś A. Ropa tak napisał 

na s. 43: „Konsekwentnie staramy się przyjąć takie kryteria, które mogą być zastosowane 

przez odbiorcę, widza programu telewizyjnego". 

11 

W. Miodunka, A. Ropa: Z zagadnień socjolingwistycznego opisu sytuacji. Na przykładzie 

sytuacji telewizyjnych (w:) Socjolingwistyka, red. W. Lubas, t. 2, Katowice 1979, 

s. 63—73. Proponowany przez nas schemat znajduje się na s. 69.

O tym, że telewizja polska stara się negliżować tą funkcję kamery vT komunikacji 

telewizyjnej, świetnie pisze K. T. Toeplitz. komentując sposób redagowania 

dziennika telewizyjnego: „Ale też i sama wiadomość jako taka — to 

znaczy jako informacja o zdarzeniu — jest wartością zanikającą. Na jej miejscu 

pojawiają się pogadanki, bo tak przecież należałoby określić nieoczekiwane 

sprawozdania a to z jakiejś przędzalni, a to z fabryki farmaceutycznej, 

a to z życia ogródków działkowych. (...) W każdej normalnej telewizji sprawozdanie 

takie w ogóle nie pretenduje do miana wiadomości czy materiału 

do dziennika. (...) u nas pokazuje się, że dzieci są, że okręt płynie, że pociąg 

jedzie, że deszcz pada..." 1 2 

Jeżeli u nas istnieje społeczny problem wiarygodności przekazów 

telewizyjnych, 

to istnieje on dlatego, że odbiorcy nie akceptują do końca ani tego, co 

telewizja wybiera do pokazywania, ani tego, jak to pokazuje. Uznają oni po 

prostu, że wybór dokonywany przez telewizję (widok przez okno u J. Warchali) 

im nie odpowiada, bo oni chcieliby widzieć i więcej, i inaczej, że wybór 

ten tworzy „sensy" niepełne, błędne, zbyt dydaktyczne i jednostronne. 

Wydaje nam się, że społeczny problem, o którym piszemy, 

przybierający 

czasami postać konfliktu politycznego — istnieje, bo dochodzi do świadomości 

przeciętnego 

„oglądacza" programu,, który rozumie znaczenie wyboru telewizyjnego 

i czyni za niego telewizję 

więcej niż niejeden specjalista 

odpowiedzialną. Rozumie w każdym razie 

zajmujący się badaniem telewizji. 

W odpowiedzi swojej J. Warchala przyjmuje jeszcze jedno niczym nie umotywowane 

założenie, a mianowicie o rzekomej aktywności odbiorcy „w tworzeniu 

sensów danej wypowiedzi". Dotychczasowe badania nad telewizyjną 

publicznością prawie bez wyjątku wskazują nâ bierne zachowanie się widzów, 

pasywną postawę odbiorcy w obliczu potoku informacyjnego, który dociera do 

niego z odbiornika telewizyjnego, zanik refleksji krytycznej, w czym przecież 

widzi się jedno z zagrożeń, jakie niesie z sobą telewizja. Na jakich podstawach 

opierał się J. Warchala głosząc tezę przeciwną — nie wiadomo. 

J. Warchala uskarża się kilkakrotnie, że „często zarzuty są trudno uchwytne 

i (chyba: Ъо) rozmyte w retorycznych popisach". Jeśli tak, to chętnie je 

powtórzymy. Oto one, wszystkie zresztą w kształcie utrwalonym w recenzji 

lub artykule: 

a) „W publikacji autorów śląskich koncepcja W. Lubasia realizowana jest 

w sposób niejednorodny i niespójny, co stawia ją samą pod znakiem zapytania" 

(s. 20). 

b) „Podsumowanie (...) dorobku językoznawczego (...) nie pokazuje nam (...), 

w jakim punkcie badań się znajdujemy, jakie analizy są zaawansowane, w jakich 

dopiero rozpoczyna się poszukiwania, czego należy oczekiwać od przyszłych 

opisów, jakie postulaty metodologiczne stawiać należy przed badaniami 

podejmującymi 

poszczególne wątki" (s. 21). Jeżeli rezygnuje się z poruszania 

choć niektórych z zasygnalizowanych spraw, to czy nie lepiej zrobić po prostu 

dobrą 

bibliografię 

c) Czy w podziale J. Warchali „chodzi o jednoznaczne zaklasyfikowanie wypowiedzi", 

czy „o maksymalnie dokładne określenie jej sytuacji socjolingwistycznej" 

1 3 (s. 166). 

« KTT (Krzysztof Teodor Toeplitz) : „Co niesie dzień", Polityka 1983 nr 42 s. 16. 

" Można by przyjąć, że na to pytanie J. Warchala pośrednio udziela odpowiedzi, jakkolwiek 

z tekstu zdaje się wynikać, że to my sprawę postawiliśmy w tak bzdurny sposób. 

„Ale rozpatrywanie, analizowanie wypowiedzi w żadnym wypadku nie powinno odbywać 

się na płaszczyźnie sytuacji i tego nie zauważają A. Ropa i W. Miodunka" —

d) „A. Furgalska nie odpowiada na pytanie postawione przez siebie w tytule 

swojego artykułu" (s. 27). 

e) Tekst R. Lebdy „to wrażenia tak ogólnikowe, że trudno z nimi dyskutować" 

(s. 31). Tu można by dodatkowo spytać J. Warchalę, czy rzeczywiście 

nie widzi różnicy między sformułowaniami typu „być może można by" a „konieczne 

jest" 

f) „Jakiemu celowi, poza typologią samą dla siebie" służą podziały zaproponowane 

przez E. Kuryło, wykorzystujące „szereg zupełnie nieistotnych kryteriów" 

1 4 (s. 167). 

Jak widać, zarzuty — wcale przecież nie w komplecie — są konkretne, ale 

adresowane do różnych osób: do redaktora zbioru i do realizatorów jego koncepcji. 

Poszukując tej jednej koncepcji zatrzymaliśmy się dłużej nad pracą 

J. Warchali, obiecującą najwięcej, najambitniejszą, naszym zdaniem „główną 

pozycją zbioru". Zupełnie niechcący, znowu mieliśmy rację i oto J. Warchala 

w imieniu zespołu odpowiedział na nasze publikacje i na nasze zarzuty, choć 

nie oczekiwaliśmy tego od niego, nie sądząc, by wina za publikację nieudanego 

zbioru spadała na niego. 

Styl, w jakim J. Warchala prowadzi z nami polemikę, ani jakość argumentacji 

wcale nie zachęcają do podejmowania dyskusji, bo widać, że autor nie 

ma argumentów ani gruntownej wiedzy na temat, o którym pisze. Sądzimy, 

że czytelnik, który porówna obie nasze publikacje z odpowiedzią J. Warchali 

może sobie znakomicie sam wyrobić zdanie na temat zasadności naszych zarzutów 

w stosunku do zbioru badaczy śląskich. Jeżeli jednak jeszcze raz zabieramy 

głos w tej sprawie i ustosunkowujemy się do kilku najważniejszych, 

naszym zdaniem, kwestii spornych, czynimy to w przekonaniu, że autor 

polemiki nie tylko nie odpowiedział na większość naszych zastrzeżeń, ale dodatkowo 

wypowiedział szereg nowych, równie wątpliwych jak poprzednie sądów. 

odkrywa J. Warchala. Zainteresowanych odsyłamy zatem do tego, co rzeczywiście piszemy 

w artykule na temat przyczyn badania języka telewizji i uzależnionych od nich 

metod (s. 20—23, zob. też rys. I i II). 

f 

14 

Podziały proponowane przez E. Kuryło zbyt niestety przypominają zniewalające swoją 

bezpretensjonalnością klasyfikacje innej śląskiej autorki, która swego czasu dokonała 

podziału sprawozdania sportowego na początek, środek i koniec. 

Z RAPTULARZA 

PRASOZNAWCY: 

Polemika: maszyna, do której wchodzi świnia, a wychodzi mielona 

kiełbasa. 

Ambrose Bierce

P R A S O Z N A W S T W O Z. A G R A N I C Ą 


Kraków 1984 R. XXV, nr 2 (100) 

RALF LISCH 

Brema 

LISBET-UCZĄCY, 

INTERAKTYWNY SYSTEM 

STATYSTYCZNO-DORADCZY 

(Zastosowanie analizy treści do języka naturalnego w interakcji 

człowiek — maszyna) * 

Dr Lisch studiował socjologię ze specjalizacją w statystyce i badaniach społecznych. 

Pracował na uniwersytetach w Bielefeld, Kassel i Bremie. Od 1982 

jest kierownikiem Działu Usług Stiftung Warentest w Berlinie Zachodnim. 

Materiał prowokuje do postawienia pytania — czy nie mamy tu do czynienia 

z iluzją porozumiewania się z maszyną Chodzi tu bowiem raczej 

o porozumiewanie się (w ograniczonym zakresie) nie z maszyną, lecz z wiedzą 

autora programu — za pośrednictwem maszyny. 

Pod względem metodologicznym to, co proponuje autor, ma charakter 

przyszłościowy. W warunkach polskich, przy niedostatecznej ilości komputerów, 

powszechnym braku oswojenia się z tym narzędziem pracy analitycznej 

— propozycja taka brzmi nierealnie. Niemniej w tym kierunku idą na 

świecie poszukiwania zmierzające do wykorzystania takiej pomocy, jaką są 

komputery w pracy badawczej. 

1. Koncepcją LISBET 

Krytyczne zapoznanie się z badaniami empirycznymi w dziedzinie 

nauk społecznych ukazuje wyraźnie, jak wielka jest luka między 

aspiracjami teorii i praktyką. Uskarżali się na to autorzy szeregu 

publikacji — np, Kriz (1981), Sahner (1978), Lisch (1980, 1981), dyskutowano 

również nad możliwymi przyczynami tego stanu. Kriz 

(1981, s. 12 oraz 56 i n.) argumentuje, że najwyraźniej występują 

tu „ogólniejsze niezrozumienia koncepcji metodologicznych w procesie 

badawczym" i jako centralny problem wskazuje, że wielu badaczy 

w ogóle sobie nie uświadamia tego (lub w najlepszym razie 

* Niniejsza praca badawcza otrzymała wsparcie finansowe od Deutsche Forschungsgemeinschaft 

w Bonn.

tylko na całkiem abstrakcyjnej płaszczyźnie), iż badania społeczne 

nie tylko mają za przedmiot procesy społeczne, lecz same są procesem 

społecznym, którego swoistość winna być uzgodniona przez 

uczestników. 

Tym samym nie można badania pojmować jako procesu automatycznego, 

którego wynik ukazuje komuś „rzeczywistość". Taka jedna, 

obiektywna rzeczywistość nie istnieje. W procesie badawczym 

można konstytuować tylko pewną specyficzną rzeczywistość, tzn. 

określoną jej perspektywę. Jej kształt jest nieuchronnie zależny od 

decyzji zapadających w procesie badawczym. Jego wyniki, czyli wypowiedzi 

empiryczne, mogą rościć pretensje do ważności jedynie 

w tym kontekście. 

Ta sytuacja ma poważne konsekwencje na wszystkich szczeblach 

przeprowadzanego programu empirycznego i tym samym także przy 

zastosowaniu statystyki. Wiele publikacji sprawia wrażenie, że określone 

pytanie badawcze wiedzie automatycznie do określonej statystycznej 

„metody", która z kolei prowadzi do obiektywnego wyniku. 

Decyzja co do wyboru statystycznego modelu po to, by zredukować 

złożoność zebranych danych (które też są tylko wycinkiem nieskończenie 

złożonej potencjalnej realności) do niewielu statystycznych 

parametrów zgodnie z określonym pytaniem badawczym, jest procesem 

teoretycznym. Jego wynik może być ważny tylko w kontekście 

podjętej decyzji. Kriz (1973, s. 23 i n. oraz 1981, s. 132 i n.) 

sprowadził przeciwstawne poglądy o roli statystyki w badaniach 

społecznych do pary pojęć: statystyczna „metoda" versus „model". 

Badacz społeczny zazwyczaj nie jest świadomy decyzji, które wiodą 

do określonego modelu statystycznego, ponieważ nie jest zmuszony 

do odpowiednich przemyśleń. Szereg powodów tkwi u przyczyny 

tego mankamentu. Jeden tkwi z pewnością w koncepcji obiegowych 

statystycznych programów, jak SPSS, BMDP i in., które są 

tak zaplanowane, że użytkownik nie musi rozważać swoich decyzji 

i często jest prościej wyprodukować statystyczny nonsens, niż sensownie 

zastosować programy statystyczne jako środki pomocnicze, 

które redukują uciążliwe obliczenia, lecz nie zwalniają od przemyśleń 

i decyzji co do treści. Jednym z najbardziej znamiennych przykładów 

nadużywania statystyki jest popularne „sprawdzanie wszystkiego 

przez wszystko", co np. w systemie SPSS o wiele łatwiej 

przeprowadzić, niż celowo testować poszczególne, teoretycznie podbudowane 

hipotezy (szerzej zob. Lisch, 1980). 

W niniejszej pracy przedstawię koncepcję znacznie się różniącą 

od dotychczasowych programów i przeciwstawną usamodzielnianiu 

matematycznych algorytmów (niczym innym nie są na razie modele 

statystyczne), lepiej się przystosowującą do charakteru badań jako 

dyskursywnego procesu decyzji. 

System o tak naszkicowanych celach przestaje być czystym statystycznym 

programem w sensie przyjętym, trafniej będzie go nazwać 

statystycznym systemem doradczym. Dla jego rozwinięcia było 

przede wszystkim niezbędne spełnienie dwóch podstawowych warunków:

1) System musi odzwierciedlić i wyjaśnić proces decyzji, który 

przedstawia badanie i 

2) musi być tak naszkicowany, by w konkurencji z przyjętymi 

programami miał szansę akceptacji przez społeczność badaczy. 

Wyprowadzono stąd szereg kryteriów, wiodących do rozwoju LIS 

BET (Lernendes = uczący, Interaktives = interaktywny, Statistik- 

-BEraTungssystem = system statystyczno-doradczy). Niżej kryteria 

te poddaje się dyskusji. 

1.1. Interakcyjność 

Skoro LISBET ma odzwierciedlić i uświadomić jakiś proces decyzji, 

to siłą rzeczy jest konieczne zrobienie programu interakcyjnego. 

Tak więc jest LISBET przeznaczony wyłącznie do wywołania go 

na monitorze. Jest to jednak tylko techniczny warunek przeprowadzenia 

w ogóle dialogu między LISBET i jego użytkownikiem. Znacznie 

ważniejsze jest, by w tym dialogu zapytać o liczne aspekty procesu 

badawczego, by wyjaśnić zawarte w nim decyzje. Celem jest 

doprowadzenie do decyzji w sprawie modelu statystycznego, adekwatnego 

( !) do specyficznego, opisanego przez odbiorcę problemu \ 

1.2. Doradztwo 

LISBET nie może się ograniczać do znalezienia przynajmniej formalnie 

przydatnego modelu statystycznego dla określonego problemu. 

Ten cel można również osiągnąć, prędzej i łatwiej, przy pomocy 

dobrze skonstruowanego ,,drzewa decyzji" (dobry przykład wyłożyli 

Andrews, Klem, Davidson, O'Malley i Rodgers, 1974). LIS 

BET musi podjąć także zadania doradcze, tzn. musi zwięźle i precyzyjnie 

objaśniać pojęcia z zakresu statystyki, jak też podawać odpowiednie 

wskazówki bibliograficzne. W ten sposób zastosowanie LIS 

BET oferuje korzyści wybiegające poza bezpośrednie rozwiązanie 

problemu. 

1.3. Prostota 

Jeśli LISBET w konkurencji z innymi programami chce mieć szansę 

akceptacji w badaniach, to jego zastosowanie musi być przynajmniej 

równie łatwe jak systemów przyjętych, możliwie zaś jeszcze 

łatwiejsze. Podjęta zostanie próba spełnienia tego warunku poprzez 

prowadzenie całego dialogu między użytkownikiem i LISBET w języku 

potocznym. Tym samym użytkownik nie potrzebuje jakiejkolwiek 

wiedzy o elektronicznym przetwarzaniu danych lub z zakresu 

specyficznego języka systemu (kluczowe słowa, specyfikacja), co 

w przyjętych programach jest w pewnym zakresie niezbędne. Ten 

aspekt jest ważny, ponieważ użytkownicy jakiegoś określonego programu, 

znający jego język sterujący, zazwyczaj nie będą chcieli przy- 

1 

Ukierunkowanie dialogu na określony cel stanowi istotną różnicę między 

LISBET i znanym programem Josepha Weizenbauma ELISA (1966, 1967), którego 

jedyną funkcją jest podtrzymanie dialogu.

swajać sobie jakiegoś dalszego programu. Ogólnie rzecz biorąc dochodzi 

do tego, że użytkownicy dopasowują swe problemy do znanego 

sobie programu, zamiast wyprowadzać swoje problemy z teorii 

i następnie szukać odpowiedniego programu lub rozwijać takowy. 

1.4. Pragmatyczność 

Pomysł dialogu w języku potocznym między użytkownikiem 

i LISBET realizuje się w taki sposób, że wszystkie dane gromadzone 

w systemie poddaje się analizie treści (zob. np. Lisch i Kriz, 

1978). Świadomie się przy tym rezygnuje z rywalizacji z lingwistyką 

i socjolingwistyką, aby osiągnąć możliwie doskonałe „zrozumienie" 

przez program komputera. Odpowiednie próby, jak dotąd, prawie 

nie wyszły poza stadium eksperymentu i wymagają znacznego 

nakładu czasu, który w dialogu między użytkownikiem i programem 

wywołałby znudzenie. Dla LISBET wybrano z tego względu 

stosunkowo proste założenie bezkontekstowej analizy jednosłownej 

(KOntextFreie EINwort-Analyse = KOFEINA). Każde słowo podane 

przez użytkownika jest tu porównywane ze słownikiem. Odnalezione 

słowa z przynależnymi objaśnieniami słownikowymi decydują 

o reakcji LISBET na pytanie użytkownika. Tym samym mamy tu 

taki interesujący przypadek, że możemy bezpośrednio stwierdzić, jak 

dalece jest użyteczne założenie KOFEINA, dotychczas leżące właściwie 

u podstaw prawie wszystkich analiz treści posługujących się 

komputerem. 

Kontekst uwzględnia się przy zaprzeczeniu: przy każdym odnalezionym 

w słowniku pojęciu, występującym w pytaniu, sprawdza się, 

czy w określonym otoczeniu występuje zaprzeczenie, tak że pojęcie 

musi być zastąpione przez jego> negację. Ponadto użytkownik może 

w niewielkim zakresie uwzględnić kontekst, opatrując łącznikiem 

kilka wyrazów, które tworzą tylko jedno pojęcie (np. zależne próby 

losowe) — tak że mogą być stosowniej wykorzystane. 

Poza tym postępuje się pragmatycznie. Określone, łatwo rozpoznawalne 

formy zdań, co do których można przypuszczać, że zazwyczaj 

pełnią określoną funkcję, traktuje się szczególnie, aby dialog 

ukształtować zwięźlej. Podejmuje się tu świadomie ryzyko, że takie 

traktowanie pytań może czasem być fałszywe. Lecz wobec możliwości 

wyrażenia przez użytkownika niezadowolenia uważa się to za 

mniej problematyczne, niż gdyby pytający musiał po zapytaniu bardzo 

długo czekać na reakcję LISBET. Istotną rolą testowania LIS 

BET będzie znalezienie dalszych pragmatycznych możliwości zwięzłego 

rozwinięcia dialogu. 

1.5. Zdolny do nauki 

System taki jak LISBET musi się stykać z bardzo różnymi problemami 

i użytkownikami. Jeśli chce im sprostać, musi mieć zdolność 

giętkiego reagowania na różne sytuacje, przystosowywania i korygowania 

swych reakcji. LISBET musi więc być „zdolny do nauki".

Jak dotąd osiąga się ten cel już przez to, że z każdym pojęciem 

w słowniku wiąże się kilka możliwych działań. Działania wykazują 

każdorazowo różną możliwość zaakceptowania przez użytkownika 

LISBET jako odpowiednią reakcję na jego zapytanie. Wartości tych 

możliwości są wstępnie ustalane przez „ekspertów" na podstawie doświadczeń 

z rozmów konsultacyjnych i przypuszczeń dotyczących 

struktury publiczności LISBET. W dalszych dialogach możliwości 

zmieniają się zależnie od tego, czy użytkownik dane reakcje akceptuje, 

czy też czuje się niezrozumiany. W ten sposób, z upływem czasu 

LISBET może coraz bardziej dopasowywać swe sterowanie dialogiem 

1 doradztwo do potrzeb użytkowników 2 . 

Taka forma przystosowania się LISBET jest zorientowana na 

przeciętnego użytkownika. Wśród użytkowników zarówno o minimalnej 

jak i dużej znajomości empirycznych badań społecznych 

i statystyki może to wciąż jeszcze prowadzić do znacznego znudzenia 

dialogiem z LISBET. Dlatego zamierza się bardziej zindywidualizować 

doradztwo i sterowanie dialogiem. Pomysły i projekty tego 

dotyczące przedstawiono w rozdziale 4. 

Oprócz umiejętności przepracowania „doświadczeń" z dialogów na 

podstawie słownika, jest LISBET zdolny do uczenia się także na drugiej 

płaszczyźnie — mogąc uzupełniać słownik dotąd nie uwzględnionymi 

pojęciami. Jest to możliwe zawsze wtedy, gdy jakiś użytkownik 

stosuje w pytaniu tylko takie pojęcia, których dotąd nie ma 

w słowniku. Może wtedy wskazać i objąć decydujące — jego zdaniem 

— pojęcie. Jeśli objaśnienie zawiera już znane pojęcia, używa 

się ich jako synonimów nieznanego, tak że można wprowadzić uzupełnienie. 

Jeśli się ono nie sprawdzi, wkrótce zniknie ze słownika 

w wyniku zmniejszania się wartości prawdopodobieństwa. 

1.6. Elastyczność 

W związku z umiejętnością uczenia się żądano już kilkakrotnie 

elastycznej koncepcji LISBET. Żądanie to odnosi się także do wejścia 

w system doradczy, jeśli się nie chce z góry zawęzić kręgu potencjalnych 

użytkowników. Dostępu do procedury statystycznej nie 

może otwierać jedynie opis problemu badawczego i przedstawienie 

danych, chociaż stanowi to jeden z istotnych aspektów LISBET. 

Można również celowo zażądać modelu statystycznego. Prowadzi to 

do sprawdzenia przesłanek jego zastosowania, aby uniemożliwić doprowadzenie 

do absurdu podstawowego zadania LISBET. 

Ponadto istnieje możność ominięcia ustalonej w słowniku przez 

różnice prawdopodobieństwa kolejności możliwych działań, przez celowe 

zażądanie wskazówki bibliograficznej lub objaśnienia do jakiegoś 

pojęcia. Jest to konieczne, gdyż inaczej mogłoby się zdarzyć, że 

Podobne idee znajdzie się też u Demelbauera (1969 i 1971). Jego rozważania 

2 

o Conversational Supervisor for Statistical Subroutines" różnią sią jed 

nak w wielu punktach od tu przedstawianej propozycji, poza tym niestety 

nigdy nie zostały skonkretyzowane ani przekształcone w program komputerowy.

użytkownik otrzyma do jakiegoś pojęcia wpierw komentarz na temat 

sterowania dialogiem, potem objaśnienie, i dopiero gdy odrzuci 

oba jako niepowodzenie — dostanie żądaną wskazówkę bibliograficzną. 

LISBET musi tu reagować elastyczniej, uwzględniając życzenia 

użytkowników, jeśli nie chce wywoływać niepotrzebnych zniechęceń. 

2. Schemat przebiegu LISBET 

Zestawione w poprzednim rozdziale kryteria — tworzące po części 

punkt wyjścia, po części zaś rozwijane dopiero w trakcie prac 

nad systemem LISBET (zob. Lisch, 1981 b) — tworzą obramowanie 

dla konkretnego ukształtowania systemu doradczego. Obecnie zostanie 

przedstawiony i poddany dyskusji schemat, rozwinięty na tej 

podstawie. 

Zrealizowany dotąd plan przebiegu LISBET nie jest ostateczny. 

Osiągnięto jednak taki stan rozwoju, na którym można udowodnić, 

że koncepcja jest wykonalna i sensowna. Plan jest z góry tak założony, 

by bez wielkiego nakładu można było dokonywać poszerzeń 

i zmian. Schemat 1 pokazuje plan przebiegu. Dla łatwiejszego zrozumienia 

zostaną wyjaśnione jego główne zarysy. 

2.1. Początek dialogu 

Każdy dialog z LISBET zaczyna wywołanie systemu i pozdrowienie 

użytkownika, wraz z kilkoma wskazówkami co do możliwie efektywnego 

rozwinięcia dialogu. Użytkownik może teraz zadać pierwsze 

pytanie. Ma na to maksymalnie 3 wiersze (= 240 znaków) na 

ekranie do dyspozycji. Wybrano to ograniczenie, by LISBET mógł 

reagować na każde pytanie możliwie obszernie. Jeśli bowiem choć 

jedno pojęcie z pytania doprowadzi LISBET do pozytywnego działania, 

reszta pytań zostanie pominięta, bo teraz przecież nastąpi nowe 

pytanie użytkownika. Przy długim rozpytywaniu itd. zaginęłoby 

wiele istotnych informacji, czemu ma zapobiec ograniczenie długości 

pytania. 

2.2. Słownik 

Podstawą „zrozumienia" pytania użytkownika przez LISBET jest 

słownik. Stanowi go zbiór danych DA (direct access), zawierający 

wszystkie istotne z punktu widzenia celów LISBET pojęcia. Jeśli 

koniugacje, deklinacje i formy mnogie jakiegoś pojęcia różnią się 

tylko dwoma ostatnimi literami od rdzenia, wystarczy wprowadzenie 

tylko jego do słownika; w innym razie słownik musi zawierać 

każdą formę z osobna. Za każdym pojęciem występuje w jednym 

wierszu słownika odsyłacz (numer logicznego zdania) do przewidzianego 

komentarza do dialogu, wskazówka bibliograficzna i metodologiczna 

oraz wiążące się z tym przypuszczenie, że każdorazowo reak-

cja będzie akceptowana przez użytkownika jako zadowalająca. Dla 

każdego pojęcia przewidziano dotychczas (por. ustęp 4.1) maksymalnie 

1 komentarz, 3 wskazówki bibliograficzne i jedną metodologiczną. 

Słownik zawiera ponadto indeks dotyczący rodzaju wpisanego słowa, 

aby pojęcia mogły być rozpoznane jako negacja, reakcja na niepowodzenie, 

model statystyczny, kryterium dla modelu statystycznego 

itd. Dalszy indeks odróżnia różnorodne kryteria dla modeli statystycznych, 

ponieważ od nich zależy decyzja na rzecz określonego 

modelu. Wreszcie każdy wiersz w słowniku zawiera wskazówkę dot. 

negacji danego pojęcia, jeżeli jest tu możliwa decyzja. Schemat 2 

ukazuje wycinek słownika. 

2.3. Analiza języka użytkownika 

Pytanie użytkownika musi być teraz zanalizowane przez LISBET. 

W tym celu każde słowo pytania jest porównywane z naniesionymi 

do słownika. Przy każdym słowie zawartym w słowniku przejmuje 

się z niego odpowiedni wiersz, tzn. pojęcie z możliwymi działaniami 

i ich prawdopodobieństwem oraz indeksem określonych typów słów 

(niepowodzenie, model statystyczny, kryterium dla modelu) i umieszcza 

się je w tabeli. 

Poza tym bada się każde odnalezione pojęcie pod tym względem, 

czy w pytaniu o dwa wyrazy przed lub po nim, ale najdalej do 

znaku przestankowego występuje negacja. W tym przypadku sprawdza 

się w słowniku, czy jest tam odsyłacz do przeciwieństwa zanegowanego 

pojęcia. Jeśli tak, odpowiedni wiersz ze słownika zastępuje 

w tabeli pytania użytkownika dane, dotyczące zanegowanego 

słowa. W innym razie opatruje się zanegowane pojęcie indeksem, 

wskazującym że ew. trzeba się zwrócić z pytaniem wyjaśniającym 

do użytkownika — co rozumiał w pozytywnym znaczeniu pod zanegowanym 

pojęciem. Jeśli w pytaniu znajdują się dokładnie 2 pojęcia 

zawarte także w słowniku, a jedno z nich jest negacją (пр.: chcę 

coś wiedzieć o inferencji, nie o korelacji), to się je ignoruje. Wychodzi 

się z tego, że jedno pojęcie traktuje się jako negację drugiego. 

2.4. Szczególne rodzaje zapytań 

Obecnie sprawdza się, czy pytanie w ogóle zawiera wyrazy ze 

słownika. Jeśli tak, to szuka się w pytaniu cech wymagających 

szczególnego traktowania. Należy tu celowe żądanie wskazówek bibliograficznych 

lub metodologicznych, możliwych do udzielenia 

dzięki użyciu tych właśnie pojęć, co niezależnie od prawdopodobieństw 

prowadzi do podania żądanej wskazówki. Bezpośrednio potem 

wzywa się użytkownika, by zadał nowe pytanie. 

Szczególnie są też traktowane pytania, które zawierają tylko 1 

wyraz ze słownika i kończą się pytajnikiem. Zakłada się, że chodzi 

tu o wyjaśnienie tego pojęcia. Reakcja polega na podaniu wszyst-

2.5. Żądanie modelu statystycznego 

kich odnoszących się do pojęcia wskazówek bibliograficznych i metodologicznych. 

Także tutaj żąda się od użytkownika dalszego pytania. 

Gdy nie występuje żaden z opisanych rodzajów pytań szczególnych, 

sprawdza się, czy w pytaniu jest zawarte żądanie modelu statystycznego. 

Przy wyniku pozytywnym wkracza się bezpośrednio 

w subprogram modelowy, w którym odpytuje się o formalne przesłanki 

pożądanego modelu. Pod warunkiem, że wszystkie one zostaną 

przyjęte przez użytkownika jako trafne, LISBET podaje potem 

— o ile występują — alternatywy dla żądanego modelu 

(np. test Fishera-Yatesa jako alternatywa do czteropolowego testu 

chi-kwadrat) i wskazuje każdorazowo problemy specyficzne. Dopiero 

potem następuje ostateczna decyzja użytkownika, który model 

statystyczny ma być zastosowany do jego danych. W celu dokonania 

obliczeń odpytuje się o potrzebne parametry — nazwę kartoteki 

z danymi, pozycję zmiennych itd. — i następuje obliczenie pożądanej 

wielkości. Nie podaje się jej osobno, lecz tylko łącznie z wyjaśnieniami 

co do jej interpretacji. W ten sposób problem się zamyka, 

wszystkie zgromadzone specyficzne informacje na jego temat 

zmazuje się i użytkownik może podjąć decyzję, czy kończy dialog 

z LISBET, czy też chce go kontynuować nowym zadaniem. 

2.6. Kryteria dla wyboru modelu statystycznego 

Jeżeli użytkownik w zapytaniu nie zażądał modelu statystycznego, 

trzeba sprawdzić, czy jednak nie wymienił kryterium dla wyboru 

jakiegoś adekwatnego modelu. Kryteria takie gromadzi się 

w wektorze, który po każdym nowym wpisie porównuje się ze schematem 

wyborów modelu statystycznego. W obecnej formie dla niektórych 

modeli statystycznych przedstawiono go w schemacie 3; nie 

jest on ostateczny, gdyż jeszcze nie odpowiada wielu potrzebom. 

Najpierw sprawdza się, czy nowo wpisane kryterium nie jest 

przeciwieństwem jakiegoś już zanotowanego. Sytuacja taka może 

powstać np. wskutek fałszywej interpretacji przez LISBET albo 

w wyniku przeciwstawnych danych użytkownika. Skutek jest taki, 

że LISBET zwróci użytkownikowi uwagę na ten problem, wymieni 

mu przeciwstawne kryteria (np. dane dychotomiczne i dane rangowe) 

i wezwie go, by wymienił kryterium rzeczywiście trafne. 

Dalej jest też możliwe, że wskazana przez użytkownika kombinacja 

kryteriów nie stanowi cząstki kryteriów wyznaczających modele 

zawarte w wybranym schemacie. Albo więc LISBET nie jest kompetentny 

w tym zakresie statystyki, albo dotąd nie istnieje rozwiązanie 

problemu. Użytkownikowi zwraca się na to uwagę i wzywa 

go, by albo zmodyfikował swe kryteria (może da się znaleźć rozwiązanie 

inaczej), albo by zamknął zadanie. 

Przy sprawdzaniu poziomu skalowania postępuje się wg hierarchii. 

Jeśli np. dysponuje się danymi na określonym poziomie, sprawdza

się, czy problem mógłby być rozwiązany przynajmniej na niższym 

poziomie danych. Odwrotnie, określony poziom skalowania wyklucza 

oczywiście wszystkie modele, zakładające wyższy poziom. 

Jeżeli przedłożona kombinacja kryteriów nie powoduje trudności, 

sprawdza się, czy któryś z występujących w schemacie wyborów 

modeli statystycznych jest już całkowicie opisany. W ten sposób, 

podobnie jak przy bezpośrednim zażądaniu modelu, wkracza się 

w specyficzny subprogram modelowy. Tu następuje wpierw odpytanie, 

czy wszystkie kryteria zostały prawidłowo zgromadzone. Koryguje 

się kryteria błędnie zebrane i ponownie porównuje wektor 

wybranych kryteriów ze schematem wyborów. Jeśli wszystkie kryteria 

są określone prziez użytkownika jako trafne, postępuje się dalej 

analogicznie jak przy żądaniu jakiegoś modelu. 

2.7. Odsyłacze i komentarze 

Wszystkie pytania, które należą do wspomnianych rodzajów pytań 

szczególnych i nie powodują wywołania subprogramu dla modelu 

statystycznego, podlegają teraz przebadaniu w aspekcie tego 

pojęcia, z którym jest związana najwyższa wartość prawdopodobieństwa 

jakiegoś działania. Pojęcie to i przynależne do niego działanie 

z najwyższą wartością prawdopodobieństwa (pod kątem akceptacji 

działania przez użytkownika) decyduje o reakcji LISBET na 

aktualne pytanie. Jeśli pytanie zawiera kilka pojęć o równych prawdopodobieństwach 

działania, to pragmatycznie wybiera się stojące 

w pytaniu pierwsze z przodu pojęcie. Przy kilku równie prawdopodobnych 

działaniach dotyczących jakiegoś pojęcia o reakcji decyduje 

hierarchia rodzajów działań: komentarze mają priorytet wobec 

wskazówek metodologicznych, te natomiast mają pierwszeństwo 

przed wskazówkami bibliograficznymi. W ten sposób reakcja na pytanie 

jest jednoznacznie ustalona. 

Teraz LISBET przeprowadza to działanie i poddaje się osądowi 

użytkownika, który akceptuje reakcję jako zadowalającą lub odrzuca 

jako niewłaściwą. Jeśli działanie zostało uznane za niepowodzenie, 

to LISBET w opisany sposób wybiera następne najbardziej 

prawdopodobne działanie i przeprowadza je. W przypadku dalszych 

niepowodzeń przeprowadza się to tak długo, aż żadne dalsze działanie 

nie jest już możliwe. Wtedy wzywa się użytkownika, by powiedział, 

jakiego rodzaju reakcji właściwie oczekiwał. Odpowiedź wprowadza 

się do pewnej kartoteki, którą od czasu do czasu weryfikuje 

się w ramach superrewizji systemu, dokonując ew. korekt w słowniku. 

2.8. Sukces i niepowodzenie 

Aby LISBET mógł przystosować swe reakcje do życzeń i potrzeb 

użytkowników, niezbędne jest wyrażenie niezadowolenia użytkownika 

z działań LISBET. LISBET bada wszystkie pytania — wyjąwszy 

pierwsze i wszystkie następujące po celowym żądaniu wskazówek 

metodycznych i bibliograficznych, jak też odpowiedzi na py-

tania wyjaśniające — najpierw co do tego, czy wyrażają niezadowolenie. 

Jak długo nie znajduje żadnego pojęcia wskazującego na 

odrzucenie ostatniego działania, wychodzi z założenia, że ostatnio 

wykonane działanie było sukcesem, tzn. zostało przez użytkownika 

zaakceptowane jako odpowiednie. Powodzenie nie musi więc być 

wskazane lub chwalone przez użytkownika, LISBET zakłada je 

w sposób dość pewny siebie. 

Powodzenie lub niepowodzenie działania wpływa na reakcje LIS 

BET w dalszych dialogach. Powodzenie prowadzi do' tego, że prawdopodobieństwo 

jakiegoś działania związanego z jakimś pojęciem 

zostaje umieszczone wyżej, a więc w następnych dialogach wystąpi 

wcześniej. Odpowiednio, niepowodzenie prowadzi do zmniejszenia 

prawdopodobieństwa jakiegoś działania i w przyszłości nie będzie 

się tak łatwo reagowało w podobny sposób. 

Modyfikacja prawdopodobieństw w przypadku działania uwieńczonego 

powodzeniem następuje za pomocą następującego wzoru: 

•p. / \ T , / 

+ 

\ , [1—P(stare)] 

P (nowe) = P (stare) + 

Э. 

Znaczy to, że prawdopodobieństwo uwieńczenia działania sukcesem 

rośnie z każdym powodzeniem o ułamek — coraz bardziej malejący 

z wzrastającą częstotliwością — różnicy do 1. Małe a reprezentuje 

coś w rodzaju stopnia euforii: im mniejsze jest a ustalone 

w programie, tym euforyczniej przystosowuje się LISBET. 

W przypadku niepowodzenia wzór przybiera postać- 

P (nowe) - P (stare)- (к^ЁНЕЙ 

3 J. 

Jest to odwrotna funkcja poprzedniego wzoru. Zapewnia ona, że 

przy niepowodzeniu, następującym po sukcesie, prawdopodobieństwo 

zmniejszy się o tę samą sumę, o jaką przedtem zostało zwiększone. 

Ściśle biorąc, oba równania nie reprezentują oczywiście żadnych 

prawdopodobieństw, gdyż jest możliwe, że wartość P (nowego) 

spadnie poniżej zera, podczas gdy prawdopodobieństwa są zdefiniowane 

tylko między zerem i 1. Ale w programie LISBET wartości 

negatywne traktuje się jako zero, ponadto pojęcie prawdopodobieństwa 

służy tu przede wszystkim lepszemu zrozumieniu funkcji tych 

danych w słowniku. 

2.9. Nauka nowych słów 

Może się zdarzyć pytanie, w ogóle nie zawierające pojęć występujących 

w słowniku. Można tu sobie wyobrazić kilka przyczyn. 

Np. może być tak, że kwestia użytkownika rzeczywiście nie jest 

istotna w sprawie rozwiązania problemu statystycznego. Nie jest to 

jednak zbyt prawdopodobne ze względu na wysiłek związany 

z wprowadzeniem jakiegoś pytania. Inna możliwość występuje, gdy

użytkownik podejmuje wprawdzie jakiś problem statystyczny, ale 

używa innego języka niż ten, w którym jest skonstruowany słownik. 

O wiele bardziej prawdopodobne jest jednak, że użytkownik stosuje 

terminologię inną niż zawiera słownik LISBET. Dobry słownik 

musi wprawdzie zawierać możliwie szeroki wachlarz określeń dla 

jednego jedynego przedmiotu, lecz luki są oczywiście możliwe. LIS 

BET może takie luki w niektórych przypadkach wypełniać. Dlatego 

zawsze wtedy, gdy pytanie nie zawiera żadnych znanych pojęć, 

wzywa się użytkownika, by jego zdaniem najważniejsze pojęcie 

z pytania podał jeszcze raz, objaśniając jego znaczenie. Jeżeli 

objaśnienie zawiera znane pojęcia, użyje się objaśnionego pojęcia 

o najwyższym prawdopodobieństwie zastosowania jako synonimu 

dla dotąd nieznanego pojęcia, które wraz z informacjami pojęcia 

wyjaśniającego wejdzie teraz do słownika. 

2.10. LISBET podejmuje inicjatywę 

Dla użytkownika jest nadzwyczaj ważne, by jego dialog z LIS- 

BET przebiegał możliwie zwięźle. Dialog jest niezadowalający wówczas, 

gdy pytania użytkownika często nie zawierają pojęć ze słownika, 

czyli nie dopuszczają odpowiednich reakcji; gdy reakcje są stale 

odrzucane, jako niezadowalające; albo gdy dialog wprawdzie dochodzi 

do skutku, lecz nie doprowadza do decyzji o modelu statycznym, 

ponieważ nie określono odpowiednich kryteriów wyboru. By 

uniknąć takich niezadowalających sytuacji, LISBET podejmuje 

w odpowiednim czasie incjatywę i daje użytkownikowi wskazówki, 

o czym może kompetentnie prowadzić dialog i jakich informacji 

oczekuje, by móc rozwiązać aktualny problem statystyczny. 

3. Przykłady dialogów 

Na dwóch przykładach chcemy ukazać, jak konkretnie może się 

rozwijać dialog z LISBET. Dla odpowiedniej oceny przykładów należy 

zważyć, że kartoteki tekstowe (Textdateien) nie są jeszcze całkowicie 

opracowane i tym samym jeszcze nie osiągnęły poziomu, 

będącego zasadniczą przesłanką zastosowania LISBET w praktyce 

badawczej. 

Oba przykłady kończy wskazanie modelu statystycznego. Przewidziane 

bezpośrednio potem przedstawienie modeli alternatywnych, 

odpytanie dalszych informacji i obliczenie parametru statystycznego 

oraz wskazówki dotyczące interpretacji wyniku liczbowego nie 

mogą tu być pokazane, ponieważ te części nie są dotychczas zaprogramowane. 

3.1. Przykład pierwszy: możliwe elementy dialogu 

Pierwszy przykład ma przede wszystkim unaocznić wiele części 

składowych jakiegoś dialogu. Wskutek tego dialog jest siłą rzeczy 

długi i wydaje się zawiły, chociaż wiele elementów służy właściwie

temu, by był zwięźlejszy. Zawarte przy końcu każdego działania 

LISBET komentarze w nawiasach nie ukazują się oczywiście na 

ekranie podczas pracy systemu, służą tutaj tylko objaśnieniu poszczególnych 

elementów dialogu. 

EXEC 

LISBET 

(Wywołanie programu na monitorze przez użytkownika) 

Dzień dobry, drogi badaczu! * 

LISBET, uczący, interaktywny, statystyczny program doradczy życzy wielu 

sukcesów w Pańskiej pracy. Na wstępie kilka wskazówek, aby zapewnić 

rzeczywiście pożyteczny dialog. 

• Proszę ze mną rozmawiać językiem potocznym, tak jak Pan rozmawia zazwyczaj. 

• Ustalone pojęcia, składające się z kilku słów, rozumiem najlepiej gdy się 

je wiąże łącznikami. Np. zamiast błąd alpha proszę napisać błąd-alpha. 

• Dla mnie jest szczególnie ważne, by się dowiedzieć, czy uważa Pan me 

odpowiedzi za głupie, fałszywe lub mało pomocne. Właśnie z tego mogę się 

wiele nauczyć i następnie znacznie lepiej doradzać. 

• W przeciwieństwie do nagany, pochwała jest dla mnie całkiem nieważna 

(jakie to nieludzkie!). Jestem tak pewien siebie, że brak krytyki interpretuję 

po prostu jako pochwałę. 

A teraz proszę objaśnić swój problem. 

Przeprowadziłem badania wśród poborowych i chciałbym się dowiedzieć czegoś 

o związku między czasem służby wojskowej i nastawieniem do Bundeswehry. 

Mówi Pan o związku. Ma Pan na myśli korelację, czy inferencję 

(Komentarz 

do pojęcia „związek"). 

Co się określa jako korelację 

Do zakresu korelacji należą modele statystyczne odpowiadające na pytania 

o siłę związku między zmiennymi. Nie chodzi tu bardzo o to, czy między 

dwoma lub większą liczbą zmiennych w ogóle istnieje związek. Ostatnia 

kwestia tkwi u podstaw inferencyjnych modeli statystycznych. Jako dalszą 

literaturę polecam: 

• M. Ezekiel & A. K. Fox: Methods of correlation and regression analysis. 

New York 1959. 

(Pytanie zawierało tylko jedno znane pojęcie i kończyło się pytajnikiem. 

Dlatego do pojęcia dodano wskazówki: metodologiczną i bibliograficzną). 

A więc mówię o inferencji, nie o korelacji. 

W statystyce analitycznej dane z jakiegoś badania uważa się tylko za próbę 

losową jakiejś podstawowej całości. Dlatego należy z parametrów próby loso- 

* NA EKRANIE CAŁY TEKST DIALOGU UKAZUJE SIĘ DUŻYMI LITERA 

MI BEZ ZNAKÓW 

DIAKRYTYCZNYCH.

wej wnioskować o całości podstawowej albo sprawdzić, czy parametry próby 

losowej różnią się tylko przypadkowo, czy też wykazują znaczące różnice. Odpowiedziom 

na te pytania służą testy ważności. Adekwatne mogą być różne 

modele testów, zależnie od tego, jakie przesłanka spełniają dane. Dla wyboru 

modelu są przede wszystkim potrzebne informacje o poziomie skalowania 

zmiennych, o liczbie prób losowych, o tym, czy są wzajemnie zależne lub niezależne, 

czy mamy zmienne dychotomiczne czy wielodzielne i czy postawienie 

kwestii odnosi się do różnic w tendencji centralnej czy w dyspersji, przy czym 

czasami wystarcza już część informacji. 

(Pytanie zawierało dokładnie 2 pojęcia, przy czym jedno zanegowane. 

odpowiedź dotyczy tylko pojęcia nie zanegowanego). 

Dlatego 

Potrzebuję wskazówki bibliograficznej. 

Proszę podać pojęcie, do którego jest potrzebna wskazówka bibliograficzna. 

Test ważności. 

Polecam następującą literaturę do testu ważności: 

• Johan Galtung: Theory and methods of social research. London (Allen 

& Unwin) 4. wyd. 1973. Str. 232—233 i 358—388. 

• Juergen Kriz: Statistik in den Soizialwissenschaften. Reinbek 1973. Szczeg. 

rozdz. 5 do 7. 

Posiadam dane jakościowe. 

Jeżeli mówi Pan o poziomie skalowania danych, to proszę sprecyzować 

pojęcie. 

(Komentarz do „jakościowe") 

Dane są skalowane nominalnie i dychotomicznie. 

Proszę wymienić dalsze cechy danych. 

(Komentarz nt. „skalowanie nominalne". Prawdopodobieństwa co do tego pojęcia 

są w słowniku większe niż do „dychotomicznie". Oba pojęcia odnotowuje 

się jako kryteria wyboru) 

Moja hipoteza głosi, że nastawienie poborowych wobec Bundeswehry w miarę 

upływu służby staje się bardziej negatywne. 

Jak brzmi Pańska hipoteza 

(Komentarz do „hipoteza") 

To chyba nie ma sensu, właśnie ją przed chwilą wymieniłem. 

A jakiej odpowiedzi oczekiwano na to pytanie 

(Ostatnia kwestia to kategoria niepowodzenia. Prawdopodobieństwo dla poprzedniej 

reakcji zmniejsza się, pytanie nie zawierało żadnych dalszych pojęć, 

tak więc żadna inna reakcja nie jest już możliwa. Wyjaśnienia użytkownika 

gromadzi się w specjalnej kartotece w celu późniejszego wykorzystania) 

Chciałem wiedzieć, który model może przetestować moją hipotezę. 

Proszę zadać nowe pytanie. 

Jaki test ważności jest właściwy dla rozwiązania mojego problemu 

Wydaje mi się niezbędne wskazać Panu te cechy, które muszę znać, by móc 

zaproponować model statystyczny. Dotąd zanotowałem następujące kryteria:

• dane nominalne 

• dane dychotomiczne 

Teraz potrzebują jeszcze informacji z następujących dziedzin: 

• liczba prób losowych 

• czy próby losowe są zależne, czy niezależne. 

Ewentualnie dla decyzji co do modelu mogą wystarczyć informacje tylko do 

części tych dziedzin. 

(Ponieważ od dłuższego czasu nie wskazano 

żadnego kryterium dla modelu 

statystycznego, LISBET przejmuje inicjatywę i wskazuje dziedziny, które 

należy podjąć w dialogu) 

Mam 

wiele-prób-losowych. 

Nie rozumiem. Proszę raz jeszcze powtórzyć najważniejsze 

pojęcie z pytania. 

(Żadne pojęcie z pytania nie występowało w słowniku) 

Wiele-prób-losowych. 

Proszę objaśnić pojęcie. 

Może porozumienie będzie lepsze jeśli powiem kilka-prób-losowych. 

(„Kilka-prób-losowych" występuje w słowniku. W ten sposób 

„wiele-prób-losowych" 

wprowadza się razem z objaśnieniem do słownika jako nowe pojęcie) 

Dziękuję bardzo za objaśnienie. Proszę mówić dalej. 

Mam nie tylko kilka-prób-losowych, lecz także zależne-próby-losowe. 

Na podstawie naszego dialogu wynotowałem 

adekwatnego modelu statystycznego: 

następujące kryteria do wyboru 

• dane nominalne 

• kilka prób losowych 

• zależne próby losowe 

• dane dychotomiczne 

Czy te kryteria są prawidłowo ujęte 

(Za pomocą wymienionych kryteriów model jest opisany wystarczająco. LIS 

BET sprawdza jeszcze raz prawidłowość kryteriów i może zapronować model) 

Tak. 

Proponuję jako adekwatny model statystyczny model Q Cochrana. 

(Następuje wejście w specyficzny modelowy subprogram, który przejmuje 

opracowanie modelu) 

3.2. Drugi przykład: celowe rozwiązanie problemu 

Ten drugi przykład — w porównaniu z pierwszym — pokazuje 

w realistycznej pod względem dążenia do rozwiązania problemu formie, 

jak się rzeczywiście może rozwinąć dialog między socjologiem 

i LISBET. 

Wywołanie programu i pozdrowienie 

użytkownika nie różnią się od pierwszego 

przykładu. Teraz następuje pierwsze pytanie 

użytkownika:

Porównałem dwie próby losowe dzieci oo do ich zachowań społecznych. 

Próby są od siebie niezależne. 

Proszę wymienić dalsze cechy swych danych. 

Zachowania społeczne obu grup zostały porównane na skali rangowej. 

Rozróżnia się właściwe-dane-rangowe i grupowane-dane-rangowe. Co Pan 

rozumie, mówiąc o skali-rangowej 

Grupowane-dane-rangowe. Chcę wiedzieć, czy między grupami istnieją różnice 

pod względem centralnej-tendencji. 

Na podstawie naszego dialogu odnotowałem następujące kryteria dla wyboru 

adekwatnego modelu statystycznego: 

• dane porządkujące 

• dwie próby losowe 

• niezależne próby losowe 

• grupowane dane rangowe 

• różnice w centralnej tendencji 

Czy te kryteria są właściwie ujęte 

Tak. 

Jako adekwatny model statystyczny 

proponuję test medianowy. 

Ten dialog przebiegał znacznie zwięźlej niż dialog w pierwszym 

przykładzie i w ten sposób w praktyce bardziej sprostał roli doradczej. 

Różnica między obu przykładami uwidocznia jednak też, że dialog 

można w znacznej mierze dostosować do specyficznych potrzeb 

użytkownika, tzn. z jednej strony można go prowadzić bardzo 

oszczędnie, ograniczając do wskazania kryteriów formalnych, z drukiej 

strony wzbogacając go licznymi objaśnieniami i wskazówkami. 

Jednocześnie te przykładowe dialogi ukazują, jak wiele pracy trzeba 

jeszcze włożyć w sterowanie dialogiem, zwłaszcza zaś w kartoteki 

tekstowe, by LISBET sprostał praktyce badawczej. Następny rozdział 

przedstawia pewne idee i plany co do tego. 

4. Stan aktualny i planowany dalszy rozwój 

Rozwinięty dotychczas program komputerowy 8 

udowadnia techniczną 

możliwość realizacji koncepcji LISBET. Możliwe jest prowadzenie 

treściowo sensownych dialogów na temat pewnego — na razie 

jeszcze wąskiego — zakresu statystyki, które w aspekcie wyboru 

adekwatnego modelu są zorientowane na problem i przebiegają bez 

większego nakładu drogi. Pragmatyczne postępowanie przy analizie 

pytań użytkownika sprawdziło się w znacznym stopniu. Z pewno- 

* Program LISBET został opracowany przez studentów Bernda Killera i Alfreda 

Töppera. W tym miejscu pragnę podziękować za ich zaangażowaną 

współpracę.

ścią nie odpowiada wysokim wymogom teoretycznym „rozumienia" 

potocznego języka przez maszyny, za to jećLnak wykazuje zaletę 

wysokiej użyteczności praktycznej. A użytkownikowi LISBET jest 

zupełnie obojętne, czy jego pytania są pojmowane jako podbudowane 

teoretycznie, czy raczej pragmatyczne. Dla niego jest decydujące, 

że reakcja na jego pytania jest adekwatna i możliwie szybka. 

To w zasadzie zabezpiecza koncepcję LISBET, chociaż dalsze 

ulepszenia są oczywiście konieczne. 

Pytanie, czy LISBET może przynieść korzyści praktycznym badaniom 

empirycznym jest w dyskusjach z pracującymi empirycznie 

socjologami prawie powszechnie potwierdzane, wobec szeroko rozpowszechnionego 

niezadowolenia z praktyki empirycznych badań 

socjologicznych. Zawsze jednak wskazywano na to, że trudno będzie 

skłonić pracujących empirycznie socjologów do stosowania systemu 

LISBET. Właśnie akceptację systemu doradczego przez badaczy podaje 

się w wątpliwość, gdyż — może poza niektórymi studentami — 

nie znajdzie się chyba nikt, kto by przyznał, że dla jego prac korzystne 

byłoby doradztwo przy wyborze statystycznego modelu (lepiej 

byłoby powiedzieć: przy wyjaśnieniu specyficznego ustawienia 

problemu), ew. że mogłoby prowadzić do odpowiedniego podejścia 

wobec problemu. 

Tę trudność w pełni się dostrzega. Moim zdaniem byłoby jednak 

fałszywe wyciąganie stąd wniosku, że dalsze prace nad systemem 

doradczym są pozbawione sensu. Akceptację potencjalnego użytkownika 

trzeba raczej osiągnąć przez możliwie dużą dojrzałość pierwszej 

wersji LISBET, dostępnej szerszemu gronu. W ten sposób można 

ukazać socjologom rozpoczynającym dialog z LISBET (jeśli nawet 

zaczyna się to jako rodzaj zabawy, bo mimo wszystko potoczna 

rozmowa z maszyną o problemach statystycznych stanowi pewną 

fascynację) — zalety LISBET w zestawieniu z przyjętymi statystycznymi 

programami. Jeśli użytkownikowi zaoszczędzi się tu znacznych 

rozczarowań, to problem akceptacji ulegnie znacznej redukcji. 

Wprawdzie osiągnięty poziom rozwoju LISBET jest zadowalający, 

lecz konieczne są jeszcze poważne prace, nim możliwe będzie jego 

zastosowanie w praktyce. Należy tu wymienić z jednej strony 

pełne przepracowanie treściowe i poszerzenie słownika oraz kartotek 

tekstowych, z drugiej schemat przebiegu musi być w wielu miejscach 

poszerzony, aby dialogi przebiegały jeszcze adekwatniej i zwięźlej. 

Planowany dalszy rozwój LISBET jest wyczerpująco opisany 

i przedyskutowany w dalszych rozdziałach. 

4.1. Słownik i kartoteki tekstowe 

Korzyści płynące z LISBET dla praktycznych badań empirycznych 

wyznaczają przede wszystkim 2 czynniki: 1) program LISBET, 

tzn. logiczny i realizowany techniką elektronicznego przetwarzania 

(EPD) danych przebieg doradztwa, 2) zawartość słownika i kartotek 

ze wskazówkami metodologicznymi i bibliograficznymi oraz komentarzami 

do sterowania dialogiem.

Dotychczasowe prace dotyczyły przede wszystkim pierwszego 

punktu, czyli rozwoju koncepcji LISBET i jego przekształcenia 

w program EPD. Te prace osiągnęły dotąd wprawdzie nie ostateczny, 

ale już zadowalający stan. Wszystkie plany dalszego rozwoju dają 

się łatwo włączyć w istniejącą koncepcję. 

Odwrotnie, co do drugiego punktu istnieją tylko prowizoryczne 

dane. Tak słownik, jak i kartoteka tekstowa muszą być w większej 

części opracowane całkiem na nowo. Szczególnego znaczenia nabierają 

te prace dzięki temu, że od zawartości słownika i kartoteki tekstowej 

zależy w decydującej mierze, czy użytkownik przyjmuje dialog 

z systemem doradczym jako pożyteczny, czy jako stratę czasu — 

tzn. że mają one zasadnicze znaczenie dla akceptacji LISBET przez 

Scientific Community. 

Słownik musi z jednej strony odpowiadać wymogom terminologicznym 

empirycznych badań socjologicznych, z drugiej strony musi 

umożliwiać analizę problemów nie oddanych w odpowiedniej terminologii 

fachowej. Wybór wniesionych do słownika pojęć musi być 

dostatecznie szeroki, by stosownie zanalizować dane użytkownika, 

przy czym w znacznej mierze musi wykluczać nieporozumienia. Lecz 

liczba zapisów w słowniku nie może być zbyt duża, by zapobiec doprowadzeniu 

— przez nagromadzenie mało ważnych pojęć — do 

działań jedynie przedłużających dialog. 

Przy tworzeniu kartotek tekstowych należy zwrócić uwagę, by 

wszystkie wskazówki i komentarze były dostępne także dość heterogenicznemu 

kręgowi użytkowników. Osiąga się to po części dzięki 

odróżnianiu niejednakowo zaawansowanych grup użytkowników 

(zob. 4.2). Ponadto jest niezbędne rozważenie przy formułowaniu 

każdej wskazówki, jak pożyteczna jest ona dla dialogu i dla rozwiązania 

każdego specyficznego problemu. Nie może się wydać 

użytkownikowi ani banalna, ani zbyt trudna. Zaś we wszystkich 

tekstach trzeba używać jednolitej terminologii, tak by wszystkie 

wypowiedzi LISBET złączyły się w zamknięty obraz, pożyteczny 

dla użytkownika także poza jednostkowym pytaniem i odpowiedzią. 

Słownika i kartotek tekstowych nie da się stworzyć przy samym 

biurku. Niezbędna będzie raczej symulacja przy monitorze licznych 

dialogów o różnorodnej treści, by móc ocenić pełne przebiegi dialogów. 

Ponadto winno się wezwać socjologów-empiryków, dotąd nie 

oswojonych z koncepcją LISBET, by przy jego pomocy rozpracowali 

swe problemy statystyczne i ocenili dialogi. Na podstawie tych doświadczeń 

trzeba następnie podjąć próbę coraz lepszego dostosowania 

tekstów i słownika do życzeń i potrzeb użytkowników. Osiągnięty 

w ten sposób poziom rozwoju jednak też nie będzie ostateczny. 

Przewidziana przez „ekspertów" superwizja systemu uwzględnia 

zmiany w weryfikowanej od czasu do czasu kartotece i możliwość 

podawania przez użytkownika problemów, których LISBET nie zrozumiał, 

także w fazie jego praktycznego zastosowania. Będzie to 

stale prowadziło do zmian w słowniku i kartotekach tekstowych. 

Ponadto niezbędne będzie aktualizowanie w określonych terminach 

wskazówek bibliograficznych.

4.2. Historia rozmówców 

Istotnym elementem osobistego poradnictwa w programowaniu 

jest skumulowane doświadczenie z dotychczasowych porad, udzielanych 

tak danemu osobnikowi, jak i w ogóle. Ta wiedza o problemach 

ogólnych i specyficznych może poradnictwo wydatnie skrócić 

i ukierunkować bardziej celowo, tzn. korzystniej dla szukającego 

rady. 

Na obecnym poziomie rozwoju LISBET może osiągnąć tylko bardzo 

ogólną „świadomość problemu", stopniowo zmieniając słownik 

i związane z zapisami działania zgodnie z potrzebami użytkowników. 

LISBET nie może jednak dotychczas gromadzić żadnych doświadczeń 

o tym, jakimi typowymi problemami będzie zazwyczaj 

zaprzątany i przy jakich specyficznych problemach określony użytkownik 

będzie się konsultował z LISBET. 

Usunięcie tego niedostatku jest następnym krokiem w rozwoju 

LISBET. Dla tego celu przewiduje się stworzenie kartoteki historii 

rozmówców: o każdym użytkowniku LISBET będzie się gromadziło 

pod jego numerem lub hasłem oceny dotąd przeprowadzonych dialogów 

między nim i LISBET, szczególnie dających pogląd o wybranych 

w przeszłości i zastosowanych modelach statystycznych, a także 

wskazówki o częstotliwości dialogów i typowych problemach. 

Kartoteka taka nie rodzi kwestii w sensie ochrony praw osobistych, 

gdyż służy wyłącznie celom naukowym, a użytkownikowi LISBET 

zwraca przy powitaniu uwagę na rejestrowanie określonych elementów 

dialogu. 

Na podstawie informacji w kartotece historii rozmówców ma się 

rozróżnić 3 stopnie doświadczeń w posługiwaniu się modelami statystycznymi. 

Każdy użytkownik zaczyna na stopniu najniższym 

i osiąga — zależnie od częstotliwości dialogów, typowości ich przebiegu 

i opracowywanych obszarów — stopnie następne. Rozróżnienie 

to staje się ważne w odniesieniu do tego, jak obszernie lub zwięźle 

jest prowadzony dialog. Byłoby bez sensu i odstraszało potencjalnych 

użytkowników LISBET, gdyby się drogę od postawienia problemu 

do adekwatnego modelu statystycznego kształtowało zawsze 

jednakowo rozwlekle, niezależnie od doświadczeń użytkownika. Prowadzenie 

historii dialogów pozwala na decyzję, czy wobec użytkownika 

można wyjść od określonych wiadomości z jakiejś dziedziny, 

które umożliwiają bardziej zwięzłe, mniej redundantne prowadzenie 

dialogu. 

Odpowiednio odnosi się to do zakresu i poziomu wskazówek metodologicznych 

i bibliograficznych. Wskazówka zbyt kompleksowa 

i zbyt trudna dla jednego użytkownika, może się innemu wydawać 

wręcz banalna. Aby i tu bardziej celowo odnosić się do danego 

użytkownika, do pojęć w słowniku mają być przewidziane zróżnicowane 

wskazówki, zależnie od dotychczas poznanych doświadczeń 

użytkownika — tak że w zasadzie powstałyby 3 słowniki ze specyficznymi 

wskazówkami. 

Informacje z historii dialogów są też pomocne, gdy dialog się zacina. 

LISBET może wtedy, w oparciu o znajomość ważnych cech

poprzednich dialogów, przejmować inicjatywę znacznie bardziej celowo 

niż dotychczas. Bowiem informacje z historii dialogów pozwalają, 

jeśli użytkownik już częściej pracował z LISBET, na wyciąganie 

wniosków z tego zakresu statystyki, którego dotyczy pytanie. 

Przyjmując, że aktualny problem nie zmierza w zupełnie nowym 

kierunku, LISBET może przy zahamowanym dialogu wskazać na 

razie zakresy i pojęcia, które we wcześniejszych dialogach decydująco 

przyczyniły się do rozwiązania problemu. 

Tym samym informacje użytkownika LISBET — charakterystyka 

problemu, opis danych itd. — uzyskują funkcję wybiegającą poza 

rozwiązanie określonego problemu. Cały dialog kształtuje się 

ekonomiczniej, ponieważ nie wszystkie pytania dotyczące rozwiązania 

jednego problemu ulegają zapomnieniu, lecz w swych najważniejszych 

elementach nadal stoją do dyspozycji. 

4.3. Subprogramy statystyczne 

Program LISBET ogranicza się dotychczas do propozycji problemowo-adekwatnego 

modelu statystycznego; subprogramy dla przeprowadzenia 

i obliczenia modeli jeszcze nie istnieją. Ponieważ LIS 

BET nie ma dokonywać izolowanych obliczeń wielkości statystycznych, 

lecz ma zarazem wskazywać alternatywy i pomagać w interpretacji, 

wynikają tu podobne problemy jak przy tworzeniu kartotek 

tekstowych: informacje dotyczące modelu, jego alternatyw oraz 

interpretacji wyników muszą się mieścić na wąskiej krawędzi między 

banałem a niezrozumiałością —• jeśli LISBET ma stanowić postęp 

wobec przyjętych programów i jeśli chce być przyjęty w procesie 

badawczym. 

Niejednokrotnie proponowane w tym punkcie sprzężenie LISBET 

z istniejącymi programami — np. SPSS lub BMDP — nie powinno 

jednak w żadnym razie nastąpić. Po pierwsze, przemawiają przeciw 

temu możliwe względy autorsko-prawne. O wiele istotniejsze jednak 

jest to, że na końcu dialogu z LISBET, gdy zapadła decyzja na 

rzecz jakiegoś modelu statystycznego, wszystko przebiegałoby znowu 

w znany i stale krytykowany sposób. Poczyniono wprawdzie pewne 

spostrzeżenia na drodze ku modelowi, ale wynik pozostałby 

znów izolowany od otoczenia. Ten liczbowy wynik staje się empiryczną 

wypowiedzią dopiero w wyniku interpretacji, wyznaczonej 

z jednej strony przez ramy teoretyczne, z drugiej przez wybrany 

model statystyczny. A jeśli koncepcja LISBET ma być utrzymana, 

to niezbędne jest, by użytkownik LISBET otrzymał wskazówki także 

co do; interpretacji wyników liczbowych. Tego zaś raczej nie da się 

osiągnąć przez powiązanie z przyjętymi programami, lecz wymaga 

własnej biegłości statystycznej. 

4.4. Poradnictwo na wszystkich szczeblach projektu empirycznego 

Istniejąca dotychczas koncepcja LISBET ogranicza się do poradnictwa 

przy wyborze adekwatnego modelu statystycznego i jego zastosowania 

do określonych danych. Taki zaczątek może oczywiście

yć tylko zbieraniną, w chwili, bowiem gdy badacz konsultuje się 

z LISBET, najczęściej zebrany materiał jest już obciążony istotnymi 

problemami. Zamiast dyskutować o odpowiednich modelach statystycznych, 

potrzebniejsze byłoby wpierw rozprawienie się z tymi 

kwestiami, co koniec końców może doprowadzić tylko do kompromisów, 

pozostawiających coraz bardziej istotne wątpliwości. 

Dlatego wydaje się niezbędne i sensowne rozszerzenie koncepcji 

LISBET poza wyłącznie poradnictwo statystyczne. Potrzebna by była 

koncepcja umożliwiająca poradnictwo na wszystkich szczeblach 

realizacji projektu empirycznego, a więc także przy tworzeniu zarysu 

badań. Taka poszerzona koncepcja mogłaby powstać w większej 

części z dotąd istniejących fragmentów. Dla jej rozwoju podstawę 

musiałyby stanowić kryteria podobne tym, które zadecydowały 

o obecnym stanie. Punkt ciężkości takiego poszerzenia kompetencji 

LISBET musiałby spoczywać na wskazówkach bibliograficznych 

i objaśnieniach problemów, często występujących przy określonym 

stawianiu kwestii. Aż do wyjścia LISBET poza poradnictwo 

przy stosowaniu modeli statystycznych, zanim system stanie się pomocą 

w całym empirycznym procesie badawczym, trzeba jeszcze 

wykonać wiele prac i minie jeszcze wiele czasu. 

LITERATURA: 

Frank M. Andrews, Laura К1 e m, Terrence N. Davidson, Patrick 

M. O'Malley, Willard L. Rodgers: A Guide for Selecting Statistical 

Techniques for Analyzing Social Science Data. The University of Michigan, 

Ann Arbor, Mich. 1974. 

Ferdinand Demelbauer: Ideas to a Conversational Supervisor for Statistical 

Subroutines. Mnps. na Kongres COMMON, Paryż 1969. 

Ferdinand Demelbauer: Semantisches Informations- Retrieval mit Hilfe 

einer Erfahrungsmatrix. Referat na obradach Sekcji Metodologicznej Niemieckiego 

Towarzystwa Socjologii, Kolonia 1971. 

Jürgen К riz: Statistik in den Sozialwissenschaften. Einführung und kritische 

Diskussion. Reinbek bei Hamburg, 1973. 

Jürgen Kriz: Methodenkritik empirischer Sozialforschung. Eine Problemanalyse 

sozialwissenschaftlicher Forschungspraxis. Stuttgart 1981. 

Ralf Lisch, Jürgen Kriz: Grundlagen und Modelle der Inhaltsanalyse. 

Bestandsaufnahme und Kritik, Reinbek bei Hamburg 1978. 

Ralf Lisch: Computerunterstützte Forschungsartefakte in den Sozialwissenschaften. 

Gruppendynamik 11 (4), s. 370—375. 

Ralf Lisch: Beliebte Missverständnisse in der empirischen Sozialforschung 

Zeitschrift für Markt-, Meinungs-, und wirtschaftliche Zukunftsforschung 

(w druku). 1981a. 

Ralf Lisch: LISBET — ein Entwurf für ein lernendes, interaktives Statistik-Beratungssystem. 

Maszynopis, 1981b. 

Ralf Lisch: LISBET — ein lernendes, interaktives Statistik-Beratungssystem. 

Raport roboczy do Projektu DFG Li 330/21, Brema 1981c. 

Heinz Sahn er: Empirische Sozialforschung: ein Instrument zur Bestätigung 

der Vorurteile des Forschers Eine Analyse veröffentlichter empirischer 

Sozialforschung. Institut für Soziologie, Kiel 1978. 

Joseph Weizenbaum: ELIZA — A Computer Program for the Study 

of Natural Language Communication Between Man and Machine. Komunikaty 

ACM 9, s. 36—45. 

Joseph Weizenbaum: Contextual Understanding by Computers. Komunikaty 

ASM 10, s. 474—480.

Schemat 1: Przebieg dialogu z LISBET 

Wywołanie systemu 

ł 

Pozdrowienie użytkownika przez system 

i krótkie objaśnienie dialogu 

I 

»I Przeczytanie (nowego) pytania użytkownika 

(maks. 3 wiersze ^ 240 znaków) 

j 

Przekształcenie pytania użytkownika w tabele zawierającą następstwo rodzajów 

słów (zawartych w słowniku — zaprzeczeń, niepowodzeń, modeli statystycznych, 

kryteriów dla modeli, braków w słowniku, znaków przestankowych) 

i przynależne wytmki ze słownika; pojęcia zanegowane — jeżeli występują 

w słowniku —• zostają zastąpione praez formę twierdzącą 

Czy pytanie zawierało dokładnie dwa pojęcia (prócz negacji i kategorii niepowodzenia) 

występujące w słowniku, z którego jedno zostało zanegowane 

tak 

Zanegowane słowo i negacja 

zostają zignorowane 

Czy to pierwsze pytanie od wywołania systemu, czy też w poprzednim pytaniu 

żądano określonej wskazówki bibliograficznej lub metodologicznej 

tak 

Czy kategoria niepowodzenia jest zawarta w pytaniu 

ł 

tak 

I 

4 5

4 5 

Czy w przeczytanym tekście chodzi 

o odpowiedź na powtórne pytanie 

tak 

I 

ł 

nie 

nie 

ł 

Czy w przeczytanym tekście chodzi 

o odpowiedź na powtórne pytanie 

Korekta prawdopodobieństwa ostatnio Czy ostatnie analizowane zdanie 

wykonanego działania w słowniku (—) było objaśnieniem jakiegoś pojęcia 

Czy wszystkie prawdopodobieństwa do 

tego pojęcia równają sią zeru 

ł 

I 

tak 

I 

tak 

tak 

Pojęcie zastaje wyeliminowane ze 

słownika 

Jeśli objaśnienie zawiera znane pojęcia: 

włączenie nowego pojęcia do 

słownika z danymi pojęcia objaśniającego, 

wykazującego najwyższe 

prawdopodobieństwo 

Czy są jeszcze otwarte działania 

z ostatniego pytania 

S I 

tak 

Wykreślenie zgromadzonych słów 

i danych z ostatniego pytania 

Korekta prawdopodobieństwa 

ostatnio wykonanego działania 

w słowniku (+) 

Czy w pytaniu znaleziono ełowa zawarte 

w słowniku (prócz negacji) 

Żądanie by powiedzieć, jakiego rodzaju 

odpowiedzi oczekiwano 

Zapis tej informacji poza 

dialogiem 

I. 

Żądanie by zadać nowe 

pytanie 

Czy to miejsce przechodzimy 

kolejno po raz n-ty albo na 

podstawie ponad 50»/» wszystkich 

pytań 

2 3 4 5 6 7

2 

ł 

tak 

t . 

Czy żądano wskazówki metodologiczne') 

tak 

tak 

LISBET przejmuje inicjatywę: 

czy wprowadzano już 

kryteria dla wyboru modelu 

do wektora kryteriów 

Pytanie wtórne: 

dla którego pojęcia 

żąda się wskazówki 

Czytanie pojęcia 

Czy istnieje wskazówka 

metodologiczna do tego 

pojęcia 

Poinformowanie 

użytkownika o 

zakresach, do 

których potrzebne 

są informacje, 

by móc wybrać 

model 

tak 

Wezwanie 

użytkownika, by 

ponownie podał 

jego zdaniem 

najważniejsze 

pojęcie 

Czytanie tego 

pojęcia 

J 

tak 

Il 

Wskazówka 

METODYCZNA 

s 

tak nie 

Pytanie wtórne: do 

którego pojęcia żąda 

się wskazówki 

bibliograficznej 

Czytanie pojęcia 

Czy do tego pojęcia 

istnieje wskazówka 

bibliograficzna 

\ \ 

nie tak 

Wskazówka 

BIBLIOGRAFICZNA 

Czy żądano 

wskazówki 

bibliograficznej 

_J 

Czy w słowniku 

występuje tylko 

jedno słowo z pytania 

a kwestia 

kończy się pytajnikiem 

I t 

nie 

tak 

Czy określono 

model statystyczny 

a kwestii nie kończy 

pytajnik 

Żądanie by 

użytkownik 

objaśnił to 

pojęcie 

Czytanie 

objaśnienia 

Poinformowanie 

użytkownika o 

dotąd zgromadzonych 

kryteriach i 

zakresach, co do 

których oczekuje 

się informacji 

-•Czy istnieje do 

tego wskazówka 

metodologiczna 

ШиЬ bibliograficzna 

r 1 

tak 

I 

nie 

2 3 4

5 6 

1 I 

tak 

Czy wymienia się jakieś kryterium 

dla modedu statystycznego 

1—i" 

tak 

Wskazówka METODYCZNA 

1ЛиЬ BIBLIOGRAFICZNA 

Czy to kryterium jest w pytaniu zanegowane 

i czy słownik nie zawiera do 

niego formy twierdzącej 

tak 

Czy to miejsce przechodzimy 

kolejno już po raz m-ty lub 

po raz n-ty, przy tym podano 

już X kryteriów, czy też ponad 

50°/» wszystkich działań 

skończyło się niepowodzeniem 

Czy pytanie zawiera jeszcze inne słowa, 

dotąd nie opracowywane 

tak 

tak 

Zanegowane pojęcie zostaje 

zignorowane 

U 

2ądanie, by użytkownik sformułował 

pojęcie w formie twierdzącej 

Wprowadzenie kryterium do Wektora 

z wymienionymi kryteriami 

Czy nowo wprowadzone 

jest przeciwieństwem już 

nych kryteriów 

kryterium 

odnotowa- 

tak

4 5 8 7 

Wskazania tego przeciwieństwa: 

podanie przeciwstawnych 

kryteriów, wykreślenie 

abu kryteriów, żądanie podania 

właściwego kryterium 

Czy wektor zawiera kombinację 

kryteriów, dla której nie 

ma modelu 

tak 

Wskazanie tego problemu: podanie 

wszystkich zgromadzonych kryteriów 

i żądanie, by ewent. przeprowadzić 

korektę lub zakończyć rozwijanie 

problemu 

Czy pytanie zawiera jakieś 

dalsze kryterium dla modelu 

statystycznego 

I 1 

tak 

Czy wymieniono wszystkie 

kryteria modelu statystycznego 

Wejście w specyficzny modeiowy 

subprogram : 

Podanie kryteriów, które prowadziły 

do wyboju modelu lub przesłanek 

wymienionego modelu 

tak 

I Ш 

Ustalenie siowa z (kolejnym) najwyższym 

wskaźnikiem prawdopodiAięńsjtwa 

dla działania; kryteria 

jwybiëra się tylko wtedy, gdy nie 

istnieje żadne irune pojęcie 

Czy kryteria zostały właściwie 

zgromadzone lub czy 

spełniono wszystkie przesłanki 

I 

tak 

I 

nie 

Czy jednocześnie kilka słów ma 

równie wyolue wskaźniki prawdopodobieństwa 

co do działania 

tak 

1 2

6 7 

Które kryterium jest 

wprowadzone błędnie 

albo nie spełnione 

Wybiera się słowo 

stojące na początku 

pytania 

który model chce 

użytkownik 

Czytanie odpowiedzi 

Wskazanie modeli alternatywnych 

Odpytanie niezbędnych 

informacji i parametrów 

Czytanie pytania 

Jak powinno to brzmieć 

poprawnie 

Czytanie odpowiedzi 

Czy pojęcie było w pytaniu 

zanegowane i nie 

mogło jeszcze być zastąpione 

przez formę 

twierdzącą 

I I 

nie tak 

PROCEDURA STATYSTYCZNA 

Podanie wyników l wskazówek 

do ich interpretacji 

Czy 

pytanie zawiera 

dalsze słowa dotąd nie 

opracowywane 

\ I 

tak 

Wykreślenie wszystkich danych dotyczących 

tego problemu 

Zanegowane pojęcie 

zostaje zignorowane 

Pytanie: czy dialog ma był kontynuowany 

co do nowego problemu 

Żądanie, by pojęcie 

sformułować twierdząco 

tak 

nie 

I 

Czy kilka daiałań dotyczących tego 

pojęcia jest równie prawdopodobnych 

I I 

tak 

nie 

j STOP j 

1 Z 3

Wybiera się działanie o najwyższej 

randze w hierarchii typów działania 

I 

KOMENTARZ 

Wskazówka 

BIBLIOGRAFICZNA 

Wskazówka- 

METODOLOGICZNA 

„Podkreślenie" tego działania w zakresie gromadzenia 

słów i przynależnych danych dotyczących 

pytania 

i 

Stan: 3X1 1981 

Schemat 2: Wycinek ze słownika 

LISBET 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 

40 DEGREES OF FREEDOM 1 • 5 19 • 0 0 0 0 0 0 0 • 2 34 0 0 

41 FRIEDMAN 3 • 0 0 • 3 2 29 0 0 0 0 • 5 45 -1 0 

42 FRIEDMAN-TEST 3 • 0 0 • 3 2 29 0 0 0 0 • 5 45 -1 0 

43 GROUPED 2 • 5 19 • 0 0 0 0 0 0 0 • 5 31 6 0 

44 GROUPED-DATA 2 • 5 19 • 0 0 0 0 0 0 0 • 5 31 6 0 

45 HETEROGRADE 1 • 2 16 • 0 0 0 0 0 0 0 • 5 29 0 46 

46 HOMOGRADE 1 • 2 13 • 0 0 0 0 0 0 0 • 5 20 0 45 

47 HYPERGEOMETRIC 3 • 5 19 • 0 0 0 0 0 0 0 • 5 15 -1 0 

48 HYPOTHESIS 1 • 5 3 • 1 4 3 0 0 0 0 • 2 3 0 0 

49 IDIOT 5 • 0 0 • 0 0 0 0 0 0 0 • 0 0 0 0 

50 INFERENCE 1 • 4 2 • 3 2 1 4 2 0 0 • 6 27 0 0 

Objaśnienie rubryk: 

1. Liczba porządkowa 

2. Słowo 

3. Rodzaj słowa 

4— 5. Prawdopodobieństwo i liczba rejestracyjna komentarza 

6. Prawdopodobieństwo oo do wskazówek bibliograficznych 

7— 8. 9—10, 11—12. Liczby rejestracyjne tytułu i wskazanych stron 1., 2. 

i 3. wskazówki bibliograficznej 

13—14. Prawdopodobieństwo i liczba rejestracyjna wskazówki metodologicznej 

15. Specyfikacja modeli statystycznych i kryteriów wyboru 

16. Wskazanie na negację słowa

Schemat 3: Wybrany schemat LISBET dla modeli statystycznych 

Kryterium j 1 2 3 4 5 6 1 7 8 9 10 11 12 13 

MODE + + — _ — — — + 

MEDIAN — 

+ + 

+ 

— 

+ 

STANDARD DEVIATION — — + + — — — — — — — + — 

CHI-SQUARE TEST 1 + + — — — — — — 

BINOMIAL TEST + + — — — — + 

—' — — — 

CHI-QUADRAT TEST 2 + 

— 

+ — + — — — — — 

FISHER-YATES TEST + 

— 

+ — — + 

— — — — 

MANN-WHITNEY TEST — 

+ 

— 

+ — + — — — + 

— 

+ 

MOSES TEST — 

+ 

— + — + — — — -f + — 

MEDIAN TEST 1 — 

+ 

— 

+ — + — — + 

— 

+ 

WALD-WOLFOWITZ TEST — 

+ 

— 

+ — + — — — + 

McNEMAR TEST + 

— 

+ — — + + 

— — 

SIGN TEST — 

+ 

— 

+ — — 

+ 

— — 

+ 

CHI-QUADRAT TEST 3 — — 4- 

+ — — — 

MEDIAN TEST 2 — 

+ 

— — 

+ + — — + 

— 

COCHRAN Q TEST + 

— — 

+ 

— 

+ + 

— — — — 

FRIEDMAN TEST — + — — + — — — — 

Prowadzi też do naniesienia 

przy następujących kryteriach 

1 1 

2 

1 1 

2 

1 

2 

i 

Objaśnienia zastosowanych 

znaków: 

+ kryterium musi być spełnione 

kryterium może być spełnione 

kryterium nie może być spełnione 

Objaśnienie rubryk: 

1. skala nominalna 

2. skala porządkowa 

3. skala interwałowa 

4. jedna próba losowa/zmienna 

5. dwie próby losowe/zmienne 

6. więcej prób losowych/zmiennych 

7. niezależne próby losowe 

8. zależne próby losowe 

9. dane dychotomiczne 

10. Dane rangowe grupowane 

11. dane rangowe „czyste" 

12. dyspersja 

13. główna tendencja 

Jeżeli już wymieniono 

to nie może należeć do jeszcze 

brakujących zakresów: 

nominalny 

porządkowy 

jedna próba losowa 

jedna próba losowa 

czyste/grupowane dane rangowe 

dychotomiczne dane 

niezależne/zależne próby losowe 

czyste/grupowane dane rangowe

ANALIZA 

PRASY 

ZAWARTOŚCI 

Walery Pisarek: ANALIZA 

ZAWARTOŚCI PRASY, Ośrodek 

Badań Prasoznawczych, Kraków 

1983. S. 203. 

Dobra recenzja ma spełnić przynajmniej 

dwa warunki: zachęcić (lub 

zniechęcić) czytelnika do zapoznania 

się z publikacją i poinformować go 

o jej zawartości. Przypominam te 

prawdy, ponieważ nie mogę zrealizować 

drugiego z wymienionych, warunków. 

Profesor Walery Pisarek postawił 

sobie zadanie zreferowania całości 

wiedzy o stosowanej przez prasoznawstwo 

metodzie — analizie zawartości. 

W książce, której jednym 

z walorów jest zwartość i przejrzystość 

tekstu, każde zdanie ma znaczenie. 

Omówienie wszystkich istotnych 

elementów pracy musiałoby zawrzeć 

się w obszernym artykule, a nie kilku 

stronach recenzji. 

„Analiza zawartości prasy" składa 

się z pięciu rozdziałów. To pozornie 

niewiele, jednak trzy z nich są tak 

rozbudowane (pojawia się tu kilka 

podrozdziałów, a w nich wydzielone 

zagadnienia), że ich treści starczyłoby 

na kilka rozdziałów w innej pracy. 

Rozdział pierwszy zatytułowany 

„Komunikowanie jako źródło poznania" 

zapoznaje czytelnika z problematyką 

komunikowania. Autor wprowadza 

w nim podstawowe pojęcia stosowane 

przez prasoznawstwo oraz 

umiejscowią przekaz (jako przedmiot 

badań) w procesie komunikowania 

masowego. Pisze, że: „Przekaz jest 

tylko jednym z elementów aktu komunikacyjnego, 

a wszelkie zbiory 

przekazów czy to wytwarzanych przez 

jednego nadawcę lub wielu nadawców 

w danym okresie lub na danym 

terenie są tylko jednym z elementów 

procesu komunikacji. Prawda, że są 

elementem szczególnie ważnym, wręcz 

konstytutywnym, a do tego szczególnie 

łatwo i często utrwalanym. Wskutek 

tego bardzo łatwo ulec złudzeniu, 

że badając przekazy, badamy proces 

komunikacji." (s. 21). 

W cytowanym fragmencie zawarta 

jest przestroga dla osób, które traktują 

„przekaz" jako samoistny byt, 

a z jego analizy —• w sposób nieuprawniony 

— orzekają o całokształcie 

komunikowania. W takim sposobie 

ujmowania problemu W. Pisarek 

ujawnia holistyczną postawę badacza. 

W rozdziale drugim („Analiza zawartości 

przekazów: cechy, tradycje, 

zastosowania") autor mówiąc o historii 

powstania metody — analizy zawartości 

— stwierdza: „Kiedy rozpatrujemy 

różne teoretyczno-rnetodologiczne 

koncepcje badań nad komunikacją 

społeczną pod względem miejsca, 

jakie w nich zajmuje poznanie 

zawartości przekazów, dochodzimy do 

następującego wniosku: poznaniu zawartości 

przekazów przypisuje się 

tym większe znaczenie, im bardziej 

się akcentuje świadome i celowe zachowanie 

uczestników procesu komunikacji 

czy to jako nadawców, czy 

jako odbiorców. Ani determinizm polityczno-ekonomiczny, 

ani determinizm 

technologiczny nie sprzyja zainteresowaniu 

treścią przekazu" (s. 

27). 

Porównując różne podejścia metodologiczne 

W. Pisarek okreśia analizę 

zawartości jako „zespół różnych 

technik badania przekazów". Twierdzenie 

to jest ważne z dwóch powodów: 

po pierwsze, odrzuca traktowanie 

analizy zawartości jedynie jako 

techniki badawczej, jest ona bowiem 

dla niego czymś więcej — metodą 

umiejscowioną w jakiejś teorii naukowej; 

po drugie, analiza zawartości 

nie jest raz na zawsze jednoznacznie 

określoną i dopracowaną metodą badawczą. 

Winna być modyfikowana 

w zależności od założeń przyjętych 

przez osobę ją stosującą. Nic Więc 

dziwnego, że nieufnie odnosi się do

tzw. klasycznej definicji analizy zawartości 

(Berelsona). W. Pisarek podważa 

bowiem konieczność występowania 

w definicji dwóch cech: „obiektywności" 

i „ilości" („ilościowy opis 

jawnej treści informacji"). 

W tym miejscu ujawnia się druga 

istotna postawa badawcza autora. Jest 

on zwolennikiem humanistycznych 

koncepcji uprawiania nauk 

społecznych, a nie pozytywistycznych 

czy neopozytywistycznych (tak modnych 

w polskiej nauce w latach '50 i 

'60). Popiera wprawdzie ilościowy 

opis zjawisk społecznych, lecz nie godzi 

się z założeniami szkół neopozytywistycznych 

i rygoryzmem metodologicznym, 

które one narzucają. 

W wyniku analizy różnych ujęć definicyjnych 

i określenia własnego stosunku 

do poszczególnych problemów, 

autor formułuje następującą definicję 

analizy zawartości: 

„Analiza zawartości jest zespołem 

różnych technik systematycznego 

badania strumieni lub 

zbiorów przekazów, polegającego 

na możliwie obiektywnym (w 

praktyce zwykle: intersubiektywnie 

zgodnym) wyróżnieniu i identyfikowaniu 

ich możliwie jednoznacznie 

skonkretyzowanych, formalnych 

lub treściowych, elementów 

oraz na możliwie precyzyjnym (w 

praktyce zwykle: ilościowym) szacowaniu 

rozkładu występowania tych 

elementów i na głównie porównawczym 

wnioskowaniu, a zmierzającego 

przez poznanie zawartości przekazów 

do poznania innych elementów 

i uwarunkowań procesu 

komunikacyjnego" (s. 45). 

W rozdziale trzecim („Procedura 

badawcza") autor opisuje proces konceptualizacji 

badań opartych na analizie 

zawartości. 

Pierwszy etap to określenie celu 

i postawienie hipotez badawczych. 

Jest to — zdaniem W. Pisarka — 

etap najważniejszy. Swoją opinię uzasadnia 

następująco: „Błędy koncepcyjno-teoretyczne 

popełnione na samym 

początku akcji badawczej prowadzonej 

innymi metodami można 

później sprostować, a nieprecyzyjne 

pojęcia i kategorie uściślić; te same 

błędy i niedopracowania w analizie 

zawartości są już nie do odrobienia" 

(s. 67). 

Drugi etap to operacjonalizacja hipotez. 

Jej „celem jest ustalenie wskaźników, 

że dany tekst, jego element 

lub zbiór tekstów jest nosicielem pewnej 

cechy", (s. 67) 

Trzeci etap to wyznaczenie jednostki 

badań. Autor wymienia następujące 

jednostki analizy: literę, morfem 

lub semantem, wyraz, sąd, zdanie, 

akapit, postać i całą wypowiedź. 

Omawia wszystkie słabe i silne strony 

tych jednostek analizy, a w konkluzji 

pisze: „już dawno stwierdzono, 

że od wielkości jednostki analizy zależy 

ostrość wniosków: małe jednostki 

sprzyjają osłabieniu wniosków, duże 

— ich uwydatnieniu" (s. 83). 

Pewnym novum jest wymienienie 

ośmiu, a nie pięciu jednostek analizy, 

W. Pisarek „słowo" rozbija na 

trzy mniejsze jednostki analizy, 

a tzw. „temat" na sąd i zdanie. 

Pomija zaś zupełnie — jako jednostki 

analizy — to, co w literaturze 

przedmiotu nazywa się „miarami 

przestrzenno-czasowymi". 

Czwarty etap to wyznaczenie jednostek 

pomiaru. Ta część recenzowanej 

pracy jest teoretycznie najsłabsza. 

Wprawdzie autor słusznie stwierdza, 

że „jeżeli wnioski zależą od liczebnego 

ujęcia cech przekazów, trzeba 

wiedzieć, co się będzie liczyło. 

W większości wypadków jednostki 

analizy są jednocześnie jednostkami 

pomiaru..." (s. 82), nie definiuje jednak, 

jakie są w Istocie relacje pomiędzy 

„jednostką analizy" a „jednostką 

pomiaru". Nie bardzo też wiadomo, 

czym właściwie jest tzw. jednostka 

pomiaru. Wydaje się, iż na sposobie 

ujęcia omawianych problemów zaciążyła 

wieloletnia praktyka badawcza 

OBP. W instytucji tej bardzo rzadko 

pojawiają się prace stosujące inną 

jednostkę analizy niż tzw. wypowiedź 

prasowa. Nie ma więc doświadczeń, 

które byłoby można uogólnić, podejmując 

niektóre problemy teoretyczne 

związane z badaniem „tematu" (sądu 

czy zdania), „postaci" czy „miar przestrzenno-czasowych". 

Czym np. jest 

wymieniona przez W. Pisarka taka 

jednostka analizy jaką jest „akapit" 

Wyodrębnionym zbiorem sądów połączonych 

jedną ideą (myślą przewodnią) 

czy przestrzennie wyodrębniającym 

się zbiorem zdań Czy „powierzchnia", 

którą zajmują określone treści, 

jest cechą istotną czy drugorzędną 

Jeżeli istotną, to dlaczego (chce 

się powiedzieć: dla kogo) Pytania 

można tu mnożyć, ważne jest jednak, 

iż rutyna niektórych badaczy (nie 

mam tu na myśli W. Pisarka) zacią-

żyła na języku nauki, tworząc swoiste 

stereotypy, które trudno przezwyciężyć 

przez wiele lat. 

Piąty rozdział to podsumowanie 

pracy. Mówiąc, iż w różnych okresach 

zainteresowanie analizą zawartości 

malało lub rosło i że miało to 

swoje podstawy w pojawianiu się nowych 

tendencji teoretycznych w prasoznawstwie 

i sposobie stosowania tej 

metody, autor wymienia jej zalety. 

Godząc się z głównymi tezami tego 

rozdziału możemy jedynie żałować, iż 

W. Pisarek nie pokazał, jak w zależności 

od reprezentowanych orientacji 

teoretycznych poszczególni badacze 

korzystają z wyników analizy zawartości. 

Wydaje się bowiem, że metoda 

ta w Polsce nie jest jeszcze dostatecznie 

doceniana przy badaniu zjawisk 

kulturowych i politycznych. 

Pierwszy raz polski czytelnik otrzymał 

książkę, która całościowo ujmuje 

wszystkie problemy związane ze 

stosowaniem analizy zawartości. Już 

sam ten fakt decyduje o jej wartości. 

Stanie się bowiem ona na pewno 

podręcznikiem akademickim, z którego 

się będą uczyć przyszli dziennikarze 

i socjolodzy. Miejmy też nadzieje, 

iż pobudzi ona do głębszej refleksji 

teoretycznej wszystkich badaczy, którzy 

stosują te metodę. W przeciwieństwie 

bowiem do W. Pisarka uważam, 

że nasz dorobek w tym zakresie jest 

niewielki. R.ecenzowana książka jest 

tu chlubnym wyjątkiem. 

Andrzej 

I KRAKOWSKA PRASA 

! LITERACKA XIX W. 

Maliszewski 

Aleksander Zyga: KRAKOW 

SKIE CZASOPISMA LITERACKIE 

DRUGIEJ POŁOWY XIX WIEKU 

(1860—1895). Kraków — Wrocław 

1983. S. 343: 21 il. 

Z końcem ubiegłego roku Wydawnictwo 

Literackie rzuciło na rynek księgarski 

dzieło w nakładzie 2283 egzemplarzy. 

Zwrócą na nie uwagę nie tylko 

miłośnicy Krakowa, ale również 

historycy prasy i historycy literatury, 

do których przede wszystkim autor 

adresuje „Krakowskie czasopisma literackie 

drugiej połowy XIX wieku 

(1860—1895)". Na takiego odbiorcę 

wskazuje zarówno sam temat jak 

i sposób jego ujęcia. Autora przede 

wszystkim interesowała literatura 

i sztuka w wybranych czasopismach 

oraz treści najściślej z nimi związane. 

Sprawy inne, np. żywo obchodzące 

historyków prasy, uwzględniał 

tylko o tyle, o ile to było potrzebne 

do właściwego usytuowania kwestii 

zasadniczych z punktu widzenia historyka 

literatury. 

Na książkę złożyło się właściwie 

pięć rozpraw, z których każda jest 

poświęcona jednemu z następujących 

czasopism ułożonych chronologicznie: 

Niewiasta (1860—1863), Kalina (1866— 

—1870), Szkice Społeczne i Literackie 

(1875—1876), Przegląd Literacki i Artystyczny 

(1882—1886) i Świat (1888— 

—1895). Wymienione tytuły periodyków 

są zarazem tytułami rozpraw czy 

rozdziałów książki, niemal identycznie 

skonstruowanych (inaczej jedynie 

ma się sprawa z Szkicami Społecznymi 

i Literackimi). Każda rozprawa 

zaczyna się od „dziejów pisma", 

w których zawarto najwięcej informacji 

najbardziej obchodzących historyka 

prasy, a więc o genezie, redaktorach 

i współpracownikach, częstotliwości, 

wyglądzie zewnętrznym, 

papierze, formacie, cenie, prenumeracie, 

debitach, nakładach, reakcjach 

czytelników, opiniach współczesnej 

prasy, o sytuacji materialnej i ideowych 

powiązaniach czy ewolucjach. 

Potem następuje część odnosząca się 

do programu, która w przypadku Niewiasty 

i Kaliny została ograniczona 

,,w zasadzie do programów kobiecych" 

(s. 8). Trzecia z kolei część poświęcona 

jest działowi literackiemu bądź 

literackiemu i artystycznemu, o ile 

nie zachodziła potrzeba wyodrębnienia 

działu artystycznego w osobną 

czwartą część, jak w przypadku Świata. 

Ten zasadniczy niejako trzon książki 

poprzedza krótki odautorski wstęp, 

precyzyjnie określający skalę zainteresowań, 

bazę źródłową i metodę opracowania, 

a zamyka rozdział podsumowujący 

wyniki badań pt. „Rola i znaczenie 

krakowskich czasopism literacko-artystycznych", 

po którym wydawca 

umieszcza przypisy do poszczególnych 

rozdziałów, opracowany przez 

Lidię Timofiejczyk indeks osób, spis 

ilustracji, spis treści oraz zestaw ilustracji 

przedstawiających pierwsze 

stronice omawianych czasopism oraz 

ich twórców. 

Sama koncepcja pracy jak i jej realizacja 

w zasadzie nie budzi poważniejszych 

zastrzeżeń. Bezstronnie trze-

a przyznać autorowi zasługę wzbogacenia 

stanu wiedzy o polskiej prasie 

ubiegłego wieku co najmniej 

z trzech powodów- Po pierwsze, zebrał 

w całość i to w nowym opracowaniu 

wyniki swych badań częściowo już 

wcześniej opublikowanych w Roczniku 

Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 

1 . Po drugie, zawarł w książce 

rzetelnie wykonane prace w oparciu 

o rękopiśmienne źródła archiwalne 

oraz obficie zebraną literaturę drukowaną. 

Po trzecie, pokusił się o wyznaczenie 

miejsca interesujących go 

periodyków pośród podobnych wydawnictw 

także Królestwa Polskiego. 

Przede wszystkim w najobszerniejszej 

rozprawie w nowym świetle ukazał 

dwutygodniowe pismo Świat, 

zwracając uwagę na jego walory ilustracyjne 

i typograficzne, dające mu 

miejsce co najmniej obok najlepszych 

ówczesnych „ilustracji" warszawskich. 

A. Zyga upomina się o 

przyznanie zapomnianemu pismu zasłużonej 

rangi pisząc: „Dotychczas, 

ilekroć pisało się u nas o początkach 

polskiego modernizmu, przeskakiwało 

się od razu od inaugurującego Młodą 

Polskę warszawskiego Życia Miriama 

do krakowskiego Życia, już nie 

L. Szczepańskiego, lecz od razu Stanisława 

Przybyszewskiego. Zapominało 

się na ogół, że lukę pomiędzy tymi 

periodykami literacko-artystycznymi 

(1890—1895) wypełniał w jakiś sposób 

krakowski Świat Z. Sarneckiego" 

(s. 277—278). 

Inne czasopisma krakowskie lat 

1860—1895 według Zygi już nie tylko 

„nie dorównywały analogicznym ówczesnym 

czasopismom warszawskim", 

ale nawet nie wyszły poza „prowincjonalizm 

i zaściankowość" krakowską, 

nawet nie galicyjską (s. 276). Ich 

charakterystykę dopełnia w ostatnich 

zdaniach: „Omawiana w niniejszej 

pracy prasa literacka stanowi tylko 

miniaturowy galicyjski odpowiednik 

świetnego jej rozwoju w Królestwie 

Polskim. To tam powstawały wszystkie 

te organy z pozytywistycznymi na 

czele, które nadawały ton rozwojowi 

literatury i sztuki ogólnokrajowej. 

Brak w Galicji warunków materialnych 

i poparcia dla tego rodzaju cza- 

sopiśmiennietwa sprawił, że Kraków 

pod tym względem nie zajął miejsca 

godnego duchowej stolicy Polski" (s. 

279). 

Jak widać, kolejne przymierzanie 

prasy galicyjskiej do warszawskiej 

wypadło na niekorzyść tej pierwszej. 

Jego wynik nie powinien być odnoszony 

jednak do całych i wszystkich 

czasopism krakowskich, skoro autor 

szczegółowiej zajmował się tylko ich 

działami literackimi i artystycznymi. 

A te, jak wiadomo, jeszcze o wartości 

pisma nie stanowią. 

Bez względu na to, co by się powiedziało 

nawet w sensie ujemnym, 

książka A. Zygi przyczynia się do lepszego 

poznania zarówno omówionych 

w niej czasopism jak i współczesnej 

im prasy polskiej. 

Jan Bujak 

PRASA LITERACKA XX W. 

STUDIA BIBLIOLOGICZNE (zesz. 

2 i 3 w jednym vol.). Zeszyty Naukowe 

Wyższej Szkoły Pedagogicznej 

w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1982, 

s. 272. 

Omawiany tom Studiów Bibliologicznych 

bydgoskiego środowiska bibliotekoznawczego 

zawiera znaczące fragmenty 

plonu konferencji naukowej 

zatytułowanej „Czasopiśmiennictwo literacko-kulturalne 

w Polsce w XX 

w.", zorganizowanej (w marcu 1980) 

przez Zakład Bibliotekoznawstwa i 

Informacji Naukowej oraz Filologii 

Polskiej WSP w Bydgoszczy 1 . W konferencji 

z referatami wystąpili prócz 

pracowników naukowo-dydaktycznych 

bydgoskiej WSP, absolwentów tej 

uczelni (którzy przedstawiali fragmenty 

swych prac magisterskich) zaproszeni 

naukowcy z UJ (Henryk Czub 

a ł a), krakowskiej WSP (Jerzy J a- 

r o w i ее к i, Jan Bujak oraz Maria 

Jazowsk a-G u m u 1 s к a), Uniwersytetu 

Wrocławskiego (Małgorzata 

Korczyńska) i poznańskiej Akademii 

Ekonomicznej (Barbara W o- 

ronkiewicz). W sumie na konferencji 

wygłoszono 20 referatów, 3 

zgłoszonych nie wygłoszono z braku 

1 

W tymże czasopiśmie ukazały się tegoż 

autora: „Świat (1888—1895)" w 1969 t. 8 z. czasu (jeden z nich Teresy Polańskiej: 

Droga — został opublikowany 

2 s. 184—206; ,,Szkice Społeczne i Literackie 

(1875—1876)" w 1970 t. 9 z. 1 s. 35—56; „Kalina 

(1866—1870)" W 1973 t. 12 Z. 2 S. 145— 

1 

—m 1 „Przegląd Literacki i Artystyczny Zob. sprawozdanie ZP 1980 nr 3 s. 167— 

w omawianym tomie, w którym pomieszczono 

12 referatów) 8 . 

Temat konferencji był sformułowany 

b. szeroko. I był pomyślany bardzo 

ambitnie — ale większą myśl 

przewodnią trudno tu dostrzec. Odnoszę 

wrażenie, że takie, a nie inne, 

sformułowanie tematu konferencji 

było raczej pretekstem wykorzystania 

każdego rzeczywiście zgłoszonego 

referatu,niż próbą charakterystyki 

i systematyki obszernego 

i fascynującego rozdziału 

w polskim dziennikarstwie — czasopiśmiennictwa 

literacko-kulturalnego. 

Widać to doskonale z tytułów czasopism, 

które były przedmiotem referatu. 

Z okresu międzywojennego wyliczyłem 

następujące: Wici Wielkopolskie, 

Kurier Literacko-Naukowy, Myśl 

Narodowa, Prosto z mostu, Droga. 

Są wśród nich istotne periodyki dla 

życia i polityki kulturalno-literackiej 

okresu międzywojennego. Ale przecież 

nie one decydowały o obliczu 

czasopiśmiennictwa literacko-kulturalnego. 

Brak tu przynajmniej 10 innych, 

i to najbardziej istotnych. Na 

plus organizatorom przypisać trzeba, 

że zajęto się takimi tytułami, które 

raczej (w tym kontekście) nie były 

dostrzegane przez badaczy (dotyczy to 

zarówno Drogi, Myśli Narodowej, jak 

też Kuriera Literacko-Naukowego). 

Z drugiej jednak strony żaden z referatów 

nie przedstawia takiego poziomu, 

by artykuły te mogły zastąpić 

próbę monograficznego opisu tych 

pism. Z pozoru wygląda, że znacznie 

szerzej potraktowane zostały czasy 

powojenne (jest tu Przegląd Kulturalny, 

Tygodnik Kulturalny, Literatura, 

Pomorze, Tygodnik Powszechny, Przekrój, 

Współczesność; znalazła się Polityka 

i Forum — absolutnie już nic 

wspólnego nie mające z czasopismem 

literacko-kulturalnym). Ale razi brak 

szeregu innych, np. Kultury, Nowin 

Literackich, Twórczości. Na dobrą 

sprawę brak Kuźnicy i Odrodzenia. 

Co prawda te dwa ostatnie pisma są 

przedmiotem rozważań krakowskiego 

polonisty H. Czubały (jest to chyba 

najlepszy tekst w tym zbiorze), ale 

rozważania dotyczą jednego wątku — 

idei awangardy krakowskiej na ła- 

2 

Druk referatu J. Jarowieckiego : „Czasopisma 

społeczno-literackie w okresie okupacji 

hitlerowskiej" i Jerzego Koniecznego: 

„Współpraca Adama Grzymały-Siedleckiego 

z periodykami okresu Młodej Polski" 

— zapowiedziano w „Studiach Filologicznych". 

mach tych czołowych pism okresu 

powojennego. 

Osobną grupę stanowią referaty — 

publikacje, których celem jest ukazanie 

i scharakteryzowanie tradycji dorobku 

prasowo-wydawniczego wybranych 

regionów — Grudziądza (Eugenia 

Sławińska: Rola czasopiśmiennictwa 

grudziądzkiego w zakresie 

kształtowania kultury literackiej 

środowiska), Świecia nad Wisłą (Zdzisław 

Mrozek: Z dziejów drukarstwa 

i czasopiśmiennictwa w Świeciu 

nad Wisłą), Podhala (M. Jazowska- 

-Gumulska: Regionalne czasopisma 

podhalańskie w XX-leciu międzywojennym 

i ich funkcje kulturotwórcze; 

J. Bujak: Początki prasy zakopiańskiej 

1891—1906). Te zresztą artykuły 

oceniam najwyżej, gdyż dotyczą problematyki 

stosunkowo mało zbadanej. 

Chociaż, gdy chodzi np. o rozważania 

E. Sławińskiej, są one znane z innych, 

wcześniejszych publikacji. 

W sumie otrzymujemy więc kolejny 

przyczynek do „tematu", o niejednakowej 

wartości; znalazły się tu 

prace opisowe, ogólnikowe. Łatwo to 

można dostrzec w art. Marii W a 1- 

czykowskiej „Problematyka literacko-kulturalna 

w Przekroju w latach 

1945—1955". Nazywało się swego 

czasu Przekrój „salonem literackim", 

a funkcję tę wypełniał rzeczywiście 

tygodnik ten w okresie opisywanym 

przez autorkę. Nie dostrzegając 

owego salonu autorka przytacza 

dziesiątki nazwisk, powołuje się na 

drugorzędne publikacje i unika wszelkich 

uogólnień i wartościowań. Zastępują 

je stwierdzenia typu: „publicystyka 

społeczno-kulturalna w Przekroju 

była bogata i wielokierunkowa", 

„teatr w Przekroju zajmował 

dużo miejsca", „wiele miejsca na łamach 

Przekroju zajmowały sprawy 

kultury. Redakcja podawała sporo informacji 

bieżących, głównie recenzje 

teatralne, recenzje książek (nb. ten 

dział na łamach tygodnika był naprawdę 

słabo reprezentowany — 

przyp. mój), artykuły, noty i notki 

o ożywieniu życia muzycznego i filmowego 

oraz o odbudowie z pietyzmem 

zniszczonych (tak!, przyp. mój) 

pamiątek kultury narodowej". 

W zasadzie cała publikacja jest 

utrzymana w tym tonie. To prawda, 

że redakcja niechętnie publikowała 

wprost swoje programy. Z drugiej zaś 

strony konsekwentne realizowanie 

polityki redakcyjnej (z małymi załamaniami 

w latach 1949—1953) znaj-

dujące swoje uzewnętrznienie w zawartości 

pisma, raczej ułatwia badaczowi 

w miarę dokładną rekonstrukcję 

programu literackiego i artystycznego. 

A poza tym to i owo na ten 

temat napisano; nie znalazło to jednak 

odbicia w literaturze przedmiotu. 

Pretensje można by mnożyć. Nie 

bardzo jest zgodne z prawdą stwierdzenie: 

„Jemu to (tzn. M. Eilemu — 

przyp. mój) Jerzy Borejsza powierzył 

funkcję naczelnego redaktora Przekroju". 

Równie niefortunne jest inne 

stwierdzenie: redakcja posiadała drugą 

redakcję w Warszawie. Chodzi tu 

o oddział redakcji, który też chyba 

nigdy nie zatrudniał 5 osób. 

Również razi powierzchownością 

stwierdzenie w art. Marii Zielińskiej 

o „Problematyce literacko- 

-kulturalnej na łamach Polityki w latach 

1957—1966": „W sytuacji, jaka 

wywiązała się po 1956 r. w Polsce, 

istniała potrzeba stworzenia tygodnika 

politycznego. Polityka musiała się 

wcisnąć między inne istniejące czasopisma, 

musiała pokonać wiele uprzedzeń 

i zdobyć zaufanie czytelnika". 

Nie widzę specjalnego tłoku na rynku 

wydawniczym w momencie ukazania 

się Polityki *; odwrotnie — 

istnieje duże ożywienie życia społecznego 

i politycznego, które — obiektywnie 

rzecz biorąc — powinno sprzyjać 

rozwojowi pism typu Polityka. 

A że tak się nie stało, to jest inna 

sprawa. Okoliczności narodzin pisma 

są zupełnie inne, niż przedstawia autorka. 

Bardziej poważne. 

Charakterystyka materiałów literacko-kulturalnych 

zajęła w tej publikacji 

niespełna 9 stron; w przeciwieństwie 

do studium o Przekroju są 

tu próby wyraźniejszych uogólnień typu: 

„Polityka poświęca stosunkowo 

wiele miejsca kulturze, sztuce, teatrowi 

i filmowi. Literatura prezentowana 

jest również, chociaż nie jest to 

głównym założeniem tego tygodnika, 

lecz stanowi raczej sfery działalności 

ubocznej. Publikowane teksty są starannie 

dobrane. Więcej jest tu popularyzacji 

literatury. Czyni to Polityka 

przede wszystkim za pomocą recenzji, 

która jest bogatym źródłem informacji 

o nowościach wydawniczych. Dobór 

recenzji bądź omówień określony 

jest zasadniczą linią programową pisma. 

Literatura piękna stanowi tylko 

połowę wszystkich recenzji książko- 

*) Redakcja ZP to twierdzenie recenzenta 

uważa za nieprawdziwe. 

wych". Choć brak stwierdzeń, że na 

jej łamach pojawiały się (z literatury 

pięknej) głównie te pozycje i ta problematyka, 

która dopiero z biegiem 

czasu będzie uzyskiwać prawo obywatelstwa 

na łamach właściwej prasy 

kulturalno-literackiej. 

W podobnym tonie można by utrzymać 

ocenę pozostałych publikacji na 

łamach „Studiów Bibliologicznych". 

Ale bądźmy wyrozumiali: jest to przecież 

debiut bydgoskiego środowiska 

bibliotekoznawczego na niwie prasoznawcze 

j. 

Józef S. Waluś 

DZIECKO I TELEWIZOR 

Jadwiga Izdebska: MIEJSCE I 

FUNKCJE WYCHOWAWCZE 

ŚRODKÓW MASOWEGO OD 

DZIAŁYWANIA W CZASIE 

WOLNYM DZIECI. Rozprawy Uniwersytetu 

Warszawskiego. Sekcja 

Wydawnicza Filii UW w Białymstoku, 

Białystok 1981. Nakład 250 

+ 30 egz. S. 385. 

Znajoma z Londynu powiedziała mi, 

że plaga bocznych ulic jej miasta — 

watahy wrzeszczących dzieci — znika 

niemal co do jednej osoby w porach, 

w których telewizja nadaje ich 

ulubione programy (na które zresztą 

mody zmieniają się co jakiś czas). Ale 

też angielskie badania udowodniły, że 

aż /з stałych odbiorców programów 

2 

tv to właśnie dzieci w wieku szkolnym. 

Nie dysponuję odpowiednimi 

polskimi danymi, ale wiem, że są o 

wiele niższe. Równocześnie Anglicy 

twierdzą, że telewizja nie pobudza 

zainteresowania uczniów żadnym 

szkolnym przedmiotem, nie rozwija 

zainteresowali kulturalnych, nie przynosi 

większych korzyści intelektualnych. 

Jadwiga Izdebska, cytując te dane, 

podkreśla równocześnie odmienny 

charakter programów telewizji polskiej, 

w której znacznie mniej pokazuje 

się gwałtów, okrucieństwa, aktów 

przemocy — więc też, jak sugeruje 

autorka — destrukcyjna rola tv 

wobec dzieci jest zapewne mniejsza. 

Mniejsza, lecz niewątpliwie także ma 

miejsce, tyle że — co autorka słusznie 

zauważa — byłby to temat dla 

całkiem innych i bardzo rozległych 

badań.

J. Izdebską interesują głównie — 

co wyraźnie wskazuje tytuł jej pracy 

— miejsce i funkcje wychowawcze 

środków masowego oddziaływania na 

dzieci w ich czasie wolnym, a więc 

pozytywna rola tv w ich życiu. 

Praca włożona przez J. Izdebską 

w ten temat jest doprawdy ogromna 

i budzi szacunek. Sama bibliografia 

to kilkaset pozycji polskich i zagranicznych. 

Blisko połowę tej sporej 

przecież książki stanowi zapoznanie 

czytelnika z dorobkiem naukowym 

w tej dziedzinie — i wielu innych pokrewnych. 

Autorka starannie relacjonuje, 

co nam dziś wiadomo o czasie 

wolnym dzieci, o środkach masowego 

komunikowania w ich życiu, przytacza 

też wszelkie możliwe definicje takich 

pojęć jak komunikowanie masowe, 

przekaz masowy, funkcja wychowawcza 

etc. Praca składa się w 

efekcie z trzech wyrazistych części: 

pierwsza to zebranie istniejącej już 

wiedzy i wyników badawczych, druga 

— to własne badania, zaś trzecia 

to wnioski autorki. 

J. Izdebska uzasadnia we wstępie 

potrzebę podjęcia właśnie tego tematu, 

oczywistą skądinąd tezą, iż w psychice 

dzieci w młodszym wieku szkolnym 

zachodzą zmiany rozwojowe, 

niezwykle ważne dla kształtu ich 

przyszłej osobowości. Rozwój psychiczny 

dziecka — pisze autorka — dokonuje 

się w znacznej mierze nie tylko 

w wyniku biologicznego dojrzewania 

organizmu, ale dzięki przeżywaniu 

doświadczeń w kontaktach ze 

światem społecznym i przez przyswajanie 

kultury w ramach obowiązkowych 

zajęć szkolnych i w czasie wolnym. 

W związku z tym (cytuję dalej 

autorkę badań) niezbędne staje się 

określenie wzajemnych relacji pomiędzy 

czasem wolnym a środkami masowego 

komunikowania. 

Najwięcej miejsca poświęcono w tej 

pracy telewizji, ale też właśnie ona 

w zdecydowany sposób wygrała tu 

konkurencję z książką, radiem, prasą 

i innymi sposobami spędzania wolnego 

czasu włącznie z grami i zabawą. 

Badania nad rolą tv w życiu dziecka 

zainspirowali Amerykanie już w 

latach czterdziestych. Pierwsze tego 

typu poważniejsze badania w Polsce 

pojawiły się w latach sześćdziesiątych 

i przeprowadzali je m. in. tacy 

uczeni jak J. Komorowska, J. Koblewska, 

E. Fleming. Z badań J. Komorowskiej 

wwnikło, że już w tych 

wczesnych sześćdziesiątych latach — 

gdy przecież nasza tv w zasadzie dopiero 

raczkowała i nie była zdolna 

emitować aż tylu atrakcyjnych dla 

dzieci programów co dziś — oglądanie 

jej zajmowało małym odbiorcom 

2—3 godzin dziennie, wprowadziło 

istotne zmiany w innych zajęciach 

czasu wolnego, skróciło czas na zabawę, 

lekturę, spacery i sport, a nawet 

na sen. Równocześnie telewizja 

wzmocniła i przyspieszyła rozwój samodzielności 

i „dorośienie" dziecka, 

a także rozwój jego krytycyzmu. 

Szczególnie wielką rolę spełniła ona 

wobec dziecka wiejskiego, przybliżając 

mu odległy świat wielkich miast 

w kraju i za granicą. Równocześnie 

już wtedy wielu polskich badaczy wyrażało 

niepokój i zastanawiało się nad 

destrukcyjną rolą tego medium, wyrazistszego 

niż inne. R. Wroczyński 

w pracy „Pedagogika społeczna" usilnie 

podkreślał, że wpływ telewizji na 

osobowość dziecka jest tak niezwykle 

silny i żywiołowy, stwarza na tyle 

mocne bodźce rozwojowe — że nie 

wclno dopuszczać do tego, by jej odbiór 

przez młodsze dzieci znajdował 

się poza kontrolą dorosłych, a zwłaszcza 

poza kontrolą pedagogów. 

Przedmiotem badań J. Izdebskiej 

są media funkcjonujące w czasie wolnym 

dzieci w wieku 8—11 i 12 lat 

oraz efekty wychowawcze ich oddziaływania. 

Materiały autorka uzyskała 

zarówno od dzieci, jak ich rodziców 

i nauczycieli, stosując dwa rodzaje 

kwestionariuszy dla dzieci, ankiety 

dla nauczycieli i rodziców itp. Jedną 

z ciekawszych metod było uzyskanie 

od dzieci rysunków lub wypracowań 

na temat: „Co zacząłeś robić nowego 

(jakie podjąłeś czynności, działania) 

pod wpływem programu tv i podpisz 

jaki to był program". Zapewne analiza 

tych prac wniosła wiele do tematu, 

rysunki dziecięce są zazwyczaj 

niezwykle szczere. Zastosowano też 

obserwację dzieci w ich czasie wolnym 

i rozmowy z nimi według przygotowanego 

formularza. Rodzice wypowiedzieli 

się na temat udziału rodziny 

w organizowaniu wolnego czasu 

dziecka, nauczyciele — na temat 

możliwości i roli szkoły w organizacji 

tego czasu. Dorośli wypowiadali 

się też na temat miejsca i funkcji 

wychowawczych środków masowego 

komunikowania. Badaniami objęto 

553 dzieci, w tym 316 ze środowiska 

miejskiego i 237 ze wsi. Badania prze-

prowadzono na terenach północno- 

-wschodnich Polski w 1977 i 1978 roku. 

Najwięcej czasu wolnego badanej 

grupie zajmowało oglądanie telewizji: 

przeciętnie 105 minut w ciągu dnia. 

Drugie miejsce (60 minut) zajęły gry 

i zabawy na powietrzu. Czytelnictwo 

książek zajęło trzecie miejsce (38 minut), 

słuchanie radia — czwarte (20 

minut), a czytanie prasy tylko 10 minut 

i miejsce ostatnie. W dziedzinie 

potrzeb dzieci zgłosiły chęć zwiększenia 

liczby filmów w tv i nasilenie 

częstotliwości ich oglądania. Nie zgłosiły 

natomiast żadnych potrzeb w zakresie 

kontaktu z czasopismami. 

W badanej grupie ok. 20 proc. dzieci 

z miast i 23 proc. dzieci ze wsi nie 

czytało żadnych czasopism. Dzieci zainteresowane 

prasą ustaliły hierarchię 

ciekawych dla nich tytułów, spośród 

których wymienię w kolejności ustalonej 

przez badania kilka bardziej 

znaczących. Są to: na pierwszym 

miejscu Swiat Młodych, a za nim 

Płomyczek, Świerszczyk i Płomyk. 

Filipinka znajduje się dopiero na 

dwunastej pozycji, przed Kobietą i 

Życiem. Radar — na dwudziestym, a 

Sztandar Młodych na 23. Co dzieci 

lubią czytać Opowiadania o życiu 

dzieci, rebusy, krzyżówki, zagadki, 

powieści w odcinkach. Informacje o 

świecie ciekawią tylko niecałe 13 proc. 

dzieci z miast i niecałe 10 proc. ze 

wsi. Informacje o wydarzeniach w 

kraju interesują już tylko ok. 7 proc. 

małych respondentów. 

Analogicznie w telewizji tylko ok. 

0,3 proc. dzieci z miast i 0,4 proc. 

dzieci ze wsi ciekawi dziennik tv. 

Pierwsze miejsca wśród programów 

telewizji zajmują „Ekran z bratkiem", 

„Zwierzyniec", „Teleranek" i 

filmy fabularne (zarówno dla dzieci 

jak i dla dorosłych). Dobranocka uplasowała 

się dopiero na piątym miejscu 

(Pszczółki Mai jeszcze nie było 

na ekranie!). W radiu zdecydowany 

prymat wiedzie muzyka rozrywkowa 

i przeboje (pierwsze miejsce w zainteresowaniach), 

a dopiero na drugim 

miejscu plasują się słuchowiska dla 

dzieci. 

Okazuje się, że jeśli książka, prasa, 

radio czy film pełnią wobec dzieci 

funkcje poznawcze, emocjonalne, 

ludyczne — to telewizja wyraźnie dodaje 

tu nowy rodzaj funkcji: motywacyjną. 

Dzieci mówią: „tv zainteresowała 

piosenką", „tv zainteresowała 

egzotyczną przyrodą", „tv pokazuje, 

jak trzeba się zachowywać", 

„dzięki tv zacząłem kolekcjonować". 

Autorka stwierdza, że kontakt 

dzieci ze środkami masowego komunikowania 

— w tym zwłaszcza z telewizją 

— w istotny sposób zwiększa 

zasób ich wiadomości, i to w tempie 

przyspieszonym. Dzieci rozwijają 

szybciej swoje zainteresowania. Wiele 

programów tv inspiruje je też do 

podejmowania nowych działań (np. 

opieki nad zwierzętami, nad ludźmi 

starszymi, do kolekcjonerstwa, majsterkowania). 

Ponieważ autorka zgadza się z tezą 

R. Wroczyńskiego, że tak silnie 

działające na osobowość dziecka medium 

jak tv winno być odbierane pod 

kontrolą pedagogiczną — kolejny rozdział 

jej pracy poświęcony jest roli 

środowisk wychowawczych w organizacji 

czasu wolnego dzieci. Badania 

wykazały dużą słabość szkoły w tej 

dziedzinie, zwłaszcza szkoły wiejskiej. 

I rzadziej jest to wina nauczycieli — 

częściej sposobu organizacji ich pracy 

i materialnych warunków, w jakich 

szkoła działa. Niestety do podobnych 

wniosków dochodzi autorka na 

podstawie badań rodziców. Analiza 

wykazuje, że sfera czasu wolnego 

dzieci objęta jest zbyt nikłą troską 

wychowawczą rodziców. Większość 

rodziców nie dostrzega wręcz żadnej 

roli ani potrzeby organizowania własnym 

dzieciom ich czasu wolnego. 

W opinii nauczycieli telewizja daje 

wiele dobrego dzieciom, lecz jej 

nieracjonalne wykorzystywanie przynosi 

ujemne skutki dla pracy szkolnej. 

Nadto wielu programów dziecko 

po prostu nie rozumie i spontanicznie 

zdobywana przez nie wiedza prowadzi 

do luk, wypaczeń i trudności 

w odbiorze. 

Rodzice ostro atakowali telewizję, 

zwłaszcza rodzice dzieci miejskich. 

Stwierdzali, że tv inspiruje do zachowań 

aspołecznych, jest „złodziejem 

czasu", osłabia wzrok i system nerwowy, 

ogranicza wypoczynek na powietrzu, 

a także ogranicza myślenie, 

wpływa hamująco na czytelnictwo, 

kształci bierną postawę. Równocześnie 

udział rodziny miejskiej i wiejskiej 

w organizowaniu czasu wolnego 

dzieci jest daleki od doskonałości 

—- stwierdza autorka — a świadomość 

rodziców w tym zakresie jest 

niska.

We wnioskach autorka stwierdza 

m. in., że badania jej wykazały, iż 

środki masowego oddziaływania realizują 

w czasie wolnym określone pozytywne 

funkcje wychowawcze, zwłaszcza 

funkcje, poznawczo-informacyjną 

i motywacyjną. Ale skuteczność 

tego oddziaływania zależy od zespołu 

uwarunkowań środowiskowych, a także 

właściwości psychicznych dziecka. 

Badania wykazały niedomogi w zakresie 

kierowania tą funkcją przez 

rodziców i szkołę. Autorka słusznie 

zauważa, że w poprawnie funkcjonującej 

rodzinie istnieją duże możliwości 

przygotowania dzieci do racjonalnego 

korzystania ze środków komunikowania 

masowego. Także szkoła 

winna już od pierwszej klasy przygotowywać 

dzieci do tej niebagatelnej 

sfery ich życia. 

Docierające do dziecka informacje 

— pisze autorka — pochodzą z różnych 

źródeł i dostarczane są w dowolnej 

kolejności i w różnej postaci. 

Sposób zdobywania wiadomości jest 

zatem nie zawsze świadomy czy zamierzony 

i nie zawsze w efekcie prowadzi 

do rzetelnego poznania rzeczywistości. 

Dzieci bez wysiłku zapamiętują 

fakty czy zdarzenia, ale nie selekcjonują 

ich, nie porządkują, nie mają 

do nich krytycznego stosunku. Tu 

właśnie jest miejsce dla szkoły i rodziny. 

Inaczej bowiem rzeczywistość, 

w której dziecko żyje, stanie się jeszcze 

bardziej niedostępna, odległa, niezrozumiała, 

ponieważ spontanicznie 

zdobywana wiedza zamiast wypełniać 

luki — tworzy nowe, jeszcze głębsze. 

Środki masowego komunikowania dostarczają 

wielu przeżyć, emocji, często 

biegunowo przeciwstawnych — 

podkreśla J. Izdebska. — Ich nadmiar, 

stopień i natężenie mogą wpłynąć 

hamująco na rozwój wrażliwości 

i wyobraźni dziecięcej. Wielu badaczy 

— pisze autorka — zwraca uwago, 

że przekaz informacji dokonywany 

za pomocą masowych mediów, 

jest wprawdzie szybki i bogaty, ale 

zasadniczo jednostronny, ponieważ 

nadawcy informacji nie mają możliwości 

dokonywania natychmiastowych 

korekt, uzupełnień w razie rozbieżności 

pomiędzy intencjami a realizacją, 

czyli po prostu między propagandą 

a rzeczywistością. I w tym 

tkwi największe niebezpieczeństwo 

dla małego i pełnego ufności odbiorcy. 

I dla telewizji — bo ten odbiorca 

dorasta uprzedzony do fałszów i przekłamań. 

Pracę J. Izdebskiej warto udostępnić 

nauczycielom i rodzicom w przystępnej, 

zwartej i skróconej formie. 

Porusza ona wprawdzie sprawy, które 

inteligentny i bystry obserwator 

(właśnie nauczyciel czy głowa rodziny) 

doskonale zna, lecz nad którymi 

być może nie zastanawia się i nie 

wyciąga z nich praktycznych wniosków. 

Dorota Terakowska 

PUBLICYSTYKA 

KAROLA MARKSA 

Siemion Moisjejewicz G u r i e- 

wicz: KARL MARKS — PUBLI- 

CYST. Moskwa, „Mysi" 1982. S. 

240. 

W dziesięć lat po ukazaniu się książki 

o twórcach teorii dziennikarstwa 

komunistycznego \ prof. Guriewicz, 

opublikował tom, będący swego rodzaju 

jej dopełnieniem. Jeśli w pierwszym 

dziele przedstawił Marksa i 

Engelsa jako twórców podstaw teorii 

marksistowskiego dziennikarstwa, ich 

poglądy i koncepcje na temat proletariackiej 

prasy, to w omawianej książce 

skoncentrował się głównie na dokonaniach 

publicystycznych Karola 

Marksa. 

Książka zawiera sześć rozdziałów: 

I. U źródeł proletariackiej publicystyki, 

II. Publicysta — uczony, III. Podstawy 

metody twórczej, IV. Mistrz 

palety gatunkowej, V. Forma pełna 

treści, VI. Burząc tworzyć. 

Zainteresowanie dorobkiem publicystycznym 

Marksa — pisze we wstępie 

Guriewicz — wzrasta wraz ze 

znaczeniem prasy w życiu społeczeństwa. 

Aktualność natomiast książki 

wynika ze znaczenia, jakie ma twórczość 

publicystyczna Marksa, będąca 

szkołą działalności publicystycznej zarówno 

dla jego współczesnych, jak i 

dla następców. 

Znaczenie publicystycznych „lekcji" 

Marksa polega przede wszystkim na 

1 

S. M. Guriewicz: K. Marks i F. Engels 

— osnowopolożniki tieoril kommunisticzekoj 

żurnalistiki. Izdatielstwo Moskowskogo 

Uniwiersitieta, Moskwa 1973. 

S. 320.

sposobie ukazywania przez niego rzeczywistości 

i świata, na umiejętności 

ukazywania i ujawniania istoty procesu 

społecznego, zrozumienia i oceny 

faktu, określenia celu i zadań pracy 

publicystycznej, na umiejętności 

dokonywania wyboru takich form publicystycznej 

wypowiedzi, które zapewniają 

jej największą efektywność. 

Główną treścią owych publicystycznych 

., lekcji", jaką stanowi w tej 

dziedzinie twórczość Marksa, jest 

więc metodologia pracy publicysty, 

podstawy tej działalności. 

W procesie powstawania proletariackiej 

prasy formowały się i kształtowały 

podstawowe cechy warsztatowe 

jej publicystów. Co ważniejsze — 

osiągnęły trwałość,. stały się cechami 

tradycyjnymi. Ujawniają się i wyrażają 

w twórczości każdego proletariackiego 

publicysty, niezależnie od 

czasów i warunków jego działalności. 

Jest to uwarunkowane klasowym, 

partyjnym charakterem celów, zadań 

i roli komunistycznego dziennikarstwa, 

niezmiennym na różnych etapach 

jego historii. Właśnie dlatego 

przyswojenie publicystycznego dorobku, 

poznanie warsztatu i mistrzostwa 

Marksa ma olbrzymie znaczenie. 

Marks wraz z Engelsem byli pierwszymi 

publicystami proletariackimi, 

stojącymi na pozycjach naukowego 

komunizmu i oni też położyli fundamenty 

pod komunistyczne dziennikarstwo. 

Guriewicz pisze, że burżuazyjni 

biografowie Marksa sfabrykowali legendę, 

głównie na podstawie kłamstw 

Arnolda Rugego-, który w 1844 r. redagował 

z Marksem w Paryżu Deutsch 

— Französische Jahrbücher, jakoby 

Marks niechętnie zajmował się 

działalnością publicystyczną, że rzekomo 

nie miał zdolności i kwalifikacji 

publicysty. Wynika to także stąd, 

że większość burżuazyjnych autorów 

ogranicza swe analizy do negujących, 

powierzchownych charakterystyk publicystyki 

Marksa, nie podejmując się 

poszerzonej i pogłębionej analizy jej 

podstawowych cech. 

Dlatego też obowiązkiem radzieckich 

badaczy — pisze Guriewicz — 

jest podjęcie nie tylko polemiki z 

kłamliwymi ocenami publicystyki 

Marksa, ale dokładne jej zbadanie i 

spopularyzowanie. Niestety, do tej 

pory brak w radzieckiej literaturze 

takich dzieł (dodajmy, że w polskiej 

także), chociaż jest wiele książek 

omawiających w ogóle znaczenie kunsztu 

publicystycznego Marksa. 2 

Ten niedostatek stara się wypełnić 

prof. Guriewicz. Ukazuje szczególne 

właściwości publicystyki Marksa, warsztat 

jego pracy dziennikarsko-naukowej. 

Guriewicz wykorzystał literaturę 

światową i radziecką, ale głów T - 

nie czerpał z dorobku publicystycznego 

Marksa, materiałów autobiograficznych 

i wypowiedzi twórcy naukowego 

socjalizmu, wypowiedzi jego bliskich 

i przyjaciół, uczniów i współpracowników. 

Sięgnął także do dzieł 

Lenina o Marksie i Engelsie, zawierających 

charakterystykę niektórych 

teoretycznych i publicystycznych prac 

obu twórców marksizmu. 

Całe życie Marksa związane było 

z prasą. Był przecież dziennikarzem, 

publicystą i wydawcą prasy. 

Guriewicz dzieli publicystyczną 

działalność Marksa na pięć etapów: 

1. 1842—1844, kształtowanie się 

światopoglądu Marksa, odejście od 

idealizmu ku materializmowi i od rewolucyjnego 

demokratyzmu do komunizmu. 

W tym czasie kształtują się 

podstawy publicystycznego mistrzostwa 

Marksa, główne cechy i właściwości 

jego twórczości, formują się 

główne jej kierunki, tematyka, najbardziej 

skuteczne metody argumentacji, 

formułuje się jego niepowtarzalny 

styl. 

2. 1845—1850, opracowywanie teorii 

marksizmu. W pracach Marksa i Engelsa 

zostają sformułowane podstawowe 

twierdzenia materializmu historycznego. 

W wyniku starań Marksa 

stworzona zostaje nowa, robotnicza 

prasa, proletariacka publicystyka. Po 

raz pierwszy w historii dziennikarstwa 

ukazują się czasopisma, stojące 

na klasowych pozycjach proletariatu, 

a więc Deutsche — Brüsseler Zeitung 

(1847), JVeue Rheinische Zeitung, następnie 

w Londynie Neue Rheinische 

Zeitung. Politisch-ökonomische Revue. 

2 

Zob. M. Nieczkina: Litieraturnoje 

oformlenije „Kapitała" К. Marksa, Moskwa 

1932; A. I. Orleanskij: Chudożestwiennoje 

obrazy w „Kapitale" K. Marksa, 

Moskwa 1968 ; G. Wołków: Rożdienie 

gienija. Moskwa 1968; E. Gienri: 

Publicist i epocha, Litieraturnaja Gazieta 

z 8—15 1 1967 ; Ł. Frizman: О litieraturnoj 

łaboratorii K. Marksa, „Woprosy 

Litieratury" t. IX, 1968; A. F. В i e г i e ż- 

n o j : K. Marks i F. Engels o pieczati, 

Moskwa 1968; Ł. Goldman: Ot Sojuza 

kornmunistow k Pierwomu Intiernacyonału, 

Moskwa 1970; Karl Marks. Biografia, 

Moskwa 1968 i in.

3. 1850—1863. Podsumowanie wyników 

rewolucji, przemyślenie jej lekcji 

oraz okres propagandy idei naukowego 

komunizmu, przygotowania 

do założenia partii proletariackiej, 

praca naukowa nad nową teorią ekonomiczną, 

a zarazem okres wytężonej 

pracy publicystycznej Marksa, dążącego 

do odtwarzania prasy proletariackiej, 

ponownego przekształcenia 

jej w oręż politycznego wychowawcy 

mas robotniczych. W latach słabości 

prasy robotniczej Marks opracował 

taktykę wykorzystania prasy burżuazyjnej 

w interesacii proletariatu. 

4. 1864—1871. Granice tego okresu 

wyznaczają powstanie I Międzynarodówki 

i Komuna Paryska. Marks 

przejawia wielkie zainteresowanie i 

aktywność w umocnieniu prasy I 

Międzynarodówki, szczególnie walczy 

na łamach prasy z przeciwnikami 

ideowymi — lassalczykami, bakunistami, 

proudhonistami, udziela poparcia 

proletariackim rewolucjonistom, 

bohaterom Komuny. 

5. 1871—1883. Zmniejszenie publicystycznej 

aktywności Marksa, który 

poświęcił się w owym czasie pracy 

nad ukończeniem „Kapitału". Jednak 

i w tym okresie na łamach prasy wypowiada 

się w wielu ważnych sprawach. 

Szczególne znaczenie dla obrony 

klasowego charakteru międzynarodowej 

robotniczej prasy miała walka, 

jaką Marks i Engels prowadzili 

w końcu lat '70 z oportunistamd w 

niemieckiej prasie socjalemokratycznej. 

Guriewicz zauważa, że początek 

i rozkwit twórczości publicystycznej 

Marksa następowały w tych latach, 

kiedy występowali na łamach prasy 

najwięksi pisarze europejscy i działacze 

społeczni. Na jego twórczość niewątpliwie 

wywarła wpływ publicystyka 

Reformacji, a także twórczość 

Lessinga, którego zasługą było upolitycznienie 

literackich czasopism niemieckich. 

Lessing jeden z pierwszych 

wiązał ocenę problemów literatury 

i teatru z problemami życia społecznego 

i polityki. Dla dziennikarskich 

doświadczeń Marksa i Engelsa duże 

znaczenie miała także znajomość publicystyki 

literatów z grupy „Młode 

Niemcy", powstałej w końcu lat '30 

XIX w. i wyrażającej opozycyjne nastroje 

niemieckiej drobnej burżuazji. 

Marks był człowiekiem upartym, 

jego dziennikarstwo było wynikiem 

wielkiej woli walki rewolucyjnej. Pisze 

zresztą o tym wyraźnie Engels 

w artykule „ Marks i Nowa Gazeta 

Reńska": „1 czerwca 1848 r. przystąpiliśmy 

do pracy [do wydawania Nowej 

Gazety Reńskiej — dop. W M Z J] 

... Konstytucja redakcji sprowadzała 

się po prostu do dyktatury Marksa. 

Wielkie pismo codzienne, które o o- 

kreślonej godzinie musi wyjść z druku, 

nie może przy żadnej innej konstytucji 

przestrzegać konsekwetnej 

linii postępowania. W danym jednak 

wypadku dyktatura Marksa była przy 

tym sama przez się zrozumiała, bezsporna, 

chętnie przez nas wszystkich 

uznawana. Dzięki przede wszystkim 

jego przenikliwości i niezłomnemu 

stanowisku pismo stało się najbardziej 

znaną niemiecką gazetą okresu 

rewolucji. 

Polityczny program Nowej Gazety 

Reńskiej składał się z dwóch głównych 

punktów: jednolita, niepodzielna, 

demokratyczna republika niemiecka 

i wojna przeciw Rosji, z odbudową 

Polski" 3 . 

Guriewicz wiele uwagi poświęca 

analizie warsztatu twórczego Marksa 

i jego metodzie. Autor pisze —• na 

przykład, że metoda Marksa w pracy 

publicystycznej jest tą samą metodą 

poznania rzeczywistości, którą 

wykorzystał w swej pracy naukowej. 

Była to dialektyka materialistyczna. 

Publicystykę Marksa cechowała konkretność, 

intuicja powiązana z dedukacją. 

Realny fakt był dla Marksa 

obiektem poznania w publicystyce, 

podstawą, materiałem do analizy i 

uogólnień. Przywiązywał on wielką 

wagę do analizy faktów. Zarówno 

myśl, jak też fakt, powinny — zdaniem 

Marksa — nieść czytelnikowi 

duży i nowy ładunek informacyjny 

o przemianach wciąż następujących 

w życiu człowieka i społeczeństwa. 

Drugim ważnym kryterium, którym 

kierował się Marks określając 

wagę i rolę faktu w publicystyce, było 

jego społeczne znaczenie. Marks 

stwierdzał, iż niewłaściwe, nieprawdziwe 

myślenie fabrykuje nieprawdziwe 

fakty, rodzi kłamstwo. To 

stwierdzenie wskazuje na decydującą 

rolę światopoglądu publicysty. Wadliwość 

myślenia, kłamliwy światopogląd 

prowadzi nie tylko do fabrykowania 

kłamstw, ale też do niepraw- 

S 

F. Engels: Marks i Nowa Gazeta Reńska 

(1848—1849), (W:) K. Marks, F. Engels: 

Dzieła wybrane, Książka i Wiedza, 

Warszawa 1949, t. II s. 314.

dziwej interpretacji i niewłaściwego 

wyboru. 

Tylko wychodząc z naukowej, 

marksistowskiej teorii, stosując klasowe 

podejście do faktów i wydarzeń 

życia społecznego, komunistyczny publicysta 

winien dać im prawidłową 

ocenę, pojąć ich prawdziwe znaczenie. 

Trzecie kryterium oceny faktów 

wybieranych do publicznego wystąpienia 

to ich prawdziwość. Prawdziwość 

komunistycznej publicystyki — 

to obiektywne odzwierciedlenie rzeczywistości, 

wyjaśnienie do końca całej 

prawdy i otwarte poinformowanie 

o niej szerokich mas ludowych. 

Dla Marksa jako publicysty charakterystyczna 

była uniwersalność 

w stosowaniu gatunków dziennikarskich. 

Pisał bowiem artykuły problemowe 

i korespondencje, typowe rozwinięte 

informacje i krótkie wiadomości, 

swobodnie władał pamfletem 

i pisał w konwencji innych stosowanych 

wówczas w prasie gatunków 

(przeglądy prasy, sprawozdania, recenzje, 

kronika, itp.) Świadczy to niewątpliwie 

o wysokim dziennikarskim 

mistrzostwie Marksa. Guriewicz 

twierdzi, że dziennikarska działalność 

wielkiego myśliciela zdominowana 

jest jednak publicystyczną analizą. 

Dlatego podstawowym gatunkiem 

twórczości Marksa był artykuł. 

Dawał mu możliwość szerokiej i głębokiej 

analizy faktów, wydarzeń i 

konkretnych sytuacji politycznych, 

która pozwalała ujawniać leżące u 

ich podstaw społeczno-ekonomiczne 

procesy. Artykuł pozwalał też Marksowi 

w sposób najbardziej celowy, 

argumentowany i logiczny rozwinąć 

przed czytelnikiem swoją ideę, ujawniać 

bieg swoich myśli i doprowadzić 

go do prawidłowego wywodu. 

Guriewicz zwraca uwagę że w publicystyce 

Marksa nie znajduje się 

wywiadów, chociaż on sam udzielał 

ich wiele. Jednym z ulubionych gatunków 

Marksa był pamflet. Zresztą 

w wielu teoretycznych pracach 

Marksa spotykamy spory ładunek 

humoru i satyry. Karol Marks był 

świetnym polemistą, bezwzględnym, 

bezkompromisowym i konsekwentnym. 

Sukces polemicznych artykułów 

i wystąpień Marksa w ogromnej 

mierze był wynikiem ich prawdziwości. 

Nie mogąc polemizować z 

Marksem, jego przeciwnicy szukali 

każdej możliwości, aby go oczerniać. 

Z szerokiego kręgu tradycji, która 

powstała w rezultacie działalności 

publicystycznej Marksa, wytworzyła 

się świadomość roli i obowiązków 

publicysty komunistycznego jako 

społecznego, partyjnego działacza. 

Wyjątkowo ważna jest marksowska 

tradycja klasowego podejścia do rzeczywistości, 

wykorzystania dialektycznej, 

materialistycznej metody w badaniu 

i odzwierciedlaniu rzeczywistości. 

Nie mniej ważna jest tradycja 

bojowości komunistycznej publicystyki, 

jej ofensywnego charakteru w 

walce z wrogami ruchu proletariackiego. 

Książka prof. Guriewicza powinna 

być spopularyzowana, rzadko 

bowiem spotykamy w polskiej publicystyce 

filozoficzno-społecznej opracowania 

tej warstwy twórczości Karola 

Marksa. 

LEKSYKON 

Zbigniew 

Witold 

MEDIÓW 

Jędrzejewski 

Mielczarek 

Lothar Döhn, Klaus Klöckner 

(u. Mitarbeit von Bernd-Peter 

Arnold, Michael Zeiss: ME 

DIENLEXIKON. Kommunikation 

in Gesellschaft und Staat. Signal- 

-Verlag Hans Frevert, Baden-Baden 

1979. S. 253. 

Czterej autorzy opublikowali w tym 

leksykonie mediów blisko 340 haseł, 

mających służyć: starszym uczniom 

szkół średniich i ich nauczycielom, 

studentom nauk politycznych, socjologii, 

wiedzy o komunikowaniu, w 

pewnym stopniu dziennikarzom. Szeroki 

więc krąg potencjalnych odbiorców 

jest adresatem stosunkowo nielicznego 

zestawu haseł, dotyczących 

— jak głosi podtytuł — komunikowania 

w społeczeństwie i państwie. 

Podana liczba 340 nie jest jednak 

precyzyjna. Powiększa ją 75 odsyłaczy 

w części hasłowej i — w 

znakomity sposób — bardzo wiele 

pojęć wskazanych w indeksie rzeczowym 

(s. 249—253). Nie ma np. hasła 

Chefredakteur, lecz pewne informacje 

o tym stanowisku znajdziemy pod 

Hörfunk (radiofonia), Innere Pressefreiheit 

(wewnętrzna wolność prasy), 

Journalist, Leitartikel (artykuł 

wstępny), Pressefreiheit (wolność prasy), 

Redaktion, Redaktionsstatut (sta-

tut redakcyjny). Oszczędność miejsca 

i eliminacja powtórzeń jest niewątpliwa, 

dyskusyjny — jak w każdym 

leksykonie — jest dobór haseł i ich 

ranga. 

Przyjętą rangę hasła określa w 

pewnej mierze jego objętość. Autorzy 

na wstępie wymienili ok. 60 haseł 

przewodnich (artykułowych). Wyliczymy 

je tu, z podaniem zajmowanych 

przez nie szpalt (V2 strony), 

gdyż dają pojęcie o koncepcji autorskiej: 

instytucje publiezno-prawne 1, 

ogłoszenie 5, ARD (radiofonia RFN) 

5, Bewusstseinsindustrie (nowoczesne 

media i wytwarzający je przemysł) 

3, Bild-Zeitung (największy dziennik 

RFN o nakładzie 4,5 min egz. — prawie 

V4 globalnego nakładu prasy codziennej) 

4, Breitbandkommunikation 

(elektroniczna komunikacja wielokanałowa) 

2, książka 4, komiks 3, 

ochrona danych osobistych 2, Einschaltquoten 

(dane o odbiorze rtv i 

ich związek z reklamą i jej cenami) 

2, kolorowa tv 1, Fernmeldegesetz (pomyłka 

— nie ma w ogóle takiego hasła, 

jest Fernmelderecht — prawo telekomunikacyjne) 

1, telewizja 4, film 

7, czasopisma kobiece 4, radiofonia 9, 

ideologia 3, (magazyny) ilustrowane 

3, informacja 10, wolność informacji 

5, dziennikarz 3, kablowa tv 3, komunikowanie 

6, polityka w dziedzinie 

komunikowania 3, koncentracja 24, 

krajowe ustawy prasowe 2, artykuł 

wstępny 2, czytelnik 3, audycja magazynowa 

3, manipulacja 6, masowe 

komunikowanie 9, masowe media 5, 

media 7, badania nad mediami 4, polityka 

w dziedzinie mediów 5, wolność 

opinii 6, różnorodność opinii 2, 

wiadomość 5, obiektywność 2, rola 

publiczna 4, opinia publiczna 7, publiczność 

(Öffentlichkeit) 4, prasa 1, 

wolność prasy 6, program 1, redakcja 

4, język 9, ochrona tendencji 

(programowej) 2, rozrywka 6, wydawnictwo 

4, Vorurteil (przesąd) 6, 

reklama telewizyjna (pomyłka — w 

ogóle brak tego hasła), reklama 8, 

oddziaływanie mediów 10, czasopismo 

1, gazeta 4, ZDF (II program tv) 

4, i in. 

Niektóre dysproporcje są niezrozumiałe, 

np. rozpiętość między objętością 

największego hasła koncentracja 

(czołowe miejsce w leksykonie zachodnim 

jest oczywiście uzasadnione) 

— aż 24 szpalty, wobec następnych 

liczących już tylko 10 szpalt. 

Uderza też, iż wśród najmniejszych, 

jednoszpaltowych haseł przewodnich 

jest akurat prasa. 

Tom otwiera „zamiast przedmowy" 

hasło media, złożone jednolitą 

czcionką garmondową. W następnych 

hasłach tą wielkością wydrukowano 

zazwyczaj tylko część wprowadzającą, 

definicyjną, szersze omówienie 

petitem, ew. literaturę nonparelem. 

Przykładowo: 

Agitacja jest techniką komunikacji 

politycznej, za 

pomocą której wpływa się 

na myślenie i działanie ludności 

i usiłuje nią sterować 

poprzez media, zgromadzenia 

i manifestacje. 

Należy do metod propagandy, 

od której umiarkowanych form 

odróżnia ją często zastosowanie 

wzmożonych środków manipulacji 

i demagogii (...) 

Agitprop jest w komunistycznych 

państwach i partiach 

skróconym hasłem 

oznaczającym agitację i 

propagandę. 

Lenin rozróżniał je (...) W myśl 

teorii marksizmu-leninizmu 

agitacja jest „nieodłączną" częścią 

składową polityki partyjnej 

i państwowej (...) Agitprop 

przed wyborami nie ma żadnego 

zadania pozyskującego, gdyż 

w wyborach nie chodzi o żadne 

polityczne alternatywy (...) Wybory 

mają być jednym ze środków 

agitpropu (...) 

Lit.: E. Rickert: Agitation und 

Propaganda. Berlin 1957; J. P. Picaper: 

Kommunikation und Propaganda 

in der DDR. Stuttgart 1979. 

Lektura tych i innych haseł pozwala 

określić stanowisko autorów 

leksykonu. Są krytyczni i sceptyczni 

wobec nauki o prasie i komunikowaniu, 

zarzucając im abstrahowanie od 

kontekstu społecznego (zob. Inhaltsanalyse, 

s. 95), abstrakcyjność i niedostateczne 

empiryczne uzasadnienie 

teorii (Medienforschung, s. 146), nieuwzględnianie 

w badaniach oddziaływania 

społeczno-ekonomicznego odbiorców 

na komunikowanie (Wirkungen 

der Medien, s. 234) i pozytywi-

styczne zorientowanie badań nad oddziaływaniem 

w wyniku niedostatków 

teoretycznych (s. 238). Tu się 

autorzy (konkretnie Döhn) zbliżają do 

neomarksistów. Dostrzegają też jednak 

podobne słabości tego kierunku 

i szkoły frankfurckiej (zob. Bewusstseinsindustrde, 

s. 25). Opowiadają się 

za otwartym określaniem własnego 

stanowiska polityczno-społecznego 

przez medium i dziennikarza (Ideologie, 

s. 83), lecz — stwierdzając niemożliwość 

absolutnej obiektywności 

— zalecają „stałą profesjonalną 

i metodycznie kontrolowaną troskę o 

obiektywne ustalanie wydarzeń i ich 

bezstronne w ocenie odtworzenie" 

(Objektivität, s. 164). Krytycznie oceniają 

uwarunkowania mediów, zwłaszcza 

prasy, w systemie gospodarczo- 

-politycznym RFN (zob. hasła: koncentracja, 

Bild-Zeitung i in.). 

Interesującą próbę opracowania 

leksykonu przez kilka zaledwie osób 

należy w tym przypadku ocenić pozytywnie. 

Bardzo pochwalam wprowadzenie 

indeksu rzeczowego, z przyczyn, 

o których wyżej. Zwraca uwagę 

uwzględnienie w literaturze pozycji 

wydanych w roku ukazania się 

leksykonu! To najlepiej przemawia 

na rzecz takiej formy autorsko-wydawniczej, 

gdy się chce dostarczyć leksykon 

jak najszybciej odbiorcom. 

Te ogólne uwagi dedykuję instytucjom, 

które u nas ostatnio myślą 

o podobnych wydawnictwach. 

Paweł 

Dubiel 

BIBLIOGRAFIA LIPSKIEGO 

PRASOZNAWSTWA 

KATALOG. Gesamtverzeichnis 

wissenschaftlicher Arbeiten der 

Sektion Journalistik aus den Jahren 

1950—1980. 1 Teil: Nach Sachgebieten. 

Oprac: Annelies Motzk 

a, Joachim Lange. Karl- 

-Marx-Universität Leipzig — Sektion 

Journalistik, Leipzig 1982. 

S. 416. 

Właściwe ewidencjonowanie i dokumentowanie 

prac naukowych związanych 

ze środkami masowego przekazu 

a wyrosłych z działalności dydaktycznej 

(prace dyplomowe, doktorskie 

i inne — w zależności od poszczególnych 

krajów i wymogów dydaktyki), 

bądź też prac powstałych 

dla potrzeb dydaktyki (podręczniki) 

nie jeden raz było dyskutowane w 

środowiskach pracowników działów 

dokumentacyjnych instytutów naukowo-badawczych 

krajów socjalistycznych 

(współpracujących z sobą w 

ramach komisji koordynacyjnej). 

Na ogół problem ten rozpoczynał 

się i kończył ... na dyskusjach. Jedynie 

OBP przed laty (1970) wydał w 

moim opracowaniu „Prasoznawcze 

prace dyplomowe w Polsce do r. 

1969", a następnie — sporadycznie 

przedsięwzięcie to kontynuują Zeszyty 

Prasoznawcze. 

Tymczasem do rąk zainteresowanego 

czytelnika dotarł obszerny tom 

wydany w 1982 r. przez Sekcję Dziennikarstwa 

Uniwersytetu Lipskiego 

„Katalog. Ogólny spis prac naukowych 

Sekcji Dziennikarstwa z lat 

1950—1980. Część I: układ tematyczny". 

Omawiany tu „Katalog" znacznie 

wykracza poza ramy ewidencji 

prac dyplomowych, podręczników. 

Zawiera też wykaz innych rozpraw 

naukowych powstałych w kręgu Sekcji 

Dziennikarstwa Uniwersytetu Lipskiego. 

Jest więc ta publikacja swego 

rodzaju bibliografią retrospektywną 

lipskiego ośrodka prasoznawczego. 

I w tym sensie jest to bardzo 

ważna książka, która pozwala śledzić 

w czasie główne trendy rozwojowe 

NRD-owskiego prasoznawstwa. 

Dodam również, że jest ona równocześnie 

bibliografią zawartości wydawanych 

przez Sekcję periodyków: 

Zeitschrift für Journalistik (I960— 

1963), Problerne aus Theorie und 

Praxis des Journalismus der DDR 

(1968—1972) oraz Theorie und Praxis 

des sozialistischen Journalismus 

(od 1973). 

Jeśli zaś swe refleksje rozpocząłem 

od uwag nt. dokumentowania 

prac dydaktycznych, to dlatego, iż 

ten typ prac dominuje w tym „Katalogu". 

Spośród 4696 pozycji zarejestrowanych 

w „Katalogu" aż 3237 

z nich to właśnie prace dyplomowe 

(udostępniane są jedynie w archiwum 

Sekcji), w dalszej kolejności znajdują 

się — rozprawy (835 — tu mieszczą 

się również informacje o publikacjach 

znajdujących się w wydawnictwach 

periodycznych Sekcji), podręczniki 

(445), dysertacje (175) i bibliografia 

(4).

Rodzą; 

publikacji 

CL) 

Tematyka 

miki 

>> 

lyplomc 

.CD 

O 

c3 

:afie 

podręcz 

rozpraw 

prace с 

dys er 

bibliogi 

Razem 

Teoretyczne podstawy dziennikarstwa 

socjalistycznego 31 95 149 16 - 291 

Dzieje dziennikarstwa 71 84 340 14 4 513 

Współczesne dziennikarstwo socjalistyczne 

— w tym ZSRR 

23 

20 

27 

16 

75 

19 

7 

4 

Z 

132 

Dziennikarstwo partii robotniczych 

i komunistycznych w krajach kapitalistycznych 

3 39 _ 42 

Dziennikarstwo krajów nowo wyzwolonych 

3 14 40 10 - 67 

Krytyka teorii i praktyki dziennikarstwa 

burżuazyjnego 25 89 296 27 - 437 

Metodyka dziennikarstwa 103 211 700 47 - 1066 

Proces pracy dziennikarskiej 28 130 411 24 - 593 

Psychologia masowego komunikowania 

* 12 24 38 3 - 77 

Język i styl dziennikarski 83 65 270 11 - 429 

Problematyka tematyczna 53 70 855 14 — 992 

Kształcenie i dokształcanie oraz 

obraz zawodowy dziennikarzy 7 10 14 1 - 32 

Międzynarodowa współpraca w 

dziedzinie dziennikarstwa 1 13 10 1 - 25 

Razem: 445 835 3237 175 4 4696 

• Tematyka ta pojawia się dopiero po r. 1960; w okresie 1960—1970 powstało 13 prac 

(w tym 8 prac dyplomowych) ; najwięcej w roku 1980 — 12 (w tym 6 rozpraw i 5 prac 

dyplomowych).

Układ „Katalogu" jest pozornie 

skomplikowany. Pierwszym etapem 

klasyfikacji jest podział ze wzglądu 

na temat — wyróżniono tu 13 głównych 

grup tematycznych (w których 

z kolei wyróżnia sią po kilka podgrup) 

uzewnętrzniających najpełniej 

lipską koncepcję rozumienia przedmiotu 

nauki o środkach masowego 

przekazu. W obrębie właściwych podgrup 

tematycznych wprowadzono podział 

chronologiczny. Okres czasowy 

nie jest stały — raz obejmuje kilka 

lat, innym razem kilkanaście; zależy 

od ilości pozycji w danym dziale. 

Z kolei w tak wyróżnionych podgrupach 

tematycznych podzielonych 

na pewne okresy chronologiczne 

(przyjęto zasadę odwrotnego porządku 

chronologicznego: od 1980 do 1950, 

a nie 1950—1980) następuje kolejny 

podział ze względu na rodzaj publikacji: 

1. podręczniki (Lehrmaterial/ 

Forschungsergebnisse), 2. właściwe 

rozprawy naukowe (Aufsätze), 3. prace 

dyplomowe, 4. dysertacje, 5. bibliografie. 

Autorzy podkreślają, że wobec 

przyjęcia zasady jednokrotnego klasyfikowania 

konkretnej pozycji (często 

przecież wielowątkowej), bez używania 

odnośników, przy poszukiwaniu 

literatury dot. szczegółowej kwestii 

należy również przeglądać inne 

pokrewne podrozdziały. Część II „Katalogu", 

która zawierać będzie różnorodne 

indeksy (a także wykaz prac 

wg rodzaju mediów, typów prasy) 

jest przygotowywana. 

Główne trendy badawcze występujące 

w ośrodku lipskim charakteryzuje 

załączone tu zestawienie tabelaryczne. 

Mimo iż jest ono opracowane 

wg nieco odmiennych koncepcji 

(zdeterminowanych klasyfikacją 

przyjętą w „Katalogu") od tych, które 

zastosowałem w analizie „Polskiej 

bibliografii adnotowanej wiedzy o 

środkach masowego komunikowania" 

(zob. w tym nrze „Tendencje rozwojowe 

polskiego prasoznawstwa 1965—• 

1981"), można by pokusić się o pewne 

próby porównywania głównych kierunków 

badań prasoznawczych w 

Polsce i NRD. Tego rodzaju „operacje" 

pozostawia się zainteresowanym 

czytelnikom. 

Moim zamiarem było przedstawienie 

(i krótkie scharakteryzowanie) 

bardzo ważnej książki dla prasoznawstwa 

krajów socjalistycznych, a szczególnie 

dla prasoznawczej dokumentacji. 

Sylwester Dziki 

KATALOG GAZET W RFN 

Walter J. Schütz: ZEITUNGEN 

IN DER BUNDESREPUBLIK 

DEUTSCHLAND 1983. Universitätstverlag 

Konstanz GmbH, Konstanz 

1983. S. 88. 

Autor jest naszym czytelnikom znany 

jako redaktor odpowiedzialny kwartalnika 

Publizistik i drukowanych 

tam analiz statystycznych prasy zachodnioniemieckiej. 

Swój „Katalog 

gazet w RFN 1983" zamknął w połowie 

tamtego roku. Zbiegło się to z 

przyznaniem W. J. Schiitzowi doktoratu 

h.c. przez Wydział Filozoficzny 

Uniwersytetu Westfalskiego. Sam 

autor podkreśla swe związki z uniwersytetem 

w Monastyrze, gdzie 

przed 30 laty zaczął badania nad 

strukturą i statystyką prasy. 

Schütz stwierdza, że — przy wysokim 

stopniu koncentracji — sytuacja 

prasy codziennej w RFN od 1975 

roku ustabilizowała się do tego stopnia, 

iż omawiana tu książka może 

stanowić kontynuację jego „Atlasu 

gazet w RFN 1976", wydanego (1979) 

w ośmiu mapach. 

Obecna publikacja jest podzielona 

na 3 części, poprzedzone przedmową 

(s. 7—8) i wstępem (s. 11—12), objaśniającym 

układ i korzystanie z zestawień 

oraz definiującym kategorie. 

Jako „gazety codzienne" przyjęto 

wszystkie periodyki wydawane co 

najmniej 2 razy w tygodniu i posiadające 

aktualny dział polityczny z 

treściowo uniwersalnymi wiadomościami. 

Najmniejszą statystyczną jednostką 

prasową jest „wydanie redakcyjne" 

•— także takie, które tylko 

przez zmianę tytułu (lub podtytułu) 

określa podstawowy obszar rozpowszechniania. 

Dalej mamy „wydawnictwo 

jako nakładcą" i „wydawnictwo 

jako jednostką gospodarczą". 

Kategorię nadrzędną stanowi „jednostka 

publikacyjna" — w której ramach 

wszystkie edycje mają tę samą 

„stronę okładkową" (Zeitungsmantel). 

Natomiast edycje tego samego 

„wydawnictwa jako nakładcy" 

mają ponadto identyczne impressum. 

Część 1 — „Redakcyjna i wydawnicza 

struktura gazet codziennych" 

(s. 15—34) — zestawia w podziale na 

kraje federalne 125 „jednostek publikacyjnych" 

podług nakładów sprzedanych 

w IV kwartale 1982, wymieniając 

siedzibę „jednostki publikacyj-

nej", liczbę objętych nią wydań i ich 

nakład globalny. W ramach jednostek 

publikacyjnych" wylicza się 385 

tytułów „wydawców jako nakładców" 

z następującymi danymi: tytuł, miejscowość, 

liczba mutacji, sprzedany 

nakład w IV kwartale 1982, częstotliwość 

edycji. Dwu- lub trzycyfrowe 

oznakowanie uwidocznia rozmiary 

kooperacji w ramach „jednostki 

publikacyjnej". 

Część 2 — „Rozpowszechnienie gazet 

w podziale administracyjnym" 

(s. 37—73) — jest ułożona alfabetycznie 

podług krajów, rejencji, miast 

wydzielonych i powiatów, z odsyłaczami 

do części 1. 

Część 3 stanowi alfabetyczny indeks 

tytułów wszystkich gazet codziennych, 

a więc obok 385 wydań 

podstawowych także mutacji o zmienionym 

tytule (s. 77—83). Bibliografia 

27 opracowań W. J. Schütza dotyczących 

tematu (s. 87—88) zamyka 

tom. 

Uznanie budzi kompletność i aktualność 

danych. 

Pawel Dubiel 

MANIPULOWANA 

INFORMACJA 

Hubertus von T o b i e n: DIE 

MANIPULIERTE INFORMATION 

UND DIE KRISEN UNSERER 

GESELLSCHAFT. Verlag Wissenschaft 

und Politik Berend von 

Nottbeck, Köln 1980. S. 388. 

W języku macierzystym autora takie 

opasłe tomiszcze formatu Zeszytów 

Prasoznawczych określa się jako 

„dicker Wälzer" — ciężki walec drogowy. 

Rzadko się zdarza, by takie 

właśnie dzieło szybko zyskiwało 

wznowienie. Skoro po zaledwie 18 

miesiącach stało się to udziałem 

książki Tobiena, która — jak podaje 

sam autor — została odnotowana ponad 

100 razy w kraju i zagranicą, to 

już ten fakt zasługuje na uwagę. 

Lektura zaś potwierdza, że książka 

jest ciekawa. 

Nie zaznaczono, czym różni się 

drugie, „studyjne" wydanie od pierwszego. 

Przyjmijmy, że aneksem — i 

zasygnalizujmy treść dzieła. 

Pierwszy rozdział zatytułowano 

„Eksplozja wiedzy: fantom społeczeństwa 

poinformowanego", co mówi samo 

za siebie. Dobrym chwytem są 

tezy-slogany na wstępie każdego 

rozdziału, zaczerpnięte zresztą z tekstu. 

Tu np. czytamy: „Problemem nie 

jest to, by każdy wiedział wszystko, 

lecz by każdy miał dostęp do tych 

informacji i wiadomości, które są mu 

potrzebne w jego działalności i przy 

podejmowaniu wymaganych od niego 

decyzji". Pojęcie o tym, czym się — 

i czytelnika — zajmuje autor, daje 

on już na początkowych stronach, 

gdy jako nonsens kwalifikuje często 

cytowane studium kalifornijskiego 

Stanford University, w myśl którego 

od 1800 r. do połowy lat '60 naszego 

wieku „wiedza ludzka" zwiększyła się 

16-krotnie. Nie ma miary umożliwiającej 

takie obliczenie, pisze Tobien 

i precyzuje: wskaźnik może dotyczyć 

tylko wiedzy „opublikowanej", niekoniecznie 

więc „nowej", równie dobrze 

„fałszywej" co „nieważnej", 

„zbędnej" itd. Co uderzające: ogólna 

wiedza encyklopedyczno-słownikowa 

ludów cywilizowanych jest dość stała. 

Zasób słów potrzebnych w najważniejszych 

językach europejskich 

wynosi po ok. 25 tys. + 40 tys. wyrazów 

obcych i fachowych. Przy tym 

wszystkie człony społeczeństwa potrzebują 

zupełnie innych informacji, 

a „cała nasza wiedza jest selektywna, 

jest z tego punktu widzenia wiedzą 

manipulowaną" (s. 26) — stwierdza 

autor na końcu rozdziału. 

Następne, to „Era elektroniczna: 

komputerowe wizje — komputerowa 

rzeczywistość. Miliardowe inwestycje 

bez końca" (a mimo tego wciąż tkwimy 

w pionierskim okresie elektronicznego 

przetwarzania danych) i „Informatyka: 

manipulowana informacja. 

Teksty w konserwach z banków 

danych". Znajdujemy tu dobre słowo 

o manipulacji jako niezbędnym członie 

wszelkiego rozwoju. Problem tkwi 

gdzie indziej: w manipulowaniu informacją 

bez zafałszowania jej substancji 

i bez zmniejszenia jej wartości. 

Rozdział 4 zajmuje się audiowizją 

jako wielką fascynacją początku lat 

'70. Tobien neguje jej decydujący 

wpływ na prasę, której walka o 

przeżycie jest skutkiem znacznie 

głębszej przemiany strukturalnej 

(media elektroniczne mogły ją tylko 

przyspieszyć). Odnotujmy tu jeszcze 

następujące twierdzenia godne co 

najmniej przemyśleń: 

u — Zeszyty Prasoznawcze

# Wysoki odsetek bieżących aktualiów 

nie posiada żadnej trwałej 

wartości informacyjnej, jest bez znaczenia 

dla publiczności i kształtowania 

jej opinii. 

ф Wszelkie pisanie jest komponowaniem 

wyselekcjonowanych i skróconych 

informacji, jest manipulacją! 

W rozdziale 5 „Systemy kreacyjne: 

powstawanie informacji — struktury 

informacyjne" autor odwołuje 

sią do Carla Friedricha von Weizsäckera, 

według którego 1. informacją 

jest tylko to, co jest zrozumiane, 

2. informacją jest tylko to, co wytwarza 

informacje, (s. 104). 

„Narastanie kryzysów, czy kryzys 

wzrostu" — tym pytaniem zajmuje 

sią rozdział 6. Stałym zagrożeniem 

dla ludzkości, jej przetrwania jest to 

co niewiadome i niezrozumiałe informacyjnie 

(s. 132). Omawiając mechanizmy 

informacyjne w procesach komunikowania 

pisze autor, że ewolucja 

systemów społecznych i rozwój 

ludzkiej świadomości nie są stanem 

statycznym, lecz dynamiczną funkcją 

przyswajania informacji, są wynikiem 

cybernetycznych procesów komunikowania 

i zarazem są od nich 

zależne (s. 165). Zaś ścisła wiedza o 

oddziaływaniu na masy musi dopiero 

być wypracowana. 

Dalej Tobien pisze o „efekcie rozcieńczania", 

któremu ulega każda celowa 

manipulacja (czyli informacja) 

poprzez media publiczne. Daje takie 

przykłady (s. 169 i d.): Pewna organizacja 

w RFN ogłosiła w półroczu 

6,5 tys. publikacji prasowych, co dało 

przeciętnie na gazetę jedną publikację 

miesięcznie •— wobec 13 750 innych 

publikacji. Szansę postrzeżenia 

trzeba przy tym zweryfikować danymi 

o czytelnictwie, wg których gazety 

czyta tylko 70% mieszkańców powyżej 

14 lat (a tylko 10% czyta stale 

więcej niż 1 tytuł), poświęcając tej 

lekturze jedynie 38 min. dziennie. Albo: 

spośród 2 milionów czytelników 

osiąga się grupę celową liczącą zaledwie 

7,5%, uwzględniając tylko podstawowe 

czynniki wieku, płci i wykształcenia. 

Lecz to nie znaczy — 

zastrzega autor — że jedynie 7,5% 

czy akurat tyle mechanicznie odebrało 

adresowaną do nich publikację. W 

grę — poza ilościowymi wchodzą bowiem 

aspekty jakościowe publikacji 

i odbioru. 

Wreszcie przestrzega tu Tobien 

przed tezą o samoregulacji: „System 

pozostawiony sam sobie reguluje swą 

równowagę ku katastrofie" (s. 175). 

Kolejne rozdziały, to „Informacyjne 

problemy świata pracy" i — szczególnie 

nas interesujący — „Manipulacja 

poprzez media" (s. 233—260). 

Wynotujmy z tez wstępnych, że publikacyjne 

błędy należy zawsze 

sprawdzić co do tego, czy ich przyczyną 

było medium, redaktorzy odpowiedzialni 

albo wydarzenie i jego 

uczestnicy, o których donoszono. Częste 

niewyważemie w poszczególnych 

publikacjach wyrównuje się — zdaniem 

autora — w sumie ogłoszonych 

różnorodnych poglądów. Inne tezy 

Tobiena: Żądanie powszechnej zrozumiałości 

zmusza do uproszczeń i jednostronności. 

„Zbyt często się zapomina, 

że prasa jest tylko środkiem 

transportu" (s. 240). Tekst zamyka 

rozdział 9 „Kryzys społeczeństwa — 

czy kryzys społeczny". 

Nie zajmujemy tu stanowiska wobec 

poglądów autora. Jedne, na pierwszy 

rzut oka oczywiste, po zastanowieniu 

budzą sprzeciw; inne, brzmiące 

kontrowersyjnie, w świetle przykładów 

i argumentów skłaniają do 

rewizji własnego stanowiska. Taka 

jest cała książka, nasycona wiadomościami, 

operująca nieraz fascynującymi 

przykładami (ile jest możliwych 

rozdań bridżowych Liczba kombinacji 

ma 68 miejsc, a gdyby wszyscy 

mieszkańcy Ziemi przez 24 godziny 

bez przerwy obliczali w sekundzie 

milion układów i czynili to przez 

80 lat, to nie obliczyliby milionowej 

części z milionowej części procenta 

tych kombinacji, które daje układ 

talii 52-kartowej). 

Książka poświadcza erudycję i 

sprawne pióro autora. Tobien studiował 

filozofię, historię i prasoznawstwo, 

był dziennikarzem prasowym i 

BBC, przez 20 lat pracował na kierowniczych 

stanowiskach w gospodarce, 

instytucjach reklamowych (jest 

szefem „public relations" w jednym 

z największych przedsiębiorstw chemicznych 

świata) i w instytutach naukowo-badawczych. 

Jest autorem licznych 

książek, filmów, programów 

radiowych i telewizyjnych. Tak go 

przedstawia wydawca. 

Tom wzbogacają aneksy: Charakterystyka 

poglądowa systemu informacyjnego 

(s. 310—372) zawiera m. 

in. budowę systemu, porządkowanie 

danych, kodowanie, programowanie, 

selekcję materiału, tabele pomocnii-

cze i ilustracje. Poza tym mamy źródła 

i przypisy

praktycznie wielu duchownych", f) 

kierowania i komunikowania. Następnie 

zajął się służbą chrześcijańskiego 

komunikatora na rzecz światowego 

pokoju. Wskazał na ścisły 

związek pojęć „Kommunio", „Kommunität" 

i „Kommunikation". Katolicki 

nadawca musi pogłębiać wspólnotę 

przez „czyste komunikowanie" 

i zawsze wystrzegać się wywoływania 

lub wspierania rozdźwięków. Kościół 

musi dopomóc zrozumieniu, że 

wojna nie jest drogą do pokoju. Osobiście 

O'Mahony uważa konflikt 

Północ—Południe za znacznie groźniejszy 

od sprzeczności między 

Wschodem i Zachodem. Szczególnym 

zadaniem nadawcy jest praca na 

rzecz sprawiedliwości społecznej, rozwoju 

i pokoju. 

Redaktor naczelny węgierskiego 

czasopisma Uj Ember, Ferenc M a- 

g y a r mówił o budzeniu poczucia 

chrześcijańskiego braterstwa między 

ludźmi i o ewangelicznej roli misyjnej 

pracowników mediów (s. 39—43). 

Wskazał na pokojowe inicjatywy katolickich 

dziennikarzy. Na temat 

szczególnych warunków prasy katolickiej 

w krajach socjalistycznych powiedział, 

że jej obowiązkiem jest 

uczciwy dialog z marksistami, „oczywiście 

nigdy nie zamazujący granic 

przeciwstawnych ideologii, lecz wyjaśniający 

problemy, także te, które 

nas dzielą, które są całkiem sprzeczne; 

musi on nas jednak łączyć w 

służbie społecznego postępu (...) Podobnie 

do dialogu w prasie i radiu, 

zaczęto taką dyskusję także w telewizji, 

oczywiście o naszych wspólnych 

sprawach dotyczących życia w 

kraju. M. in. traktowano o moralności, 

dotyczącej zdrowej rodziny lub 

wychowania młodzieży" (s. 42). Odpowiadając 

na zarzuty Zachodu, że 

jest to „współpraca z marksistami", 

Magyar zapytał, czy w głębi duszy 

uważa się tam również papieża za 

rzecznika Moskwy, gdy Jan Paweł II 

występuje przeciw zbrojeniom. 

Kolejny referat wygłosił Franco 

L e o n o r i, dyrektor włoskiej agencji 

prasowej ADISTA. Omówił on 

„Obraz współczesności jako punkt 

wyjścia w przyszłość" (s. 44—61). Zaczął 

od zarysu powstania i rozwoju 

agencji informacyjnych z początkiem 

XIX w., datując początek nowoczesnej 

ery informowania na lata po 

Rewolucji Francuskiej. Zajął się definicją 

„agencji informacyjnej", przypominając 

sformułowanie zaproponowane 

przez UNESCO (s. 47—48). 

Zwrócił uwagę na niedostateczne 

uwzględnianie faktu, że pojęcie wolności 

prasy odnosi się do określonego 

medium: gazety, prasy pisanej 

(s. 48), po czym przeszedł do opanowywania 

komunikacji przez fale eteru. 

Zajął się niejasnościami pojęć 

„środki masowego komunikowania", 

neologizmu „media masowe" i jego 

skróconych form „medium" i „media". 

„To, co nazywamy środkiem komunikowania, 

wcale nie jest nim, 

lecz jest środkiem rozpowszechniania" 

(s. 50). Leonori przytoczył tu wypowiedź 

Bertolta Brechta (z r. 1930) jako 

„pierwszego krytyka radia". Dalej 

mówił o „mediach" jako „nowych 

organicznych intelektualistach władzy" 

i o rosnącej roli wizualności, by 

przejść do zagadnienia informacji i 

tematyki pokojowej. Stwierdził tu, że 

„w kwestii stacjonowania rakiet w 

Europie gra się fałszywymi kartami" 

— ośrodki finansowo-przemysłowe 

zainteresowane militaryzacją 

decydują o cząstkowym tylko ujawnianiu 

informacji na ten temat. 

Szczególną uwagę poświęcił Stanom 

Zjednoczonym jako głównemu propagandyście 

rewolucji technologicznej. 

Zakończył omówieniem zaangażowania 

dziennikarzy katolickich w 

zwalczanie informacyjnej manipulacji, 

konfrontacji i przemocy, zamykając 

wystąpienie cytatem z przesłania 

Jana Pawła II z 31 maja 1981 na 

Dzień Masowego Komunikowania. 

Jako ostatni z referatów zamieszczono 

głos Hubertusa G u s к e g о, 

naczelnego redaktora NRD-owskiego 

czasopisma katolików Begegnung 

(s. 62—74). Wyraził zaniepokojenie, 

że watykańska instrukcja pasterska 

„Communio et progressio" sprzed 

10 lat o narzędziach społecznego komunikowania 

nie zyskała odpowiedniego 

zainteresowania, chociaż „realistycznie 

rozpoznała istotne braki 

obecnej komunikacji społecznej i ich 

przyczyny" (s. 64). Monopolizacji mediów 

7 w kapitalizmie przeciwstawił 

sytuację w krajach socjalistycznych: 

„W naszym państwie socjalistycznym 

nie istnieje powszechny państwowy 

monopol mediów czy informacji. Gazety 

i czasopisma są wydawane przez 

najróżniejsze partie, organizacje i instytucje, 

także przez osoby prywatne 

— jak na przykład nasze Begegnung; 

nie ma dla nich ani państwo-

wej cenzury, ani państwowych przepisów 

co do treści. Wolność informacji 

może się rozwijać w ramach norm 

konstytucyjnych" (s. 66). Referent 

obszernie omówił działania kierowanego 

przez siebie czasopisma na 

rzecz porozumienia i pokoju. Zakończył 

stwierdzeniem, że publicyści i 

dziennikarze działający szczególnie 

na rzecz communio i progressio, muszą 

dać absolutne pierwszeństwo 

sprawie pokoju. 

Tom zamyka Deklaracja Meksykańska 

z 3 kwietnia 1980, przyjęta na 

spotkaniu międzynarodowych i regionalnych 

organizacji dziennikarzy 

(s. 75—79), którą podpisali przedstawiciele 

MOD, UCIP (Międzynarodowa 

Unia Prasy Katolickiej), FELAP 

(Latynoamerykańska Federacja Dziennikarzy), 

FAJ (Federacja Dziennikarzy 

Arabskich) i CAJ (Konferencja 

Dziennikarzy Krajów ASEAN). 

PRETEKSTY 

Czesław- 

Biel 

Helena Kozakiewicz: INNA 

SOCJOLOGIA. Studium zapoznanej 

metody. PWN, Warszawa 

1983. S. 370. 

Ukazała się osobliwa książka, prawie 

24 arkusze druku i to w nakładzie 

pięciu tysięcy egzemplarzy. Autorka, 

ni mniej, ni więcej, postanowiła ratować 

marksizm, zagrożony, jej zdaniem, 

przez „technokratyczną, empirycystyczną 

socjologię spod znaku 

pozytywizmu". 

Były już w przeszłości różne próby 

podważania integralności myśli 

marksistowskiej: przez przeciwstawianie 

„młodego" Marksa — Marksowi 

„staremu", Marksa Engelsowi, 

Engelsa — Leninowi. Autorka postanowiła 

wypełnić tę lukę i stara się 

wykazać przeciwstawność Marksa i 

Lenina. Ze zdumieniem czytamy: 

„Marks jako twórca «Kapitalu» jest 

idealistą jak każdy filozof (każdy 

teoretyk)" (s. 357). „Ten absolutny 

przewrót — pisze autorka — teoretyczny 

w filozofii był wszakże u 

Marksa tylko projektem, tworzonym 

jako narzędzie do jego przyszłej realizacji 

jako rzeczywistego (tj. praktycznego), 

a zarazem w pełni uświadomionego 

i celowego przekształcenia 

ludzkiego świata. Zrealizowanie 

tej funkcji filozofii stało się udziałem 

Lenina" (s. 17). 

Tak więc wiemy: Marks idealista 

coś tam przebąkiwał o tym, żeby nie 

tylko interpretować świat, ale również 

go zmieniać. Lecz dopiero Leninowi 

jako materialiście i dialektykowi 

udał się ten przewrót w filozofii. 

Tym bardziej, że to dopiero Lenin 

stał się naprawdę dialektykiem: 

„Dlatego właśnie myśl Lenina jest 

przedmiotem podjętej w niniejszej 

książce rekonstrukcji — jako koncepcja 

dialektycznego Wyjaśniania 

zjawisk społecznych, ponieważ to 

właśnie w spuściźnie Lenina obecne 

są wszystkie niezbędne przesłanki do 

ujawnienia się dialektyki w jej pełnym 

wymiarze tworzenia rzeczywistości; 

w wymiarze działań teoriotwórczych 

i w wymiarze teorii wytyczającej 

działanie, a także w wymiarze 

działania dostarczającego materiału 

dla teorii" (17). 

Autorka całkiem poważnie sądzi, 

że bez jej rekonstrukcji nie zrozumie 

się Lenina, że istnienie określonych 

dzieł tego działacza nie wystarcza, 

lecz konieczne było napisanie monografii 

z całymi stronami cytatów', aby 

w pełni zrozumieć, o co chodziło Leninowi, 

o czym jakoś do dziś nikt 

nie wie, oprócz autorki naturalnie. 

Przyjmijmy jednak, że to, co tylko 

projektował Marks w filozofii, 

Lenin zrealizował, a więc zarówno 

stworzył filozofię materialistyczną, 

jak też rozwinął „wszystkie niezbędne 

przesłanki do ujawnienia się dialektyki". 

Powstaje tu jednak pytanie: 

dlaczego Lenin uważał się za marksistę, 

skoro Marks był idealistą w 

„Kapitale" i nie rozwinął dostatecznie 

dialektyki. Skąd ten kaprys Lenina 

Tytuł książki H. Kozakiewicz „Inna 

socjologia" sugeruje, że zamiast 

całego dotychczasowego dorobku socjologii 

Lenin proponował jakoby 

własną socjologię. Wprawdzie Lenin 

sam niczego takiego nie powiedział 

i nie napisał, ostatecznie miał inne 

zadania niż tworzyć jakąś nową dyscyplinę 

naukową •— ale autorka sugeruje, 

że u Lenina, w jego rozproszonych 

artykułach, przemówieniach 

i książkach jest właściwie zaprojektowana 

cała nowa socjologia. Jeśli 

tak jest, dlaczego podtytuł recenzowanej 

książki brzmi: „Studium zapomnianej 

metody" Czyżby autorka

sądziła, że jakąś nową dyscyplinę 

stanowi tylko metoda, choćby najlepsza 

Gdyby tak było, dlaczego nie 

miałaby powstać leninowska fizyka, 

astronomia czy cybernetyka Lenin 

oczywiście miał zbyt gruntowne wykształcenie, 

aby utożsamiać jakąś dyscyplinę 

naukową z metodą, choćby 

„zapomnianą". 

Autorka nie jest zresztą konsekwentna: 

zapowiadała rekonstrukcję 

metody dialektycznej u Lenina, a 

oto, co m. in. proponuje jako leninowską 

wizję społeczeństwa: „Zatem 

wszystko, co składa się na rzeczywistość, 

jest składnikiem jej jako systemu, 

stanowiąc równocześnie podsystem 

w stosunku do innych składników 

... Podstawową cechą zewnętrzną 

systemu jest jego określoność 

... wyodrębniająca go od innych 

systemów. Określoność, czyli posiadanie 

granicy jest sprzecznością: jest 

jednością bytu i niebytu [opuszczam 

odwoływanie się do różnych dzieł — 

przyp. R.P.]. Określoność systemu 

oznacza, że posiada on jakąś zewnętrzność, 

różną od niego samego. System 

jako coś określonego charakteryzuje 

się dwoma przeciwstawnymi 

aspektami: z jednej strony nie istnieje 

on poza związkiem z innymi systemami 

— poza związkiem ze swą 

zewnętrznością, a z drugiej strony — 

istnieje jako coś stosunkowo samodzielnego 

... Jedność tego sprzecznego 

istnienia — samodzielnej egzystencji 

w granicach systemu oraz 

egzystencji jedynie w zależności od 

egzystencji otoczenia poza granicami 

tego systemu — jest właściwością systemu" 

(118). I w tym stylu następuje 

kilkanaście stron bełkotu „naukowego" 

przypisywanego leninowskiej 

metodzie dialektycznej. A już Engels 

w liście do Blocha z roku 1890 

apelował: „Prosiłbym was ... żebyście 

studiowali tę teorię według źródeł 

oryginalnych, nie zaś z drugiej ręki". 

Święte słowa. Czytając Lenina 

nigdy nie odczuwamy tego zniecierpliwienia, 

jakim raczy nas autorka 

recenzowanej książki. 

Autorka gromi też „marksizm akademicki", 

gdyż jest on „zdegenerowanym 

marksizmem — a więc nie jest 

marksizmem" (s. 348). Jeśli się weźmie 

pod uwagę, że autorka wyrosła 

właśnie pod skrzydłami „marksizmu 

akademickiego" — gotowi jesteśmy 

jej nawet uwierzyć. Czytelnika trapi 

inny jeszcze problem: „Marksizm musi 

być — postuluje — sposobem myślenia 

rzeczywistego RUCHU SPO 

ŁECZNEGO [podkreślenie autorki], 

rzeczywiście działającego, praktycznie 

tworzącego rzeczywistość" (348). Logicznie 

myśląc — gdy mówimy o ruchu 

społecznym, chodzi o coś rzeczywistego, 

„rzeczywiście działającego" 

— skąd więc u autorki nagromadzenie 

tautologii, czyżby wierzyła, że 

im częściej będziemy powtarzali te 

same slogany, tym bardziej staną się 

one czymś rzeczywistym Nasuwa się 

też pytanie: autorka — sama przedstawicielka 

„marksizmu akademickiego" 

tak pisze o ruchu społecznym, 

jakby w nim tkwiła od dawna. Okazuje 

się, że nie, sama jeszcze nie 

zdążyła „przekształcać rzeczywistości", 

za to tonem pouczeń, pewnością 

siebie („wszelkie teoretyzowanie jest 

alienacją myślenia"), megalomanią 

(„zrekonstruuję dialektykę Lenina") 

dorównuje najbardziej męskim tego 

typu próbom. 

Trzy lata temu Leszek Nowak objeżdżał 

cały kraj z wykładami, zjawił 

się nawet w tym celu na zjeździe 

socjologicznym w Łodzi, dowodząc, 

że Marks był zbyt mało marksowski, 

że jego materializm jest za 

mało materialistyczny i on właśnie 

te niekonsekwencje Marksa wyruguje. 

Autorka ostro polemizuje z L. Nowakiem, 

co nie przychodzi jej zbyt 

trudno, bo — jak wiadomo •— nie 

jest on z wykształcenia ani socjologiem, 

ani filozofem, lecz prawnikiem, 

którego opanowała myśl, że cały dorobek 

marksizmu trzeba rozpatrywać 

stosownie do „metody idealizacji". 

Helena Kozakiewicz zarzuca mu 

odstępstwo od marksizmu, ale czy 

tak odległy jest pogląd L. Nowaka, 

że Marks jest za mało materialistyczny 

od poglądu naszej autorki, że 

„Marks jako twórca «Kapitalu» jest 

idealistą" A może Nowak stanowi 

swego rodzaju konkurencję dla ambitnej 

krakowianki, która chciałaby 

stworzyć jako przeciwwagę dla „szkoły 

poznańskiej" — „szkołę krakowską" 

Ale, na litość boską, czy w ten 

sposób chciałby Marks, aby ratować 

jego wizję świata i społeczeństwa 

Czyż Marks i Lenin nie bronią się 

lepiej sami, swoim niepowtarzalnym 

dorobkiem, który ciągle inspiruje 

tych, którzy mają otwarty umysł 

Autorka krytykując bez żenady 

„marksizm akademicki" potępiła w

czambuł wszystkie w istocie ośrodki 

filozoficzne w kraju, a to, co zaproponowała, 

jest po prostu żenujące. 

Szkoda, bo niewątpliwie naczytała 

się wiele, pisze z pasją, ma dobre 

chęci. I jeśli będzie trochę skromniejsza, 

jeśli odrzuci nadmiernie rozbudowany 

żargon „naukowy", który zastępuje 

na razie niedostatek własnych 

pomysłów — będziemy chętnie 

ją czytać. Szkoda, że nie znalazła życzliwych 

opiekunów, którzy by jej 

odradzili zbyt pośpieszne wydanie tej 

książki. 

Ryszard Palacz 

Noty o nowościach wydawniczych 

• POLACY W HISTORII I KULTURZE 

ZACHODNIEJ. Słownik biograficzny, pod 

redakcją Krzysztofa Kwaśniewskiego 

i Lecha Trzeciakowskiego. 

Instytut Zachodni, Poznań 1981. S. 505. 

Publikacji tej patronował Zakład Badań 

nad Polonią Zagraniczną PtAN w Poznaniu. 

Za cel postawiono „zarysowanie, 

poprzez krótkie dane biograficzne, rozmiarów, 

zakresu i rodzaju polskiej aktywności 

w różnych epokach i w różnych krajach 

Europy zachodniej". Sposób opracowania 

jest rejestrujący w postaci zbioru biogramów 

w alfabetycznym słownikowym układzie. 

Postulowane uznanie pionierskiej roli 

Polaków w kulturalnych środowiskach zachodnioeuropejskich 

przy tym ujęciu materiału 

nie wyszło. Uwzględniono osoby 

zmarłe, już z pewnej perspektywy historycznej, 

obejmując pewne terytoria państwowe 

i wszystkie dziedziny. Zakres czasowy 

sięga w teorii początków historii 

Polski, tj. wieku X i zamyka się z końcem 

1977 r. W założeniu redakcji spróbowano 

zbiorowymi siłami „zebrać możliwie 

kompletne zestawienie nazwisk osób, które 

w państwach Europy zachodniej osiągnęły 

wybitne stanowiska, np. ministrów, 

generałów, profesorów uniwersytetów, kardynałów 

lub zdobyły tam wysokie wyrazy 

uznania, np. wyższe odznaczenie, cenione 

nagrody (np. Nobla), doktoraty honorowe, 

kanonizacje w Kościele katolickim, 

umieszczenie dzieł w najwybitniejszych 

zbiorach sztuki, powierzenie ważnych 

budów, zaproszenie na wybitne sceny 

itp.". 

Ten jeszcze jeden specjalistyczny słownik 

biograficzny jest próbą pionierską nie 

w pełni udaną, którą zresztą sami redaktorzy 

traktują jako> pierwszą wersję opracowania, 

więc rodzaj makiety. Rozstrzygająca 

o wartości takiego przedsięwzięcia 

bywa już sama selekcja haseł. Otóż nie 

wdając się w szczegóły trzeba ogólnie 

stwierdzić, że dobór haseł nasuwa zasadnicze 

zastrzeżenia, lista opuszczonych czy 

przeoczonych zbyt długa, kryteria doboru 

schematyczne, dyskusyjne lub po prostu 

chybiane. Pojęcie wkładu Polaków do kultury 

europejskiej nie zostało tu precyzyjnie 

określone i odpowiednio zastosowane. 

Sporo osób znalazło się tu przez jakieś 

dziwne nieporozumienie, inne natomiast 

raczej przypadkowo. Niejasny jest stosunek 

opracowywania haseł do Polskiego 

Słownika Biograficznego, jako na ogół wystarczającego 

sprawdzianu źródłowego. Sami 

autorzy poczuwali się do obowiązku 

zaznaczenia, że opierali się na tym fundamentalnym 

dziele i w większości przypadków 

tylko na nim. Nie wiadoma dlaczego 

redakcja tego słusznego postulatu 

autorów w danym wypadku nie uwzględniła. 

Użyteczne są wykazy haseł: chronologiczny, 

geograficzny i działowy (czyli 

przedmiotowy), przydałby się jednak i koniecznie 

indeks imienny. Darmo szukać 

najwybitniejszych dziennikarzy wyróżniających 

się tu jako zwłaszcza korespondenci 

polscy ze stolic zachodnioeuropejskich. 

W Wiedniu, Paryżu, Londynie i gdzie indziej 

dziennikarze narodowości polskiej 

wybijali się niejednokrotnie i dobrze reprezentowali 

swój kraj ojczysty. 

cl 

• Heinz Koblischke: GROSSES AB 

KÜRZUNGSBUCH. Abkürzungen — Kurzwörter 

— Zeichen — Symbole. VEB Bibliographisches 

Institut, Leipzig 1983. 

S. 504. 

Biorę do ręki dzisiejszą gazetę, wzrok 

biegnie po samych tylko nagłówkach: 

PZPR, КС, KZ, CKR, KW, PAN, UNESCO, 

ZSRR, USA, KU, OOP, DOKP, ZSMP, 

FAZ, WP, PRL, RWPG, RFN, CHSS, NRD, 

FDP, NATO, MAD, GKKFiS — tyle tylko 

() wyłapałem skrótowców w TL z 1 

II 1984. A ile ich tkwi w tekstach Ile 

skrótów Znaków Symboli Kto i ile z 

nich rozumie 

Dotarło do nas trzecie już wydanie 

„Wielkiej księgi skróceń", która — bez 

roszczeń do kompletności — wyjaśnia 35 

tysięcy takich oznaczeń „z wszelkich dziedizin 

życia, nauki i techniki, gospodarki 

i komunikacji, polityki i sportu" — jak 

głosi anons na skrzydełku obwoluty, zwracając 

szczególną uwagę na liczne pojęcia 

angielskie. 

Nowością jest w tym zbiorze czasowogeograficizne 

umiejscowienie pojęć, ich 

przyporządkowanie określonym dziedzinom, 

zestawienie i ocena najważniejszych 

skróceń, matematyczne przeliczenie miar 

techniczno-fizycznych, podanie wymowy, 

niezbędnej etymologii etc. 

35 tysięcy skróceń zajmuje znakomitą 

większość miejsca (s. 14—469). W głowie 

się kręci od bogactwa. Np. 20 skrótowców 

AR (tylko wersalikami!) otwiera Agencja 

Robotnicza (z tłum. na niemiecki i wyjaśnieniem: 

pol. agencja informacyjna; brak 

daty likwidacji), zamyka \A.R. — patrz też 

a.a.r., A. et R., a.r. By pozostać przy odnalezionych 

podczas wertowania polonikach 

: są m. in. AK, AL, CAF, CRZZ, (nie 

ma KPP), KRN, PAN, PAP, PKN (K-tet 

Normalizacyjny), PKP, PKS, PPR, PPS 

(polska, obok meksykańskiej i marokańskiej), 

PR, PSL, PZM (Żegluga Morska, 

ale przez zwykłe Z), PZPR, SD, SDKP, 

SDKPiL, SDP (jeszcze stare), SP (Socjaldemokracja 

Polska 1893, potem SDKP), 

SZSP, ZAP (pol. agencja informacyjna 

1945—66), ZBoWiD, ZHP, zł (polska jed-

nostka monetarna), ZLP, ZMP (1948—56, 

potem ZMS, ZMW i in.), ZMS, ZMW, ZPP 

(Związek Patriotów Polskich 1943—46), 

ZRP (Związek Robotników Polskich 1889— 

93, potem SP), ZSL, ZSMW, ZSP (1950— 

73, potem SZSP), ZWM (1943—48, potem 

zjednoczony z innymi organizacjami młodzieży 

w ZMP). Przy ostatniej literze alfabetu 

odnotowałem wszystkie hasła oznaczone 

(poln.). 

Hasła ZAP nie ma w ogóle w 4-tomowej 

Encyklopedii powszechnej PWN, o 

ZRP można tam przeczytać tylko znając 

pełną nazwę, pod SP znajdziemy jedynie 

odsyłacz do Stronnictwa Pracy, brak ZSP. 

Zeby się w miarę swobodnie poruszać 

wśród polskich skrótowych nazw organizacji 

społeczno-politycznych, już warto 

mieć pod ręką NRD-owski podręcznik, co 

dopiero mając do czynienia z wszelakimi 

AIERI, IAMCR, IOJ, MAP, NTV, OIRT, 

PANA, RAI, SECAM, Telpress, UNESCO 

itd. itd. — by pozostać na prasoznawczym 

podwórku. 

Rzecz nie jest wolna z pewnością od 

mankamentów. W niemieckojęzycznym 

podręczniku powinien być skrótowiec . GG 

(jest wiele innych z epoki hitlerowskiej). 

Jeśli dodać, że aneks (s. 472—504) zawiera 

symbole i znaki m. in. matematyczne, 

elektryczne, chemiczno-fizyczne, botaniczno-zoologiczne, 

meteorologiczne, astronomiczne, 

szachowe, muzyczne, językoznawcze, 

diakrytyczne, interpunkcyjne, 

księgarskie i drukarskie, handlowe i gospodarcze, 

jakości; alfabety: sylabizacyjny 

w telekomunikacji, Morse'a, dalekopisowy; 

międzynarodowe oznaczenia lotnicze i samochodowe 

oraz telegraficzny kod rezerwacji 

hotelowej — to każdy redaktor (i nie 

tylko) pozazdrościć powinien tej bezcennej 

pomocy zawodowej, sprzedawanej w 

krakowskiej księgami międzynarodowej 

pod koniec stycznia 1984 za jedynie 230 zł. 

A gdyby tak — w kooperacji, po sąsiedzku 

— wykorzystać ten zestaw haseł 

obcojęzycznych dosłownie używanych u 

nas, uzupełnić je kilkoma tysiącami naszych 

haseł ze „Słownika skrótów" Józefa 

Parucha (Wiedza Powszechna, Warszawa 

1970) i szybko wydać... 

czb 

# Aleksiej Aleksiejewicz Sawienkow: 

PRAWDY I WYMYSŁY O SWOBODIE 

PIECZATI. Lenizdat, Leningrad 1982. S. 

44+2 nlb. 

Jest to broszura z serii „Rzeczywistość 

radziecka oraz mity propagandy burżuazyjnej", 

przeznaczona dla propagandystów 

oraz szerokiego grona odbiorców, interesujących 

się problematyką walki ideologicznej. 

A. A. Sawienkow dowodzi, że 

tylko w warunkach socjalizmu możliwa 

jest realna wolność prasy. Ustosunkowuje 

się krytycznie do twierdzeń ideologów zachodnich 

na ten temat. „Ludzie radzieccy 

widzą w prasie nie tylko środek różnorodnego 

informowania, lecz i niezawodnego 

opiekuna, doradcę w rozwiązywaniu podstawowych 

pytań" (s. 3) ; „Aktywna pozycja 

ideologiczna naszych [radzieckich] 

dziennikarzy znajduje zrozumienie oraz poparcie 

w postępowym dziennikarstwie całegO' 

świata" (s. 4) ; „Pełnowartościowa 

praca w prasie jest dostępna jedynie dojrzałemu 

politycznie, dobrze przygotowanemu 

zawodowo dziennikarzowi" (s. 7) ; 

„Prawdziwość prasy radzieckiej wynika 

wyraźnie z istoty społeczeństwa radzieckiego, 

jego ideologii" (s. 12) ; „Prawda to 

wypróbowana broń dziennikarstwa komunistycznego. 

(...) Właśnie środki informacji 

masowej i propagandy państw wspólnoty 

socjalistycznej stoją na straży wielkiej 

prawdy — sprawy wyzwolenia mas 

pracujących od uciążliwego eksploatowania 

ich przez monopolistów, walki o wolność 

i niezależność wszystkich narodów, 

zamieszkujących naszą planetę" (s. 13). 

Tym ustaleniom przeciwstawia całkowicie 

uzależnioną od wielkiego kapitału pozycję 

dziennikarza zachodniego. Najwięcej uwagi 

poświęca środkom przekazu masowego 

USIA, zwłaszcza metodom kształtowania 

opinii publicznej. Konstatuje że działalność 

dziennikarska może być obiektywna 

i jednocześnie skuteczna jedynie wówczas, 

gdy opiera się na znajomości praw rozwoju 

społeczeństwa, odzwierciedla dążenia 

oraz inicjatywy społeczne, wskazuje 

na formy uczestnictwa w życiu społecznym 

(s. 7). 

mk 

Z RAPTULARZA PRASOZNAWCY:" 

O pewnym dziennikarzu mówią, że z „kobył", które w swoim życiu 

napisał, można by zorganizować olbrzymią stadninę. 

Feliks 

Chwalibóg

W С Z A S О P I S M A C H 

kwartalnik 

historii 

prasy 

polskiej 

II półrocze 1983 1 

W drugiej połowie ub. r. poszczególne 

zeszyty Kwartalnika ukazywały 

się na tyle wcześniej, że jeszcze 

przed upływem kwartałów, na które 

przypadały, trafiały do rąk czytelników. 

Osiągnięta zatem została od dawna 

oczekiwana terminowość, co z 

satysfakcją przychodzi zapisać na korzyść 

redakcji. Życzymy Kwartalnikowi 

utrzymania takiej rytmiczności 

na przyszłość. 

Numery za trzeci i czwarty kwartał 

nie są identyczne co do objętości. 

Nr 3 jest szczuplejszy od nru 4 o jeden 

arkusz. Ponadto nr 3 zawiera 

więcej tekstów krótszych i poświęconych 

węższym tematom, gdy w 

lirze 4 obszerniej wypowiadano się 

0 sprawach rozleglejszych i donioślejszych. 

W nrze 3 dominuje problematyka 

dziewiętnastowieczna nad 

dwudziestowieczną, gdy w nrze 4 — 

dwudziestolecie międzywojenne nad 

pierwszymi latami PRL. 

W nrze 3 przede wszystkim na 

uwagę zasługują Ireny Sochy 

„Kulturotwórcze funkcje prasy szkolnej 

lat 1918—1939". Jest to rzecz 

krótka i zapewne nazbyt ogólna, aby 

zadowolić wszystkich czytelników 

Kwartalnika. Niemniej podjęcie tematu, 

mimo wszystko nie marginesowego, 

aczkolwiek zaniedbanego i 

usuniętego w cień, i wstępna próba 

zarysowania skali problemu zasługują 

na uznanie. Autorka twierdzi, że 

udało się jej „dotychczas udokumentować 

istnienie w tym okresie [tj. w 

latach 1918—4939] 734 tytułów gazetek 

szkolnych, z czego w bibliotekach 

różnego typu, archiwach i zbiorach 

prywatnych zachowało się — w 

reprezentacji lub, rzadziej, komplecie 

— ok. 80'°/o z tej liczby. Ponad 

połowa z nich (66%) to efemerydy, 

które ukazywały się najwyżej dwa 

lata i wyszły w kilku zaledwie numerach. 

Jednak 15% tytułów trwało 

od trzech do pięciu lat, a 17%) nawet 

do dziesięciu i piętnastu lat!" 

Najwięcej czasopism wydawali 

uczniowie gimnazjów i liceów, daleko 

w tyle zostawiając swych kolegów 

z innych typów szkół (seminaria 

nauczycielskie i preparandy, średnie 

szkoły zawodowe oraz szkoły 

powszechne). Czasopiśmiennictwo 

uczniowskie popierane przez władze 

polityczne i oświatowe najbujniej 

kwitło w latach 1924—1925 i 1928— 

1931. Wydawnictwa te ukazywały się 

w nakładach 300—600 egzemplarzy i 

5—10 numerów rocznie. Autorka wyróżnia 

trzy typy periodyków uczniowskich. 

Najliczniejsze z nich były tzw. 

„zwierciadła życia szkolnego". Za 

nimi kolejno szły „organy ideowe" i 

„czasopisma poświęcone rozwijaniu 

różnorodnych zainteresowań", np. literackich, 

przyrodniczych, krajoznawczych 

i in. Spełniały też wielorakie 

funkcje, dopełniając działalność wychowawczą 

i dydaktyczną szkół. 

„Czasopisma kształtowały pożądane 

przez szkołę postawy patriotyczne i 

etyczne oraz gusty i wybory lekturowe, 

będąc w ten sposób środkiem integracji 

kulturowej, miejscem tworze-

niia się opinii i zgodnego z ideałami 

wychowawczymi światopoglądu wychowanków. 

Jednoczyły młodzież wokół 

swojej szkoły, utrwalały i współtworzyły 

jej tradycję. Rejestrowały 

i same były przejawem bogatego folkloru 

uczniowskiego (periodyki satyryczne 

i humorystyczne)". A przy 

tym dawały okazję do teoretycznego 

i praktycznego wchodzenia w tajniki 

pisania, redagowania, powielania, reklamowania, 

kolportowania, organizowania 

i zarządzania. Ponadto autorka 

zwraca uwagę na niezbyt obfite 

piśmiennictwo dotyczące tematu. 

W tym samym numerze są jeszcze 

dwa szkice monograficzne. 

„Drukarz i Księgarz (1897—1901) — 

pismo warszawskich typografów" 

Hanny Tadeusiewicz w niczym 

nie ustępuje „Polskim czasopismom 

drukarskim XIX wieku" tejże autorki 

opublikowanym w 2 nrze Kwartalnika 

z 1979 r. Ta sama zwięzłość, 

rzeczowość, konsekwencja, przejrzystość 

konstrukcji i zasadność twierdzeń 

opartych na udokumentowanej 

w przypisach literaturze przedmiotu, 

wyłącznie drukowanej i niezbyt obfitej. 

Podobną wartość posiada „Korespondent 

Płocki (1876—1888)" Barbary 

Konarskie j-Pabiniak, 

najobszerniejszy artykuł w tym samym 

zeszycie. Po krótkim wprowadzeniu 

autorka zajmuje się kolejno 

najistotniejszymi dla pisma zagadnieniami 

uwydatnionymi w nagłówkach 

rozdzialików: „Okoliczności powstania 

Korespondenta Płockiego", 

„Redaktorzy", „Współpracownicy" 

„Program", „Charakterystyka zawartości 

roczników 1876—1888" (tu gatunki 

pisarskie, historia Płocka i 

okolicznych wsi, etnografia, archeologia, 

korespondencje z Warszawy 

oraz okolicznych miast i wsi, podróżnictwo, 

literatura polska i obca, 

język, oświata i wydawnictwa ludowe), 

„Kolportaż". 

Na „Materiały" trzeciego zeszytu 

Kwartalnika złożyły się Klaudiusza 

H r a b у к a „Ostatnie polskie miesiące 

przed drugą wojną światową", 

gdzie ówczesny redaktor Kuriera Porannego 

na podstawie zapadłych w 

pamięć zdarzeń i obficie przywoływanych 

fragmentów wypowiedzi prasowych 

odtwarza atmosferę dziesięciu 

miesięcy bezpośrednio poprzedzających 

wybuch wojny, oraz Darii N a- 

ł ę с z „Sytuacja finansowa pism wileńskich 

w latach 1920—1921". Rzecz 

ostatnia po części jest wyciągiem, po 

części przedrukiem kilku aktów Urzędu 

Delegata Rządu polskiego przechowywanych 

w Centralnym Archiwum 

Litewskiej Socjalistycznej Republiki 

Radzieckiej w Wilnie. Autorka 

nie określa bliżej wykorzystanych 

i wydobytych źródeł. Nie używa 

nawet ich oryginalnych tytułów. 

Z używanych przez nią wyrażeń wynika, 

iż w grę wchodziły sprawozdania 

Biura Delegatury Rządu z 11X 

1921 i listopada tegoż roku, sprawozdania 

budżetowe Gazety Krajowej i 

Gazety Wileńskiej oraz dwa pisma 

skierowane do Delegata Rządu Rzeczypospolitej 

Polskiej w Wilnie w 

1921 г., przedstawiające sytuację materialną 

wymienionych pism i kwoty 

subwencji udzielanych Rzeczypospolitej, 

Gazecie Wileńskiej, Gazecie 

Krajowej, Naszemu Sztandarowi, 

Jedności, Mussu Balsas i Biuru Informacji 

Prasowej East-Express w 

latach 1920—1921 oraz Gońcowi Kowieńskiemu 

i Der Najer Morgen w 

1920 tudzież Słowu Wileńskiemu i 

Ziemi Wileńskiej w 1921 r. 

W dziale „Artykułów" nru 4 niewiele 

miejsca zajmuje szkic Barbary 

Konarskiej-Pabiniak „Glos 

Gostyniński 25 XII 1921—3 IX 1922". 

Zbiera on jednak dostatecznie dużo 

wiadomości o 36 numerach tygodnika, 

stworzonego i utrzymywanego 

przez nieliczną inteligencję dziesięciotysięcznego 

miasta. Większe zainteresowanie 

może wywołać „Prasa 

Polskiej Partii Socjalistycznej 1944— 

1948. Część I. Lata 1944—1946". 

Autor Andrzej Kozieł zgromadził 

podstawowe informacje o 22 wydawnictwach 

(8 centralnych i 14 terenowych) 

ukazujących się na obszarze 

całego kraju. Interesował się zaś 

głównie powiązaniami wydawnictw 

z instancjami partyjnymi odpowiednich 

obszarów, składami redakcji i 

współpracowników, nakładami, zasięgami 

kolportażu, warunkami materialnymi 

i technicznymi i bardzo 

ogólnymi programami. Całość zakończył 

szeregiem uogólnień, pomiędzy 

którymi znalazło się zdanie, że w 

„latach 1945—1946 ukształtował się 

w pełni system prasowy partii" z 

własną spółdzielnią wydawniczą, 

agencją prasową, niezależnym kolportażem 

i dostępem do informacji. 

Bardziej wszechstronnie i wyczerpująco 

przedstawiona została „Prasa lubelska 

na tle czasopiśmiennictwa

polskiego Drugiej Rzeczypospolitej" 

przez Andrzeja Notkowskiego. 

Wobec nikłego stanu badań nad prasą 

lubelską autor ograniczył swoje 

zadanie do ,,1) uwag nad społecznymi, 

politycznymi i technicznymi warunkami 

funkcjonowania czasopiśmiennictwa 

lubelskiego, 2) analizy 

statystycznej, 3) zarysowania typologii 

prasy, 4) pogrupowania pism 

według kierunków politycznych, 5) 

uwag poświęconych lubelskiemu środowisku 

dziennikarskiemu". Główną 

i najobszerniejszą częścią artykułu 

jest „Typologia. « Geografia polityczna-", 

gdzie najpierw podał, ile ukazywało 

się tytułów w grupach z 

uwagi na częstotliwość, treść i orientację 

polityczną, a następnie w miarę 

wszechstronnie, ale nie nazbyt obszernie, 

przedstawił kolejne tytuły 

ugrupowane według orientacji politycznych 

bądź innych zainteresowań 

w przypadku apolityczności. W grupie 

tych ostatnich wyodrębniono periodyki 

wydawane przez młodzież 

szkolną, zorientowane na sprawy gospodarcze, 

kulturalne, tyczące się nauki, 

satyry, wojska i sportu. W 

przedstawianiu wydawnictw poszczególnych 

ugrupowań Notkowski postępował 

niemal tak, jak piszący o prasie 

socjalistycznej Andrzej Kozieł. 

Niezależnie od tego, jak wysoko oceni 

ktoś rozprawkę o prasie lubelskiej, 

przyjdzie zgodzić się z autorem, 

że przygotował grunt „do dalszych 

badań". 

Zgoła osobne miejsce w ostatnim 

zeszycie z 1983 r. zajmuje artykuł 

Mieczysława Ciećwierza „Ograniczenia 

treści prasy w okresie 

PKWN i Rządu Tymczasowego". Sam 

temat jest bardzo ponętny, ale nastręcza 

ogromne trudności, które 

spowodowały, że autor uznał za niezbędne 

usprawiedliwić się przed czytelnikami. 

„Niniejszy artykuł nie 

pretenduje do wyczerpującego przedstawienia 

problematyki ograniczeń 

treści prasy w okresie PKWN i Rządu 

Tymczasowego. Dotychczasowa literatura 

przedmiotu nie poruszała 

tych kwestii, a stan zachowanych i 

będących w obiegu naukowym materiałów 

źródłowych jest niezadowalający. 

Znaczna część dokumentów 

państwowego aparatu nadzoru i kontroli 

prasy została dla nauk społecznych 

bezpowrotnie stracona — odnosi 

się to w szczególności do okresu 

PKWN. Pewna grupa źródeł jest nie 

opracowana, inne są fragmentaryczne 

bądź szczątkowe. W tej sytuacji 

głównym celem artykułu może być 

tylko zasygnalizowanie zakresu i 

form tych ograniczeń, które miały 

wielowarstwowe i bardzo różnorodne 

uwarunkowania". Wydaje się, iż ten 

cel artykułu przynajmniej w części 

został osiągnięty, czym autor zasłużył 

sobie na wdzięczność zwłaszcza tych, 

którzy o funkcjonowaniu cenzury w 

pierwszych latach po wyzwoleniu nie 

wiedzieli nic lub bardzo mało. 

W dziale recenzyjnym zeszytów 

drugiego półrocza prym dzierży Jerzy 

Jarowiecki, który od pewnego 

czasu wydaje się głównym recenzentem 

Kwartalnika. I tak w nrze 

3. znalazły się 3 jego recenzje (Stefan 

Możdżeń, Julia Musiał: Bibliografia 

polskich czasopism pedagogicznych 

(do 1979). Kielce 1981; Juliusz 

Pollack: Jeńcy polscy w hitlerowskiej 

niewoli, Warszawa 1982; Mieczysław 

Adamczyk: Prasa konspiracyjna na 

Kielecczyźnie w latach 1939—1945, 

Kraków 1982) a dwie w nrze 4 (Zeszyty 

Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej 

w Bydgoszczy. Studia Bibliologiczne. 

z 2 [!], Bydgoszcz 1982; 

Stanisława Lewandowska: Polska 

konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 

1939—1945, Warszawa 1982). 

Po jednej publikacji w nrze 3 ocenili 

Alina В r o d z ka (Oskar Stanisław 

Czarnik: Proza artystyczna a prasa 

codzienna 1918—1926. Warszawa 1982), 

Urszula Jakubowska (Rocznik 

Naukowo-Dydaktyczny z. 78. Prace 

Bibliotekoznawcze I. Kraków 1982), 

Andrzej Paczkowski (Wiesław 

Władyka: Krew na pierwszej stronie. 

Warszawa 1982) oraz w nrze 4 

Jan Tomicki (Jerzy Myśliński: 

Polska prasa socjalistyczna w okresie 

zaborów. Warszawa 1982). Nie zamierzamy 

polemizować z recenzentami, 

których opinii nie muszą wszyscy 

przyjmować. Wydaje się jednak, 

że ktoś (może sami autorzy, może korektorzy) 

powinien dokładniej oczyszczać 

publikacje z pomyłek i błędów, 

bo chochlik drukarski zapewne nie 

zechce przyjąć odpowiedzialności za 

wszystkie uchybienia. I tak w 3 nrze 

na s. 103 w nagłówku powinno być: 

z. 2/3, a nie: z. 2; autor ocenianej publikacji 

jest pewny, że pisał m. in. 

o Zakopianinie, a nie Podhalaninie, 

jak podano we wspomnianym nrze 3 

na s. 104; przypis 32 na s. 120 nru 4 

jest niedokładny i zarazem błędny,

wzmiankowana w nim recenzja ukazała 

się bowiem nie w nrze 2, jak 

podano, ale w nrze 3 na s. 111—113. 

Nie jest tego wiele, ale też nie zadawaliśmy 

sobie specjalnego trudu, by 

tego rodzaju usterki wyłapywać. Podobne 

usterki u części piszących na 

temat prasy konspiracyjnej trafiają 

się nazbyt często. Od lat toczy się 

spory np. o liczbę tytułów wydanych 

konspiracyjnie w latach 1939— 

1945, choć dawno już można by położyć 

kres jałowym dyskusjom. I jeszcze 

jedna uwaga pod adresem redakcji 

Kwartalnika. Przed dwoma 

laty Stanisława Lewandowska recenzowała 

w Kwartalniku „Prasę 

polską w latach 1939—1945", której 

współautorem jest Jerzy Jarowiecki, 

teraz tenże w podobnej roli wystąpił 

wobec publikacji Lewandowskiej. 

Być może nie ma w tym nic złego, 

ale czy na przyszłość nie byłoby lepiej 

unikać podobnych sytuacji 

ŻYCIE I ŚWIAT 

Jan 

Bujak 

Kwartalny międzynarodowy dodatek 

17 gazet do Życia Warszawy nr 

251 datowany na 22—23 października 

1983 zawiera w większości artykuły 

poświęcone zjawisku informacji, 

naświetlonemu z różnych punktów 

widzenia. Przewodnim opracowaniem 

jest artykuł J. S с h w о e- 

b i a „Stawką — informacja". Autor 

charakteryzuje obecną sytuację w 

skali światowej, która musi budzić 

powszechny niepokój, nieufność i 

strach. W takiej to sytuacji za paradoks 

należy uznać, że ta krótkowzroczność, 

wykazywana przez kraje wysoko 

rozwinięte, występuje w dobie 

mikroprocesorów i satelitów pozwalających 

na przepływ różnorodnych informacji 

do najdalszych zakątków 

świata. Pisze J. Schwoebel: „Konieczny 

jest olbrzymi wysiłek myśli oraz 

zrozumienia, które pozwoli wszystkim 

narodom zdobyć wiedzę, globalną 

wizję i siłę woli, niezbędną do 

wyboru wspólnej drogi. Takiego wysiłku 

nie można dokonać bez odpowiedzialnych 

środków przekazu i bez 

pełnej swobody przepływu informacji 

między wszystkimi krajami. Informacji 

zbudowanej na prawdzie 

dowiedzionej przez nowoczesną naukę: 

różnorodność i pluralizm stanowią 

fundamentalne prawo rozwoju 

ludzkości". Dalej pisze autor o tym, 

że ONZ i UNESCO zobowiązały 

się — pod naciskiem krajów tzw. 

Trzeciego Świata domagających się 

ustanowienia na świecie nowego porządku 

w dziedzinie informacji i łączności 

(NOMIC) — do określenia 

zasięgu i granic tego nowego prawa 

— prawa do informacji. 

J. Schwoebel nawiązuje też do 

konferencji generalnej UNESCO w 

1983 r. oraz poprzedzającego ją seminarium 

ekspertów zorganizowanego 

przez ONZ i UNESCO w Innsbrucku, 

gdzie poddano krytyce koncepcję wysuniętą 

przez UNESCO a dotyczącą 

prawa przepływu informacji, uważając, 

iż zagraża wolności prasy. 

O dziejach dodatku Życie i Świat 

pisze K. Szyndzielorz (Utrzymanie 

przy życiu). R. L a w s o n w 

artj'kule „Fantazja na temat bosonogiego 

obwodu scalonego" pisze o 

sympozjum, gdzie zajmowano się mikroprocesorami 

i innymi formami 

postępu w elektronicznej technologii 

komunikacji. Organizatorem sympozjum 

było pismo ONZ Development 

Forum, które obchodzi swoje dziesięciolecie. 

Autor dodaje, że sympozjum 

pod nazwą: „Fantazja na temat 

bosonogiego obwodu scalonego: 

(stąd tytuł artykułu) komunikacja 

dla rozwoju na szczeblu wioski" odbyło 

się również dla uświetnienia 

Światowego Roku Komunikacji, któremu 

patronuje Międzynarodowa 

Unia Telekomunikacyjna. Zdaniem 

Lawsona „dostęp do informacji ma 

rosnące znaczenie nie tylko dla rządów 

i korporacji ponadnarodowych, 

lecz także dla chłopa w krajach Trzeciego 

Świata". 

UNESCO nadesłała do dodatku relację 

ze spotkania „okrągłego stołu", 

które odbyło się w czasie obrad Międzynarodowego 

Komitetu Redakcyjnego 

Dodatku Życie i Świat. W czasie 

spotkania dyrektor generalny 

UNESCO A. M. M'Bow wypowiadał 

się również na temat najpilniejszych 

zadań stojących przed UNESCO. 

W średnioterminowym programie 

UNESCO na lata 1984—1985 elementy 

łączności i informacji znalazły się 

we wszystkich 14 głównych projektach, 

które będą realizowane. Z drugiej 

strony UNESCO nie przewiduje 

w najbliższych latach opracowania 

międzynarodowego kodeksu praw,

który przyznawałby specjalny status 

wszelkim przedsięwzięciom z dziedziny 

łączności i informacji. Natomiast 

prowadzone będą badania nad szczegółowymi 

problemami, np. nad sprawą 

ochrony dziennikarzy. UNESCO 

robi to na prośbę stowarzyszeń dziennikarskich 

ze Wschodu i z Zachodu, 

które stwierdziły, że są bardzo zaniepokojone 

trudnościami, jakie napotykają 

w swojej pracy. Zdaniem 

dyrektora generalnego UNESCO nowy 

międzynarodowy ład informacyjny 

musi opierać się na następujących 

„filarach" (uzgodniono to jeszcze 

w 1980 r. podczas sesji UNESCO): 

— usunięcie wewnętrznych i zewnętrznych 

barier w wolnym 

przepływie i szerszym rozpowszechnianiu 

informacji oraz idei, 

— zapewnienie wielości źródeł i kanałów 

informacyjnych, 

— wolność prasy i informacji, 

— wolność dziennikarzy i ludzi 

uczestniczących w procesie komunikowania 

się. 

Ż. Minovic z belgradzkiej Politiki 

pisze w „Dialogu przed decyzją" 

o tym, że zgodnie z zasadami 

systemu przedstawicielskiego, na którym 

od mniej więcej 10 lat opiera 

się organizacja społeczeństwa jugosłowiańskiego, 

powszechna informacja 

ma zasadnicze znaczenie dla jego 

sprawnego działania. Autor pisze o 

kłopotach dziennikarzy w Jugosławii 

i trudnościach, jakie mają do przezwyciężenia 

(nieobiektywizm, stare 

nawyki, brak zaufania ze strony społeczeństwa 

itp.). W konkluzji autor 

uważa, że społeczeństwo oparte na 

zasadzie samorządu musi być dobrze 

poinformowane oraz że bez właściwej 

informacji demokracja typu jugosłowiańskiego 

nie może istnieć. 

J. Decornoy z paryskiego Le 

Monde pisze o „Bombardowaniu kulturowym". 

Znaczenie „bombardowania 

kulturowego" należy mierzyć nie 

tylko dostrzegając najbardziej oczywiste 

elementy czyli wpływ audiowizualnych 

przekazów na kształtowanie 

się gustów i poglądów. Sprawą jeszcze 

bardziej zasadniczą jest społeczna 

i polityczna zależność od stosowanych 

technik, które nie pozostają bez 

wpływu na twórczość kulturalną i 

sposób tworzenia w najszerszym 

sensie tego słowa. Jeszcze bardziej 

brzemienny w konsekwencje — pisze 

J. Decornoy — wydaje się swobodny 

przepływ informacji. 

R. Lefort (UNESCO. Czas na 

działanie) pisze o problemach, które 

będzie musiała rozstrzygnąć XXII Sesja 

Zgromadzenia Ogólnego UNESCO, 

w tym zagadnienia informacji i łączności 

przy opracowywaniu programu 

na najbliższe dwa lata. 

O niezrównoważonym modelu międzynarodowej 

informacji pisze M. A. 

M a j i d z pisma Dawn (Karaczi). 

Pisze on, że kraje Zachodu selektywnie 

wybierają to, co chcą wiedzieć 

i co chcą, aby było znane 

o krajach Trzeciego Świata. Wynika 

to z możliwości, jakie te kraje mają 

w zakresie ustalania kierunków i 

treści globalnego przepływu informacji 

dzięki dominacji w światowym 

systemie komunikowania i w innych 

kanałach przekazu informacji. W 

konkluzji autor stwierdza: „Może u- 

płynąć sporo czasu, zanim zostanie 

przywrócona równowaga w międzynarodowym 

przepływie informacji. 

Jednak przynajmniej jakościowa poprawa 

może nastąpić w stosunkowo 

krótkim okresie, jeśli zostaną podjęte 

konkretne kroki w kierunku zmiany 

postaw i orientacji zagranicznych 

reporterów." 

A. N. S y 11 a z senegalskiego Le 

Soleil pisze o postawie afrykańskiego 

dziennikarza jako pośrednika w 

przekazywaniu informacji. Autor charakteryzuje 

postawę afrykańskiego 

dziennikarza wobec wielu specyficznych 

problemów, przed jakimi stoją 

kraje rozwijające się. Dziennikarz z 

Dakaru popiera żądania wprowadzenia 

nowego międzynarodowego ładu 

w dziedzinie informacji z tym, że 

opowiada się najpierw za ustanowieniem 

nowego ładu informacyjnego 

na skalę krajową. 

W brukselskim Le Soir piórem 

M. Bauwensa (Strach przed niestrawnością) 

ukazano zjawisko informacyjnego 

przesytu. Aby temu przeciwdziałać 

należy wyeliminować informacje 

mało istotne, a przekazywać 

jedynie ważne „sygnały". Autor 

zwraca uwagę na dużą odpowiedzialność 

dziennikarzy w świetle wykorzystania 

nowych technik komunikowania 

się, zbierania i przekazywania 

informacji. 

Marian 

Banach

Otâzky 

zumalistiky 

Rok 1981, nry 1—3 

Badać możliwości dalszej aktywnej 

działalności masowych środków 

przekazu w rozwijaniu i podwyższaniu 

jakościowych czynników formowania 

wspólnoty czechosłowackiego 

socjalistycznego narodu — tak określa 

Rudolf Porubsky zadania 

Instytutu Dziennikarstwa w Bratysławie 

w nowej, już siódmej, 5-latce. 

Do realizacji tych zadań — czytamy 

w artykule otwierającym nr 1. Otazków 

— Instytut przystąpił z jasną 

koncepcją naukowo-badawczą. 

Milos Marko zajął się miejscem 

telewizji w systemie dziennikarstwa. 

Punktem wyjściowym jest dla niego 

nie tylko włączenie tv do już istniejących 

mediów i wyznaczenie jej 

miejsca obok prasy, radia i filmu 

dokumentalnego, ale określenie jej 

pozycji w systemie środków masowego 

komunikowania. Telewizja nie powstała 

wszak z połączenia elementów 

innych systemów — jest nową jakością, 

nowym systemem. Powstanie tv 

stworzyło dziennikarstwo telewizyjne, 

stawiając w nowjej sytuacji teorię gatunków. 

W odniesieniu do dziennikarstwa 

tv używa się nazw gatunków 

zaczerpniętych z „macierzystych" 

dyscyplin dla nowych form czy treści 

— pisze autor — ale semantycznie 

obciążonych. Rozpatruje on telewizję 

„bądź jako emisję, bądź jako 

program telewizyjny: telewizyjne komunikowanie 

lub informację". Preferowanie 

zaś poszczególnych masowych 

środków informacji Marko 

przedstawia zwięźle następująco: rano 

radio (78%), przed południem radio 

— prasa (31—34%), po południu 

radio — prasa (40—28%), pod wieczór 

radio (34%), tv (23%), prasa 

(28%), wieczór tv (90%), radio (5%), 

prasa (3%). Na koniec chodzi autorowi 

o to, aby każdy z masowych 

środków informacji prezentował jak 

najefektywniejsze oddziaływanie przy 

spełnianiu swojej funkcji, wykorzystując 

w tym celu wszystkie możliwości, 

aby na swój sposób przyciągał. 

Następną pozycją są „Zäkladne 

vychodiska zumalistiky" Stefana 

V e Г a s a, który opierając się przede 

wszystkim na Marksie a także na Leninie 

definiuje pojęcie dziennikarstwa, 

jego główne cechy i funkcje. 

S. Vel'as uważa, że istotę dziennikarstwa 

stanowi poznanie i ocena aktualnej 

społecznej rzeczywistości, szczególnie 

jej politycznego oddźwięku, a 

także widzi ją w wywieraniu wpływu 

na człowieka. Z istoty dziennikarstwa 

wynika jego główna funkcja: 

pośredniego kierowania społeczeństwem. 

Autor wskazuje też i na 

to, że odbiór dziennikarstwa ma 

wszystkie cechy procesu komunikowania 

masowego i pojmuje dziennikarstwo 

jako istotną część systemu 

informacyjnego społeczeństwa. 

Złożoność interdyscyplinarnych 

problemów rodzącej się teorii propagandy 

ekonomicznej i dziennikarstwa 

ekonomicznego, problemów warunkujących 

rozwój naukowotechniczny 

i ich pomyślne rozwiązanie są 

w praktyce przesłanką podwyższenia 

jakości pracy w tych ważnych ideologicznie 

dziedzinach — pisze Milan 

К a ś ik w artykule „Ekonomicka 

propaganda a vëda". 

Ciekawego tematu dostarcza nam 

Frantisek Bartośek: „Ofsetizäcia 

a ćo s ńou süvisi" (Offsetyzacja 

i co się z nią wiąże). Wykazując diametralnie 

różne efekty wprowadzania 

nowych technologii do redakcji i 

drukarń, puentuje ten wątek zacytowaniem 

Guardiana, który tak skomentował 

wprowadzone zmiany: „Jesteśmy 

chyba kolejnym przykładem 

zastosowania nowej technologii, która 

produkuje daleko gorszą gazetę 

niż złe metody stosowane w XIX stuleciu". 

Bardzo mocno podkreśla oczywistość 

nieuniknionych zmian, sprzeciwiając 

się twierdzeniom, jakoby 

„w redakcji nic się nie miało zmienić". 

Pisząc o zaletach nowej techniki 

poligraficznej, akcentuje nieporównanie 

lepszą fotografię i skrócenie 

czasu produkcji gazety. 

Ostatnią pozycją tej części materiałów 

nru 1. Otazków jest również 

interesujący artykuł Samuela В r e ć- 

k i „K psychologickym otäzkom novinârskeho 

rozhovoru" analizujący 

nawiązywanie kontaktu przy wywiadzie 

dziennikarskim oraz sam wy-

wiad. Kładzie nacisk na ważną rolą 

wywiadu w pracy dziennikarskiej. 

Szczegółowo wymienia wszystkie 

obiektywne i subiektywne czynniki 

„grające", z których najważniejszym 

jest stanowisko „odpytywanego" wobec 

dziennikarza. (Moim zdaniem wymienione 

czynniki można by rozpatrywać 

w kategoriach: „zewnętrzne", 

jak wygląd, mimika, gest, brzmienie 

głosu, i „wewnętrzne", do których zaliczyłabym 

chęć do rozmowy, Wykształcenie...) 

S. Brećka zwraca uwagę 

na rzecz na pewno najważniejszą: 

nawiązanie kontaktu. 

Numer 2. otwiera Stefan В a- 

c h â r artykułem okolicznościowym, 

o przygotowaniach do XVI Zjazdu 

KPCz: „Trvale vychodiska rozvoja 

socialistickej żurnalistiky", traktujący 

o zadaniach stojących przed dziennikarstwem 

socjalistycznym a wypływających 

z XV Zjazdu i XVIII Plenum 

KPCz. 

Artykuł Stanisława Perknera 

„Specificnost rozhlasu a struktura 

programu" jest właściwie zestawieniem 

zdań i opinii innych autorów, 

którzy pisali o swoistości radia. 

Wśród innych cytuje w kilku miejscach 

W. Pisarka. 

W serii opracowań Zora L i ś к o- 

V â i Vlasta Zâchejovâ chcą zaznajomić 

czytelników OZ z niektórymi 

wynikami badania „Funkcji języka 

i obrazu jako czynnika przy tworzeniu 

kulturalnego profilu socjalistycznego 

człowieka", stanowiącego część 

rządowego planu badań „Skuteczności 

procesu rozszerzania wartości kulturalnych 

w kształtowaniu socjalistycznego 

profilu obywateli w szóstej 

5-latce". „Slovno obrazovä informäcia 

z aspektu obsahovej analyzy" jest 

pierwszym studium, dostarczającym 

wyjaśnienia słowa „jakość", opisu tytułów, 

próby, formalnej charakterystyki 

tytułów, ilości i rozłożenia w 

tygodniu informacji słowno-obrazowej 

oraz jej charakterystyki tematycznej. 

Wzajemnymi stosunkami między 

telewizją a widzem zajął się Rudolf 

Kazik: „Televizia — prostriedok 

vychovy divâkov", rozpatrując m. in. 

programy, które mają wpływ na 

widza. 

Część studyjną nru 2. zamyka materiał 

okolicznościowy napisany przez 

Frano Ruttkaya z okazji 100. rocznicy 

urodzin Edmunda Boreka: 

„Priekopnik lalovenskej robotniokej 

żurnalistiky" — o pionierze słowackiego 

robotniczego dziennikarstwa. 

Numer 3. otwierają rozważania 

Zdenka S u m b e ry nad formowaniem 

socjalistycznej osobowości, 

wszechstronnym rozwojem człowieka 

świadomego swojego miejsca. 

„Signaly profesionälnej kvality 

slovno-obrazovej informäcie" to zapowiadany 

wcześniej materiał Z. L i- 

skovej i V. Zachejovej, a 

przynoszący m. in. podstawowe charakterystyki 

informacji słowno-obrazowej 

Celem artykułu Ivana Tomaśova: 

„Manipuläcia verejnosti burżoâznymi 

prostriedkami masovej informäcie 

a propagandy" jest okazanie, 

choćby częściowe, aktualnych badań 

prasoznawczych, poddających analizie 

marksistowsko-leninowskiej krytyczną 

postawę klasowopolityczną, 

główne kierunki, argumenty, formy, 

metody i techniki tej manipulacji, 

wyznaczenie granic możliwości jej 

oddziaływania i sposobów walki z 

nią. Autor omawia dotychczasowe publikacje 

z dziedziny krytyki teorii i 

praktyki dziennikarstwa burżuazyjnego. 

„Vyuzivanie novinovednych informacji" 

jest wyciągiem z badań nad 

korzystaniem z informacji „prasoznawczych". 

Pozycja szczególnie interesująca. 

Oto jak kształtuje się korzystanie 

z pism fachowych: OZ regularnie 

wykorzystuje 60,3% respondentów, 

Sesity Novinafe — 39,1%, 

Novinaf — 32,7%, Kontakt — 25,6%; 

Zeszyty Prasoznawcze — 9,6% — 

przed pismami niemieckimi i rosyjskim 

Zurnalistem — 5,8%, chociaż 

w badaniu znajomości języków rosyjski 

zajął I miejsce — 99,4%, niemiecki 

II — 63,4%, angielski III — 43,6%, 

a wśród „nieświatowych" — I miejsce 

po-lski — 22,4%». 

Komunikator — rozhodujuci cinitel 

w żurnalistickom procesie" to studium 

Jozefa Vircika, w którym 

nadawca jest nie tylko decydującym 

czynnikiem w dziennikarskim procesie, 

ale w ogóle punktem wyjścia 

procesu komunikowania. Ustaliwszy 

ogólną definicję, autor charakteryzuje 

kolejno nadawcę w prasie, radiu 

i tv. Kończy konkluzją o wielu jeszcze 

nieprzebadanych dziedzinach 

związanych z twórczą, organizacyjną, 

a zwłaszcza polityczną funkcją nadawcy.

Pozostałe trzy materiały to: omówienie 

programu Radia NRD, przyczynek 

językoznawczy przedstawiający 

zastosowanie jednostki frazeologicznej 

przy tworzeniu tytułów i językoznawcza 

polemika J. Horeckiego 

z O. Repką. 

Numeru 4. nie omawiam, bo nie 

dotarł, niestety, do nas. 

Danuta Krystyna Nowak 

nii. Więcej pisze również o byłych 

koloniach afrykańskich zarówno portugalskich 

jak i angielskich. New 

York Times natomiast koncentruje 

Journal Of m 

ш 

m 

się bardziej na supermocarstwach. 

Wspomnijmy jeszcze o artykule 

Communication 

Jamesa Lu 11 a: „Popular Musie: 

Resistance to New Wave". Pisze on, 

I półrocze 1982 

że tzw. Nowa Fala w muzyce rockowej, 

która ma wiele unikatowych 

cech, napotyka na przeszkody, jak 

Kiedy w 1970 roku •— pisze James wszystkie nowe nurty w kulturze. 

Miller (Policy Planning and Technocratie 

Power: The Significance of kowy, nastawiony na bezpieczny ry 

Główne z nich to przemysł rozryw 

OTP) — powstało OTP (Office of nek, oraz publiczność, która jej nie 

Telecommunications Policy), miało akceptuje. Jak się okazało, nawet 

ono pomagać rządowi USA w realizowaniu 

polityki telekomunikacyjnej, zują zespoły popularne i uznane 

studenci są konserwatywni. Fawory 

dbać o wykorzystanie zdolności technicznych 

w tej dziedzinie, dostarczać „Rolling Stones", „Led Zeppelin" itp. 

wiele lat temu, jak „The Beatles", 

analiz ekonomicznych itd. OTP, jak 

W drugim numerze George G e r- 

dowodzi historia jego działalności, 

b n e r, Larry Gross, Michael 

zmierza w kierunku „technokratycznej 

racjonalizacji". Polega ona na 

M organ i Nancy S i g n о г i e 11 i 

(„Charting the Mainstream: Television's 

Contributions to Political 

tym, że rząd wraz z elitami korporacji 

scentralizował planowanie polityki 

telekomunikacyjnej, co zmniej 

Orientations") przedstawiają wyniki 

badań wpływu telewizji na kształtowanie 

postaw i orientacji polityczszyło 

znaczenie FCC (Federal Communications 

Commission) i Kongresunych 

wobec mniejszości narodowych, 

praw obywatelskich, wolności słowa, 

W numerze pierwszym znajdziemy budżetu rządowego i podatków. Analiza 

treści programów telewizyjnych 

również dwa artykuły na temat posunięć 

FCC wobec radia — Franka wykazała, że są one mieszaniną różnych 

tendencji •— od liberalnych po 

J. К a h n a „Radio: Regulating Format 

Diversity" oraz Dallasa W. S m y- konserwatywne. Oglądanie tv zaciera 

the'a „Radio: Deregulation and the tradycyjne różnice między odmiennymi 

stanowiskami politycznymi. Tele 

Relation of the Private and Public 

Sectors". 

wizja tworzy tzw. „komercjalny populizm 

Działalność tajnych rozgłośni jest 

- ' będący mieszaniną konserwatyzmu 

i poszatkowanego liberalizmu. 

przedmiotem aitykułu Lawrence'a 

S о 1 e y a „Radio: Clandestine Broadcasting, 

1948—1967". Rozgłośnie te. 

zauważa autor, pojawiają się szczególnie 

licznie w okresach kryzysów 

i przemian politycznych. I tak w latach 

1948—1S50 najwięcej działało ich 

na Bliskim Wschodzie, w latach 

1958—1960 w obszarze Morza Karaibskiego, 

a w latach 1965—1967 w południowo-wschodniej 

Azji. 

New York Times i Manchester 

Guardian to „dwa różne okna na 

świat" stwierdza Gerald W. Hopple 

w artykule „International News 

Coverage in Two Elite Newspapers". 

Autor badał serwis międzynarodowy 

tych pism w I półroczu 1979 roku. 

Manchester Guardian przynosi więcej 

niż New York Times informacji 

o krajach Europy zachodniej (z wyjątkiem 

Szwajcarii) i wschodniej (z 

wyjątkiem ZSRR), a także o Japo 

Pomiędzy 1968 a 1978 rokiem dokonano 

3100 międzynarodowych ak • 

tów terrorystycznych, pisze M. Chérit 

В a s s i o u ni („Media Coverage 

of Terrorism: The Law and the Public"), 

z czego około 90% z nich w 

Ameryce Północnej i Południowej, 

Europie zachodniej i na Bliskim 

Wschodzie. Warto zaznaczyć, pisze

autor, że liczba, częstotliwość i intensywność 

wewnętrznych aktów terrorystycznych 

jest bardziej znacząca 

niż scharakteryzowanych jako międzynarodowe. 

Informowanie o akcjach 

terrorystycznych stwarza, zdaniem 

autora, wiele konfliktów między 

policją a mediami. Często bowiem 

media nieświadomie informują 

terrorystów o sposobach działania 

policji, narażają życie zakładników 

oraz przeszkadzają w negocjacjach. 

Z drugiej strony, mogą one odgrywać 

również rolę pozytywną — współpracując 

z policją mogą być dobrym 

narzędziem negocjacji, a także dostarczać 

cennych dla policji informacji 

o terrorystach. 

W artykule „The I.R.A., the Red 

Brigades, and the F.A.L.N. in the 

New York Times" David L. P a 1 e t z, 

Peter A. Fozzard i John Z. A y a- 

n i a n analizują informacje о IRA, 

Czerwonych Brygadach i FALN 

(Fuerzas Armadas de Liberacion) 

drukowane w New York Times w 

okresie od lipca 1977 do czerwca 1979. 

Stwierdzają oni, że ponad i/з wszystkich 

artykułów o Włoszech, Irlandii 

Północnej i Porto Rico zawierała 

wzmianki o tych grupach. Ogółem 

ukazały się 152 artykuły o Czerwonych 

Brygadach, 92 o IRA i 43 o 

FALN, co stanowi 29,7% drukowanych 

w gazecie informacji o Włoszech, 

45,9% o Irlandii Północnej 

i 32,2% o Porto Rico. 

Naukowcy są zgodni, pisze Orrin 

E. Klapp (,,Meaning Lag in the 

Information Society"), że współcześni 

ludzie zagubili sens życia. Alienacja, 

absurdalność, kontrkultura, 

szok przyszłości, koniec ideologii, fałszywa 

świadomość — to tylko niektóre 

nazwy identyfikujące ten kryzys. 

Jedną z teorii próbujących wyjaśniać 

to zjawisko jest teoria opóźnienia 

kulturowego Ogburna i Chapina. 

Sądzą oni, że utrata sensu życia 

jest wynikiem nienadążania przekonań 

i idei za nową rzeczywistością, 

kultura materialna bowiem, technologia 

zmienia się szybciej niż kultura 

niematerialna •— przekonania i 

poglądy. Orrin Klapp próbuje teorię 

Ogborna wyrazić pojęciami teorii informacji. 

Można wówczas postawić 

tezę, że wzrost liczby informacji jest 

szybszy niż tworzenie znaczeń, sensu 

(meaning). Prowadzi to do paradoksu: 

więcej wiedzy — mniej sensu. 

Józef 

Lubiński 

PUBLIC OPINION 

QUARTERLY 

1983 vol. 47 nr 1 

Rok się skończył, tymczasem na 

półce biblioteki Ośrodka Badań Prasoznawczych 

z ubiegłego roku widnieje 

tylko numer wiosenny The Public 

Opinion Quarterly. Reszta jeszcze 

nie nadeszła. Zajmijmy się więc 

tym, co jest, po cichu wzdychając 

do dawnej regularności. 

Recenzowany numer POQ przynosi 

dziewięć podstawowych artykułów 

naukowych, zwykłą porcję branżowych 

wiadomości i krótkich not, wyczerpujące 

omówienie badań opinii 

publicznej na zadany temat (jaki: o 

tym na końcu) oraz kilka recenzji 

książkowych — obszerniejszych i 

krótkich, sygnalnych. Całość numeru 

otwiera artykuł, który wydaje się 

najbardziej interesujący z całości: 

„The Third-Person Effect in Communication" 

(Efekt osób trzecich w komunikowaniu) 

pióra W. Philipsa 

Davidson a, znanego uczonego 

amerykańskiego, profesora dziennikarstwa 

i socjologii na Uniwersytecie 

Columbia w Nowym Jorku. Autor 

poddaje wszechstronnej analizie 

(dysponując także rezultatami czterech 

niewielkich eksperymentów psycho-społecznych) 

znane zapewne badaczom 

opinii publicznej, propagandystom, 

elitom władzy zjawisko wymienione 

w tytule artykułu. Jakże 

często osoba poddana oddziaływaniu 

przekonującemu (perswazyjnemu) ze 

strony środków masowego przekazu 

twierdzi: „na mnie nie wywrze to 

żadnego wpływu, ale innych (osoby 

trzecie) z pewnością przekona". Zdarza 

się również, że komunikowanie 

wywołuje działanie i reakcje nie dlatego, 

iż wywiera ono wpływ na bezpośredniego 

z pozoru adresata, lecz 

dlatego, iż inni (osoby trzecie) spodziewają 

się takiego wpływu na niego. 

Autor przytacza zresztą szereg 

przykładów. Ten, od którego zaczyna 

się właściwie artykuł, mówi o sprytnym 

psychologicznym tricku Japończyków 

zastosowanym wobec amery-

kańskich oddziałów w czasie wojny 

na Pacyfiku, na słynnej wyspie Iwo 

Jima. Oddziały te, składające się z 

żołnierzy-Murzynów, ale pod dowództwem 

białych, zasypane zostały 

ulotkami nieprzyjaciela przekonującymi, 

iż jest to wojna białych ludzi i 

że Japończycy nie mają nic do kolorowych. 

„Nie ryzykuj życiem za 

białych" — konkludował dywersyjny 

tekst. Następnego dnia owa jednostka 

murzyńska została wycofana zj linii 

frontu, choć nie było żadnych 

dowodów na to, iż dywersja wywarła 

wpływ na morale żołnierzy. Nie 

pomylił się jednak dobry psycholog 

japoński, jeżeli takie były jego intencje; 

ulotki wywarły niezaprzeczalny 

wpływ na białych oficerów. 

Podobnych przykładów w propagandzie 

wojennej można by podać 

mnóstwo, autor analizuje jednakże 

„efekt osób trzecich" w codziennym 

życiu społecznym. Davidson rozważa 

i wspiera to konkretnymi danymi 

empirycznymi, że „efekt osób trzecich" 

może być pomocny w wyjaśnianiu 

różnych aspektów zachowań 

społecznych, jak np. obawa hierarchii 

danego kościoła przed propagandą 

innych wyznań czy np. obawa kierowniczych 

elit władzy przed opozycją 

polityczną. Specjalną uwagę poświęca 

autor mechanizmom cenzury, 

twierdząc, iż omawiany przez niego 

efekt związany jest ze zjawiskiem 

cenzury jako takim: wszak cenzor 

nigdy nie powie, że ulega perswazji 

komunikowania — to na innych, 

tych z „wrażliwszymi umysłami" może 

ono oddziałać. 

Te i inne przykłady działania 

„efektu osób trzecich" bardzo często 

są powodowane nadmiernymi oczekiwaniami 

wobec oddziaływania komunikowania 

na innych. Dlaczego — 

pyta autor, czy jest w ogóle możliwe, 

abyśmy przeceniali wpływ na innych, 

tak jak nie doceniamy wpływu 

na siebie Pytanie to jest istotne 

chyba nie tylko na łamach amerykańskiego 

czasopisma naukowego. 

Inny godny uwagi artykuł (i ważki 

ze względu na konteksty stosowane 

w polityce) to bardzo obszerne 

studium „Media and Agenda Setting: 

Effects on the Public, Interest 

Group, Leaders, Policy Makers, and 

Policy" autorstwa sześciu badaczy z 

Northwestern University w Evanston, 

Illinois. Autorzy analizują rolę 

mediów w ustalanliiu hierarchii ważności 

spraw i ich wpływu na opinię 

publiczną, grupy interesu, koła przywódcze, 

decydentów etc. Przedstawione 

rezultaty badań sugerują rzeczywisty 

wpływ środków komunikowania 

masowego na hierarchię ważności 

spraw w oczach opinii publicznej 

oraz u państwowych decydentów. 

Jednocześnie z artykułu dowiadujemy 

się, że wywołane tym przemiany opinii 

publicznej nie stymulowały odpowiednich 

zmian w polityce i podejmowaniu 

decyzji. Powodowała to raczej 

współpraca między dziennikarzami 

i urzędnikami administracji i 

kół rządowych. 

Z pozostałych pozycji recenzowanego 

numeru polećmy niezwykle interesującą 

analizę-zestawienie wyników 

wielu badań z różnych okresów 

,,Attitudes Toward the Arab-Israeli 

Conflict" (Postawy wobec konfliktu 

arabsko-izraelskiego) pióra Connie de 

В o e r. Autorka zapoznaje czytelnika 

z badaniami opinii publicznej nie 

tylko w USA, ale także w kilku krajach 

Europy zachodniej, ukazując 

wahnięcia tej opinii, jej ewolucję, aż 

po okres najświeższy, tj. moment wyraźnego 

spadku sympatii proizraelskich 

w wyniku masakry w bejruckich 

obozach dla uchodźców palestyńskich 

Sabra i Szatila. 

Na koniec odnotujmy za POQ opublikowanie 

w USA drugiej części 

monumentalnego dzieła E. Noëlle- 

-Neumann na temat Niemców i 

badań opinii publicznej w RFN (The 

Germans: Public Opinion Polls, 

1967—1980), dopełniającego obraz powojennego 

społeczeństwa Niemiec zachodnich 

widziany w specyficznej 

soczewce badań opinii. 

MEDIA 

Krzysztof W. Kasprzyk 

PERSPEKTIVEN 

I kwartał 1983 

Media Perspektiven — to miesięcznik 

wydawany we Frankfurcie nad 

Menem przez Zrzeszenie Reklamy 

Radiowej (Arbeitsgemeinschaft Rundfunkwerbung), 

grupujące organizacje 

reklamowe dziewięciu krajowych 

rozgłośni radiowych i telewizyjnych 

Republiki Federalnej Niemiec. Na łamach 

pisma publikowane są studia 

i szkice analizujące wydarzenia i zja-

wiska występujące w dziedzinie masowego 

komunikowania w Europie 

Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. 

Jednak sporo materiałów i opracowań 

poświęconych jest — co zrozumiałe 

— problemom prasy, radia i 

telewizji w RFN, a zwłaszcza kwestiom 

wzajemnych relacji między 

poszczególnymi mediami w procesie 

komunikowania. Charakterystyczną 

cechę periodyku stanowi poza tym 

duża dbałość o dobór danych statystycznych, 

dokumentujących omawiane 

zagadnienia. Ze statystyki 

uczyniono także odrębny dział problemowy 

pisma. Media Perspektiven 

wyróżniają się również łatwo zauważalną 

przejrzystością układu graficznego 

i druku. 

Ponieważ omówienie zawartości 

wszystkich numerów pisma wydanych 

w 1983 roku przekroczyłoby znacznie 

rozmiarami publikacje zamieszczane 

w niniejszej rubryce — proponujemy 

czytelnikom Zeszytów ograniczenie 

się do przedstawienia numeru najbardziej 

interesującego, a jednocześnie 

reprezentatywnego dla linii programowej 

miesięcznika. 

Spośród numerów I kwartału 1983 

roku — na uwagę zasługuje wydanie 

styczniowe. Przynosi ono zajmujący 

szkic Jana Tonnemachera, podejmujący 

sprawy swoistej rywalizacji 

między mediami pod wpływem 

nowych technik informowania i komunikowania. 

O jaką rywalizację 

chodzi Otóż zdaniem autora, jeśli 

potraktujemy system komunikowania 

jako pewną całość, to postęp w technice 

przekazu, a co za tym idzie — 

rozwój jednych mediów pociąga za 

sobą zmniejszenie lub ograniczenie 

znaczenia i zasięgu społecznego innych 

środków komunikowania. Przejawami 

tego procesu są zmiany w 

wielkości kręgu odbiorców, w ilości 

sprzedanych egzemplarzy czy też w 

liczbie odbiorników przypadających 

na gospodarstwo domowe. 

Na potwierdzenie swoich spostrzeżeń 

przytacza autor spektakularny 

przykład gwałtownego rozwoju telewizji 

i technik pokrewnych w dekadzie 

lat siedemdziesiątych. Telewizja 

kolorowa, kablowa, satelitarna, różne 

odmiany techniki video czy ekranowy 

system przekazu informacji 

(Bildschirmtext) —• spowodowały wyraźny 

wzrost liczby abonentów telewizji, 

liczby sprzedanych wideokaset 

i urządzeń magnetowidowych; przy 

jednoczesnym spadku liczby sprzedanych 

biletów do kina, teatru (stagnacja 

w latach '70), niewielkiej dynamice 

sprzedaży dzienników i czasopism 

oraz nieznacznym przyroście 

liczby zarejestrowanych abonentów 

radiowych w Republice Federalnej. 

Zjawiska te, ich społeczne i gospodarcze 

konsekwencje, nie znajdują — 

w opinii autora — pełniejszego odzwierciedlenia 

w naukach społecznych. 

W opracowaniach naukowych 

dominują bowiem stanowiska wycinkowe, 

brak wieloaspektowego podejścia. 

Wynika to po części — co podkreśla 

J. Tonnemacher •— z niezbyt 

bogatego zestawu stosowanych w naukach 

społecznych technik badawczych. 

Konieczne wydaje się więc 

skorzystanie w szerokiej skali z wielostronnego 

prognozowania, z mieszanych, 

matematyczno-statystycznych 

metod badawczych. 

Poszerzenie instrumentarium badawczego 

nie rozwiązuje jednak problemu. 

Kompleksowe ujęcie problemów 

komunikowania masowego wymaga 

bowiem również głębszego ich 

osadzenia w realiach społecznych i 

ekonomicznych. W tej mierze autor 

postuluje uwzględnienie wpływu 

trzech istotnych czynników: 

1) antycypacji kierunków i tendencji 

technicznego postępu środków komunikowania 

masowego; 

2) liczby i zakresu możliwości 

wzbogacania i uatrakcyjniania treści 

przekazywanych przez poszczególne 

media (przy wykorzystaniu 

nowych technik); 

3) rozwoju budżetu finansowego, 

zależnego od wzrostu dochodu narodowego, 

oraz budżetu czasowego, 

ujmującego czas pracy i wypoczynku, 

liczonych w skali globalnej, państwowej, 

jak i jednostkowej, prywatnej. 

Uwzględnienie tych czynników może 

— zdaniem autora — stworzyć szansę 

przezwyciężenia istniejącego obecnie 

rozziewu między poziomem rozwoju 

techniki komunikowania a stanem 

naukowego poznania społecznych 

jego skutków. 

Ze studium J. Tonnemachera wiąże 

się w pewnym stopniu opracowanie 

Hansjörga Besslera, omawiające 

Wyniki telefonicznej sondy 

przeprowadzonej w 1982 roku wśród

widzów ogólnokrajowego programu 

telewizyjnego ARD i państwowego 

programu II ZDF a dotyczącej odbioru 

tekstów nadawanych techniką 

„video". Telefoniczny wywiad, w którym 

uczestniczyło 1982 rozmówców, 

potwierdził rosnące zainteresowanie 

odbiorców telewizji przekazem informacji 

za pomocą „Video". Wystarczy 

przytoczyć fakt, że aż 62°/o respondentów 

opowiedziało się za codzienną 

emisją informacji „Video". Najczęściej 

„oglądano" wiadomości (67%), 

„Ostatnie doniesienia" (69%), a także 

sport (50%) i zapowiedź telewizyjnego 

programu dnia (57% respondentów). 

Pozytywne doświadczenia powinny 

— w ocenie autora — zachęcić 

oba programy zachodnioniemieckiej 

telewizji do szerszego stosowania 

„ekranowego", informatora. 

Styczniowy numer Media Perspektiven 

zawiera poza tym uwagi Egona 

Wagnera o projekcie ustawy 

0 krajowych środkach komunikowania 

w Badenii-Wirtembergii, szkic 

Ulricha S a X e г a o kształcącej i 

wychowawczej roli tradycyjnych i nowych 

środków komunikowania, raport 

Michaela Dark owa o przyzwyczajeniach 

odbiorczych widzów 

telewizyjnych programów sportowych 

oraz bogaty w statystyczne zestawienia 

artykuł Jacka Saarloosa o 

programie i publiczności telewizji 

1 radia w Holandii. 

W dziale dokumentacyjnym opublikowano 

opracowane przez ONZ 

„Zasady regulujące wykorzystanie 

sztucznych satelitów dla międzynarodowej 

wymiany transmisji telewizyjnych". 

Ostatnią część numeru stanowi 

kronika ważniejszych faktów, związanych 

z komunikowaniem masowym 

oraz zestaw kilku recenzji książkowych. 

Numer jest więc dość różnorodny 

pod względem tematycznym, choć 

główny akcent problemowy położono 

w nim na możliwościach i konsekwencjach 

wykorzystania nowych 

technik komunikowania, w tym zwłaszcza 

systemie „Video". Problematyka 

ta dominuje również w dwóch pozostałych 

numerach Media Perspektiven, 

wydanych w okresie I kwartału 

co wyraźnie potwierdza główny kierunek 

zainteresowań badawczych 

pisma. 

JOURNAL FÜR 

PUBLIZISTIK 

& KOMMUNIKATION 

1983 nr 2—3 * 

Już w drugim roczniku redakcja 

tego interesującego kwartalnika wydała 

numer podwójny (95 stron formatu 

A4, fotokopiowanych). Zeszyty 

podwójne — naszym zdaniem — są 

wyrazem różnych kłopotów redakcyjnych, 

od braku materiałów po trudności 

poligraficzne i wydawnicze. 

Tak jest widocznie i tu, skoro zamknięcie 

następnego numeru — ostatniego 

w r. 1983 —> zapowiedziano aż 

na 30 listopada. Życzymy JPK najszybszego 

powrotu „na prostą". 

Ten podwójny numer jest monotematyczny, 

poświęcony polityce komunikowania, 

przede wszystkim rozwojowi 

techniki i technologii, które 

— czytamy w odredakcyjnym 

wstępie — nie są neutralne. Czy się 

je wiąże z jednej strony ze wzrostem 

gospodarczym i pluralizmem 

opinii, z „imperializmem kulturowym" 

i „inflacją bodźców" z drugiej, 

a z trzeciej przypisuje im wręcz 

„charakter przemocy" — to jest, czytamy, 

„każdorazowo kwestią stanowiska 

ideowo-politycznego". Redakcja 

JPK widzi swą rolę i możliwości 

„tylko" jako inspiratora przemyśleń 

i dyskusji o problemach, których 

rzeczywistą doniosłość można 

dziś jedynie przeczuwać. 

W temat wprowadza Richard 

Albrecht rozważaniami o empirycznych 

i teoretycznych aspektach 

telewizji w RFN („Rozrywka telewizyjna 

— konsumpcyjność jako styl 

życia", s. 61—76). Na wstępie przedstawia 

dane o odbiorze tv na tle innych 

zajęć w czasie wolnym, potem 

status i system mediów („korporacyjny 

model państwowo-oligopolistycznego 

uspołecznienia odgórnego"); 

rozrywkę telewizyjną jako formę komunikowania 

masowego ukazuje na 

przykładzie quizow. Stwierdza, że w 

latach '60 i '70 w telewizji RFN — 

równolegle z jej umasowieniem — 

rozrywkowy sposób prezentacji, dramaturgii 

i inscenizacji opanował tak- 

Zbigniew Oniszczuk * R. II, zeszyt podwójny 2—3, s. 55—149.

że „jądro programów politycznych" 

— główne wydanie dziennika 

tv, zgodnie z niepublikowanym zaleceniem 

E. Noelle-Neumann i jej 

współpracowników z r. 1968 (s. 69). 

Sam autor jest zwolennikiem H. Holzera 

koncepcji uspołecznienia tv, 

obawia się natomiast nadejścia jeszcze 

szerszej kapitalistycznej prywatyzacji 

mediów audiowizualnych, dotąd 

publiczno-prawnych oraz — podobnie 

jak F. Dröge i H. H. Fabris — 

pogłębiania się rozziewu między 

„komunikacyjnie uprzywilejowanymi" 

i upośledzonymi pod tym względem, 

o głęboko zakorzenionym braku 

zainteresowania kwestiami politycznymi 

i poczuciu bezwładu wobec 

sił panujących (s. 73). 

Tekst o zasadniczym znaczeniu 

teoretycznym pomieszczono dalej w 

numerze. Może dlatego, że „Zarys 

podstawowej koncepcji polityki komunikowania" 

napisał Joachim W e s- 

terbarkey przed 10 laty i tylko 

go wygłaszał jako (wtedy) świeżo 

upieczony wykładowca. Obecnie tekst 

nieco przepracowany i skrócony publikuje 

po raz pierwszy (s. 87—97). 

Komunikowanie definiuje zgodnie z 

teorią „interakcji symbolicznej", politykę 

w najszerszym sensie rozumie 

jako wszelkie działanie społeczne; zatem 

„polityka komunikowania" oznacza 

wszelkie działania polityczne w 

odniesieniu do komunikowania, a 

więc każdą celowo ukierunkowaną 

działalność społeczną (lub jej zaniechanie), 

której skutki dotyczą komunikacyjnych 

uwarunkowań, struktur 

i procesów (s. 88). Teza przewodnia 

tego szkicu brzmi: społeczne problemy 

komunikacyjno-polityczne, by 

mogły być odpowiedzialnie analizowane 

i prawirłowo rozwiązywane, 

potrzebują oparcia w teorii zorientowanej 

na praktykę. 

„Mocnym uderzeniem" jest w numerze 

wypowiedź harnburskiego politologa 

proL Hansa Jurgena 

Kleinsteubera, udzielona Achimowi 

Baumowi 1 Detlevowi 

S с h e i 1 o w i (s. 99—ill). Postawę 

profesora trzeba określić jako krytyczną, 

tak wobec nauki (za jej brak 

krytycyzmu właśnie, euforię „szkoły 

frankfurckiej" sprzed 15 lat wobec 

„nowych mediów") jak i techniki. 

„Wielką technikę" — także struktury 

komunikacyjne, mówi Kleinsteuber — 

wprowadza wielka biurokracja, która 

na tym zarabia. W każdym razie 

nie jest to technika (np. kablowa) 

sprzyjająca komunikacji lokalnej. 

Techniczny przekaz komunikatu poprzez 

ekran telewizyjny oznacza stratę 

wobec bezpośredniego kontaktu w 

knajpie czy na ulicy — twierdzi 

Kleinsteuber. Wielkie techniki komunikowania 

(wkrótce przez satelitę) 

coraz bardziej zwiększają rozziew 

między producentem i konsumentem. 

Ekologiczne skutki nadrozwoju techniki 

ukazuje Kleinsteuber na przykładzie 

obumierania kultury kinowej 

po wprowadzeniu tv czy — mym 

zdaniem najjaskrawiej — automobilizmu, 

który wyparł swą siłą z jezdni 

wszystkich innych jej dawnych użytkowników. 

Zaś kablowa tv ma niezwykłą 

siłę, „stanowi całkiem nowy 

wymiar wielkiej technologii". Nie 

oszczędza też Kleinsteuber określonej 

orientacji prasoznawczej, nazywając 

to, co upowszechniła E. Noelle-Neumann, 

„politycznie jednoznaczną 

informacją przednaukową" (s. 109). 

Na szczęście nie jest Kleinsteuber 

krańcowym pesymistą, a to dzięki 

rysującej się „postmaterialistycznej" 

postawie młodej generacji w RFN, 

która pozwala mu żywić nadzieję, że 

wystąpi ona krytyczniej wobec nowych 

struktur wielkiej technologii. 

Część artykułową zamykają 3 dalsze 

publikacje. Detlev S с h e i 1 — 

jakby nawiązując do zakończenia poprzedzającej 

rozmowy •— analizuje 

krytycznie ruch skierowany przeciw 

wprowadzaniu kablowej tv w RFN 

(s. 113—124). Hans Diedenhofen 

pisze o ponad lO-letnich usiłowaniach 

utworzenia jednolitego związku zawodowego 

mediów (s. 125—131), mającego 

skupić zarówno ich etatowych, 

jak wolnych współpracowników. Dyskusje 

i dotychczasowe porozumienia 

dotyczą ZZ Druku i Papieru (150 tys. 

członków, w tym Unia Dziennikarzy 

ok. 7 tys.), Związku Dziennikarzy 

(ponad 13 tys.), Zw. Pracowników 

Sztuki (20 tys., wśród nich ok. 

3,5 tys. dziennikarzy w Unii Radia- 

-TV-Filmu), Zrzeszenia Związków 

Arystów Plastyków (4,5 tys.), związków 

muzyków, artystów rozrywkowych 

i in. (ok. 5,5 tys.). Chodzi więc 

o zrzeszenie ponad 190 tys. osób, w 

tym 25 tys. dziennikarzy i innych autorów 

— nie oni więc będą stanowili 

większość. Szczególną wagę 

przywiązuje autor, sam działacz Unii 

Radia-TV-Filmu, do jednolitej postawy 

wobec nowych technologii gro-

żących likwidacją wielu stanowisk 

pracy. 

Ralf Herpolsheimer przedstawił 

doświadczenia z pracy w 

dwóch diecezjalnych regionalnych 

rozgłośniach radiowych w Brazylii 

(s. 132—137). Część recenzyjna (s. 

138—149) zamyka numer, który — 

co nieskromnie odnotujemy — został 

właściwie zadedykowany niżej podpisanemu. 

Stało się tak w wyniku 

pierwszych omówień JPK w Zeszytach 

Prasoznawczych (nry 1 i 2/1983), 

kiedy to „grzeczniejszy" kolejny numer 

kazał mi zadać pytanie: czyżby 

zadziorność „młodych gniewnych" z 

redakcji JPK już się wyczerpywała 

W odpowiedzi „młodzi gniewni" życzyli 

mi „wiele ubawu" przy lekturze 

tego podwójnego zeszytu. Z 

przyjemnością więc stwierdzam, że 

wigoru nadal im nie brak. Ale swoją 

drogą, chciałbym ja mieć akurat 

ich obecne zmartwienia... 

Theorie 

und Praxis 

des sozialistischen 

Journalismus 

1983 nry 2—4* 

Czesław 

Biel 

W miarę rozrostu instytucji prasoznawczych, 

rozwoju ich działalności 

i międzynarodowej współpracy 

między nimi, mnożą się luki w wymianie 

informacji naukowej. Dziwi 

jednak, że dotyczy to zwłaszcza placówek 

sobie najbliższych, myślę o 

działających w ramach RWPG. Konkretnie 

w połowie grudnia 1983 w 

bibliotece OBP w Krakowie brakowało 

pierwszego numeru lipskiego 

dwumiesięcznika z tego roku, chociaż 

otrzymano już następne. W rezultacie 

zmuszeni jesteśmy omawiać 

niezwyczajny i niepełny okres. 

Otwiera go Willy W a 11 h e r 

zwięzłymi rozważaniami nt. „Światopogląd 

marksistowski, polityka socja- 

* Nr 2/3 s. 65—166 + nlb. bibliografia adnotowana; 

nr 4 s. 177—244. 

listyczna i metodyka dziennikarska" 

(s. 65—67). Arnold Hoffmann pisze 

„O praktycznym znaczeniu teorii 

gatunków" (s. 67—71), rozpatrując 

przede wszystkim, co wiedza o 

prasie rozumie pod pojęciem gatunków 

dziennikarskich, jakie jest ich 

miejsce w zasobie dziennikarskich 

metod i jakie korzyści może mieć — 

opanowawszy je — dziennikarz w 

codziennej pracy. Na końcu stwierdza: 

1. Pojęcie gatunku to abstrakcja, 

a każdy gatunek to uogólnienie nieskończonej 

ilości jego utworów. Z 

ogółu treściowych i formalnych właściwości 

tych utworów do określenia 

gatunku służą tylko te, które są 

wspólne całej tej grupie — a więc 

cechy dla niej istotne. 2. Określenia 

gatunków nie stanowią recept dla 

piszących dziennikarzy, raczej służą 

orientacji co do wyboru odpowiednich 

środków. 3. Pisząc utwór dziennikarski, 

autor z reguły nie ma „czystego 

gatunkowo" tematu i ma nie 

tylko jeden cel, lecz także cele uboczne 

i drugorzędne. Jego zadaniem 

nie jest oddanie utworu odpowiadającego 

wszystkim wymogom określonego 

gatunku, lecz spełnienie określonego 

celu politycznego i osiągnięcie 

odbiorcy. W tym celu używa wszystkich 

możliwych i wydających mu się 

odpowiednimi środków, nie może więc 

dziwić, gdy w poszczególnych utworach 

występują cechy różnych gatunków. 

Detlef Tomschke zabiera kolejny 

głos w dyskusji o research'u w 

tv (s. 75—77). Gerda Strauss 

(s. 77—79) i Bärbel Böttcher 

(s. 79—81) wypowiadają się na temat 

felietonu (druga z autorek — radzieckiego). 

Układ tematyczny numeru, od początku 

niejasny, łamie zupełnie sprawozdanie 

z konferencji naukowej 

Sekcji Dziennikarstwa w Lipsku 

pt. „Wkład gazet okręgowych SED 

w polityczną orientację ludzi pracy" 

(s. 82—87), po którym dano II część 

artykułu Klausa P u d e г a o faszyzacji 

lipskiego Instytutu Prasoznawczego 

przed 50 laty (s. 87—90). Z kolei 

Reginę Schneider przedstawiła 

rozwój studiów dziennikarskich 

w Lipsku od 1946 r. (s. 91—94). Wolfgang 

Kleinwächter. Hans К i- 

s t n e r i Hannsgerd Proetsch 

scharakteryzowali problem komunikowania 

w planie UNESCO na lata 

1984—1989 (s. 101—103). Został on

przyjęty w grudniu 1982 w Paryżu. 

UNESCO chce rozwijać działalność 

w pięciu dziedzinach komunikowania: 

popierając uprawnienia do niego 

zarówno jednostek jak społeczności, 

redukując niezrównoważoność, 

nieprawidłowość i zniekształcanie 

komunikacji i informacji, popierając 

wkład mediów w rozwiązywanie globalnych 

problemów ludzkości, wspierając 

urzeczywistnianie narodowej 

polityki komunikacyjnej i badając 

podstawy nowego międzynarodowego 

ładu informacyjnego jako część międzynarodowej 

strategii rozwoju. Z 

ogółem 13 podstawowych programów 

UNESCO w latach '80, program III 

jest poświęcony wyłącznie problemom 

komunikowania. Dzieli się on na 3 

podprogramy. Pierwszy zajmuje się 

studiami nad ogólnymi problemami 

komunikowania na podstawie raportu 

MacBrlide'a. Podprogram drugi 

jest ukierunkowany na współpracę 

międzynarodową, wymianę programów, 

kwestie taryf telekomunikacyjnych 

itp. Trzeci podprogram koncentruje 

się na rozwoju komunikowania, 

współpracy organizacji systemu ONZ, 

współpracy technicznej i ma sprzyjać 

podejmowaniu problemów komunikowania 

w planach rozwoju, przygotowywaniu 

mieszkańców do krytycznego 

przyjmowania informacji. 

Także inne podstawowe programy 

UNESCO podejmują zagadnienia komunikowania, 

np. VII pt. „Systemy 

informacyjne i dostęp do wiedzy". 

Zakończenie artykułu jest poświęcone 

kontrowersjom między Wschodem 

i Zachodem wobec tego programu 

UNESCO, który został przyjęty przeważającą 

większością głosów przedstawicieli 

państw socjalistycznych i 

III świata przy sprzeciwie Zachodu, 

lansującego koncepcję informacyjnego 

„free flow". 

„Niektóre tendencje rozwojowe 

agencji międzynarodowych" opisał 

Hans Schutt (s. 103—106). Na 

wstępie wskazał wzrastającą rolę 

agencji: pod koniec II wojny światowej 

było ich Ok. 55 w 30 krajach, w 

1962 r. — 180 w 85 krajach, aktualnie 

agencje ma 119 państw. Mimo tego 

w 1982 r. przeszło 40 państw (ok. 

V4) nie posiadało agencji, w tym 19 

liczących ponad milion mieszkańców. 

„Podwojenie od 1951 r. liczby krajów 

posiadających własną agencję 

informacyjną było przede wszystkim 

wyrazem zwycięskiej walki wyzwoleńczej 

byłych terytoriów kolonialnych". 

W kolejnych częściach artykułu 

omówiono rozwijającą się ofertę 

serwisową agencji, zmiany zapotrzebowań 

treściowych, rozwój agencji 

socjalistycznych, nowe momenty w 

działalności światowych agencji kapitalistycznych 

(regionalizacja serwisów 

„wielkiej 4"), rozbudowę stosunków 

bilateralnych i multilateralnych 

stosunków regionalnych, rozwój techniczny, 

na końcu niektóre problemy 

badań nad agencjami —• m. in. nad 

ich rolą i miejscem w systemie mediów. 

Hans Kubach obszernie omawia 

stanowisko wielkoburżuazyjnej 

prasy RFN wobec uchwały NATO w 

sprawie dyslokacji rakiet (s. 107— 

114). Peter Tiedke zajmuje się 

burżuazyjnymi czasopismami politycznymi 

od ich powstania w Niemczech 

jako instrumentem walki klasowej 

(s. 115—120), Thomas Herzig 

— publiczno-prawnymi rozgłośniami 

radiofonii w RFN (s. 121— 

126). „Ideologiczna ekspansja ponadnarodowych 

francuskich koncernów 

komunikowania na usługach neokolonializmu 

w Afryce" to tytuł artykułu 

Petera Scholza (s. 127—131). 

Pisze o ekspansji AFP i prasy, rozbudowie 

baz radiowych, eksporcie 

programów tv i filmów. 

Reinhard H o p f e r zajął się tekstem 

dziennikarskim jako jednostką 

informacyjną (s. 132—138). Zdaniem 

autora, kwestii tej nie poświęcono dotąd 

odpowiedniej uwagi, przy czym 

podkreśla, że dopiero powstanie 

lingwistyki tekstu umożliwiło odpowiednie 

badania. Na początku Hopfer 

zajmuje się podstawową funkcją 

i strukturą tekstów dziennikarskich, 

określając oba pojęcia następująco: 

„Tekst jest wynikiem czynności językowo-komunikacyjnej. 

Gdy czynność 

ta składa się z większej ilości działań 

cząstkowych, musi być dodatkowo 

spełniony warunek koherencji 

pragmatycznej, semantycznej, syntaktycznej 

i retoryczno-stylistycznej. 

Teksty dziennikarskie powstają wtedy, 

gdy czynności językowo-komunikacyjne 

są umiejscowione w działalności 

politycznej w ramach komunikowania 

masowego" (s. 135). Następnie 

autor rozważa koherencję syntaktyczną 

— związki między zdaniami 

tekstu. Konkluduje: „O świadomej 

politycznej działalności dziennikarza 

możemy jednak mówić tylko

wtedy, gdy przyjmuje ona także formę 

świadomej językowej decyzji i 

ustaleń (...) Świadomość oznacza tu 

umiejscowienie w centrum językowego 

wyrazu tematu, centralnych pojęć 

i wypowiedzi. Chodzi zatem o świadomość 

celu i o świadome porównanie 

wyniku z zamierzeniem. Natomiast 

napisanie artykułu jest w 

szczegółach bardziej automatycznym 

procesem w ramach czynności językowej". 

Joachim Lange wprowadza w 

standaryzację bibliografii w NRD, 

przystosowywaną zresztą do zasad 

ujednolicanych w krajach RWPG 

(s. 139—142). Centralny Instytut Informacji 

i Dokumentacji NRD opracował 

w ostatnich latach szereg nowych 

standardów fachowych dotyczących 

nie tylko bibliograficznego opisu 

fachowej literatury czy sporządzania 

autoreferatów prac dyplomowych, 

lecz także zasad cytowania, szeregowania 

i podawania literatury. Lange 

omawia: bibliograficzny opis źródeł 

informacji; układ opisu bibliograficznego 

(w wykazie literatury); zasady 

cytowania; enumerację ustępów tekstu 

dla uszczegółowienia źródeł informacji 

(przykład: 

8. Teoria funkcjonalna i jej stosunek 

do zróżnicowania językowego 

Autor: Antje Porsch 

8.0 Wstęp 

8.1 Styl funkcjonalny 

8.2 Terminy stylistyczne 

8.2.1 O terminie „styl"); 

dalej omawia transliterację cyrylicy; 

sporządzanie referatów i adnotacji; 

podawanie dat kalendarzowych (w 

RWPG obowiązuje jednolity zapis cyframi 

arabskimi: czterocyfrowe oznaczenie 

roku poprzedza dwucyfrowe 

oznaczenie miesiąca i takież — dnia, 

пр.: 1983-09-02 dla oznaczenia 2-września 

1983). 

Z wcześniejszych roczników TPSJ 

omawialiśmy obszernie kolejne części 

pracy Wulfa S к a u n a i Wolfganga 

Tied к ego о metodzie analizy 

zawartości w prasoznawstwie socjalistycznym. 

Dzieło zostało przedstawione 

i obronione jako praca habilitacyjna, 

na s. 144—147 opublikowano 

autoreferaty. Odnotujmy jeszcze z 

numeru podwójnego tezy pracy doktorskiej 

Iskandara e 1 - D i с к a pt. 

„Komunistyczna prasa Libanu w 

okresie wojny domowej" (s. 150—152). 

Zeszyt 4 otwiera sprawozdanie pt. 

„Światopogląd — polityka — metodyka 

dziennikarska" z konferencji na 

Sekcji Dziennikarstwa w Lipsku w 

maju 1983, w ramach obchodów Roku 

Karola Marksa. Zamieszczono też 

referat wprowadzający Willy'ego 

W a 11 h e r a „O politycznym znaczeniu 

umiejętności dziennikarskich" (s. 

180—185). Dalej mamy dwa artykuły 

dotyczące dziennikarstwa telewizyjnego: 

Manfred Anders i Klaus 

Preisigke piszą o tendencjach 

rozwojowych podawania informacji 

(s. 187—190), a Brigitte Düsterwald 

o specyfice dziennikarskiego 

procesu pracy w tv (s. 190—194). Autorka 

traktuje o pracy koncepcyjnej, 

planowaniu, procesie twórczym, komponowaniu 

i kompozycji, sprzężeniu 

zwrotnym (badaniu oddziaływania), 

pracy masowej. Znalazło się w numerze 

miejsce na wybrane wypowiedzi 

z konferencji redakcyjnej gazety 

Leipziger Volkszeitung nt. „Aktualne 

zadania w działalności informacyjnej" 

(s. 199—206). Thomas 

Falkner publikuje I część szkicu 

0 roli dziennikarstwa burżuazyjnego 

w kontrrewolucyjnych kampaniach, 

tu dziennikarstwa RFN skierowanych 

przeciw NRD (s. 206—209). 

Günter R a u e opisuje początki 

dziennikarstwa swego kraju w latach 

1945—1949; wówczas, w 1946 r. 

podczas kampanii wyborczej do gmin 

1 ówczesnych parlamentów krajowych, 

prasa niemarksistowskich partii 

CDU i LDPD stosowała formy zaczerpnięte 

z okresu Republiki Weimarskiej, 

nierzadko atakując wprost 

SED i jej kandydatów. Przytoczono 

demagogiczne slogany z organu Partii 

Liberalno-Demokratycznej Das 

Sächsische Tagesblatt: „Odrzucamy 

dyktaturę jednego człowieka, jednej 

partii i jednej kia.^y"; „Chcemy niemieckiego 

państwa ludowego, ale nie 

państwa klasowego"; „Chcemy państwa 

socjalnego, lecz nie socjalistycznego". 

Autor podkreśla, że prasa 

SED reagowała wprost tylko na 

otwarte prowokacje polityczne. 

Fadhil al- A z z a w i pisze o kulturze 

i prasie Iraku (s. 220—222, są 

to tezy rozprawy doktorskiej). Rzadko 

podejmowany temat grafiki prasowej 

był przedmiotem pracy dyplomowej 

Uty Richter (s. 225—230). 

Po konstatacjach ogólnych (samodzielne 

formy graficzne są także samodzielnymi 

formami wypowiedzi;

znaczną rolę w przekazie obrazowym 

odgrywa jego poglądowość, szybkość 

percepcji, zdolność pobudzania emocji; 

grafika w porównaniu z fotografią 

ma zdolność znaczniejszego posługiwania 

się abstrakcją) — autorka 

przedstawiła 6 form graficznych, 

które poddała analizie: grafikę artystyczną, 

karykaturę, rysunek prasowy 

(winiety, rysunki w tekstach itp.), 

rysunki graficzne (statystyki, mapki, 

rysunki w dziale mody), kreski (np. 

herby miast), reprodukcje graficzne 

nie wykonane specjalnie dla prasy. 

Analiza losowa objęła 3 gazety: Berliner 

Zeitung, Freiheit, Leipziger 

Volkszeitung. Od 1946 r. badano 

1 miesiąc z co piątego rocznika. 

Stwierdzono globalne zmniejszenie 

odsetka grafiki z ok. 4 n /o do 2%, podczas 

gdv udział fotografii wzrósł z 

3% do aż 14—20%. „Od lat '60 fotografia 

stała się czynnikiem określającym 

znacznie silniej profil gazety". 

Autorka pisze o trzech wynikających 

stąd tendencjach: 1. znacznym ograniczeniu 

grafiki, 2. ograniczeniu wielorakości 

form graficznych (prawie 

zupełny icii zanik w recenzjach, znaczna 

redukcja grafiki aktualno-politycznej 

i krajoznawczej), 3. towarzyszącym 

redukcji ilościowej wzroście 

poziomu artystycznego grafiki (wskutek 

profesjonalizacji autorów). 

W zamykającym zeszyt dziale „Z 

prasoznawczych czasopism krajów 

socjalistycznych" odnotowano artykuł 

Tadeusza Fryzła o- arabskich 

agencjach prasowych z numeru 

3/1982 Zeszytów Prasoznawczych. 

IV kwartał 1983 * 

Czesław 

Biel 

Wejrzyjmy od razu nieco głębiej 

w zeszyt 10, gdzie uwagę zwraca esej 

Georga Seesslena o „guście masowym" 

(s. 11—15). Wiadomo, że de 

gustibus non est disputandum — jak 

zatem dyskutować o guście maso- 

* Rocznik 13. Nry 10—12 po 52 strony. 

wym Zdaniem autora, należy on do 

tych nowo powstałych „pustych" 

określeń, które unicestwiają wszelkie 

alternatywy. Pozbawia znacznie gust 

własny, podobnie jak średnia statystyczna 

czyni to z wartościami, które 

właśnie ją utworzyły. W dodatku 

„masa" stała się już synonimem 

„większości". „Masy" są najczęściej 

„szerokie" — „masy społeczne", „masy 

młodzieży" itd. itd. „Jeśli istnieje 

gust masowy to tylko pod warunkiem, 

że każdy gust jest szczególny. 

Dlatego zgadzamy się, że telewizja, 

radio, prasa muszą służyć gustowi 

masowemu, lecz mimo gorliwej konsumpcji 

w żadnym razie nie sądzimy, 

byśmy podzielali ten masowy 

gust" — pisze Seesslen. Czym w końcu 

jest gust „Przypuszczalnie instrumentem, 

za pomocą którego porządkujemy 

nasze fantazje", zaś gust masowy 

to ten, „który w dialogu między 

prywatnym i publicznym radośnie 

pozostawia temu drugiemu rolę 

przewodnią". Realnie można wyobrazić 

sobie gust masowy tylko jako indywidualne 

upodobanie do masowych 

dóbr. Ich wykwitem są „nowe 

media". 

Po tym ciekawym treściowo i formalnie 

tekście, zakończonym obszerną 

cytatą z Маха Stirnera, odnotujmy 

dotyczące mediów zalecenia 

6. Ekumenicznej Rady Kościołów z 

Vancouver (s. 30). Media nie były 

tam treścią dyskusji plenarnej (co się 

zresztą spotkało z krytyką), lecz tylko 

w jednej z grup roboczych, która 

przedstawiła sprawozdanie pt. „Wiarogodne 

komunikowanie". Wyrażono 

w nim sympatie dla III Świata, nie 

szczędząc krytyki wysoce technicystycznemu 

i konsumpcyjnemu I Światu. 

M. in. zalecono kościołom: program 

studyjno-dyskusyjny na temat 

komunikowania i kultury, zwrócenie 

uwagi na mniejszości językowe we 

wspólnotach wyznaniowych, eksperymentowanie 

przy użyciu alternatywnych 

form komunikowania, rozwijanie 

krytycznego dialogu z pracownikami 

mediów, wreszcie wprowadzenie 

do teologicznego programu dokształcania 

„studiów nad komunikowaniem 

w najszerszym sensie". 

André Gerely pisze o stosunku 

do filmów narodowosocjalistycznych 

z lat 1933—1945, ich wykorzystywaniu 

w kinach i tv, na pokazach 

zamkniętych, sympozjach naukowych 

itd. (s. 35—37). Część artykułową nu-

meru zamyka reportaż Anne Rose 

К a t z o ciekawym eksperymencie 

Radia Bawarskiego w 17-tysięcznym 

miasteczku Lohr, gdzie w ramach obchodów 

650-lecia miejscowości skłoniono 

większość mieszkańców do 

uczestnictwa (wystawiając radioodbiorniki 

w oknach) w wieczornym 

koncercie muzyki klasycznej, transmitowanej 

po części na żywo z ratusza, 

po części ze studia na Ukt W 

Bawarii takie eksperymenty są rzadkie 

i na małą skalę, w porównaniu 

z austriackim Linzem, gdzie co roku 

tysiące gości już na dworcu — zamiast 

zapowiedzi kolejowych — wita 

muzyka z Festiwalu Brucknerowskiego 

(s. 45—46). 

W zeszycie 11 Ralf Hilgenstock 

przedstawia coraz liczniejsze 

wystąpienia prawne przeciw prasie 

alternatywnej w RFN (s. 4—6). Liczy 

ona ok. 300 gazet miejskich, nieco 

mniej dzielnicowych, 200 wydawanych 

przez grupy obrońców pokoju, 

50 kobiecych, 100 ekologicznych, 50 

lewicowych czasopism teoretycznych 

i 200 fachowych — nie licząc prasy 

„Zielonych" i innych drobnych ugrupowań 

wyborczych. „Prasa alternatywna 

wskazuje, gdzie tradycyjne publikacje 

przemilczają informacje lub 

manipulują nimi. Jest niewygodna i 

uciążliwa..." Autor podaje przykłady 

wystąpień prawnych przeciw redakcjom 

alternatywnym (w połowie 

1982 r. wobec zachodnioberlińskiej 

taz wdrożono 40 dochodzeń) i stwierdza, 

że właściwie nie ominęło to żadnej 

takiej redakcji. Podkreśla też, że 

inaczej traktuje się te same treści w 

prasie alternatywnej (np. jako wspomaganie 

grup terrorystycznych) a 

inaczej w pismach tradycyjnych (jako 

dokumentację i informację). 

Następnie Daniel Cohn-Bend 

i t (ten sam, „ojciec chrzesny" studenckiej 

wiosny w Paryżu, i nie tylko) 

przedstawia działalność alternatywnego 

centrum informacyjnego we 

Frankfurcie nad Menem, w formie 

wywiadu z jego trzema pracownikami 

(s. 7—0). Centrum „ID" otrzymuje 

miesięcznie ok. 40 zleceń tematycznych, 

które realizuje na podstawie 

systematycznej kwerendy 30 gazet 

alternatywnych. 

Heinz Hengst zajmuje się zanikiem 

— jak twierdzi Amerykanin 

Neil Postman — dzieciństwa (s. 11— 

17), a Jan-Uwe R о g g e „mediami 

w codzienności" dzieci i młodzieży 

(s. 18—21). Na kolejnych stronach 

(22—26) przedrukowano fragment z 

książki Clausa E u r i с h a i Gerda 

Würzberga, zatytułowany „Telewizja 

i rodzina". Dalej Heike Mundzeck 

przedstawia 10-letni telewizyjny 

program ZDF dla dzieci (s. 

27—33), zaś Reinhold F. В e r t- 

1 e i n — amsterdamskie kino dzieci. 

Nie dla dzieci, lecz właśnie kino dzieci 

— bo kasjerka ma 12 lat; młodociani 

bileterzy prowadzą na miejsca 

maluchy, widzów wita nastoletni kierownik. 

Nawet w komisji programowej 

tego kina większość stanowią 

dzieci (s. 34—35). Kto i kiedy zdobędzie 

się u nas na taką inicjatywę 

Nr 12 wyróżnia się bogactwem ciekawych 

tekstów. Najważniejsze dotyczą 

sprawy „być albo nie być" całej 

ludzkości — obrony pokoju. 

Eckart S p о о zagląda za kulisy 

„wolności prasy" w odniesieniu do 

ruchu pokojowego w RFN; treść jego 

ustaleń charakteryzuje nagłówek 

artykułu „Gleichschaltungsversuche" 

— próby ujednolicenia, nawiązujący 

do „Gleichschaltung" dziennikarstwa 

przez Goebbelsa. Autor opiera 

się na licznych przykładach: Intendent 

ogranicza twórcze możliwości 

znanego dziennikarza, który wystąpił 

przeciw stacjonowaniu atomowej 

broni uderzeniowej w RFN. Redaktorzy 

naczelni Heübronner Stimme 

i Ostfriesen-Zeitung zagrozili 

zwolnieniami pracownikom, którzy 

by stanęli po stronie ruchu pokojowego. 

Wydawca Nordwest-Zeitung 

zajął identyczne stanowisko wobec 

członków dziennikarskiego związku 

zawodowego DJU, którzy podpisali 

apel wzywający do szczególnej staranności 

w sprawozdaniach o zbrojeniach 

i wojnie. Główne telewizyjne 

polityczne programy informacyjno- 

-komentujące zupełnie pominęły największą 

w RFN akcję 5 milionów 

podpisów przeciw amerykańskim rakietom 

i zbagatelizowały demonstracje 

przeciw ich stacjonowaniu, które 

zgromadziły 1,3 min manifestantów 

— traktując je na równi z 18 tysiącami 

uczestników wieców chadeckich 

(22 X 1983). Spoo pisze: „Wzmianki 

o Afganistanie są pożądane co 

dzień od nowa. Inwazja USA w Grenadzie 

natomiast ma szybko ulec zapomnieniu..." 

Wytykając pomijanie 

wojny Południowej Afryki przeciw 

Angoli, zapominanie o okupacji Gambii 

przez Senegal, dużej części Cypru

przez NATO-wską Turcję (przy miliardowej 

pomocy RFN), autor stwierdza: 

„Jest dokładnie tak samo, jak w 

temacie praw człowieka: brutalny 

jest, co po prostu wiadomo, zawsze 

Wschód (...) Ale czy media służą 

oświecaniu, czy ogłupianiu, porozumieniu 

między ludźmi i narodami czy 

podżeganiu, to jest kwestią nie tylko 

dobrej woli dziennikarzy. Jest to 

przede wszystkim kwestia strukur 

władzy w mediach" (s. 3—6). 

Kontynuuje problem Klaus W i e- 

n e r t, omawiając przedstawienie ruchu 

pokojowego w mediach publiczno-prawnych, 

czyli radiu i tv (s. 7—9). 

Rozmowę o roli „reportera uczestniczącego 

w wydarzeniu" przeprowadza 

Leo A. Mueller z dziennikarzem 

Sterna, Gerhardem К r o m- 

schröderem, który m. in. wcielał 

się w postać nazisty, rockersa, złodzieja 

sklepowego, ostatnio tureckiego 

zamiatacza ulic we Frankfurcie 

n. M. Gdy w czasie kandydatury 

F. J. Straussa pozwolił sobie doradzać 

w konfesjonale co do decyzji 

wyborczej, ściągnął na siebie protest 

hierarchii kościelnej o naruszenie tajemnicy 

spowiedzi. Najciekawsze opinie 

Kromscbrödera: nie wolno samemu 

inscenizować wydarzeń, które się 

opisuje. Metoda „reportażu uczestniczącego" 

stanowi dla wielu mediów 

tabu, ponieważ nie chcą one demaskować, 

lecz tuszować. Największy 

koncern wydawniczy świata Bertelsmann, 

do którego należy Stern, nie 

jest zainteresowany w demaskatorskich 

opisach, lecz w interesie, jaki 

na nich roba. Czy można siię nauczyć 

„dziennikarstwa uczestniczącego" — 

„Właściwie nie wiem (...) Czy można 

się nauczyć życia ze strachem, że zostanie 

się zdemaskowanym jako antyfaszysta 

wśród nazistów (...), którzy 

mogą wykonać jeden z licznych wyroków 

śmierci, gdy uzyskają prawdziwy 

adres" (s. 16—18). 

O oddziaływaniu technologii „nowych 

mediów" na zachowania społeczne 

pisze Claus E u r i с h. Media 

te stanowią skok jakościowy. Informatyzacja 

i formalizacja codzienności 

nie pozostawia nietkniętej socjalizacyjnej 

sytuacji jednostki. Następują 

zmiany kulturowe. Np. dotychczasową 

całościowo-asocjacyjną percepcję 

w procesie czytania wypiera linearno-sekwencyjny 

teletekst. Następuje 

językowa redukcja i formalizacja jako 

skutek nowych technologii informacyjnych. 

„Włączenie struktury maszyny 

w osobowość atakuje samoświadomość 

człowieka, jego pojmowanie 

życia i świata w samej istocie." 

Postęp technologiczny staje się czynnikiem 

sprawczym kryzysów ekonomicznych, 

politycznych i społecznych. 

Może doprowadzić do samozagłady 

przez akumulację gigantycznych potencjałów 

zniszczenia. Nie chodzi jednak 

o wyklęcie techniki i mechanizacji 

jako takich, co byłoby pomyleniem 

skutków z przyczynami. Wyjściem 

są określone rezygnacje, staranne 

rozważanie wszelkich za i przeciw, 

społeczna decyzja i społeczna 

kontrola planowania i wprowadzania 

(lub poniechania) nowych technologii. 

„Problem spoczywa tu w płaszczyźnie 

społecznych procesów informacji, decyzji 

i kontroli" (s. 18—22). 

Niespotykaną w prasoznawstwie 

dziedzinę — nekrologia w Spiegln — 

podjął Lutz Hachmeister (s. 22— 

26). Radiowymi reportażami o bezdomnych 

(„czym mogło by być dziennikarstwo 

społeczne") zajęli się Ingo 

Anspach, Bernd V i s e 1, Birgit 

W e t z i e n i Peter Z i e g 1 e r (s 

27—31). 

Rotraud Grimm, Matthias 

Heinrich i Daphne S t e 11 e r 

prześledzili „karierę" sensacji prasowych 

o zgonach obywateli RFN na 

trasach tranzytowych przez NRD. 

Najgłośniejszy przypadek: w połowie 

kwietnia 1983 Berliner Morgenpost, 

oficjalna agencja, rzecznik prasowy 

Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 

Dolnej Saksonii, inne gazety lokalne 

i większość dużych dzienników rozpętały 

kampanię w sprawie zgonu 

turysty na przejściu granicznym. 

Wiadomości podsycano i mnożono do 

połowy maja. Pod koniec czerwca 

ostatecznie zamknięto dochodzenia 

prokuratorskie wskutek stwierdzenia 

zgonu naturalnego. Temu już jednak 

np. Morgenpost nie poświęciła ani 

jednego wiersza informacji (s. 32—35). 

W sumie bardzo ciekawe zamknięcie 

rocznika 1983 przez bojowy miesięcznik 

Medium. 

Czesław 

Biel

RUNDFUNK 

UND 

FERNSEHEN 

II półrocze 1983 * 

Podwójny zeszyt hamburskiego 

kwartalnika radiowo-telewizyjnego 

jest monotematyczny, poświęcony 

sprawom stosunku między Władzą i 

mediami. Temat to aktualny od początku 

ery nowoczesnych środków 

komunikowania. 

Zeszyt otwiera Klaus Lenk uwagami 

na temat społecznych implikacji 

technik informowania (s. 247— 

259). M. in. rozpatruje centralizujące 

działanie elektronicznego opracowywania 

danych, kwestię ich ochrony, 

bezpośrednie oddziaływania techniki 

na komunikowanie powszechne. 

„Władza publicystyczna i polityczna" 

to tytuł rozprawy Franza R o n- 

nebergera (s. 260—270). W przeciwieństwie 

do klasycznej definicji 

Маха Webera, autor pojmuje współczesną 

władzę funkcjonalnie: rządzący 

i rządzeni są dziś znacznie bardziej 

wzajemnie „skazani" na siebie. 

To samo wykazały badania odnośnie 

do nadawców i odbiorców publikacji. 

Siła mediów polega na potrzebach 

władzy politycznej w zakresie dostarczania 

i rozpowszechniania informacji 

i wyrażania stanowiska w sprawach 

publicznych. Egzystencję autonomicznego 

systemu mediów określa 

autor jako szansę przeżycia dla demokracji 

zachodniej. 

Węgierski badacz Tamäs S z e с s- 

k ö przedstawia zmieniające się funkcje 

mediów w WRL na skutek decentralizacji 

w wyniku reformy systemu 

gospodarczego (s. 271—279). Omawia 

zmiany politycznych funkcji mediów, 

dylemat zmian wartości, norm i wzorów 

zachowań, problemy identyfikacji 

kulturowej, konflikt pokoleń, 

strukturalne przemiany masowego 

komunikowania (grupy o złych warunkach 

socjoekonomicznych, komunikowanie 

regionalne i lokalne) oraz 

problemy przyszłego komunikowania 

satelitarnego. 

* K. 31, zesz. 3—4. S. 241—198 + nlb. 

Thomas E. Patterson i Ronald 

S h a i к o scharakteryzowali rolę telewizji 

w amerykańskich kampaniach 

prezydenckich (s. 280—289): akcentowanie 

„wyścigu", oddziaływanie na 

telewidzów, wprzęgnięcie samej tv w 

akcję wyborczą. Ten sam problem 

w odniesieniu do RFN podjęli Ursula 

Feist i Klaus L i e p e 11 (s. 290— 

306), dochodząc do wniosku, że tv może 

odgrywać wiodącą rolę w komunikowaniu 

politycznym, ale nie utrzymuje 

jej w czasie walki wyborczej, 

gdy decydująco działa komunikowanie 

interpersonalne i wpływ otoczenia. 

Peter D a h 1 g r e n snuje teoretyczne 

rozważania o znaczeniu przypisywanemu 

przez odbiorców wiadomościom 

telewizyjnym, samym w sobie 

pozbawionym znaczenia (s. 307— 

318). Renate Ehlers zajmuje się 

krytycznie koncepcją „Agenda Setting" 

(s. 319—325), a Michael 

Schenk •— wychodząc od krytyki 

koncepcji „przywódców opinii" 

problemami komunikowania interpersonalnego 

(s. 326—36). 

Hans Peter Buli przedstawia 

swe pięcioletnie doświadczenie, gdy 

był pełnomocnikiem parlamentu do 

spraw ochrony danych (s. 337—348). 

Z tej perspektywy rysuje krytycznie 

przedmiot, metody i jakość pracy 

dziennikarzy zachodnioniemieckich. 

Siegfried Weischen berg opiniuje, 

że dziennikarstwo informacyjne 

(„obiektywna sprawozdawczość") 

w wyniku nadchodzących procesów 

technologiczno-ekonomicznych wzmocni 

swą pozycję wobec importowanych 

z USA wzorców „investigative 

reporting", „interpretative journalism", 

„precision journalism" i „new 

journalism". W RFN nie widzi on 

dla nich odpowiednich konstelacji 

(s. 349—369). 

Manfred Murek zajmuje się pozycją 

prasy wobec komunalnej elity 

władzy i funkcją dziennikarstwa lokalnego 

na podstawie analizy zawartości 

7 dzienników (6,5 tys. publikacji) 

i reprezentatywnych wywiadów 

(ponad 2 tys. osób) w 5 miastach. 

Autor stwierdza „zamknięty układ 

informacyjny" między władzą i prasą, 

w którym zwykli obywatele i czytelnicy 

odgrywają mało znaczącą rolę. 

Dziennikarze podlegają „cichej integracji" 

ze sferą decydentów (s. 370— 

—380).

W dziale „Sprawozdań" Giuseppe 

G r i z z a f f i naświetla stosunki w 

telewizji włoskiej po zniesieniu monopolu 

(s. 395—403), Angel F a u s- 

-Belau charakteryzuje rozwój mediów 

w Hiszpanii pofrankowskiej (s. 

404—414), a Heinz В o nf a delii 

przedstawia szwajcarskie badania nad 

percepcją scen przemocy wśród młodocianych 

telewidzów (s. 415—430). 

Wśród dokumentów — interesujące 

prawniczo stanowisko Trybunału 

Konstytucyjnego RFN w sprawie czasu 

sprostowania (Gegendarstellung) w 

radiu (s. 434—438). 

Obszerny dział recenzyjno-bibliograficzny 

(s. 439—480) i kronika za I 

półrocze 1983 (aktualność budzi uznanie) 

zamykają ten interesujący i bogaty 

treściowo zeszyt podwójny. 

Rok 1983 nr 4 

Czesław 

Biel 

Omawiane po raz pierwszy w ZP 

czasopismo jest kwartalnikiem wydawanym 

w Londynie przez World 

Association for Christian Communication 

(WACC). Jest kontynuacją poprzedniego 

organu WACC pt. WACC 

Journal. A Christian Communication 

Quarterly, który w 27 roku edycji 

zmienił tytuł na Media Development. 

Journal of the World Association for 

Christian Communication. Nazwa wydawcy 

w podtytule implikuje nie tylko 

chrześcijański, ale również międzynarodowy 

charakter pisma. Ma to 

potwierdzenie zarówno w zawartości 

(publikacje autorów różnych narodowości 

z różnych kontynentów) jak i 

wielojęzyczności artykułów (angielski, 

niemiecki, francuski, hiszpański). 

Zespół redakcyjny w składzie: Michael 

Traber, Philip Lee, Ronald 

T. E n g 1 u n d wraz z 7-osobowym 

kolegium o międzynarodowym składzie 

decydują o profilu pisma. Tytuł 

wraz z podtytułem zwięźle określa 

jego tematykę. Dotyczy ona całokształtu 

mediów wraz z najnowszymi 

osiągnięciami technologicznymi w 

tej dziedzinie. Monotematyczność jest 

generalnym założeniem redakcji w 

stosunku do poszczególnych numerów. 

W zamierzeniach wydawcy pismo ma 

być miejscem dialogu dla wszystkich 

zainteresowanych poruszaną w nim 

problematyką. W lakonicznej nocie 

wydawniczej redakcja wyraźnie zastrzega, 

że poglądy. i opinie wyrażane 

na łamach pisma niekoniecznie są 

zgodne z jej zdaniem czy stanowiskiem 

reprezentowanym przez wydawcę. 

Wydawnictwo ma charakter popularno-naukowy, 

a jednocześnie popularyzatorski 

i publicystyczny. Kilka 

uwag technicznych o wyglądzie zewnętrznym: 

format 21X29,7 cm, objętość 

do 60 stron, zawiera nie więcej 

niż 10—20 artykułów wraz z podobiznami 

autorów i krótkimi informacjami 

biograficznymi, ostatnie 

strony poświęcone recenzjom książek; 

pismo optycznie przejrzyste — 

pod- i śródtytuły drukowane tłustym 

drukiem, co ułatwia odszukanie 

problemu, staranny druk na papierze 

III klasy; graficznie przeciętne — 

zdjęcia i rysunki (często satyryczne) 

w niewielkiej ilości, tło winiety tytułowej 

to jedyny element kolorowy. 

Ostatni ubiegłoroczny numer redakcja 

zatytułowała: „Technologia 

informacyjna z perspektywy krajów 

Trzeciego Świata". W tę problematykę 

wprowadza artykuł wstępny zaczynający 

się na stronie tytułowej. 

Rozpatruje on konsekwencje „rewolucji 

informacyjnej" w kontekście 

społecznym krajów rozwijających się. 

Może ona przynieść nieograniczone 

możliwości, ale tylko pod warunkiem 

wykorzystania jej potencjałów dla 

rozwiązywania ogólnoświatowych kwestii 

popularyzacji, wyżywienia, rozwoju 

rolnictwa, oświaty, ochrony 

środowiska itp. Mimo to dominującym 

nastrojem tych rozważań jest 

niepokój z powodu praktycznie nieprzewidywalnych 

skutków takiej „rewolucji". 

W podobnym duchu napisany 

jest artykuł „The Communication 

Revolution — Who Benefits" 

(s. 18—20). Za punkt wyjścia posłużył 

Herbertowi I. Schillerowi 

paradoks polegający na tym, że propaganda 

podkreśla społeczny charakter 

nowych technologii komunikowania, 

gdy tymczasem rzeczywistość pokazuje 

prawdziwych propagatorów 

„ery informacji" i ich cele. Refleksje 

autora zmierzają do wniosku, że 

obecny system propagujący globalną 

konsumpcyjność w interesie ponadnarodowych 

korporacji wiedzie do 

atrofii stosunków międzyludzkich i 

alienacji jednostki.

„Information Technology and International 

Politics in the 1980s" (s. 

8—11) i Communication Satellites — 

a Third World Perspective" (s. 12— 

—17) — to dwa dłuższe artykuły 

skłaniające do refleksji. Pierwszy to 

analiza międzynarodowego przepływu 

informacji krajów Trzeciego Świata 

w latach '80 dokonana przez Jörga 

Beckera. Na tle ogólnego przekonania, 

że nowe technologie służą demokratyzacji 

komunikowania i lepszemu 

porozumieniu międzynarodowemu, 

autor przedstawia własny pogląd 

na aktualne warunki realizacji 

prawa do informacji oraz narodowych 

potrzeb komunikowania. Komunikowanie 

masowe w obecnej postaci 

służy upowszechnianiu idei i 

wzorców kulturalnych obcych lokalnym 

warunkom. Mimo iż socjologiczna 

penetracja Trzeciego Świata manifestuje 

się na różne sposoby, autor 

szczegółowo wymienia siły zdolne jej 

przeciwdziałać. Wyraża przy tym poważne 

obawy co do niewłaściwego 

wykorzystywania nowych technologii 

komunikowania. Konkluduje, że chcąc 

sprostać stwarzanym przez nie zmianom 

media muszą wypracować nową 

politykę komunikowania zarówno narodową 

jak i międzynarodową. Jej 

zasady będą trudne do pogodzenia, 

bo za prawem jednostki do informacji 

stoi prawo innych do przesyłania 

własnych treści bez względu na 

interesy narodowe. Naczelnym problemem 

tej polityki jest bardzo kontrowersyjna 

kwestia dostępu i uczestnictwa 

w mediach elektronicznych. 

Drugi artykuł jest próbą syntetycznego 

ujęcia problematyki telekomunikacji 

satelitarnej w aspekcie interesów 

Trzeciego Świata pióra Neville 

D. Jayaweera. Na wstępie poddaje 

analizie szereg oczekiwań państw 

rozwijających się, pokładanych w systemach 

satelitarnych. Dalej podejmuje 

się weryfikacji owych potrzeb 

i nadziei, by ostatecznie przeprowadzić 

ich wszechstronną krytykę. 

Z rozważań autora wypływają następujące 

wnioski: w przeciwieństwie 

do spodziewanych oczekiwań systemy 

satelitarne wzmacniają struktury, 

których są produktem; satelity 

nie mogą rozwiązać społeczno-polityczno-ekonomicznych 

problemów Trzeciego 

Świata ze względu na strukturalny 

charakter tych ostatnich; 

chociaż mają bardzo ważną rolę do 

odegrania, należy się zabezpieczyć, by 

nowa technologia nie pogłębiała istniejących 

już nierówności; błędne 

jest założenie, że technologia — a w 

konsekwencji rozwój i postęp — są 

pojęciami neutralnymi, im wyższa 

technologia tym większa potrzeba 

kontroli społecznej. Wprawdzie przesłanką 

artykułu nie jest odrzucenie 

satelitów, jednak prognozy autora co 

do ich możliwych konsekwencji 

brzmią pesymistycznie. „Chociaż telekomunikacja 

na pewno jest czynnikiem 

rozwoju, to wprowadzenie nowych 

technologii może pociągnąć za 

sobą różne sposoby ich stosowania — 

i to nie zawsze w pożądanym kierunku". 

Cztery z pozostałych pozycji są relacjami 

obfitującymi w interesujące 

dane dotyczące systemów satelitarnych 

Indii, Ameryki Łacińskiej i krajów 

leżących na wyspach Pacyfiku. 

Wszystkie podejmują ten sam problem 

społecznego funkcjonowania systemów 

komunikowania w kontekście 

określających je warunków (zwłaszcza 

wiejskich) jak i efektów. Zawierają 

sporo ciekawych spostrzeżeń 

świadczących o trudnościach, jakie 

napotyka tam rozwój technologii. Intencją 

autorów było pokazanie, co się 

robi w ich krajach dla zlikwidowania 

niedorozwoju infrastruktury komunikowania 

z nadzieją, że nauka i 

technika wskażą drogę do rozwiązania 

podstawowych problemów społecznych. 

W raporcie pt. „An Indian 

Perspective on Modern Technologies 

of Communication" Leela Rao wykazuje 

pilną potrzebę przygotowywania 

przez państwo odpowiedniego 

gruntu dla komunikowania, by nie 

dopuszczać do importu technologii 

bez uprzedniego planowania (s. 36— 

37). Binod C. Agrawal w pracy 

„The Socio-Political Implications of 

Communication Technologies in India" 

(s. 26—27), wyszedłszy z założenia, 

że Indie weszły w erę nowoczesnej 

technologii bez pełnej świadomości 

jej daleko sięgających implikacji, 

zastanawia się, czy Indiom uda 

się wykorzystać te technologie dla 

celów społeczno-polityczno-ekonomicznych. 

Ciekawe spostrzeżenia przynosi 

publikacja Jamesa L. Langa 

„From PEACESAT to INTELSAT 

in the Pacific" (s. 24—25). Autor pisze 

o pułapce, w jakiej znalazły się 

narody wysp Pacyfiku: chociaż istniejące 

tam już wysokiej jakości udogodnienia 

telekomunikacyjne sprzy-

jają współpracy między wyspiarzami, 

to bariery polityczno-ekonomiczne 

uniemożliwiają czerpanie z nich korzyści. 

Wkrótce umiędzynarodowiony 

system satelitarny ułatwi mieszkańcom 

tych wysp komunikację z całym 

światem, lecz niestety nie między 

sobą. 

Dwie publikacje reprezentują stanowisko 

chrześcijańskie: „Konsequenzen 

der Kabelkommunikation für die 

Kirche" (s. 28—31) Ulricha P ä t z о 1- 

d a, trakująca o konsekwencjach komunikacji 

kablowej dla Kościoła, i 

druga, autorstwa Michaela W. S. 

P a r s o n a pt. „Theology and the Information 

Society" (s. 32—35) dotycząca 

możliwości nowych technologii 

informacyjnych jako środków chrześcijańskiego 

wychowania oraz informowania. 

Ostatnim artykułem wartym odnotowania 

jest ogólny zarys nowych 

technologii komunikowania „New 

Technologies in Communication: a 

General Description" (s. 3—7) angielskiego 

specjalisty w dziedzinie elektroniki 

R. A. Browna, przeznaczony 

głównie dla czytelnika nie przygotowanego 

fachowo. Autor wyjaśnia 

przystępnie i upowszechnia terminologię 

techniczną, wprowadza czytelnika 

w świat komputerów i reprezentatywnych 

systemów komunikowania. 

Numer 4/1983 Media Development 

zamykają stosunkowo krótkie, lecz 

rzetelne recenzje 5 pozycji książkowych 

(głównie amerykańskich). 

Numer 1/1984 poświęcony stanowisku 

Kościoła wobec roli komunikowania 

w społeczeństwie rozpocznie 

edycję 31 rocznika Media Development. 

Kobiety w mediach to problematyka 

kolejnego 2/1984 numeru. 

Grażyna 

Bożek 

Z RAPTULARZA 

PRASOZNAWCY: 

Prawdziwy pisarz wykreśla ze swego manuskryptu każdy zbędny 

wyraz. Tym różni się od dziennikarza. 

Hugo Steinhaus

Artykuły z czasopism 

• Ewa В a n a ś: GENEZA I POWSTANIE 

MAŁEGO DZIENNIKA. Chrześcijanin w 

świecie, 14: 1982 (r. wyd. 1983) nr 109. S. 

38—50. 

Od, momentu, gdy prasa stała się artykułem 

pierwszej potrzeby (połowa XIX 

w.) hierarchia kościelna podejmowała wielorakie 

zabiegi o tworzenie gazet katolickich. 

Także, w Polsce, gdzie było kilka 

gazet o zabarwiieniu katolickim, ale ich 

zasięg i nakład był niewielki. Oficjalnie 

sprawa polskiego, powszechnego, masowego 

dziennika była dyskutowana na wiecu 

katolickim w Krakowie w lipcu 1893. Wszystkie 

te starania były mało intensywne, 

mimo osobistego zaangażowania papieża 

Piusa XI. Inicjatywę przejęli w swoje ręce 

ojcowie franciszkanie, mający już pewne 

doświadczenia w pracy wydawniczej 

(Rycerz Niepokalanej). Poinformowano o 

tym kardynała A. Kakowskiego; sprawy 

te żywo dyskutowano na warszawskim 

zjeździe biskupów (grudzień 1934). Snuto 

plany uczynienia z projektu przedstawionego 

przez franciszkanów oficjalnego 

dziennika Kościoła w Polsce. 

W momencie, gdy w większości przyrzeczona 

przez biskupów pomoc okazała 

się werbalna, franciszkanie przystąpili do 

organizowania popularnego- dziennika dla 

mas, a nie oficjalnego czasopisma episkopatu. 

Stałe wydawanie Małego Dziennika 

rozpoczęto w 1935 r. Wystartowano z niskim 

nakładem (ok. 20 tys. egz.), lecz wzrastał 

cn błyskawicznie (w 1939 r. ponad 

200 tys. egz. i sześć mutacji). Pismo było 

bojkotcv. ane przez instytucje kolportażowe; 

było przedmiotem ,,ataków części prasy 

polskiej różnych odcieni oci niektórych 

organów obozu narodowego do skrajnie 

lewicowych, a także żydowskich (...). Nie 

pomniejszało to jednak zainteresowania 

Małym Dziennikiem, a może nawet w niektórych 

przypadkach przyczyniło się do 

jego popularyzacji". Mimo wysokiego nakładu 

pismo przynosiło deficyt, gdyż wydawcy 

du£o inwestowali w rozwój nowoczesnej 

bazy techniczoo-wydawniczoj. 

AutorKa pominęła wszelkie rozważania 

o obliczu politycznym tej gazety. Ograniczyła 

się jedynie do zacytowania następujących 

wynurzeń Warschauer Zeitung (1940 

nr 28) : ,,byi jednym z najbardziej agresywnych 

dzienników wobec Niemców (...), 

zatruwał atmosferę pomiędzy dwoma sąsiednimi 

państwami (...), siejąc pomiędzy 

nimi zarzewie nienawiści, którą pewnego 

dnia oglądała Bydgoszcz" 

Więcej refleksji na temat oblicza tego 

pisma znajdziemy w art. Leona Dyczewskiego; 

Niepokalanów — dzieło św. Maksymiliana 

Kolbego (pomieszczonego w 

tymże numerze Chrześcijanina w świecie, 

s. 12—37). Znajdujemy tu szereg informacji 

o wykorzystywaniu nowoczesnych środków 

masowego oddziaływania w przedsięwzięciach 

o charakterze religijnym. 

sd 

• Manfred R. Beer: MIECZEM I PIÓ 

REM. Prezentacje 1983 nr 9. S. 78—95. 

Niezwyczajny dla Prezentacji przedruk 

artykułu sprzed kilkunastu lat (z hamburskiego 

dziennika Die Welt, 2—9 V 1970) 

zainteresuje głównie badaczy hitlerowskiej 

prasy i propagandy okresu wojny. Omawia 

działalność tzw. kompanii propagandowych 

(PK, nie KP jak stale w przekładzie) 

w ramach Wehrmachtu, począwszy 

od agresji na Danię i Norwegię aż do końca 

wojny. W 1943 r. Wydziałowi Propagandy 

Wojskowej w Naczelnym Dowództwie 

Wehrmachtu podlegało 12 tys. żołnierzy 

PK — dziennikarzy, pisarzy, fotoreporterów, 

filmowców, tłumaczy, filologów, drukarzy, 

grafików itp. Ciekawe informacje 

o osobach znanych z działalności powojennej 

(m. in. Marii Kalojeropoulu — później 

słynnej Callas). Zwracają uwagę liczne 

błędy w nazwiskach, datach — np. 

,.3 czerwca (1941 !) oddział strzelców alpejskich 

zdobył Lwów" (s. 91). 3 całostronicowe 

fotokopie w tekście. 

pd 

3) Sławomir Ma g a la: INNE GŁOSY, 

iNNE SZPALTY. Literatura na świecie 

1983 nr 7. S. 340—351. 

Nie baz przyczyny tytuł szkicu nawiązuje 

do książki Trum a na Capote'a, gdyż 

autor ten ze swoją książką-reportażem ,,Z 

zimną krwią", stoi u początków zjawiska 

zwanego ..nowym dziennikarstwem". Z tym 

nazwiskiem łączone są dwa inne: Tom 

Wolle i Norman Mailer. Mimo różnych 

koncepcji łączą ich eksperymenty czy nowatorstwo 

ujęć dziennikarstwa w literaturze 

lub literatury w dziennikarstwie. Chociaż 

...nowe dziennikarstwo" pojawiło się 

wc wczesnych latach sześćdziesiątych — 

nadal nie całkiem jest jasne, czy jest to 

.zjawisko wpływu literatury na dziennikarstwo 

czy też odwrotnie. 

Sławomir Magala poza omówieniem 

chwytów literackich pojawiających się w 

„środkach masowego rażenia umysłów i 

serc" zarysowuje również szersze tło społeczne, 

z którego' nowe dziennikarstwo^ się 

wywodzi. Z pojawieniem się nowych technik 

drukarskich (offset) wiąże zjawisko 

prasy podziemnej. „Książki i czasopisma

prasy podziemnej znajdują się na uniwersyteckich 

campusach, w księgarniach, na 

rogach ulic w całym kraju, a do najdonioślejszych 

i najlepiej poinformowanych 

należą Free Press z Los Angeles, The 

East Village Other z Nowego Jorku oraz 

Avatar z Bostonu. (...) Pierwsze pisma były 

przeciwko wojnie, rodzicom, klasie 

średniej i systemowi" (s. 346). 

Terenem penetracji prasy podziemnej 

stały się miniśrodowiska ludzi nie godzących 

się z amerykańskim stylem życia, 

poszukujących możliwości przemian. Wyostrzone 

krytycyzmem spojrzenie reporterów, 

takich jak: Tom Wolfe, Hunter Thompson, 

Вех Reed, Gay Talese, Michael 

Herr, ukazało społeczeństwu mechanizmy 

postępowania wokół wyrażania swej pozycji 

w świecie — oo w ostatecznym wyrazie 

prowadziło do pytania „byó — czy 

wydawać się". Dzięki opisowi szczegółów 

tego obrządku twórcy znaleźli się w pobliżu 

źródeł siły realizmu, tajemnic porywającej 

siły Balzaka — podkreśla autor. 

Zycie statusowe — jako temat, literacka 

dramatyzacja materiału, komiksowa naocizność 

i równoczesność wydarzeń oraz 

magnetofonowa rejestracja dialogów — to 

cechy nowego stylu. Dalekiego od stereotypowej 

rejestracji wydarzeń czy klasycznej 

informacji. Stylu, którego skuteczność 

oddziaływania w wysokim stopniu mieści 

się w rejestrze środków literackich. 

Mimo zacytowanego stwierdzenia Toma 

Wolfe'a, że nowe dziennikarstwo wymazało 

powieść jako najważniejszy gatunek 

literatury, które ma cechy koniunkturalnej 

przesady, wpływy wzajemne literatury 

i dziennikarstwa są mocniejsze niż kiedykolwiek. 

Przedstawione przez S. Magalę próby 

wartościowania przekonujące są jedynie 

w tej części, gdzie cechy zjawiska odniesione 

są do podstawowych funkcji, czyli 

tego, co zamienione być nie może i w literaturze, 

i dziennikarstwie. 

tl 

• Dimće В e 1 о V s к i: ZWIĄZEK KO 

MUNISTÓW PRZECIWNY DYRYGOWA 

NIU PRASĄ. Prezentacje 1983 nr 10. S. 

71—74. 

Za belgradzkim pismem КС ZKJ Komunist 

nr 3/1983 — przedruk najistotniejszych 

fragmentów z referatu członka kierownictwa 

partii, D. Belovskiego, wygłoszonego 

w marcu 1983 na VI Plenum КС 

— tzw. „plenum prasowym". Przyjęta wówczas 

uchwała postanawia m. in., że 

— działalność środków masowego przekazu 

powinna sprzyjać dalszej afirmacji 

jugOiSłowiańskiej wspólnoty samorządowej, 

— ZKJ wypowiada się konsekwentnie 

za urzeczywistnieniem konstytucyjnej zasady 

wolności prasy i innych form informowania, 

— ZKJ wypowiada się za krytyką, lecz 

będzie zdecydowanie zwalczać krytykanctwo 

i nihilizm w prasie i publicystyce, 

— polityka kadrowa musi uwzględniać 

kryteria obiektywności, wartości ideowomoralnych 

oraz umiejętności doboru kadr 

dziennikarskich. 

czb 

• KOMUNIKACJA SATELITARNA. Prezentacje 

1983 nr 11. S. 84—89. Tłum. z The 

Economist, 13 VIII 1983. 

Od czasu, gdy w 1956 r. umieszczono 

na orbicie pierwszego siztucznego satelitę 

Ziemi (którym był radziecki „Sputnik"), 

samych tylko satelitów komunikacyjnych 

krąży obecnie prawdopodobnie ok. 90. (Artykuł 

zajmuje się możliwościami i perspektywami 

komunikacji za pomocą satelitów. 

M. in. informuje o upowszechnianiu 

systemów cyfrowych (w miejsce analogowych), 

zdolnych do przesyłania większej 

ilości informacji przez jeden transmiter. 

Kody cyfrowe zajmują mniej miejsca 

w danym paśmie i pracują w systemie 

TDMA (time-division multiple access), 

trzykrotnie zwiększającym wydajność transmitera. 

Rozwój nowej techniki wymaga produkcji 

sprzętu coraz wyższej jakości. Najprostszy 

satelita może transmitować rozmowy 

telefoniczne, natomiast nowe sfery 

penetracji satelitarnej (usługi handlowe, 

bezpośredni przekaz informacji — DBS i 

łączność z obiektami będącymi w ruchu, 

np. statkami na morzu) wymagają potężnych 

satelitów. „Obecnie w centrum zainteresowania 

znalazła się DBS; jej sukces 

będzie w dużej mierze zależeć od ceny 

oferowanych usług". 

czb 

• TELEWIZJA KABLOWA W CIENIU 

SATELITÓW. Prezentacje 1983 nr 11. S. 

73—83. Tłum. z The Economist, 13 VIII 

1983. 

Charakterystyka rozwoju kablowej tv 

w Europie zach. Współpraca prywatnej Radio-Télé-Luxembourg 

z gazetami zachodnioniemieckimi, 

rządowe projekty brytyjskie, 

zachodnioniemieckie i francuskie. Ale : 

„Skład grupy krajów, będących najgorętszymi 

zwolennikami wprowadzenia i spopularyzowania 

telewizji kablowej, jest zaskakujący. 

Są to Austria, Szwajcaria, Holandia, 

Finlandia i Norwegia". W kolejności 

przedstawia się sytuację w krajach 

skandynawskich i na końcu w USA. Kończą 

artykuł rozważania o kosztach nowych 

inwestycji i nowym systemie satelitarnym 

— Eutelsat. 

Tekst ilustrują 2 ciekawe grafiki. Mapa 

Europy (zachodniej) przedstawia liczbę 

kanałów komercjalnych, niekomerejalnych 

i dzienny dostępny czas dla reklamy 

w poszczególnych krajach. Wykres telewizji 

kablowej w Europie (Belgia, Dania, 

Holandia, Szwecja, Szwajcaria, Irlandia, 

RFN, Francja, Norwegia, W. Brytania, 

Finlandia, Austria) zestawia procent 

rodzin odbierających regularną tv (od blisko' 

ogółu w Szwecji i W. Brytanii po ok. 

90% w Szwajcarii i Francji) i procent rodzin 

odbierających tv przewodową (w Belgii 

V» po ok. 10°/o w Finlandii i 'Austrii). 

czb 

• Т. в. В a t a j e w a, A. D. S t i e p a n- 

skij: ARCHIWNAJA PIERIODIKA I 

RAZWITIJE SOWIETSKOGO ARCHIWO- 

WIEDIENIJA. Woprosy Istorii 1983 nr 9. 

S. 57—67. 

Omówienie dotyczy następujących tytułów 

czasopism archiwistycznych : 1. Archiwnoje 

Dieło, 2. Informacyonnyj Biuletień, 

3. Woprosy Archiwowiedienija, 4. Sowietskije 

Archiwy. Czasopismo o pierwszym 

tytule zaczęto wydawać w 1923 r. Miało 

dwuletnią przerwę w drugiej połowie lat 

trzydziestych, po czym ukazywało się nieprzerwanie 

do П wojny światowej. W czasie 

wojny zaprzestano wydawania pisma. 

Po dłuższej przerwie, w latach 1956—1958

zdołano wydać 10 numerów „Biuletynu Informacyjnego", 

który nie spełnił pokładanych 

w nim nadziel. W rezultacie przekształcono 

go w Woprosy Archiwowiedie' 

nija, a te z kolei w roku 1966 w SouAetskije 

Archiwy, wydawane i obecnie. Jest 

to zatem krotki rys historii radzieckiej 

prasy archiwistycznej. Artykuł zawiera 

ocenę - roli i znaczenia każdego z wymienionych 

czasopism, a także przegląd ważniejszych 

publikacji z tych pism. 

mk 

• Ł. S. N a u m o w a: CARIZM I PIE- 

RIODICZESKAJA PIECZAT» PIERIED 

PIERWOJ MIROWOJ WOJNOJ. Woprosy 

Istorii 1983 nr 6. s. 92—102. 

Zmienne było podejście caratu do prasy 

i różny był jego stosunek do poszczególnych 

jej odłamów. Niemniej proporcjonalnie 

do wzrostu znaczenia prasy w ówczesnym 

społeczeństwie, zwiększało się 

również zainteresowanie ze strony organów 

rządowych. Była to konieczność. 

Polityka rządu carskiego dotycząca prasy 

jest stosunkowo mało jeszcze zbadana, 

mimo że badania archiwalne prowadzone 

są od lat '20. Owszem, ukazało 

się już szereg opracowań na ten temat, 

lecz w dalszym ciągu dostrzega się znaczne 

luki w poznaniu całości zagadnienia. 

Z tego względu artykuł Naumowej wzbogaca 

naszą wiedzę o problemie. W latach 

1910—1914 wydawano w Rosji 4 598 tytułów 

gazet i czasopism. Z liczby tej 41% 

(1896) przypadało na Petersburg i Moskwę, 

w 1912 roku na przykład 40% wydań 

stanowiły gazety, które wydawano w 24 

językach, w tym w rosyjskim 827 tytułów 

(s. 93). Czytelnika interesowałyby ponadto 

takie problemy, jak języki, w których 

wydawano prasę nierosyjską, liczba tytułów 

w danych językach, wysokość nakładów 

poszczególnych tytułów oraz stosunek 

procentowy do liczby ludności posługującej 

się danym językiem, porównanie produkcji 

prasowej z innymi państwami. Niestety, 

autorka skupia uwagę wyłącznie na 

trzech odłamach prasy: rządowej, prorządowej 

(liberalnej) i rewolucyjnej (robotniczej) 

oraz polityce rządu w stosunku do 

każdego odłamu. W znacznym stopniu wyjaśniono 

funkcjonowanie cenzury. 

mk 

• PAMIATNAJA ZAPISKA. O rabotie 

mieżdunarodnogo sowieszczanija gławnych 

riedaktorow tieorieticzeskich i politiczeskich 

żurnałow bratskich kommunisticzeskich 

i raboczych partij. Kommunist 1983 

nr 4. S. 85—87. 

Jest to informacja o przebiegu odbytej 

w dniach 9—10 lutego 1983 roku w Pradze 

naradzie redaktorów czasopism teoretyczno-politycznych 

wydawanych przez partie 

komunistyczne oraz robotnicze. Podano 

listę uczestników, temat narady oraz ustalenia. 

W naradzie uczestniczyli redaktorzy 

z następujących państw: Bułgarii, Węgier, 

Wietnamu, NRD, Kuby, Mongolii, Polski, 

Rumunii, ZSRR, Czechosłowacji oraz Austrii. 

W czasie wymiany poglądów i doświadczeń 

podkreślono, że istnieje potrzeba 

aktywnego oddziaływania na młodzież 

oraz skutecznego propagowania kierowniczej 

roli partii. Podjęto szereg ustaleń na 

temat dalszej współpracy redakcji czasopism. 

Dużą wagę w tym względzie przywiązuje 

się do kontaktów, wymiany doświadczeń 

oraz wzajemnego przekazywania 

Informacji. Zwrócono uwagę na znaczenie 

publikacji o charakterze ogólnoteoretycznym. 

(s. 86). 

mk 

• J. Zasurskij, A. Krasikow: 

OBMIEN INFORMACYJEJ I INFORMA- 

CYONNYJ IMPIERIALIZM. Mieżdunarodnaja 

Zyzń 1983 nr 9. S. 51—59. 

Nie można nie zgodzić się z twierdzeniem, 

że „sytuacja w dziedzinie międzynarodowej 

wymiany informacji zawiera w 

sobie odbicie podstawowych rozbieżności 

współczesnego świata, i służy areną do 

walki politycznej, ekonomicznej oraz ideologicznej" 

(s. 51). Sedno problemu tkwi 

w tym, że ścierają się ze sobą dwie odmienne 

koncepcje: „swobodnego przepływu" 

oraz „wymiany regulowanej" oo dało 

początek również nie znajdującej powszechnego 

poparcia idei „nowego międzynarodowego 

ładu informacyjnego". Autorzy 

przedstawiają wysiłki UNESCO na tym 

polu oraz stosunek państw zachodnich do 

polityki tej organizacji. Zwracają uwagę 

na pozycję i sytuację państw Trzeciego 

Świata oraz związane z nimi potrzeby. 

Przedstawiają zagrożenie w wymiarze globalnym. 

Wskazują na poszczególne elementy 

zagrożenia. Obszernie omawiają 

działalność międzynarodową ZSRR w tej 

dziedzinie. 

mk 

• J. Kaszle w, J. Kołosow: „PSI- 

CHOŁOGICZESKAJA WOJNA" — ORU- 

DIJE RIEAKCYI. Mieżdunarodnaja Zyzń 

1983 nr 9. S. 70—79. 

„W pewnym sensie «wojna psychologiczna» 

przy zastosowaniu środków informacji 

masowej może być rozpatrywana 

jako agresja ideologiczna" (s. 78). Wprawdzie 

pojęciu agresji nawet w tym skromnym 

ujęciu nie nadano jeszcze waloru definicji, 

niemniej w praktyce stosunków 

międzynarodowych rozciągających się na 

wszystkie środki i związane z nimi formy 

przekazu ma ono od dawna znaczenie 

obiegowe. Niebezpieczeństwo związane z 

uprawianiem takiej działalności jest ewidentne, 

ponieważ „granica między «wojna 

psychologiczna» a otwartym działaniem 

wojennym może okazać się zbyt krucha" 

(e. 79). Historyk Kaszlew oraz prawnik 

Kolosów starają się zwrócić uwagę czytelnika 

na problemy związane z „wojną 

psychologiczną" w aspekcie reprezentowanych 

przez siebie dziedzin wiedzy. Dzięki 

temu artykuł zawiera w miarę wyczerpujący 

zarys historyczny zjawiska oraz jego 

ocenę etyczną na płaszczyźnie politycznej. 

Wspomniane są w nim również wydarzenia 

z roku 1982 dotyczące Polski. 

mk 

• N. Kapczenko: PROBLEMA SO- 

CHRANIENIJA MIRA I IDIEOŁOGICZES- 

KAJA BOR'BA. Mieżdunarodnaja Zyzń 1983 

nr 6. S. 3—13. 

Jeśliby przez moment założyć powszechny 

brak technicznych środków przekazu 

masowego, zniknąłby z pola widzenia 

zaostrzony problem międzynarodowej walki 

ideologicznej w obecnych wymiarach. 

Tymczasem jest to stan nieodwracalny, w 

którym położone na różnych kontynentach

państwa ścierają się bezpośrednio ze sobą 

(pomimo oddalenia terytorialnego) na płaszczyźnie 

produkcji propagandowej, której 

są twórcami. N. Kapczenko z całą ostrością 

przedstawia, do jakiego stopnia doszło 

obecne zagrożenie pokoju światowego 

i czego należy oczekiwać. Kreśli pilną 

potrzebę aktywizacji walki (również w 

środkach przekazu) przeciwko zagrożeniu 

pokojowemu. Artykuł opiera na faktach 

ze współczesnej polityki międzynarodowej. 

mk 

• Otmar Ernst: PROBLEME „QANTI- 

TATIVER" UND „QUALITATIVER" IN 

FORMATIONEN IN WERBETRÄGER 

ANALYSEN. ZV+ZV 1983 nr 45. S. 1306 

—1308. 

Autor zajmuje się interpretacją danych 

„ilościowych" i „jakościowych" uzyskiwanych 

w analizach zasięgu, struktury i tzw. 

projekcji mediów. Chodzi o analizy licznie 

wykonywane przede wszystkim dla 

instytucji reklamujących się i planujących 

reklamę. Zazwyczaj globalny zasięg 

medium jest wielkością mało interesującą, 

poszukuje się informacji o możliwie 

zróżnicowanych grupach odbiorców. Takich 

opracowań też jest wiele, ale również 

ich przydatność jest wątpliwa ze 

względu na. bardzo indywidualne komputerowe 

planowanie reklamy. 

Natomiast analizy struktury są — zdaniem 

autora — niedostatecznie wykorzystywane 

jako informacja w pracy redakcyjnej 

i marketingowej, zwłaszcza gdy 

chodzi o dane dotyczące czytelnictwa stałego' 

i dorywczego. 

Dalej O. Ernst przestrzega przed psychologicznymi 

pułapkami projekcji opartej 

na magii wielkich liczb, tworzących 

„pseudorzeczywistość", przed planowaniem 

„do drugiego miejsca po przecinku". 

Wskazuje, że analizy czytelnictwa (zasięgu) 

nie mogą zastąpić analiz rynkowych 

i marketingowych w dostarczaniu żądanych 

informacji o (potencjalnych) nabywcach. 

Samo zagęszczenie danych ilościowych 

tworzy podstawę jakościową. W ankietach 

w ogóle nie ma możliwości stwierdzania 

„ogólnie ważnych" predyspozycji, 

o które trzeba zawsze pytać konkretnie. 

Dostrzegając inflację informacji w badaniach, 

ich niejednokrotne sprzeczności, 

występuje jednak Ernst przeciw redukcji 

badań. Uważa, że wielość danych — przy 

eliminacji błędów i stwierdzaniu przyczyn 

różnic — daje najlepszą podstawę możliwie 

szczegółowego opisu. 

Na zakończenie interesujące spostrzeżenie, 

które — choć się wydaje oczywiste — 

często jest pomijane: „systematyczne korzystanie 

z jakiegoś medium sygnalizuje 

już samo stosunkowo wysoki stopień przywiązania 

do niego". 

pd 

Redaktor naczelny magazynu kobiecego 

Für Sie interesująco charakteryzuje rynek 

czasopism kobiecych. Zalicza do niego 

te tytuły, które mają 2 /» i więcej kobiet 

wśród odbiorców. Gdy w r. 1975 były 

w RFN 22 takie tytuły, to w 1983 już 36. 

Autor dzieli je na 3 grupy: rozrywkowe 

(z co najmniej 39% takich treści w części 

redakcyjnej), poradnicze (70% i więcej porad 

w treści) i mieszane (od 40% do 69% 

wymienionych wyżej treści). Rozrywkowych 

tytułów wykazał 10 (w rodzaju Frau 

im Spiegel), poradhiczych 15 (tu m. in. 

Brigitte, Für Sie, Burda Moden, Petra), 

mieszanych 5 (Tiną i in.), kilka nie weszło 

do analizy. Porównując nakłady z lat 

1975 i 1983 stwierdził, że w pierwszym 

okresie pism mieszanych prawie wcale nie 

było — ich wydawcy wkroczyli w lukę na 

rynku; obecnie nakłady w trzech grupach 

wykazują proporcje jak: pisma rozrywkowe 

3,7 — mieszane 2 — poradnicze 1,5. 

Sukces pism o treści mieszanej nie nastąpił 

kosztem „klasycznych", które też 

zwiększyły stan posiadania — wspólnie o 

ponad 20%. 

pd 

O Gero M о r 1 О с к: LESERBRIEFE — 

BÜRGERSPRACHROHR TAGESZEITUNG. 

ZV+ZV 1983 ПГ 42. S. 1165—1167. 

Na podstawie wyników uzyskanych 

przy pracy doktorskiej obronionej na uniwersytecie 

w Karlsruhe, autor omawia 905 

listów opublikowanych w tamtejszym 

dzienniku Badische Neuesten Nachrichten 

w latach 1974—1979 na temat planowania 

miejskiego^ (osiedU i komunikacji, organizacji 

czasu wolnego, zaopatrzenia, służb 

socjalnych itp.) Zaczyna od stwierdzenia, 

że w sytuacji bez tzw. nowych mediów 

-Js mieszkańców miast informuje się o 

sprawach lokalnych z miejscowej gazety. 

W swej pracy nie mógł się oprzeć na 

wszystkich nadeszłych do redakcji korespondencjach, 

gdyż ta ogółu nie gromadzi. 

Jednak w ramach 30 wyodrębnionych tematów 

(jak komunikacja lokalna, renowacje, 

ogródki działkowe, obiekty sportowe) 

nie znalazł oznak, że redakcja szczególnie 

selekcjonuje lub pomija jakąś tematykę. 

Z zamieszczonych przeszło 900 listów 

0 planowaniu miejskim, 70% stanowiło reakcję 

na wcześniejsze publikacje gazety, 

15% — na inne listy i tyleż powstało z 

inicjatywy własnej korespondentów. Ponad 

połowę listów napisali mężczyźni, 15% 

kobiety, ok. i/ 3 

pochodziła od organizacji 

1 władz. Listy mężczyzn były nieco dłuższe 

niż kobiet, najbardziej sążniste były 

korespondencje instytucji. 

Z reguły więcej listów pochodziło z 

dzielnic wykazujących wyższą prenumeratę. 

Autor podkreśla, że listy o> planowaniu 

miejskim nie odzwierciedlają rezonansu 

wywołanego tym problemem wśród mieszkańców, 

lecz są tylko wyrazem reakcji 

osób- bezpośrednio zainteresowanych. Nie 

wolno więc na podstawie liczby lub treści 

listów czytelniczych wnioskować o nastrojach 

ogółu czytelników lub wręcz mieszkańców. 

pd 

© Siergiej В i e ł o w: NIE WOLNY JE OT- 

9 Geert Zebothsen: FRAUENZEIT- KROWIENIJA. Zapadnyj obraz żyzni i 

SCHRIFTEN-MARKT; WER, WIE, WAS, „massowaja litieratura". Nowyj Mir 1983 

WARUM ZV + ZV 1983 nr 45. S. 1304—1306. nr 2. S. 238—252. 

Opracowanie stanowi krytyczny przegląd 

określonych zjawisk kultury masowej 

ostatniego dziesięciolecia rozwiniętych 

społeczeństw niesocjalistycznych. Autor porusza 

trzy ważne kwestie: istnienie wolnego 

czasu u obywateli wspomnianych 

społeczeństw, jego zagospodarowanie oraz 

mechanizm tego wypełniania przez środki 

przekazu. Gros uwagi autor poświęca

dwom ostatnim kwestiom. Oto jak ujmuje 

problem: „Zauważalnie zwiększona ilość 

czasu wolnego u człowieka zachodniego 

drugiej połowy XX wieku wskazuje na to, 

że zaniedbywanie tej ważnej sfery przez 

«łowców ludzi» byłoby przejawem braku 

rozsądku. Ponieważ sztuka jest obecnie 

częścią rozrywki kulturalnej większości 

ludzi, jest zatem wykorzystywana w charakterze 

jednego z podstawowych kanałów, 

za pomocą których dokonuje się wychowanie 

członków społeczeństwa, w tym 

także i tych, którzy uważają się za wolnych 

od wpływów ideologicznych" (s. 238). 

Literatura masowa w tym oddziaływaniu 

spełnia rolę wcale niepoślednią. Autor 

zwraca uwagę na fakt, że używanie jej w 

charakterze środka oddziaływania odbywa 

się ze szkodą zarówno dla niej samej jak 

i odbiorców. W pierwszym wypadku ma 

na uwadze ogólnie obniżający się jej poziom. 

W drugim — powstawanie często 

błędnych stereotypów i przeświadczeń u 

odbiorców. Jednakże taki a nie inny musi 

być, jego zdaniem, bieg rzeczy, skoro 

sprężyną nakręcającą cały mechanizm jest 

(jeśli już nie wyłącznie, to przede wszystkim) 

zysk. Ten z kolei łączy się ściśle 

z panującym układem społecznym. Cytowana 

wypowiedź Fromma, że sztuka kierowania 

ludźmi polega na tym, aby wypełniając 

cudzą wolę uważali, że postępują 

według własnego uznania, miałaby potwierdzać 

słuszność uwag autora. 

mk 

• J. Kom o w: ZAMIETKI O KINIEMA- 

TOGRAFIE SSzA. Zwiezda 1983 nr 4. S. 

165—173. 

Uwagi o współczesnej polityce kinematografii 

USA, na tle rzeczywistości ogólnospołecznej, 

stanowiącej podstawę tej polityki. 

Autor przedstawia obraz Ameryki 

podatnej na wszelkiego rodzaju zwyrodnienia 

etyczne. Są one powodem narastającego 

stresu jednostki i społeczeństwa. 

Stres ten rodzi w końcu potrzebę rozładowania, 

co czyni się przy pomocy innych 

stresów, również nieetycznych (przemoc, 

gwałt itp.). Właśnie kinematografia 

USA, jako jeden ze środków komunikowania, 

uprawia ten proceder. Zamiast wyjaśniać 

widzowi masowemu przyczyny zła, 

pomagać mu w znalezieniu bohatera pozytywnego, 

zialewa go potokiem nie kończącej 

się przemocy, z której oprócz zwątpienia 

w dobro, pomieszania wartości i 

pojęć oraz niewłaściwego nastawienia do 

życia, nic innego wymieść nie może. 

mk 

Z RAPTULARZA 

PRASOZNAWCY: 

Nie ma tak ważnej sprawy, tak wielkiego wydarzenia, którego by 

się nie dało zrelacjonować na stronie maszynopisu. 

Michał 

Żywień

Pro memoria 

VLADIMIR KLIMEŚ 

W 

sierpniu 1983 r. zmarł w Pradze 

po długoletniej chorobie 

profesor Wydziału Dziennikarskiego 

Uniwersytetu Karola — Vladimir Klimeś, 

historyk prasy, inicjator i współorganizator 

międzynarodowych spotkań 

prasoznawczych; wieloletni 

•współpracownik zagraniczny Zeszytów 

Prasoznawczych. 

Z pochodzenia Czech, wywodził się 

z tej części postępowej inteligencji 

czeskiej, która po 1918 r. porzucała 

wygodne posady w Czechach i wyjeżdżała 

na Słowację, by współuczestniczyć 

tam w tworzeniu szkolnictwa, 

instytucji oświatowo-kulturalnych. 

Wychował się (urodź. 1 VI1910) 

i ukończył gimnazjum realne w Żilinie 

(jego ojciec pracował tu jako kierownik 

szkoły miejskiej). W okresie 

studiów gimnazjalnych Vladimir Klimeś 

nawiązał ścisłą współpracę ze 

słowackimi postępowymi, socjalistycznymi 

stowarzyszeniami gimnazjalistów. 

Współpracował ze słowackimi 

czasopismami tych ugrupowań (DAV, 

Mlade Slovensko, LUK, Slovenske 

pohlady), a przede wszystkim pogłębiał 

studia nad językiem i literaturą 

słowacką. 

Studia (prawnicze) odbył w Pradze, 

kontynuując równocześnie działalność 

polityczną w organizacjach studenckich 

o orientacji komunistycznej. 

Karierę zawodową rozpoczął jako 

dziennikarz. W publicystyce zajmował 

się demaskowaniem wzrastających 

tendencji faszystowskich w Czechosłowacji. 

Pracował w znanym 

koncernie wodawniczym „Melantrich", 

gdzie znalazł zatrudnienie również 

podczas okupacji jako redaktor techniczny. 

Po wojnie związków z dziennikarstwem 

nie zerwał. Pracował w Zemedelskych 

novinach i jednocześnie ^- 

jako kontraktowy wykładowca — 

podjął wykłady z dziejów i teorii 

dziennikarstwa w Wyższej Szkole 

Politycznej i Społecznej. Pracował 

również jako kierownik referatu propagandy 

w Państwowym Urzędzie ds. 

Kościelnych. A przede wszystkim kreślił 

plany badań prasoznawczych, 

tworzył koncepcje i programy wyższych 

studiów dziennikarskich. Toteż 

w roku 1953 kiedy na bratysławskim 

Uniwersytecie Komeńskiego zaistniała 

możliwość uruchomienia takich 

studiów, to właśnie Jemu powierzono 

stanowisko „vedouceho" katedry 

dziennikarstwa i księgoznawstwa. 

Jednocześnie jako docent prowadził 

wykłady z historii dziennikarstwa na 

wydziale filologicznym Uniwersytetu 

Karola w Pradze. 

W tym samym czasie swymi ideami 

badań prasoznawczych i kształcenia 

dziennikarzy zainteresował ówczesne 

kierownictwo Związku Dziennikarzy 

Czechosłowackich, które powołało do 

życia Novinarsky Studijny Ustav; jego 

organ naukowy Novinarsky sbornik, 

należał w tym czasie do czołowych 

czasopism prasoznawczych, nie 

tylko w krajach socjalistycznych. 

W latach 1960—1964 był dziekanem 

nowo utworzonego na praskim uniwersytecie 

Instytutu Oświaty i 

Dziennikarstwa; od 1966 r. pracował 

jako profesor Wydziału Oświaty 

i Dziennikarstwa i jednocześnie jako

•dyrektor Zakładu Teorii i Dziejów 

Dziennikarstwa tego Wydziału. Od 

1972 r. do czasu przejścia na emeryturę 

(w 1975 r.) wykładał historię 

prasy na Wydziale Dziennikarstwa. 

Jego dorobek naukowy nie był 

zbyt obszerny — około 50 artykułów 

(także w czasopismach zagranicznych) 

dotyczących dziejów dziennikarstwa, 

metodologii badań historyczno-prasowych, 

kształcenia dziennikarzy. Autor 

książki o początkach czeskiego i 

słowackiego dziennikarstwa do lat 

trzydziestych XIX w. („Poćatky ceskeho 

a slovenského novinâfstvi", Praha 

1955). Konkretne Jego dokonania 

organizacyjne powodują, że w świadomości 

czechosłowackiego środowiska 

jest traktowany jako twórca nowoczesnego, 

socjalistycznego prasoznawstwa 

czechosłowackiego. Wiele 

uwagi i energii poświęcił popularyzacji 

tej dyscypliny w krajach socjalistycznych 

i na całym świecie (wygłaszał 

wykłady na uniwersytecie w 

Moskwie, Lipsku, Warszawie, Lublanie 

i in.). Był jednym z pierwszych 

członków z krajów socjalistycznych 

międzynarodowej organizacji prasoznawców 

— AIERI/IAMCR. Organizację 

tę wykorzystywał stale do promowania 

dorobku prasoznawstwa socjalistycznego. 

Ułatwiał innym badaczom 

z krajów socjalistycznych kontakt 

z tą organizacją. 

Szereg prac opublikował w różnych 

latach na łamach polskich czasopism 

prasoznawczych lub innych wydawnictw; 

należą do nich m. in.: 

— Zagadnienia metodologii badań 

nad historią prasy — Kwartalnik 

Prasoznawczy, 1957 nr 1 s. 84—96; 

— Międzynarodowa współpraca w 

zakresie badań prasoznawczych (omówienie 

referatu wygłoszonego na II 

Międzynarodowym Sympozjum Prasoznawczym, 

1964) — Biuletyn ZG 

RSW „Prasa", 1964 nr 73 (wyd. 

specj.); 

— (Informacja na temat badań historyczno-prasowych 

prowadzonych 

pod auspicjami AIERI w Czechosłowacji) 

— w: Historia prasy polskiej 

a kształtowanie się kultury narodowej. 

Pracownia Historii Czasopiśmiennictwa 

Polskiego XIX i XX 

w. PAN, Ośrodek Badań Prasoznawczych 

RSW „Prasa", Warszawa 1968 

t. II s. 123—129; 

— Środki masowego przekazu a poznanie 

— Zeszyty Prasoznawcze, 

1968 nr 3 s. 32—42; 

— Zagadnienie metodologii badań 

nad historią prasy •— w: Metody i 

techniki badawcze w prasoznawstwie. 

Tom III s. 52—59. Warszawa 1971, 

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. 

Mimo nie najlepszego zdrowia, 

stałego braku czasu, który poświęcał 

dydaktycznej działalności, wiecznej 

dłubaninie w bibliotekach i archiwach, 

dla gościa z Polski zawsze 

znalazł czas, by urządzić mu maleńką 

prohazkou na urokliwą Małą Stranę 

i tam znaleźć miłą kafejkę, winiarnię 

czy wyszukaną restaurację. I 

tu — zazwyczaj przy pilznerze — 

rozpoczynały się wspominki od najdawniejszych 

czasów, o tym czego 

brak czasu nie pozwolił mu dokończyć, 

a co naprawdę chciałby jeszcze 

zrobić. 

I te spotkania z Profesorem były 

najciekawsze. Ale niestety — już 

przynajmniej od 7 lat — było to niemożliwe. 

Najczęściej Profesor bywał 

sam. We własnym, skromnym mieszkaniu. 

Sylwester 

Dziki

ZBIGNIEW TEMPSKI 

i marca 1984 zmarł nagle w War- 

' szawie w wieku 59 lat redaktor 

naczelny Przeglądu Tygodniowego, 

doc. dr Zbigniew Tempski, związany 

z polskim dziennikarstwem od roku 

1948. Członek Rady Naukowej Ośrodka 

Badań Prasoznawczych, członek 

Rady Redakcyjnej Zeszytów Prasoznawczych 

(od 1973). Wieloletni i 

zasłużony działacz organizacji dziennikarskich 

(w latach 1974—1980 sekretarz 

generalny SDP). 

Zbigniew Tempski urodził się 

3 czerwca 1925 w Woli (dawny pow. 

żniński). Studia ukończył na Wydziale 

Prawno-Ekonomieznym UAM w 

Poznaniu. W 1967 r. uzyskał stopień 

doktora nauk ekonomicznych. 

Pracę dziennikarską rozpoczął w 

marcu 1948 r. w poznańskim dzienniku 

SD — Kurier Wielkopolski; od 

stycznia 1950 — w zespole redakcyjnym 

Expressu Poznańskiego. Od lutego 

1955 związał się z wrocławskim 

Słowem Polskim, pełniąc najpierw 

obowiązki kierownika działu ekonomicznego 

(1955—1967), następnie 

(1967—1968) zastępcy redaktora naczelnego 

i redaktora naczelnego (do 

1972). W r. 1972 przeniósł się do Warszawy 

i objął stanowisko dyrektora 

Ośrodka Dziennikarstwa przy ZG 

SDP, którym kierował do momentu 

powołania Go (w 1974) na stanowisko 

sekretarza generalnego SDP. W latach 

1980—1983 pełnił funkcję sekretarza 

generalnego w Komitecie ds. 

Radia i Telewizji. W lipcu 1983 mianowany 

został redaktorem naczelnym 

Przeglądu Tygodniowego. 

Był zasłużonym działaczem politycznym 

(członek PZPR; poprzednio 

SD) i społecznym, cenionym publicystą 

i redaktorem (autor szeregu artykułów, 

reportaży i książek związanych 

tematycznie z ziemiami zachodnimi). 

Wiele uwagi poświęcał kształceniu 

kadr dziennikarskich. Należał 

do współzałożycieli i wykładowców 

wrocławskiego Studium Dziennikarsko-Wydawniczego 

(o jego organizacji 

i programie działania pisał w 

Zeszytach Prasoznawczych, 1973 nr 1 

s. 161—164); w ostatnim dziesięcioleciu 

był kierownikiem zakładu publicystyki 

na Wydziale Dziennikarstwa 

i Nauk Politycznych UW. 

W środowisku dziennikarskim — 

a także prasoznawczym — cieszył się 

dużym uznaniem i szacunkiem. Wynikało 

to z Jego życzliwości i zrozumienia, 

które okazywał współpracownikom. 

Z Jego twarzy — nawet często 

zatroskanej — zawsze promieniował 

spokój, opanowanie, optymizm. 

Chęć służenia pomocą innym. Szczególną 

uwagę poświęcał współpracy 

z młodymi, dopiero co rozpoczynającymi 

pracę w zawodzie dziennikarskim. 

Na marginesie aktywnej działalności 

organizatorsko-redakcyjnej i publicystycznej 

zajmował się również 

problematyką prasoznawczą. Swe zainteresowania 

skupił wokół szeroko 

rozumianej problematyki organizacji 

pracy redakcyjnej, analizowanej od 

strony uwarunkowań natury kadrowej. 

Ogłosił — głównie na łamach 

Zeszytów Prasoznawczych i Prasy 

Polskiej —. blisko 20 obszerniejszych 

publikacji. Do najistotniejszych zaś 

(w porządku chronologicznym) należą: 

Model dziennika porannego — Zeszyty 

Prasoznawcze 1970 nr 4 s. 51— 

55; 

Brasa a rozwój gospodarczy i społeczny 

— tamże, 1972 mir 3 is. 5—14;

Kształcenie i doskonalenie kadr 

dziennikarskich w Polsce — tamże, 

1974 nr 1 s. 81—88; 

Zebranie redakcyjne — tamże, 

1975 nr 1 s. 51—56; 

Powiedzieć w porą — nie — tamże, 

1975 nr 3 s. 56—59; 

Wewnątrz zespołu redakcyjnego — 

tamże, 1976 nr 2 s. 79—84; 

Plan tematyczny w redakcji — 

tamże, 1976 nr 1 s. 55—62; 

Redaktor naczelny a zespół redakcyjny 

— Prasa Polska 1977 nr 1 

s. 13—15; 

Obowiązki redaktora naczelnego — 

Zeszyty Prasoznawcze 1977 nr 2 

s. 57—64; 

Jak lepiej zorganizować pracę w 

redakcji dziennika — tamże, 1978 

nr 1 s. 43—58; 

Warsztat publicysty — tamże, 1979 

nr 2 s. 71—80; 

Proces redagowania dziennika. 

Elementy organizacji pracy redakcyjnej 

—. Wydawnictwa Uniwersytetu 

Warszawskiego,Warszawa 1979 s. 77; 

Planowanie tematów w prasie 

technicznej — Prasa Techniczna 1980 

nr 2 s. 14—16. 

Jego „filozofia" organizacji pracy 

redakcyjnej nie była wynikiem wyszukanych 

rozważań teoretycznych, 

ale próbą uogólnień własnych doświadczeń. 

Znalazło to najpełniejszy 

wyraz w Jego rozważaniach „Redaktor 

naczelny a zespół redakcyjny", 

które można by w następujący sposób 

streścić: kierownik redakcji powinien 

posiadać dar słuchania uwag, 

wniosków, postulatów członków redakcji; 

powinien postępować cierpliwie 

i rozważnie w trudnych sytuacjach; 

umieć przyznać się do własnych 

niepowodzeń czy błędów; tworzyć 

atmosferę sprzyjającą swobodnemu 

wyrażaniu opinii na tematy zawodowe; 

taktownie przekazywać własne 

uwagi krytyczne. 

Te wszystkie cechy chyba najwyraziściej 

charakteryzowały osobowość 

redaktora Zbigniewa Tempskiego. Te 

właśnie cechy dostrzegaliśmy u Niego 

jako współpracownika Zeszytów 

Prasoznawczych. I to najbardziej ceniliśmy. 

Zbigniew Temp&ki był odznaczony 

m. in. Krzyżem Oficerskim i Kawalerskim 

Orderu Odrodzenia Polski, 

Srebrnym Krzyżem Zasługi. Laureat 

wielu nagród dziennikarskich (m. in. 

nagrody Prezesa RSW „PKR" za rok 

1970). ZG Stowarzyszenia Dziennikarzy 

PRL przyznał pośmiertnie Zbigniewowi 

Tempskiemu złotą odznakę 

„Za zasługi dla dziennikarstwa". Jego 

pierwszego uhonorowano tym odznaczeniem. 

Zeszyty Prasoznawcze 

i Ośrodek 

Badań Prasoznawczych

Sesja jubileuszowa Tempa 

9 marca 1948 r. zaczął ukazywać 

się 4-stronicowy dodatek sportowy 

do Echa Krakowa pod nazwą Piłkarz. 

Nikt oczywiście nie przewidywał 

wówczas, że po 35 latach będzie to 

pismo samodzielne, ukazujące się 3 

razy w tygodniu pod tytułem Tempo 

i rozprowadzane w całej Polsce. 

Po 3 latach sportowy dodatek 

Echa usamodzielnił się i od 1 lipca 

1951 r. był sprzedawany już oddzielnie 

w cenie 10 groszy. 

Kolejna reforma nastąpiła w 1955 

roku, kiedy to 2 maja ukazał się 

Głos Sportowca — nowa postać Piłkarza, 

obejmująca swym zakresem 

tematycznym wszystkie dyscypliny 

sportu, a nawet turystykę. 

Kolejną metamorfozę pismo przeszło 

z końcem 1958 roku, by od 

1 stycznia 1959 r. ukazywać się pod 

tytułem Tempo, wybranym przez czytelników 

w plebiscycie. Od tej pory 

zmieniał się już tylko nakład pisma, 

ilość wydań w tygodniu oraz cena 

(numer poniedziałkowy kosztuje obecnie 

10 zł). 

Rozpoczęło zatem krakowskie pismo 

sportowe 36 rok istnienia. 

Jubileusz 20-lecia oraz 25-lecia redakcja 

uczciła okolicznościowymi wydawnictwami, 

30-lecia — sesją naukową 

„Sport współczesny i jego odbicie 

na łamach prasy sportowej". 

Także i 35-lecie Tempa stało się okazją 

do zorganizowania sesji. Odbyła 

się ona 24 listopada 1983 r. Wygłoszone 

zostały następujące referaty: 

— doc. dr hab. Józef Lipiec: Zarys 

filozofii sportu; 

— doc. dr hab. Wojciech Lipoński: 

Historyczno-filozoficzne aspekty 

fair play; 

—• dr Anna Pawlak: Status społeczny 

olimpijczyka: 

— płk dr Leszek Wichrowski: 

Wychowawcza rola prasy sportowej. 

Jak widać, 3 pierwsze referaty nie 

mają związku z prasoznawstwem. 

Odnotujmy więc tylko dla porządku, 

że: 

—• doc. Józef Lipiec przedstawił koncepcję, 

leżącą w nurcie rozważań 

ujmujących sport jako zjawisko 

agonistyczne. Napisany dość hermetycznym 

językiem, referat ten 

znalazł kontrapunkt w dyskusji; 

był nim głos wskazujący, że agonistyka 

jest właściwa także innym 

dziedzinom ludzkiej aktywności. 

Jeżeli zatem przyjąć, że stanowi 

ona dla sportu genus, to w każdym 

razie nie została w referacie 

określona differentia specifica; 

— doc. Wojciech Lipoński wygłosił 

referat, w którym z właściwą sobie 

pasją przedstawił tyleż historyczno-filozoficznych 

aspektów 

fair play, co ubolewania nad niedocenianiem 

tego problemu oraz 

powszechną w tym zakresie ignorancją. 

Bezdyskusyjne w meritum, 

lecz kontrowersyjne w warstwie 

egzemplifikacyjnej ujęcie znalazło 

odzwierciedlenie w dyskusji; jej 

omówienie wykraczałoby jednak 

nazbyt daleko poza prasoznawcze 

ramy; 

— dr Anna Pawlak przedstawiła 

charakterystyki liczbowe losów 

życiowych byłych olimpijczyków, 

z których wynika, że w przytłaczającej 

większości uczestnicy 

olimpiad wykorzystali szansę podwójnego, 

bo sportowego i życiowego 

sukcesu. Zdarzające się życiowe 

klęski olimpijczyków są 

zdaniem autorki referatu tak nieliczne, 

że nie można traktować ich 

jako problemu. 

Nas jednak — z oczywistych powodów 

— zainteresował najbardziej 

jedyny na sesji referat prasoznawczy 

wygłoszony przez płka dra Leszka 

Wichrowskiego. Punktem wyjścia dla 

referenta było stwierdzenie, że ważnym 

instrumentem funkcji wychowawczej 

jest krytyka prasowa. Ale 

krytyka prasowa zbyt rzadko dotyczy 

negatywnych zjawisk i dążeń w 

sporcie, choć oczywiście istnieją ludzie 

pióra, którzy w tej mierze są 

bardzo zasłużeni. Do takich zaliczyć 

trzeba Wojciecha Lipońskiego i 

Edwarda Woźniaka. 

Obraz sportu, tworzony przez prasę 

sportową, jest nazbyt ubogi. Nadto 

zbyt często prasa ta popada w euforię 

kibicowania. 

Stan badań nad prasą sportową 

nie jest w świetle referatu zbyt im-

ponujący. Badania są prowadzone w 

OBP, w Instytucie Sportu oraz zapewne 

na różnych uczelniach, ale o 

tych ostatnich niewiele wiadomo. W 

każdym razie martwi brak wyraźniejszego 

wykorzystania Wyników 

tych badań w praktyce prasowej. 

Istnieje wiele instytucji społecznych, 

realizujących funkcję wychowawczą, 

jak choćby rodzina czy szkoła. 

Być może, że ich działania są 

skuteczniejsze, ale to, zdaniem referenta, 

nie zwalnia prasy sportowej z 

obowiązku realizowania funkcji wychowawczej, 

co jest jednym z wniosków 

z badań, będących podstawą referatu. 

Ważnym zadaniem prasy 

sportowej jest propagowanie jednolitego 

systemu wartości; znaczenie tej 

kwestii wynika z dużego udziału 

młodzieży w publiczności gazet i czasopism 

sportowych. 

Referent zakończył postulatem prowadzenia 

interdyscyplinarnych badań 

„nad stopniem i zakresem realizacji 

funkcji wychowawczej przez prasę 

sportową". 

Sesja z 1983 roku różniła się od 

tej z października 1978 znacznie 

mniejszą liczbą referatów. No cóż, 

zapewne wskutek kryzysu. Podobieństwo 

natomiast dostrzegalne było w 

zakresie doboru tematów. Zarówno 

bowiem w 1978 roku, jak i w 1983, 

trudno wyodrębnić jakąś wyraźniejszą 

ideę nadrzędną, której podporządkowane 

byłyby referaty. Stąd zapewne 

nie zamierzone powtórzenia 

(na przykład o fair play było i 5 lat 

temu, i obecnie), a równocześnie szereg 

ważkich problemów jeszcze nie 

poruszonych. 

Dziękując zatem redakcji Tempa 

za tę sesję, udaną i ważną dla systematycznej 

refleksji nad sportem, życzyć 

wypada, aby referaty na kolejnej 

jubileuszowej sesji * były w większej 

mierze efektem przemyślanej, 

planowej działalności organizatorów 

niż przypadkowej oferty autorów. 

Andrzej 

Skowroński 

* Ze taka odbędzie się w 1988 roku — mamy 

wielką nadzieję. 

Wykaz prac dyplomowych napisanych na 

Zaocznym Zawodowym Studium Nauk Politycznych 

dla Dziennikarzy (III) 

PROWADZĄCY PRACĘ 

PROF. DR JERZY MUSZYŃSKI 

1976 

Jolanta Bartnikowska: Budowa 

rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego 

w Polsce. 

Alfons La rek: Ideologiczne i polityczne 

założenia maoizmu 1956— 

1973. 

Daniela Patkowska: Geneza i 

rozwój rewolucji kubańskiej. 

1977 

Anatol Burtowski: Społeczno-polityczne 

przyczyny powstania ideologii 

syjonistycznej. 

Jędrzej Fijałkowski: Ideologiczne 

i polityczne założenia buntów 

młodzieży w latach 1960—1970. 

Próba oceny ruchu nowej lewicy. 

Kazimierz Kleszczewski: Społeczno-polityczny 

charakter wyda- 

rzeń chilijskich w latach 1970— 

1973. 

Tadeusz Samitowski: Armia w 

mechanizmie władzy niektórych 

państw burżuazyjnych (Argentyna, 

Grecja, Portugalia). 

Witold Smolarek: Ideologiczne i 

polityczne założenia neotrockizmu. 

Eugeniusz Wal anus: Polemika Lenina 

z Kautzkim na temat dyktatury 

proletariatu. 

1978 

Anna A r w a n i t i: Podstawowe założenia 

marksistowskiej teorii rewolucji 

socjalistycznej. 

Andrzej Balcerzak: Polityczna 

działalność Światowej Organizacji 

Syjonistycznej. 

Grzegorz Bielawski: Geneza i 

rozwój Austriackiej Partii Ludowej 

po II wojnie światowej.

Jolanta Dembińska: Antyradziecki 

charakter polityki chińskiej w 

ujęciu propagandowym zachodnich 

środków przekazu w latach 1974— 

1975. 

Lucyna Dukaj: Ideologiczne i polityczne 

założenia technokratyzrnu. 

Aleksander Gronowski: Polityczne 

i ideologiczne założenia reideologizacji 

neotrockizmu. 

Irena Grzebalska: Organizacje 

maoistowskie w Europie zachodniej. 

Barbara Kranz-Dzięciołkiewicz: 

Ideologiczne i polityczne 

założenia Deklaracji Frankfurckiej 

— programowego dokumentu 

współczesnej socjaldemokracji. 

Jerzy Łętowski: Stosunek Watykanu 

do współczesnego świata. 

Irena Radwan-Pytlewska: 

Geneza i rozwój syjonizmu. 

Janusz Wańkowicz: Polityczna 

platforma lewicy francuskiej w 

walce o demokratyczną Francję. 

Walentyna Żółkiewicz: Geneza 

i rozwój teorii komunizmu naukowego. 

Cezary Żyromski: Rola partii komunistycznej 

w państwie socjalistycznym. 

1979 

Elżbieta Gajewska: Polityczne 

aspekty ustawodawstwa wyjątkowego 

RFN. 

Małgorzata Kobielska-Pełka: 

Założenia programu rządzących 

partii politycznych w postkolonialnych 

krajach socjalistycznej orientacji 

(Algieria, Kongo). 

Krystyna Nowicka: Geneza i rozwój 

zachodnioniemieckiej Chrześcijańskiej 

Demokracji. 

Teresa Siemińska: Społeczno-polityczne 

znaczenie reideologizacji 

chrześcijańskiej demokracji w 

świetle encykliki papieża Pawła 

VI „Populorum progressio". 

1980 

Wincenty Gołębiowski: Aktywizacja 

walki ideologicznej między 

kapitalizmem a socjalizmem w o- 

kresie trwania KBWE 1972—1973. 

Janusz Zbierajewski: Dyktatura 

proletariatu w pracach Karola 

Marksa. 


DR JERZY OLĘDZKI 

1978 

Fernando С а с e s: Eurokomunizm — 

0 dyktaturze proletariatu. 

Ewa N e s к a: Polskie publikacje książkowe 

na temat radia „Wolna Europa". 

Danuta Orszâgh Cholewa: Analiza 

porównawcza czasopism Polska 

i Ameryka (w latach 1974— 

—1976). 

Krystyna San Sebastian-Dan 

i 1 с z у к: Stereotyp Polski w 

programach BBC (w latach 1976 

1 pierwszej połowie 1977). 

1979 

Jerzy В o j: Opinia o polskich statkach 

czynnikiem kształtowania 

obrazu Polski w świecie. 

Michał Dąbrowski: Stosunki kulturalne 

między Polską a krajami 

skandynawskimi w r. 1945. 

Stanisława Janowska: Kongres 

Polonii Amerykańskiej. 

Marianna Kowalczyk: Formy oddziaływania 

propagandowego Polski 

na żołnierzy Polskiej; Wojskowej 

Jednostki Specjalnej Dowództwa 

Sił Zbrojnych na Bliskim 

Wschodzie. 

Julitta Nowicka: Udział robotników 

w zarządzaniu przedsiębiorstwem 

w RFN. 

Mieczysław Szczepański: Rola 

teatru w kształtowaniu obrazu kultury 

polskiej za granicą w latach 

1970—1978. 


DR JANUSZ OSICA 

1978 

Jolanta Barełkowska: Działalność 

dziennikarska i społeczno-polityczna 

Józefa Wasowskiego 1885— 

1947.

1975 

Stanisław Grabowski: Kształtowanie 

się masowego współczesnego 

pisma młodzieżowego na przykładzie 

Płomyka. 

Piotr Kowalski: Sytuacja mniejszości 

polskiej w Niemczech w latach 

1924—1926 w świetle publikacji 

Kuriera Poznańskiego. 

Jerzy P a t a n: Tematyka morska w 

miesięczniku społeczno-kulturalnym 

Pobrzeże (1969—1974). 

Zbigniew Rożkowicz: Sprawa włościaństwa 

w powstaniu listopadowym. 

Roman Szczygliński: Problem 

Gdańska na łamach prasy polskiej 

Wolnego Miasta Gdańska w latach 

1934—1939 — na przykładzie Gazety 

Gdańskiej, Straży Gdańskiej. 

1980 

Grażyna Mieszkowska: Działalność 

i rozwój teatrów warszawskich 

w publicystyce Wiadomości 

Literackich (1934—1939). 

PROWADZĄCA PRACĘ 

PROF. DR ALINA SLOMKOWSKA 

1978 

Lech Andrzej Kowalczyk: Publicystyka 

społeczno-polityczna na łamach 

Życia Robotniczego (1945— 

1946). 

Mieczysław Nowak: Gazeta Lubelska 

w latach 1944—1947 (próba 

monografii). 


DOC. DR HAB. MICHAŁ SZUL- 

CZEWSKI 

1974 

Aleksander С i a s t o ń: Udział prasy 

wojskowej w realizacji programu 

szkolenia politycznego w r. 1973. 

Krzysztof Pawłowski: Kształtowanie 

się nowego modelu lokalnego 

dziennika popołudniowego — na 

przykładzie Nowości toruńskich. 

Jerzy Pilichowski: Strukturalne 

i techniczne uwarunkowania działalności 

propagandowej w powiecie, 

z uwzględnieniem działań Gabinetu 

Metodycznego Ośrodka Propagandy 

KP PZPR w Wieruszowie 

w woj. łódzkim. 

Henryk Rosiak: Fotografia jako 

tworzywo dziennikarskie w Trybunie 

Ludu i Perspektywach. 

Witold Stefanowicz: Małe formy 

reporterskie tv polskiej (na 

przykładzie problematyki społecznopolitycznej). 

Ryszard Wolski: Monografia redakcji 

szwedzkiej programu dla zagranicy 

Polskiego Radia. 

1975 

Józef Ambrozowicz: Rola działania 

propagandy i informacji: w 

przedsiębiorstwie przemysłowym. 

Romuald Augustyniak: Możliwości 

organizatorskiej pracy gazety 

— na przykładzie wybranych akcji 

Życia Warszawy. 

Eugeniusz Charchan: Propagandowe 

oddziaływanie na rzecz bezpieczeństwa 

drogowego. 

Krystyna Gallina-Katulska: 

Społeczny i ekonomiczny sens akcji 

prasowej pn. „Konkurs Gromad", 

prowadzonej przez Gazetę Olsztyńską 

w latach 1967—1973. 

Andrzej Koźmiński: Rola prasy 

w kształtowaniu nowego modelu 

wypoczynku urlopowego. 

Karol Ölender: Zagadnienia organizacji 

pracy reportera filmowego 

telewizji w województwach nie posiadających 

ośrodków tv (na przykładzie 

województwa opolskiego 

w okresie lat 1959—1975). 

Zbigniew Ryn da k: Propaganda regionalnych 

wartości kulturowych 

w woj. zielonogórskim — na przykładzie 

działalności Lubuskiego Towarzystwa 

Kultury w latach 1957— 

1974. 

Halina Stępniewska-Nowicka: 

Plakat jako element politycznej 

propagandy wizualnej. 

Witold Tarasiewicz: Współzależność 

prasy, radia i tv w propagandowym 

froncie (na przykładzie meczu 

piłkarskiego Włochy — Polska). 

1976 

Andrzej Karmińs к i: Hasło w propagandzie 

wizualnej na przykła-

dzie jednostek wojskowych śląskiego 

OW. 

Czesława Nowakowska: Forma 

i treści gazety zakładowej a zainteresowania 

czytelnicze środowisk 

miejskich. 

Wanda Pawłowicz-Kozłowska: 

Formuła bloku programowego 

„Sygnały dnia". 

1977 

Wacław Borkowski: Reakcje środowiska 

fabrycznego na publikację 

o ludziach dobrej roboty. 

Wiesław G a w i n e k: Telewizyjny 

program lokalny w północnowschodniej 

Polsce. 

Henryk Konieczny: Rola propagandy 

afirmującej w środkach masowego 

przekazu. 

Lucjan Krawczyk: Kształtowanie 

się systemów informacji na przykładzie 

III Plenum КС PZPR W 

miejskiej organizacji partyjnej w 

Jaworznie. 

Stanisław Krzemiński: Cykl telewizyjny 

i jego miejsce w programie 

ramowym TVP. 

Witold Pograniczny: Struktura 

i funkcje sygnałów radiowych. 

Andrzej Rybczyński: Rola fotografii 

prasowej w Expressie Wieczornym. 

Tadeusz S z a r 1 e j: Praca ideowo- 

-wychowawcza na przykładzie zakładów 

Włókien Chemicznych 

„Chemitex-Bistor" w Tomaszowie 

Mazowieckim. 

1978 

Wiesława Goszczyńska: Filmy 

jako pomoc dydaktyczna w medycynie. 

Ryszard Janowski: Regionalizm 

Gazety Lubuskiej poprzez pryzmat 

fotografii prasowej. 

Krzysztof Kopeć: Znaczenie kształtu 

językowego dla szansy skuteczności 

działania środków masowego 

przekazu. 

Wojciech Osiński: Funkcje plakatu 

społeczno-politycznego na przykładzie 

publikacji Krajowej Agencji 

Wydawniczej w roku 1977. 

Jan Rurański: Idee wychowawcze 

przez prasę w działalności propagandowej 

Socjalistycznego 

ku Studentów Polskich. 

Związ 

Zbigniew S z u m e r a: Młodzież jako 

adresat propagandy politycznej. 

Jan Marek Tyliszczak: Potrzeby 

informacyjne aktywu społeczno- 

-zawodowego wybranych środowisk 

woj. tarnowskiego. 

Krystyna Zagańczyk: Wpływ szaty 

graficznej czasopism na propagandową 

nośność jego treści. 

1979 

Bogusław Chaburski: Przedsiębiorstwo 

jako obszar komunikacji 

społecznej. 

Władysław Dukiet: Duży zakład 

przemysłowy w małym mieście — 

a rola gazety zakładowej. 

Bogusław Gierlicki: Organizacja 

międzywojewódzkiego programu 

telewizyjnego. 

Grzegorz Gruszczyński: Rola 

Rozgłośni Gdańskiej Polskiego Radia 

w dostarczaniu wiadomości lokalnych 

słuchaczom. 

Anna Wieliczko: Polityczna rola 

Telewizji w Republice Federalnej 

Niemiec. 

1980 

Zbigniew Adamski: Socjalne problemy 

załogi ZWCh. 

Jacek Boski: Tygodniowa Kronika 

Fotograficzna Krajowej Agencji 

Wydawniczej jako publikacja propagandowa. 

Paweł Hańczakowski: Miesięcznik 

Sprawy Międzynarodowe i jego 

rola w naszym systemie prasowym. 

Halina Jaworska: Książka kieszonkowa 

— forma szybkiej publikacji 

społeczno-politycznej. 

Adam Kachlicki: Dziennikarskie 

publikacje sportowe a pojmowanie 

sportu przez społeczeństwo. 

Eugeniusz Królic к i: Redaktorzy 

bez etatów. Problemy gazety zakładowej 

Echo Skórzanych. 

Grażyna Rutowska: Fotografia 

prasowa jako publikacja odzwierciedlająca 

politykę ZSL.


DOC. DR ANDRZEJ SLISZ 

1977 

Janusz Banasiewicz: Ziemie Odzyskane 

w świetle publikacji 

Dziennika Ludowego w latach 

1945—1947. 

Wojciech Bronisławski: Nasza 

Trybuna w latach 1944—1956 (próba 

monografii). 

Przemysław Michalski: Koncepcja 

katolickiego tygodnika społeczno-kulturalnego 

na przykładzie ilustrowanego 

tygodnika Zorza w latach 

1957—1975. 

Jan Rumniak: Kształtowanie sią 

dziennika telewizyjnego w pierwszym 

10-leciu jego emisji. 

Oprać. Maria 

Czajkowska 

Z RAPTULARZA 

PRASOZNAWCY: 

Chyba nigdy w naszej historii nie mieliśmy tak rozbudowanego systemu 

kształcenia i dokształcania dziennikarzy jak dziś. 

Walery Pisarek

KRONIKA PRASY POLSKIEJ 

(1 października—31 grudnia 1983 r. *) 

21IX — posiedzenie Rady Redakcyjnej 

Gazety poznańskiej; odbyło się w nowym 

zakładzie poligraficznym Wielkopolskiego 

Wydawnictwa Prasowego RSW „PKR" i 

poświęcone było pracy i funkcjonowaniu 

jednego z najnowocześniejszych obiektów 

poligrafii prasowej w Polsce. 

23 IX — w Katowicach plenarne posiedzenie 

KW PZPR poświęcone problemom 

doskonalenia metod i stylu działań ideologicznych 

organizacji wojewódzkiej. W 

referacie sekretarza KW J. Zielińskiego 

liczne uwagi o prasie. Wspierając dziennikarzy 

w walce o dostęp do informacji 

wojewódzka instancja partyjna stawia prasie 

nowe trudne zadania dotyczące m. in. 

przeciwstawiania się dywersji ideologicznej 

zachodnich rozgłośni, upowszechniania 

wzorców socjalistycznego stosunku do 

pracy i do życia, kształtowania nastrojów 

społecznych, upowszechniania wiedzy o 

sytuacji w kraju. W uchwale czytamy 

m. in.: „Plenum KW zobowiązuje redakcje 

prasy, radia i tv do uwzględniania 

uwag zgłoszonych przez organizacje partyjne, 

mających na celu lepsze dostosowanie 

treści programowych do aktualnych 

potrzeb społecznych oraz zwrócenia większej 

uwagi na przemiany zachodzące w 

samej partii i publikowanie w większym 

niż dotychczas wymiarze materiałów o tematyce 

ideologicznej, upowszechniających 

marksizm-leninizm. Tematyka ta powinna 

znaleźć się na łamach wydawanych w Katowicach 

wielkonakładowych tygodników 

Panorama oraz Tak i nie. KW zobowiązuje 

kierownictwo i organizację partyjną 

Trybuny Robotniczej do wypracowania 

(...) programu działalności polityczno-organizatorskiej 

redakcji, a w szczególności 

skonsultowaną uprzednio z czytelnikami 

propozycję wznowienia święta Trybuny 

Robotniczej. KW zaleca udzielenie szerokiego 

poparcia i pomocy celem powołania 

w 1984 r. gazety młodzieżowej w Katowicach. 

Plenum KW zobowiązuje kierownictwo 

Śląskiego Wyd. Prasowego RSW do 

powołania z dniem 1 stycznia 1984 r. o- 

środka badania i analiz społecznych, mającego 

służyć działalności prasowej w poszczególnych 

środowiskach społeczno-zawodowych". 

31IX — rzecznik prasowy rządu J. Urban 

spotkał się z dziennikarzami woj. 

wałbrzyskiego ; m. in. przedstawił główne 

* Wraz z uzupełnieniami za poprzednie 

miesiące. 

założenia polityki informacyjno-propagandowej 

rządu. 

IX — z okazji 10 000 nru Gazety Współczesnej 

z zespołem redakcyjnym spotkał 

się I sekr. KW PZPR w Białymstoku — 

W. Kołodziej uk, Łomży — W. Michaluk 

i w Suwałkach — W. Berdyga; w spotkaniu 

uczestniczył również prezes RSW 

„PKR" Z. Andruszkiewicz. Zabierając głos 

red. nacz. Gazety M. Chaja podkreślił, że 

„Pismo tworzyli od podstaw ludzie, którzy 

ściągnęli tu z różnych stron kraju, i rodowici 

białostoczanie, korespondenci terenowi. 

Dziś można powiedzieć, że 10 tys. 

kolejnych wydań pisma codziennego to 

całe pokolenie ludzkie, to jednocześnie 

drugie pokolenie dziennikarskie'' (wg Gazety 

Współczesnej nr 221). 

3 X — z zespołem red. Kujaw spotkał 

się I sekretarz KW PZPR we Włocławku 

K. Łuczak; pozytywnie oceniono stałe rozszerzanie 

tematyki partyjnej, związkowej 

i samorządowej na łamach Kujaw; omówiono 

rolę tego tygodnika w regionie. 

5 X — posiedzenie Rady Programowej 

Głosu Pomorza; omawiano założenia ideowo-programowe 

gazety, a także zmiany 

organizacyjne w pracy zespołu redakcyjnego. 

6 X — Rada Państwa rozpatrzyła sprawozdanie 

z działalności Głównego Urzędu 

Kontroli Publikacji i Widowisk za trzy 

kwartały 1983 r. 

10 X — spotkanie dziennikarzy prasy 

ZSL (delegatów kół wchodzących w skład 

Zakładowego Komitetu przy Wyd. „Prasa 

ZSL"; jednorazowy nakład 7 czasopism 

wydawanych przez to wydawnictwo wynosi 

600 tys. egz.) poświęcone problemom 

prasy ludowej. Podkreślano, że prasa w 

historii ruchu ludowego stanowiła zawsze 

podstawowy oręż działania politycznego. 

Niektóre ugrupowania przybierały nazwę 

od tytułu wydawanej gazety. Często przywódcy 

ruchu byli redaktorami naczelnymi 

pism ludowych, (wg Zielonego Sztandaru, 

nr 85). 

10 X — obrady Zespołu CK SD d/s. 

Ideologii, Prasy i Propagandy, na którym 

dokonano oceny Ilustrowanego Kuriera 

Polskiego, ze szczególnym uwzględnieniem 

informacji i publicystyki partyjnej. Stwierdzono, 

iż na łamach pisma ukazywana 

jest stale zarówno centralna, jak i terenowa 

informacja partyjna. IKP pełni ro-

lę swoistej instytucji społecznej, stale obecnej 

w życiu publicznym. 

12 X — obowiązki dyrektora — redaktora 

naczelnego P.A. „Interpress" objął' 

Stanisław Głąbiński. 

14 X — XIII Plenum КС PZPR poświęcone 

kwestiom ideologicznym. Referat Biura 

Polit. КС „Ideologiczne zadania partii 

w realizacji linii IX Nadzwyczajnego Zjazdu 

Partii" przedstawił J. Czyrek. Znalazły 

się w nim refleksje dot. dziennikarstwa. 

„Odpowiedzialne i trudne zadania 

stoją przed dziennikarstwem polskim. Rosnące 

wymagania stawiamy partyjnemu 

środowisku dziennikarskiemu. Jego działalność 

powinna pomagać w rozumieniu istoty 

zachodzących w kraju procesów 

przekonywająco wyjaśniać politykę partii 

i socjalistycznego państwa, rozszerzać płaszczyzny 

rozmowy ze społeczeństwem. Wysoko 

cenimy zaangażowanie większości 

dziennikarstwa w walce ideologicznej, w 

procesie socjalistycznej odnowy. Podkreślamy 

zarazem konieczność podnoszenia 

wymagań, doskonalenia treści i form publicystyki. 

Redaktorzy, kolegia, organizacje 

partyjne w redakcjach powinny przezwyciężać 

tendencje, które osłabiają więź 

prasy, radia i tv z codzienną pracą partii". 

Problematyka środków masowego komunikowania 

była również przedmiotem 

dyskusji. M. in. S. Antoszewska (Włocławek) 

postulowała, by środki masowego 

przekazu więcej miejsca poświęcały tym 

członkom partii, którzy w ostatnich latach 

jednoznacznie i bez wahań opowiedzieli 

się czynnie za socjalizmem — choćby 

kosztem miejsca poświęconego ludziom, 

którzy na tę drogę obecnie decydują się 

wrócić. W. Bek, red. nacz. Trybuny Ludu, 

mówił o konieczności zwiększenia edukacyjnej 

roli gazety. „Z regularnością chcemy 

zamieszczać artykuły objaśniające 

marksizm-leninizm w nawiązaniu do praktyki 

naszego życia". 

W uchwale „Ideologiczne zadania partii 

w realizacji linii IX Nadzwyczajnego 

Zjazdu" w części III (p. 5) zawarte jest 

następujące sformułowanie: 

„Środki masowego przekazu powinny 

upowszechniać coraz skuteczniej klasową 

ocenę procesów i zjawisk zachodzących 

w życiu kraju i świata, wyjaśniać i pozyskiwać 

społeczne poparcie dla polityki 

partii i socjalistycznego państwa, zwalczać 

negatywne zjawiska występujące w życiu 

społecznym. Tworzyć należy warunki dla 

rozwoju krytyki prasowej, zapewnić dziennikarzom 

szeroki dostęp do informacji. 

Partyjne zespoły dziennikarskie muszą 

krytycznie reagować na wszelkie publikacje, 

w których znajdują wyraz poglądy 

i interpretacje sprzeczne z socjalistycznymi 

zasadami rozwoju kraju, wypaczające 

obraz rzeczywistości, podważające racje 

linii politycznej partii. Rozwinąć należy 

system szkolenia i podnoszenia poziomu 

wiedzy politycznej oraz zawodowych kwalifikacji 

kadr dziennikarskich." 

19 X — zebranie POP Trybuny Ludu 

poświęcone zadaniom wynikającym z u- 

chwał ХШ Plenum. Mówiono m. in. o potrzebie 

szerszego podejmowania polemiki 

ideologiezno-politycznej, rzetelnego i przystępnego 

przekazywania wiedzy o sprawach 

naszego kraju, krytykowania negatywnych 

zjawisk i egzekwowania reakcji 

na tę krytykę. 

19 X — spotkanie dziennikarzy — ludowców 

z prezesem NK ZSL R. Malinowskim 

poświęcone zadaniom prasy ludowej 

w kampanii politycznej przed IX Kongresem 

ZSL. W dyskusji podkreślano, iż w 

działalności publicystycznej zbyt mało 

uwagi zwraca się na krzewienie rzetelnej 

wiedzy o wsi i rolnictwie, a także o rozlicznych 

uwarunkowaniach produkcji rolnej. 

21X — w Białymstoku ogólnokrajowa 

narada poświęcona zadaniom prasy wydawanej 

przez towarzystwa społeczno-kulturalne 

mniejszości narodowych w Polsce. 

27 X — w otwartym zebraniu organizacji 

partyjnej przy Gazecie Krakowskiej u- 

czestniczył I sekretarz KK PZPR J. Gajewicz; 

tematem rozmowy były codzienne 

trudności i kłopoty pracy dziennikarskiej. 

Por. : zapis nieautoryzowany — Gazeta 

Krakowska nr 258. 

27 X — plenarne posiedzenie KW PZPR 

w Olsztynie poświęcone omówieniu zadań 

wojewódzkiej organizacji partyjnej w realizacji 

uchwał XIII Plenum КС. W referacie 

zwrócono uwagę na szczególną rolę, 

jaką mają do spełnienia środki masowego 

przekazu. Podkreślono, iż ich partyjność 

winna wyrażać się nie tylko rozumieniem 

zachodzących procesów, lecz także odwagą 

w ich interpretowaniu; poza odwagą 

niezbędna jest również rzetelność. Z uchwały: 

„Środki masowego przekazu spełniać 

powinny aktywniejszą rolę w propagowaniu 

linii partii, w zwalczaniu obcych 

wpływów ideologicznych i politycznych, 

w rozwijaniu świadomości socjalistycznej 

społeczeństwa. Tworzyć należy warunki do 

rozwoju krytyki prasowej, eliminowania 

z życia społecznego zjawisk negatywnych 

oraz zapewnić dziennikarzom szeroki dostęp 

dO' informacji. Środki masowego przekazu 

powinny upowszechniać coraz skuteczniej 

klasową ocenę procesów i zjawisk 

zachodzących w kraju i na świecie. Szczególna 

rola w tym zakresie przypada organizacjom 

partyjnym w redakcjach i wydawnictwie". 

Wg Gazety Olsztyńskiej 

nr 255. 

27 X — w КС PZPR narada sekretarzy 

ds. pracy kieowo-wychowawczej komitetów 

wojewódzkich partii. Za najważniejsze 

zagadnienia w pracy ze środowiskiem 

dziennikarskim uznano doskonalenie ideowo-wychowawczego 

oddziaływania prasy, 

radia i tv, pracę nad podniesieniem poziomu 

kadr dziennikarskich, zwiększenie rangi 

i roli krytyki prasowej oraz zwiększenie 

aktywności dziennikarskich organizacji 

partyjnych. 

X — w Kielcach na zakończenie Ogólnopolskich 

Dni Prasy Ludowej — spotkanie 

b. kolporterów prasy konspiracyjnej 

BCh. Obszern. sprawozd. : Dziennik Ludowy 

nr 240. 

2 Xi — w Katowicach robocza narada 

kierownictwa redakcyjnego i politycznego 

oraz członków zespołów redakcyjnych gazet 

i czasopism wydawanych przez Śląskie 

Wyd. Pras. oraz ośrodków PR i TV. 

W dyskusji rozważano sprawy programowo-ideowe 

i warsztatowe oraz zastanawiano 

się nad możliwościami zróżnicowania 

form dziennikarskich. Zastanawiano się 

nad formami ukazywania w środkach masowego 

przekazu problemów charakterystycznych 

dla woj. katowickiego, sposobami

przekonującego przybliżania tych zagadnień 

odbiorcy regionalnemu i ogólnopolskiemu. 

W naradzie uczestniczył członek 

Biura Polit. КС, I sekretarz KW PZPR 

Z. Messner, kier. Wydz. Prasy, Radia i 

TV КС PZPR B. Jachacz. 

4 XI — w Gdańsku plenum KW PZPR 

poświęcone określeniu zadań dla instancji 

i organizacji partyjnych wynikających 

z uchwały XIII Plenum КС. W referacie 

sekr. E. Kijka liczne uwagi poświęcone 

środkom masowego przekazu: „Dziennikarstwo, 

jak cała propaganda, służy ideologii 

i polityce. Trudno być dziennikarzem 

i stronić jednocześnie od polityki. (...) 

Dziennikarz jest u nas organizatorem ruchu 

myśli, koncepcji, propozycji. Wymaga 

się odeń zrozumienia założeń polityki 

rządu, władz terenowych, transmisji dyrektyw 

władzy «w dół» oraz stymulowania 

inicjatyw, zbierania propozycji adresowanych 

«do góry». (...) Od poszczególnych 

redakcji i ich dziennikarzy będziemy 

także wymagać konsekwentnego egzekwowania 

reakcji na krytykę prasową, 

przy czym instancja wojewódzka będzie 

te działania energicznie wspierać". W dyskusji 

zwracano uwagę na trudne warunki 

techniczne pracy miejscowej prasy („do 

tej pory codzienne gazety powstają w warunkach 

zbliżonych do manufaktury, zaś 

tygodnik Wybrzeże nie może być — ze 

względów technicznych — drukowany w 

Gdańsku") ; domagano się konkretnego 

wsparcia budowy ośrodka tv. Wg Dziennika 

Bałtyckiego nr 228 s. 9—12. 

4 XI — prezes Komitetu ds. Radia i TV 

M. Wojciechowski spotkał się w Krakowie 

z sekretarzami ds. pracy ideowo-wychowawczej 

KW Partii makroregionu południowo-wschodniego; 

dyskutowano m.in. 

nad koncepcją II programu tv, który niemal 

w całości dotyczyć będzie problematyki 

regionalnej. 

5 XI — prasa codzienna poinformowała, 

iż w toczącym się przed Sądem Wojewódzkim 

w Warszawie procesie M. Szczepańskiego 

i in. członków b. kierownictwa Komitetu 

ds. Radia i TV zamknięty został 

przewód sądowy. 4 XI — rozpoczęły się 

przemówienia oskarżycielskie. Komentatorka 

Życia Literackiego (nr 46 s. 3) B. Seldler 

zauważa: „cokolwiek powiedzielibyśmy 

o^ akcie oskarżenia i przypisanych 

podsądnym artykułom kodeksu karnego, 

nie ulega wtąpliwości — i jest tak wbrew 

temu, co zza sędziowskiego stołu głosi 

przewodniczący kompletu orzekającego — 

proces Macieja Szczepańskiego jest procesem 

politycznym". 

5 XI — spotkanie Sekretariatu KW PZPR 

i kierownictwa Urzędu Wojewódzkiego w 

Koszalinie z dziennikarzami. 

8 XI — w Warszawie posiedzenie Prezydium 

Krajowej Rady Czytelników i 

Współpracowników Gromady — Rolnika 

Polskiego; głównym tematem posiedzenia 

było sprecyzowanie programu gazety, aby 

sprostała wymogom społeczno-cywuizacyjnego 

postępu na wsi, aktywizacji działania 

produkcyjnego. W rezolucji czytamy 

m. in. : „Gromada — Rolnik Polski wyraża 

interesy i dążenia mieszkańców wsi, troszczy 

się o jej rozwój gospodarczy, socjalny 

i kulturalny. Umacnia prestiż zawodu 

rolnika oraz świadomość jego obywatelskich 

praw i obowiązków. (...) Nakazem 

zawodowym zespołu redakcyjnego, który 

dziennikarstwo rozumie jako odpowiedzialną 

służbę społeczną wsi i rolnictwu, jest 

doskonalenie formuły naszej gazety, jej 

języka, jej wyglądu i jakości technicznej. 

(...) Oblicze GRP od początku istnienia 

aktywnie współtworzą Czytelnicy i liczni 

korespondenci". Wg Gromady — Rolnika 

Polskiego nr 145. 

8 XI — z zespołem red. Odrodzenia spotkał 

się przewodniczący PRON J. Dobraczyński; 

dyskutowano o formule pisma, 

które ma być pismem „otwartym", adresowanym 

do wszystkich Polaków, jego język 

i forma muszą być więc proste i dostępne 

dla każdego. 

8 XI — I. wspólne posiedzenie 3 komisji 

sejmowych: Kultury i Sztuki, Spraw 

Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości 

oraz Prac Ustawodawczych. Po wielogodzinnej, 

często polemicznej, dyskusji 

przyjęto projekt przepisów ogólnych określających 

podstawowe funkcje i zadania 

prasy oraz warunki jej działania. Podkreślono, 

iż powstaje ustawa o wielkim znaczeniu 

dla kultury politycznej i praktyki 

społecznej w Polsce. Ma ona zagwarantować 

konstytucyjną wolność słowa i druku 

oraz chronić przed jej nadużywaniem, 

zapewnić obywatelom prawo do rzetelnej 

informacji, ochronę zawodu dziennikarskiego, 

a zarazem ochronę obywatela przed 

nierzetelnym działaniem dziennikarzy. Dyskusja 

była kontynuowana 15 XI. 

Dotąd projektem ustawy o prawie prasowym 

zajmowała się specjalna podkoimisja. 

Odbyła ona łącznie (od lipca) 8 posiedzeń 

z udziałem zainteresowanych resortów, 

instytucji i organizacji (m. in. wydawców 

i dziennikarzy). Podkomisja przeanalizowała 

też wypowiedzi prasowe, uwagi 

konferencji Episkopatu Polski. Projekt 

zyskał poparcie SD PRL. 

9 Xi — w Krakowie — na zaproszenie 

„Kuźnicy" — rzecznik prasowy rządu PRL 

J. Urban spotkał się z sekretarzem KK 

PZPR J. Czepielem, prezydentem m. Krakowa 

T. Salwą i zespołem Gazety Krakowskiej. 

Omówiono sytuację w środowiskach 

twórczych, ze szczególnym uwzględnieniem 

nowych zjawisk i tendencji w 

kulturze Polski. Wymieniono uwagi nt. 

informacyjnej funkcji prasy w wychodzeniu 

z kryzysu oraz roli krytyki prasowej 

w piętnowaniu patologicznych zjawisk życia 

społecznego. Na spotkaniu z członkami 

„Kuźnicy" dyskutowano o polityce wewnętrznej, 

decyzjach rządu, problemach 

kultury, prasy, propagandy i sprawach 

międzynarodowych *. 

* W dyskusji padło m. in. i takie pytanie 

prof. Roberta Nowaka (wg Gazety 

Krakowskiej nr 270 s. 4) : „czy władza widzi 

szansę rozładowania narastających napięć 

gospodarczych z pomocą środków w 

innych dziedzinach, pozaekonomicznych 

Skoro niemożliwa jest szybka poprawa gospodarki, 

to może ważne by było dokonanie 

posunięć np w zakresie rozwoju gwarancji 

instytucjonalnej demokracji, polepszenia 

propagandy — zwłaszcza telewizyjnej, 

autentycznych dyskusji w prasie codziennej. 

Tak przecież uczyniono na Węgrzech 

w latach kryzysu..." Z odpowiedzi 

Urbana: „Najszybsza do sprawienia jest 

wyraźna poprawa treści programu telewizyjnego".

14X1 — sekretarz KW PZPR w Słupsku 

M. Kondrat spotkał się z dziennikarzami 

Głosu pomorza, Zbliżeń i Konfrontacji; 

dyskutowano nt. funkcji i roli prasy 

partyjnej w upowszechnianiu programu 

partii po XIII Plenum КС PZPR. 

14 XI — pod przewodnictwem członka 

Biura Polit. КС PZPR A. Siwaka odbyło 

się posiedzenie Komisji ds. Wniosków, 

Skarg i Sygnałów od Ludności КС poświęcone 

omówieniu wyników realizacji 

uchwały IX Plenum КС PZPR w sprawie 

listów i skarg zgłaszanych do organizacji 

i instancji partyjnych przez środki masowego 

przekazu. Jak stwierdzono, rośnie 

liczba listów 1 

nadsyłanych do redakcji (od 

sierpnia 1982 r. do października 1983 r. Radiokomitet 

otrzymał ponad 126 tys. listów). 

Redakcje wielokrotnie napotykają na wykrętne 

odpowiedzi. Nie są odosobnione 

przypadki arogancji urzędników wobec 

ludzkich spraw, lekceważenia sygnałów 

prasowych. 

16 XI — w Trybunie Luau zostały omówione 

„Zadania instancji i organizacji partyjnych 

w realizacji uchwał XIII Plenum 

КС PZPR" (pełny tekst w Życiu Partii 

nr 24). W części dot. zadań środków masowego 

przekazu czytamy: 

„11. Zadaniem partyjnych środków masowego 

przekazu jest popularyzowanie 

programu partii, pozyskiwanie dla jego 

realizacji jak najszerszych kręgów społeczeństwa, 

a jednocześnie walka z antysocjalistyczną 

propagandą. 

12. Obowiązkiem redakcji i dziennikarzy 

jest umacniać pozycję, prestiż i godność 

robotników, prezentować ich opinię 

we wszystkich ważnych sprawach, uwypuklać 

związek programu partii z interesami 

klasy robotniczej, ukazywać organizacje 

partyjne w działaniu służącym rozwiązywaniu 

problemów ludzi pracy. 

13. Do naczelnych zadań prasy, radia 

i telewizji należy walka O' młodzież. Należy 

przybliżać opinii społecznej sylwetki 

młodych działaczy partii, stronnictw sojuszniczych, 

PRON, związków zawodowych, 

rad narodowych i samorządów, młodych 

dyrektorów i kierowników, wynalazców 

i racjonalizatorów, młodych twórców związanych 

z ideą socjalizmu. 

14. Środki masowego przekazu powinny 

przyczyniać się do umacniania pozycji 

i roli socjalizmu naukowego w życiu umysłowym 

kraju, w kształtowaniu świadomości 

społecznej. Prasa powinna sprzyjać 

żywej wymianie myśli, inspirować do podejmowania 

z pozycji marksistowskich 

współczesnych problemów kraju i świata. 

Jest to zwłaszcza zadanie partyjnych środ 

o w is к d z i e гл i к a r s к ic h. 

15. Prasa, radio i telewizja przyczyniać 

się powinny do przezwyciężenia zaniedbań 

w edukacji historycznej. 

Rozwijając świadomość uwarunkowań 

rozwojowych kraju i społeczeństwa środki 

masowego przekazu powinny stosownie 

sięgać do podstawowych tez sprawozdania 

Komisji КС powołanej do wyjaśnienia 

przyczyn i przebiegu konfliktów w 

dziejach Polski Ludowej. 

Obowiązkiem prasy partyjnej jest systematyczne 

udzielanie pomocy w ożywieniu 

szkolenia partyjnego i systemu samokształcenia. 

Należy zapewnić wzrost czytelnictwa 

prasy partyjnej — Nowych Dróg, 

Trybuny Ludu i innych tytułów — wśród 

aktywu i członków partii. 

16. Należy ożywić nurt polemiczny w 

prasie. Publikacje o kontrowersyjnej treści 

politycznej i ideologicznej, powinny 

spotykać się z rzeczową, uargumentowaną 

odpowiedzią. 

17. Partia opowiada się za wzrostem 

roli krytyki prasowej. Instancje i organizacje 

partyjne tworzyć powinny warunki 

dla jej rozwoju, rozszerzać dziennikarzom 

dostęp do informacji, dbać, by szerzej prezentowane 

były głosy opinii publicznej. 

18. Rozszerzony i ulepszony będzie system 

podnoszenia poziomu wiedzy politycznej 

i kwalifikacji zawodowych kadr 

dziennikarskich. 

19. Zostanie rozbudowany zakres badania 

opinii publicznej. Stworzony zostanie 

system informowania o wynikach tych badań. 

Powinny one być pełniej wykorzystywane 

w procesie podejmowania decyzji 

i określania kierunków pracy propagandowej. 

20. Do marca 1984 r. opracowany zostanie 

plan przygotowania i podnoszenia kwalifikacji 

kadr frontu ideologicznego. 

21. W I kwartale 1984 r. należy przygotować 

ogólnopolską naradę aktywu propagandowego 

poświęconą treściom i formom 

działalności ideowo-wychowaczej w zakładzie 

pracy. 

22. Do końca grudnia br. dokonana zostanie 

ocena zakresu tematycznego, poziomu 

merytorycznego i formy językowej 

nieperiodycznych wydawnictw КС. 

23. W celu ulepszenia organizacyjnych 

i materialnych warunków prowadzenia 

działalności ideologiczno-propagandowej 

przez instancje i organizacje partyjne do 

końca lutego 1984 r. opracowany zostanie 

status i założenia programowo-organizacyjne 

rejonowych, miejskich, miejskogminnych 

i gminnych ośrodków pracy ideowo-wychowawczej 

(kształcenia i informacji). 

24. W procesie doskonalenia metod działalności 

partii w r ażną rolę odgrywa wymiana 

doświadczeń z bratnimi partiami 

krajów socjalistycznych. Rozwinięty zostanie 

system przenoszenia doświadczeń krajów 

socjalistycznych na nasz grunt". 

17 XI — z okazji 35-lecia Głosu Wybrzeża 

spotkanie Sekretariatu KW PZPR w 

Elblągu z kierownictwem redakcji. Wysoko 

oceniając kadrę dziennikarską gazety 

oraz jej autorytet wśród czytelników, 

stwierdzono 1 , że Głos Wybrzeża dobrze wywiązuje 

się z obowiązków gazety partyjnej. 

17 XI — w Poznaniu plenum KW PZPR 

poświęcone problematyce XIII Plenum КС 

PZPR. W przedstawionym referacie stwierdzono, 

iż „w świetle XIII Plenum obowiązkiem 

dziennikarstwa jest towarzyszyć 

partii, wspierać ją w odzyskiwaniu zaufania 

społecznego". W dyskusji nt. prasy 

wypowiadali się m. in. prezes ZO SD PRL 

L. Wąchalski oraz red. nacz. Głosu Wielkopolskiego 

W. Porzycki, który mówił o 

złożoności zawodu dziennikarskiego i długotrwałym 

procesie szkolenia i kształtowania 

przyszłych kadr. 

Z uchwały: „Doceniając ideowo-polityczną 

postawę ogromnej większości poznańskiego 

środowiska dziennikarskiego — plenum 

kieruje pod adresem środków masowego 

przekazu postulat zwiększonego 

zaangażowania w walce ideologicznej z pozycji 

i w interesie socjalizmu. Towarzyszenie 

partii, wspieranie jej w odzyskaniu 

zaufania społecznego wymaga ze strony 

środków masowego przekazu szczególnej 

troski o jakość publikacji, trafnego odzwierciedlania 

życia organizacji partyj-

nych, częstszego podejmowania krytyki 

konstruktywnej, uprawianej w poczuciu 

społecznej i politycznej odpowiedzialności". 

Wg Gazety poznańskiej nr 272. 

17 XI — w siedzibie NK ZSL spotkanie 

kierownictw redakcji i publicystów pism 

ludowych poświęcone omówieniu głównych 

kierunków publicystyki w świetle 

sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej 

kraju. 

24 Xl — w Warszawie 4. z kolei spotkanie 

kolegium redaktorów naczelnych 

prasy kościelnej i katolickiej. Głównym 

tematem obrad był profil kościelnego pisma 

diecezjalnego. Red. H. Woźniakowski 

(Znak) zreferował przebieg kongresu Międzynarodowej 

Unii Prasy Katolickiej w 

Dublinie. 

Kolegium redaktorów prasy kościelnej 

reaktywowane zostało przed rokiem pod 

patronatem Komisji Episkopatu Polski ds. 

Środków Masowego Przekazu. Pierwsze 

spotkanie było poświęcone ocenie sytuacji 

i problematyce prasy kościelnej ; drugie — 

koncepcji pracy kolegium redaktorów 

(winno stanowić forum wymiany informacji, 

a także pośredniczyć w sprawach interwencyjnych, 

powinno wreszcie wdrażać 

prace analityczne nt. sytuacji kościelnych 

środków masowego przekazu) ; trzecie — 

dyskusji nad przebiegiem wizyty papieża 

Jana Pawia II w Polsce. 

26 XI — posiedzenie Egzekutywy KW 

PZPR w Szczecinie poświęcone ocenie 

działalności szczecińskiego Ośrodka TV, 

który swą pracę w obecnym kształcie organizacyjnym 

i składzie kadrowym rozpoczął 

15 II 1982 r. Zespół dziennikarski jest 

w znacznym stopniu zmieniany, obok grupy 

doświadczonych dziennikarzy pracują 

w telewizji osoby, które są dopiero na początku 

zawodowej drogi. Egzekutywa podkreśliła 

potrzebę zwiększenia wysiłków 

twórczych zespołu dziennikarskiego, co służyłoby 

szerszej prezentacji historii regionu, 

dorobku ludzi pracy woj. szczecińskiego, 

osiągnięć nauki i kultury na antenie 

ogólnopolskiej. Por. Głos Szczeciński 28 XI. 

30 XI — Plenum KW PZPR we Wrocławiu 

funkcję I sekretarza KW powierzyło 

Zdzisławowi Balickiemu, dot. redaktorowi 

naczelnemu Gazety Robotniczej. 

XI — pod przewodnictwem zast. członka 

Biura Polit. КС PZPR M. Orzechowskiego 

posiedzenie rady redakcyjnej mies. 

Ideologia i Polityka poświęcone omówieniu 

głównych kierunków działania redakcji. 

XI — Egzekutywa KW PZPR w Krośnie 

dokonała oceny ukazujących się na 

tym terenie pism — 2 gazet zakładowych: 

Szklane Zagłębie i Gazeta Sanocka — Au~ 

tosan oraz tygodnika Podkarpacie. 

2 XII — w Łodzi przedstawiciele 16 o- 

gólnokrajowych organizacji związków zawodowych 

podjęli uchwalę o założeniu 

Krajowej Spółdzielni Prasowo-Wydawniczej. 

Głównym celem spółdzielni jest zaspokajanie 

potrzeb związków zawód, w 

dziedzinie działalności prasowo-wydawniczej, 

kulturalno-oświatowej i badawczosondażowej. 

Spółdzielnia ma charakter o- 

twarty i jej członkiem może zostać każda 

zarejestrowana ogólnokrajowa organizacja 

związkowa. 

5 XII — posiedzenie Rady Redakcyjnej 

Trybuny Opolskiej poświęcone omówieniu 

kolportażu prasy w woj. opolskim. Obserwuje 

się niebezpieczną tendencję spadku 

sprzedawanych ilości egzemplarzy gazet i 

czasopism (w 1975 r. sprzedawano 95 min 

egz., w 1982 r. — 72 min). Główną przeszkodą 

jest brak sprzedawców w kioskach *. 

5 XII — posiedzenie Egzekutywy KW 

PZPR we Wrocławiu; zapoznano się z politycznymi 

i gospodarczymi uwarunkowaniami 

działalności jednostek RSW ,,PKR". 

Szczególnie zwrócono uwagę na trudne 

warunki pracy miejscowej poligrafii. 

6 XII — spotkanie kierownictwa ZMW 

z zespołem red. Sztandaru Młodych; dokonano 

wymiany poglądów nt. funkcji 

Sztandaru Młodych w środowisku młodzieży 

wiejskiej. 

7 XII — w Gorzowie posiedzenie Egzekutywy 

KW PZPR poświęcone funkcjonowaniu 

prasy w tym województwie (Ziemia 

Gorzowska, Gazeta Lubuska). Pozytywnie 

oceniono' postęp w wywiązywaniu się 

przez redakcje z funkcji politycznych i 

zadań informacyjno-propagandowych. Za 

konieczne uznano podjęcie działań mających 

na celu utworzenie Centrum Prasowego 

w Gorzowie. Por. Gazeta 

1983 nr 289. 

Lubuska 

10 XII — na wojewódzkim zjeździe delegatów 

ZSL w Warszawie wystąpiono z 

inicjatywą, by rocznicę urodzin W. Witosa 

uczcić budową Domu Prasy Ludowej, 

a nawet ją rozszerzyć i wybudować Dom 

Słowa Ludowego wraz z drukarnią, nazwane 

imieniem chłopskiego przywódcy. 

* Na sprawy te narzeka również publicysta 

Opola („Koszyk z prasą", nr 11) : 

„Od pewnego czasu nie jesteśmy zadowoleni 

z ilości sprzedawanych egzemplarzy 

Opola. (...) Stąd też zorientowaliśmy się, 

jakie na Opolszczyźnie jest zapotrzebowanie 

na te pisma, w których kręgu odbiorców 

domyślamy się czytelników również 

Opola. 

I tak w kilku ostatnich miesiącach dostarcza 

się do kiosków tygodniowo przeciętnie 

4286 egzemplarzy polityki z czego 

nabywców nie znajduje około 400, Przeglądu 

Tygodniowego 1900 z czego zostaje o- 

koło- 150. I dalej pisma tygodniowe analogicznie 

: Tu i Teraz 433—150 ; Tygodnik Kulturalny 

1156—850; Zycie Literackie 557—250; 

Prawo l Zycie 2348 — 50 (a my też mamy 

„spod paragrafu!"). 

W kioskach można nabyć także tygodniki 

województw ościennych: katowickiego 

Tak i nic sprowadzamy przeciętnie 2059 

egzemplarzy, z czego z powrotem odsyłamy 

około 1100, wrocławskich zaś Spraw 

i Ludzi z 20 egzemplarzy do wydawcy najczęściej 

wraca 7 (!). 

Z miesięcznikami sprawa zaś ma się 

tak: efektownej Literatury mamy przeciętnie 

750 egzemplarzy, z czego nie chcemy 

130, Twórczości 163, z czego do zwrotowni 

trafiato ostatnio od 12 egzemplarzy do 

144 (!), ze 120 Poezji nie sprzedaje się 14, 

z 125 Literatury na świecie — 10 (...) 

A miesięczniki wydawane u sąsiadów 

Katowice takiego nie mają, wypada więc 

sięgnąć po Kraków. Z 565 egzemplarzy do 

niedawna poszukiwanego Zdania — nie 

sprzedanych zostaje około 250, natomiast 

wrocławskiej Odry 30 ze 190. 

Zestawienie powyższe o niczym jednoznacznie 

nie świadczy, ale znać je warto 

i warto pomyśleć..."

12 XII — kierownik Wydziału Prasy, 

Radia i TV КС PZPR B. Jacnacz spotkał 

się z aktywem dziennikarskim Krakowa. 

W dyskusji podkreślano, że nie może być 

powrotu do modelu prasy z lat przedsierpniowych, 

że należy wszystko czynić, by 

zdobywać i utrwalać wiarygodność. Należy 

zrezygnować z tzw. dworskiej propagandy. 

Omówiono także aktualne zadania 

środków masowego przekazu. 

12 XII — posiedzenie rady redakcyjnej 

Głosu Pomorza poświęcone informacyjnopublicystycznej 

i organizatorskiej działalności 

Gazety z punktu widzenia czytelnika. 

Podkreślono, że podwojenie ilości wydań 

terenowych (aktualnie 4 wydania) 

przy równoczesnym reaktywowaniu instytucji 

korespondentów terenowych rozszerzy 

i umocni wpływ gazety na różne środowiska. 

12 XII — posiedzenie 3 komisji sejmowych 

poświęcone dyskusji nad prawem 

prasowym. Dłuższą polemikę wywołała 

propozycja zakazu wypowiadania w prasie 

opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu 

sądowym przed wydaniem orzeczenia 

w I instancji. Polemizowano również 

z projektowanym przepisem wprowadzającym 

zasadę, że nie wolno bez zgody 

osoby zainteresowanej publikować informacji 

oraz danych dotyczących prywatnej 

sfery życia. 

15 XII — z okazji 35-lecia Gazety Poznańskiej 

posiedzenie rady redakcyjnej z 

zespołem dziennikarskim. Podkreślono, iż 

mimo trudnego okresu w życiu społeczno-politycznym 

Gazeta przez cały czas 

kontynuuje swą programową linię, wytrwale 

popularyzując idee socjalistycznej 

odnowy i porozumienia, nakreślone przez 

partię na IX zjeździe. 

15 XII — pierwsza konferencja prasowa 

min. J. Urbana dla dziennikarzy prasy 

krajowej *. 

15 XII — obrady zespołu Narodowej Rady 

Kultury ds. wychowania muzycznego 

dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem 

roli muzyki w radiu i tv. 

15 XII — z okazji 35-lecia Trybuny Ludu 

redakcję odwiedził I sekretarz КС 

PZPR, premier rządu W. Jaruzelski. Spotkał 

się z członkami kolegium i egzekutywy 

POP. W wystąpieniu podkreślił, że 

„Trybuna Ludu. nie zeszła ani na krok z 

marksistowsko-leninowskiej Unii naszej 

partii (...), że była wierna pryncypiom 

socjalizmu, a jednocześnie uwzględniała 

realia historyczne i współczesne naszego 

życia, naszej partii". Z tej samej okazji 

17 XII odbyło się otwarte zebranie partyjtyjne 

w Trybunie. W podjętej uchwale 

POP czytamy: „Swoją działalnością pub- 

* Dziennikarz toruńskich Nowości (nr 246) 

zanotował: „Na pierwszą konferencję prasową 

rzecznika prasowego rządu z dziennikarzami 

krajowymi stawiło się 120 żurnalistów 

z różnych stron Polski (...). Dla 

tych, którzy do biura dotarli krótko przed 

godziną 11-tą, nie starczyło już miejsc w 

sali głównej i zadowolić się musieli podglądem 

na monitorach tv i odgłosami, dochodzącymi 

z głośników (...) Pierwsze spotkanie 

(...) okazało się eksperymentem, 

i to średnio udanym, skoro pod koniec 

(...) już tylko i/ 3 

przedstawicieli radia, 

prasy i tv pozostała na miejscach". 

licystyczną i organizatorską będziemy rozszerzać 

i pogłębiać codzienne kontakty z 

czytelnikami, sprzyjając w ten sposób u- 

trwalaniu więzi partii z klasą robotniczą 

i wszystkimi ludźmi pracy. (...) Doskonaląc 

język publikacji i argumentację, nasz 

dziennikarski warsztat, podejmować będziemy 

problemy wynikające z programu 

partii. W codziennej pracy całego zespołu 

dbać będziemy o wysoki autorytet organu 

Komitetu Centralnego". Wg Trybuny 

Ludu nr 300. 

19 XII — Prezydium Rządu rozpatrzyło 

i przyjęło projekt uchwały Rady Ministrów 

dotyczącej nadania statutu Komitetowi 

d,s. Radia i TV „Polskie Radio i Telewizja". 

Prezydium zaznajomiło się z informacją 

o stände przygotowań do wznowienia 

II programu TVP. 

22 XII — posiedzenie Egzekutywy KW 

PZPR w Elblągu; m. in. przedmiotem oceny 

był tyg. Wiadomości Elbląskie. Podkreślono, 

że reaktywowanie pisma nastąpiło 

w trudnej sytuacji ze względu na 

ubytki kadrowe w zespole. Mimo tych czy 

innych uwag stwierdzono, że pismo jest 

bardzo potrzebne regionowi i dobrze ukazuje 

linię partii. 

24 XII — na antenę telewizyjną powrócił 

w pełnym wymiarze czasowym II programy 

tv (w dni robocze emitowany jest 

on od godz. 17 do 23; w soboty i niedziele 

— po kilkanaście godzin). Ma stanowić 

swego rodzaju wizytówkę — ofertę 

o charakterze kulturalno-artystycznym. 

Program II odbierany jest na 74°/« powierzchni 

kraju i dociera do 86 proc. ogółu 

obywateli. 

XII — w Ustroniu-Zawodziu II Ogólnopolski 

Sejmik Dziennikarzy Studenckich 

ZSP (uczestniczyły delegacje z 13 ośrodków). 

Po okresie impasu zaczyna się 

wznawiać w większych ośrodkach jednodniówki 

studenckie (Warszawa, Poznań, 

Kraków), dodatki do gazet (Wrocław, Lublin). 

W trakcie obrad sejmiku uznano, że 

potrzebne jest krajowe pismo studenckie. 

XII — spotkanie publicystów rolnych 

z kierownikiem Wydziału Rolnego КС 

PZPR S. Zawodzińskim ; dyskutowano o 

aktualnych sprawach wsi i rolnictwa. 

KONTAKTY 

MIĘDZYNARODOWE 

VIII — w Krakowie gościła grupa 

dziennikarzy austriackich; spotkania z 

środowiskami twórczymi miasta; główne 

zainteresowania budziły przygotowania do 

obchodów 300-lecia wiedeńskiej odsieczy. 

26—27 IX — w Warnie konferencja 

naukowa poświęcona historii polskiego 

i bułgarskiego ruchu ludowego. Uczestniczyli 

w niej przedstawiciele Dziennika Ludowego 

i Zielonego Sztandaru; w Sofii 

podpisano umowę o współpracy między 

pismami ZSL a organem BLZCh Zemedelsko 

zname. 

IX — w Paryżu kolejne spotkanie redaktorów 

17 gazet wydających pod auspicjami 

ONZ wspólny dodatek „życie 

i świat". W komentarzu K. Szyndzielorz 

(„Utrzymanie się przy życiu", Zycie Warszawy, 

nr 251) zanotował: „zabrakło teraz 

w naszym dziennikarskim gronie turyńskiej 

La Stampy, z powodów, które trud-

t 

no zgłębić. Natomiast na miejsce japońskiego 

Asahi Shimbun pojawił się Yomiuri 

Shimbun, dziennik o nakładzie ponad 

7,5 min egz. Udział w następnym etapie 

naszych prac zapowiedział też najpoważniejszy 

z dzienników chińskich Zenminżipao. 

Zainteresowani są również Finowie, 

a ściślej Helsinkin Sanomat. (...) Wybraliśmy, 

tuż przed konferencją generalną 

UNESCO, temat informacji dla naszego 

dodatku. Informacji jako czynnika rozwoju. 

Bez informacji niemożliwy jest dialog". 

(Dodatek ten został dołączony do 

nru 251 Życia Warszawy.) Zob. także 

s. 172 tego nru ZP 

IX — w Rzeszowie na zaproszenie Nowin 

przebywała grupa dziennikarzy z red. 

Kelet Magyarorszag. 

10 X — w Konsulacie Generalnym 

CSRS w Katowicach rozmowy dziennikarzy 

Ostrawy i Katowic nt. planów współpracy 

i wzajemnej wymiany dziennikarskiej. 

16—26 X — w Polsce na zaproszenie 

red. Nowych Dróg przebywał członek kol. 

red. organu teoretycznego КС Bułgarskiej 

Partii Komunistycznej Nowo Wreme 

P. Karaiwanow. 

19 X — do Szczecina przybyła grupa 

dziennikarzy z krajów socjalistycznych 

celem zapoznania się z problemami społeczno-gospodarczymi 

województwa. 

19 X — na zaproszenie władz partyjno- 

-administracyjnych województwa i Kuriera 

Lubelskiego w Lublinie przebywała delegacja 

dziennikarzy z obwodu brzeskiego 

BSRR. Głównym punktem programu wizyty 

radzieckich gości był udział w zorganizowanej 

wspólnie przez redakcje Kuriera 

Lubelskiego i Zarii konferencji nt. 

kierunków i metod pracy informacyjno- 

- propagandowej. 

19—21X — w Wałbrzychu gościła grupa 

dziennikarzy czechosłowackich z Hradca 

Kralove; spotkanie z zespołem red. 

Trybuny Wałbrzyskiej. 

24 X — w Radomiu przebywała delegacja 

dziennikarzy z Magdeburga. 

25—29 X — w Polsce na zaproszenie 

Nowych Dróg przebywała delegacja organu 

teoretycznego i politycznego КС 

NSPJ Einheit. Wymieniono informacje o 

działalności pism oraz uzgodniono plan 

dwustronnej współpracy. 

26 X — kierownik Wydziału Prasy, Radia 

i TV КС PZPR B. Jachacz spotkał 

się z grupą dziennikarzy węgierskich 

przebywających w naszym kraju w związku 

z wizytą I sekretarza КС WSPR 

J. Kadara. 

26 X — zast. członka Biura Polit. КС, 

sekretarz КС PZPR W. Mokrzyszczak 

przyjął przebywającego w Polsce na zaproszenie 

Życia Partii red. nacz. organu 

КС KPCz Zivot Strany J. Valente; gość 

został poinformowany o węzłowych problemach 

pracy partii w kontekście postanowień 

XIII Plenum КС PZPR. 

X — w Moskwie przebywała delegacja 

Wydziału Informacji КС PZPR z kierownikiem 

Wydziału J. Majką. Dokonano 

wymiany poglądów nt. pracy ideologicznej, 

propagandowej i kontrpropagandowej. 

Przeprowadzono też rozmowy w red. 

Prawdy, w Państwowym Komitecie d/s 

Radia i TV, w agencji TASS i APN. 

X — delegacja dziennikarzy polskich 

z red. nacz. Rzeczypospolitej J. Bareokim 

przebywała w KRLD; dziennikarzy polskich 

przyjął wiceprezydent Pan Sen 

Czer. 

X — w Genewie walne zgromadzenie 

Europejskiego Stowarzyszenia Agencji 

Prasowych poświęcone omówieniu wpływu 

nowych technologii na usprawnienie 

funkcjonowania redakcji oraz pełniejszemu 

wykorzystaniu istniejących środków dla 

wymiany serwisów agencyjnych między 

poszczególnymi krajami. Obradom przewodniczył 

red. nacz. PAP — J. Roszkowski. 

X — polskie czasopismo Fantastyka 

podczas spotkania w Lublanie twórców 

uprawiających science-fiction otrzymało 

nagrodę Europejskiego Stowarzyszenia 

S-F (wespół z zachodnioniemieckim magazynem 

Solaris) za najlepiej redagowane 

czasopismo fantastyczno-naukowe. 

X — na zaproszenie Nowych Dróg 

przebywała w Polsce delegacja teoretycznego 

i politycznego czasopisma КС KPCz 

Nova Mysi z red. nacz. J. Kasze. W rozmowach 

wymieniono doświadczenia obu 

redakcji. Delegację, która odbyła również 

podróż po kraju (m. in. spotkanie z zesp. 

red. Głosu Wybrzeża), przyjął również 

zast. członka Biura Polit. КС, sekretarz 

КС PZPR J. Główczyk. 

X — w Katowicach na zaproszenie 

Trybuny Robotniczej przebywała delegacja 

dziennika Freiheit z Halle; odbyło się 

sympozjum dziennikarskie obu redakcji 

poświęcone wymianie doświadczeń zespołów 

redakcyjnych w odzwierciedlaniu na 

łamach gazet kierowniczej roli partii 

w państwie socjalistycznym. 

3—13 XI — na zaproszenie MSZ w Polsce 

przebywała 6-osobowa grupa dziennikarzy 

czechosłowackich; goście nawiązali 

osobiste kontakty z polskimi dziennikarzami 

w redakcjach i SD PRL. 

13—19 XI — w Moskwie przebywała delegacja 

Klubu Spraw Młodzieżowych SD 

PRL, która wzięła udział w seminarium 

dziennikarzy Polski i ZSRR poświęconym 

roli prasy, radia i tv w procesie socjalistycznego 

wychowania młodzieży; polscy 

dziennikarze złożyli również wizytę w red. 

Komsomolskiej Prawdy. 

17 XI — na zaproszenie ZO SD PRL w 

Szczecinie przebywała w tym mieście delegacja 

dziennikarzy z Rostocka. 

29 XI—1 XII — w Warszawie zorganizowane 

przez Polski Klub Publicystów Międzynarodowych 

SD PRL i Polski Komitet 

UNESCO — międzynarodowe seminarium 

dziennikarskie poświęcone roli środków 

masowej informacji w stosunkach 

międzynarodowych. Uczestniczyli w nim 

dziennikarze i prasoznawcy z 15 krajów 

Europy wschodniej i zachodniej. Główne 

wątki dyskusji skoncentrowały się wokół 

zawodowego przygotowania dziennikarzy, 

znajomości i przestrzegania etyki dziennikarskiej 

przez korespondentów zagranicznych, 

problemów, jakie niesie z sobą 

rozwój komunikacji satelitarnej, a także 

kwestii związanych z odpowiedzialnością

dziennikarza za wybór faktów, ich prezentowanie 

i komentowanie. Por. koment. : 

E. Boniecka: Jak się porozumiewać — 

Zycie Warszawy 1983 nr 287 ; Z. Broniarek: 

Dziennikarze między sobą — Trybuna 

Ludu nr 292 s. 6 

XI — w Muzeum Narodowym w Damaszku 

wystawa „Interpress photo 1983" 

zorganizowana przez MOD i Związek 

Dziennikarzy Syrii. Międzynarodowe jury 

tytuł „Mistrza międzynarodowej fotografii 

prasowej" przyznało Tadeuszowi Zagoździńskiemu. 

XI — w Domu Dziennikarza w Zaborowie 

k. Warszawy konferencja dziekanów 

i dyrektorów wydziałów i szkół dziennikarskich 

europejskich krajów socjalistycznych; 

dyskutowano m. in. o udziale 

krajów socjalistycznych w pracach AIERI. 

XI — w stolicy Meksyku kongres Międzynarodowego 

Stowarzyszenia Krytyków 

Teatralnych, na którym sekcja krytyków 

teatralnych SD PRL została wybrana 

członkiem Komitetu Wykonawczego. Przedstawiciel 

Polski Andrzej Żurowski 

(Gdańsk) wybrany został — po raz drugi 

— przewodniczącym Międzynarodowego 

Stowarzyszenia Krytyków Teatralnych. 

XI — w Moskwie z inicjatywy red. 

Prawdy spotkanie redaktorów naczelnych 

oraz przedstawicieli kierownictw organów 

prasowych partii komunistycznych i robotniczych, 

prasy rewolucyjnej i demokratycznej 

— uczestniczących w obchodach 

66 rocznicy Rewolucji Październikowej. 

XI — w Olsztynie gościła na zaproszenie 

Gazety Olsztyńskiej rumuńska dziennikarka 

M. Margineanu z red. Viitorul; 

zapoznała się z funkcjonowaniem Olsztyńskiego 

Wyd. Prasowego i redakcji gazety 

w systemie reformy gospodarczej. 

XI — Głos Szczeciński gościł zast. red. 

nacz. Cynii, organu КС Komunistycznej 

Partu Łotwy A. Sprogisa. 

XI — w Polsce na zaproszenie prezesa 

RSW ,,PKR" Z. Andruszkiewicza przebywał 

minister informacji Socjalistycznej 

Republiki Serbii V. Mićović. Gość interesował 

się pracą naszych instytucji wydawniczych 

oraz środków masowego przekazu. 

V. Mićović został przyjęty przez 

zast. członka Biura Polit. КС, sekretarza 

КС PZPR J. Główczyka, wiceministra 

spraw zagr. J. Wiejacza oraz spotkał się 

z rzecznikiem prasowym rządu J. Urbanem. 

XI — Głos Pomorza gościł rumuńskiego 

dziennikarza Inainte A. Chlvra. 

XI — kierownik Ministerstwa Spraw 

Zagranicznych, wicemin. J. Wiej acz przyjął 

grupę dziennikarzy z RFN przebywających 

w Polsce w ramach wymiany między 

PA „Interpress" a Fundacją F. Eberta. 

XI — w Krakowie przebywała grupa 

dziennikarzy katolickich z W. Brytanii; 

spotkanie z zespołem red. Gazety Krakowskiej. 

Ta sama Gazeta gościła grupę 

dziennikarzy bułgarskich, przebywających 

w Polsce na zaproszenie ZG SD PRL; goście 

zapoznali się z kierunkami i formami 

pracy redakcji oraz podzielili się własnymi 

doświadczeniami z pracy dziennikarskiej 

. 

XI — w Paryżu sesja rozszerzonego 

prezydium MOD z udziałem przedstawicieli 

dziennikarskich organizacji zawodowych 

i grup pokojowych z 38 krajów; 

celem spotkania było przedyskutowanie 

odpowiedzialności dziennikarzy w okresie 

wzrastającego napięcia w międzynarodowej 

polityce. SD PRL na paryskiej sesji 

reprezentował red. nacz. Trybuny Ludu 

W. Bek, który równocześnie został jednym 

z wiceprzewodniczących MOD. 

XI — na zaproszenie rządu bułgarskiego 

w Sofii przebywał rzecznik prasowy 

rządu J. Urban, który został przyjęty 

przez sekretarza КС BPK s. Michajłowa; 

na konferencji prasowej J. Urban mówił 

o procesie stabilizacji w Polsce. 

1XI — bydgoski Ilustrowany Kurier 

Polski gościł grupę dziennikarzy z RFN 

przebywających w naszym kraju na zaproszenie 

wyd. Epoka. 

9 XII — w Cottbus spotkanie kierownictw 

Trybuny Opolskiej i Maerkische 

Volksstimme; przedyskutowano problemy 

wzajemnej współpracy. Obok dotychczasowej 

wymiany dziennikarzy i materiałów 

wspólnie podejmowane będą kampanie 

publicystyczne. 

12 XII — na zaproszenie Klubu Publicystów 

• Warszawskich SD PRL w Warszawie 

przebywała delegacja dziennikarzy 

moskiewskich. 

19 Xli — prezes SD PRL K. Krzyżagórski 

i I wiceprezes Związku Dziennikarzy 

Radzieckich podpisali protokół o współpracy 

między obu związkami na role 1984; 

wyrażono gotowość pogłębienia współpracy 

między organizacjami dziennikarzy obu 

krajów i udzielania sobie wzajemnie pomocy 

w realizacji stojących przed nimi 

zadań. 

19 XII — spotkanie kierownictwa Trybuny 

Ludu z akredytowanymi w Polsce 

korespondentami prasy, radia i tv. Spotkanie 

wiązało się z 35-leciem zjednoczenia 

ruchu robotniczego i z powstaniem Trybuny 

Ludu jako organu centralnego 

PZPR. 

XII — na zaproszenie Gazety Krakowskiej 

w Krakowie przebywali dziennikarze 

z Lubiany. 

XII — na zaproszenie Gazety Olsztyńskiej 

w Krakowie przebywali dziennikarze 

z Volkswacht (Gera, NRD). 

XII — po ponad ośmiomiesięcznym 

oczekiwaniu korespondent PAP Jerzy 

Górski uzyskał akredytację przy Białym 

Domu w Waszyngtonie. 

RSW 

„PRASA-KSIĄŻKA-RUCH" 

20 X — we Wrocławiu przebywał prezes 

RSW „PKR" Z. Andruszkiewicz; odbył 

on rozmowy m. in. z I sekretarzem 

KW PZPR T. Porębskim nt. stanu poligrafii 

prasowej we Wrocławiu. 

26 X — w Bydgoszczy posiedzenie Rady 

Nadzorczej RSW poświęcone programom 

inwestycji rozwojowych RSW; przyjęty 

na lata 1983—90 program inwestycji 

uwzględnia najważniejsze potrzeby w dziedzinie 

wydawniczej, poligraficznej, kolpor-

tażowo-handlowej, łączności i transportu. 

Zob. sprawozdanie: ZP 1984 nr 1 s. 170. 

3 XI — w Szczecinie przebywał prezes 

RSW Z. Andruszkiewicz; odbył on rozmowy 

z I sekretarzem KW PZPR S. Miśkiewiczem 

i wojewodą S. Malcem nt. koncepcji 

i harmonogramu realizacji ośrodka 

poligraficzno-prasowego w tym mieście. 

Przedsięwzięcie to ma stanowić ważny 

składnik programu obchodów 40-lecia powrotu 

Pomorza Zachodniego do Macierzy. 

8 XI — prezes RSW Z. Andruszkiewicz 

spotkał się z przedstawicielami kierownictwa 

Krajowej Rady Zw. Zaw. Poligrafii; 

omawiano stan i kierunki rozwoju 

poligrafii. 

6 XII — we Wrocławiu posiedzenie Zarządu 

RSW; tematem posiedzenia były 

doświadczenia i koncepcja pracy polityczno-wychowawczej 

w środowisku załóg 

pracowniczych przedsiębiorstw RSW na 

Dolnym Śląsku. 

SD PRL; KLUBY 

TWÓRCZE 

15 IX — z członkami opolskiego Z O SD 

PRL spotkał się przedstawiciel Prezydium 

ZG Z. Balicki; omawiano bieżące problemy 

środowiska. Także spotkanie (20IX) 

z wojewodą opolskim Z. Mikołajewiczem 

nt. realizacji uchwały w sprawie służby 

prasowej w administracji państwowej. 

4 X — spotkanie Zarządu Klubu Publicystów 

Młodzieżowych SD PRL z przewodniczącym 

ZG ZSMP J. Jaskiernią; tematem 

było określenie sposobów rozwijania 

współpracy środowiska dziennikarzy zainteresowanych 

szeroko rozumianą problematyką 

młodzieżową. Na ten sam temat 

dyskutowano (19 X) z przewodniczącym 

ZK ZMW — L. Leśniakiem. 

21 X — posiedzenie ZG SD PRL poświęcone 

omówieniu roli środowiska dziennikarskiego 

w budowaniu porozumienia narodowego 

i przezwyciężaniu kryzysu. W 

dyskusji wiele miejsca zajęły problemy 

technicznego^ zaplecza funkcjonowania 

środków masowego przekazu, organizacji 

kolportażu prasy i jej dostępności dla 

możliwie najszerszych kręgów społeczeństwa. 

2G X — I sekretarz KW PZPR w Zamościu 

W. Kowal spotkał się z przedstawicielami 

lubelskiego oddziału SD PRL ; 

przedyskutowano najistotniejsze problemy 

środowiska zamojskiego. 

X — zebrania sprawozdawca o-wyborcze 

w Klubie Publicystów Społeczno-prawnych 

(przewodniczącym został ponownie 

J. Brodzki z Trybuny Ludu), Klubu Publicystyki 

Motoryzacyjnej (Stefan Sokulski 

— Słowo Powszechne). 

X — „Prasa, radio i tv wobec problemów 

Poznania i woj. poznańskiego" to 

temat dyskusyjnego zebrania członków 

SD PRL w Poznaniu i działaczy PRON. 

Przedstawiono dziennikarski punkt widzenia 

na funkcje środków masowego- przekazu 

oraz ich rolę w kontaktach ze społeczeństwem. 

X — z inicjatywy bydgoskiego SD PRL 

powołano Koło Młodych Dziennikarzy. 

2 XI — spotkanie Sekretariatu KW 

PZPR w Wałbrzychu z przedstawicielami 

Zarządu Dolnośląskiego SD PRL; dyskutowano 

o formach prezentowania w środkach 

masowego przekazu problematyki 

partyjnej. 

9 XI — zebranie sprawozd.-wyborcze 

Klubu Redakcyjnego; przewodniczącym 

został Marian Plejsierowicz (Głos Wielkopolski) 

; 15 XI — Klubu Polonijnego — 

Jerzy Wojciewski (Dziennik Ludowy) ; 

18 XI — Klubu Dziennikarzy Sportowych 

— Edward Woźniak (Żołnierz Wolności). 

18 XI — we Wrocławiu walne zebranie 

sprawozd.-wyborcze SD PRL (zrzesza 275 

członków) ; prezesem wybrano Wacława 

Dominika (Sprawy i Ludzie). W Lublinie 

— Józefa Kuźnickiego (Sztandar Ludu) 

; w dyskusji z niepokojem mówiono o 

stanie technicznym Lubelskich Zakładów 

Graficznych, które wykonują wszystkie 

dzienniki i czasopisma ukazujące się w 

tym regionie. 

22 XI — zast. członka Biura Polit. КС 

I sekretarz KW PZPR w Gdańsku S. Bejger 

przyjął członków ZO SD PRL (skupia 

211 członków — 80°/o czynnych zawodowo) ; 

omawiano problemy środowiska. 


Klubu Publicystów Młodzieżowych SD 

PRL; przewodniczącym został Kazimierz 

Olejnik — Walka Młodych; Klubu Publicystyki 

Turystycznej — Tadeusz Kowalik 

(Walka Młodych). 

25 XI — w Olsztynie walne zebranie 

sprawozd.-wyborcze SD PRL (zrzesza blisko 

90 członków) ; prezesem został Zdzisław 

Mirek (Dziennik pojezierze). W Białymstoku 

(ok. 100 członków) — Jerzy 

Kwaczyński; w Bydgoszczy (ok. 200 członków) 

— Zbigniew Gulewicz (Dziennik Wieczorny) 

; 28 XI — w Gdańsku (217 członków) 

— Jerzy Waczyński (Wieczór Wybrzeża) 

; w Koszalinie — Ludwik Loos 

(Trybuna Ludu). 


Sekcji Krytyki Filmowej Klubu Publicystyki 

Kulturalnej; przewodniczącym został 

Jerzy Peltz. Klubu Publicystów Komunikacji 

i Łączności — Jerzy Sokołowski 

(Głos Szczeciński). 

1 Xli — w Kielcach walne zebranie 

sprawozd.-wyborcze SD PRL (zrzesza 119 

członków) ; prezesem wybrano Jana Goca 

(korespondent TV) ; w Łodzi — Zdzisława 

Strzępka (Głos Robotniczy). 2 Xli — w 

Poznaniu — Leonarda Wąchalskiego (Gazeta 

Poznańska) ; 2, 7 XII — w Krakowie 

(zrzesza 256 członków) — Andrzeja Magdonia 

(Echo Krakowa). 

2 XII — zebranie sprawozd.-wyborcze 

Klubu Publicystów Warszawskich; przewodniczącym 

został Waldemar Smiałowski 

(Stolica). 

5 Xli — zebranie sprawozd.wyborcze 

oddziału agencyjnego SD PRL; przewodniczącym 

zarządu wybrany został Tadeusz 

WierzibanowsM (PAP). 


Klubu Łączności z Czytelnikami i Radiosłuchaczami; 

przewodniczącym zarządu 

został Gniewomir Jankiewicz (Przyjaciół-

ka). 7 XII — Klubu Publicystów dla Zagranicy 

— przewodniczący Edward Kwasiżur; 

Klubu Problematyki Kulturalnej — 

Lech Wieluński (Ekran). 

6 XII — z zarządem SD PRL w Bydgoszczy 

spotkało się kierownictwo KW 

PZPR; w dyskusji omówiono sprawy polityczne 

i społeczno-gospodarcze, wymieniono 

opinie o sprawach zawodowych 

i socjalnych środowiska dziennikarskiego. 

9 XII — w Katowicach walne zebranie 

sprawozd.-wyborcze SD PRL; przewodniczącą 

zarządu wybrana została Anna Woźniak 

(Trybuna Robotnicza). W Szczecinie 

— Bogdan Nesteruk (Glos Szczeciński). 


Klubu Publicystów Polityczno-społecznych ; 

przewodniczącą zarządu została Anna Pawłowska 

(Trybuna Ludu). Klubu Publicystów 

Naukowych — Tadeusz Podwysocki 

(Rzeczpospolita) Klubu Publicystyki Wojskowo-Obronnej 

— Stanisław Reperowicz 

(Trybuna Ludu). 

14 XII' — zebranie sprawozd.-wyborcze 

Warszawskiego Oddziału Prasowego; przewodniczącym 

zarządu wybrany został 

M. Butrym (Razem). 

ХП — zebranie sprawozd.-wyborcze 

Klubu Publicystów „Przyjaźń"; przewodniczącym 

został Henryk Bratkowski (Polskie 

Radio). 

XII — w Rzeszowie walne zebranie 

sprawozd.-wyborcze SD PRL (skupia 136 

członków) ; przewodniczącym zarządu został 

Józef Ambrozowicz (KAW). W Zielonej 

Górze — Zenon Wesołek (Gazeta Lubuska) 

. 

XII — zebranie sprawozd.-wyborcze 

Klubu Publicystów Rolnych — przewodniczącym 

zarządu wybrany został S. Ozonek 

(Dziennik Ludowy) ; Klubu Publicystów 

Morskich — W. Święcicki (Wieczór 

Wybrzeża) ; Klubu Dzienikarzy Zakładowych 

— Z. Staroń (Warszawa) ; Klubu 

Publicystów Oświatowo-wychowawczych — 

J. Sapa (Rzeczpospolita). 

PROCESY 

PRASOWE 

29 X — Polityka w publikacji „Sprawa 

Henryka Gaworskiego" (nr 44 s. 6) informuje 

— na marginesie procesu o zniesławienie 

D. Passenta przez H. Gaworskiego 

( o procesie tym informowaliśmy w Zeszytach 

Prasoznawczych 1983 nr 2 s. 174) — 

iż obrońca H. Gaworskiego mec. A. Szczerbinę 

ki zaskarżył wyrok Sądu Wojewódzkiego 

do Sądu Najwyższego. SN na posiedzeniu 

11 VIII utrzymał w mocy wyrok 

sądu woj. Z redakcyjnego komentarza: 

„Uzasadnienia wyroku SN nie możemy tu 

ani omówić, ani zacytować, ponieważ akta 

sprawy zostały zabrane do... Prokuratury 

Generalnej. Dlaczego Prokuratura Generalna 

zainteresowała się sprawą cywilną 

dziennikarzy Polityki przeciw H. Gaworskiemu 

na razie nie wiemy". 

10 XI — w Krakowie przed Sądem Rejonowym 

dla Krakowa-Sródmieścia zakończył 

się proces dziennikarza Dziennika 

Polskiego L. Rafalskiego, oskarżonego o 

zniesławienie przez trenerów „Cracovii" 

(o procesie tym informowaliśmy w ZP 

nr 4/83 s. 157). Sąd uniewinnił oskarżonego 

od zarzutów, przyznając rację dziennikarzowi. 

Komentator (AT) Dziennika 

(11XI) podkreślił, iż „wyrok w tej sprawie 

śmiało można nazwać procesem o 

wytyczenie granic prawa dziennikarza do 

podejmowania w ogólnym interesie krytyki 

— choćby nawet i ostrej". 

INICJATYWY 

REDAKCYJNE 

21—22 X — z okazji 50-lecia Kameny — 

w Chełmie sesja popularno-naukowa pt. 

„Kamena i jej twórcy". Referaty wygłosili 

m. in. dr J. Mądry (o roli regionalnego 

czasopisma społeczno-kuturalnego na 

przykładzie Kameny; skrót referatu — 

Kamena nr 23 s. 2, 3). W. Bazylewski 

(o wkładzie redaktorów Kameny w rozwój 

pisma), M. A. Jaworski (o dniu dzisiejszym 

Kameny i jej perspektywach na 

przyszłość jako tygodnika*). Obszern. 

sprawozd. — Kamena 1983 nr 23 s. 2. 

X — staraniem red. Radaru redakcyjna 

dyskusja nt. współczesnego reportażu polskiego, 

w której uczestniczyli m. in. : 

К. Goldbergowa (Iskry), H. Kowalik 

(Przegląd Tygodniowy), S. Kozicki (Tu 

i teraz), Z. Pietrasik (Polityka), T. 

Strumff (Trybuna Ludu) oraz M. Miller 

i T. Jaszczyk (Radar), stenogram z dyskusji: 

Radar, nr 11 s. 6, 7, 11. 

24 XI — z okazji 35-lecia Tempa sesja 

naukowa poświęcona kwestiom kultury 

fizycznej. O wychowawczej roli prasy 

sportowej mówił płk dr L. Wichrowski z 

Bydgoszczy. Zob. sprawozdanie na s. 201. 

XI — z okazji wydania 200 nru Tygodnika 

Zamojskiego i jubileuszu 180-lecia 

prasy zamojskiej (Dziennik Ekonomiczny 

Zamojski) w Zamościu otwarto wystawę 

pn. „Dzieje prasy na Zamojszczyźnie". 

Por. obszerniejsze inform.: M. Bogiel: Od 

tradycji do współczesności — Sztandar 

Ludu nr 280; bom.: Prasowy dorobek 

Zamojszczyzny na wystawie w КМРШ — 

tamże nr 293; W. Białasiewicz — Tradycja 

zobowiązuje. Rozmowa z red. Waldemarem 

Kaźmierczakiem organizatorem wystawy 

180 lat prasy na Zamojszczyźnie — 

Kurier Lubelski 1983 nr 246. 

XII — Dziennik Zachodni pragnąc 

uczcić pamięć red. Bolesława Surówki — 

publicysty i krytyka teatralnego, ufundował 

doroczną nagrodę, którą uhonorowany 

będzie dziennikarz z terenu województw: 

katowickiego, bielskiego, częstochowskiego 

i opolskiego, zajmujący się problematyką 

kulturalną ze szczególnym uwzględnieniem 

krytyki teatralnej. 

ANKIETY CZYTELNICZE ogłosiły red.: 

Przeglądu Tygodniowego (nr 43) i Gazety 

poznańskiej (18 X). 

* Niestety, od dłuższego czasu upowszechniane 

informacje o przekształceniu Kameny 

w tygodnik pozostały niespełnionymi 

zapowiedziami. W nrze 1/84 w komentarzu 

redakcyjnym red. nacz. M. A. Jaworski 

z goryczą stwierdza: „zmobilizowaliśmy 

się zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie, 

a tu nagły cios z boku zadali nam 

nasi serdeczni (skądinąd) przyjaciele z Lubelskich 

Zakładów Graficznych (...). A poza 

tym — co tu dużo mówić: powstało 

kilka nowych tytułów i jakoś się zmieściły 

w harmonogramie. Czy Kamena wypadła 

sroce spod ogona"

RÓŻNE 

7 XI — w krakowskim Muzeum Lenina 

otwarta została wystawa „Idee Rewolucji 

Październikowej w prasie polskiej". 

Na ekspozycji zgromadzono ok. 200 eksponatów 

udostępnionych przez archiwa КС 

PZPR, ZSL, SD, Bibliotekę PAN. Są to 

oryginały bądź faksymile gazet. 

18 XI — z okazji 100. rocznicy ukazania 

się Mazura Towarzystwo Miłośników Ziemi 

Ostródzkiej zorganizowało sesję naukową 

poświęconą temu pismu. Por. komentarz 

T. Petera : 100-lecie ostródzkiego Mazura 

— Gazeta Olsztyńska nr 267. 

Oprać. Sylwester 

Dziki 

choć muszę dodać, że z natury swej jestem 

człowiekiem, który stara się nie popadać 

w jakąkolwiek skrajność (...). Co 

się zaś tyczy «artykułowania poglądów*, 

to nie odczuwam dotkliwych ograniczeń. 

Bywają sprawy, o których mogę rzeczywiście 

powiedzieć mniej, ale i są takie, 

w których czuję się znacznie swobodniejszy, 

aniżeli w redaktorskim okresie mojego 

życia". 

W nrze 48 Nad Wartą ukazał się niepozorny 

(trudno zauważalny) — ale niemniej 

oryginalny — komunikat: „Niniejszym 

informujemy zainteresowanych, że 

wskutek niedopełnienia pewnych formalności 

kierownictwo redakcji tygodnika 

Nad Wartą z dniem 25 XI br. odstąpiło od 

konkursu na obsadę etatu dziennikarskiego. 

Zainteresowani sprawą są proszeni o 

osobisty kontakt z redaktorem naczelnym 

NW". 

PRASOZNAWCZY 

(dawniej „Z łączki chochlików") 

Koszty i satysfakcje sprawowania urzędu 

wicepremiera. Mówił o nich w rozmowie 

z dziennikarzem (Waldemarem Piaseckim 

na łamach Sztandaru Ludu 30 XII 

1983) wicepremier Mieczysław F. Rakowski. 

O tych ostatnich (tzn. satysfakcjach) 

wypowiadał się b. powściągliwie („Otrzymałem 

od życia więcej, aniżeli się spodziewałem, 

więcej satysfakcji, niż mógłby 

sobie to ktoś wyobrazić"). A koszty 

„...niektóre są mniej, inne bardziej dokuczliwe. 

A więc przede wszystkim bardzo 

poważne ograniczenie marginesu, którym 

dysponowałem na życie prywatne 

(...), to co mi pozostało z życia prywatnego 

też dzieje się na oczach całego 

społeczeństwa bądź też jakiejś jego części. 

(...) niemała ilość osób z mojego 

środowiska, z którymi byłem mniej lub 

bardziej zaprzyjaźniony, odsunęła się ode 

mnie lub też całkowicie zerwała przez 

wiele lat trwające kontakty. Osoby te 

wiążąc się ściśle z «Solidarnoscia» i to z tą 

najbardziej agresywną częścią, anarchizującą, 

a niekiedy i padając na kolana przed 

Wałęsą, Rulewskim, Jurczykiem, Kułajem 

itd. uznały, że «zdradzilem» sprawę, że 

mam niechętny lub wręcz wrogi stosunek 

do «Solidarnosci» itp. Do kosztów własnych 

zaliczam także konieczność ponoszenia 

współodpowiedzialności za wszystkie 

decyzje podejmowane przez rząd i jego 

członków, choć nie wszystkie przecież 

podejmowane są przy moim biernym 

lub czynnym udziale. Są jeszcze i inne, 

ale będę o nich pisał w pamiętnikach". 

Na pytanie, czy będąc członkiem rządu 

ma mniejszą swobodę artykułowania 

poglądów, niż w czasach kariery dziennikarskiej, 

odpowiada, że pytanie to zadają 

mu najczęściej dziennikarze „z widoczną 

nutką współczucia. Jest ona niepotrzebna, 

ponieważ dokonałem wyboru dobrowolnie 

i nie czuję się pokrzywdzony przez los. 

Czy mam mniejszą swobodę działania To 

zależy od jakiej strony spojrzymy na tę 

sprawę. To prawda, że jako dziennikarz 

mogłem odnosić się do poczynań władz 

krytycznie lub nawet bardzo krytycznie, 

Pytania bywają trudne albo łatwe. Odpowiedzi 

zaś — albo poprawne, albo- zaskakujące. 

W katowickim tygodniku Tak 

i nie (w nrze 35) na pytanie: — Panie 

doktorze, co to jest złe pismo, pada odpowiedź: 

„Dobre (podkr. — sd) pismo 

to takie, które realizuje założony program 

i rozchodzi się na rynku. Zespół, który 

tego dokona, jest zespołem dobrym". A 

więc już wszystko wiemy. Każde inne pismo 

jest złe. Tak powiada pan doktor. 

Dziennik Polski (nr 257 z 12 XII 1983) 

w informacji pt. „W Krośnie trudno o 

mandaty" poinformował, iż wśród ubiegających 

się o mnadat delegata na Kongres 

ZSL odpadło dwu działaczy szczebia. Jeden 

z nich wcale tam o ten mandat się 

nie ubiegał, gdyż zdobył go wcześniej. I 

to w tym mieście, w którym ukazuje się 

Dziennik. Redakcja zainteresowanego 

przeprosiła na łamach gazety. Zabrał głos 

również winowajca: „Trudno, zdarzyła mi 

się bardzo przykra pomyłka. Poinformowałem, 

że w dniu 6 grudnia podczas 

Zjazdu ZSL w Krośnie pośród działaczy 

kandydujących na Kongres ZSL był prof. 

Antoni Podraża i nie przeszedł w glosowaniu. 

Tymczasem prof. Podraża w ogóle 

nie stawał w szranki wyborcze w Krośnie. 

Za mój fatalny błąd przepraszam, 

Panie Profesorze. Adam Warzocha". Czy 

to naprawdę była tylko przykra pomyłka 

Czyżby reportera przy tym wcale 

nie było 

Ze znajomością problemów wielkiego 

świata nie jest najlepiej w Trybunie Robotniczej. 

Oto w nrze 257 (z 30 X) na 

s. 1 ukazało się 2-szpaltowe zdjęcie z następującym 

podpisem: „W Europie zachodniej 

nasila się ruch przeciwników 

zbrojeń. Na zdjęciu: zachodnioniemieccy 

policjanci wynoszą jedną z uczestniczek 

pokojowych demonstracji na terenie RFN". 

Z kolei to samo zdjęcie, również na 

1. stronie ukazało się w nrze 266 (z 11 XI 

1983) , ale z podpisem zmienionym: „Podczas 

demonstracji pod jedną z baz USA 

w Wielkiej Brytanii. Foto: CAF". 

W tej samej gazecie na s. 4 (z 4—5II 

1984) w notatce pt. „Ayers Rock powrócił 

do dawnych właścicieli" czytamy: „U

podnóża skał znajdują się groty, których 

ściany zdobią malowidła wykonane przez 

pierwotnych mieszkańców piątego kontynentu 

— Aborygentów (podkr. — 

sd)". Po pierwsze w słownictwie polskim 

pojęcie „Aborygent" nie jest znane. Z notatki 

wynikałoby, iż pierwotni mieszkańcy 

piątego kontynentu zowią się Aborygentami. 

Też nieprawda; natomiast w 

słownikach można znaleźć inne (bardzo 

podobne) określenie — aborygeni. Oznacza 

ono ludność pierwotną, autochtonów, 

tubylców — w ogóle. Jest jeszcze inne 

znaczenie — „nazwa mitycznego ludu, rzekomo 

najstarszych mieszkańców Italii". 

Ale gdzie Rzym, a gdzie ... Melbourne»^ 

Na łamach Szpilek (nr 47 z 1983 r.) 

Brunon Rajca w „Felietonie politycznym" 

wytyka Andrzejowi S. Nartowskiemu, 

iż ten „ośmielił się" przedrukować 

w Przeglądzie Tygodniowym (z 23 X 1983) 

swój felieton, który rok wcześniej opublikował 

w Gazecie Krakowskiej. Dodaje 

przy tym (B. Rajca) lojalnie, iż À. S. Nartowski 

powiększył go o 3 akapity wstępne. 

Skierował także (B. Rajca) następujące 

pouczenie do redaktora naczelnego- Przeglądu 

Tygodniowego: „Red. Zbigniew 

Tempski nim ogłosi następne widzenia 

spod Wawelu, ob. Andrzeja S. Nartowskiego, 

powinien przeczytać dawne utwory 

tego autora zebrane w Gazecie Krakowskiej". 

Kto natomiast przypomni red. naczelnemu 

Szpilek Witoldowi Fillerowi, iż na 

łamach tego tygodnika (nr 25 z 1983) ukazał 

się list Olgierda Terleckiego, w którym 

znalazł się cytat z listu czytelnika: 

„...często i szczerze bawiłem się wysyłaniem 

do Wasizej prześmiewczej rubryki 

„Zywocika literackiego" różnych drukowanych 

bzdur i gaf oraz lapidarnych do 

nich komentarzy, a «stale i wciąż» miałem 

przy tym do czynienia z red. Rajcą, 

który niemal wszystkie me teksty zamieścił 

in extenso i nawet powodował przysłanie 

mi za to jakichś symbolicznych 

grosików. Lecz bodaj w roku 1978 druk 

moich drobnych tekstów urwał się jak 

nożem uciął; wysyłałem je nadal, lecz już 

żaden nie ukazał się w «Zywociku». Zdziwiony 

tą nagłą odmianą napisałem do 

Rajcy koleżeński liścik z pytaniem, co 

się stało, lecz odpowiedzi nie dostałem. 

Tajemnica nagłej niełaski wyjaśniła się 

niedługo. Oto bowiem będąc na kuracji 

w Szczawnicy znalazłem w Gazecie Krakowskiej 

(w Warszawie niedostępnej) kilka 

swoich tekstów wysłanych niedawno 

do «Zywocika», a drukowanych w GK 

grzecznie wraz ze wszystkimi moimi komentarzami 

w odcinku ... sygnowanym 

nazwiskiem Rajcy jako autora. (...) poprzestałem 

na drugim liście do Rajcy, 

gdzie w tonie uszczypliwym, lecz i pobłażliwym 

powiadomiłem go, że wiem już 

o uprawianej przezeń miłej zabawie w 

ogrodnika, który przesadza cudze kwiatki 

z grządki na grządkę, wobec czego z przesyłek 

do «Zywocika» rezygnuję. I na ten 

list odpowiedź nigdy nie nadeszła". Nie 

nadeszła też na tę publikację w Szpilkach. 

Redaguje Sylwester 

Dziki 

Z RAPTULARZA 

PRASOZNAWCY: 

Cyniczne zepsucie, szerzące się w dziennikarstwie zachodnim (...) 

choć dzięki Bogu nie przyszły do nas w całości, oddziaływają wszakże 

i na nasze gazeciarstwo. Diapazon ogólny zniżony, brak zasad 

uczciwych, polityka chwilowa, doraźna, interesów raczej niż pryncypiów, 

powoli i na nas podziałały. 

Józef Ignacy Kraszewski

WYKAZ SKRÓTÓW: 

BZ — Bułgarski Zurnalist 

DJ — The Democratic Journalist 

JD — Le Journaliste Démocratique 

NDP — Neue Deutsche Presse 

NL — IOJ Newsletter 

NZZ — Neue Zürcher Zeitung 

OZ — otâzky Zurnalistiky 

PN — Presa Noastra 

REDAGOWANIE 

MIĘDZYNARODOWE. Z początkiem listopada 

1983 8 czasopism europejskich ukazało 

sie z identyczną zawartością (oczywiście 

w języku danego kraju) swej części 

europejskiej, zawierającej reportaże, 

sprawozdania, wywiady i fotografie. Były 

to: paryske lActuel, londyńskie The Face, 

wiedeńskie Wiener, amsterdamskie Oor, 

sztokholmskie etc, madryckie El Vibora, 

rzymskie Frigidaire i zachodnioberlińskie 

Tip. Uczestnicy tej współpracy zamierzają 

ją kontynuować. (ZV + ZV 1983 nr 45 

s. 1321) pd 

HOLANDIA. Organizacja radiofonii jest 

tutaj odmienna niż w innych krajach: 

każde ugrupowanie polityczne, ideowe czy 

wyznaniowe ma własną stację i własne 

programy. Ministerstwo Wyznań przydziela 

czas antenowy na 4 kanałach radiowych 

i 2 telewizyjnych proporcjonalnie 

do liczby abonentów. 

Przed dwoma laty miłośnicy muzyki 

poważnej w Amsterdamie założyli stowarzyszenie 

i wystąpili o zezwolenie na własne 

programy, którego jednak nie otrzymali. 

Zgodzono się natomiast na tygodniowy 

eksperyment w kablowej tv. Zaczęto 

nadawać ,.Musique" wieczorem od 

19 do 2 w nocy i program okazał się sukcesem 

— przez sieć kablową odbiera go 

w Amsterdamie 65 tys. osób. Nie dość na 

tym, audycję przejęła amsterdamska piracka 

rozgłośnia ,.Unique", nadając muzykę 

klasyczną zamiast dotychczasowego 

popu. ,,Piraci" wyrażają z jednej strony 

solidarność z niedopuszczonym w oficjalnej 

radiofonii programem muzyki klasycznej, 

z drugiej wykorzystują reklamowe 

zainteresowania wytwórni płyt tymi utworami. 

(IVZZ 19 I 1984 s. 44) pd 

MONTSERRAT. Tutejsze Radio Antilles 

nadawało do września 1983 dwa osobne 

programy, na jednej fali po angielsku i 

na dwóch po francusku. Od 1 października 

wprowadzono nowość w skali światowej 

: nadaje się jeden program dwujęzyczny, 

na zmianę — w czasie od pół do 

jednej minuty — po angielsku i francusku. 

Radio Antilles jest najsilniejszą komercyjną 

stacją (200 kW) w Ameryce 

Środkowej. (NZZ 27 X 1983 s. 44) pd 

RFN. Aktualnie ukazujące się periodyki 

filmowe to< — na pierwszym miejscu — 

wydawany od października 1947 (wówczas 

pt. Filmdienst der Jugend) przez Kościół 

Katolicki Filmdienst. Publikuje recenzje 

wszystkich filmów wyświetlanych w Republice 

Federalnej od 1945 r. „Zrezygnowano 

z pierwotnego ograniczenia konfesyjnego" 

w ocenach. Od 1957 ukazuje się 

miesięcznik Filmkritik, zorientowany socjologicznie 

wg szkoły Kracauera. Obecnie 

pismo- zarzuciło krytykę aktualną i publikuje 

monograficzne zeszyty poświęcone 

wybitnym osobistościom filmu. 

Przedstawiany systematycznie czytelnikom 

ZP od strony praso-znawczej miesięcznik 

Medium uznano również w jego 

części filmowej za „redagowany znakomicie". 

Dział filmowy zawiera artykuły 

na tematy zasadnicze, sprawozdania z festiwali, 

recenzje, ale bez bieżącej krytyki. 

„Wypowiedzi na temat polityki filmowej 

wcale nie są przyjazne przemysłowi, lecz 

zdecydowanie zorientowane na jakość". 

Specjalistyczny periodyk Frauen und 

Film, od 1974 do 1983 w Berlinie Zach., 

od numeru 35 ma się ukazywać jako półrocznik 

we Frankfurcie nad Menem. Poziom 

tematyczny określony jako wysoki. 

Niektóre tematy: aktorki, kamerzystki, filmy 

lesbijskie, pornografia, pisanie o filmie. 

Za czasopismo filmowe o tematyce powszechnej 

uważa się Filmfaust (od 1976 

we Frankfurcie), „amatorskie i przez nikogo 

poważnie nie traktowane". Wymieniono 

jeszcze „nieprawdopodobny" magazyn 

miesięczny Cinema, „sypiący tak 

długo piersi, szlagiery i akcje, aż to zapełni 

120 stron i da się sprzedać za 5 marek". 

Ponadto wydawane są dwa „znakomite" 

serwisy prasowe: Kirche und Film, 

publikowany miesięcznie przez Kościół 

Ewangelicki i o tej samej częstotliwości 

Filmkorespondenz Kościoła Katolickiego. 

„Oba serwisy mogłyby się przekształcić 

w prawdziwe czasopisma filmowe, gdyby 

finansujący nie dawali poznać (zrozumiałym) 

ociąganiem się, że- obawiają się 

otwarcia beczki bez dna". (Kulturchronik 

1983 nr 6 s. 43—45) pd 

USA. Ostatnie głosowanie na najpopularniejszą 

gazetę amerykańską mające największy 

jak dotąd zasięg, ponownie wysunęło 

na pierwsze miejsce New York Timesa. 

Instytut Badania Środków Masowego 

1 Komunikowania przy Uniwersytecie 

Kalifornijskim podsumował wyniki głosowania: 

drugą gazetą USA jest Wall Street 

Journal, zaś trzecią Washington Post. Spośród 

pozostałych do pierwszej dziesiątki 

najpopularniejszych w tym kraju dzienników 

weszły kolejno: Los Angeles Times 

(czwarte miejsce), Chicago Tribune (piąte), 

Christian Science Monitor, Philadel-

phia Inquirer, Boston Globe, Miami Herald 

oraz St. Petersburg Times na dziesiątym 

miejscu. New York Times wiódł 

prym w każdym głosowaniu, począwszy 

od" pierwszego w 1960 roku i był wymieniany 

na czołowych pozycjach aż przez 

95% głosujących. (Action 1933 nr 82 s. 8) 

i/o 

ZIMBABWE. Rozgłośnia „Radio II" zaczęła 

nadawać wiadomości, poranne w 

głównych językach miejscowych, shona 

i ndebele. (NDP 1983 nr 11 s. 19) pd 

ROZPOWSZECHNIANIE 

MIĘDZYNARODOWE. Jak stwierdza londyński 

International Institute of Communications, 

na przełomie lat 1983/1984 liczba 

aparatów wideofomcznych winna przekroczyć 

40 min (rok wcześniej było ich 25 

min). Najwięcej, bo ok. 9 min, było w 

USA. lecz w przeliczeniu na gospodarstwa 

domowe przodował Kuwejt, gdzie 92°/o 

(500 tys.) gospodarstw posiadało wideo, 

podczas gdy w USA nieco- ponad 10%. 

Dalsze miejsca zajmowały Japonia — ponad 

7.5 min, W. Brytania — ok. 6 min. 

i RFN — 4 min. (NZZ 3 XI 1983 s. 43) pd 

AUSTRIA. Drukuje się tu 18 dzienników 

w ogólnym nakładzie 2 min 633 tys. 120 

egz., z czego więcej niż połowa przypada 

na wiedeńskie bulwarówki: Neue Kronen 

Zeitung i Kurier. Pierwszy ma w dni powszednie 

ponad 880 tys. egz. nakładu, w 

soboty — ponad 1 min, a w niedziele — 

nawet 1 min 400 tys. egz. Kurier ma ponad 

400 tys. w dni powszednie, w soboty 

— przekracza 630 tys. egz.. w niedziele 

— niespełna 700 tys. egz. Arbeiter Zeitung 

wychodzi w codziennym nakładzie 

tylko 75 tys. 900 egz., w soboty — 80 tys. 

egz. Dziennik KP Austrii Volksstimme ma 

42 tys. 900 egz., wydanie niedzielne — 

niecałe 80 tvs. egz. Wśród tygodników najwyższy 

nakład ma Profil — 72 tys. 380 

egz.. Ekstrablatt — 45 tys., Die Furche 

14 tys. 460. Wszystkie redaguje się i drukuje 

w Wiedniu. (Novinaf 1983 nr 8 s. 28) 

dkn 

BOTSWANA. Od 1982 ukazuje się Daily 

News — wydawana przez ministerstwo 

spraw wewnętrznych — jedyna gazeta w 

Botswanie. Wydawana jest w objętości 4 

stron (w czwartki 8 stron) w nakładzie 

15 tys. egz. w języku angielskim i 8 tys. 

egz. w języku miejscowym. Koszty związane 

z jej wydawaniem ponosi rząd i jest 

rozprowadzana bezpłatnie. Początkowo 

ukazywała się jedynie w dniach pracy, 

obecnie ma też wydania weekendowe. 

(NL 1983 nr 21 s. 4) tl 

INDIE. Wg oficjalnych danych z ogólnej 

liczby blisko 51 min egz. prawie 27% gazet 

drukuje się w jęz. hindu, 20% w angielskim, 

w jęz. południowoindyjskich tamil 

— 5 mlin egz., malajalam — 4 min 

e.rrz. Największe nakłady wśród dzienników 

mają: bengalska Anandbazar patrika 

— 427 tys. egz. i w hindu Nav Bhat 

Taims — 346 tys. egz., a z anglojęzycznych 

Times of India — 264 tys. egz. Czasopism 

wychodzi blisko 19 tys. (Novinaf 

1933 nr 8 s. 28) dkn 

INDIE. Aktualnie telewizję może oglądać 

niespełna 200 min mieszkańców. Programy 

emituje siedem stacji głównych, 

m. in. w Delhi, Kalkucie, Bombaju i Madrasie, 

a kilkadziesiąt przekazuje je w 

terenie. Do r. 1935 tv będzie docierać do 

70% z 700 min obywateli. Plan rządowy 

zakłada wydatek 680 min rupii na budowę 

stacji nadawczych. (Novinaf 1933 nr 9 

s. 29) dkn 

ISLANDIA. W 1983 r. zniesiono — po raz 

pierwszy od 17 lat — zawieszenie emisji 

programów telewizyjnych w lipcu, co tłumaczono 

względami ekonomicznymi. 

Utrzymano natomiast czwartek jako 

„dzień bez tv". (NDP 1983 nr 9 s. 27) pd 

MONGOLIA. Ukazuje się ponad 80 gazet 

i czasopism w łącznym nakładzie 1,5 min 

egz. Przeciętnie przypada 1 egzemplarz na 

mieszkańca. (NDP 1983 nr 11 s. 19) pd 

NRD. Ukazuje się 39 dzienników w ogólnym 

nakładzie 8,9 min egz., tzn. na tysiąc 

mieszkańców przypada 530 egz. dzienników. 

(PN 983 nr 7 s. 45) dkn 

PARAGWAJ. Na 500 tys. mieszkańców 

stolicy Asuncion przypada 100—150 tys. 

egzemplarzy dzienników, kilka studiów 

radiowych, dwie stacje telewizyjne: państwowa 

i prywatna oraz 95 tys. telewizorów. 

40 tys. przypada na resztę kraju. 

(PN 1983 nr 7 s. 45) dkn 

RFN. Z nowym rokiem 1984 w Ludwigshafen 

i okolicy mieszkańcy otrzymali 

możność dodatkowego odbioru poprzez 

przewody kablowe 8 nowych kanałów telewizyjnych 

i 4 programów radiowych. 

Jednorazowy koszt podłączenia wyniósł 

12a mk, ewentualna przebudowa odbiorników 

mogła pochłonąć do 500 mk. 

Z nowości telewizyjnych na ekranach 

ukazały się m. in.: angielsko-języczny 

program przekazywany z satelity komunikacyjnego 

ECS ; studio „PKS" nadające 

głównie filmy fabularne i wiadomości 

przejmowane od redakcji Frankfurter 

Allgemeine Zeitung; „kooperacyjny serwis 

mieszkańców" (25 uczestników), podający 

np. materiały lokalnej służby drogowej, 

klubów czytelniczych i in. : kanał wypełniany 

programami kilkunastu organizacji 

i misji wyznaniowych; „Mądry kanał" 

oświatowy, poświęcony np. problemom języka 

niemieckiego; „kanał muzyczny" z 

rockiem, popem itp.; wreszcie „kanał 

otwarty", w którym każdy obywatel może 

bezpłatnie debiutować jako piosenkarz, 

aktor mimiczny w zespole młodzieżowym 

czy alternatywnym klubie wideo. 

Oprócz tego poczta przekazuje na tych 

kanałach trzecie programy telewizyjne z 

Frankfurtu i Monachium oraz 3 programy 

z sąsiadujących stacji francuskich, wieczorem 

— w czasie emisji reklam — dochodzą 

programy regionalne radiofonii 

południowoniemieokiej (SDR) i heskiej, 

(Spiegel 1984 nr 2 s. 19 i n.) pd 

RUMUNIA. Od września 1983 rozpoczęła 

emisję telewizja kolorowa. Telewidzowie 

mogą towarzyszyć tym pierwszym i jeszcze 

niedoskonałym próbom nadawanym z 

Bukaresztu przez 5 godzin — na kanale 

pierwszym. Telewizja w Rumunii bazuje 

na systemie PAL. Odbiorniki do odbioru 

koloru wytwarzane będą w kraju. (NL 

1983 nr 20 s. 6) tl 

SZWAJCARIA. Jak podało Funkschau, 

Bundesrat rozpatrzył 197 podań o zezwolenie 

na lokalne radio i 17 na lokalną tv. 

Od listopada 1983 dopuszczono na 5 lat 

36 radiostacji i 7 telewizyjnych stacji lo-

kalnych, 3 lokalne teleteksty i światłowodowy 

próbny projekt poczty w jednej 

gminie. 

Spośród 119 miast 80 posiada już miejskie 

sieci rozdzielcze radiowe i telewizyjne. 

(ZV + ZV 1983 nr 41 S. 1142) pd 

TANZANIA. Przy 19 min ludności, na tysiąc 

mieszkańców przypadnie nie więcej 

niż 8 egz. gazet. Drukowany w suahili 

dziennik Uhuru (Wolność) ukazuje się jako 

organ partyjny w 100 tys. egz., z niedzielnym 

dodatkiem Mzalendo (Patriota) ; 

w angielskim jest wydawany Daily 

News — dziennik rządowy o 35 tys. egz. 

nakładu, z niedzielnym dodatkiem Sunday 

News. Tygodnik związków zawodowych 

Mfanyakazi (Robotnik) ukazuje się 

w 6—8 tys. egz. 

Statystyka z r. 1979 wykazała 77 periodyków 

o edycji od codziennej po raz w 

roku. 40 tytułów o nakładach od tysiąca 

do 16 tys. egz. wydają władze bądź partia 

rządząca. Są wśród nich gazetki zakładowe, 

z których najmniejsza liczy 

200 egz. 20 periodyków wydają kościoły 

chrześcijańskie, mahometanie i inne 

wspólnoty religijne. Nakłady tych czasopism 

dochodzą do 29 tys. egz. Ponadto 

osoby prywatne lub zrzeszenia wydają 6 

gazet gospodarczio-politycznych i 7 magazynów 

kulturalnych i rozrywkowych o nakładach 

od 1 do 25 tys. egz. 

Najważniejszym środkiem informacji 

dla 95% ludności jest radio. Nadaje na 3 

kanałach tygodniowo 230 godzin programu, 

głównie w suahili — zwłaszcza audycje 

oświatowe dla dzieci i dorosłych. 

Rano, w południe i wieczorem emituje się 

program parogodzinny po angielsku. Codziennie 

nadaje się 13 programów z wiadomościami 

bieżącymi w suahili i 5 po 

angielsku. (NDP 1983 nr 9 s. 26) pd 

TUVALU. Samodzielne od 1978 r. państewko 

wyspowe, liczące ok. 7 tys. mieszkańców, 

ma własną radiostację nadającą codziennie 

3-godzinny program po angielsku 

i w narzeczu polinezyjskim. Poza 

tym rząd (premier i 4 ministrów) wydaje 

2 razy w miesiącu pismo informacyjne. 

(Horizont 1984 nr 1 s. 18) pd 

USA. W roku 1982 każdego dnia powszedniego 

. czytelnicy nabywali 62,4 milionów 

egzemplarzy gazet, w niedziele 56,2 min 

egz. (ZV + ZV 1983 nr 43 s. 1211) pd 

USA. Lista 10 największych czasopism 

przedstawiała się w połowie 1983 r. następująco 

(nakłady w tys. egz.) : 

Reader's Digest 18 299 

TV Guide 17 275 

National Geographic 10 358 

Modern Maturity 8 822 

Better Homes & Gardens 8 023 

Family Circle 

Woman's Day 

7 303 

6 949 

McCall's 6 277 

Good Housekeeping 5 421 

Ladies' Home Journal 5 201 

(ZV+ ZV 1983 ПГ 38 s. 1046) 

WĘGRY. Przeciętna liczba odbiorników 

radiowych przypadająca na rodzinę wynosi 

1,75; czas emisji trzech programów — 

54 godz. 55 min. codzienne, czas pięciu 

studiów regionalnych — 9 godz. 30 min., 

transmisje dla zagranicy — 8 godz. (PN 

1983 nr 8—9 s. 77) dkn 

pd 

ZAMBIA. The Times of Zambia (nakład 

65 tys. egz.) wraz z niedzielnym wydaniem 

The Sunday Times — to ogólnokrajowy 

organ United National Independence 

Party, Zambia Daily Mail (nakład 45 tys. 

egz.) — organ rządowy. Kompanie zrzeszające 

kopalnie okręgu miedziowego publikują 

dwutygodnik The Mining Mirror, jest 

to prasa w języku angielskim. Ponadto 

Zambia Information Services publikuje 

sześć miesięczników w językach rodzimych. 

Agencja prasowa ZANA (Zambia News 

Agency) jest kierowana przez rząd. Radio 

zambijskie The Zambia Broadcasting 

Service nadaje program lokalny w językach 

miejscowych (bemba, njanja, lozi, 

kaonde, luwale, tondal) oraz program 

ogólny w większej części po angielsku 

(ale także w językach njanja i bemba). 

Telewizja zaspokaja potrzeby Lusaki, 

Kabwe, Livingstone oraz miast zagłębia 

miedziowego (Kitwe, Ndola i innych) nadając 

program przez ok. 6 godzin dziennie 

głównie po angielsku. Duży procent 

pozycji programu pochodzi z importu. 

(DJ 1983 nr 11 s. 14) gb 

ZAMBIA. Rządząca partia UNIP przejęła 

większość akcji dziennika Times of Zambia 

(45 tys. do 60 tys. nakładu). (NDP 1983 

nr 11 s. 18) pd 

ZIMBABWE. Dziennik The Herald (110 tys. 

nakładu) oraz wychodzący w niedziele 

The Sunday Mail ukazują się w Harare; 

The Chronicie oraz The Sunday Post wydawane 

są w drugim co do wielkości 

mieście Bulawayo. Właścicielem tych angielskojęzycznych 

dzienników jest koncern 

prasowy Zimbabwe Newspapers Ltd. 

administrowany przez nierządowy organ 

Mass Media Trust. Ministerstwo informacji 

wydaje wielojęzyczny tygodnik Peoples 

Weekly (w języku angielskim, shona 

i sindebele) przeznaczony głównie dla 

mieszkańców wsi. Pozostała ważniejsza 

prasa to Maynika Post, Financial Gazette 

oraz Government Gazette. Agencja prasowa 

ZIAN(A (Zimbabwe Inter-African 

News Agency) jest również zarządzana 

przez Mass Media Trust. Radio Zimbabwe 

(Zimbabwe Broadcasting Corporation) ma 

4 programy: pierwszy podający wiadomości 

po angielsku, drugi nadawany w językach 

shona i sindebele, trzeci poświęcony 

muzyce pop, adresowany do ludzi 

młodych oraz czwarty służący celom 

oświatowo-wychowawczym. Telewizja Zimbabwe 

obejmuje swym programem tylko 

największe miasta. Radio i telewizja są 

pod zarządem państwa. (DJ 1983 nr 11 

s. 11) gb 

ODBIORCY 

FINLANDIA. Na zlecenie Związku Wydawców 

Gazet przeprowadzono w ostatnim 

kwartale 1982 badania wśród blisko 

500 młodych osób w wieku od 12 do 20 lat. 

Stwierdzono, że 97°/o czyta gazety przynajmniej 

kilka razy w tygodniu — podobnie 

jak dorośli. Wśród najmłodszych, 

do 14 lat, najpopularniejsza jest telewizja, 

w wieku od 15 do 17 lat ocenia się tv 

i gazety prawie tak samo, a w wieku 

18—20 lat identycznie. W starszym wieku 

telewizji poświęca się coraz mniej czasu. 

Badani młodzi Finowie poświęcają na 

lekturę prasy ok. 22 minuty, mniej więcej 

połowę tego czasu co dorośli. Proporcjonalnie 

do tego, jak się mniej czasu

poświęca telewizji, wzrasta czas przeznaczony 

na lekturę prasy. (ZV + ZV 1983 

nr 38 s. 1049) pd 

MEKSYK. Tutejsze dzieci lepiej znają reklamę 

telewizyjną niż historię swojego 

kraju — taki wniosek wyciągnięto z badań 

dzieci w wieku szkolnym, przeprowadzonych 

przez Uniwersytet Meksykański. 92% 

uczniów identyfikowało postacie seriali, 

ale tylko 42% bohaterów walk o niepodległość. 

Dorośli Meksykanie spędzają przeciętnie 

3,5 godz. przed szklanym ekranem. 

(Novinaf 1983 nr 1 s. 29) dkn 

USA. Według danych Editor and Publisher, 

opartych na badaniach firmy papierosowej 

Merit, 50% odbiorców uzyskuje 

informacje lokalne z gazet, 33% z telewizji, 

16% z radia i niespełna 1% z czasopism 

Inaczej wygląda kolejność źródeł 

wiadomości ponadregionalnych i międzynarodowych, 

które 60% czerpie z lv, 28% 

z gazet, 8% z radia i 3% z czasopism. 

(ZV + ZV 1983 nr 43 s. 1212) pd 

RUCH 

WYDAWNICZY 

USA. Z końcem października 1983 ukazał 

się ponadregionalny dodatek weekendowy 

Washington Post pt. National Weekly 

Edition. Zawiera najważniejsze publikacje 

z wydań powszednich. Nakład początkowy 

30 tys. egz. Cena reklamy całostronicowej 

2700 doi., czterokolorowa jest o 600 doi. 

droższa, w przypadku ogłoszeń przedrukowanych 

z wydania powszedniego udziela 

się 10% rabatu. Cena egzemplarza w 

sprzedaży kioskowej 1 doi., prenumerata 

roczna 39 doi. (ZV + ZV 1983 nr 43 

s. 1211) pd 

W. BRYTANIA. Mijają „złote czasy" komercyjnych 

stacji radiowych IBA (Independent 

Broadcasting Authority) : po 2 latach 

działalności. 6 października 1983 w 

południe „Centrę Radio" w Leicester nagle 

przerwało program abonowany przez 

180 tys. osób. Powód: brak kapitałów, 

konkurencja państwowej BBC, już w pierwszym 

roku działalności strata 225 tys. 

funtów. Jest to pierwsze bankructwo w 

ostatnim 10-leciu, w którym powstały 43 

lokalne radiostacje komercyjne. (NZZ 

8 XII 1983 s. 44) pd 

AGENCJE 

MIĘDZYNARODOWE. W październiku 1983 

podjęła w Mexico Ciudad działalność 

agencja informacyjna ALASEI, z przeznaczeniem 

dla krajów Ameryki Środkowej 

i Południowej. Została utworzona przez 

Boliwię, Dominikanę, Ekwador, Haiti, Kubę, 

Meksyk, Nikaraguę, Panamę i Wenezuelę 

przy pomocy UNESCO i Systemu 

Gospodarczego Ameryki Łacińskiej SELA. 

Przygotowuje serwisy specjalne, w myśl 

statutu służące współpracy krajów rozwijających 

się, porozumieniu międzynarodowemu, 

rozwijaniu współpracy na linii południe 

— południe i dialogu północ — południe; 

działalność ALASEI ma służyć 

kształtowaniu nowego międzynarodowego 

ładu informacji i komunikowania. Informacje, 

sprawozdania dziennikarskie pojmuje 

się jako „dobro społeczne służące 

ogółowi i integracji rozwoju Ameryki Łacińskiej", 

nie jako towar — co nie znaczy, 

że usługi agencji będą rozpowszechniane 

za darmo. 

ALASEI, utworzona jako agencja międzypaństwowa, 

wystosowała zaproszenia 

do udziału w gremiach nadzorczych pod 

adresem regionalnych zrzeszeń wydawców 

prasowych i organizacji radiowo-telewizyjnych, 

stowarzyszenia dziennikarzy FELAP, 

zrzeszenia badaczy komunikowania i regionalnego 

związku uniwersyteckich wydziałów 

dziennikarstwa. 

Na pierwsze pięciolecie ustalono budżet 

w wysokości blisko 10 min doi. USA, z 

czego połowę pokryją dotacje państw 

uczestniczących i wpływy z serwisów 

agencji. Liczy się na ponad milionową 

dotację UNESCO. 

Prócz centrali w stolicy Meksyku, ma 

pracować 26 biur w krajach latynoamerykańskich 

i karaibskich i przy ONZ. W 

przyszłości przewiduje się przedstawicielstwa 

poza Ameryką. (Horizont 1983 nr 21 

s. 20; ZV + ZV 1983 nr 38 s. 1046) pd 

MIĘDZYNARODOWE. W Dakarze pracuje 

cgólnoamerykańska agencja informacyjna 

PANA. Jednym z jej głównych zadań jest 

likwidacja monopolu agencji zachodnich, 

koncentrujących się przede wszystkim na 

negatywnych i sensacyjnych aspektach 

wydarzeń w tej części świata. Decyzję o 

założeniu PANA podjęto na II konferencji 

ministrów informacji krajów afrykańskich 

w 1979 r. PANA nadaje w trzech 

językach: arabskim, angielskim i francuskim. 


W sierpniu 1983 odbyło się pierwsze 

seminarium agencji. Uczestniczyło w nim 

40 delegatów z całego kontynentu. Zebrani 

ocenili starania PANA wespół z 

UNESCO o podniesienie sprawności zawodowej 

afrykańskich dziennikarzy. Ustalono, 

że należy wzmocnić współdziałanie z 

ruchami wolnościowymi, zwłaszcza w 

Afryce Południowej. Pięciodniową sesję 

zakończyło wystąpienie dyrektora PANA, 

Oumane Diaio», który podkreślił znaczenie 

wprowadzenia nowego ładu informacyjnego. 

(NL 1983 nr 21 s. 4) tl 

ARGENTYNA. Telewizja argentyńska, najstarsza 

w Ameryce Łacińskiej (rozpoczęła 

działalność 17X1951), zajmuje pierwsze 

miejsce wśród środków masowego przekazu. 

W Buenos Aires (ponad 8 min mieszkańców) 

jest około 2,5 min odbiorników 

telewizyjnych. Sieć amerykańskiej telewizji 

dostarcza 90—95% całego programu. 

Podobnie sytuacja przedstawia się w radiu, 

które w przeważającej części znajduje 

się w rękach prywatnych. Prasa natomiast 

jest w dużo mniejszym stopniu 

infiltrowana przez propagandę amerykańską. 

Właśnie w prasie powstał sprzeciw 

wobec agencji amerykańskich (AP. UPI) 

dostarczających informacji dla Argentyny 

o Argentynie. 34 gazety prowincjonalne 

wystąpiły przeciw takiemu stanowi 

rzeczy, nawołując do stworzenia agencji 

argentyńskiej dostarczającej wiadomości 

o wydarzeniach w kraju. (NL 1983 nr 21 

s. 3) tl 

FRANCJA. Agencja France Presse przekazuje 

codziennie ponad 3,3 min słów dla 

odbiorców w 150 krajach. Mimo to wśród 

światowych agencji kapitalistycznych ma 

ona najmniejszy obrót. Do tej pory nie 

może się wyplątać z trudności finansowych, 

spowodowanych — między innymi 

— wprowadzeniem nowego, elektronicznego 

wyposażenia technicznego. (NL 

1983 nr 20 s. 6) tl

RFN. Agencja prasowa DPA dostarcza informacji 

dla zagranicy w tempie 65 tys. 

słów dziennie. Z tej liczby 21 tys. słów w 

języku niemieckim adresowanych jest do 

krajów europejskich, 11 tys. słów po angielsku 

do krajów Azji, Afryki i Bliskiego 

Wschodu, 20 tys. słów w języku hiszpańskim 

do krajów Ameryki Łacińskiej 

oraz 7 tys. słów w języku arabskim. Jeśli 

dodać do tego tzw. wiadomości specjalne, 

to wydajność produkcyjna DPA 

dotycząca zagranicy wyniesie około 70 tys. 

słów. Równa się to prawie wydajności 

krajowej, która wynosi 75 tys. słów dziennie 

(DJ 1983 nr 6 s. 28) gb 

TANZANIA. Agencja informacyjna Shihata 

pracuje od 1 października 1Э77. Ma ona 

monopol na zbieranie i rozpowszechnianie 

wiadomości w kraju i za granicą. Agencja 

liczy ponad 300 pracowników, większość 

działa w stolicy. Biura posiada 

Shihata w każdym z 20 regionów na kontynencie 

oraz na wyspach Zanzibar i 

Pemba. (NDP 1983 nr 9 s. 27) pd 

EKONOMIKA 

MIĘDZYNARODOWE. Największy koncern 

wydawniczy świata, zachodnioniemiecki 

Bertelsmann AG (roczny obrót 6,22 

miliardów mk) wszedł w kooperację z telewizją 

Luksemburga (RTL). Od początku 

1934 r. emitują wspólnie pięciogodzinny 

wieczorny program informacyjno-rozrywkowy, 

mający osiągać 1,3—1,7 min mieszkańców 

głównie w RFN. Głównym udziałowcem 

programu „RTL Plus" jest luksemburska 

tv, która posiada 60% akcji. 

Odbiorca musi wyasygnować od 150 do 

250 mk na dodatkową antenę. W zamian 

odbiera codziennie przynajmniej 1 film 

fabularny (w piątki i soboty nawet 2), 

godzinny muzyczny program reklamowy 

o nowościach płytowych itp. (Spiegel 1930 

nr 50 s. 59 i п., 1984 nr 2 s. 20 i n.) pd 

AUSTRIA. Przeprowadzana od dwóch 

dziesięcioleci coroczna analiza mediów 

(MA) została zagrożona odstąpieniem austriackiej 

rtv od udziału w tym przedsięwzięciu, 

którego koszty (w przeliczeniu 

900 tys. marek RFN) ponosiła w jednej 

trzeciej. Pomimo to badania będą 

kontynuowane i to w sposób porównywalny 

z. MA '83 (por. osobne sprawozdanie 

w poprzednim numerze ZP), z uwzględnieniem 

odbioru niektórych audycji radia 

i tv. (ZV + ZV 1983 nr 50 s. 1453) 

pd 

GHANA. Najważniejsze środki masowego 

przekazu są w rękach państwa. Dotyczy 

1o zarówno radia jak i telewizji, miejscowych 

agencji prasowych i gazet takich 

jak: Daily Graphic, Ghanaian Times, 

Weekly Spectator, The Mirror. W rękach 

prywatnych pozostają The pionier i The 

Echo. Dwa czasopisma będące w prywatnych 

rękach The Punch i The Palaver 

przestały się już ukazywać, gdyż od października 

1982 może być wydawana jedynie 

prasa mająca zezwolenie ministra 

spraw wewnętrznych. (NL 1983 nr 22 s. 6) 

tl 

RFN. W 1982 r. wydano 82 miliony marek 

na rozwój mediów w krajach III 

Świata. Najwięcej, bo 33 min mk przyznano 

radiu jako najbardziej rozpowszechnionemu 

medium. Poza tym finansowano 

rozwój telewizji, filmu, agencji informacyjnych 

i mediów drukowanych. (ZV + 

+ ZV 1983 nr 37 S. 976) pd 

RFN. Na liście 500 największych przedsiębiorstw 

przemysłowych, handlowych i 

usługowych w roku 1982 znalazło się ponownie 

6 wydawnictw. Wszystkie zwiększyły 

obroty, 4 poprawiły miejsca rangowe 

: Bertelsmann (obrót 6 036 min mk, 

+ 8%) zajął 63 miejsce, o 6 wyżej ; Springer 

był 160, też o 6 miejsc wyżej (obrót 

2 262 min, + 8%) ; Gruner + Jahr na 278 

miejscu spadł o 7 pozycji, lecz obrót 

1 290 min mk oznacza wzrost o 2,7% ; 

grupa Holtzbrincka spadła o 8 miejsc na 

pozycję 301, przy obrocie 1 223 min 

(+ 4,1%) ; Bauer znalazł się 2 miejsca wyżej 

na pozycji 374 (obrót 912 min, + 3,1%), 

a o 14 miejsc na pozycję 387 przesunął się 

naprzód Burda z 858 min marek — wzrost 

0 6,2%. (ZV + ZV 1983 nr 43 s. 1210) pd 

USA. Według informacji Związku Wydawców 

Gazet, wydawnictwa dzienników zainwestowały 

w 1982 r. 805 milionów doi. 

w budowę nowych obiektów, modernizację 

istniejących i zakup nowych urządzeń 

drukarskich. W podanej kwocie ma udział 

468 wydawnictw, w tym 19 członków 

Związku z Kanady. (ZV + ZV 1983 nr 43 

s. 1184) pd 

USA. W roku 1982 czytelnicy dzienników 

1 gazet codziennych wydali na ich zakup 

6,66 miliardów dolarów — o 7,3% niż rok 

wcześniej. Na dzienniki przypadło 4.69 

mid dój. (ZV -i- ZV 1983 nr 43 s. 1211) pd 

USA. Drugi co do nakładu (po Tribune) 

dziennik w Chicago, Sun-Times został 

wchłonięty do ogarniającego 3 kontynenty 

imperium australijskiego wydawcy, sir 

Ruperta Murdocha. Za Chicago Sun-Times 

zapłacił on podobno braciom Fieid 

90 min doi. 

Do Murdocha należy New York Post, 

Boston Herald, londyński Times i ok. 80 

innych tytułów. (ZV + ZV 1983 nr 46 s. 

1330) pd 

USv'A. Kongres uchwalił kolejne 21 min 

doi. dla Radia Swoboda. Radio ma rozszerzyć 

antyradzieckie emisje na środkowoazjatyckie 

rejony ZSRR. Jak zapowiedział 

szef Radia Swoboda, James Buckley, 

program ma oddziaływać na „odczucia 

religijne" obywateli tej części Związku 

Radzieckiego. (Novinaf 1983 nr 0 s. 29) 

dkn 

USA. Radiostacja Głos Ameryki dysponuje 

siecią 107 nadajników rozmieszczonych 

na całym świecie, które transmitują audycje 

w 42 językach. W najbliższych 5 latach 

ich moc ma znacznie wzrosnąć. Milion 

dolarów przeznaczy się na wybudowanie 

nowych przekaźników. Dyrektor 

Głosu Ameryki Kenneth Tomlison stwierdził, 

że suma potrzebna jest nie na pokrycie 

kosztów eksploatacji rozgłośni, lecz 

na ich modernizację techniczną. (DJ 1983 

nr 6 s. 28) gb 

USA. Ted Turner — sportowiec (zdobywca 

„America Cup" jachtów dalekomorskich), 

właściciel 2 klubów sportowych i kilku 

przedsiębiorstw telewizyjnych, zyskuje pozycję 

monopolisty w dziedzinie telewizji 

kablowej. Rozpoczął w połowie 1980 г., 

organizując Cable News Network (CNN), 

ogarniając nią od razu kilka milionów 

gospodarstw domowych spośród ogółem 

30 min, do których dostarcza programy 

ok. 5,5 tys. lokalnych systemów kablo-

wych. Działalność CNN opiera się na 7 

regionalnych studiach w USA i 6 biurach 

korespondentów za granicą, oo gwarantuje 

nowsze i ciekawsze wiadomości od 

dostarczanych przez konkurencję. Stanowiła 

ją spółka założona kasztem milionów 

dolarów pod nazwą Satellite News 

Channel (SNC) przez potężne firmy telewizyjne 

ABC i Westinghouse. Nim jednak 

SNC wystartowała, Turner utworzył w 

styczniu 1982 kolejny program CNN 

Headline News docierający do ok. 5 min 

odbiorców, którym dostarczał bieżąco 

zwięzłe wiadomości dnia. Ponadto Turner 

obniżył z 20 do 15 cenów cenę CNN dla 

tych lokalnych systemów, które odbierały 

poprzez satelitę jego ogólnokrajowy 

program stacji WTBS z Atlanty. Stamtąd 

lokalne stacje mogły przekazywać stosunkowo 

atrakcyjny program (powtórki popularnych 

filmów i seriali sprzed lat, w 

czym specjalizuje się WTBS), a Turner 

osiągnął swą telewizją 22,5 min gospodarstw 

domowych i zapewnił sobie odpowiednio 

wysokie wpływy z reklamy. 

Tymczasem konkurencyjna SNC opierała 

się często na materiałach nadanych już 

wcześniej przez ABC, nie posiadała własnych 

korespondentów i prawie nie dawała 

zysków reklamowych, co zapowiadało 

na koniec 1983 r. straty rzędu 40— 

60 min doi. Gdy w dodatku Turner zagroził 

procesem o nierzetelną konkurencję 

i żądaniem odszkodowania w wysokości 

kilkuset milionów dolarów, ABC i 

Westinghouse sprzedały mu za bezcen — 

25 mld doi. — pod koniec 1983 r. swą firmę 

SNC. (NZZ 8 XII 1983 s. 44) pd 

W. BRYTANIA. Londyński Financial Times 

nie ukazywał się przez dziesięć tygodni. 

Przerwę spowodował strajk drukarzy 

domagających się polepszenia stawek. 

W końcu pracodawcy ustąpili, związek 

zawodowy drukarzy (NGA) wywalczył nowe 

wynagrodzenia — zwiększone o 4°/o. 

Jednocześnie jednak cenę egzemplarza 

podniesiono o ponad 16%. (Novinaf 1Ш 

nr 10 s. 28) dkn 

REKLAMA 

RFN. W roku 1983 prasa była bezkonkurencyjnie 

na pierwszym miejscu wśród 

środków reklamowania z obrotem netto 

5,3 miliardów mk. Na drugim miejscu były 

czasopisma treści ogólnej z 2,1 mld mk, 

przed reklamą bezpośrednią 1,5 mld i telewizyjną 

1,3 mld mk. (ZV + zv 1983 

nr 44 s. 1219) pd 

SZWAJCARllA. 1 listopada 1983 rozpoczęły 

nadawać programy lokalne w Zurychu 3 

radiostacje prywatne. W ich zasięgu mieszka 

620 tys. potencjalnych odbiorców w 

w wieku od, 15 do 74 lat. Już po dwóch 

tygodniach przeprowadzono telefoniczne 

wywiady (oparte na reprezentatywnej próbie 

losowej) z 509 osobami, ustalając odbiór 

tych stacji prywatnych, obok innych 

— państwowych, zachodnioniemieckich 

i nielegalnie nadającej z Włoch. Chodziło 

m. in. o stwierdzenie kosztów reklamy 

w stosunku do odbioru radiostacji 

prywatnych, których istnienie jest zależne 

od wpływów reklamowych. Radio 24 odbierały 

codziennie przeciętnie 53 tys. osób, 

co kształtowało cenę półminutowej reklamy 

na poziomie 11,34 fr; w Radio Z wynosił 

koszt odpowiednio 46,55 fr, a w Radio 

Zurisee 25,58 fr. W nielegalnie nadającym 

z Włoch Sound Radio — 16,98 fr. 

Reklama w radiu lokalnym podlega 

wielu ograniczeniom. Dziennie nie może 

przekroczyć 15 min. i 2% w programie, 

nie może trwać ponad 5 minut na godzinę 

audycji i może być rozłożona najwyżej 

w trzech blokach programowych. Zakazane 

jest reklamowanie alkoholu, tytoniu, 

instytucji bankowych i drobnokredytowych, 

miejsc pracy i wynajmu, używanych 

pojazdów, sprzedaży zwierząt, 

środków piorących zawierających fosfat. 

(ZV + ZV 1983 nr 50 S. 1444) pd 

ZAWÓD 

DZIENNIKARSKI 

MIĘDZYNARODOWE. Dziennikarze sportowi 

z zachodniej i centralnej Afryki założyli 

wspólną organizację ECASJA (East 

and Central Africa Sports Journalists 

Association) z siedzibą w Nairobi (Kenia). 

Zadaniem organizacji jest działanie na 

rzecz rozwoju sportu w Afryce oraz ułatwianie 

przepływu informacji między krajami 

kontynentu. (NL 1983 nr 14 s. 4) tl 

MIĘDZYNARODOWE. W pierwszych dniach 

września 1983 pracownicy mediów komunikowania 

masowego z Danii, Finlandii, 

Norwegii i Szwecji uczestniczyli w seminarium 

pod hasłem ,,Wojna, pokój i środki 

masowego komunikowania", zorganizowanym 

na rzecz pokoju przez dziennikarzy 

szwedzkich. Uczestnicy rozpatrywali 

kwestię odpowiedzialności dziennikarzy 

za pokój. (DJ 1983 nr 12, s. 31) gb 

MIĘDZYNARODOWE. Ministrowie informacji 

Angoli, Bostwany, Mozambiku, Tanzanii, 

Zambii i Zimbabwe zakazali wstępu 

do swoich krajów dziennikarzom akredytowanym 

w Republice Południowej Afryki. 


KUlłA. Rewolucja kubańska przyniosła 

również w środkach masowego przekazu 

istotne zmiany. W ślad za wzrostem pozycji 

socjalnej kobiet, w środkach masowych 

42% pracowników to kobiety. Przed 

rewolucją tylko 9% ogółu kobiet pracowało 

poza domem. (NL 1983 nr 22 s. 6) tl 

KUBA. Stowarzyszenie Dziennikarzy Kubańskich 

(UPEC) wydało pierwszy numer 

swojego magazynu Cemedim (dwumiesięcznik) 

w językach angielskim, francuskim 

i hiszpańskim — lipiec—sierpień 1983. 

W pierwszym numerze wystąpienie przeciw 

atakom USA na zasady nowego ładu 

komunikacyjnego; międzynarodowy 

system Intersputnik oraz radio Venceremos 

w Salwadorze. (NL 1983 nr 20 s. 6) tl 

RFN. Dziennikarze sportowi mają tu własną 

gazetę pt. Der Sportjournalist. (ZV + 

+ ZV 1983 nr 45 S. 1320) pd 

RFN. Kierownictwo związku zawodowego 

pracowników drukarń i przemysłu papierniczego, 

który zrzesza także ponad 9 tys. 

dziennikarzy i pisarzy, zaprotestowało 

przeciwko zintensyfikowaniu rządowej 

kampanii propagandowej w zachodnioniemieckich 

masowych środkach przekazu 

na rzecz nowych planów zbrojeniowych 

i postanowień NATO. Kierownictwo 

związku podkreśliło, że zwłaszcza w najżywotniejszych 

sprawach musi być zapewniana 

całkowita niezależność i bezstronność 

pracy dziennikarskiej w RFN. (Novinaf 

1983 nr 10 s. 28) dkn

USA. Ostatecznie zostały przekreślone plany 

utworzenia jednolitego związku zawodowego 

pracowników mediów poprzez fuzję 

Newspaper Guild (dziennikarze i personel 

pomocniczo-administracyjny) oraz 

International Typographical Union (personel 

techniczny). Podczas gdy zgromadzenie 

członków Newspaper Guild aprobowało 

połączenie większością 96%, kongres 

ITU odrzucił projekt 122 głosami przeciw 

86. (ZV + ZV 1983 nr 43 s. 1212) pd 

WŁOCHY. 127 redaktorów i 112 pracowników 

technicznych rzymskiego Paese Sera 

otrzymało wypowiedzenie od spółki, 

która od 3 kwietnia 1983 przestała dziennik 

finansować. Gazeta ukazywała się po 

tym terminie dzięki ofiarności pracowników 

i zbiórkom pieniężnym wśród społeczeństwa. 

Pracownicy Paese Sera oświadczyli, 

że nie ustąpią. (Novinaf 1983 nr 9 

s. 29) dkn 

ZIMBABWE. Jesienią 1983 decyzją rządu 

grupa dziennikarzy angielskiej TV i radia 

BBC musiała opuścić kraj z powodu szerzenia 

nieprawdziwych wiadomości o rozbrajaniu 

plemion w okręgu Matabele. Prasa 

miejscowa podała, że chcieli oni zdyskredytować 

decyzje rządu, mające na celu 

utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa w 

kraju. Już wcześniej za rozpowszechnianie 

takich informacji o polityce rządu Zimbabwe 

otrzymali wypowiedzenie dziennikarze 

amerykańscy, angielscy i zachodnioniemieccy. 


SZKOLNICTWO 

DZIENNIKARSKIE 

AUSTRIA. „Kuratorium kształcenia 

dziennikarzy" (KfJ) w latach 1980—1983 

udzieliło 146 stypendiów dla studentów z 

Wiednia i Salzburga na miesięczne wolontariaty 

w redakcjach gazet codziennych 

i tygodniowych, regionalnych rozgłośniach 

radiowych i agencji APA. Jesienią 1982 

rozpisano ankietę wśród 116 studentów na 

temat przebiegu tych praktyk. Odpowiedziało 

82 pytanych (70%). 

70°/o praktykantów zostało w redakcji 

powierzonych opiece jakiegoś doświadczonego 

redaktora (w żadnej redakcji nie 

było stałej funkcji opiekuna). 53% odbyło 

całą praktykę w tylko jednym dziale 

(najczęściej lokalnym lub krajowym), 

42% „wędrowało" przez wiele działów 

(przeważnie lokalny, krajowy, ekonomiczny, 

kulturalny). 3 U praktykantów publikowało 

podpisane materiały własne, z reguły 

czytane i redagowane przez etatowych 

dziennikarzy. 67% mogło uczestniczyć w 

zebraniach redakcyjnych z prawem 

głosu. 

80% praktykantów określiło dziennikarzy 

w redakcjach jako koleżeńskich. 42% 

zauważyło w redakcjach raczej negatywne 

nastawienie do dziennikarskich studiów 

uniwersyteckich, tylko 12% pozytywne. 

40% zapoznało się także z techniką produkcji 

redakcyjnej, ale 56% nie miało tej 

możliwości. Jedynie z co trzecim studentem 

przeprowadził przy końcu praktyki 

rozmowę redaktor naczelny lub kierownik 

działu. 91% wyraziło przekonanie o 

korzyściach odniesionych z poznania praktyki 

i zasad pracy dziennikarskiej ; 71% 

wyobrażało je sobie wcześniej tak właśnie, 

10% zostało zaskoczonych negatywnie i tyleż 

pozytywnie. (Publizistik 1983 nr 3 

s. 425 i n.) pd 

AUSTRIA. Na uniwersytecie w Klagenfurcie 

każdy studiujący może od r. 

1983/1984 wybrać jako (wymagany) drugi 

kierunek studiów m. in. komunikowanie 

medialne. Można je łączyć z następującymi 

przedmiotami: filozofia, historia, językoznawstwo, 

filologie (niemiecka, rosyjsja, 

słoweńska, serbochorwacka, francuska, 

włoska, anglistyka, amerykanistyka). 

Komunikowanie w Klagenfurcie odróżnia 

się od podobnych przedmiotów w innych 

uczelniach pod względem ukierunkowania 

na media elektroniczne, orientację 

praktyczną ( uniwersytecki Instytut 

Technologii posiada własne odpowiednie 

urządzenia wytwórcze) i — zgodnie z pedagogicznym 

profilem całej uczelni — 

skoncentrowaniem na problemach wychowania 

i oświaty. 

Absolwenci mają być przygotowani do 

podjęcia pracy m. in. w wydawnictwach, 

prasie, radiu i tv (po studiach filologicznych) 

lub — łącząc naukę komunikowania 

z historią — w organizacjach i instytucjach 

politycznych, gospodarczych itp. 

(Publizistik 1983 nr 3 s. 423 i n.) pd 

BADANIA I INSTYTUCJE 

NAUKOWE 

MIĘDZYNARODOWE. Od 30 IX do 2 X 1983 

odbyła się w Tailloires (Francja) druga 

konferencja przedstawicieli środków komunikowania 

masowego (głównie zachodnich) 

pod hasłem „Głosy Wolności", z 

udziałem 100 delegatów z 25 krajów. Sprawozdanie 

końcowe, które powtórzyło 

wnioski pierwszej konferencji z 1981 roku, 

przywiązuje wagę głównie do problemu 

wolności prasy oraz pomocy prywatnym 

mediom w krajach rozwijających 

się. W trakcie konferencji zaatakowano 

UNESCO, a nawet wysunięto propozycję 

nakłaniającą zachodnie rządy do wycofania 

się z tej organizacji. Propozycja ta 

nie została jednak przyjęta, gdyż sprzeciwili 

się jej reprezentanci krajów rozwijających 

się jak również niektórzy zachodni 

delegaci. (DJ 1983 nr 12, s. 31) gb 

AUSTRIA. Przy Wiedeńskim Uniwersytecie 

powstał „Klub Komunikowania". Ma 

służyć rozwojowi kontaktów między pracownikami 

zawodów komunikacyjnych i 

dialogom z innymi fachowcami. Utworzono 

5 grup roboczych, zajmujących się następujący 

mi p roblemam i : 

— zależność doniesień redakcyjnych od 

reklamy, 

— reklama w innych systemach społecznych 

jak np. RWPG czy kraje arabskie, 

— reklama polityczna — reklamą partii 

politycznych, 

— dlaczego bezpośrednio adresowana 

poczta ląduje w koszu na śmieci 

— społeczne oddziaływania teletekstu. 

„Club C" powstał z inicjatywy absolwentów 

uczelni. (ZV + ZV 1983 nr 46 

s. 1337) pd 

AUSTRljA. Współpracownik ZP, dr Benno 

Signitzer habilitował się w czerwcu 1983 

na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu 

w Salzburgu i otrzymał w sierpniu 

dyplom Ministerstwa Nauki. Promocję 

uzyskał na podstawie studium „Austria w 

międzynarodowym systemie mediów" (Publizistik 

1983 nr 3 s. 416) pd 

RFN. 31 wydawnictw prasy ewangelickiej 

i katolickiej utworzyło Stowarzyszenie ds. 

mediów czasopism wyznaniowych (Medien-

gesellschaft konfessioneller Zeitschriften 

mbH) z siedzibą w Bonn. Zadaniem stowarzyszenia 

jest obserwowanie rozwoju 

satelitów komunikacyjnych, by w odpowiedniej 

chwili wydawnictwa mogły uczestniczyć 

w tym środku przekazu. (ZV + 

+ ZV 1983 nr 47 s. 1356) pd 

NOWE 

MEDIA 

MIĘDZYNARODOWE. Na przełomie lat 

1984/1985 wystartują telewizyjne satelity 

francuski i zachodnioniemiecki, poprzez 

które część Europy Środkowej będzie mogła 

odbierać od 20 do 40 programów tv. 

Do siedmiu lat ma być na orbicie 5—10 

takich zachodnioeuropejskich satelitów, 

nadających daleko poza granice macierzystego 

kraju. (NZZ 8 XII 1983 s. 44) pd 

RFN. Po raz pierwszy w Niemczech Zachodnich 

biuro prasowe Hansmanna w 

Dusseldorfie zastosowało teletekst w celu 

przekazania redakcjom prasy i radia informacji, 

manuskryptów i ilustracji. Na 

razie zastosowanie teletekstu jest jeszcze 

jednostronne: redakcja wybiera z oferty, 

materiał zostaje natychmiast przekazany 

pocztą. Przewiduje się jednak wkrótce 

odbiór zamówionych materiałów poprzez 

redakcyjne monitory. (ZV + ZV 1983 nr 

47 s. 1357) pd 

USA. 3 wielkie wytwórnie: Kodak, RCA 

i General Electric wprowadziły na rynek 

nowe 8-mm kamery video. Model RCA 

waży ledwo 1 kg, model Kodak (umożliwiający 

natychmiastową projekcję zdjęć 

na ekranie) nieco ponad 2 kg. O trzeciej 

minikamerze brak jeszcze danych. 

Każdy z 3 typów kamer kosztuje od 

l tys. do 2 tys doi. Przewiduje się ich potanienie 

i szybki rozwój prywatnych filmów 

video. (NZZ 12 I 1984 S. 39) pd 

BIOGRAFIA 

FRANCJA. 17 października 1983 zmarł w 

Paryżu w wieku 78 lat Raymond A r o n 

wybitny francuski filozof, socjolog, historyk 

i publicysta (DJ 1983 nr 12, s. 31) gb 

PRAWO 

MEKSYK. Wg nowej koncepcji skoordynowania 

głównych masowych środków 

przekazu będzie nimi kierować centralny 

organ władzy podległy ministrowi spraw 

wewnętrznych. Jednocześnie wydano ustawy 

dla prasy, radia i telewizji, które mają 

na celu dbałość o zgodność ich działalności 

z polityką rządu. Nowemu kierownictwu 

podporządkowano przede wszystkim 

agencję prasową NOTI-MEX, dziennik 

El Nacional oraz trzynasty kanał tv, 

trzy podstawowe środki przekazu. Dotychczas 

większość prasy i stacji radia i tv 

była w rękach prywatnych. (Novinaf 1983 

nr 6 s. 30) dkn 

SZWAJCARIA. Parlament jednogłośnie 

znowelizował artykuł dotyczący ochrony 

praw jednostki wobec mediów. Oprócz 

możliwości uzyskania „zwięzłego" sprostowania 

w prasie, radiu lub telewizji, osoba 

dotknięta może wnieść skargę przeciw 

każdemu współdziałającemu w rozpowszechnianiu 

wiadomości — także przeciw 

wydawcy, drukarzowi i kolporterowi. 

(ZV + ZV 1983 ПХ 43 S. 1212) pd 

USA. Sąd Najwyższy Stanów podzielił 

stanowisko wydawnictwa ,,Minneapolis 

Star" i „Tribüne Co.", że obowiązujący 

w stanie Minnesota podatek od papieru 

i farb drukarskich jest sprzeczny z Pierwszą 

Poprawką o Wolności Słowa. Wskazano 

też, że zwolnienie mniejszych wydawnictw 

od tego podatku narusza prawo 

równości podatkowej. (ZV + ZV 1983 

nr 47 s. 1372) pd 

USA. W latach 1980—1982 władze zabroniły 

wyświetlania ze względu na propagandę 

polityczną 41°/o filmów importowanych 

do USA. Np. film kanadyjski „Czy 

kochasz tę planetę" wzywający do zaprzestania 

wyścigu zbrojeń, odznaczony 

Oskarem, działałby na amerykańskiego 

widza „w sposób niepożądany". Filmy 

kanadyjskie zajmujące się skażeniem 

przez USA środowiska naturalnego w Kanadzie 

też nie mogą być wyświetlane w 

Stanach. Widzowie amerykańscy nie mogą 

również oglądać filmu „Dzieci Palestyny", 

ukazującego rolę Waszyngtonu i 

Tel-Awiwu na Bliskim Wschodzie. (Novinaf 

1983 nr 8 s. 28) dkn 

USA. Ministerstwo sprawiedliwości wydało 

nowe przepisy odnoszące się do publicznych 

wystąpień urzędników państwowych 

z ministrami włącznie: zobowiązani 

są do przedkładania tekstów wystąpień 

publicznych do cenzury. Rozporządzenie 

dotyczy także pubUkacji artykułów do- gazet, 

recenzji a nawet ewentualnych prac 

naukowych. Podlegać cenzurze będą podobne 

materiały również po odejściu ich 

autorów ze służby państwowej. (Novinaf 

1933 nr 10 s. 28) dkn 

TECHNIKA 

MIĘDZYNARODOWE. Zachodni rynek radiostacji 

nadawczych dużej mocy (od 250 

do 500 kW) jest opanowany przez 5 firm 

wytwórczych: Marconi w W. Brytanii, 

Brown Bovert w Szwajcarii, Thomson we 

Francji, Telefunken w RFN i — w znacznym 

odstępie — Continental w USA 

(tam, podobnie jak w Japonii, radiostacje 

tej mocy są mało poszukiwane). Coraz 

większe jest równocześnie zainteresowanie 

małymi nadajnikami ze strony 

stacji lokalnych. Tu przodują Włosi, gdzie 

krótkofalówka o mocy 2 kW ma wielkość 

teczki biurowej. (NZZ 5 1 1984 s. 31) pd 

MIĘDZYNARODOWE. Pierwsza faza prób 

przekazu informacji telewizyjnej drogą 

satelitarną na kontynencie afrykańskim 

została zakończona w marcu 1983. Eksperyment 

ten umożliwił ośmiu krajom afrykańskim 

nadawanie w tv informacji przez 

dwa tygodnie, bez pośrednictwa stacji pozakontynentalnych. 

W eksperymencie uczestniczą 

Algieria, Egipt, Kenia, Libia, Maroko, 

Nigeria, Senegal, Tunezja, przy 

czym Algeria występuje w roli koordynatora 

całego przedsięwzięcia. Przed zaprogramowaniem 

następnych etapów eksperymentu 

zanalizuje się szczegółowo wyniki 

pierwszej fazy z punktu widzenia 

technicznego .dziennikarskiego oraz finansowego. 

(Cemedim 1983 nr 2 s. 6) gb 

MIĘDZYNARODOWE. W sierpniu 1984 rozpoczyna 

działalność podmorska komunikacja 

kablowa między Australią, Nową 

Zelandią i Kanadą. Długość tej nowej drogi 

komunikacyjnej wynosi 15 tys. km.

Pracę nad jej wykonaniem podzielono na 

pięć etapów, a rozpoczęto ją w październiku 

1982. (NL 1983 ПГ 14 s. 4) tl 

MIĘDZYNARODOWE. Indie postanowiły 

przejść z amerykańskiego satelity telekomunikacyjnego 

INTELSAT 5 na korzystanie 

z radzieckiego satelity telekomunikacyjnego 

STACJONAR. Dotąd Indie były 

zmuszone nadawać programy za pośrednictwem 

satelity amerykańskiego, ponieważ 

indyjski satelita INS AT 1 A dostarczony 

Indiom przez Stany Zjednoczone 

przestał funkcjonować wkrótce po zainstalowaniu. 

(DJ 1983 nr 6 s. 28) gb 

MIĘDZYNARODOWE. Kosmiczne połączenie 

telekomunikacyjne Moskwa—Hawana, 

które uruchomiono w ramach eksperymentu 

pod patronatem Akademii Nauk 

ZSRR i Kuby, umożliwia kubańskim instytutom 

naukowym bezpośredni dostęp 

do banków informacji Międzynarodowego 

Ośrodka Informacji Naukowo-Technicznej 

państw członkowskich RWPG. (DJ 1933 

nr G S. 28) gb 

AUSTRIA. Po dwuletniej budowie otwarto 

w Wiedniu największy i najnowocześniejszy 

w kraju ośrodek drukarski, produkujący 

m. in. dziennik Kurier — w nowych 

urządzeniach przystosowany, jako jedyny 

w Austrii, do druku czterobarwnego. 

Koszty inwestycyjno-budowlane wyniosły 

ok. 850 min szylingów (ZV + ZV 1983 

nr 48 s. 1407) pd 

JAPONIA. Mając już opanowaną produkcję 

czarno-białych miniaturowych odbiorników 

telewizyjnych (kieszonkowe i bransoletowe), 

japońska firma Matshusita 

przystąpiła do produkcji najmniejszych 

i najlżejszych odbiorników telewizji kolorowej. 

Ich waga — 760 gramów, wymiary 

11 cm X 3,8 cm X 18 cm. (NL 1983 nr 14 

s. 4) tl 

RFN. Minister poczty określił koszty założenia' 

kabli wieloprzewodowych na 20 

do 25 miliardów marek. W okresie do pięciu 

lat przewiduje się ogarnięcie tą siecią 

2/3 potnecjalnych odbiorców. 

Jeżeli w innych krajach zachodnioeuropejskich 

z telewizji wielokanałowej korzysta 

od 30 do 90°/o, to w Republice Federalnej 

odpowiednie podłączenia miało z 

końcem r. 1982 tylko 2°/o gospodarstw domowych. 

(ZV + ZV 1983 nr 42 s. 1148) pd 

RFN. Kosztem — na wstępie — 815 min 

marek przystąpiono do tworzenia satelitarnego 

systemu telekomunikacji. W roku 

1987 rozmowy telefoniczne w kraju 

mają się odbywać przez satelitę i 22 naziemne 

przekaźniki. Poza tym system ma 

rozdzielać programy telewizyjne i radiowe, 

wideoteksty, przekazywać druk na 

odległość, dane do banków informacji, 

wideokonferencje itp. (DaD-Brief 23IX 

1983 s. 8615) pd 

USA. W kalifornijskim mieście Davis powstaje 

pierwsza w Stanach spółdzielcza 

sieć kablowej tv. Członkostwo kosztuje 

200 dol„ koszt skablowania całego miasta 

(przewidzianego na koniec r. 1984) ma wynosić 

5,4 min doi. Po uruchomieniu systemu 

miesięczna opłata wynosiłaby od 8 do 

50 doi.; więcej, gdy się chce odbierać dodatkowo 

płatne programy Pay-TV. W 

perspektywie użytkownik ma mieć do dyspozycji 

60 kanałów. 

Różnica kablowej spółki w Davis i innych 

systemów polega na wyborze przez 

wszystkich członków zarządu, który będzie 

decydował o programach. 2 kanały 

będą bezpośrednio wypełniane własnymi 

programami lokalnymi. Organizatorzy nie 

martwią się o ich poziom, zważywszy że 

co drugi mieszkaniec Davis ma wykształcenie 

uniwersyteckie. (NZZ 19 1 1984 s. 44) 

pd 

USA. Telstar-3 wystrzelony z przylądka 

Canaveral na Florydzie może przenosić 

na raz 93 600 rozmów telefonicznych albo 

24 programy telewizyjne. Umożliwi łączność 

telefoniczną i telewizyjną w USA i 

Porto Rico. (Novinaf 1983 nr 9 s. 29) dkn 

USA. Firma Panasonic zaprezentowała superczułą 

kamerę, nazwaną Moonlight-camera. 

Ma specjalny wzmacniacz światła 

i umożliwia filmowanie przy minimalnym 

oświetleniu: dobre zdjęcia uzyskuje się 

nawet przy świetle 0,03 luxa, co odpowiada 

światłu, jakie daje 100-watowa żarówka 

z odległości 63 m. (JD 1983 nr 6 s. 28) 

dkn 

GRAFIKA 

PRASY 

NORWEGIA. Po raz drugi Zrzeszenie Wydawców 

Gazet premiowało najlepsze graficzne 

rozwiązanie kolumn w dziennikach. 

Uczestniczyły 42 redakcje — ok. 1/4 ogółu 

gazet codziennych, przedstawiając 125 kolumn, 

w tym 77 stron tytułowych. 

Nagrodzono 14 gazet. Rozróżniano pisma 

o nakładzie do 10 tys. egz. i powyżej, 

podług systemu rozpowszechniania i 

formatu. Pierwsze nagrody tak za strony 

tytułowe jak i dalsze informacyjne uzyskała 

druga co do wielkości gazeta bulwarowa 

Dagbladet. Wśród innych wyróżnionych 

znalazły się redakcje: organu 

Partii Komunistycznej i małych pism lokalnych 

drukowanych poniżej 5 tys. egz. 

(ZV + ZV 1983 nr 46 S. 1344) pd 

PAPIER 

KANADA. W roku 1982 i W I półroczu 1983 

wytwórnie papieru gazetowego wykorzystywały 

tylko 82% mocy. (ZV + ZV 1933 

nr 43 s. 1209) pd 

HISTORIA 

NIGERIA. Telewizja obchodzi 23-iecie. 

Jest to jubileusz szczególny, ponieważ telewizja 

nigeryjska była również pierwszym 

centrum tv w całej Afryce. Emisje zaczęły 

się w r. 1959 w Ibadanie, podówczas 

największym mieście. Obecnie nigeryjska 

tv dysponuje czterema kanałami. 

(PN 1983 nr 7 s. 45) dkn 

RÓŻNE 

MIĘDZYNARODOWE. 24—28 maja 1984 W 

Hershey (Pensylwania) odbędzie się szósty 

międzynarodowy zjazd Life Line. Instytucja 

ta na zasadach międzynarodowej 

konwencji obsługuje cały świat służąc pomocą 

w zakresie poradnictwa telefonicznego. 

Założona została • w roku 1966 przez 

sir Alana Walkera z pochodzenia Australijczyka, 

który dotąd pełni również funkcję 

prezesa. (Action 1983 nr 82 s. 71) gb

MIĘDZYN(ARODOWE. Firma Philips wyprodukowała 

tak zwaną „cyfrową" płytę 

gramofonową (digital disc) z laserowym 

urządzeniem odtwarzania dźwięku. Digital 

Disc uznano za rewelacyjną nowość w 

dziedzinie techniki odtwarzania. System 

ten wprowadzony na rynek europejski pod 

nazwą COMPACT DISC wyceniony został 

na 7—8 tys. franków franc, (za urządzenie 

odtwarzające) plus 120—155 franków 

za płytę. Ogromną zaletą tej nowości jest 

doskonała jakość odtwarzanego dźwięku, 

łatwość obsługi technicznej (płyta ma 

przeciętnie tylko 12 cm średnicy) oraz odporność 

na wszelkie uszkodzenia. Firma 

Philips sprzedała licencję 47 zagranicznym 

firmom (w tym 29 japońskim) i spodziewa 

się w tym roku sprzedać w Europie 

300 tys. kompletów typu COMPACT jak 

również wylansować około 200 tytułów 

płyt (produkowanych głównie przez Polygram). 

(DJ 1983 nr 6 s. 28) gb 

BUŁGARIA. Rejestrację, sortowanie i odszukiwanie 

informacji naukowych w bibliotekach 

umożliwia system „biblio" 

opracowany przez techników bułgarskich. 

Nie tylko pomaga szybko wyszukiwać informację 

wg poszczególnych haseł, ale 

także centralizuje czynności bibliotekarskie 

oraz przyspiesza katalogowanie nowych 

tytułów. „Biblio" jest pierwszym 

krokiem do stworzenia sieci informacyjnej 

dla potrzeb nauki i techniki. Sieć taka 

ma stopniowo objąć pozostałe kraje 

RWPG. (Novlnaf 1983 nr 10 s. 28) dkn 

BUŁGARIA. W mieście Ruse postawiono 

najwyższą w kraju wieżę telewizyjną. 

Pierwsza część jest wykonana z betonu, 

ma wysokość 120 m, konstrukcję obito 

blachą aluminiową. Na wysokości 90 m 

usytuowano kawiarnię. Wieża z antenami 

radiowo-telewizyjnymi ma 202 m wysokości 


JAPONIA. Spółka Fujitsu odnotowała dalszy 

postęp w doskonaleniu urządzenia tłumaczącego: 

może tłumaczyć z jednego języka 

na inny pod dyktando. „Słyszący" 

tłumacz elektroniczny z japońskiego na 

angielski ma na razie zasób 7000 słów i 

wyrażeń. Aktualnie skoncentrowano prace 

nad poszerzeniem elektronicznej pamięci 

i zwiększeniem szybkości wyszukiwania 

znaczenia dyktowanych słów. (Novinâf 

1983 nr 1 s. 29) dkn 

RFN. Międzynarodowe muzeum gazet w 

Akwizgranie posiada kolekcję 135 tys. gazet 

w ponad 100 językach. Zbiory obejmują 

okres od XVII wieku po konflikt 

brytyjsko-argentyński o Falklandy (1982). 

Muzeum założył Oskar von Forschenbeck, 

współczesny Karolowi Marksowi (1854). 

(NL 1983 nr 13 S. 8) tl 

RFN. Infotel 118 — to telefoniczna informacja 

dla uczestników teletekstu. Podaje 

ona adresy z elektronicznej książki telefonicznej, 

po pierwsze, aktualniej szej o 

wiele od wszystkich drukowanych, po drugie, 

umożliwia poszukiwania nie tylko 

alfabetyczne podług nazwisk, lecz także 

podług zawodów, miejsca zamieszkania 

itp. kombinacji informacyjnych. (ZV + 

+ ZV 1983 nr 49 s. 1422 i n.) pd 

W. BRYTANIA. Instytut Gallupa wykazał, 

że od 3,5 do 4 milionów obywateli to 

„praktycznie analfabeci", mający znaczne 

trudności z czytaniem, pisaniem i rachowaniem. 

Co dziesiąty w wieku od 15 do 23 

lat jest analfabetą, a co dwudziesty w 

tym wieku nie opanował podstawowych 

działań arytmetycznych. (NDP 1983 nr 9 

s. 27) pd 

W.BRYTANUA. Upadła akcja protestacyjna 

drukarzy zrzeszonych w związku NGA 

(132 tys. członków). Poparli oni swych 

kolegów z małej drukarni na północy 

kraju, w której zatrudniano nie tylko 

związkowców, co jest sprzeczne z zasadą 

„closed shop". Członkowie NGA przez 

wiele miesięcy pikietowali drukarnię nielegalnymi 

posterunkami strajkowymi, za 

co związek został przez sąd ukarany 

grzywnami w łącznej kwocie 675 tys. funtów. 

W odpowiedzi NGA planował ogólnokrajowy 

strajk drukarzy prasowych, 

który jednak został storpedowany większością 

29 przeciw 21 głosom przez nadrzędną 

centralę związkową TUC. (ZV + 

+ ZV 1983 nr 51—52 s. 1464) pd 


Geniusz, gdy tylko zacznie się parać dziennikarstwem, natychmiast 

staje się przeciętnością. 

Mikołaj Gogol

РЕЗЮМЕ 

Валери Писарэк: НАПРАВЛЕНИЯ ИССЛЕДОВАНИЙ НАД МАССОВОЙ 

КОММУНИКАЦИЕЙ, СОВРЕМЕННЫЙ ПОДХОД К ЭТОЙ ПРОБЛЕМЕ 

С точки зрения теоретико-методологического подхода в социалистических 

странах, по крайней мере в университетском обучении, учение о массовой 

коммуникации делится на марксистское учение (точнее марксистско- 

-ленинское) и буржуазное. Последнее название охватывает те подходы, 

теоретические предпосылки и технику исследований, которые по каким- 

-либо причинам не охвачены марксистским учением: на практике „буржуазный" 

означает немарксистский. 

В капиталистических странах преобладает разделение на критическое 

и административное учения. Различия между ними, сформулированные 

более, чем 40 лет назад Лазарсфельдом, стали особенно заметными в 70-ые 

годы. Критическим называем учение, отрицающее статус-кво в области массовой 

коммуникации, обычно под влиянием политической экономии. „Критические" 

исследователи называют „административными" эмпирические, 

чаще всего квантитативные учения, направленные на улучшение (а следовательно 

на укрепление) существующей системы, обычно вдохновляемые 

неопозитивистским функционализмом. 

Из скрещивания этих дихотомий следует разделение этих учений на три 

вида: 

1. марксистко-ленинское, 

2. эмпирически-функциональное („административное"), 

3. критическое. 

Наблюдение современных исследований в области массовой коммуникации 

требует дополнения этих трех направлений четвертым — „культурно-семиотическим" 

направлением. 

Несравненно более сложной является классификация по принципу 

исследовательских заинтересований. Эту проблему можно выделять в частности 

по критериям контакта между отправителем и получателем, общественной 

функции, по типу отправителя, получателя, кода, канала, по 

территориальному охвату и тематическому объему, по времени и контексту 

процесса коммуникации. 

Учитивая этих критерии, можно сказать, что в настоящее время в мировом 

масштабе можно заметить больший интерес к общественной коммуникации 

в целом, чем к изолированному коммуницированию. 

Научные исследования в большей мере направлены на участие в коммуникации, 

чем на социализацию, скорее на институцию отправителя, чем 

на журналистов, скорее на менее полноценные категории получателя, чем 

на привилегированных, более на совместное действие различных кодов, чем 

на локальное коммуницирование, на международную коммуникацию, чем 

на коммуникацию внутри страны, скорее на системы, чем на каналы, более 

на проблемы, чем на тематику, скорее на роль в широком контексте, 

чем на эффективность. (Резюме автора)

Сильвестр Дзики: ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ПОЛЬСКОГО ПЕЧАТОВЕ- 

ДЕНИЯ (1965—1981) 

На основании проведенной в нескольких аспектах [а) количественное развитие 

и место публикации — табл. 1; б) средства массовой информации как 

тема публикации — табл. 2; в) подробная проблематика публикации по 

отдельным годам — табл. 3; г) учреждения — промоторы отдельных тематических 

направлений — табл. 4] количественного анализа изданных до 

сих пор 17 ежегодников „Польской библиографии собранной информации 

о средствах массовой коммуникации" автор представляет наиболее характерные 

тенденции, проявляющиеся в развитии польского печатоведения 

в последнее двадцатилетие. 

После объяснения основных понятий: „единица расчета" (т.е. „библиографическая 

позиция и способ ее классификации в вышеупомянутой библиографии"), 

понятия „виновника" — „промотора" автор насчитывает 7 

учреждений, которым без труда можно подпорядочить все аннлизируемые 

здесь публикации: 

1. Центр печатоведческих исследований (вместе с его научным органом 

„Зешиты прасознавче"), 

2. Центр обследования общественного мнения и программ Польского радио 

и телевидения, 

3. Институты и комисси Польской Академии наук, 

4. Мастерская истории польских журналов XIX и XX в.в. Института литературных 

исследований Польской Академии наук, 

5. Высшие учебные заведения, 

6. Региональные и специалистические научные общества, 

7. Остальное (здесь в большой степени собранные работы публицистическо-информационного 

характера о средствах массовой коммуникации). 

Подобные результаты исследований представлены в 4 таблицах с учетом 

прогрессирующего из года в год количественного роста позиции (см. табл. 

1—3). 

Выступающие там колебания как в отрицательную, так и в положительную 

сторону, подробно объяснены. 

Наиболее характерной чертой является здесь преобладание исследований 

над прессой — печатной журналистикой, что занимает 78% позиций. 

В определенном смысле эта доминация является мнимой и обуславливается 

своим происхождением. Печатная журналистика — по сравнению 

с аудио-визуальной журналистикой явлается исходной (в Польше насчитывает 

свыше 320 лет), а следовательно она определяет характер других 

форм публичной коммуникации. Отсюда также при обсуждении общих 

аспектов журналистики вообще чаще всего предметом экземпликации является 

печатная пресса. Есть также и объективные причины — явные 

трудности с исследованием неустойчивых форм массовой коммуникации, 

какими является аудиовизуальная журналистика (радио и телевидение). 

Обусловлено генетически и этим объясняется преобладание историко-правовых 

исследований (43%). Обращает также внимание явная доминация 

подобных исследований при относительно низком уровне развития теоретико-методологических 

исследований, что выражается отношением 10 : 1. 

Подробный анализ всего материала (№ 6871) позволил автору определить 

некоторую иерархию, и это сопоставление, в его понимании, должно играть 

роль определённого сравнения, к которому должны приближаться значения 

по степении важности различных учреждений, что выглядить следующим 

образом: 

1. История средств массовой коммуникации 42,8% 

2. Теория и практика 24,3% 

3. Социология и психология 14,0% 

4. Документация 9,5% 

5. Право 4,7% 

6. Экономика 2,6% 

7. Язык 2,1%

Представленная иерархия идеально соответствует исследованиям ЦПИ. 

И даже в двух значениях. В деятельности Института печатоведческих 

исследований представлены все исследовательские направления. И что 

особенно важно, между обеими системами нет существенной разницы 

в количественных реляциях во всех тематических направлениях (не 

включая исследований по истории прессы). Исключением является только 

категория „теория и практика средств массовой коммуникации", роль этой 

проблематики в исследованиях над средствами массовой коммуникации 

была подробно описана. Она связана с „печатоведением" в более узком 

значении этого слова. Другой характерной специфической чертой позиций 

ЦПИ в современных исследованиях является более ярко выражений, чем 

в остальных учреждениях, интерес к теоретико-методологическим исследованиям. 

(Резюме автора) 

Мариан Тырович: БЕЛЫЕ ПЯТНА В НАШИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ 

ПО ИСТОРИИ ПРЕССЫ 

Автор статьи, отмечая во вступлении значительных прогресс в области 

печатоведческих исследований, а также в издательской деятельности на 

ниве истории польской прессы, выдвигает ряд важных, по его мнению, 

постулатов развития научных исследований. 

Среди издаваемых пособий автор называет инвентаризацию источников 

по истории польской печати (уже начатую, прерванную, однако, из-за 

отсутсвия материальных средств), издание биографического словаря польских 

журналистских кадров в настоящее время и библиографию польской 

прессы 1918—1939 г.г. В области исследований по отдельным проблемам 

автор добивается установления принципов исторических периодизации 

польской прессы, расширения проблематики типологии средств массовой 

информации, исследований над безымянными публикациями в польской 

журналистике и над явлением „журналистских клик". В заключение автор 

остро критикует отсутствие активной заинтересованности историков 

польской эмигрантской прессой, возникшей в 1939 году и в дальнейший 

период в Англии, Франции, США, на Ближнем Востоке, в Италии и Германии. 


Кароль Якубович: ЗА ПРОГРАММУ ИССЛЕДОВАНИЯ ПРОБЛЕМ 

РАДИО И ТЕЛЕВИДЕНИЯ 

Автор начинает с утверждения, что в Польше не отмечался до сих пор 

расцвет исседований над коммуникацией. Это произошло, в частности, потому, 

что наука в Польше не принимает участия в формировании процессов 

коммуникации, в том числе и массовой. 

Отсутствие потребности в исследованиях массовой коммуникации со 

стороны ее организаторов (диспонентов) утрудняет создание формирующей 

практику теории массовой коммуникации в польской общественно- 

-политической системе. 

Ссылаясь на зарубежные примеры, автор указывает на то, что в Польше 

следует развивать как „административные", так и „критические" исследования 

над массовой коммуникацей. Автор обращает также внимание на 

то, что такие исследования должны предшествовать решениям в области 

программной политики и ее формирования. Исследования должны привести 

к подготовке ответа на вопрос о том, что модель массовой коммуникации 

в Польше долна опираться на тип массовой культуры, не зависимый 

от строя, и о том, в каких аспектах должен определяться стиль 

массовой культуры, характерный для польских условий. Это тем более 

существенно, поскольку радио и телевидение в Польше не подвергаются 

практически никакой эволюции, несмотря на то, что в стране происходят 

те же общественные процессы, которые в какой-либо другой обстановке 

являются движущим механизмом децентрализации и специализации

радио и телевидения, создания зрителям и слушателям возможности доступа 

к массовой коммуникации и активного участия в ней. 

В заключение автор указывает на то, сколь большая работа ожидает 

польских исследователей в таких основных областях исследования проблем 

радио и телевидения как исследование отправителя, процесса передачи 

и получателя. (Резюме автора) 

Томаш Гобан-Клас: ГИПОТЕЗА „СПИРАЛИ МОЛЧАНИЯ" В РАМ 

КАХ ТЕОРИИ ОБЩЕСТВЕННОГО МНЕНИЯ 

Типичные эмпирические исследования трактуют общественное мнение 

как обычный опрос отдельных членов общества, что хорошо соответствует 

процедуре демократических выборов, где обязывает принцип — один избиратель 

— один голос, а результаты подсчитываются путем простого 

суммирования. 

Заслугой Элизабет Ноэлле-Нейманн, директора известного западно-германского 

Института Фюр Демоскопи, является введение новых факторов, 

влияющих на процесс Формирования общественного мнения. Прежде всего, 

Элизабет Ноэлле-Нейманн порывает с чисто дистрибутивным пониманием 

общественного мнения, а вместо этого предлагает коллективный подход, 

т.е. подход, трактующий общественное мнение как явление общественное 

своего рода, приближенное по своему характеру к моде и обычаям. 

Мнение меньшинства не является общественным мнением. Одновременно 

Ноэлле-Нейманн вводит понятие „климата мнения", т.е. придерживание 

единицами мнения, характеризующего большинство. В рассуждениях 

ученой важную роль играет также стремление к изменению общественного 

мнения, т.е. оценка личности, какой подход имеет сторонников, а какой 

их теряет. На основании этих факторов формулирует она свою знаменитую 

гипотезу „спирали молчания", которая гласит, что когда люди 

открывают для себя, что их мнения теряют поддержку общественности, 

они менее охотно выскнзывают свои взгляды, а в результате еще укрепляют 

доминанцию противоположных взглядов. Судьба тех, кто считает, что 

большинство против них, дала название этой гипотезе, ибо они замолкают 

по мере того, как их противники, казалось бы, начинают управлять душами. 

В статье автор первоначально обсуждает значение тезиса Хыома о том, 

что каждое правительство опирается на мнение, затем рассматривает разные 

способы трактования понятия „общественное мнение", далее переходит 

к введению таких переменных моделей изменения общественного 

мнения, как „климат мнения" (и его соблюдение), направление перемен, 

готовность высказывать мнение, чтобы представить основные принципы 

гипотезы „спирали молчания", как ее сформулировала Ноелле-Нейманн, 

а также ее подробные предположения в анализе Тейлора. 

Статья заканчивается методологическими выводами для эмпирических 

исследований, вытекающими из такой концепции общественного мнения. 


Ежи Микуловски Поморски: ЕЩЕ РАЗ ОБ ИНФОРМАЦИИ 

Проблема информации в связи с растущей ролью информации в экономических 

и общественных процессах в наши дни является необычайно 

актуальной. 

Автор напоминает читателям контексты, где термин „информация" выступал 

в печатоведении — информация как инструмент деятельности 

отправителя-, представляя журналистскую информацию в оппозиции 

к пропаганде, агитации, науке и просвещению. Автор напоминает, что 

разделение на информацию, пропаганду и действие по-прежнему развивается 

в трехкомпонентной теории позиций. Автор утверждает, что традиционная 

прессовая проблематика информации, что свелось к последним 

известиям, уже исчерпана, хотя по-прежнему может вызывать интересные

теоретические предложения (Ахмаваара 1969, Нордентсренг 1972). Затем 

затрагиваются проблемы информации — так, как ее видит потребитель, 

это иллюстрируется анализами X. Р. Райта (1959), Балла-Рокич и Дефлёра 

(1975), а также М. Бертона и Ф. И. Фразиера (1976). Оценивая информацию 

как сотрудничество между людьми автор обращается к ценной инспирации 

математической теории информации ((Венер, Шэннон, Мазур). Применение 

ее с целью изучения информации в области теории печати предсказывает 

изменения парадигмата в общественных науках. Примеры нового подхода 

к печатоведепию находятся в предложениях теории совместной ориентации 

(Шаффе, Мк'Леод 1973) и модели совпадения (Роджерс и Кинсайд 1982). 

Дальнейшим следствием развития такого подхода должно стать обращение 

к традициям гумманитарной социологии (Ф. Знанецки), что означало бы 

создание альтернативы по отношению к неопозитивистской концепции печатоведческих 

исследований. (Резюме автора) 

Тадеуш Ковальски: КРИВАЯ ЛОРЕНЦА В ИССЛЕДОВАНИИ КОН 

ЦЕНТРАЦИИ ПРЕССЫ 

Концентрация означает сосредоточение определенной величины вокруг 

других и состоит в том, чтобы определенная часть элементов сосредотачивала 

значительный процент величин исследуемой черты за счет остальной 

части элементов. 

Для оценки степени концентрации прессы могут быть использованы 

объективные и качественные меры, независимо от различного толкования 

этого явления в разных общественно-политических системах. Одной из 

таких мер является кривая Лоренца (см. рисунок). Отношение концентрации 

— это отношение поверхности а, ограниченной диагональю OB и кривой 

концентрации, к поверхности треугольника ОАВ, т.е. к поверхности 

а плюс в. Это соотношение принимает значения от 0 до 1 и растет с увеличением 

концентрации. 

Польская издательская статистика позволяет сделать интересный подсчет 

степени концентрации системы прессы в разных аспектах. Применяя 

формулы для определения коэффициента концентрации, на основании 

данных за 1979—19S1 г.г., находим общую высокую степень концентрации 

прессы в Польше в группе издательских организаций. В частности для 

1982 года был найден коэффициент концентрации изданий К = 0.709; числа 

издательских печатных листов К = 0,839; среднего тиража К = 0,887; 

общего тиража К = 0,935. Регресс в области издательской продукции, наступивший 

в исследуемый период, стал причиной роста степени концентрации 

прессы, укрепляя тем самым позиции крупнейших издательств. 

Концентрации прессы в плане издательских учреждений сопутствовала 

концентрация в территориальном плане (по воеводствам). Для 1980 года 

была подсчитана концентрация изданий К = 0,831, а также среднего тиража 

К = 0,914 в системе воеводств. 

Кривая Лоренца может найти дополнительнее применение при анализе 

содержания прессы. (Резюме автора) 

100 НОМЕРОВ „ЗЕШИТОВ ПРАСОЗНАВЧИХ" 

Подготовляя издание 100-ого номера Зешитов, мы обратились к ряду 

авторов, публиковавших свои материалы в нашем ежеквартальнике, с вопросом, 

как оценикают они с перспективы времени наш журнал и собственные 

тексты. 

Помещаем высказывание историка печати, проф. Б. Г о л к и, который 

подчеркивает комплектность печатоведческой проблематики в Зешитах 

(история печати, социология, экономика, техника, психология, право, генологпя). 

Теоретик литературы проф. Тшинадловски особенно ценит в Зешитах 

работы, касающиеся генологии прессы, печатоведческой терминологии, 

а также теории и практики публицистики. Доцент доктор Яцек

Вудз, юрист, высказывает свои взгляды относительно эффективности массовой 

коммуникации, способа исследования печатной информации и права 

на реплику в прессе. Эти проблемы затрагивались и в нашем журнале, 

и их он считает по-прежнему актуальными. (Резюме редакции) 

Ральф Лиш: ЛИСВЕТ — ОБУЧАЮЩАЯ ИНТЕРАКТИВНАЯ СИСТЕМА 

(Применение анализа содержания по отношению к естественному языку 

в интеракции человек — машина). 

В качестве альтернативы для конвенциональных статистических программ 

здесь представлена статистическая совещательная система, которая 

в диалоге с социологом на обиходном языке объясняет специфическую 

постановку статистической проблемы и приводит к решению в пользу 

адекватной статистической модели. Концепция и реализация системы подвергаются 

дискуссии и выясняются на примерах. Кроме того, представлены 

дальнейшие перспективы развития. (Резюме автора) 

Перевод Валентины 

Дворак

SUMMARY 

Walery Pisarek: THE CONTEMPORARY DIRECTIONS OF RESEARCH 

OVER MASS COMMUNICATION 

Considering the theoretical-methodological approach in the socialist countries 

— at least in the university teaching — tho whole science of mass communication 

is divided into two streams: Marxist one (or more precisely 

Marxist-Leninist), and the bourgeois one. This latter term is applied indiscriminately 

to all approaches, theoretical assumptions, and research techniques, 

which for some reasons cannot be included in the Marxist stream, therefore 

in practicee the term bourgeois has the meaning of non-Marxist. 

In the capitalist countries the main division line runs between the critical 

and the administrative approach. This differentiation, introduced over 40 years 

ago by Lazarsfeld, revived in the seventies. The term "critical" is applied 

to investigations questioning the status quo in the field of mass communication, 

and which are usually inspired by the political economy. The „critical" 

scientists use the name „administrative" for the empirical, usually quantitative 

investigations aiming at improving (therefore strengthening) the existing 

system, which are usually inspired by the neo-positivist funetionalism. 

Merging these two dichotomies we get a three-stream classification into: 

1. Marxist-Leninist research, 2. empirical-functional one (or „administrative"), 

and 3. critical approach. The observation of modern mass media science leads 

to supplementation of these three streams by a fourth one: „cultural-semdotic". 

Much more complicated is the division based upon the subject of research. 

The subject may be identified among others by the criteria of contact between 

the sender and the receiver, social function, type of sender, receiver, 

code, channel, range (territorial one), scope (of subjects), the time and context 

for the communication process. 

Considering these criteria one might state that presently in world scale 

more interest is focused upon the whole of social communication rather than 

the isolated mass communication; research is centred upon the participatory 

role of communication rather than the socializing one, on the institutions of 

senders — rather than the journalists, upon the underprivileged categories of 

receivers — rather than the privileged ones, upon co-operation of various 

codes — rather than one particular code, upon new media — rather than the 

traditional ones, upon the local and international communication — rather 

than nation-wide, upon the system — rather than the channels, upon problems 

rather than general subject-range, upon the role in broad context — 

rather than effectiveness. (Author's abstract) 

Sylwester Dziki: THE DEVELOPMENT TENDENCIES OF POLISH RE 

SEARCH OVER THE PRESS (1965—1981). 

Upon the basis of the analysis conducted in several dimensions (a. quantitative 

development and the place of publication — Table 1; b. medium as 

subject of publication — Table 2; c. the detailed subject-range of publications 

in particular years — Table 3; d. the causal institutions — the promoters of

subject directions — Table 4) of 17 yearly issues of „Polish Bibliography of 

Annotated Knowledge about Mass Media" the author shows the most characteristic 

tendencies appearing in the development of Polish research over 

the press during the past two decades. 

Having explained the basic notions: "the calculation unit" (it is the "bibliographic 

item" and the way of its classification in the mentioned bibliography), 

the concept of ^originator" — „promotor", the author proceeds to name seven 

causal institutions to which all the here analysed publications can be easily 

attributed: 

1. The Centre of Press Research (with its scientific organ Zeszyty Prasoznawcze); 

2. The Centre of Research over Public Opinion and Programmes 

Studies of Polish Radio and TV; 3. The Institutes and Commissions of the 

Polish Academy of Sciences; for understandable reasons its specialized institute; 

4. the Study of History of Polish Periodical Prints in 19th and 20th 

centuries in the Institute of Literary Research of the Polish Ac. of Sc., was 

treated separately; 5. Higher schools; 6. Regional and Specialized Scientific 

Societies; 7. the others (under this heading were gathered publications of 

publicisti-informative character about the mass media. 

The detailed results of research are shown iin four successive Tables, indicating 

also the fact of continually growing number of publications from one 

year to another (cf. Tables 1—3). The appearing deviations both positive and 

negative are explained in detail. 

The most characteristic feature here is the domination of research over 

the press — printed journalism, which occupies as much as 78 per cent of 

all items. To a certain degree this domination is only apparent and determined 

by the conditions of genetic nature. The printed journalism — as opposed to 

audio-visual one — is the original phenomenon (with tradition of 320 years 

in Poland), and therefore it lis the press that delimits the essential character 

of the ether forms of public communication. Thus, while discussing the general 

aspects of journalism as such, the press appears as the most frequent 

object of exemplification. There are also other reasons of objective nature —• 

the obvious difficulties encountered by research over transient and ephemeral 

stuff as audio-visual journalism. Also the genetic conditions explain the supremacy 

of research over the history of press (43 p.c.) It is also easy to notice 

the clear domination of detailed research accompanied toy lew development 

level of theoretical-methodological investigations; the ratio between the two 

is 10 to 1. 

The detailed analysis of the total material (N = 6871) enabled the author 

to compile a table of hierarchy, which according to him should perform the 

role of a certain referrence model to which the rank values of particular institutions 

ought to be approached: 

1. the history of mass communication media 

2. theory and practice 

3. sociology and psychology 

4. documentation 

5. the law 

6. economics 

7. language 

— 42,8 p.c. 

— 24,3 p.c. 

— 14,0 p.c. 

— 9,5 p.c. 

— 4,7 p.c. 

— 2,6 p.c. 

— 2,1 p.c. 

The ranking list presented above is almost ideally followed by the Press 

Research Centre, and in two aspects of the issue. All the directions of research 

are present in its activities. What is more (with the exception of 

press-history investigations) major quantitative differences do not occur 

between these two aspects in all directions of research subjects. One exception 

is the category "the theory and practice of mass communication media". The 

role of these problems in research over mass media was described in detail. 

It is even merged with press-research in the narrower meaning of this term. 

Other characteristic feature of the specific role of the Press Research Centre 

in contemporary invetigations consists in more active than in the other institutions 

interest in theoretical-methodological research. (Author's abstract)

Marian Ty ro wic z: WHITE SPOTS ON THE MAP OF OUR PRESS HI 

STORY RESEARCH 

The author while recognizing at the beginning of his study considerable 

progress achieved on the field of investigations over Polish press history — 

advances a number of important in his opinion postulates concerning the development 

of research. 

As far as ancillary publications are concerned he mentions works over 

listing the sources to the history of Polish press (already started, but discontinued 

due to lack of financial support), publication of biographic referrence 

book of contemporary journalists, and the bibliography of Polish press from 

years 1918—1939. Concerning the detailed problems he postulates a determination 

of rules for periodizatiion of Polish press history, deeper study into the 

issues of typology of mass communication media, research over the frequent 

occurence of anonymity in Polish journalism, and clique-forming inclinations 

in this profession. In conclusion he attacks severily the lack of interest shown 

by press historians towards Polish emigre press, which has developed since 

1939 in Great Britain, France, the U.S.A, at the Near East, in Italy, nad Germany. 

(Author's abstract) 

Karol Jakubowicz: WANTED: A PROGRAMME OF BROADCASTING 

RESEARCH IN POLAND 

Karol Jakubowicz begins by sayfing that Poland has yet to see a flowering 

of communication research, one of the reasons for it being that in Poland 

communication research has no share in moulding processes of communication. 

The powers-that-be create no real demand for communication and mass 

communication research, thereby impeding the development of a theory of 

mass communication suited to Poland's socio-political system and able to 

effectively influence the practice of communication. 

The author argues that both administrative and critical mass communication 

research should have room to develop in Poland and that research 

should be a contributing factor to the formulation of communication and 

programme policy. Research, in his opinion, ought to be oriented towards 

determining what in the Polish model of mass communication should conform 

to the general model of mass culture prevalent in all developed countries, 

regardless of their political systems, and what should be typical of Poland's 

political system. The question is made particularly important by the 

fact that Poland's broadcasting system undergoes practically no evolution, 

even though the same social processes which elsewhere are the driving force 

of decentralization and specialization of broadcasting, access and participation, 

unfold in Poland as well. 

In conclusion, Karol Jakubowicz points out that a lot of work still awaits 

Polish broadcasting researchers in such basic areas as studies of the communicators, 

analysis of their message, and audience research. (Author's summary 

and translation) 

Tomasz Goban-Klas: THE HYPOTHESIS OF THE "SPIRAL OF SI 

LENCE" WITHIN THE THEORY OF PUBLIC OPINION 

Typical empirical research over public opinion treat it as a common 

collection of opinions voiced by particular members of the society, which 

reflects well the procedure of democratic elections relying on the principle: 

one person — one vote, where results are achieved through simple adding up. 

It has been the contribution of Elizabet Noelle-Neumann, director of the 

West-German Institut für Demoscopie, to introduce new integrating factors 

into the process of public opinion fonmation. First of all she discards the purely 

distributive conception of public opinion, suggesting instead a collective 

approach, i.e. treating it as a sui generis social phenomenon, close in its 

•character to fashion and habit. Minority opinion is not public opinion. Simultaneously 

Noelle-Neumann introduces the notion of „opinion climate",

perception by the individual of the stand to which majority is gravitating. 

Important role in her investigations is also played by the trend of opinion 

change, or the individual's assessment what stand is gaining in supporters, 

and which is losing them. On the basis of these factors she formulates her 

famous hypothesis of the "spiral of silence" maintąing that when people 

discover that the opinions they favour lose social support they become less 

inclined to voice their opinions, and in result they reinforce the domination 

of opposite views. The fate of those who think that the majority is against 

them has given the name to this hypothesis: "the spiral of silence", because 

they are being silenced as their opponents seem to gain the public sway. 

In the paper the author first discusses the significance of Hume's thesis 

that "every government {authority) relies upon opinion", and next proceeds to 

consider various possible approaches to the term "public opinion", then introduces 

such variables of the model of public opinion change as "opinion climate" 

(and its perception), the trend of changes, readiness to articulate opinions. 

Finally he presents the basic assumptions of the hypothesis of the 

"spiral of silence" in Noelle-Neumann's formulation, and the detailed suggestions 

concerning the hypothesis in Taylor's study. The paper is concluded by 

methodological implications for empirical research resultaing of this conception 

of public opinion. (Author's abstract) 

Jerzy Mikuło w ski Pomorski: RETURNING TO INFORMATION 

The problems of information are nowadays gaining special urgency due to 

the growing role of information in economic and social processes. The author 

recalls the context in which information has appeared in press-research — 

information as tool in the hands of sender — showing journalist information 

as opposed to propaganda, social agitation, science and education. He reminds 

that the division into information, propaganda, and activity is developed still 

in three-component theory of attitudes. It is stated that the traditional problems 

of information in press-research have been exhausted, although these 

subjects can still induce interesting theoretical suggestions (Ahmavara 1969, 

Nordenstreng 1972). Next, problems of information are discussed seen from 

the viewpoint of its user — the receiver, the discussion being illustrated by 

the analyses of Ch. R. Wright 1959, Bell-Rokeach and Defleur 1976, and 

M. Berton and F. J. Frazier 1976. Studying information as inter-human 

co-operation the author invokes the precious inspirations from the mathematical 

theory of information (Wiener, Shannon, Mazur). Its application in 

press-research study over information augurs a change of paradigm in social 

sciences. Examples of new approaches in press-research can be found in 

suggestions of the theory of со-orientation (Chaffee, McLeod 1973) and the 

model of convergence (Rogers and Kincaid 1982). A further consequence in 

developing these new approaches should consist in reviving the traditions of 

humanist sociology (F. Znaniecki), which would create an alternative direction 

to neo-positivist conceptions of press-research. (Author's abstract) 

Tadeusz Kowalski: LORENZ CURVE IN RESEARCH OVER PRESS 

CONCENTRATION 

Concentration means an accumulation of a certain value around another 

one, and consists in the fact that a definite part of elements accumulates 

a large percentage of the value of the investigated feature, at the expense of 

the remaining part of the elements. To measure the concentration of press 

objective and quantitative measures can be applied, independently of the different 

sense attributed to this phenomenon in various socio-political systems. 

Lorenz curve is one of such possible measures (see the figure). The concentration 

ratio is the relation of area delimited by the diagonal OB and the 

concentration curve, to the area of the triangle OAB, thus to the area a plus 

b. This ratio assumes value fromi zero to one and grows together with the 

äinteinsiilty of cancelation.

Polish statistics of publications allow for interesting calculations of the 

level of concentration of the press system, in various dimensions. Using the 

mathematical formula to calculate the concentration ratio, on the basiis of 

data from years 1979—1982, we can state generally high level of concentration 

of press in Poland, in the group of publishing institutions. In particular 

for year 1982 the ratio of concentration of titles was calculated to be К = 

= 0,709, the quantity of published normative priinting sheets К = 0,839, average 

number of copies К = 0,887, total number of copies К = 0,935. The decline 

of published output which occured in the studied period contributed to 

increased ratio of press concentration, strengthening the position of the largest 

publishing houses. The concentration of the press with regard to publishing 

institutions was accompanied by concentration in geographical pattern 

(administrative units.) For 1980 the concentration of titles in administrative 

division pattern was calculated to be К = 0,831, while the concentration of 

average number of copies was К = 0,914. 

Lorenz curve can be also used as ancillary measure in the analysis of the 

contents of press. (Author's abstract) 

ONE HUNDRED ISSUES OF Zeszyty 

Prasoznawcze 

While preparing the hundredth issue of Zeszyty Prasoznawcze we approached 

more than dozen authors who published their materials in our quarterly 

magazine, asking the question — how they judge today, from longer 

perspective of time, both our magazine and their articles. 

We are publishing the answer sent by press historian Professor B. G о 1 к a, 

who underlines the completeness of press-research studies published in Zeszyty 

Prasoznawcze (history of press, sociology, economics, technology, psychology, 

law, genology). Professor J. Trzynadlowski, specialist in theory 

of literature,values especially high the published in Z.P. studies from the 

field of press genology, press-research terminology, and the theory and practice 

of publicistic journalism. Docent J. Wód z, specialist in law, has sent 

his reflections concerning the efficiency of mass communication, the ways of 

studying the reception of press information ,and the right to reply to press 

criticism, -which problems he has studied in articaies published in our magazine, 

and which still remain urgent. (The Editors' Abstract) 

Ralf Lisch: LISBET —A LEARNING INTERACTIVE ADVISORY SYSTEM 

FOR STATISTIC (The Use of Content Analysis in Natural Language Interaction 

Between Man and Computer) 

An advisory system for statistics as an alternative to conventional statistical 

packages is presented. This system communicates with a user by trying 

to make his specific statistical problem explicit and leading to a decision 

on an adequate statistical model. The concept and the realization of the system 

are discussed and explained by examples. Besides that the perspectives 

of further development are shown. (Author's summary) 

Translated by 

Piotr Małecki

Zeszyty PRASOZNAWCZE

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?