Nr 252, czerwiec 1975 - Znak

W NUMERZE: 

Gnostycyzm nie jest tylko jednym z wielu prqd6w filozoficznych czy 

religijnych dawno minionej przesz/osci; zrozumienie jego istoty ma 

ogromne znaczenie takie dla orientacji we wsp6tczesnym swiecie. 

10k zawsze, tak ; w tym wypadku studium historii jest drogq naj·· 

wlaSciwszq. Praca ks. W. Myszora referuje, nasuwajqce szereg ciekawych 

wnioskow, wyniki badan nod tradycjq gnostyckq . 

• 

Wszyscy czytamy Bibliq Tysiqclecia; najm/odsze pokolenie katolik6w 

po/skich styka siq lui niemal wylqcznie z tym femafem - " przypomina 

biblista, ks. J. Frankowski. - C6i sqdzic 0 najnowszej 

wersji tlumaczenia Uwagi autora pomogq docenic wartosc tej 

Biblii i zarazem liczyc siq z ograniczeniami, jakie sq zwiqzane 

z przyjqtq koncepcjq. 

• 

Obszerne dossier p05wiqcone Noamowi Chomsky'emu, jednemu 

z tworc6w wspolczesnego jezykoznawstwa wbrew pozorom zainferesuje 

nietylko spec.ialist6w: badania CholT1sky'ego poprzez jqzyk 

siqgajq koncepcji czlowieka; pozwalajq tei wniknqc w funkcjonowanie 

ludzkiego umyslu.

MIESIF;CZNIK 

ROK XXVII 

NR 252 (6) 

CZERWIEC 1975 

KRAKOW . 

TREse ZESZVTU 

655 • Ks. Wincenty Myszor 

NA TROPACH TAJEMNEJ WIEDZY 

688 • Ks. Marek Starowieyski 

W~DROWKI PANI EGERII 

701 • J6zef Korpanty 

Z DZIEJOW RZYMSKIEJ VIRTUS 

709 • Ks. Janusz Frankowski 

BIBLIA TYSIACLECIA I PROBLEMATYKA 

. DZISIEJSZYCH POLSKICH PRZEKtADOW 

PISMA SWI~TEGO 

l MYSU WSPOl:.ClESNEJ 

738 • Alfred Gawronski 

CHOMSKY - ODKRYCIE RACJONALNYCH 

UKtADOW W PODSWIADOMOSCI CZtOWIEKA 

764 • Noam Chomsky 

WKtAD J~ZYKOZNAWSTWA DO BADAN NAD 

LUDZKIM UMYStEM 

lIum. Alfred Gawronski, Zygmunt Kubiak 

lOARlENIA - KSI-4tKI- WOllE 

782 • Mieczyslaw Gogacz " 

PANORAMA AKTUALNYCH UJ~C BOGA 

I CZtOWIEKA

LlSTY DO REDAKCll 

795 • Boguchwal Winid 

795 • Antoni Jarnuszkiewicz SJ 

SUBIEKTYWIZM CZY SUBIEKTYWNOSC 

lEDENASTA WIECZOREM 

799 • Jan Moschos 

a11 

tAKA DUCHOWA 

Fragmenty wybral, tlumaczyl. opracowal w s l ~ p e m opalrzyl 

ks. Marek Slarowieyskl 

• Sommaire

Ks. WINCENTY MYSZOR 

NA TROPACH TAJEMNEJ 

WIEDZY1 

"Przed labiryntem starozytnych herezji znajduje si~ labirynt starozytnych 

herezjolog6w" - pisal A. Hilgenfeld 2, dziewi~tnastowieezny 

badacz zr6del do poznania gnostycyzmu. Dzisiaj po kil'kudziesi~ciu 

latach studi6w musimy powiedziec, ze przed starozytnymi 

labiryntami znajduje si~ ponadto nowozytny labirynt r6im.orodnych 

teorii dziewi~tnastowiecznych i wsp6lczesnych uczonyeh. Artykul 

niniejszy jest usHowaniem umocowania nici Ariadny i znalezienia 

idei przewodniej ostatnich badan. Czy jednak wycieczka, jakq nam 

wsp6lczesna nauka ofiaruje, nie jest tylko wnikaniem w ciekawe, 

choc nieaktualne juz tajDiki mysli ludzkiej Czy chodzi tu 0 zjawisko 

na stale zwiqzane z religijnosciq ezlowieka, ezy tylko jednorazowy, 

historyezny fenomen 

Przyznac trzeba, ze pakusa zbawienia si~ dzi~ki "wiedzy" byla 

zawsze bardzo silna. Z niej zrodzilo si~ wiele przejaw6w religijnosci 

od prymitywnej magii, kt6ra znajomosciq zakl~cia czy rytualnego 

gestu usiluje podporzqdkowac sobie b6stwo, do wyrafinowanej i pog 

l~bionej filozofieznie wiedzy buddyzmu. Z niej wyrosly wszelkie 

odmiany okultyzmu, teozofia, kabala i alehemia. W gnostycyzmie 

II wieku po Chr. gnoza, zbaweza wiedza, odgrywala szczeg61nq rol~. 

\Vszystko wskazuje na to, ze gnostyey najbardziej ulegli pokusie 

zbawienia przez wiedz~. Moglibysmy sobie podarowac ten zdawalo 

by si~ chorobliwy przejaw religijnoSci starozytnych, gdyby nie inne 

bardziej frapujqee szezeg61y. Slowo "gnosis" pojawia si~ na kartach 

Nowego Testamentu, odgrywa nieposledniq rol~ w tzw. aleksanryjskiej 

szkole katechetycznej, wlasciwie szkole gnostyokiej, u tak 

wybitnych pisarzy chrzescijanskich jak Klemens Aleksandryjski 

ezy Orygenes. I rzecz bardzo znamienna - Ireneusz, wielki pisarz 

1 Studium wykorzystuje dostosowane do wymog6w artykulu cz~cl pracy doktorskiej 

pt. Gnostycyzm w tekstach z Nag-Hammadi naptsanej pod klerunkiem 

ks. prof. dra H. Bogackiego. obronionej w 1973 r. w Akademii Teoiogil Katolickiej 

w Warszawie. 

• A. Hilgenfeld. Dte Ketzergeschichte des Urchristentums, LeIpzIg 1884, S. 3.. 

655

KS. WINCENTY MYSZOR 

i biskup 2 polowy II wieku tytuluje swe dzielo Zdemaskowanie 

i odparcie falszywej gnozy. A wi~c byla gnoza prawdziwa i prawdziwi 

gnostycy Owszem, gnoza gloszona przez Pawla, caly Kosciol, 

gnoza gloszona jawnie, publicznie, spolecznie kontrolowana, bez t a· 

jemniej ezoteryki. Skoro tak, to z polemikq antygnostycikq musimy 

si~ liczye juz w Nowym Testamencie, zwlaszcza w listach Pawla 

i Ewa ngelii Jana. 

Termin "gnoza", niewqtpliwie wieloznaczny, mozna by wi~c zastqpie 

w spos6b bardzo nieprecyzyjny okresleniem: "teologia". Ta 

falszywa gnoza, bl~dn a teologia, byla stalym zagrozeniem dla teologii 

oficjalnej. Mogla doprowadzic do zamiany ewangelicznej nauki 

na podejrzanej wartosci "objawienia" i wizje przeznaczone dla 

grona wybranych. Mogla rowniez pobudzac do rozwoju oficjalnej 

teologii. J esli kt6rys z mnichow egipskich IV wieku zaikopal niedaleko 

dzisiejszego Nag-Hammadi tajemne ksi~gi, do ktorych ukradkiem 

przedtem zaglqdal, bye moze zdawal sobie juz spraw~ z przegrane 

j tego rodzaju "teologii", ale czy uswiadamiali sobie w pelni 

to n iebezpieczenstwo chrzescijanie II i III wieku 

Studium gnostycyzmu rna wi~ c ogromne znaczenie dla poznania 

starozytnej religijnosci, dla sledzenia drog starozytnej teologii egzegezy, 

monastycyzmu, ascezy i mistyki. I zdaje si~ , ze nie mozna tego 

przecenie. Ale nie tylko - gnostycyzm odbil si~ echem w wiekach 

pozniejszych, choe bye moze nie zawsze w bezposredniej zaleznosci. 

Do gnostykow jednak nalezy zaliczye mankhejczyk ow, pryscylian, 

paulicjan, bogomil6w, katarow, wyznawcow popularnego panteizmu 

w XVI i XVII w. , niektorych masonow oraz wyznawcow 

wspolczesnych "kosciolow gnostyckich" . Gnostyckie wqtki odnalezc 

m ozna w romantycznej poezji W. Blake'a, Novalisa, Nervala, a nawet 

w Fauscie Goethego. Inspiracjq gnostycka. karmili s i ~ francuscy 

symbolisci Baudelaire, Rimbaud, Mallarme. Mechanizm gnozy dosirzec 

mozna nawet w pra.dach antyreligijnych i materialistycznych 

(por. A. Breton) slowem, we wszelkiej idei zbuwiaja.cej tylko przez 

jej wyznawanie, w formach zast~pczych prawdziwej religijnosci. 

Zdawae by si~ moglo, ze trud przebadania tylu kr ~ tych drog 

ludzkich mysli jest wysilkiem daremnym. Oczywiscie, nie trzeba 

dla odkrycia gnozy badae jej postaci az w II wieku. Wystarczy 

sledzie niektore "gnostyckie" tematy wspolczesnej Hteratury: 

absurd, perwersja, okrucienstwo i jednoczesnie pragnienie ucieczlei 

z takiego swiata " w dziecinstwo", "w milose", "w smiere" itp. 

Z pewnoScia. nie moze bye mowy 0 jakimkolwiek wplywie historycznego 

gnostycyzmu na utwory KaNd, RUkego, Faulknera. Zaznajomienie 

si~ jednak z podobnym zjawisleiem II wieku, zjawiskiem 

utrwalonym w tekstach, moze bye ogromnie pouczajqce dla 

czlowieka "epoki kryzysow". Tym bardziej, ze. w labiryncie staro 

656


iytnych tekst6w oraz nowoiytnych teorii na ich temat rozblysn~lo 

ostatnio swiatlo. Tym swiatlem Sq orl:kryte w Egipcie, w pobliiu 

Nag-Hammadi, oryginalne teksty gnostyk6w. Droga nowozytnych 

badari nad tym zagadnieniem to jednoczesnie stala konfrontacja 

hipotez i teorii z relacjami 0 gnostykach II wieku. 

Analiza wsp6lczesnych poglqd6w ujawnia kontynuacj~ zasadniczo 

trzech tradycji badari nad gnostycyzmem. Chodzi 0 tak zwanq 

grup~ historyk6w dogmatu, historyk6w religii oraz badaczy b~dqcych 

pod wplywem fenomenologii religii. Te trzy kierunki w y ~ 

warly decydujqcy wplyw na orientacj~ najwybitniejszych przedstawicieli 

wsp6lczesnych badari. Pr6cz ukazania ich poglqd6w pragniemy 

przedstawic r6wniez kilka uwag 0 metodach ich badari oraz 

krytyk~ , z jakq wyst


g16wnCl podstawCl ir6dlowCl ich prac byla Iiteratura koscielna. Wydaje 

si~, ze ta okolk:znose wyjasma w pewnym stopniu formowanie 

si~ ich poglCld6w. Na ogol bowiem wszyscy historycy dogmatu 

rozpatrywali gnostycyzm jaiko zjawisko w Tamach chrzeScijanstwa. 

J . Ch. Baur jako heglista 5 uwazal chrzescijanstwo za ruch religijny 

o silnie rozwini~tym elemencie spekulatywnym. W historii Kosciola 

zastosowal diaIektyk~ filozofii Regia i w oparciu 0 jej zasady poganstwo, 

judaizm i chrzescijanstwo potraktowal jako stopme rozwoju. 

Na tym tIe gnoza - takCl bowiem nazw~ stosuje - byla dia 

Baura rodzajem filozofii religii 6. "Gnosis" byla przeciwstawieniem 

"pistis". J~zyk mityczny, z jakim musial si~ zetJknClc przy analizie 

zr6del, wyrazal jego zdamem abstrakcyjne idee filozoficzne 7. Gnoza 

w stosunku do ortodoksyjnego chrzescijanstwa oznaczala silniejsze 

przesycenie idei religijnych mysICl filozoficznCl. Nie mogla bye 

uznana przez Baura za herezj~, gdyz wyrazala w gruncie r zeczy 

tendencj~ samego chrzescijanstwa. Byla wi~c teologiCl. 

Jest rzeczCl zrozumialCl, iz u zrodel gnozy widzial przede wszystk 

im systemy filozoficzne zblizone do religii. Baur wspommal 0 pIatonizmie 

oraz 0 systemie Filona 8. "Gnoza w sensie chrzescijanskim 

jest tak w tresci jak i w formie przedluzeniem i kontynuacjq ~leksandryjskiej 

filozofii religii wywodzqcej s i~ z filozofii greckiej" 9. 

Gnoza zatem przez wzmocnieme czynnika spekulatywnego oznaczala 

dia Baura rozwini~cie w oparciu 0 zr6dla poganskie raczej idei 

filozoficznych niz religijnych. Nalezy si~ spodziewac, ze genez~ i rozw6j 

gnozy po jmowal podobnie jak powstame i rozw6j chrzescijanstwa. 

Przez scierame si~ przeciwienstw filozofii i religii w mysl 

heglowskiej filozofii powstala wedlug Baura synteza, czyli filozofia 

religii. Tak wlasnie wyjasni:!: Baur istnienie w gnozie element6w 

orientalnych 0 charakterze religijnyTIbDraz fHozoficznych, kt6re razem 

doprowadzily do powstania nowego zjawiska czyli gnozy. 

Baur opieral si~ na zr6dlach zaczerpni~tych przede wszystkim 

z pism polemist6w koscielnych. W czasach dzialainosci Adolfa Rar·· 

nadka sytuacja w zakresie bazy zr6dlowej zmienila si~ nieco. Na 

przelomie XIX i XX wieku zacz~ly si~ ukazywae opracowania h 6del 

Berlin 1ll51; :J. Ch. Baur jednak korzystal z opra cowarua: K. R . Koestlin, Das 

gnostische System des Buches Pistts Sophia, Theologisches :Jahrbuch, 13 (1854), 

s. 1-104, 137-196. 

• W, Tatarkiewicz, Htstorta !Hozofii, Warszawa 1958, tom II, •• 303. 

• F. Ch. Baur, Die chrtstttche Gnosts octe T die chrtstliche ReUg!onsphttosophie 

in ihTeT geschichtttchen Entwicklung, Tilbingen 1835. 

7 Tenze, Geschi chte deT chrtstllchen K!Tche, Ttibingen 1863, s . 179-180 1 186 . 

• Tamze s. 180. 

• Tamze 11. 183. 

658


orientalnych zwlaszcza do manda,izmu i manicheizmu 10. Rzecz jednak 

znamienna, Harnack nie interesowal si~ nimi zbytnio, uwazajqC, 

ze nalezq one do historii religii 11. Gnostycyzm jego zdaniem 

by! ruchem wewnqtrzchrzescijanskim. Gnoz~ potraktowal Harnack 

jako jeden z problem6w historii dogmatu czyli jak powiada "dogmengeschichtlich". 

W zakresie terminologii Harnack wprowa'dzil 

rozr6znienie mi~zy gnozq a gnostycyzmem. Gnoza wedlug niego 

to swoisty spos6b poznania, dziedzictwo judaizmu. Gnostycyzm zas 

to wyrosly na gruncie chrzescijanskim system myslowy, okreslony 

zbi6r twierdzen. Takiego rozr6i:nienia przestrzegajq niekt6rzy badacze 

do dzisiaj. Proces, kt6ry doprowadzil na gruncie chrzescijanstwa 

do powstania gnostycyzmu, okreslil Harnack jako ostrq hellenizacj~.12 

Hellenizacja ta oznaczala przede wszystkim wrogi stosunek 

do Starego Testamentu. Za najbardziej konsekwentny gnostycyzm 

uzna! berlinski uczony marcjonizm, kt6ry calkowicie odrzucil Stary 

Testament. W chrzescijanstwie oficjalnym proces odrzucenia 

dziedzictwa starotestamentalnego przebiega! zdaniem Harnacka najwolniej 

i nie zostal w peroi zakonczony, gdyi: Kosci61 przyjql Stary 

Testament przez odpowiedniq jego interpretacjE:. Gnostycyzm we 

wszystkich odmianach charakteryzowal si~ odrzuceniem Starego 

Testamentu. To oznaczala ostra hellenizacja od strony negatywnej. 

Proces ten mia! miejsce w srodowisku hellenistycznym, w kt6rym 

na pierwszym miejscu stawiano filozofiE: i racjonalizm. Zdaniem 

Harnacka chrzeScijanstwo heUenistyczne bylo r6wniez poddane tej 

racjonalizacji 13. w· gnostycyzmie przebiegala ona ostrzej. Tak wiE:C 

najwybitniejszy przedstawiciel szkoly historyk6w dogmatu nie widzial 

zadnej jakosciowej, istotnej r6znicy miE:dzy chrzescijanstwem 

a gnostycyzmem. By!a tylko r6znica ilosciowa, nat~zenia tego, co 

nazywa hellenizacjq. Ja,ki by! efekt takiego procesu Rezultatem 

hellenizacji by!o powstanie metafizyki i filozofii historii, nie filozofii 

w scislym znaczeniu, ale filozofii religii, teozofii 14. Tym wlasnie 

- zdaniem Harnacka - byl gnostycyzm. Czynnikiem ksztaltujqcym, 

tw6rczym byla hellenistyczna filozofia. Z tej racji Harnack 

uznaje gnostyk6w za pierwszych teolog6w. 

Jak przedstawialo si~ jego zdaniem pochodzenie gnostycyzmu 

i gnozy w uj~ciu historycznym Harnack stwierdzal istnienie gnozy 

w judaizmie oraz w wielu innych religiach. Istnienie tego specy 

10 M. L idzbarski. Das Johannesbuch der Mandlter, Giessen 1905 i 1915; F . Andreas- 

W . He n ning, M i tteti Tanische M a nichaica aus Chinesich-TuTkest en I, Stt 

Zlln gsberi cft t e der Preussischen Akademte der W i ssenschaften, Berlin 1932, 1-50. 

U A. H a r n ack, Lehrbu ch der Dogmengeschtcht e, Berlin 1909 tom I, s. 249. 

12 Tamze, s. 250. 

\I A. Harna ck, M ar cfon, das Evangettu m v om Fremdem Gott, Leipzig 1924. 

" A. H a rnack, Dogmen geschtchte, tom I s. 251, 255.

KS. WINCENTY MVSZOR 

ficznego sposobu poznania, uznal r6wniez za efekt oddzialywania 

mysIi grec:kiej 15. Gnostycyzm zas byl zastosowaniem gnozy na 

gruncie chrzescij.anskim. Staje si~ rzeCZq zrozumialq, ze Harnack 

nie m6g1 uznae gnostycyzmu ja'ko prqdu rozwijajqcego s i ~ przed 

chrzescijanstwem. Dz-ialanie filozofii greckiej najbardziej zaznaczylo 

si~ przez neoplatonizm. W zr6dlach gnostyokich moma jednak 

stwierdzie wiele element6w pochodzenia orientalnego, kt6re nie mogly 

przejse przez chrzescijanstwo. Jak Harnack ten fakt tltimaczyl 

Gnostycyzm mial zwiqzki z orientalnq mqdrosciq, ale posrednikiem 

byla kultura grecka 16. Gnostycyzm zatem zawieral wschodnie pierwiastki 

0 tyle, 0 Be przedostaly si~ one do -kultury hellenistycznej. 

Z tej racji Harnack wyr6Znia w gnostycyzmie obok pierwiastk6w 

spekulatywnych, filozoficinych takze elementy kultyczne i mistyczne 

oraz praktyczno-ascetyczne. Te i inne elementy orientalne, zydowskie 

i misteryjne przedostawaly si~ do gnostycyzmu dzi~ki alegorycznej 

metodzie interpretacji Starego Testamentv Metod~ t~ 

stosowala od dawna filozofia grecka wobec wlasnej mltologii, a Fi 

Ion wobec tradycji Starego Testamentu 17. 

Mozna dostrzec zbieznosc poglqdow Baura i Harnacka w zasadniczych 

punktaclt. Z pewnosciq u podstaw obydwu teorH tkwi 

podziw dla kultury hellenistycznej, racjonalistycznej. Racjonalizm 

zdaniem historykow dogmatu przyczynil sit: gl6wnie do powstania 

teologii chrzescijanskiej i herezji. GI~bszym uzasadnieniem takiego 

uj~cia wydaje si~ bye racjonalistyczna orientacja obydwu 

uczonych. Zr6dla, sprawdzian kazdej teorii, nasun~ly jednak pewne 

trudnosci. Obok tak filozoficznych systemow gnostyckich jak walentynizm 

zr6dla koscielne, jak chocby pierwsza ksi~ga Adversus 

haereses Ireneusza ukazuje gnostycyzm mitologiczny. Istnienie 

kierunk6w 0 zabarwieniu mitologicznym zasadniczo zaprzeczaloby 

tezie Harnacka 0 gnostycyzmie jako ostrej hellenizacji i racjonalizacji. 

Harnack wi~c i prawie wszyscy historycy dogmatu uznali 

ten odlam gnostyckiej nauki za p6zniejszq form~ jego rozwoju. Klasycznym 

gnostycyzmem zas zdaniem Harnacka byl walentynizm 18. 

J eden z przedstawicieli historyk6w dogmatu bardziej ceni! przekazy 

Epifaniusza niz wczesniejszych polemist6w antygnosty,ckich , poniew 

az w p6Zniejszych relacjach pisarze koscielni starali si~ pokazae 

b ardziej spekulatywny charakter gnostycyzmu 19. Uznanie zas 

" T a mze, S. 248 1 269, 

" T a m ze s . 254. 

17 Tamze s. 269. 

IS Tamze s. 254. 

1t Por. G . Wideugren, Les o-rtgines du gnosticism e e t t'histotre des r eligions. Le 

Origi ni d ello gnosticismo. C olloquio dt Messina 13-18 Aprile 1966. Testi e d is cu s 

sioni p ublica ti a cura Ugo B ianchi, Leiden 1967 ( ~ ICOG), s ., 33. 

660


gnostycyzmu za system myslowy tak dalece odpowiadalo historykom 

dogmatu, ze mowiono czasem 0 wielu gnostycyzmach 20. Dla 

badaczy zrodel koscielnych gnostycyzm oznaczal wi~c herezj~ 

chrzescijanskq, a w takim uj~ciu mozna mowic 0 nim w liczbie 

mnogiej. 

2. HISTORYCY RELIGIl 

Po szikicowym naswietleniu zalozen i tez historykow dogmatu 

przypatrzymy si~ metodologii badan przedstawicieli innego 'kier 

unku, ktory powstal cz~sciowo jako reakcja przeciw wnioskom filozofow, 

a cz~ s ciowo jako rezultat studiow nad nowymi zr6dlami 

orientalnymi. Chodzi nam 0 badaczy szkoly historycznoreligijnej 

nazwanych przez Sagnarda 21 mitologami. Badaczom tym musimy 

poswi~ic nieco wi~ej miejsoa, gdyz W odroinieniu od historykow 

dogmatu cieszq si~ dzisiaj wi~ks zym autorytetem i znajdujq wsrod 

wspolczesnych wielu kontynuatorow. 

Inspiracjq dla powstania szkoly historycznoreligijnej byly osiqgn 

i ~ ci a orientalistyki. Nowy rkierunek badan mial swoich prekursorow 

w osobach E. Amelinau i G. Wobberminna 22. Zdecydowanie 

najwazniejszym czynnikiem zmian byly nowe zrodla. Na poczqtek 

XX wieku przypada odkrycie pokaznego zbioru tekst6w manichejskich 

z Turfan, a w latach trzydziestych - koptyjskich tekstow 

manichejskich z Medinet Madi 23. W tym czasie uczeni zaczynajq si~ 

rowniez coraz bardziej interesowac tekstami mandajskimi 24. Znaczenie 

tych odkryc bylo 0 tyle wazne, ze dla badaczy takich jak 

W. Bousset i R. Reitzenstein teksty manichejskie, a potem mandajskie, 

byly podstawowym zasobem dowodow zrodlowych. 

Zerwanie 'z tradycjami szkoly historykow dogmatu nie nastqpilo 

gwaltownie. Obie grupy uczonych pracowaly obok siebie i poslugiwaly 

si~ tymi samymi poj~ciami . Odwolujqc si~ jednak do nowych 

h odel zacz~to formowac nowe terminy wzgl~dnie dotychczasowe 

rozumiec nieco inaczej. 

Szkola historykow religii interesowala si~ przede wszystkim po 

" E, Fay, Gnost i que e t gnost i cisme, Etu d es crit iques des d ocuments, P a ris 1913, 

s. 439. 

21 F . Sagn a rd, d z, cyt., S. 27, 

"E. A m elinau, Essat sur Ie gnosticism e egyptten, Paris 1887; G . Wobbermin, 

Rdigtonsgeschtchtlich e 5tudten, Be rlin 1896 . 

.. C. Schmidt, H. Polotsky, Et n Mani Fun d tn Agypten, 5Hz. Ber!. Ak. Wiss. 

Berlin, 1933; par. C. Colpe, Mantchatsmus, RGG' IV, k. 714-722. 

" Par . C. Colpe , M an daer, RGG' , IV, k. 709-712. 

661


czqtkami chrzescijanstwa 25. eel ten, okreslenie warunk6w powstania 

chrzescijanstwa, badacze pragn~li osiqgnqc poslugujqc s i ~ metodami 

zaczerpni~tymi z historii religii. W historii religii zas panowala 

w tym czasie przede wszystkm metoda por6wnawcza. 'VV ten 

spos6b zmienil si~ nieco punkt patrzenia na dotychczasowe d ane 

zr6dlowe. Badacze pragn~li w nich znalezc zwiqzki lqcz'lce chrzescijallstwo, 

gnostycyzm z innymi prqdami religijnymi. W centrum 

ich t1wagi znalazly si~ elementy, kt6re mogly nasuwac pokrewienstwo 

z religiami orientalnymi. Z tej racji zwr6cono si~ ku zr6dlom 

hellenistycznym, kt6re ukazywaly raczej religijny charakter tej 

kultury. Poj~cie synkretyzmu powstale mniej wi~cej w t ym czasie 

odnoszono przede wszystkim do wymieszania r6inorodnych element6w 

kultury religijnej 26. 

Meto d ~ por6wnawczq zastosowano r6wniei wobe.c chrzescijanstwa. 

Badacze wychodzili z zaloienia, i e chrzescijanstwo jest przede 

wszystkim religiq i naIeiy je badac metodami historii religii. 

Znaczqce Sq wypowiedzi przedstawicieli obydwu kierunk6w. Harnack 

m6wiqc 0 synkretystycznym srodowisku, w kt6rym ksztaltowal 

s i~ gnostycyzm, wypowiada si~ 0 filozoficznej transmutacji 

religii 27. P. Wendland m6wiqc na ten sam temat twierdzi. ie filozofia 

pozostaje coraz bardziej pod wplywem religijnych prqd6w 

czasu 28 . To przesuni~cie akcentu z filozofii na religi~ jest szczeg61 

nie znamienne. Wlasnie w zaleinosci od tego punktu widzenia zacz~la 

si~ zmieniac tresc wielu dotychczas uzywanych poj~c. M i~ d zy 

innymi nast~puje r6wniei zmiana rozumienia poj~cia gnostycyzmu. 

Dotychczas gnostycyzm sluzyl na okreslenie chrzeScijanskiej heretyckiej 

gnozy. Historycy religii posluguj'lc si~ dalej tym terminem 

z acz~li wypelniac go tresciq za ,czerpni~tq z nowych zr6del, lla j· 

cz~sciej niechrzescijanskich, alba bardzo powierzchownie przeredagowanych 

w duchu chrzescijanskim. Pozostalo nadal w uzyci u 

poj~cie gnozy. Przez okreslenie niechrzescijanskich poglqd6w nazwq 

gnostycyzm nastqpilo pomieszanie go z poj~ciem gnozy. I to pomieszanie 

terminologii trwa do dzisiaj. 

Nalezy r6wniez zwr6cic uwag~ , ze cechq badan historyk6w religii 

bylo wi~ksze zainteresowanie problemem pochodzenia gnostycyzmu. 

Tendencja ta jest uzasadniona i:r6dlowym i komparatystycznym 

charakterem ich prac. 

W. Bousset nie byl pierwszym badaczem, kt6ry zwr6cil u wag ~ na 

orientalnq genez~ gnostycyzmu. Pr6bowal jq wczesniej wyjasnic 

., Por. W. Bousset, Die M issi on und d ie 80genannte Retigion sgesch;cht!iche 

Schute, Gottlngen 1907. 

to H . Jonas, Gnosh und sptltantiker Geist, I Tell, G!!ttlngen 1964, s. 21. 

" A. Harnack, Dogmengeschtcht e, I. s. 245 . 

.. P. Wendland, Dte heI!entstt sch-rOm t sche Ku!tur, TUbipgen 1912, s . 159. 

662

NA TROPACH TAJEMNEJ WIEDZV 

Wilhelm Anz studiujqc astralny system siedmiu gwiazd 29, Bousset 

idqc w jego slady posluzyl si~ wprowadzonq przez niego metodq 

por6wnawczq. Tezq tej metody bylo stwierdzenie, ze w p6zniejszych 

zr6dlach gnostyckich znajdujq si~ wqtki starsze nie tyJko od przekaZlI 

zr6dlowego, ale r6wniez od gnozy. Do takich w qtk6w zaliczyl 

Anz gnostyckq nauk~ 0 duszy powracajqcej do swej oczyzny niebia 

nskiej przez sfer~ siedmiu gwiazd 30. Nauka ta miala bye wynikiem 

zmieszania poglqd6w staroperskich i jeszcze starszych babilonskich. 

Bousset poza naukq 0 wst~powaniu duszy 31, staral si~ przeanalizowae 

ponadto dane zr6dlowe 0 gnostyckim zbawcy, dualizmie, . 

praczlowieku. Postac zbawcy, dualizm znajdujq si~ r6wniez w zr6 

dlach iranskich. Wyrazajq jednak nieco innq tresc niz te same poj~cia 

w gnostycyzmie. Zwracajq na to uwag~znawcy religii iranskiej 

32. Bousset uwazal zatem, ze gnostycka postac tych w qtk6w 

powstala na skutek oddzialywania mysli greckiej. Do koncepcji 

iranskich przeciwstawiajqcych dobro i zlo, swiatlosc i ciemnosc, 

mysl grecka jego zdaniem dodala przeciwstawienie swiata idei 

i ciala 33. Gnostycka nauka 0 praczlowieku jest jego zdaniem wyni 

Idem zmieszania wquk6w indo-iranskich, ideologii greckiej oraz zydowskiej 

nauki eschatologicznej 0 Adamie 34. W tekstach manichejskich 

z Turfan i wydanych za zycia Bousseta zr6dlach mandajskich 

postac zbawcy rna rysy mitu iranskiego 0 bogu swietlistym. W gnostycyzmie 

zbawca zdaniem Bousseta nadchodzi, aby wyzwolic dusze 

spod wladzy zlych demon6w planetarnych 35. Jak wspomnielismy, 

w religii iranskiej za Sassanid6w, a wi~c w czasach tworzenia si~ 

i rozwoju manicheizmu nie byly znane tak radykalne poglqdy du.. 

alistyczne, jakie spotykamy w gnostycyzmie 36. Skqd zatem wzi~ly 

sip, w nauce gnostyckiej Bousset wskazuje na dwa zr6dla. Jedno 

·z nich to zepchni~te przez religi~ iranskq elementy babilonskiego 

swiatopoglqdu, zwlaszcza nauk 0 siedmiu archontach, demonach, 

o1'az drugi czynnik - udzial mysli greckiej. Diialanie tych czynnik6w 

dajqce w efekcie nauk~ gnostyckq, obcq tak optymistycznej 

wobec swiata nauce greckiej, jak i iranskiej, Bousset nazywa za 

.. Por. W. Bousset, Hauptprobteme d er Gnosis, Gottingen 1907, s. 3. 

'" W . Anz, ZUT Frage nach dem UrspTung des Gnosticismus. Leipzig 1897. Nie 

ruajqc dost~pu do tel pracy podal~ za: Jonas, Gnosis, I s. 25-27. 

'1 W. Bousset, Die HimmetsTeise der Seete, Archiv fUr Religionswissenschaft, 

1901 IV; por. takze Wendland, dz. cyt. S. 270. 

.. H. Nyberg, Die Retigi.onen des alten Iran, Leipzig 1938, s. 18-19 i 144. 

" W . Bousset, HauptpTobteme,·s . 116 i 118. 

M Tarnze, s. 116, 210 i nn oraz 324. 

" Tarnze, S. 60 oraz 160--223. 

" H. Nyberg, dz. cyt., s. 21 inn. 

663


s:Jdniczq zmianq i przetworzeniem 37. Jest to jednak okreslenie bardzo 

nieprecyzyjne. Przed ukazaniem slabosci metody porownawczej 

Bousseta musimy jednak zapoznac si~ z wywodami Rudolfa Reitzensteina, 

ktory postawil sobie za cel udowodnienie filologiczne i historyczne 

tez Bousseta 38. 

Prace Reitzensteina skupialy si~ poczqtkowo na badaniu religijnosci 

hellenistycznej, szczegolnie hermetyzmu. W studium nad jednym 

z hadel poboznosci ' hermetycznej pod tytulem Poimandres 3!} 

pochodzqcym z II wieku naszej ery, doszedl do przekonania, ze hermetyzm 

moze dostarczyc dowodaw na istnienie przedchrzeSci janskiej, 

egipskiej gnozy. Gnostycki mit 0 pierwszym czlowieku, ktory 

byl Bogiem, czyli 0 Bogu-Czlowieku, uznal za element religii 

poganskiej 40. Z tej racji oczyscil Hipolitowq relacj~ 0 naasenczykach 

z elementow zydowskich uznajqc je za chrzescijailskll interpolacj~ 

41. 

Pod wplywem wspolpracy z iranistami, zwlaszcza z Markiem Lidzbarskim, 

.zblizyl si~ do problematyki poruszanej przez Bousseta. 

W ten sposob kolejne wydania jego pracy 0 religijnosci misteryjnej 

obrazujq ewolucj~ jego poglqdow od hipotezy egipskiej do iranskiej 

42. W calosci swych poglqdow Reitzenstein sklania si~ ku tezorn 

Bousseta nadajqc im charakter wypowiedzi bardziej radykalnych 

43. Za motyw centralny nauki gnostyckiej uznal naU'k~ 0 praczlowieku, 

ktorego utozsamia ze zbawcq i duszq swiata 44. Poj ~cie 

salvator salvandus, ktore zastosowal dla wyrazenia swych poglqdow 

oznaczalo praczlowieka, ktory przychodzi ponownie jako zbawca 

i Bog, aby obudzic uspione dusze, zjednoczyc je ze sobq, gdyz z natury 

nalezq do niego. Oznacza to wi~c, ze przychodzi zbawiac samego 

siebie. Wyzwolony od materii, jako poslaniec ze swiata boskiego 

jest jednoczesnie salvator salvatus. Tak interpretowal Reitzenstein 

iranski mit 0 Gayomardzie, praczlowieku 45. Polqczyl wi~ c 

., "Eine starke Ver1!nderung und Umwandlung durchgemacht", Hauptprobtem e, 

s. 118. 

.. R. Reitzenstein, Das trantsche Ertllsungsmystertum, Bonn 1921, s. 11-18. 

so Tenze, Poimandres, Leipzig 1904. 

" Tamze, s. 248. 

41 Tam:i:e, s. 81-83. Poglqd ten nie jest podtrzymywany przez dzisiejszych badaczy, 

por. P. Pokorny. Pol!atky gnose, Praha 1968, s. 39--43; H. M. Schenke , D er 

Gott-Mensch in der Gnos!s, Berlin 1962, s. 46. 

"R. Reitzenstein, Die hettentstischen M ysterienreLigionen, Leipzig-Berlin. 

1920 ' 

, 1921'. 1927' . 

.. Por. H. M. Schenke, Der Gott-Mensch i n der Gnosts, Berlin 1962. s. 20. 

.. R. Reitzenstein, Das tranische ErWsungsmyster!um , Bonn 1921, s. U6 . 

.. R. Reitzenstein - H . Schaeder, Studi en zum antlke Synk retismus, L eipzig 

Berlin 1926, s. 105 I nn. Reitzenstein koryguje takte pierwotnq teori~ 0 in terpola 

cji chrzescijaiIskiej zr6del naasellsklch, por. przypis 41. 

664

NA TROPACH TAJEM NEJ WIEDZY 

dwa nurty iranskiej religii, naukEi 0 praczlowieku i iranskim zbawcy 

(Sosyans). Tego zas nie bylo w religii iranskiej 46. 

Krytyka takich poglqd6w wyszla przede wszystkim z krEig6w bad 

aczy poczqtk6w chrzescijanstwa 47. Reitzenstein bowiem widzial 

w nauce chrzescijans1ldej 0 Jezusie Chrystusie przyjEicie starej idei 

soteriologii iranskiej. 

Metoda prac Reitzensteina jest niemal taka sarna jak jeg9 poprzednik6w, 

W. Anza i W. Bousseta. Uwaza, ze w tekstach p6zniejszych 

manichejskich 48 i mandajskich znajduje siEi starsze, przedchrzescijanskie 

misterium zbawienia 49. W ten spos6b poslugujqc siEi 

por6wnywaniem podobnych wqtk6w pragnql udowodnic tozsamosc 

wzglEidnie ciqglosc rozwoju jednej idei w drugq. 

Krytyczne spojrzenie na poglqdy i metody history,k6w religii jest 

o tyle konieczne, ze wielu wsp61czesnych badaczy tak gnostycyzmu 

jak i poczqtk6w chrzescijanstwa zaliczyc nalezy do ich spadkobierc6w 

i kontynuator6w 50. Wsr6d nich takze trzeba umiescic naz\viska 

Rudolfa Bultmanna, Geo Widengrena i Hansa Jonasa. 

Uwagi krytyczne, kt6re przedstawiamy za innymi, pochodzq od 

nastEipnego pokolenia historyk6w religii oraz biblistow. Dotyczq 

one przede wszystkim zagadnien zrodlowych i metodologii. 

Jak wskazalismy, historycy religii pragnEili dotrzee przez analiz~ 

zr6del do najstarszych przekaz6w i informacji. Bazq zrodlowq obok 

znanych dotqd relacji polemist6w antygnostyckich byly teksty 

manichejskie i mandajskie. Teksty manichejskie powstaly z pewnosciq 

w czasach chrzescijanskich, w okresie gdy gnostycyzm byl 

w pelni rozwiniEity. Historycy religii przyjEili mozliwose tyllko jednego 

·kierunku wplyw6w, to znaczy z religii iranskich na zrodla manichejskie, 

a rowniez z religii iranskich na chrzescijanstwo, czego 

mi al bye dowodem manicheizm. Tymczasem mozliwy jest rowniez 

odwrotny kierunek wplyw6w, z chrzescijanstwa i gnostycyzmu na 

wypowiedzi manichejskie. Wqtki literackie, ktore znajdywali 

w tekstach manichejskich niewqtpliwie wyrazajq takie idee jak 

salvator salvandus, czy salvator salvatus, antykosmiczny radykalny 

duaEzm. Wq1lki te istotnie zostaly w manicheizmie rozwiniEite w sposob 

bardzo wy-razny. Czy oznacza to tym samym, ze istnialy one 

wczesniej, w gnostycyzmie i chrzescijanstwie 

.. H. Nyberg. dz. cyt. s. 31. 

., Par. W. Kwiatkowski, Apotogetyka totatna, Warszawa 1961, tom I, s. BO. K. 

PrOmm, Gnosfs an der Wurzet des Urduistentums Salzburg 1972, s. 14-17. 

.. R. Reitzenstein, Die hettenisttscllen Mysterlenretigtonen, Leipzig 1927', nie 

m ajqc dost


Badacze wsp6lczesni kwestionujq zatem zasad~ doszukiwania siG 

form religijnosci odleglych od zrOdel z pominiGciem wyjasnien przez 

czynniki blizsze. Reitzenstein odrzucal na przyklad aluzj~ do Starego 

Testamentu w relacji Hipolita, we fragmencie naasenczykow 

dlatego, ze uznal je za interpolacj~ chrzescijanskq. Interpolacja zas 

wydala mu si~ .chrzescijanska, poniewaz gnostycyzm uznal za zjawisko 

przedchrzeScijanskie. Tymczasem do dzisiaj, lqcznie z nowymi 

tekstami z Nag-Hammadi, nie zdolano odkryc jeszcze ani jednego 

tekstu, kt6ry, b~dqc starszy od chrzescijanstwa, zawieralby tak 

rozwini~tq nauk~ gnostyckq, jakq posiadajq teksty z II wieku po 

Chrystusie. Jest to powazny argument dla tych, kt6rzy dowodzC\ 

chrzescijanskiej genezy gnostycyzmu, podobnie jak to czynil 

A. Harnack. Nawet teksty mandajskie, jak wykazujq badacze, nie 

mogq zawierac warstw starszych niz chrzescijanstwo. 

W krytyce zr6de1 historycy religii przekazali jednak nast~pnym 

pokoleniom wnioski, z kt6rymi nalezy si~ liczyc. Przekonali badaczy, 

ze pisma gnostyckie majq chara'kter kompilacyjny. Jednak 

w analizie tych :l:r6de1, mimo iz nazywali siebie historytkami religii, 

okazali si~ bardziej filologami niz teologami. H. Jonas 51 krytykujqC 

wywody Bousseta 'zauwaia, ze nie opisa1 on bardziej wnikliwie 

proces6w, kt6re doprowadzily do powstania gnostycyzmu. Spotkanie 

mysli grec


tody zastosowane obecnie nie pozostajq bez wplywu na badaczy 

studiujqcych dzisiaj teksty gnostyckie. 

3. FENOMENOLOGOWIE RELIGII 

 

Historycy religii uznajqc mitologicznq form~ gnostycyzmu 'Za star 

SZq ad filozoficznej zwrocili uwag~ l}a potrzeb~ gruntowniejszego 

przebadania mitologicznych wypowiedzi, jakie pojawiajq si~ niemal 

we wszystkich oryginalnych tekstach. Jak przedstawia si~ ten 

problem w uj~ciu fenomenologow religii 

Feno menolag i~ religii jako dzial religioznawstwa okresla si~ 

zwykle przez przeciwstawienie do historii religii. Jest to, og6lnie 

rzecz ujmujqc, nauka 0 wszystkich przejawach zycia religijnego 

w uj~ciu systematycznym 53. Fenomenologia pragnie przez metod~ 

porownan i zestawien sklasyfikowae objawy zycia religijnego i z tej 

racji w zasadzie nie interesuje si~ metodq historycznq. Nie obserwuje 

zmiennosci roznych szczegolow religii, ale uznaje je ws'Zystkie 

za rownie wazne i stale. To teoretyczne rozgraniczenie w stosunku 

do historii religii, pra'ktycznie, to znaczy w analizie poszczegolnych 

zjawisk, nie moze bye sciSle przestrzegane. Przede wszystkim 

dlatego, ze w analizie historycznej kazdy z badaczy posluguje 

s i~ pewnq zasadq, ktora pozwala mu roznorodnose danych porownywac 

i zestawic. W ten sposob osiqgni~cia historii religii, uka 

zujqce religi~ w rozwoju, sluzq fenomenologii religii ukazujqcej jq 

w ukladzie systematycznym. Uj~cia systematyzujqce zjawiska religijne 

opierajq si~ zWY'kle na definicji podstawowych poj~e i terminow. 

Do takich nalezy rowniez poj~cie mitu. 

W porownaniach starych i nowych koncepcji mitu wskazuje si~ 

zwykle na zasadniczq roznic~. Dawne uj~cia przeciwstawialy mit 

poznaniu naukowemu. Poznaniu mitycznemu przeciwstawiano poznanie 

historyczne, naukowe 54. Mit byl elementem literackim, obyczajowo 

i rytualnie powiqzanym Z religiq 55. Nie zawieral jednak 

wedlug dawnego uj~cia wartosci poznawczych. Nowego uj~cia mitu 

dakonano poslugujqc si~ psychologiq gh;bi. Jung zainteresowany 

r6wniez problematykq mitu i gnozy formuluje poglqd, wedlug 

ktorego mit jest najwlasciwszym sposobem wypowiadania si~ podswiadomosci 

czlowieka 56. Tresci wyobrazen mitycznych nie mogq 

53 G. Widengr en, R eltgi onsphltnomenotogi e, Berlin 1969, s. 1 inn. 

" J . Klysz 0 poglqdach Bultma nna w : Stud!a Theotogtca, Varsav!ensta, 8 (1970), 

s. 325 i nn. ; Prilmm dz. cyt. s. 46 i nn. 

" " Der Mythus ist das natilrliche Komplement des Ritus. Wlihrend der Ritus 

die heilige Haudlung ist, ist der Mythus das heilige Wort, das der Handlung folgt 

und diese erkUirt", Widengren, Reltgtonsphltnomenotogt e, s. 150. 

.. C. Jung, Psychotogia a rettgia, Warszawa 1970, s. 237. 

667


oddac zadne dociekania i wypowiedzi intelektualne. Zdolnosc wypowiadani'a 

si~ przez mity zostala zakodowana w naturze ludzkiej, 

w nieswiadomosci zbiorowej, jak mowi Jung, w postaci archetypow 

57. Podswiadomosc ludzka jest zdolna do wypowiedzi mitycznych 

bardziej niz swiadomosc. Teori~ podswiadomych, pierwotnych 

idei archetypicznych Jung odnalazl w pismach hermetycznych 58. Na 

tej podstawie mozemy. powiedziec, ze mit nie przeciwstawia si~ 

poznaniu naukowemu, histor.orcznemu, ale je uzupelnia, przekazuje 

tresci, kt6rych nie oddaje refleksja filozoficzna. Takie uj~cie mitu 

odwraca r6wniez uwag~ od znaczenia formy literackiej, rytu, z l:;:torym 

jest zwiqzany, a nawet konkretnej religii. Wiqze si~ bowiem 

niezmiennie z naturq ludzkq 59. Pozwala to badaczom religii na pomijanie 

danych historycznych i literackich. Przedstawiciel wspolczesnych 

f€nomenolog6w religii, M. Eliade, stwierdza, ze mit nie 

traci swojej struktury i znaczenia, nawet gdy zostaje zmieniony 

w legendt: czy ballad~ 60. 

Jak na tIe tych rozwazan przedstawia si~ mitologia gnostycka 

Dla wielu badaczy gnostycyzmu jest rzeCZq jasnq, ze mit gnostycki 

rna nieco innq wymow~. Zdaniem krytyka szkoly historyk6w religil 

iranisty, C. Colpego, zr6dlem wielu nieporozumien w interpretacji 

gnozy byl brak rozr6znienia tego, co nalezy do mitu pierwotnego, 

od tego, co nalezy do mitu wt6rnego, sztucznego. Colpe przeciwstawia 

poj~cia "Mythus" i "Kunstmythus" 61. Co to znaczy 

Mitologia gnostycka, jak wskazujq zr6dla, nie jest opowiadaniem 

. pierwotnym, relacjq, kt6ra m6wi sarna przez siebie. W tekstach 

znajdujemy elementy spekulacji filozoficznej, interpretacj~ samego 

mitu, bye m oze zaczerpni~tego z obcych tradycji religijnych. Gnostycy 

przetwarzali i naginali w interpretacji mitologii wqtki prawdopodobnie 

zaczerpni~te skqdinqd dostosowujqC je do wlasnych potrzeb. 

Mitologia zresztq nie wyst~puje we wszystkich pismach w jednakowym 

stopniu. Sq utwory bez mitologii. A zatem mit w gnostycyzmie 

zdaje si~ bye wybranym stylem opowiadania i wsp61zawodniczy, 

a nawet oddzialywuje na styl filozoficzny 62. W odczytywaniu 

nauki gnostyckiej to nastr~cza najwi~cej trudnosci. Nie chodzi tylko 

° wlasciwe oddanie tresci mitu, ale przede wszystkim ° odr6znienie 

element6w filozoficznych, refleksyjnych od mitologii. Na dodatek 

j~zyk filozoficzny i mitologiczny zostal przez gnostyk6w prze 

" Tam:i:e, S. 143, 177 inn., 190, 222, 229, 245. 

os Tam:i:e, S. 143. 

.. M. Eliade, Tra1,tat a historii religti, Warszawa 1966, s. 389. 

" Tamze, S. 424. 

"C. Colpe, Die religionsgeschichtUche Schl.Lte, Darste!!l.Lng l.Lnd Kr!tik Hu es 

Hitdes vom gnosttschen Ertosermythl.Ls, Gottingen 1961, s. 190-193 i 197. 

.. H. Jonas, ICOG, s. 101. 

668


tworzony. I kt6ry z tych element6w wydaje si~ wazniejszy Wydaje 

si~, ze nie mozna w tej sprawie przes"ldzic 0 calym gnostycyzmie 

w spos6b generalny. Nalezaloby raczej przez porownanie podobnych 

tresciowo przekazow wydobye jakqs prawidlowosc dobierania przez. 

gnostykow wspomnianych element6w. Dotychczasowe badania oraz 

powszechna niemal opinia wspolczesnych badaczy opowiada si~ za 

fazq mitologicznq jako starszq od filozoficznej. Z tej racji nalezy 

przywiqzywac wi~kszq wag~ nawet do sladow mitycznego j~zyka 

\\' tekstach, kt6re starajq si~ go zatrzec na korzysc elementow filozoficznych. 

Te fragmenty bowiem mozna hipotetycznie uznac za 

starsze. Z ogolnych uwag 0 micie warto rowniez przypomniec opini~ 

Eliadego, kt6ry sqdzi, ze mit nawet po wielu przeksztalceniach poirafi 

zachowae swojq struktur~. Mitologia zatem stwarza nam wi~k- · 

sze mozliwosci dotarcia do oryginalnej mysl gnostyckiej i rozwikla 

bye moze problem jej pochodzenia. 

Hans Jonas, kt6rego poglqdy pragniemy przedstawic, uwaza si~ ' 

za ucznia szkoly historyk6w religii. Jednak ze wzgl~du na uj~cie 

systematyzujqce i opisowe nalezy go zaliczye do fenomenologow. 

Stara si~ bowiem uchwycic wewn~trzne, tresciowe i ideologiczne 

zWqzki idei gnostyckich, nie tylko na spos6b historyczny i literucki 

G3. Podejscie fenomenologiczne mozna dostrzee rowniez w za-· 

lozeniach metodologicznych. 

Prace swych poprzednikow, historyk6w religii, Jonas nazywa ba·-· 

daniem historycznym motywow (motivgeschichtliche Forschung) 61. 

Rozumie przez to przeanalizowanie moZliwie wszystkich zwiqzk6w 

literackich i historycznych w opracowywanych zrodlach. Nie odr 

zuca wi~c koniecznosci badania tekstu metodami historycznymi 

i literackimi. Wszystkie te wysilki stanowiq dla niego dopiero peIne 

opracowanie zr6dla. Celem ostatecznym takiego studium jest dotarcie 

do form najbardziej pierwotnych i typowych dla danego zjawiska 

religijnego. To jednak nie oznacza odszukania jego genezy czy wyjasnienia 

istoty. Jest to dopiero podstawa do odnalezienia wlaseiwyeh, 

wewn~trznych filiaeji. 

Literackie przekazy Sq zdaniem Jonasa tylko produktami wewn~trznych 

, wyalienowanyeh wydarzen swiadomosci 65. A wi~c wymieszanie 

roznych element6w swiata hellenistycznego nast~powal o · 

w s wiadomosc~ ludzkiej i tam tez jego zdaniem powstawala jednose 

synkretyzmu religijnego. Przeslanki 0 psychologieznym podlozu 

powstawania swiatopoglqdu pozwalajq Jonasowi przejsc do drugiego 

etapu badan. 

.. H. Jonas, Gnosis, I, s. 14 inn.; PrUmm, dz. cyt. s. 19-20. 

" H. Jonas, Gnosis, I, s. 9; chodzi wi~c 0 badanie historii w'ltk6w, motyw6w. 

PoJ~c ,.w'ltek" i "motyw" uzywamy w artykule zamiennie. 

6li Tamze, s. 13. 

2 - ZNAK 669'

-KS. WINCENTY MYSZOR 

Etap drugi - wlasciwe wyjasnianie zjawiska religijnego - Jonas 

nazywa wYjasnianiem przyczynowym form (morphologischkausale 

ErkHirung) 66. Ta cz~sc pracy nad gnostycyzmem stara si~ dotrzec 

do egzystencjalnych korzeni gnostyckiej swiadomosci, aby okreslic, 

jakie przyczyny wewn~trzne spowodowaly uformowanie si~ takiego 

.swiatopoglqdu. 

Historykom religii zarzuca, ze zatrzymywali si~ w polowie drogi. 

Wnioski zdobyte na etapie historycznych badan motyw6w uznali za 

wyjasnienie wystarczajqce i ostateczne. Inaczej m6wiqc, ze stwierdzenia 

zaleznosci historycznych i literackich wyciqgn~1i wniosek 

o istnieniu faktycznej zaleznosci mi~dzy dwoma zjawiskami religijnymi. 

Poglqd Jonasa na istot~ gnozy i jej pochodzenie opiera si~ na 

przedstawionych zasadach metodologicznych. Opis tego zjawiska religijnego 

rozpoczyna od przedstawienia poj~cia samej gnozy 67. Jest 

to sekretna i strzezona wiedza. Wiedza ta jako tresc i cel ma zbawienie. 

Ukazuje si~ podobnie jak w innych systemach religijnych ja 

'ko nauka kosmologiczna, antropologiczna i eschatologiczna. Szczeg6lne 

miejsce przypada jednak soteriologii. W gnostycyzmie gnoza 

jest wiedzq szczeg6lnego rodzaju. Jej posiadanie oznacza stan zbawienia, 

a jej brak, odrzucenie. W ten spos6b zdaniem Jonasa, mozna 

opisac kazdy element nauki gnostyckiej - przez przedstawienie 

cdpowiedniego stosunku do wiedzy zbawczej 68. Utrata wiedzy sprawia 

rozbicie boskiego elementu i dramat upadku i odwrotnie, przy 

. wr6cenie wiedzy oznacza powr6t do stanu pierwotnego, zbawienia. 

Kazdy z tych stan6w wiedzy domaga si~ jako przeslanki etapu poprzedniego 

i stanowi przeslank~ dla nast~pnego. Cechq gnostyckiej 

.nauki jest wi~c dynamizm wyrazajqcy si~ w emanacji i reintegracji. 

Te wszystkie stany zdolny jest wyrazic mit. Jonas jako uczell hi 

'storyk6w religii opowiada si~ za mitologicznq formq gnostycyzmu jako 

pierwotnq 69. Mit jego zdaniem potrafi ukazac dwie tendencje 

gnostyckich poglqd6w. Z jednej strony, stan integralnosci elementu 

duchowego, wyrazany w nauce 0 poczqtkach i w eschatologii; z drugiej 

strony stan rozdarcia wyrazany w nauce 0 uwi~zieniu elementu 

duchowego w materii, ducha w ciele, w nauce 0 przeciwstawieniu 

Boga materii. Mit taki jest zatem jednoczesnie mitem genetycznym 

i 

eschatologicznym. 

Zreferowane dotqd poglqdy pozwalajq na stwierdzenie, ze badacz 

ten uznaje w systemie gnostyckim odr~bnq nauk~, kt6ra mimo za 

'pozyczen i wymieszania wielu czynnik6w zewn~trznych tworzy jed 

:670 

.. Tamte, s. 10 . 

." H. Jonas, ICOG, s. 91. 

·os Tamze, s. 92 i nn. 

." Tam:ie, s. 93.


naki nowy jakosciowo swiatopoglqd. 0 odr~bnosci tej nauki decyduje 

zdaniem Jonasa przede wszystkim dualizm antykosmiczny, 

to znaczy pesymistyczny wobec swiata materialnego oraz konsubstancjalnose 

elementu duchowego, to znaczy tego wszystkiego, co 

gnostycyzm przeciwstawia materii 70. 

Wobec zalozen metodologicznych staje si~ rzeCZq zrozumialq, iz. 

Jonas stara si~ wyjasnie problem pochodzenia gnostyckiej nauki 

przy pomocy metod psychologicznych i socjologicznych oraz tym, co 

nazywa interpretacjq egzystencjalnq. Bada mianowicie swiadomose 

gnostyka wyrazonq w przekazach literackich. Zrodlem powstania 

gnostyckiego swiatopoglqdu byla swiadomose ludzka poddana naciskowi 

roznych czynnikow zewn~trznych swiata poznoantycznego 71 . 

Stqd tez tytul pracy H. Jonasa Gnosis und spiitantiker Geist. 

Ze wszystkich obcych elementow, ktore gnostycyzm przejql dla: 

ukazania wlasnej nauki Jonas wyroznia szczegolnie tradycje literackie 

srodowiska zydowskiego. Nie przyznaje jednak wi~kszego znaczenia 

problemowi istnienia gnostycyzmu przedchrzescijanskiego 72 . 

Uwaza, ze obcose doktryny gnostyckiej jest wystarczajqcym argu 

mentem, aby problemu relacji z chrzescijanstwem nie ukazywactak 

ostro, jak czyniono dotychczas. Nie wyklucza oczywiscie relacji 

pozniejszych, wymieszania si~ dwu roznych doktryn, czego dowodem 

Sq pisma gnostyckochrzescijanskie. Dla Jonasa gnostycyzm w odniesieniu 

do zewn~trznych tradycji religijnych k sztaltuje si~ jako gama 

r :'>znych odcieni. Z tej racji do zjawisk gnostyckich zalicza hermetyzm, 

marcjonizm, neoplatonizm, teo logi~ Orygenesa, mistyk~ 

wschodniego monastycyzmu 73. W lonie samego gnostycyzmu, w znaczeniu 

scislym widzi rowniez nawarstawianie r6Znych przejawow 

tej samej struktury gnostyckiej nauki, to znaczy zbawczej gnozy. 

Niektore zrodla ukazujq jq przerysowujqc pewien szczegol, inne zas 

przedstawiajq calose problematyki. Wyodr~bnienie poszczegolnych 

wqtkow ideowych i Iiterackich w dotychczas znanych zrodlach oraz. 

w nowych tekstach z Nag-Hammadi, uznaje Jonas za pierwsze zadanie 

wspolczesnych badan nad gnostycyzmem 74. 

4. BADACZE WSPotCZESNI 

Obecna sytuacja na polu badan nad gnostycyzmem ujawnia, ogolnie 

rzecz ujmujqc, kontynuacj~ trzech wyzej wspomnianych kierun 

70 Tamze, S . 99. 

71 Por. Priimm, dz. cyt. s. 19. 

711 H. Jonas, ICOG, s. 103 i 108. 

"H. Jonas, Gnosis und spiitanttker Geist, Teil IIll, Gllttingen 1966, s. 1-4; 

171-175. 

" H. Jonas, Gnosis, I, s. 378 inn. 

671

1


cyzm na podstawie p1'zedstawionej definicji dzieli jedynie od gnostycy 

zmu wlasciwego wY1'6znienie czasowe. Nie okreslono r6wniez gnostycyzmu 

terminem herezji chrzescijanskiej, co jest niewqtpliwie 

zaslugq poprzednich badail zwlaszcza historyk6w religii. Kongres nie 

przyjql jednak calkowicie terminologii historyk6w religii, unikajqc 

okreslenia prqdow przedchrzescijanskich nazwq gnostycyzmu. W tym 

celu jednak posluzono si~ terminami protognostycyzmu i pregnostycyzmu. 

Definicje te nie zadowolily wszystkich. Wskazujq na to nie tylko 

krytyczne glosy 77 po obradach kongresu, ale r6wniez przeglqd 

najwazniejszych wsp6lczesnych stanowisk. 

A. ISTOTA GNOSTYCYZMU I JEGO PODSTAWOWE 

WATKI 

Dla okreslenia istoty gnostycyzmu wciqz podstawowym dzielem 

jest wielokrotnie wznawiana praca H. Jonasa 78. Komentatorzy jego 

prac wskazujq na zwiqzek mi~dzy tym, co nazywa strukturq sensu, 

znaczenia (Sinnstruktur), a podstawowym mitem (Grundmythos) 79. 

Mit ten jest wyrazem swiadomosci gnostyckiej 0 trzech podstawowych 

zasadach: przekonanie 0 transcendencji dobrego Boga, jako 

principium wszystkiego, pogarda dla swiata materialnego' oraz poglqd 

0 niezniszczalnosci najgl~bszej jazni czlowieka. 

Mniej wi~cej w podobny spos6b opisujq istotne elementy gnostyckiego 

swiatopoglqdu inni badacze, podkreslajqc jedynie wag~ tego 

czy innego szczeg61u. W. Schmithals 80 w oparciu 0 t~ samq m e tod ~ 

badania gnozy co Jonas, to znaczy lqczenia krytyki historycznoliterackiej 

zr6del z interpretacjq fenomenologicznq dochodzi do przekonania, 

ze gnostycyzm jest fenomenem sui generis, a wyrozniajqcymi 

cechami Sq typowa swiadomosc swiata i siebie oraz charakterystyczna 

mitologia, jako jej wyraz. Za naczelne motywy ideowe 

tej swiadomosci uznaje kosmologiczny dualizm, mit upadku substaneji 

swietlistej w moe zlych sil, co rownoznaczne jest z upadkiem 

praczlowieka, oraz nauk~ 0 stanie upadku czlowieka wraz z nadziejq 

na wyzwolenie. 

P rzykladowo zwrocmy uwag~ na jeszcze kilka poglqd6w 0 istotnych 

cechach gnostycyzmu. Japonski uczony S. Arai l1znaje w so 

17 P or. K . R udolph, Theologische Rundscha u. 36(1 971) S. 31 inn. (= ThRun). 

78 H. J o nas, Gnosts und sp4tanttker Getst, G o ttingen 1964' (tom 1), 1962' (II, 1). 

Pierwsze .wydanie: tom 1 - 1934, II, 1 - 1954. 

1. K. Rudolph, T hRun 36 (1971), S. R. 

" W . Schm ithals, D te G nos!s ! n K orinth, Gottingen 1969', S. 25. 

673


ieriologii gnostyckiej za najwazniejszy motyw zbawcze wolanie z gory, 

budzqce uspiol1q w materii i ciele jazn gnostyka 81. Podobnie Sq 

.dzi Foerster 82. Wolanie z gory, ze swiata boskiego jest zaadresowane 

do boskiej jazni gnostyka uwi~zionej w ciele. Mityczny j~zyk tekstow 

gnostyckich pozwala wyrazie jednoczesnie dualizm mi~dzy Bogiem 

a swiatem, mi~dzy jazniq czlowieka, a cialem. J~zyk ten p051uguje 

si~ takimi wqtkami, jak mit upadku ze swiata wyzszego - mit 

Sophii, praczlowh:ika, mit demiurga - stworcy materialnego swiata. 

mit zbawcy. H. M. Schenke uznaje za podstawowe twierdzenia 

gnostyckiegoswiatopoglqdu nauk~ 0 Bogu nieznanym, 0 Sophii 

stworczyni swiata, 0 siedmiu archontach, 0 zstqpieniu i wstqpieniu 

duszy. Do nauki gnostyckiej jego zdaniem nalezy dualizm swiatla 

i ciemnosci, duszy i ciata, ducha i materii. Gnostyckimi Sq nauka 

-0 Bogu-czlowieku, emanacjach i hipostazach 83. 

Idee oraz wqtki literackie ukazujq si~ bardziej lub mniej wyraznie 

w zaleznosci od zrodel, ktore badacze opracowywujq. Wydaje si~, ze 

sformulowana przez Reitzensteina idea salvator salvandus i salvatoI' 

salvatus znajduje si~ w takich zrodlach jak Ody Salomona, relacja 

Hipolita 0 naasenczykach, Piesn 0 perle, w Dziejach Tomasza, 

w tekstach mandajskich 84. W walentynskich zas irodlach nauka 50 

ieFiologiczna zostaje wyrazona przez okreslenie "Sysei sadzomenoi" 

.(zbawieni z natury), co w zasadzie mozna powiedziee 0 kazdym 

gnostyku 85. Kazdy gnostyk jest wi~c salvator salvandus i salvatoI' 

salvatus ie wzgl~du na jednose wszystkich elementow duchowych, 

boskich w swiecie. Salvator salvandus ukazuje jedynie element boski 

uwi~ziony w materii i ciele domagajqcy si~ wyzwolenia, a salvator 

salvatus oznacza uwolnienie go i stan integracji. Obydwa te 

terminy C. Colpe 86 i H. Jonas 87 traktujq jako tautologi~ gnostyckiej 

soteriologii. 

Powstaje pytanie, dlaczego mimo zgodnosci poglqdow na istot~ 

gnostycyzmu istnieje jednak rozbiei:nose w przedstawieniu jego podstawowych 

wqtkow literackich 

Bye moze przyczyna tkwi w roznych zbiorach zrodel. Co Reitzenstein 

odnalazl w tekstach manichejskich, tego z trudem doszuJmje 

si~ Schenke 88 w tekstach II wieku, w klasycznych zrodlach gnosty 

11 S. Ara!, ZUT Definttion deT Gnosis, ICOG s. 181~189• 

.. W. Foerster, Die Gnosis I, Zeugnisse der KirchenvftteT, Zurich-Stuttgart 1969. 

Wst~p s. 7-34. 

.. H. Schenke, Die Gnosis, w : Umwett des Urchristentums, tom I-In, Berlin 

1967; tom I s. 38G--382. 

s, G. Widengren, ICOG s. 35 inn. 

s, Por. K. Rudolph ThRun 36 (1971) S. 12. 

.. C. Colpe, dz. cyt. s. 174. 

., Brak rzeczywiscie takich termin6w w pracy Jonasa. Colpe uzasadnia to na 

s . .186 inn. 

.. H. Schenke, Umwelt I s. 382. 

674


cyzmu. Inaczej przedstawiajq swiatopoglqd gnostyckie teksty walentynskie, 

pisma 0 przewadze elementow filozoficznych, a inaczej. 

irodla, w ktorych przewaza j~zyk mitologiczny. 

W tekstach mitologicznych pojawia si~ procz tego dodatkowa 

trudnose - mit nie zawsze moze bye interpretowany jednoznacznie, 

przy czym nie chodzi tylko 0 rozne metody interpretacyjne, z ktorych 

badacze zdajq sobie spraw~, ale raczej 0 trudnose tkwiqcq 

w samej naturze mitycznego j~zyka. 0 upadku swietlistej cZqstki, 

boskiego elementu mowi mit Sophii i mit 0 praczlowieku. Fakt, zeten 

sam temat gnostycy wypowiadajq przy pomocy dwu roznych 

wqtkow swiadczy, ze kazdy z nich moze bye takZe jeszcze inaczej 

interpretowany. 

Warto przypomniec uwagi 0 mitologii gno~tyckiej wypowiedZianewyzej. 

Mit jest dobranym stylem wypowiedzi. JeSli mit zaczerpni~to 

z zewnqtrz, to wyrazajqc nauk~ gnostyckq zachowal bye moze rowniez 

slady poprzedniego systemu, w ktorym sluzyl na okreslenie 

innych tresci religijnych. Latwo przy tym slady czy nawet wyrazne· 

dowody dawnej funkcji mitu przypisae nauce gnostyckiej. I to takze· 

mial na mysli C. Colpe przestrzegajqc, aby w interpretacji mitowgnostyckich 

odroinie Mythus od Kunst-mythus. Rzecz jest tym bar-· 

dziej wazna, iz badacze pragnq wysledzie pochodzenie gnostycyzmu 

analizujqc jego wqtki literackie. 

B, POCHODZENIE GNOSTYCYZMU 

Nakreslenie obecnego stanu badan nad pochodzeniem gnostycyzmu 

nie jest zadaniem latwym. Kongres w Messynie ujawnil tak wielkq 

rozbieznose opinii na ten temat, ze K. Rudolph nie wahal si~ nazwae 

tego zebrania najlepszych dzisiaj badaczy gnostycyzmu "kocim koncertem" 

89. Czy w tym koncercie uda si~ doslyszee jakies nuty zgod- 

ne 

R. Haardt 90 dzieli wszystkich badaczy zajmujqcych si~ genezq 

gnostycyzmu 'na trzy grupy. Do pierwszej zalicza tych, ktorzy usilujq 

rozwiqzae problem na podstawie badan motyw6w. Druga grupa 

to uczeni poslugujqcy s i~ metodami psychologicznymi i socjologicznymi. 

I wreszcie do trzeciego kierunku zalicza Haardt tych, kt6 

rzy zajmujq si~ gnostycyzmem bez rozstrzqsania jego pochodzenia. 

Badania pierwszej grupy uczonych ukazujq, seisle m6wiqc, dziejew 

qtk6w literackich, kt6re weszly w sklad gnostycyzmu. Wykazujq 

.. K . R udolph, ThRun 36(1971) s. 31. 

10 R . H a a r dt, Bemerkungen zu den Methoden der Ursprungsbesttmmung von 

Gnosis, rCOG s. 161-173; takze: Dte Gnosis. Wesen und Zeugntsse, Salzburg 1967, 

s. g-29. 

675,

IKS. WINCENTY MYSZOR 

genez~ motyw6w a nie pochodzenie gnostycyzmu. Trese i forma literacka, 

idea i wqtek literacki pozostajq w jakims zwiqzku ze sobq. 

Jest jednak og61nie przyj~tq zasadq w badaniach zabytk6w literackich 

i historycznych, ze ta sarna forma ezy wqtek mogq sluzye do 

wyrazania rMnyeh idei. W odniesieniu do gnostyeyzmu przeslanka 

taka wydaje si~ szczeg6lnie godna uwagi, gdyz gnostycy wykorzystywali 

material literacki z r6znych srodowisk. Dla na!) nie zawsze 

jest spraWq jasnq, w jakim stopniu nadali zaczerpni~tym formom 

i wqtkom nOWq trese, a na He zastosowali trese przyj~t1\ razem z formq. 

Tak wi~c badania historycznoliterackie, choe s1\ konieezne, nie 

mogq u'kazae z calq pewnoseiq prekursor6w gnostycyzmu. Druga 

trudnoM:, ja1ka pojawia si~ w badaniaeh historycznoliterackich, to 

wyznac-zenie granicy por6wnywania :lr6del. W analizie bowiem 

zr6del tworzy si~ lancuch przyczyn i skutk6w, to, co Haardt nazywa 

regressus in infinitum. 

Po naszkicowaniu zasad badan kierunku historycznoliterackiego 

przejdzmy do przedstawienia najwazniejszych rozwiqzan. Najliczniejsze 

i najtrwalsze Sq tradycje historyk6w religii. Na kongresie 

w Messynie okolo 20 referat6w wykazywalo tak1\ orientacj~. Nie 

spos6b oddae wszystkich odcieni. Ze wzgl~du na tradycj~ Bousseta 

i Reitzensteina przedstawimy stanowisko najbardziej do nich zblizonego 

Geo Widengrena. Badacz ten za najcenniejsze zr6dla pomocn 

e w rozwiqzywaniu problemu pochodzenia gnostycyzmu uznaje 

teksty manichejskie i mandajskie. Ponadto wlqcza do tej grupy 

tekst6w Piesn 0 peTle z Dziej6w Tomasza, kt6r1\ uznaje za motyw 

najwainiejszy dla gnozy.91 Najbardziej istotne w1\tki literackie i ideowe 

jego zdaniem to wyobrazenia 0 zbawcy, poj~ie salvator salvandus, 

oraz w~dr6wka duszy. Te wqtki pragnie odnalezc tak w teks 

tach mandajskich jak i qumranskich i z Nag-Hammadi 92. Dualizm 

typowy dla gnostycyzmu dostrzega juz w systemie religijnym indyjskim. 

Polega on na przeciwstawieniu prawdziwego duchowego 

swiata pozornemu i materialnemu. Najblizszym zas gnostyckim wydaje 

si~ mu dualizm w zr6dlach iranskiej gnozy i manichejskiej. Dostrzega 

go r6wniez w typie syryjsko-egipskim 93. UtoZsamia podobnie 

jak Reitzenstein iranskiego Gayomarta z praczlowiekiem i cent 

ralnq postac gnostyckiego zbawcy dostrzega juz w religii ira6 

skiej 94. Na tle tych powiqzan uwidacznia si~ poj~cie salvator salvandus. 

Zbawca w religii iranskiej wedlug Widengrena to poj~cie zawie 

11 G. Widengren, Les oTtgines du gnosticism e et t'hfstoiTe des rettgions, ICOG, 

s.42• 

.. Tam!e , s. 56-57. 

" G. Wldengren, ICOG, s. 40-42. 

.. G. Widengren, ReUgi onsphitnemonotogie, s. 502 Inn. 

676


rajqce osob~ samego zbawcy oraz tych, kt6rzy majq bye przez niego 

zbawieni. Dqzenie do zbawienia ludzi oznacza r6wniez wyzwalanie 

z materii samego zbawcy przez zlqczenie si~ z nimi. Na tej zasadzie 

odr6znia typ gnozy iranskiej, w kt6rej poj~cie to wyst~puje 

bardzo wyraznie oraz typ gnozy syryjsko-egipskiej, w kt6rej Sq 

tyl:ko pewne slady. W~dr6wka duszy przedstawionej jako perla zagubiona 

w materii, jako dusza uspiona, rozpoczyna si~ od obudzenia 

jej ze snu przez wyslanca lub przez list, konczy si~ zas polqczeniem 

ze zbawcq. Wszystkie te motywy mozna 'znaleze zdaniem 

Widengrena w religii iranskiej, zoroastryjskiej 95. Zostajq one potem 

powt6rzone w zr6dlach gnostyckich najsilniej w iranskim typie, 

to znaczy w tekstach manichejskich i mandajskich oraz w syro 

-egipskim, zwlaszcza w tekstach setianskich, to znaczy tych, w ktorych 

g16wnym bohaterem jest Set 96. Problem pochodzenia gnostycyzmu 

w swietle hipotezy iranskiej w odniesieniu do tekstow 

z Nag-Hammadi oznacza zatem pytanie, czy w n owych tekstach 

znajdziemy zrodla setianskie oraz czy b~dq W nich wyst~powae 

wspomniane wqtki. 

Od czas6w Baura i Harnacka przed badaczami pojawia si~ stale 

problem tak zwanej hellenistycznej hipotezy pochodzenia. Jest to 

pytanie 0 udzial kultury hellenistycznej, zwlaszcza jej filozofii 

\\' ksztaltowaniu si~ gnostycyzmu. 

Wsr6d wsp61czesnych stanowisk mozna znaleze calq gam~ poglqdow, 

od koncepcji zbliionych do poglqd6w Harnacka, az do pierwotnych 

badan nad hermetyzmem Reitzensteina. Teza szkoly historyk6w 

dogmatu jak wiemy chamkteryzowala si~ przyj~ciem chrzescijanskiej 

koncepcji gnozy jako herezji. Poglqdy wspolczesne tego 

kierunku dadzq si~ rowniei: sklasyfikowac sposobem widzenia 

udzialu chrzescijanstwa w powstawaniu gnostycyzmu. Dla jednych 

badaczy gnostycyzm byl w prostej linii kontynuacjq pewnych koncepcji 

chrzescijanstwa pierwotnego i by1 tei: wewn~trznq spraWq 

Kosciola. Dla innych ruch gnostycki kontynuowal typ religijnosci 

misteryjnej, a tylko na pewnym etapie zostal schrystianizowany. 

Druga koncepcja jest wi~c jakby odwr6ceniem pierwszej i odwrocen 

iem tezy Harnacka : nie chrzescijanstwo zosta1o zhellenizowane, 

lecz kultura hellenistyczna zostala schrystianizowana. Sq to dwa 

skrajne stanowiska tego kierunku i te jedynie om6wimy. 

Gnostycyzm jako kontynuacja religijnosci misteryjnej najwyrazniej 

uwidacznia si~ w hipotezie zbudowa'nej przez wloskiego historyka 

religii Ugo Bianchiego 97. W misteriach greckich, a potem 

II Tarnze, s. 507 . 

.. G. Widengren, ICOG, s. 57. 

J1 U. Bianchi, Le probleme des origines du gn os tici sm e, ICOG, S. 1-27; Numen 

1965, s. 177. 

677


hellenistycznych Bianchi dostrzega zmiany majqce na celu coraz 

bardziej aspekt indYWidualistyczny i osobowy religijnosci. Na pierwszym 

etapie religijnosci rnisteryjnej mozna zauwazyc jego zdaniem 

przewag~ witalizmu, kultu dla sil zycia. W okresie tym, wciqz 

w epoce przedchrzescijaiiskiej, ksztaltujq si~ kulty plodnosci. Sq 

tokulty spolecznosci, zbiorowosci. Religijnosc oparta na obserw acji 

zjawisk przyrody bez wtajemniczeii przenosi znaczenie pewnych 

ryt6w na zycie ludzkie ujc::te w spoleczeiistwie. 

Nastc::pny etap to wlqczerie si~ mistyki i powstanie misteri6w 

najbardziej typowych w kulturze hellenistycznej. Na tym etapie 

w okresie wymieszania sic:: roznych tradycji religijnych, rozpadzie 

malych spolecznosci, ludzie szukali w misteriach odzwierciedlenia 

wlasnego, indywidualnego losu. Misteria hellenistyczne bowiem 

W oparciu 0 doktryn~ neopitagorejs'kq mialy wyzwalac czlowieka 

z ciala i swiata oraz dokonac jego wewn~trznej przemiany 98. 

Do koiica okresu antycznego trwal - zda'niem Bianchiego - proces 

pogl~biania mistycznego misteri6w, przesycania ich elementami 

filozoficznymi i tradycjami kult6w wschodnich. Dalszym etapem jest 

powstanie gnozy. Gnoza ta charakteryzuje si~ swoistym rysem 

dualizmem antropologicznym, to znaczy przeciwstawieniem duszy 

i ciala oraz wrogim nastawieniem do swiata doczesnego. 

W gnozie moma zdaniem Bianchiego dostrzec slady ukazanej wyzej 

prehistorii, a' wic::c slady misteriow plodnosci oraz tego, co on 

nazywa misteriozofiq, czyli aspekt indywidualny i ezoteryczny. 

Gnostyckie poglqdy, antysomatyczne i antykosmiczne nie zdolaly zatrzec 

calkowicie dawnych zwillzlk6w, zwlaszcza ,kultu zycia, ktory 

uka,zuje si~ w podkresleniu wartosci zycia indywidualnego i duchowego. 

Gnostycyzm nie zniszczyl rowniez dawnego wyrazu religijnosci 

misteryjnej, a mianowicie kultu, sakramentu, wtajemniczeii. 

Dotychczas w gnostyckich ir6dlach moina bylo znaleic bardzo 

malo informacji 0 zyciu kultowym gnostykow. Pisma hermetyczne 

najblizsze reli-gijnosci misteryjnej i gnozie dostarczyly zdaje sic:: 

jedynie jc::zyka misteryjnego. Czy za tym jc::zykiem uiywanym przez 

gnostykow kryje sic:: rowniez kult Jesli hipoteza Bianchiego jest 

sluszna - to nalezy w tekstach zn.aleic slady religijnosci mistery jnej 

i kultu. 

Jak mozna zauwaiyc, hipoteza ta nie zajmuje okreslonego stanowiska 

wobec problemu przedchrzescijanskiego gnostycyzmu. Takie 

stanowisko w spos6b jasny precyzujq zwolennicy koncepcji gnostycyzmu 

jako herezji chrzescijanskiej. Gnostycyzm jest zjawiskiem 

wewnqtrzchrzescijanskim, a zatem ja'ko taki nie mogi istniec przed 

Chrystusem. Na poparcie ta'kiej tezy wysuwa si c:: bardzo wazki ar 

678 

" P or. Pri.imm, liz. cyt., s. 432.


gument. Nie posiadamy dotqd zadnego przekazu zr6dlowego gnostycyzmu 

wczesniejszego niz najstarsze zabytki chrzescijanskie. Wielu 

badaczy konstruuje swoje hipotezy podobnie jak Harnack. Tak ujmuje 

pochodzenie gnostycyzmu H. Langerbeck 99, ktory sklania si~ nawet 

do przyj~cia filozoficznej fazy gnostycyzmu za starszq od mitologicznej. 

A. Nock 99 uznaje platonizm za decydujqcy czynnik inspirujqcy 

powstanie w chrzescijanstwie pfqdow gnostyckich. Bardzo 

konsekwentnie po linii koncepcji historykow dogmatu ujmuje 

poglqdy na problem pochodzenia S. Petrement 100. Gnoza w Kosciele 

pierwotnym sluzyla jej zdaniem na okreslenie znajomosci Pisma 

sw. Kazdy system gnostycki zatem zawiera elementy chrzescijanskie 

i wszyscy gnostycy pragn~li uchodzic za chrzescijan. Elementy 

poganskiej religijnosci, ktore autorka dostrzega, Sq warstwq wtornq. 

Gnostycy dopiero po odparciu ich nauki przez oficjalny Kosciol 

przeszli do poganstwa. Taki poglqd pozwala Petrement wyrazac 

opini~, ze pierwotna teologia chrzescijanska, zwlaszcza chrystologia 

byla nacechowana doketyzmem. 

Hipoteza herezji chrzeScijanskiej, choc bardzo niepopularna 

wsrod badaczy wsp61czesnych, zasluguje na uwag~. W naszym studium 

nad nowymi tekstami chodzi 0 odpowiedz na pytanie, czy 

istotnie w tekstach gnostyckich gnoza oznaczala znajomosc Pisma 

sw., czy nowe zrodla Sq rzeczywiscie dowodem, ze gnostycy pragllf;li 

uchodzic za chrzescijan i nimi byli istotnie 

Najwi~ksze zainteresowanie wzbudza ostatnimi czasy hipoteza judaistyczna. 

Ostatnie prace oraz niektore artykuly na temat Nag 

-Hammadi wskazujq, ze gnostycyzm zaczerpnql bardzo wiele z tradycji 

judaistycznych. Inicjatorem tej koncepcji byl G. Quispel101. 

Wedlug jego twierdzen gnoza powstala w srodowisku judaistycznym. 

Powoluje si~ mi~dzy innymi na fakt, ze polemisci antygnostycy 

rozpoczynajq zwykle relacj~ od Szymopa Maga i Cerynta. 

Zwolennikami tej hipotezy Sq rowniez J . Zandee 102, A. Bohlig 103, 

.. Poglqdy tyeh uezonyeh referuje Rudolph, ThRun 36 (1971) S. 34 i nn. Z grupy 

tyell uezonyeh dostE:pne mi byly jedynie praee S. p etrement. 

100 S. p etrem'ent, La notion de gnosttcisme, Revue de Metapnysique et Morale 

1n60, s. 385-421; Sw e stanowisko potwierdza na kongresie w Messynie: Le mythe 

des sep t arcnontes createurs peut-a s'expliquer d partir du chrtsti anisme ICOG, 

s. 460-486. 

101 G. Quispel, D e r gnost!scne Antropos und die jildische Tradition, Eranos 

-Jahrbueh 22 (1953) ZUrich 1954, s. 19:;""'234; ChristUche Gnosts und jildtscne Heterodoxi 

e, E vangelische Theologie 14 (1954) s. 1-11. 

101 J. Zandee, Die Person der Sophia tn der vierten Scnrtft des Codex Jung, 

ICOG, s. 203--214. 

1" A . Biihlig, Der jildiscne und judenchristltche H!ntergrund in gnostiscnen 

T ext en von Nag-Hammadi, ICOG, s. 109-140. 

679


H. M. Schenke 104, P. Pokorny 105, K. Rudolph 106 i inni 107. Wszyscy 

ci badacze wskazujq na ir6dla, w kt6rych tradycje starotestamentalne 

zaznaczyly si~ bardzo wyraznie, a wi~c teksty mandajskie, 

naasenskie (w relacji Hipolita), gnoza Barucha oraz szereg pism 

apokryficznych N owego Testamentu. Do wi~kszego zainteresowania 

.gnozq zydowskq przyczyniajq si~ r6wniez badania nad ir6dlami typowo 

judaistycznymi, a wi~c studia nad Filonem Aleksandryjskim. 

i nad tekstami z Qumran . Frace te dajq coraz bogatszy obraz judaizmu 

epoki hellenistycznej oraz pierwszych wiek6w ery chrzescijanskiej. 

Wiele r6Znorodnych uj~c tej hipotezy da si~ uzasadnic r6znicami 

uj~c judaizmu jako podloza nauki gnostyckiej. Elementy zydowskie 

tkwily w kulturze hellenistycznej w r6znym nat~zeniu , podobnie 

jak hellenistyczne w kulturze zydowskiej. Wyda je si~ , ze 

granice socjologiczne mi~dzy Zydami a nie-Zydami byly zwlaszcza 

w diasporze dosyc plynne 108. Skoro granice socjologiczne przedstawialy 

si~ w ten sposob, prawdopodobnie analogicznie bylo i z ideologiq. 

Ktore elementy ideologii judaistycznej mogly si~ stac poc·zqt.. 

kiem gnostycyzmu Jaki wqtek literacki czy ideowy mogi zadecydowac 

G. Quispel 109 wywodzi inspiracj~ powstania gnostycyzmu 

z poznozydowskich spekulacji n a temat Adama, Grant 110 - z zawiedzionych 

nadziei wyrazonych w apokaliptyce, Wilson 111 - z literatury 

qumranskiej i Filona. Wymieniamy tylko przykladowo. W zrodlach 

tych, jak wskazujq badania nad judaizmem, krzyzuje si~ wiele 

tradycji religijnych, a wi~c nie tylko wplywy kultury hellenistycznej, 

jej filozofii, ale rowniez skladrriki orientalne, lqcznie z iranskimi. 

Wydaje si~ jednak, ze pewne stwierdzenia dajq si~ wyprowadzic 

z dotychczasowych studiow. 

Judaizm lat przed Chrystusem podkreslal w swej teologii dwa 

elementy: transcendencj~ Boga i moc obowiqzujqcq prawa 112. 

Transcendencja Boga mogla sprzyjac na przyklad powstawaniu 

wyobrazen 0 nizszych hipostazach, mocach bozych. Skrupulatnosc 

w podejsciu do przepisow prawa mogla wywolac reakcje zdqzajqce 

do wyzwolenia si~ z jego nacisku, ale rowniez przyjqc znajomosc 

prawa za gnozp,. Jedno jest pewne - judaizm w scislym znaczeniu 

'" H. Schenke, Umwett, I, s. 395. 

'" P. Pokorny, poi:!atky gnose, Praha 1968, s . as-38. 

". P or. D i e Gnosts II, s. 192 inn. (0 literaturze manda jskiej). 

107 Por. R eferaty wygloszone podcza s kongresu w Messynie: ICOG, s. 395-496; 

takze H. Schenke , DeT Gott, s. 33. 

'05 H. Schenke, HauptpTobteme deT Gnosis, Kairos 7 (1965), s . 126. 

' 00 G . Quispel, Eranos-Jahrbuch '22 (1953), S. 19S-234. 

lID R. Grant, ICOG, S. 154. 

"' R. Wilson, - nie majllc dostE:pu d o literatury podajE: za K . Rudol ph ThRun 

36 (1971), s. 104-108. 

m Bibet-Lex t k on, von H . Haag, L e ipzig 1969, k . 890--892. 

680


nawiqzywal zawsze do monoteizmu. Idee gnostyckie, monoteistyczne 

w sensie panteistycznym, czy dualistyczne, jak rowniez niektore 

wqtki literackie oparte na mitologii poganskiej nie mogly zrodzic si~ 

w lonie judaizmu ortodoksyjnego. W tym sensie nalezaloby wykluczyc 

rowniez literatur~ qumranska,. Pisma qumranskie mogly dostarczye 

wiele wyobrazen i idei skladowych gnozy, znamienny jest 

ich dualizm antropologiczny 113 - nie moga, jednak uchodziC za gnostyckie. 

Idea monoteistyczna jest w nich bardzo silna. Gnostycyzm 

mogi si~ zrodzie w srodowisku oddalonym od ortodoksji. Badacze 

wspok zesni pytajq wi~c 'Zwykle 0 prqdy heterodoksyjne a nawet 

heretyckie w judaizmie. 

Osobnym zagadnieniem jest problem istnienia gnozy zydowskiej. 

e zy istniala zydowska gnoza ortodoksyjna K. Schubert 114 odpowiada 

twierdzqco. Tresciq tej gnozy byl przede wszystkim dualizm 

antropologiczny, antysomatyzm i pesymizm w uj~ciu zycia doczesnego, 

sklaniajqcy si~ do antykosmizmu. Okreslenie jednak takich 

poglqd6w terminem gnozy jest mylqce. Latwo bowiem stwierdzie, 

ze to poj~cie nie odpowiada definicji zaproponowanej na kongresie 

w Messynie. Z tej racji K. Rudolph 115 proponuje ten kierunek 

mysli zydowskiej najblizszy gnozie nazywae zydowskq ezoterykq. 

Dla prqdow, kt6re zapowiadajq gnoz~ i gnostycyzm Rudolph proponuje 

okreslenie ich jako gnostycyzuja,ce. 

W nowych tekstach z Nag-Hammadi, jak wykazujq dotychczasowe 

opracowania niektorych pism, obok wqtkow niewqtpliwie judaistycznych 

znajdujq si~ rowniez elementy nauki zydowskiej zwiqzane 

z chrzescijanskimi 116. Powstaje pytanie: w jaki sposob elementy 

te przen rkn~ly do nauki gnostyckiej: wprost z judaizmu czy 

przez judeochrzescijanstwo Badajqc zatem material zydowskiej tradycji 

w pismach gnostyckich nalezy wziqe pod uwag~ i to pytanie. 

Wydaje s i~ , ze rowniez nie moina poprzestae jedynie na wydobyciu 

tradycji jUdaistycznej. Nalezy takze zaobserwowae funkcj~ , 

jakq spelnia ona w nowych gnostyckich pismach. W jaki sposob 

gnostycy odnosili si~ do dziedzictwa Starego Testamentu i czy 

mozna - po oddzieleniu gnostyckiego opracowania tego materia 

Iu - wskazae na jakies srodowisko judaistycz.ne, ktore moglo bye 

podlozem formowania si~ gnostycyzmu. 

113 L . Sta ch owiak, Zagadni enle dualizmu antropologicznego w StaTym Testam 

encie i ltteTatur ze mt'1dzytestamentalnej, Studia Theologlca Varsaviensis 7 (1969), 

s . 19-31. 

'" K. S. Schube rt, Problem und Wesen deT j tldl schen Gnosis, Kairos 3 (1961), 

s . 2-15. 

U5 K. Rudolph, Randerschetnungen des Judentu ms und das Problem d e r Entst 

ehung des Gnos t!z!smtls, Kairos 9 (1967), S. 107. 

"' A. Biihlig, Der judische und judenchrist!iche HintergTund i n gnostischen 

T exten von Nag-Hammadi, leOa, s. 109-1"40. 

681


Jalk moglismy siti przekonae z powyiszego przeglqdu, badania 

pochodzenia gnostycyzmu na podstawie wqtk6w literackich wymagajq 

metody por6wnawczej. Mimo to badania wsp6lczesne wykazujq 

~wnq niech~e wobec tej metody stosowanej kiedys przez historyk6w 

religii. Ten sam wqtek literacki w dwu r6inych tradycjach 

religijnych pelni zwykle r6ine funkcje i zawiera rome 

tresci. Czy stwierdzenie ciqglosci historycznej i literaokiej oznacza 

rowniei ciqglose ideologicznq Czy pewne zmiany tradycji 

literackiej wskazujq takie na zmiany w zakresie tresci Moina jedynie 

stwierdzie, ie pokrewienstwo takie staje si~ prawdopodobne. 

Wracajqc do charakterystyki wsp6lczesnych badan dokonanej 

przez R. Haardta musimy przyjrzec si~ tym kierunkom, kt6re starajq 

si~ umiejscowie gnoz~ w czasie i przestrzeni przy pomocv 

innych metod. Chodzi 0 kierunek badan pochodzenia gnostycyzmu 

ar,gumentujqcy reduktywnie. Badacze usilujq sprowadzie, zredukowac 

pochodzenie gnostycyzmu do przyczyn psychologicznych, snr..:.if' 

logicznych wzgltidnie egzystencjalno-ontologicznych. Inaczej mowiqc, 

starajq siti odpowiedziec na pytanie, ja·kiej grupie ludzi, 

jakiemu srodowisku mogl: odpowiadae gnostycki swiatopoglqd. Moina 

zauwaiye, ie metody te nie przekreslajq badania na zasadzie 

wqtkow literackich. Badania tekstow przy pomocy metod redukcyjnych 

zakladajq najpierw wyznaczenie przy pomocy badan historycznoliterackich 

jakiegos srodowiska, jakiejs tradycji religijnej 

podstawowej, ktora mogla bye glebq gnostycyzmu. W ten spos6b na 

przyklad A. Adam 117 wskazuje na nosicieli kultury szk61 mqdrosciowych. 

K. Rudolph 118 twierdzi, ie pierwszymi gnostykami mogli 

bye biedni pisarze aramejscy. Zdaniem tych badaczy, zaistnialy 

pewne warunki ekonomiczne, polityczne i religijne, 'ktore podsun~ly 

danym grupom tak pesyrnistyczny poglqd na swiat. Socjologiczne 

i psychologiczne tlumaczenie, pytania 0 rzeczywiste podstawy 11 9, 

jak mowi Jonas, moie bye zawodne. Trzeba zauwaiye, ie ludzie 

w podobnych warunkach socjologicznych mogq reagowae w r6iny 

spos6b i stwarzae sobie r6ine doktryny dla wytlumaczenia zachodzqcych 

zjawisk. Atmosfera kryzysu, wojen, braku niezaleinosci, 

moie wyzwalae rowniei ducha buntu i rewolucji. Bywa takie odwrotnie, 

najlepsze warunki wyzwalajq pesymizm i sceptyczne nastawienie 

wobec swiata. Sq to wi~c metody zawodne, a stosowanie 

ich musi bye ograniczone ponadto ze wzgl~du na material pochodzqcy 

z tak odleglej przeszlosci. 

U czeni poslugujq si~ r6wniei metodq interpretacji egzystencjalno 

117 A. Adam. 1st dte Gnosts tm aramlitschen Weishettsschulen enstanden ICOG, 

s. 291-301. 

115 K. Rudolph, Randerschetnungen••.• s. 108-112. 

11J H. Jonas. Gnosts I, s. 58-73. 

682


-ontologicznej. Klasycznym przykladem takiej interpretacji niech 

b~dzie praca H. Jonasa. Gnoza dla niego to specyficzny stan swiadomosci 

ludzkiej wywolany przez r6inego rodzaju wydarzenia 

zewTI~trzne . Stan ten wyraia si~ przez r6ine wypowiedzi, wqtki litera0kie. 

Co jest jednak nowego w tej interpretacji Ot6i stan ten, 

jak rowniei powstaly swiatopoglqd nie jest tylko wynikiem sumy 

wszystkich uwarunkowan, ale czyms nowym, sui generis 120. 

Wielu badaczy zatem - pr'awdopodobnie pod wplywem tych 

stwierdzen Jonasa - dochodzi dzisiaj do takiego sqdu 0 problemie 

pochodzenia gnostycyzmu. 1stota gnostycyzmu jest niesprowadzal 

'na do innych form swiatopoglqdowych 121. A zatem, gnostycyzm nie 

jest pewnq odmianq ezy to chrzeseijanstwa, ezy judaizmu, czy religijnosci 

misteryjnej. 1stota gnostyeyzmu jest niepochodna. 

W ten spos6b doszlismy do sprecyzowania poj~cia poehodzenia. 

o pochodzeniu tego religijnego zjawiska moina mowic w sensie 

wskazania na ja'kies srodowisko ezy nawet srodowiska, na pewnq 

grup~ spolecznq, a bye moze w przyszlosei, gdy tworcy pism gnos·· 

tyckich stanq si~ nam bardziej znani, jakqs na osob~ zaloiyciela. 

A moze zatem raej~ majq przedstawiciele trzeciego kierunku badan 

nad gnostyeyzmem, ktMzy w og61e nie interesujq s;i~ problemem 

jego pochodzenia 

5. ZNACZENIE TEKSTOW 

Z NAG-HAMMADI 

Po naszkicowaniu kierunk6w i metod wsp6lczesnych badan nad 

gnostycyzmem, po\vstaje pytanie, w jakim stopniu odkrycie nowyeh 

tekst6w z Nag-Hammadi wplyn~lo na: 

a) powstanie nowyeh zagadnien, oraz 

b) ukierunkowanie dotychczasowych teorii. 

Zacznijmy od zagadnien nowych, ktorymi dotqd nie moglismy si~ 

zajqc. 

a) Wsp6lczesne bad.ania nad gnostyeyzmem po odkryeiu koptyjsko-gnostyckich 

tekst6w z Nag-Hammadi 122 pod pewnym wzgl~dem 

przypominajq prace na przelomie XIX i XX wieku. Podobien 

12, H. Jonas, Gnosis I, s. 11 inn. 

1!t Por. K. Rudolph, Nag-Hammadt und die neuerll Gnostsforschung, w: Von 

Nag-Hammadi bis Zypern, Berlin 1972, S. 7. 

m BliZsze informacje na temat znaczenia Nag-Hammadi: K. Rudolph,Nag Hammad! 

und die neuere Gnosisforschung. w : P. Nagel, Von Nag-Hammadt bis Zypern, 

Ber!i.n 1972, s. 1-15; Bertiner Arbeitskreis fiir koptisch-gnostische Schrtfte n 

(zbior.) W: K. W. Trager, Gnosis und Neues Testament, Berlin 1973 s. 13-76; W. 

Myszor, Studia Theo!ogica Varsaviensia 9(1971) Nr I, s. 367-424; 11(1973) Nr I, 

s. 21S-221; 13(1974) Nr I, s. 193-230. 

683


stwo zaznacza si~ przez fakt pierwszenstwa analizy literackiej, filologicznej 

i historycznej nad systematyzujqCq. Wydania te'kst6w, 

analiza krytyczna, przeklady, por6wnania, b~dq przez jakis czas 

zajmowaly wi~kszosc badClczy. Wydaje si~ jednak, ze juz dotqd 

poczynione obserwacje rzucajq nowe swiatlo i pozwalajq przynajmniej 

wst~pnie postawic nowe pytani.a. Dotqd bowiem zajmowano 

si~ na og6l zr6dlami wt6rnymi i pochodnymi; chodzi 0 relacje 

polemist6w antygnostyckich oraz teksty mandajskie i manichejskie. 

Obecnie badacz gnostycyzmu ma do dyspozycji ogromnq bibliot ek ~ 

dziel gnostyckich oryginalnych. Zbi6r kilkudziesi~ciu tytul6w pism 

pozwala na prac~ skupionq, na anaIiz~ i por6wnania . " wewn~trzn €" , 

mi~dzy poszczeg6lnymi tekstami gnostyk6w. I tak jest istotnie, jesli 

uwai:nie obserwujemy aktualne publikacje na ten temat. Nowe 

teksty jednak nie tylko spowodowaly przyj~cie odpowiednich metod 

analizy tekstu, ale przede wszystkim wysun~ly caly szereg nowych 

zagadnien. Do takich nowych zagadnien nalezy niewqtpIiwie 

sprawa formy literackiej pism gnostyk6W 123. Dotqd byto to niemozliwe 

ze wzgl~du na brak kontaktu z wi~kszq ilosciq utwor6w oryginalnych. 

Badania takie majq ogromne znaczenie dla wielu dziedzin, 

historii Iiteratury, biblistyki. Z dotychczasowych anaIiz n3 

przyklad wynika jasno, ze wiele tak zwanych apokryf6w Nowego 

Testamentu nalezy wylqczyc ze zbior6w dotqd wyliczanych 124 i ze 

wzgl~du na form~ literackq, niezaleznie juz od tresci, wlqczyc do 

literatury gnostyckiej. Formy literackie tekst6w z Nag-Hammadi 

nawiqzujq raczej do tradycji starotestamentalnych, wzgl~dnie mi~dzytestamentalnej 

125. Szczeg6lnie uwidacznia si~ to w takich formach, 

jak apokalipsa, pisma egzegetyczne, dialog katechetyczny, 

dialog objawiajqcy, list 126. Juz bardziej nii: z wplywem nowotestamentalnych 

form Iiterackich nalezy si~ Iiczyc z wplywem literatury 

hermetycznej. W Ikodeksie VI tekst6w z Nag-Hammadi odnaleziono 

trzy utwory zaIiczone zdecydowanie do literatury hermetycznej 

127. Problematyk.a 'zwiqzana z tresciq nowych tekst6w jest 

oczywiscie tym bardziej bogata i interesujqca. Do nowych zagadnien 

dotqd nie poruszanych, wzgl~dnie nierozwiqzalnych nalezy za 

'" Jedn'l z cie kawszych prob tego rodzaju jest: K. Rudolph, Der gnostisch e 

,.Dialog" a!s lite rarisches G enus, w: P. Nagel. Prob!eme der koptischen Literatllr, 

Halle 1968. s. 85-107. 

m Por. Encyklopedi a Katolicka tom I (Lublin 1974) K. 763 (Apokryfy II 7) • 

•'" J . Menard, L i tterature apoca!yptique et lUterature gnostique, R evue des 

Sciences Religieuses 75(1973) s. 300-323. 

m W tej dziedzinie badania wsp61czesne zaczynaj'l sil: dopie ro rozwija c: K. 

Rudolph, ThRun 34(1969) S. 143 inn. 169 inn.; 208 inn. 

'" Nag Hammadi Codex VI, 6-8, por. K. W . Troger, Die Bedeutung de-r Nag 

-Hammadi-Schrljten jilT di e Hermet i k, w: P . N agel, Studia Coptiea, Berlin 1974. 

s. 178. 

684


liczyc dwa: pra'ktyki kultowe gnostykow 128 oraz ich iycie spoleczne 

129. Po pierwszych probach w tym zakresie moina ustalic, ie 

wi~sze powodzenie i wi~cej efektow moie przyniesc studium iycia 

liturgicznego, kultowego. 

Pobieina le'ktura nowych tekstow ukazuje rowniei, ie gnostycy 

wobec obcych, nowych poglqdow byli bardzo tolerancyjnie nastawieni 

130. Z ch~ciq przyjmowali nowosci. Z tej racji staje si~ nam 

dzisiaj zrozumiala trudnosc uchwycenia istoty ich poglqdow; trudnOSei 

tej doswiadczyl tak Ireneusz, jak i badacze nowoiytni. Okazuje 

si~ bowiem, ie podzial gnostyckich poglqdow na szkoly i odlamy 

staje si~ nieaktualny w zastosowaniu do nowych tekst6w 131. 

Obecnie badacze bardzo niech~tnie uzywajq dawnych okreslen, 

a w kaidym razie liczq si~ z ich powainq modyfikacjq 132. Takie 

;erminy jak walentynizm, system barbelognostykow, setian, ofitow 

naleiy obecnie sprawdzac w odniesieniu do nowych tekstow. Na 

ogol jednak konfrontacja wsp6lczesnych informacji z danymi polemistow, 

Ireneusza, Hipolita, daje wynik pozytywny i potwierdza 

staroiytne rela'cje. 133 

b) W jakim stopniu nowe teksty ukierunkowaly dotqd prowadzone 

badania Zajmiemy si~ jedynie sprawami zasadniczymi, istotq 

i pochodzeniem gnostycyzmu, bardziej szczeg6lowe zagadnienia bowiem 

Sq zbyt aktualne. W zakresie pytania ° istot~ wydaje si~ 

potwierdzac coraz bardziej hipoteza H. Jonasa, a mianowicie, ie 

gnostycyzm jest zjawiskiem niezaleznym od chrzescijanstwa, judaizmu 

i kultury greckiej. 

Analiza tekst6w z Nag-Hammadi wykazuje, ie na t~ istot~ sklada 

sip, jednoczesnie antykosmiczny dualizm oraz monistycznie potraktowana 

soteriologia. Monizm gnostycyzmu opiera si~ na toisamosci, 

wsp6listotowo§ci zbawcy i zbawionego, b6stwa i wewn~trznego, 

duchowego czlowieka. Ta istota gnostycyzmu nie jest pochodna. 

W swietle tekst6w z Nag-Hammadi wydaje si~ , i e nalezy lqczyc 

razem ze swoistq soteriologiq postac zbawcy przekaziciela gnozy 131. 

Zbawca gnostycki - przybierajqcy roin!! postac, Seta, aniola, lecz 

i Chrystusa - wbrew pozorom nie jest najcz~sciej postaciq ° rysach 

,.. H. G. Gaifron, Studien rum koptischen PhU!ppUsevangetium unter besonder 

es Berilcksicht!gung der Sakramente, Bonn 1969. 

'"~ P . Pokorny, DeT soziate Htntergrund der ynosts, w: K. W. Trager, Gnosls 

und N eues Testament, Berlin 1973, s. 77-87. 

ta. K. Rudolph, Von Nag-Hammadi bts Zypern, S. 4. 

111 Tarnze S. 6. 

u, H. M . Schenke, Das sethtan!sche System nach Nag-Hammadi-Handschriften, 

W: P. Nagel, Stud!a Copttca, Berlin 1974, s. 165-174. 

,.. N. Brox, 0ffenbarung, Gnosis und gnosttscheT Mythos bet Ireniius von Lyon, 

Salzburg 1966 • 

•" Gnosis und Neues Testament, s. 17. 

3 - ZNAK 685


chrzeScijanskich. P rzynoszqC zbawczq gnoz~ nie zaklada zadnego 

pr6cz samej gnozy dzialania ze strony Boga, a przemiany ze strony 

czlowieka. Elementy chrzescijanskie ok azujq s i~ wt6rne, nieistotne 

i powierzchow ne, co jednak nie umniejsza wagi problemu relacji 

mi~ dzy gnostycyzmem a chrzescijanstwem.135 

Wiele swiatla rzuca r6wniez biblioteka z Nag-Hammadi na zagadnienie 

pochodzenia, ehociaz bynajmniej go nie rozwiqzuje. Nalezy 

s i~ r aezej spodziewac, ze pr ace nad tekstami pozwolq wyeIiminowac 

b l ~dne hipotezy skonstruowane na mniej pewnyeh zr6 

dlaeh. Analiza dotychezas przeprowadzona ujawnia, ze n ajwi~kszy 

wplyw na gnostyk6w wywarly tradycje judaistyczne i judeochrzescijanskie 

136. W tym swietle wydaje si~ nie do utrzymania hipoteza 

historyk6w dogmatu 0 pochodzeniu gnostycyzmu - jako herezji, 

z chrzescijanstwa. Gnostyk6w bardziej zajmowal Stary Testament, 

. egzegeza Ksi~gi Rodzaju, proroctw niz chrzes

NA TROPACH TAJEMNEJ WI EDZY 

ezye z wplywem popularnej filozofii greckiej (tak jak wydawey 

liezl! s i~ z greekimi oryginalam i koptyjskich tekst6w). Na dalszym 

planie dopiero zdaniem 'komentator6w nowyeh tekst6w, m ozna znaleze 

wplywy iranskie i to drogll posredniq, przez kult ur~ hellenistyeznq 

i p6zny judaizm 139. 

Sytuaeja barlan na tym odcinku nie jest jasna. "Wpiywologia" 

n ie moze wypracowae smialej hipotezy. Nie dotyka zresztq istoty 

gnostyeyzmu, w tym zakresie tezy Jonasa okazujll si~ trwale. Mozn 

a zatem z calq slusznoScill powiedziee, ze obecne badania nad 

gnostycyzmem dopiero po opublikowaniu calosci tekst6w z Nag 

-Hammadi pozwolll na wysuni~cie bardziej prawdopodobnych hipotez 

w sprawie pochodzenia. Na takie wyniki, wydaje s i~ , nalezy 

oczekiwae w najblizszej przyszlosci. 

ks. Wincenty Mrnor 

'" K. Rudolph , V on N ag H ammadt bts Zypern , s. 8.

KS. MAREK STAROWIEYSKI 

W~DROWKI PANI EGERII 

W roku 1884 wloski szperacz i uczony J. G. Gamurrini odkryl w bibliotece 

Fraternita di Santa Maria w Arezzo r~kopis z XI w. pochodzqcy 

z opactwa na Monte Cassino. Zawieral on opis pielgrzymki 

do Ziemi Swi~tej i na Bliski Wsch6d napisany przez nieznanq z imienia 

kobiet~ - brakowalo mu pierwszych kart. Opublikowal go 

w trzy lata p6zniej, w 1887 r. W nast~pnych latach posypaly si~ nowe 

wydania i tlumaczenia: w 1889 tekst wydano w Petersburgu, 

a w 1894 w wiedenskim Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 

- jednej z najpowazniejszych seriJ patrystycznych. Wydania 

pociqgn ~ly seri~ publikacji filologicznych, · teologicznych, archeologicznych, 

opracowywano komentarze do tego dzielka, a nawet wydana 

don specjalny slownik lacinski. 

Pami~tnik Egerii (do imienia jeszcze powr6cimy), ocalal zupelnie 

przypadkowo, bo w Sredniowieczu nie byl on bynajmniej popularny: 

znal go mnich hiszpanski z VII w. Waleriusz z Vierzo, jego 

fragmenty znaleziono w Madrycie, wiadomo, ze znajdowal si~ 

w opactwie St. Martial w Limoges, uzywal go w XII w. archiwariusz 

opactwa na Monte Cassino - Piotr Diakon; i to wszystko. 

W Sredniowieczu czytywano inne opisy Ziemi Swi~tej: Bedy Wielebnego, 

kt6ry nigdy tam nie byl, Adomnana, Anonima z Placencji 

i innych. 0 Egerii panuje milczenie. 

Skqd wi~c po wiekach taki sukces tego malego dzielka, ktore 

z pewnosciq nie jest arcydzielem literatury Zapoznawszy si~ z jego 

tresciq, potrafimy docenic jego wartosc. 

Spr6bujmy najpierw rozszyfrowac imi~ autorki. Tu zaczynajq si~ 

pierwsze trudnosci. R~kopis nam nic nie powie, bo brakuje pierwszych 

kart. Na szcz~scie, w liscie juz wspomnianego Waleriusza 

z Vierzo znajduje si~ pochwala pewnej Hiszpanki, kt6ra odbyla 

pielgrzymk~ do Ziemi Swi~t~j. Opis tras zgadza si~, co wi~cej, Waleriusz 

uzywa podobnego slownictwa. Ale i tu nie brak trudnosci : 

R~kopisy listu Waleriusza podajq r6me, choc podobne imiona jak 

Egeria, Artheria, Eucheria, Heteria, Eiheria, Etheria, a uczeni wy· 

688

WIiDROWKI PAN I EGERII 

dawcy dodali jeszcze imi~ Silvia. Ostatni wydawca wybral imi~ 

Egeria, polski tlumacz - Eteria 1. 

Kiedy zyla pani Egeria i kiedy odbywala swoje pobozne wojaze 

Utwor datowano na lata od 383 do 539 (jak widac spora rozbieznosc 

lat !), dopoki uczony bolandysta, ojciec Devos SJ, nie ustalil daty 

pobytu Egerii w Jerozolimie na rok 384 - dat~ t~ na ogol przyj~to . 

Nasuwa si~ nast~pne pytanie: kim byla pani Egeria Nie latwo na 

to pytanie odpowiedziec, choc z samego pami~tnika mozna duzo wyczytac. 

W~druje bowiem nasza bohaterka po Bliskim Wschodzie jak 

udzielna ksi~zna : na jej spotkanie wychodz1\ biskupi, zbiegaj1\ si~ 

mnisi, uzywa prawdopodobnie panstwowego "cursus publicus", 

w miejscach niebezpiecznych towarzyszy jej rzymska eskorta wojskowa, 

cieszy si~ szacunkiem wladzy panstwowej i duchownej, a te 

honory bynajmniej jej nie dziwi1\, ale przyjmuje je jako rzecz 

najzupelniej oczywistq i nie .protestuje przeciw nim, jakby tego 

wymagala pokora godna podj~tej pielgrzymki. Odwazny sw. Hieronim 

- jak si~ wydaje - wspomina zlosliwie 0 niej, ostrzegajqc 

przed tego rodzaju pielgrzymkami wdow~ Furi~, ale - i to jest charakterystyczne 

- nie wymienia jej imienia. Mamy wi~c do czynienia 

z osobq pochodzqc1\ z najwyzszych sfer owczesnego swiata. Probowano 

jq identyfikowac z Sylwiq, siostrq Flawiusza Rufina, Prefekta 

Wschodu, pochodzqcego z Akwitanii, z cesarzoW1\ Placydiq, 

z krewniaczk1\ cesarza Teodozjusza, ktory sam b~dqc Hiszpanem, 

otaczal si~ ch~tnie Hiszpanami. Ta ostatnia hipoteza jest najprawdopodobniejsza, 

choc i tu musimy ustlWic wobec niszcz1\cej sHy czasuo 

Jak na osob~ wysoko postawionq nie wykazuje jednak specjalnego 

wyksztalcenia: nie wydaje si~, by znala autorow klasycznycn, 

tak greckich jak i lacinskich, nie zna greki, a jej lacina nie przypomina 

w ·niczym wystudiowanego j~zyka wsp61czesnych jej pagan, 

gromadzqcych si~ na Saturnaliach opisanych przez Makrobiusza, ani 

tez wytwornej laciny retora chrzescijanskiego - sw. Ambrozego. 

Wr~cz przeciwnie - jej lacina to zwyczajny potoczny j~zyk mowiony, 

choc i ona rna pretensje: dla elegancji wtrqca tu i owdzie jakies 

slowo greckie w transkrypcji lacinskiej (nie zawsze jednak najlepiej 

zastosowane!). I ten wlasnie potoczny j~zyk stanowi 0 wielkiej wartosci 

jej pami~tnika. Posiadamy bowiem wiele przykladow laciny 

literackiej, ale stosunkowo niewiele laciny m6wionej - i stqd 

ogromne powodzenie tego dzielka u filologow. 

Z dziennika mozemy si~ jeszcze dowiedziec innych rzeczy 0 samej 

pani Egerii. Pismo swe kieruje do "czcigodnych si6str", "pan 

1 E teria . Pte!grzym k a d o m!ejsc swi

KS. MAREK STAROWIEYSKI 

duszy mojej" i dla nich spisuje swe podroze, aby i one, pozostawione 

w dalekiej ojczyinie, mogly wziqse w nich udzial. Wspomniany 

Waleriusz nazywa jq "Beatissima sanctimonialis", katalog z Limoges 

nazywa jq "Abbatissa". Byla wi~c moze zakonnicq Z pewnosciq 

nie w dzisiejszym slowa znaczeniu, bo zycie monastyczne na Zachodzie 

dopiero wtedy si~ formuje. Ale bye moze nalezala do ' k6lka 

kobiet Bogu poswi~conych - k6lka takie znamy z list6w sw. Hieronima. 

Dodajmy jednak, ze pani Egeria nie wykazuje zbytniego 

smutku z powodu oddalenia od swych towarzyszek i nie spieszy si~ 

z powrotem do ojczyzny. 

Gdzie znajdowala si~ jej ojczyzna Pochodzila z Akwitanii, Prowansji 

lub z Hiszpanii. Biskup Edessy wita jq jako przybywaja,cq 

z kranc6w ziemi, Piotr Diakon cytuje jej zdanie 0 wodzie w Oceanie, 

sarna przyr6wnuje Eufrat do Rodanu a Synaj :lest dla niej ,najwyz 

SZq g6rq - znak, ze nie widziala Alp ani Pirenej6w. Por6wnuja,c te 

dane z liste:m Waleriusza wydaje si~, ze pochodzila z Galicji (w Hiszpanii) 

a bye moze przebywala jakis czas w Galli. 

Ale czas juz przejse do samych w~dr6wek pani Egerii. 

Spotykamy si~ z nia, w szerokiej dolinie, u st6p g6ry Synaj. Czy 

jest to rzeczywiscie g6ra, na kt6rej Mojzesz otrzymal przykazania 

Zostawmy dyskusj~ na ten temat biblistom. Jest jednak rzeczC\ pewna" 

ze za czasow Egerii, a wi~c w IV w. istniala juz ugruntowana 

tradycja, ze tam wlasnie rozegraly si~ wydarzenia opisane w Ksi~- . 

dze Wyjscia. 

PaniC\ Egeri~ prowadzC\ mnisi. Wyruszyla, prawdopodobnie z Jerozolimy, 

sladami Ludu Wybranego, tyle, ze w przeciwnym kierunku 

i teraz w lasnie dochodzi do Synaju. Przewodnicza,cy na widok swi~tej 

gory odmawiajC\ modlitw~ , k t6rq zwykli odmawiae wszyscy pC\tnicy. 

Do st6p g6ry prowadzi szeroka dolina i mnisi pokazuja, jej 

miejsca, gdzie mial s i~ znajdowae ob6z Izraela w czasie nadawania 

X Przykazan i gdzie stal zloty cielec. Wszystko to r obi na Egerii 

w ielkie wfazenie. 

Do stop gory pielgrzymi dotarli w sob ot~ wieczorem. Synaj od 

IV w. az do czasow podboju muzulmanskiego byl jednym z wielkich 

centr6w zycia monastYCZiIlego, a cesarz Justynian k azal t u zbudowae 

slawny klasztor sw. Katarzyny, kt6ry trwa do dzis dnia. Mnisi iyli 

sam otnie jako pustelnicy, czy tez la,czyli s i~ r azem w tak zwane 

laury - cos w rodzaju dzisiejszych klasztor6w. Pani Egeria wraz 

ze swa, switq nocuje w jednej z takich lau r, jako ze jednym z obowia,zkow 

milosierdzia chrzescijanskiego owych czas6w byla goscinnose. 

W czasach, gdy nie istnialy jeszcze hotele a i zajazd6w bylo 

niewiele, klasztory byly miejscem, gdzie kazdy podrozny, niezaleinie 

oel stanu spolecznego, m 6g1 otrzymae dach nad glowa,. Goscinnose 

wobec pielgrzymow polegala poza tym na oprowadzaniu ich po 

690

WI;DROWKI PANI EGERII 

miejscach swiE:tych i na obdarowaniu pamiqtkami, ktore wielce sobie 

cenila pani Egeria. 

W niedzi el~ 0 swicie wyruszyIi na szczyt gory. Idq pieszo, bo 

tylko tak mozna tam dotrzec. Egeria nie narzeka, jest szcz~sliwa , bo 

spelnia s i~ pragnienie jej zycia, ktore - jak t wierdzi - otrzymala 

z Bozego natchnienia. Bylo to nie lada przedsi~wzi~cie, bo szczyt, na 

ktory z trudem drapala si~ pani Egeria, dzisiejszy Djebel Mouza, 

liczy 2244 m., mniej wi~cej tyle co Granaty. Na przybycie Egerii 

zbiegli si~ mnisi z okolicy: w kosciolku na szczycie gory, ktory 

jak zaznacza Egeria - "sprawia bardzo mile wrazenie" odczytano 

odpowiednie do miejsca fragmenty Pisrna sw., co zresztq powtarza 

s i~ na kazdym miejscu zwiedzanym, bo "trzymalismy si~ zawsze 

tego zwyczaju, iz gdziekolwiek przybylismy na miejsce upragnione, 

najpierw byla modlitwa, nast~pnie odczytywano ust~p z kodeksu 

(Pisma sW.), odmawiano rowniez jeden odpowiedni psalm a potem 

ponownie modIitw~". Jako eulogia, czyIi dary, otrzymala Egeria 

jablka, ktore jej sprawHy wlelkq radosc. Po komunii nast~p uj e zwiedzanie 

pamiqtek po Mojzeszu, a szczegolnie jaskini, w ktorej przebywal 

" sw i~ty Mojzesz, gdy powtornie wszedl na gor~ Bozq". Podziwia 

takze Egeria widok roztaczajqcy si~ ze szczytu, ale bardziej 

niz sam widok interesuje jq lokalizacja miejsc zwiqzanych z dziejami 

Mojzesza. Mnisi po kolei pokazujq jej Palestyn~, Egipt az po 

Aleksandri~ i Morze Czerwone, a tak dokladnie okreslajq szczegoly, 

ze nawet latwowierna Egeria zaczyna miec wqtpliwosci, czy istotnie 

wszystkie te miejscowosci mozna zobaczyc ze szczytu. Z kolei zwiedza 

caly masyw, gdzie wedlug owczesnej tradycji, przebywal rowniez 

i Eliasz - tam bowiem umieszczano Horeb. Stal tam r6wniez 

kosciol, w ktorym Egeria uczestniczyla we Mszy sw. Wracano do doliny 

inn q drogq, aby zobaczyc krzak, z ktorego Bog przemowil do 

Mojzesza - rosl on w ogrodzie klasztornym, niedaleko kosciola oraz 

silnego zrodla. ad swi ~t ej gory powraca dolin q, identyfikujqc po 

drodze dalsze, zwiqzane z dziejami Mojzesza, miejsca woko! ktor ych 

wyrastaly klasztory i eremy. 

"Tak w i~c obejrzeliSmy wszystkie miejsca swi~t e, jakich pragn ~lismy, 

a takze wszystkie miejscowosci, z jakimi zetkn~li si~ synowie 

Izraela idqc od gory Bozej i w drodze powrotnej. Zobaczywszy tez 

mt:zow swi~tych , ktorzy tam mieszkajq, w imi~ Boze powrocilismy 

do Faran". 

a d Faran w~drujq to pustyniq oznakowanq przez Faranitow, aby 

s i ~ nie zgubic, to brzegiem Morza Czerwonego tak, ze woda m orska 

obmywala kopyta wielblqd6w. Egeria naturalnie konfrontuje dane 

geograficzne ze Starym Testamentem. ad Clysma (dzisiejszego Suezu) 

w w~d rowce towarzyszy jej obstawa wojskowa, bo kraj jest 

niebezpieczny, a choc grasujq bandyci, to jednak Egeria pragnie 

691

KS. MAREK STAROWIEVSKI 

"zobaczyc wszystkie miejscowosci, przez kt6re przechodzili synowie 

Izraela". Na przywitanie jej wychodza, juz nie tylko mnisi, ale i biskupi. 

Egeria ogla,da miejsca nie tylko zwia,zane z Mojzeszem, ale 

i groby m~czennik6w, smutna, spuscizn~ po przesladowaniach Decjusza 

i Maksymina Dazy, kt6re szalaly w Egipcie ze szczeg6lnq 

silq. 

Nie jest to bynajmniej jej pierwsze spotkanie z Egiptem. W swym 

dzienniku wspomina, ze juz uprzednio byla w Tebaidzie, slynnym 

centrum mnich6w, a z listu Waleriusza wynika, ze zjeidzila Egipt 

wzdluz i wszerz, jako ze po nieslychanym wprost sukcesie lacinskiego 

przekladu zywotu sw. Antoniego, do Egiptu, krainy mnich6w, pociqgn~li 

ludzie Zachodu, niekt6rzy nawet spisali swe wspomnienia, 

jak to uczynil Jan Kasjan. 

Dalsza droga pani Egerii wiodla "wsr6d winnic i drzew wydzielajqcych 

balsam, wsr6d sad6w owocowych, bardzo dobrze uprawianych 

p61 i wielu ogrod6w", a przekroczywszy jedno z odgal~zien 

Nilu poda,zyla do Peluzjum i dalej do Jerozolimy. 

Nie wiemy, jak dIu go zatrzymala si~ pani Egeria w Jerozolimie. 

Wiemy natomiast, ze nastE:pna podr6i odbyta z "woli Bozej" miala 

na celu g6r~ Nebo, z kt6rej szczytu Mojzesz ujrzal Ziemi~ Obiecanq 

i na kt6rej umarl. I tym razem "Pan nasz Jezus Chrystus, kt6ry nie 

opuszcza pokladaja,cych w nim nadziej~... zechcial laskawie urzeczywistnic 

rna, wol~". Wyrusza wi~c pani Egeria z wielkim orszakiem: 

towarzysza, jej kaplan, diakoni z Jerozolimy oraz mnisi czyli "swi~ci". 

Egeria poda,za zn6w w kierunku przeciwnym niz Izraelici wkraczaja,cy 

do Ziemi Obiecanej i skrz~tnie notuje miejsca zwia,zane 

z ostatnimi dnia:mi zycia Mojzesza, oraz z marszem zwyci~skich Izraelit6w 

pod przewodem Jezusa syna Nawe czyli Jozuego. Gdy w Livias 

dowiaduje si~, ze niedaleko znajduje si~ zr6dlo, z kt6rego Mojzesz 

napoil spragnionych Izraelit6w, Egeria zmienia natychmiast 

kierunek wyprawy. Od zr6dla zaczyna si~ ostre podejscie pod g6r~ 

Nebo: najpierw na oslach, p6zniej pieszo. Na szczycie stal kosci6l 

jego ruiny niedawno odkryto; tam mial umrzec Mojzesz, a choc 

KsiE~ga Powt6rzonego Prawa zaznacza wyraznie, ze "nikt nie zna jego 

grobu", to jednak od IV w . pokazywano na szczycie g6ry jego 

gr6b. Po odczytaniu odpowiednich lekcji Pisma sw., pani Egeria 

ogla,da z g6ry dolin~ Jordanu i Morze Martwe, a choc g6ra Nebo jest 

nizsza od Synaju, to i tu w idok jest rozlegly. W dali widac Jerycho 

i ziemi~ Sodomit6w, gdzie mial stac slup soli, w kt6ry zmienila si ~ 

zona Lota - od kilkunastu lat nie bylo go jednak juz widac, bo 

miejsce to zalala woda, miejsce gdzie Balaam miast przeklinac 

Izraelit6w wypowiadal blogoslawienstwa oraz miasta, z kt6rymi 

wa1czyli Izraelici. Wprawdzie tych wszystkich miejsc stamta,d nie 

692


widae, ale gdy si~ chce cos ujrzee, to nawet rzeczy niewidoczne stajq 

si~ widocznymi... 

"Zobaczywszy wszystko, cosmy ujrzee pragn~ly, ~w imi~ Boze, przez 

Jerycho, tq samq drogq, jakq przybylismy, powrocilismy do Jerozolimy". 

Trzeciq ze znanych nam podrozy odbyla nasza podrozniczka "dla 

zobaczenia grobu swi~tego Hioba i dla modlitwy". 0 grobie tym 

opowiadali jej liczni pielgrzymi przybywajqcy do Jerozolimy. Egeria 

gromadzi wi~c znowu grup~ " swi~tych", szcz~sliwych z nadarzajqcej 

s i ~ okazji do pielgrzymki. W czasie w~drowki przez "dolin~ pi~knq 

i milq, bogatq w winnice i drzewa, bylo tam bowiem wiele i to jak 

najlepszej wody", Egeria zwrocila uwag~ na dziwny wzgorek. Miejscowy 

kaplan, ktory wyszedl na jej przywitanie objasnil, ze Sq to 

ruiny miasta Salem, gdzie krolowal Melchizedek, ten sam, ktory wobee 

zw yci~skiego Abrahama "zlozyl Bogu czyste ofiary, to jest chleb 

i wino" . . Zwiedziwszy czcigodne ruiny Egeria przypomniala sobie, 

ze niedaleko stamtqd znajduje si~ miejsce, w ktorym chrzeil sw. Jan 

i ucieszyla si~, gdy jej powiedziano, ze jest ono oddalone zaledwie 

o 200 krokow. Kolo irodla znajdowal si~ ogrod i wokol mieszkalo 

wielu pustelnikow. Przybywali tam takze liczni pielgrzymi, a na 

Wielkanoc udzielano tam chrztu katechumenom, jako ze w starozytnym 

Kosciele starano si~ wiqzae wydarzenia biblijne z terainiejszosciq. 

• 

Odnalazlszy Thesbe, skqd pochodzil prorok Eliasz, oraz mle]SCe, 

gdzie przebywal w czasie glodu (mieszkal tam pustelnik) dotarla 

Egeria do Carneas, gdzie znajdowal si~ grob Hioba. W r~kopisie 

brakuje tu jednej karty. Z nast~pnych dowiadujemy si~, ze pewien 

mnich otrzymal objawienie co do miejsca grobu Hioba i tak odnaleziono 

jego grob, kt6ry zresztq do dnia dzisiejszego jest czczony przez 

muzulmanOw. Na grobie odprawiono msz~ po czym rozpocz~to powrot 

do Jerozolimy. 

Pobyt na Bliskim Wschodzie mial si~ 1m koncowi. Jego ukoronowaniem 

miala bye pielgrzymka do Edessy. "Rowniez w imi~ Boze, 

po uplywie pewnego ezasu, gdy juz min~ly trzy lata od mego 

przyjazdu do Jerozolimy i oglqdalam wszystkie miejsca swi~te, do 

k toryeh dla modlitwy si~ udalam - myslqe juz 0 powrocie do ojezyzny, 

zapragm;lam z woli Bozej udae si~ jeszcze do Mezopotamii 

w Syrii, aby tam odwiedzie licznyeh swi~tych mnichow, 0 ktorych 

tak niezmiernie doskonalym zyciu tyle mowiq, iz ledwie da si~ to 

wyrazie. Chcialam rowniez pomodlie si~ w swiqtyni u grobu swi~tego 

Tomasza Apostola, w ktorym jest cale jego cialo, to jest 

w Edessie." 

Byla to podroz daleka, uwazala wi~c za stosowne usprawiedliwie 

s i~ przed swoimi siostrami w dalekiej ojczyinie: "Chc~ - pisala 

693


aby wasze milosci mi wierzyly, ze nie m a chrzcscijanina, ktoryby 

dla modlitwy tam nie dqzyl, jesli przybyl na miejsce swi~ te, to jest 

do Jerozolimy". Tak wi~c w drodze do Konstantynopola zatrzymala 

!; i~ w Antiochii, by stamtqd wyruszye do Mezopotamii. W~dru jq c 

przez Cel esyri ~ i Hierapolis dotm'la do Eufratu, rzeki "ogromnej 

i grozq przejmujqcej", ktorq przebyla na lodziach. Po przekroczeniu 

rzeki weszla na tereny rzymskiego pogranicza obstawione silnymi 

plac6wkami wojskowymi, ze w zgl~du n a odwiecznego wroga Rzymian 

- Pers6w i szybkim marszem dotada do Edessy. 

"Blogoslawione miasto, w kt6rym przebywacie: Edessa - miasto 

m~drc6w. Ona bowiem zostala poblogoslawiona przez Syna ustami 

Apostolow". Tak slawil Ede ss~ najwi~kszy poeta syryjski sw . Efrem 

, 0 pokolenie starszy od Egerii - znany polskiemu czytelnikowi 

z przekladow ks. Kani.2 Dla pogan Edessa byla miastem pi~kn ych 

w6d - "kallirhoe", jak nazywa jq Pliniusz, dla chrzescijan natomiast 

byla miastem s wi~tym , ze wzg1~du na cud, kt6rego mial dokonae 

w Edessie Chrystus przez swego Apostola - Tadeusza na toparsze 

tego miasta Abgarze. Na wiese 0 cudach dokonywanych przez 

Chrystusa, kr61 Abgar, chory na t rqd napisal do Chrystusa list: 

"Abgar, syn Uchmasa, toparcha, Jezusowi, Dobremu Zbawicielowi, 

kt6ry zjawil si~ w okolicy Jerozolimy, pozdrowienie. Slyszalem 0 Tobie 

i 0 uzdrowieniach Twoich, ze s i~ bez lekow i bez ziol przez Twoje 

n~ce dziejq. Jak idq wiesci, slepym w zrok przywracasz, chromym 

poruszenie, i t r~dowatych oczyszczasz, i duchy nieczyste oraz demony 

wyp~dzasz, i dlugll chorobq zlozonych leczysz, i umarlych 

w skrzeszasz. Slyszqc to wszystko 0 Tobie, jestem przeswiadczony 

o jednym z dwojga : albo Ty jestes Bogiem, ktory z nieba zstqpil 

i t akich dokonujesz rzeczy, albo jestes Synem Bozym, takie dzialajqc 

dziwy. Przeto pisz~ do Ciebie i blagam C i~ , racz przybyc do 

mnie i ulecz cierpienie moje. I to bowiem slyszalem, ze Zydzi s i ~ 

z niech~ciq do Ciebie odnoszq i chcq Ci wyrzqdzic krzywd~ . Miasto 

mam bardzo malenkie, a przezacne, przecie dose wielkie dla nas 

obydwu". 

Na to tak mu odpowiedzial Chrystus: "Blogoslawionys, kt6rys 

uwierzyl we mnie, a Mnie nie widziales. Napisano 0 Mnie, ze ci, 

kt6rzy Mnie widzieli, nie uwierzq we Mnie, ii:by ci, ktorzy Mnie nie 

widzieli, oni wlasnie uwierzyli i zywi byli. Co zas tyczy tego, co 

napisales do Mnie, bym przybyl do ciebie, potrzeba, by s i~ tu spelnilo 

wszystko, dlaczego mnie poslano, i bym tak po wypelnieniu 

wszystkiego, z powrotem wstqpil do Tego, ktory Mnie poslal. Gdy 

, Drukowane w Tygodntku Powszechnym oraz jako oddzieln y t om Sw. Efrem, 

Cyr yJlonas, Balaj, W yb rane pte§nt t poematy sy r yjskte, Pism a Starocl!1zescijansk 

l ch Plsarzy, X I, Warszawa 1973. 

694


zas wstqpi~, tedy posl~ do ciebie jednego z uczni6w Moich, by uleczyl 

twoje cierpienie i zycie dal tobie i tym, kt6rzy Sq z tobB,".3 

Tym przyrzeczonym Apostolem byl wlasnie Tadeusz, kt6ry uzdrowil 

kr6la. Ta apokryficzna korespondencja powstala prawdopodobnie 

dopiero w IV w., gdy Edessa byla juz miastem chrzescijanskim, 

i cieszyla si~ ona ogromnym powodzeniem, mimo sceptycznych uwag 

wypowiedzianych na jej temat przez sw. Augustyna i sw. Hieronima. 

Zawiera ana jednak idiblo prawcJ,y, gdyz, jak si~ wydaje, juz w I w . 

istniala w Edessie gmina chrzescijanska. Z korespondencjq Abgara 

zwiqzana jest jeszcze inna legenda, kt6rej jednak Egeria nie podaje 

- znak, ze powstala ona pozniej - a kt6ra odegrala niemalB, rol~ 

w ikonografii chrzescijanskiego Wschodu. Otoz Abgar otrzymal od 

Chrystusa portret - twarz Chrystusa sarna odbila si~ na chuscie 

i stqd obraz nazwany jest przez Grek6w - "nie uczyniony r~koma 

ludzkimi", jak si~ mowi obecnie w Grecji "achiropito". Dzis w licznych 

greckich kosciolach mozna obejrzec ten obraz i obchQdzi si~ 

nawet swi~to liturgiczne tego wydarzenia. 

Choc pobyt swoj w Edessie poswi~ca Egeria w powaznym stopniu 

zwiedzaniu pamiqtek po Abgarze, to jednak pierwsze swe kroki skier 

owuje do martyrium - kosciola wzniesionego nad grobem sw. 1'0 

masza Apostola, ktorego cialo przeniesiono tu z Indii, gdzie mial nau.czac. 

Tu, tak jak pozniej w kosciele sw. Tekli, Egeria odst~puje 

od reguly : nie czyta fragmentow Pisma sw. dotyczqcych sw. Tomasza 

(bo prawd~ mowiqc jest ich niewiele i zawsze §wiadczq 0 nim 

najbardziej pochlebnie), ale "nieco z pism samego swi~tego Tomasza", 

to znaczy fragmenty jednego z licznych apokryf6w przypisywanych 

sw . Tomaszowi lub fragment z jego - takze apokryficznych 

- dziej6w. Obok grobu sw. Tomasza znajdowaly si~ w Edessie 

groby innych m~czennikow ; przy nich mieszkali pustelnicy - pani 

Egeria naturalnie nie omieszkala odwiedzic i groby i pu.stelnikow. 

Po Edessie oprowadzal jq biskup tego miasta Eulogiusz nazwany 

przez niB, "confessor", co nie znaczy bynajmniej wyznawca ale m~czennik, 

jako ze przez cierpienie wyznal publicznie SWB, wiar~ 

w czasach przesladowan za arianskiego cesarza Walensa, podobnie 

jak Volgesius, biskup Carrhae, ktory taki:e oprowadzal Egeri~ po 

swym miescie. 

Biskup Eulogiusz znalazl w Egerii wdzi~cznq slu chaczk~, totez 

z zapalem pokazuje jej palac Abgara, w ktorym znajdowal si~ jego 

wspanialy pomnik, a n a st~pnie slawne zr6dla w6d, opowiada 0 cudach 

zdzialanych za posrednictwem korespondencji Chrystusa z Abgarem, 

d zi~k i kt6rej miasto ocalalo od najazd6w perskich. W bramie, 

' Euzebiusz z Cezarel, Htstorla Kosci etna, I, 13, 6-19, t l. A. L isiecki, Ptsma 

Oj c6w KOScio!a, 3, Poznan 192~. 

/ 

695


przez ktorq poslaniec Annaniasz mial wniesc list Chrystusa ("pilnuje 

si~ do dzisiaj, aby zaden nieczysty i nikt w zalobie nie Wchodzil 

przez t~ bram~ i zeby zadnych zwlok zmarlego przez niq nie wnoszono"), 

biskup przeczytallisty i poblogoslawil nimi Egeri~ oraz podarowal 

jej kopi~ tej korespondencji, co jej sprawilo ogromnq radose: 

"Jesli wi~c z woll Jezusa, naszego Pana powroc~ do Ojczyzny 

- pisze Egeria do swych siostr - b~dziecie je czytaly, panie 

duszy mojej". Bogato obdarowana udaje si~ Egeria w dalszq drog ~. 

Ostatnim etapem jej podrozy bylo miasto Haran (Carrhae), dla 

chrze.scijan zwiqzane z wspomnieniami 0 Abrahamie, dla Rzymian 

straszne, dzi~ki wspomnieniom kl~ski poniesionej tu przez Crassusa. 

Miasto jest na wskros poganskie - poza kaplanami i .mnichami nie 

ma tu chrzescijan; poganie majq tu slawny przybytek ksi~zyca. Nie 

dziwmy si~ wi~c, ze Julian Apostata zatrzymal si~ tu, a nie w na 

wskros chrzescijanskiej Edessie, wyruszajqc dwadziescia lat wczesniej 

na SWq wypraw~ przeciw Persom. 

Miasto zyje wspomnieniami 0 Abrahamie, ktorego CZCZq tu zar6wno 

poganie jak i chrzescijanie. Kosciol byl zbudowany na domu 

Abrahama; pokazywano studni~, z ktorej Rebeka czerpala wod~ 

i drugq, z kt6rej Jakub poil trzody i nawet kamien, ktory odsunql 

od studni, wreszcie groby Nahora i Betuela. A choc pani Egeria 

mogla oglqdac nawet miejsce, gdzie stal dom Labana i gdzie Rachel 

ukradla ojcu bozki domowe, spotyka jq srogi zaw6d - nie moze 

dotrzec do miejscowosci, skqd pochodzil Terach, poniewaz kraj 

ten znajdowal si~ w r~kach perskich i Rzymianom byl tam w s t~p 

surowo zakazany. 

Obok pamiqtek po Abrahamie mogla Egeria w Haran zapoznac 

siG z pustelnikami, ktorzy licznie tam przybyli 23 kwietnia na uroczystosc 

sw. Helpidiusza. Pustelnicy schodzili si~ do miasta dwukrotnie: 

na Wielkanoc i w ten wlasnie dzien; mogli wtedy przystqpic 

do sakrament6w, udzielic sobie porad duchowych i dodac otuchy 

na ci~zki zywot pustelniczy. Dodajmy ze pustelnicy zaczynajq 

rozumiec, ze samotnosc jest powolaniem tylko nielicznych, a zycie 

w samotnosci moze zagrazac najwi~kszemu sposrod przykazan 

przykazaniu milosci. Napisze pozniej Nil Synaita: "W niedziel~ gromadzq 

si~ pustelnicy, a w czasie tygodnia odwiedzajq si~ wzajemnie, 

aby ich calkowita samotnosc nie przeszkadzala obowiqzkowi mi 

losci, nie zerwala wzajemnych wi~z6w . Zgromadzeni biorq udzial 

w swi~tych tajemnicach, w uczcie duchowej i w sluchaniu slowa Bozego". 

Choc mnisi rozeszli si~ od razu po swi~cie, pani Egeria jednak znalazla 

chwil~ czasu, aby z nimi porozmawiac. Wydaje si~ , ze nie przyszla 

do nich tak, jak przychodzilo wielu: po rad~, po pomoc, po pociech~; 

jej postawa przypomina raczej postaw~ p~zyjaciol Postumia 

696


nllsa W dialogu Slllpicjusza Sewera, ktorzy pytali go po powrocie 

z Egiptu : "Powiedz nam, co porabiajfl mnisi, jakich czynow niezwyklych 

dokonuje Chrystus przez swoje slugi" Zauwazmy, ze akcent 

jest polozony na "czyny niezwykle" a nie na "Chrystus". 

Z Haran Egeria powraca do Antiochii, a stfld udaje si~ do Konstantynopola. 

Jak si~ zdaje, nie odwiedza Damaszku; 0 Tarsie wspomina, 

ze juz tam byla. Odwiedza jednak kosciol sw. Tekli kolo Seleucji, 

jednej z najslawniejszych swi~tych Kosciola starozytnego, 

czczonej szczegolnie na W schodzie: jej pochwaly glosil Grzegorz Teolog, 

slawil jfl Bazyli z Seleucji, nazywano jq "pierwszq m~czenniczkq", 

choe, jak si~ wydaje, nie umaria bynajmniej smierciq m~czenskfl. 

Nie posiadamy 0 niej wielu wiadomosci historycznych, choc 

a pokryficzne dzieje Pawla i Tekli zawierajq bez wqtpienia ziarno 

prawdy. Tekla, ktora w Ikonium uslyszala sw. Pawla nauczajflcego, 

porzucila narzeczonego i postanowila zye w czystosci. OskarZona 

przez narzeczonego zostala skazana na stos, ktory jednak zalal 

deszcz. Uciekla do Antiochii Pizydyjskiej, gdzie mlody patrycjusz, 

Aleksander zachwycony jej pi~knosciq, postanowH jq poslubie. Odmowila 

mu i zostala rzucona bestiom, ale obronila jfl lwica, zaslonila 

jq chmura swiatla, a w kOl1cU bogata matrona Trifema (postae 

historyczna) ocalila jq. Powrocila do sw. Pawla, glosila z jego polecenia 

Ewangeli~, a w koncu osiedlila si~ kolo Seleucji i umaria jako 

pustelniczka. 

Za Seleucjq znajdowalo si~ sanktuarium sw. Tekli otoczone silnymi 

murami chroniqcymi przed napadami plemion izauryjskich. 

Glowny oltarz stal na miejscu, gdzie ziemia si~ miala rozstqpie, gdy 

napadli na niq bandyci. Wokol sanktuarium znajdowaly si~ liczne 

eremy tak m~skie jak i zenskie. Niemalq radose sprawilo Egerii 

spotkanie znajomej z Jerozolimy, diakonissy Marthany, ktorq Bazyli 

z Seleucji przyr6wnuje do samej sw. Tekli. 

Po kr6tkim odpoc~nku Egeria udala si~ do Chalcedonu, do grobu 

sw. Eufemii, um~czonej tam 16 wrzesnia 303 r. Jej kult rozpowszechnil 

si~ bardzo szybko, a w IV w. zbudowano wspanialq bazylik~ 

, ktorq prawdopodobnie odwiedzila Egeria; niedawno odkryto 

w niej ciekawy cykl malowidel. Ze wzgl~du na wspanialose kosciola 

obrano go na miejsce IV Soboru Powszechnego (451). 

Z Chalcedonu udala si~ Egeria do Konstantynopola, gdzie zatrzymala 

si~ dluzej, aby obejrzee wszystko, co bylo warte uwagi. Tam 

tez, jak si~ zdaje, spisala ostatecznie swoj dziennik. 

Wydaje si ~, ze niezmordowana podr6zniczka skonczy tu swe podr 

6Ze. Gdziez tam! "Donoszqc 0 tym (0 zwiedzeniu Konstantynopola) 

waszym milosciom, kt6re jestescie swiatlem moim - pisze Egeria 

juz zamierzam w imi~ Chrystusa, naszego Boga, udac si~ do Azji, to 

jest to Efezu, aby nawiedzie g,ro'b swiE;tego i blogoslawionego Apo-. 

697


stoIa Jana i tam si~ pomodlic". ezy podr6z doszla do skutku, nie 

wiemy. 

Druga cze,sc pami


z Nysy: "Mysmy bowiem wyznawali, ze objawiony Chrystus jest 

prawdziwym Bogiem i wtedy, zanim bylismy ~a miejscu, i potem, 

a wiara nasza nie byla mniejsza przedtem, ani potem si~ nie pow 

i ~kszyla . I 0 tym, ze sif,l stal czlowiekiem przez D ziewic~ , w iedzielismy 

przed zwiedzeniem Betlejem. I w zmartwychwstanie wierzylismy 

przed oglqdaniem pomnika grobowego, a w niebowstqpienie 

uznawalismy za prawdziwe i bez widzenia Gory Oliwnej... Przeto 

wy, ktorzy boicie sif,l Pana, chwa1cie Go tam, gdzie jestescie. Albowiem 

zmiana miejsca nie powoduje przyblizenia Boga, lecz gdziekolwiek 

bys byl, Bog przyjdzie do ciebie, jeW znajdzie si~ taka 

gospoda twojej duszy, aby Pan zamieszkal i przechadzal sif,l w tobie." 

4 

Rozumiem, 0 co chodzilo Grzegorzow i, teoretycznie ma on moze 

racjf,l, tym bardziej w zastosowaniu do jemu wspolczesnych, 0 kt6 

rych mamy zbyt malo dokument6w, by ocenie jego opinif,l. Ale jestesmy 

od Grzegorza bogatsi 0 pip,tnascie wiekow doswiadczeii Kosciola 

i mozna smialo powiedziee, ze jesli nie miliony, to przynajmniej 

setki ty si~cy ludzi znalazlo Boga w miejscach pielgrzymkowych 

rozrzuconych po calym swiede. Stanowczo bardziej przekonywuje 

mnie zdanie agnostyka Renana, ktory mowi 0 Ziemi Swi~tej, 

jako 0 "piqtej Ewangelii", niz cytowane slowa wielkiego mistyka 

z Kapadocji. luna sprawa, ze bye moze pasujq dobrze do naszej 

wl;;drowniczki. 

Zastrzezenia co do jej poboznosci nie Sq bynajmniej moim wymyslem: 

wysunql je juz zyjqcy w IV w. i to w Palestynie, sw. Hiel'onim. 

Dopiero po odkryciu dziennika Egerii staly sif,l jasne jego 

o,;trzezenia skierowane do wdowy Furii, kt6rq ostrzegal przed pewn 

C! mlodq kobietq, kt6ra latala po calym Wschodzie z duzq switq 

i przepychem przypominajqcym uczty Nerona czy Sardanapala. 

Uwagi Hieronima (0 He rzeczyw iscie - bo jest to przedmiotem dyskusji 

- odnoszq sif,l do Egerii) wydajq sif,l bye nie pozbawione prawdy: 

0 ucztach wprawdzie nie nie wiemy, ale uwagi 0 orszaku 

i wygodzie wydajq sif,l znajdowae potwierdzenie w dzienniku. 

Dodajmy jeszcze kilka slow 0 jej stosunku do Pisma sw. Znala 

doskonale Pif,lcioksiqg Mojzesza. Nie wydaje sip" by rownie dobrze 

znala Nowy Testament i inne ksip,gi Starego Testamentu. Ewange· 

lie zna, choe bynajmniej nie kwapi sif,l z odwiedzaniem miejsc zwiqzanych 

z zyciem Chrystusa: przejezdzajqc np. przez J erycho nie robi 

wzmianki 0 cudach dokonanych tam przez Chrystusa. Nie bardzo 

wydajq sip, interesowae jq inne postacie Pisma sw. : wazniejszymi 

dla niej Sq Cha1cedoni Seleucja - miejsca zwiqzane z pamif,lciq sw. 

, Gr zegorz z Nysy, Wyb6r pism, tl. T . Sinko, Warszawa 1963, 228. 

699


Tekli i SW. Eufemii - niz_Antiochia, gdzie nauczal sw. Piotr lub Damaszek 

- miejsce nawr6cenia sw. Pawla. 

Wydaje mi si~, ze mamy tu do czynienia po prostu z bogatq 

i wplywowq dewotkq z czas6w Kosciola starozytnego. 

Przyznaj~, ze ch~tnie si~gam do tomiku Sources Chretiennes zawierajqcego 

dziennik Egerii, i to nie tylko po referencje. Pierwszy raz 

spotkalem si~ z nim na wykladach liturgii w semimirium, czytywalem 

w Homo Dei przeklad tego dzielka, z dziennikiem w walizce 

zwiedzalem Ziemi~ Swi~tq. I choc czytam go nie bez irytacji, jest 

to ten rodzaj niecierpliwosci, kt6rq rezerwujemy dla ludzi bliskich 

i sympatycznych. 

Gdy przyszedlem na pierwszq parafi~ , proboszcz powiedzial mi: 

"Niech ksiqdz nie wojuje z dewotkami, bo i tak przegra; niech je 

raczej ksiqdz stara si~ zap~dzic do pracy pozytecznej". I tak sobie ' 

mysl~, ze wsr6d kleru jerozolimskiego czy konstantynopolitanskiego 

znalazl si~ ktos mqdry, kto powiedzial do rozbieganej podrozniczki: 

"Tyle ciekawych rzeczy widzialas, doznalas tylu lask. Twoje siostry 

w ojczyinie Sq ubogie, a ciekawe jak i ty: opisz im wszystko to, co 

widzialas". I pani Egeria z wrodzonq sobie energiq i zapalem, zabrala 

si~ do pisania. Jesli tak bylo istotnie, to nieznanemu inspiratorowi 

pani Egerii winnismy wdzi~cznosc za ten bezcenny dokument 

dla historii kultury i religijnosci z konca IV w. 

ks. Marek Starowieyski

JOZEF KORPANTY 

Z DZIEJOW RZYMSKIEJ 

VIRTUS 

Trese rzeczownika virtus wykracza daleko poza jego podstawowe 

znaczenia podawane w malym slowniku j~zyka laciiiskiego. Poj~cie 

to - jak i wiele innych slow laciiiskich - kryje w sobie ogromne 

bogactwo idei, ktore przez cale wieki rozwijaly si~, jedne aspekty 

zarzucajl:lC, nowe przybierajqc. Podkreslic trzeba przede wszystkim 

dwutorowosc rozwoju poj~cia virtus widocznq zwlaszcza w okresie 

republiki rzymskiej. Virtus okreslala ideal postawy obywatelskieji 

ludzkiej wypracowany przez arystokracj~ rzymskq okresu tzw. 

wolnej republiki, z drugiej natomiast strony w procesie penetracji 

mysli greckiej na teren Rzymu zacz~la bye uzywana jako odpowiednik 

greckiego rzeczownika arete, ktory odegral ogromnq rol~ w dziedzinie 

filozofii. I tak np. w mowach i listach Cycerona, ktorych 

p"'oblematyka koncentruje si~ na zyciu spoleczno-politycznym, dominuje 

virtus w sensie rzymskim, natomiast w pismach filozoficznych 

i retorycznych przewaza virtus jako odpowiednik arete. Podobnie 

u poety Horacego: z jednej strony piesni i epody, z drugiej 

satyry i listy. Virtus w roli arete nalezy do historii mysli filozoficznej 

i tutaj w zasadzie zajmowae si~ niq nie b~dziemy, skupiajqc zainteresowanie 

na owej rzymskiej, czy tez - jak si~ zwyklo mowie 

- starorzymskiej virtus. Istota jej utrzymala si~ w okresierepubliki 

w zasadzie niezmieniona, dlatego womo nam pismiennictwo 

tego okresu traktowac synchronicznie. Tylko w ten sposob zresztq 

mozemy uchwycic calosc tej zlozonej i wielowarstwowej koncepcji. 

Rzeczownik virtus jest abstractum utworzonym przy pomocy sufiksu 

-tut- od vir - mqz, powinien wi~c przez analogi~ do np. 

senex, senectus oznaczac "wiek m~ski", lecz tego znaczenia w zachowanym 

pismiennictwie laciiiskim nie spotykamy. · W lacinie archaicznej 

podstawowe znaczenia mozna okreslie jako "to, co cechuje 

prawdziwego m~zczyzn~ - vir". Ze zrodel wynika, ze - najogol-· 

niej m6wiqc - postawa virtus zawierala si~ w aktywnosci dla sprawy 

panstwa. Ono bylo dla arystokraty rzymskiego na pierwszym 

4 - ZNAK 701

J6ZEF KORPANTY 

ImeJscu, potem sprawy rodu, dopiero na trzecim miejscu jednoptka. 

Najwyzszym dowodem virtus by10 slawione niejednokrotnie w literaturze 

pos~v i~cenie Zycia w walee z wrogiem, na co dzieiI zas ozn 

aczala ona udzial w zyciu publicznym na forum, w senacie. Do 

tego idealu aktywnosci dobrze przystawaly poglqdy poznej, zreformowanej 

filozofii stoickiej, klocily si~ z nim nauki Epikura, i to w1asnie 

w zasadniczy sposob zadecydowa1o 0 recepcji tych systemow 

n a terenie Rzymu. 

Postawa aktywna jako istota virtus dobrze uwidacznia si~ w poj~cia 

ch jej p okrewnych, uzupelniajqcych oraz przeciwstawnych. Sposrod 

t ych pierwszych na czolo wysuwajq si ~ industria, diligentia 

i labor . Industria to aktywnosc, obrotnosc, ch~c osiqgni~c ia pozycji, 

do ktorej r oscil sobie ktos pretensje ; ujawniala si~ w takich dziedzinach 

jak sztuka wymowy, obowiqzki senatora, obroncy sqdowego, 

dowodcy wojskowego. Analiza materialow zrodlowych prowadzi do 

nast~puj qcego siormulowania: ideal virtus realizowal s i ~ dz i~ki industria. 

D zi~ki diligentia natomiast ludzie czynni publicznie spelnia·· 

Ii swe obowiqzki z sumiennosciq i skrupulatnosciq. Virtus reali 

7.owa1a si~ takze poprzez labor. Po j~cie to okreslalo trud, wysilek 

pozwalajqcy p rz ezwyc i~zye niebezpieczenstwa i przeciwnosci. POCZqtkowo 

labor odrlOszono do trudu prostego zolnierza, potem przeniesiono 

na sfer~ zaj~e cywilnych urzt;;dnika, .zarzqdcy prowincji, oskar· 

zyciela i obroncy sqdowego. Labor podkreslal wielkose i waznose 

dzialalnosci polityka, uzasadnial jego p;"etensje do uznania w postaci 

w yboru n a u rz~ dy (honores). Czynni politycznie nobilowie uwazali 

labor za swoj bbowiqzek, labor mial uzasadnie ich przodujqcq pozycj 

~ w pa nstwie. 

Najczt;;sciej przeciwstawia sit;; virtus p oj~ciu desidia, ignavia, inertia. 

D~sidi a rozumiana byla jako sklonnose do bezczynnosci, spe, 


ra, zdobye UCZClWle wiele pieni~dzy, pozostawie liczne potomstwo 

i nalezee do najs!awniejszych ludzi w panstwie. Nie ulega wa,tpliwosci, 

ze owe decem maximae res optimaeque daja, w sumie ulozone 

w pewnej hierarchii podstawowe elementy virtus - reprezentatywne 

cele, do ktorych osia,gni~cia zmierzali wszyscy ambitni arystokraci 

rzymscy. 

L. Cecyliusz Metellus chcial nade wszystko wybie si~ jako 2:01 

nierz : w wieku mlodzienczym chcial bye czolowym wojownikiem, 

potem, jako dowodza,cy legionami imperator, chcial bye najdziel- 

niejszym wodzem. Rzym by! panstwem militarnym, tocza,cym ciqgle 

wojny, panstwem, w ktorym nawet urza,dzenia ustrojowe wyrosly 

z organizacji wojskowej. Nie dziwi nas zatem ten prymat dzialalnosci 

wojennej w virtus. Znajduje on jeszcze swe potwierdzenie na 

ca lej przestrzeni literatury lacinskiej okresu republiki oraz w numizmatyce 

i religioznawstwie. Poj~cie virtus obok wielu innych 

uleglo personifikacji. Na monetach glowa bogini Virtus okryta byla 

helmem, co dowodzi, ze mamy do czynienia z personifikacja, m~stwa 

zolnierskiego. La,czona byla Virtus z personifikacja, poj~cia Honosoznaczaja,cego 

czese zdobyta, w walee. W drugiej polowie III wieku 

przed Chr. Kwintus Fabiusz Maksymus w czasie walk z Ligurami 

przyrzekl wybudowanie swia,tyni dla Honos. Inny wielki wodz, Marek 

Klaudiusz Marcellus, chcial swia,tyni~ t~ uczynie przybytkiem 

Honos i Virtus, lecz nie dopuscili do tego z pewnych wzgl~d6w pontyfikowie. 

Dobudowal zatem osobna, swiqtyni~ dla Virtus i ozdobil 

j q dzielami sztuki zdobytymi w Syrakuzach. Wi~ksz a, swia,tyni ~ 

wzni6s1 pMniej Mariusz z lup6w zdobytych na Cymbrach i Teut o· 

nacho 

Virtus zatem, jako to, co cechuje prawdziwego m~2:czyzn~ - vir, 

odpowiadala n a j cz~sciej naszym poj~ciom " m~stwo, dzielnose", byla 

postawa, imperatora zdobywaja,cego dla Rzymu n owe tereny, postawq 

zolnierza, kiedy szedl do ataku, nieust~pl iwie bronH si~, wytrwale 

znosil trudy. Dopiero Cyceron staral si~ postawie obok dokonan 

wojennych dzialalnose w sferze cywilnej jako rownie wazna,. 

By! to podstawowy rys ewolucji poj~cia virtus, jakiej uleglo ono 

w czasach republiki. 

Ale elementy dzialalnosci cywilnej obecne byly juz w przytoczonych 

powyZej celach, do ktorych zmierzal Cecyliusz Metellus. Chcial 

bye mianowicie znakomitym mowca, (optimus ' orator). Znaczenie 

sztuki wymowy w :i;yciu politycznym Grek6w i Rzymian jest rzeCZq 

znana,. Rzymianin z reguly zaczynal karier~ polityczna, od wyst"lpien 

w sa,dach w roli oskarzyciela olub obroncy. Cyceron glosil, ze kandydat 

na konsula obok pochodzenia i odbycia sluzby wojskowej musi 

wyr6:i:niac si~ sztuka, wymowy. Z tym zagadnieniem la,czy si~ wywanie 

lVletellusa, ze chce bye czlowiekiem 0 najwyzszej ma,drosci 

703

JCZEF KORPANTY 

(summa sapientia esse), albowiem poprzez ars dicendi mozna bylo 

ujawnie swa, sapientia. Zwiqzek sapientia z idealem virtus potwierdzony 

jest w literaturze lacir'iskiej wielokrotnie. Rzymska koncep 

.cja sapientia nastawiona byla poczqtkowo na praktyk~ ±yciowq, 

.zwlaszcza politycznq; dopiero z biegiem czasu docenili potomkowie 

Romulusa wiedz~ teoretycznq, wyksztalcenie og6lne, filozoficzne. 

Zaskakuje nas dzisiaj, gdy czytamy, ze filozofii nalezy si~ wystrzegae, 

poniewaz rodzi ona gnusnose, lenistwo - desidia, a wi~c odciqga 

od virtus. Charakterystyczne Sq wypowiedzi w anonimowej 

Retoryce do Herenniusza, gdzie mianem sCl'pientes obdarza si~ ludzi 

.oddanych calkowicie sprawom pa11stwa, spoleczer'istwa. Cyceron zc1efiniowal 

sapientia jako znajomose rzeczy boskich i ludzkich, z ktorej 

wyniknqe majq praktyczne zasady zyciowe: trzezwe poczucie ko 

TZysci, umiej~tnose przewidywania rozwoju wypadk6w. Virtus pI'zej 

uwiajqcq si~ w sapientia moglibysmy oddae jako "sprawnose". Byla 

to druga obok dzielnosci podstawowa cecha, kt6rej wymagano od 

m~za stanu. 

Zr6dla literackie potwierdzajq r6wniez jako element virtus cel 

Metellusa, jakim bylo zdobycie. czy raczej powi~kszenie maja,tku, 

przy czym za kazdym razem podkresla si~, ze musi si~ to stae w spo 

'sob uczciwy: bono modo, bene, honeste. W Rzymie, jak i w dzisiejszych 

spoleczer'istwach plutokratycznych, bogactwo, wladza i autorytet 

byly nierozlqczne. 

Metellus chcial pozostawie jak najwi~cej dzieci, inny wybitny arystokrata 

rzymski chwali sip' m. in. w swym napisie nagrobnym: 

"Splodzilem potomstwo". Poczqtkowo byl to problem 0 zasi~gu ra 

-czej rodowym: 0 znaczeniu i mozliwosciach politycznych gens decydowala 

w duzej mierze jego liczebnose. Wystarczy przypomniee 

OWq "armi~" 300 Fabiuszy, kt6rzy mieli pase nad Kremerq w wa1ce 

:z Etruskami. Potem rzecz nabrala wymiar6w og6lnopar'istwowych: 

militarny Rzym w swej zwyci~skiej ekspansji politycznej potrzebowal 

ludzi. Lecz liczba obywateli malala i jeden z cenzor6w z drugiej 

polowy II wieku przed Chr. wyglosil nawet mow~ zach~cajqcq 

do malzer'istwa i zwi~kszenia przyrostu dzieci. Odczytal jq sto lat p6zniej 

w senacie cesarz August, poniewaz nie stracila swej aktualnosci. 

Aktywnose polityczna, wsp61zawodnictwo w gloria i honores, wy 

T.1agaly takze wlasciwej postawy moralnej, wymagaly przestrzegania 

pewnych zasad w rywalizacji 0 godnosci. Juz w II wieku przed 

'ChI'. przeciwstawiali Rzymianie virtus poj~cie ambitio, okreslajqce 

da,zenie do honores drogami niedozwolenymi, np. przez przekupstwa 

wyborcze. Ambitio byla jednym z zasadniczych problem6w podj~ 

t;tch przez Salustiusza. Uwazal ze jest ona wadq (vitium), lecz bliz 

SZq niz inne virtus, poniewaz dqzy do tych samych ce16w: gloria, 

704

Z DZIEJOW ItZYMSKIEJ VIRTUS 

honor, imperium, nie post~puje tylko wlasciwq drogq (vera via) 

i nie korzysta z dozwolonych srodkow (bonae artes). Gorzki obraz 

zdegenerowanego przez ambitio zycia politycznego dal nam satyryk 

przelomu II i I wieku przed Chr. Lucyliusz: "Teraz zas od rana do 

nocy, w dni swiqteczne i zwykle, caly Iud i senatorzy, wszyscy miotajq 

si~ po Forum, nigdzie na krok nie odchodzq, wszyscy z zapalem 

oddajq si~ jednej i tej samej sztuce, kt6ra uczy, jak chytrze przemawiac, 

podst~pnie walczyc, wsp6lzawodniczyc pochlebstwem, udawac, 

ze jest si~ dobrym m~zem (vir bonus) i czynic zasadzki, tak jak 

gdyby wszyscy byli wrogami wszystkich". 

Ideal virtus obejmowal caly szereg przymiot6w, byl syntezq calego 

szeregu virtutes, stanowiqcych 0 zdolnosciach i charakterze 

czlowieka. Trudno wymienic tu pelnq ich list~. W gr~ wchodzi juz 

od II wieku przed Chr. cala moralna strona poj~cia vir bonus, zwlaszcza 

jego nienagannosc w sprawach finansowych oraz w sferze wymiaru 

sprawiedliwosci, gdzie manifestuje si~ - jak czytamy w dialogu 

Cycerona 0 przyjaini - w rzetelnosci (fides), bezinteresownosci 

(integritas), prawosci (aequitas), szlachetnosci (liberalitas), stalosci 

(constantia). Jeszcze innq stron~ virtus wyrazajq poj~cia clementia, 

lenitas (lagodnosc), misericordia (wspolczucie dla drugiego 

czlowieka), humanitas (ludzkosc). Takie zlagodzenie "szorstkosci" 

virtus, wynikajqce z jej pierwotnie militarnego charakteru, narastalo 

stopniowo; duze zaslugi polozyl tu Cyceron. 

Nieodlqcznymi, nawet niezb«:dnymi elementami postawy virtus, 

czyli - przypomnijmy raz jeszcze jej istot«: - aktywnosci w sluzbie 

publicznej, byly honos oraz gloria. Honos oznaczal uznanie obywateli, 

a jego najwazniejszym wyrazem bylo przyznanie urz~du. 

Klasyczna definicja Cycerona brzmi: Honos jest przyznanq glosami 

obywateli nagrodq za virtus. Nie od rzeczy b~dzie tu przypomniec, 

ze w Rzymie kariera polityczna pochlaniala duze, niekiedy ogromne 

wydatki, lecz urz~dnicy nie otrzymywali zadnych wynagrodzen: sam 

zaszczyt wyboru na urzqd byl juz zaplatq, uznaniem za wykazanq 

virtus. Dopiero gdy Rzym stal si~ imperium, wydatki zwiqzane z karierq 

publicznq wetowano sobie z nawiqzkq przy okazji zarzqdzania 

prowincjq. 

Najlepsze okreslenie istoty gloria tez pochodzi od Cycerona: Slawa 

(gloria) to uznanie dla pi~knych czyn6w i wielkich zaslug dla 

panstwa. Poczqtkowo gloria byla przede wszystkim wynikiem dokonan 

wojennych, potem r6wniez dzialalnosci cywilnej, urz~dniczej , 

prowadzonej w odpowiednio duzym wymiarze, cz«:sto polqczonej 

z niebezpieczenstwami. Z wielu wypowiedzi pisarzy lacinskich wyn 

ika, ze glor ia :odobyta dzi~ki virtus oznaczala dla Rzymian zdobyd 

e niesmiertelnej chwaly. Polibiusz, grecki autor historii Rzymu 

z II wieku przed Chr., opisuje pogrzeb arystokraty rzymskiego: 

705

JOZEF KORPANTY 

w kondukcie niesiono podobizny przodk6w zmarlego i zaslugi ich 

przypominano w specjalnej mowie pochwalnej. Ten dow6d - czytamy 

dalej - ze 0 slawie virtus nie zapomina siE: nigdy, jest dla 

mlodziezy rzymskiej podnietq do aktywnosci, zachE:tq do przezwyciE:zania 

trud6w. Istotny bowiem byl fakt, ze zdobyta gloria byla 

dziedziczna, przechodzila na potomk6w, ale tez naklada!a na nich 

obowiqzek kontynuacji swietnych tradycji rodu. 

Rzymianie uwazali, ze Sq jedynym narodem odznaczajqcym siE: 

vir tus, oczywiscie przede wszystkim w sensie dzielnosci zolnierskiej, 

i jej przypisywali swe sukcesy w podboju swiata sr6dziemnomorskiego. 

Z charakterystyki virtus wynika w sposob oczywisty, ze 

byla idealem stworzonym przez warstwE: czynnq politycznie - przez 

nobil6w. Ale juz w II wieku przed Chr. notujemy proby przelamania 

tej ekskluzywnosci. Katon Starszy radzi, aby gospodarz-rolnik 

zgromadzil na zimE: wystarczajqce zapasy; przezornose taka przyn 

iesie mu virtus i gloria. Nie dziwi nas, ze wlasnie Katon m6wi 

o virtus rolnika : on pierwszy podjql walkE:, aby virius nie byla 

czyms, co siE: dziedziczy, lecz aby wynikala z postawy danej jednostki. 

Katon byl homo novus, czyli nie mial przodk6w, kt6rzy osiqgnE:li 

urz~dy . Problem dopuszczenia homines novi do najwyZszych 

u rz~d6w wystqpil w ostatnich 150 latach republiki z ca lC! ostrosciq. 

Sprzeciwiala si~ temu uparcie (gl6wnie z pobudek ekonomicznych) 

ekskluzywna n obilitas; utrudniala walkE: psychika plebsu nieufnego 

wobec nowych ludzi, preferujqcego kandydat6w z tradycjami rodowymi. 

Rzecznikami sprawy h omi.nes novi byli Cyceron i Salusti.usz. 

TlumaczYli oni, ze nie urodzenie decyduje 0 wartosci czlowieka, lecz 

ze jego industria, virtus Sq r~kojmiq przydatnosci w sluzbie publiczn 

ej. Wyk azywali tez, ze wsp6lczesni im nobilowie nie odznaczajq 

siE: virtus, lecz ulegli inertia, ignavia, avaritia (chciwose), super 

bia (pych a) i ich pozycja w panstwie opiera si~ tylko na zaslugach 

przodk6w. 

Najbardziej jednak ideal virtus wylamywal siE: z ciasnych kr E:g6w 

a r ystokracji rzymskiej w sensie og61nej postawy etycznej. Trzeba 

tu widziee wplyw m ysli greckiej, widoczny juz u Plauta, a zwlaszcza 

u jednego z jego na s t ~ p c6w na scenie komediowej - Terencjusza. 

U tego ostatniego zwiqzek pojE:cia virtus z dzialaniem na rzecz 

res publica jest czysto konwencjonalny; nie wiqze tez virtus z gloria, 

kt6rej zrodlem jest w jego pojE:ciu np. t roska 0 majqtek 

i oszcz E:dnose. Szczeg6lnie interesujqca jest dluzsza wypowiedi Lucyliusza 

na temat vir tus; zwraca siE: on do przyjaciela imieniem 

Albinus : "Virtus, Albinusie, to umiee odpowiednio oceniae sprawy, 

w ktorych siE: obracamy, ktorymi zyjemy; virt us dla czlowieka oznacza 

wiedzE: 0 tym, jakq wartose p osiada kazda rzecz; virtus to swiadomose 

tego, co sluszne, korzystne, uczciwe, dobre, a co zle, nieko 

706


rzystne, h aniebne, nieuczciwe. Virtus to znae miar~ i cel dqzenia 

do zaszczytow 0 tyle, 0 ile Sq tego warte. Virtus to bye wrogiem 

i przeciwnikiem zlych ludzi i zlych obyczajow, przeciwnie obroncq 

dobrych ludzi i dobrych obyczajow; ich cenie, im dobrze zyczye, 

z nimi zye w przyjazni. Oprocz tego dobro ojczyzny uwazae za 

rzecz najwyzszq, nast~pnie dobro rodzicow, wreszcie na tI'zecim 

miejscu, jako ostatnie - nasze wlasne". Lucyliusz nie angazowal si~ 

w zycie publiczne, a zatem nie spelnial podstawowego wymogu arystokratycznej 

virtus, dlatego formuluje tylko pewne postulaty natury 

moralnej. Dopiero pod koniec wypowiedzi konfrontuje jednos 

tk~ z ideq pallstwa, lecz widae, ze nie jest to dla niego problem 

najwazniejszy, chociaz pod pI'zemoznym wplywem tradycji jeszcze 

nie do pomin i ~cia. 

Dalsze odejscie od ekskluzywnosci arystokratycznego idealu obserwujemy 

w mysli politycznej Salustiusza. We wst~pie do swej 

monografii 0 spisku Katyliny proponuje on rozciqgnie,cie poj~cia 

virtus na calq kultuI'owq i cywilizacyjna, dzialalnose czlowieka. Koncepcja 

taka wynikla w duzej mierze z decyzji odsuni~cia si~ od 

czynnego zycia politycznego i poswi~cenia pisarstwu historycznemu. 

To ostatnie zaj ~cie uwaza Salustiusz za najbaI'dziej pozyteczne sposrod 

czynnosci, w ktore zaangazowany jest talent czlowieka (inge-' 

nium). Zdaje sobie jednak spraw~, ze virtus i gloria czlowieka, kt6 

ry jako czynny ma,z stanu twoI'ZY histori~, sa, 0 wiele wi~ksze niz 

w przypadku kronikarza dziejow. 

Dotkn~lismy juz powyzej problemu zaniedbywania virtus. SWiadomose 

upadku morale spoleczenstwa pojawia si~ w II wieku przed 

Ch I'. J uz jeden z pierwszych poetow, Newiusz, wolal ze sceny: "Najp 

ierw wroccie znow do cnoty (virtus), a odejdzcie od gnusnosci 

(ignavia), Ojcow dom, ojczyzn~ miejcie w czci, nie zwyczaj zly 

u obcych". (przeklad M. Brozka) 

Katon Starszy upadek virtus widzial w n arastaja,cym zbytku. Cyceron 

stwierdzil z bolem, ze wielu ludzi bez virtus osiqgne,lo nalezne 

jej nagrody. W pewnych okolicznosciach virtus sprawia juz wrazenie 

poj~ cia "wyblaklego"; schodzi cz~sto do roli konwencjonalnego 

komplementu, ktorym obdarza si~ nawet ludzi niezaangazowanych 

publicznie i nie Rzymian. 

Z cal& powagq traktowal jednak virtus Salustiusz i proces odejscia 

od niej Rzymian jest kluczem jego koncepcji historiozoficznej. 

Okres przed rokiem 146 przed Chr., kiedy istniala jeszcze rywalka 

Rzymu - Kartagina, byl dla niego epokq rozkwitu virt us, z ktorej 

wynikaly dobre obyczaje i zgoda spoleczna. Zniszczenie Kartaginy, 

707

~ OZEF KORPANTY 

usuni~cie strachu przed pot~znyrn wrogiern spowodowalo, ze pojawily 

si~ pierwsze przyczyny politycznego i rnoralnego upadku Rzymu: 

zqdza bogactwa (avaritia) oraz nadrnierne pragnienie zaszczy 

,tow (arnbitio). Nastqpilo rozbicie zgody spolecznej (wojny dornowe), 

upadla virtus. Taka, wizj~ dziejow Rzyrnu z widocznq tendencjq do 

narastania pesyrnizrnu kontynuowal historyk w swoich dwu dal 

.szych pracach. Porownajrny jeszcze z tyro obrazern slowa Plauta 

z kornedii pt. Amjit1'ion (w. 648 nast.): 

M~stwo (virtus) sarno jest nagroda, najlepsza, i rn~stwo 

Jest zaiste wi~cej nawet, niili wszystko inne: 

Wolnosc, calosc, zycie, rnienie, rodzice, ojczyzna 

I rodzina w rn~stwie rnajq obron~, ochron~; 

W rn~stwie wszystko si~ zawiera - we wszystko, co dobre, 

Taki czlowiek obfituje, ktory z rn~stwa slynie. 

(przeklad G. Przychockiego). 

/ 

J6zef Korpanty 

OBJASNIENIE WYBRANYCH TERMIN6w !',ACINSKICH 

.:lrnbitio - dqzenie do zaszczyt6w, zqdza slawy, ch~c wybicia si~, zwiqzane 

z tym niewlasciwe zabiegi, np. przekupstwa wyborcze 

,desidia - bezczynnosc, proznowanie, lenistwo 

diligentia - pilnosc, dokladnosc, sumiennosc 

{;loJ'ia - slawa, czesc, uznanie 

homo novus - dos!. nowy czlowiek, w koncowym okresie republiki 

rzymskiej obywatel, ktory nie mial wsrod przodkow konsula 

honor - szacunek, powazanie, zaszczytna godnosc, urzqd 

i[lnavia - brak energii, gnusnosc, opieszalosc, lenistwo 

i mperium - moc rozkazywania, panowanie, najwyzsza wladza w paiistwie, 

naczelne dow6dztwo wojskowe 

industria - aktywnosc, pilnosc, staranie 

inertia - niech~c do pracy, bezczynnosc, opieszalosc 

labor - praca, trud, moz61 

-otium - wolny czas, bezczynnosc, spok6j 

senex - starzec, senectus - starosc 

v ir bonus - dos!. dobry mqz, najwyisza pochwala u Rzymian, kryjqca 

w sobie wiele tresci, zwlaszcza moralnych.

KS. JANUSZ FRANKOWSKI 

BIBLIA TYSIACLECIA 

I PROBLEMATYKA 

DZISIEJSZYCH POLSKICH 

PRZEKlAD6w PISMA 

$WI~TEGO 

W artykule pt. Dlaczego trzeba bylo dokonac nowego przekladu 

Biblii, Znak nr 235 1, ukazywalem, ze ze wzgl~du na braki Biblii 

"Wujkowej" oraz ogromny post~p wiedzy biblijnej w XIX i XX 

\vieku nowe polskie Humaczenie Pisma Sw. stalo si~ koniecznoSciq. 

Poczynaja,c od kOl1ca XIX wieku zacz~to myslec 0 tym coraz smielej 

i coraz konkretniej. Podj~to szereg cz~sciowych przeklad6w: tlumaczono 

najr6zniejsze ksi~gi Starego Testamentu, ale przede wszystkim 

zaj~to si~ Nowym. Najbardziej znane z tych przeklad6w, to 

powojenne JUZ - i ciqgle uzywane - tlumaczenie calego Nowego 

Testamentu ks. E. Dqbrowskiego i ks. S. Kowalskiego. Podejmowano 

r6wniez pr6by przetlumaczenia calego Pisma Sw., jednak przez 

dlugi czas pr6by te, z takich czy innych przyczyn, zalamywaly si~.la 

Pierwszym przekladem, kt6rego wreszcie udalo si~ dokonac, stala 

si~ Biblia Tysiqc1ecia. 

Biblia Tysiqc1ecia ukazala si~ w 1965 r oku, w biezqcym wi~c roku 

mija dziesi~c lat od jej publikacji. Niniejszy artykul jest pOSWl~COny 

rozpatrzeniu tego wlasnie pierwszego nowoczesnego polskiego 

1 W niniejszym artykule, artykul z nr 235 bE:dE: cytowal jako "artykul poprzedni". 

PragnE: zaznaczyc, ze punktem wyjscin do niniejszych rozwazan jest drugn 

CZE:SC mego artykulu pt. Bibtia Tysiqctecia - t!o i prob!ematyka przek!adu, zamieszczonego 

w niedawno opublikowanym dziele Przek!ad artystyczny. 0 sztuce 

tlumaczenia KSi'1ga Druga. Praca zbior. pod redakcjll S. Pollaka, Wroclaw, Zakl. 

Nar. im. Ossoliiiskich, 1975, Sl-1!4. W obecnym artykllie podejmujE: pewne wlltki 

z tamtego, rozwijam, doda j

KS. JANUSZ FRAN KOWSKI 

pl'zekladu calego Pisma 8w. Jednak rozpatrywania nie chcialbym 

ujqC zbyt ciasno. Obecnie ukazal si~ juz w ksi~garniach pierwszy 

tom nast~pnego tlumaczenia - "Biblii Poznanskiej" (calosc rna 

obejmowac trzy tomy). W niedlugim tez chyba czasie ukaze s i~ nowe 

protestanckie tlumaczenie.. Wazna jest wi~c w tej chwili bardziej 

zasadnicza orientacja w problemach dzisiejszych przeklad6w 

biblijnych. Z tego powodu b~d~ si~ staral charakter i problemy 

Biblii Tysiqc1ecia ukazywac w miar~ moznosci na szerszym tIe aktualnych 

zagadnien zwiqzanych z tlumaczeniem Pisma Sw. Mam nadziej~, 

ze takie podejscie dopomoze do zrozumienia - przynajmniej 

w pewnej mierze - charakteru i problematyki rowniez i innyc11 

przekladow. 

POWSTANIE BIBlII TYSIJ\ClECIA 

J ak wspomnialem w poprzednim artykule, po wojnie bylo rzeCZq 

oczywists" ze trzeba b~dzie podjqc przedwojenne projekty dokonania 

nowego przekladu Biblii. Brak nowego przekladu odczuwalismy 

wtedy tym bardziej, ze przez dlugie lata nie bylo zadnego wydania 

calego Pisma 8wi~tego. Byly rozne wydania N owego Testament 

u, ale nie m ielismy wcale - za wyjqtkiem Psalterza - Starego. 

Dopiero w 1956 r. zostal wydany Stary Testament w zmodernizowanej 

wersji Biblii Wujkowej. To wydanie bylo bardzo cenne, ale 

bylo w tym momencie juz tylko p6Isrodkiem i wiedziano, ze trzeba 

jednak myslec 0 nowym tlumaczeniu. Wiedziano 0 tym, ale banD 

sil'; tego dziela podjqc. Przerazala wielkosc przedsi~wzi~cia. Zresztq 

wobec istniejqcych nowych przekIad6w Nowego Testamentu ks. 

E. Dqbrowskiego i ks. S. Kowalskiego chodzilo obecnie przede 

wszystkim 0 Stary Testament, a wlasnie Stary Testament napisany 

p o hebrajsku budzil najwi~kszy l~k. Czy mamy dosc kompetentnych 

hebraist6w, by dokonac tlumaczenia tak trudnych i obszernych tekst6w 

(Biblia hebrajska w najbardziej znanym, krytycznym wydaniu 

R. Kittela liczy ponad 1400 stron). Niekt6rzy odpowiadali, ze 

nie. Odwlekan o, zbierano sHy. 

P omimo istniejqcych ciqgle jeszcze l~k6w w r. 1958 do akcji przystqpilo 

Opactwo Tynieckie 2. Tyniec mial przed oczyma jako wz6r 

slynnq francuskq "Bibli~ Jerozolimskq", ktora ukazala si~ kilka lat 

wczesniej w podr~cznym, jednotomowym, oraz kieszonkowym wydan 

iu. Wystqpienie Tynca na aren~ biblijns, stalo s i~ mozliwe dzi~ki 

• Na temat powsta nia Biblii T ysiqclecia p atrz Druy!e w ydan ie B i b!tt Tystqctecia 

(Rozm owa z O. Augustynem Jankowskim . OSB, redaktor em naukowym 

Biblii). Tyg Powsz. 13 VII 1969; O. A. Jankowski, Jak powstata " Btblia T ystqclecia" 

Biuletyn E kume niczny 411972, 39-42. 

710

BIBLIA TYSIAClECIA 

temu, ze od kilku lat wsrod benedyktyn6w tynieckich znajdowal s i ~ 

znany biblista, ojciec Augustyn (Bogdan) Jankowski - uprzednio 

ksiqdz archidiecezji warszawskiej. We wrzesniu 1958 r. w Lublinie 

odbywal si~ zjazd teologiczny. Na zjezdzie tym o. Jankowski powiadomil 

obecnych biblist6w, i:e 0 ile profesorowie KUL nie majq 

podobnych zamiar6w - KUL byl w tym momencie jedynq liczqcq 

s i~ WYZSZq katolickq uczelniq w Polsce - Opactwo Tynieckie pragnie 

zorganizowae prac~ nad nowym zespolowym przekladem P ism a 

Sw. Poniewai: profesorowie KUL nie mysleli wowczas 0 tlumaczenil.1 

, o. Jankowski przystqpil do pracy. 

O. Jankowski byl do tej pracy w pelni przygotowany i w pewnym 

sensie predysponowany. W latach 1946-48 odbyl studia biblijne na 

Instytucie Biblijnym w Rzymie, a jeszcze przedtem ukonczyl studia 

z zakresu filologii klasycznej. Jego kompetencja naukowa byla og6lnie 

uznawana, gl~boko przei:ywal Slowo Boze, a nadto cieszyl si~ 

powszechnym zaufaniem. Jego minusem byly konserwatywne poglqdy, 

ale w6wczas prawie wszyscy nasi biblisci byli bardzo konserwatywni. 

Rozpoczynajqc SWq prac~ o. Augustyn rozeslal do szeregu 

polskich biblist6w pisma z zapytaniem, czy zechcq wziqe udzial 

w tym dziele. Wi~kszose odpowiedziala pozytywnie. Okazalo si~ 

w i~c, i:e 0 ile istnial l~k przed podj~ciem odpowiedzialnosci za calose 

dziela oraz pr zed trudem, jaki ze sobq nioslo, to z chwilq, gdy 

ktos wziql t~ odpowiedzialnosc na siebie, ch~tnie zaofiarowano 

wsp 61prac~. Jednak co do rekrutacji tlumaczy i rewizor6w mozna 

miec spore zastrzezenia i mozna pytae, czy wszyscy zaangai:owani 

przez o. Jankowskiego posiadali konieczne kWalifikacje, w zespole 

bowiem przez niego zorganizowanym obok wysoko kwalifikowanych 

profesor6w czy to KUL, czy ATK znajdowali si~ zupelnie poczqtkujqcy 

biblisci lub biblisci bez zadnych lub prawie zadnych publikacji 

i nic nie gwarantowalo, i:e Sq w wystarczajqcym stopniu 

przygotowani do tak powaznej pracy. 

J esli jednak o. Jankowski nie zawsze umial ocenic nalezycie moz 

Iiwosci tlumaczy i rewizor6w, to mimo wszystko mial wyrazne p o-· 

wody, dla kt6rych rekrutowal tak liczny zesp61. J u z w starozytnosci 

tlumaczenia bibIijne ze wzgl~du na wielk q obj~tosc i koniecznosc 

przeprowadzania krytyki tekstu rozciqgaly si~ na dlugie lata. W czasach 

nowozytnych i wsp61czesnych, ze wzgl~du na rozw 6j filologii 

biblijnej i innych nauk biblijnych tlumaczenia t e staly si~ jeszcze 

bardziej pracochlonne. Trzeba coraz w i~cej rzeczy brae pod uwag~. 

Luter w ni ep oj ~tym niemal transie tworzenia przelozyl w 1522 rok u 

na zamku w Wart burgu caly Nowy Testament w ciqgu dw 6ch i p61 

miesiqca, a le tlumaczenie Starego Testamentu trwalo do 1534 r., 

a wi~ c jeszcze dwanascie lat. -Ksi~dzu J. Wu jkowi praca nad przek~adem 

zaj~la prawdopodobnie kilkanascie lat. D. Mikolajewskiem u, 

711

KS. JANUSZ FRANKOWSKI 

tw6rcy Biblii Gdanskiej, okolo dwudziestu. O. Jankowski wiedzial 

wi~c, ze jezeli nowy przeklad rna bye dokonany mozliwie szybko, 

zesp6l tlumaczy musi bye liczny. Nadto pragnql, aby ten nowy przeklad 

byl wsp6lnym dzielem wszystkich dzialajqcych w6wczas biblist6w 

polskich. 

Juz jesieniq 1959 r. zacz~ly nadchodzie do Tynca pierwsze maszynopisy 

z tlumaczeniami poszczeg6lnych ksiqg, ale cala praca trwala 

dlugo, kilka lat - i byla skomplikowana. Dla redaktor6w i wi~kszosci 

tlumaczy niemal wszystko bylo nowe i niemal wszystkiego 

trzeba bylo si~ dopiero uczye; niemal wszystko badae, ustalae. 

Wreszcie w 1965 r. nowy przeklad zostal wydany (wydawnictwo 

"Pallottinum", Poznan). Pierwotnie, ze wzgl~du na zr6dlo inicjatywy, 

Opactwo Tynieckie, mial si~ nazywae Bibliq Tynieckq, ostatecznie 

jednak ze wzgl~du na to, ze ukazywal si~ tuz przed milenijnq 

rocznicq chrztu Polski i ze wzgl~du na SWq wag~ , zostal nazwany, 

moze mimo wszystko nieco zbyt szumnie, Bibliq Tysiqclecia 3. Tlumaczenie 

mialo wprawdzie wiele brak6w i bylo wlasciwie prowizoryczne, 

niemniej bylo wielkim osiqgni~ciem. Bylo blizsze oryginalowi 

niz Biblia Wujkowa czy Biblia Gdanska i bylo punktem wyjscia do 

pracy nad bardziej udoskonalonym tekstem, a k atolicyzm polski 

otrzymywal wreszcie tak bardzo potrzebne mu dzielo. 

W Tyncu i w wydawnictwie zdawano sobie spraw~ z brak6w opublikowanego 

przekladu, totez juz w czasie druku pierwszego wydania 

zacz~to przygotowywac nowe - poprawione. Praca przebiegala 

teraz szybciej. Redaktorzy w ciqgu szesciu poprzednich lat zdobyli 

duze doswiadczenie. Dokonywalo si~ to niekiedy kosztem dose 

ci~zkich przezyc. W zwiqzku z jednym, szokujqcym wprost bl~dem 

i niedopatrzeniem w Ksi~dze Ezechiela - blqd ten usuni~to cz~sciowo 

juz z I wydania - o. Jankowski powiedzial do mnie: "Wierzaj 

mi, ze sposr6d wszystkich dni tego Swi~tego Milenijnego Roku, ten, 

w kt6rym si~ 0 tym dowiedzialem, byl dla mnie najci~zszym" . Aby 

praca szla sprawniej, wydawnictwo doszlo do przekonania, ze nalezy 

zwi~kszye Redakcj~ Naukowq i zaangazowalo przy o. Jankowskim 

jako gl6wnym redaktorze naukowym dw6ch mlodych zdolnych 

biblist6w, ks. Lecha Stachowiaka i ks. Kazimierza Romaniuka, 

powierzajqc pierwszemu redakcj~ Starego, a drugiemu - Nowego 

Testamentu. 

Drugie wydanie BT ukazalo si~ w 1971 r . Jest ono pod kazdym 

niemal wzgl~dem ulepszone, pogl~bione . I tak jak pierwsze wydanie 

bylo dokladnym odbiciem zrywu, ale i calej slabosci biblistyki 

polskiej, tak drugie wydanie jest swiadectwem wielkiego p o st~pu , 

jaki si~ w ciqgu tych kilku zaledwie lat w naszej biblistyce dokonal. 

712 

• Skr6t: BT


OGOLNA CHARAKTERYSTYKA 

I ZASADY Tt.UMACZENIA 

Przyjrzyjmy si~ nowemu p1'zekladowi w jego zasadniczych 1'ysach. 

Biblia Tysia,clecia, kt61'a ukazala si~ w I wydaniu w 1965 r. 

ma podobnie jak jej wz6r - Biblia Jerozolimska - charakter podr~czny, 

jednotomowy. Tlumaczenia dokonano z j~zyk6w oryginalnych: 

hebrajskiego, aramejskiego, greckiego. Na stronie tytulowej 

podano, ze p1'zeklad zostal opracowany przez "zesp61 biblist6w polskich 

pod redakcja, Benedyktyn6w Tynieckich". Na stronie poprze· 

dzaja,cej tytul podane sa, nazwiska tlumaczy ksia,g (trzydziesci dziew 

i~c plus og6lne okreslenie: "Benedyktyni Tynieccy"), Zespolu Rewizyjnego 

(dwanascie nazwisk), Korekty Literackiej (szesc nazwisk) 

i Tynieckiego Kolegium Redakcyjnego (jedenascie nazwisk) - naczelnym 

redaktorem jest oczywiscie o. Augustyn Jankowski, on tez 

jest redaktorem naukowym dziela. W Zespole Korekty Literackiej 

widnieja, takie nazwiska, jak Hanna Malewska, Jan Parandowski, 

Jerzy Zawieyski. Tak jak Bibli~ Wujkowq z 1599 r. poprzedzalo 

510wo Do czytelnika 6wczesnego Prymasa Polski, ks. arcybiskupa Stanislawa 

Karnkowskiego, tak na pocza,tku BT znajduje si~ Slowo 

u'st ~p ne dzisiejszego Prymasa Polski, ks. Kardynala Stefana Wyszynskiego. 

Wszystkie ksi~gi biblijne sa, poprzedzone historycznokrytycznymi 

wst~pami. W tlumaczeniu starano si~ poslugiwac nowoczesnym 

j~zykiem literaekim: "postanowilismy - nie bez pewnego 

l~ku i zalu - swiadomie odsta,pic od czcigodnej tradycji Wujkowej, 

gdy idzie 0 slownictwo i styl, zachowujqe jednak jego najgl~bsza, 

zasad~ - dostojenstwo godne tekstu natchnionego" (Uwagi 

wstc:pne Kolegium Redakcyjnego). Zachowano izraelskie imi~ Boga 

Jahwe, nie zast~puja,c go, jak to uczynil ks. Wujek i inni tlumaczeida,e 

zreszta, za Wulgata, i Septuaginta, - slowem Pan. Teksty poetyckie 

Starego Testamentu (ksi~gi dydaktyczne i wi~ksza cz~sc 

ksia,g prorockich) starano si~ oddac rytmiczna, proza, i wydrukowano 

je stosuja,c podzial na wersy. Wi~cej, nawet w Nowym Testamencie 

te partie, kt6re sa. napisane semityzuja,ca, poetycka, fraza" zostaly 

podzielone na wersy (np. Listy Janowe, ApokaUpsa). Cale dzielo 

obejmuje ponad 1500 stron in octavo. Wydrukowano, jak przystalo, 

na papierze biblijnym. Naklad 50 tys. egzemplarzy. Cena 150 z1. 

Drugie wydanie (1'. 1971) zaehowuje niemal wszystkie eharakterystyczne 

rysy wydania pierwszego, ale jest - jak wspominali· 

smy - gruntownie poprawione. Trzy ksi~gi sa, na nowo przetlumaczone, 

mianowicie Ksir,ga Jeremiasza, Ksi~ga Daniela i Ksi~ga 

Psalm6w, i w tej ostatniej wprowadzono imi~ Jahwe (harmonizuja,c 

pod tym wzgl~dem t~ ksi~g~ z pozostalymi). Dano wiele nowych 

w!:'t~p6w do poszezeg6lnyeh ksia,g. Caly tekst zostal dokladnie przej 

713


rzany i wprowadzono chyba tysia,ce poprawek tak j ~ zykowych jak 

i zmierzaja,cych do lepszego oddania tresci. Tekst zostal w duiej 

mierze ujednolicony. Sformulowanie strony tytulowej, glosza,ce, ze 

przeklad zostal dokonany "pod redakcja, Benedyktynow Tynieckich", 

zamieniono na nowe, chyba szcz~sliwsze: "z inicjatywy Benedyktynow 

Tynieckich". W Slowie wstp,pnym podano, ze korekty literackiej 

nowego wydania dokona1 prof. Stanislaw Los i s. Imelda Adamska. 

Nie wiadomo jednak dlaczego i nie wiadomo chyba jakim prawem, 

znikn~ly bez sladu nazwiska Zespolu Korekty Literackiej i Zespolu 

Rewizyjnego, ktore znajdowaly si~ w I wyd. Wreszcie dana 

nowa" wi~ksza, czcionk~ i bardzo pi~knie wydrukowano. Ca10se wyglqda 

niezwykle estetycznie. Naklad, podobnie jak w.I wyd., 50 tys. 

Cena 160 z1. 

Spr6bujmy jeszcze okreslie, jakiego rodzaju tlumaczeniem jest 

BT, przek1ady bowiem mogq bye roine. Oto dla orientacji i w duzym 

uproszczeniu niektore z nich. 

Najcz~sciej spotykanym jest przek1ad, ktory mozna okreslie jako 

f i 1010 g i c z n y p r z e k I a d w y z nan i 0 w y. Jest on dokonany 

przez fachowych biblist6w, ale b~dqcych zarazem ludzmi wierZqcymi 

i nalezqcych do okreslonego wyznania. Przeklad taki jest 

wi~c przek1adem dokonanym na zasadach naukowych, a wi~c filo 

10gicznym, a jednoczesnie z wiara, w sakralny charakter Ks i~gi 

i z mysla, 0 jej religijnym i ewentualnie koscielnym przeznaczeniu, 

i wreszcie z u"vzgl~dnieniem w mniejszym lub wi~k szym stopniu 

iradycji tlumaczeniowej swego wyznania. Przykladem takiego tlumaczenia 

moze bye kilkakrotnie wspomniana Biblia Jerozolimska. 

P r z e k 1 a dye k u men i c z n e, ktorych si~ ostatnio cz~sto dokonuje, 

rMnia, si~ tylko tym od dotychczasowych przek1adow religijnych, 

ze sa, dokonywane przez zespoly biblistow naleza,cych nie do 

jednego, lecz do kilku wyznan i w razie potrzeby sygnalizuje si~ 

w nich r6inice wyznaniowe w tlumaczeniu i interpretacji, ale nade 

wszystko szuka si~ w nich wspolnych mi~dzywyznaniowych rozwia, 

zan. Szczegolnq postacia, "religijno-filologicznego" tlumaczenia jest 

przek1ad, ktory okreslilbym jako pro roc k i. Takie przek1ady sa. 

z zasady dzie1em ludzi 0 wyja,tkowym umysle i duchowosci - "prorok6w" 

swego czasu - i sa, smialq interpretacja, religijna, biblijnego 

tekstu, zda,iaja,ca, do wydobycia zen calej jego mocy i uczynienia 

z niego, t akze i w tej nowej postaci, jaka, jest przek1ad, wladczego 

i przejmuja,cego wezwania skierowanego do wsp6lczesnego cz1owieka. 

Przykladem moze bye tlumaczenie dokonane przez Martina Bubera, 

b~da,cego jedna, z wielkich postaci wsp6lczesnego judaizmu. 

Uczony ten, wraz z Franzem Rosenzweigiem, tlumacza,c Pismo Sw. 

na niemiecki, staral si~ tworzyc nowy j~zyk religijny, a nadto, a by 

zaakcentowae kazdy czlon zdania, roz1ozy1 caly tekst na wersy na 

714

BIBLIA TYSI ....CLECIA 

zasadzie sensu i oddechu, Iub kl'ocej mOWlqC gloszonego slowa. 

DaIej, znaczenie Biblii jako dokumentu historycznego i jednego 

z kluczowych tekstow ludzkosci, znaczenie niezachwiane nawet bl'a· 

kiem religijnego podejscia, poprowadzilo do stworzenia p r z e k 1 a 

dow sci s 1 e n a u Ie 0 w y c h. W ptzekladach tych tlumacze zwracajq 

zazwyczaj duzq uwag~ na dokladnose filologicznq i inne charakterystyczne 

cechy tekstu, a komentarz - 0 ile jest - ma charakter 

przede wszystkim informacji naukowej. Przeklady te so, najcz 

~sci ej laickie (w sensie: religijnie neutraIne). Przykladem moze 

bye starannie opracowana - w poczuciu wagi i wielkosci tekstu 

i z tego wzgI~ du ogolnie ceniona Bible de la PlEHade. W tlumaczeniu 

tym dla dokladnosci i ze wzgI~du na znaczenie nauleowe zachowano 

wszystkie imiona Boze w brzmieniu hebrajskim (Jahwe, Elohim, 

Adonai itd.) BibIia jest rowniez - jak wiemy - wielkim dzielem 

literackim i posiada swoistq literackq specyfik ~ . Te aspekty starajo, 

si~ ukazae p r z e k 1 a d y 1 i t era c k i e. Najbardziej moze cieka 

Wo, - ale jeszcze bardziej kontrowersyjno, - probq takiego tlumaczenia 

jest u nas przeklad Ksi~gi Rodzaju A. Sandauera, opublikowany 

w Litemturze na $wiecie 3/1974. Innym, mniej kontrowersyjnym 

przykladem mogq bye CzteTY poematy biblijne R. Brandstaettera 

(Warszawa 1972 PIW). Na koniec wspomnijmy liczne c1zis 

za granicq przeklady typu "Biblia dla dzisiejszego czlowieka". So, to 

wIasciwie swobodne parafrazy dokonane za pomOCq codziennego, 

bardzo prostego i bezposredniego j~zyka. Pragnq one w ten sposob 

zbliZye Bibli~ do wspolczesnego czlowieka. 

Do ktorego z tych rodzajow przekladu nalezy zaliczye BibIi~ Tysiqclecia 

J ak wspomnialem powyzej, podana klasyfikacja jest 

uproszczona i to tym bardziej, ze oczywiscie poszczegolne rodzaje 

w praktyce nie wyst~pujq w czystej postaci. Nadto dziela zbiorowe 

prawie zawsze majq w jakiejs mierze zroznicowany charakter. Jednak, 

jak latwo si ~ domysIec, BT jest jako calose fiIoIogicznym przekladem 

wyznaniowym. Niektore ksi~gi majo, swoiste zabarwienie. 

Np. tlumaczenie Ksi~gi Je1'emiasza z I wyd. dokonane przez ks. 

St. Stysia ma cz~ s to pit=:kno i moc przekladu "prorockiego". 

PRZYJ~ClE 

BIBLII TYSIACLECIA 

Sprawa p rzyj~cia nowego przekladu Pisma Sw. przez spolecznosc, 

ktora si~ przyzwyczaila do poprzedniego, nie jest na ogol rzeczo, 

prosto,. Przykladem moga. tu bye burzliwe dyskusje - i r,ie tylko 

dyskusje - zwio,zane z ukazaniem si~ na przelomie IV i V wieku 

tlumaczenia sw. Hieronima. W owym czasie Kosci61 Wschodni, m6 

wio,cy po grechl, uzywal slynnej Septuaginty (przeklad "Siedem 

715


dziesi~ciu"), tlumaczenia dokonanego z hebrajskiego na grecki 

w Aleksandrii kilka wiekow wczesniej przez zhellenizowanych Zydow. 

Kosci61 Zachodni, m6wiqcy po lacinie, uzywal przekladu zwanego 

Vetus Latina ("Starolacinski"). Obydwa byly - jak pisalem 

w poprzednim artykule - niezbyt dokladne i Vetus Latina opierala 

si~ nie na tekscie hebrajskim, lecz na Septuagincie. Gdy Sw. 

Hieronim zaczql dokonywac nowego lacinskiego tlumaczenia z tekstu 

hebrajskiego i poszczegolne przelozone ksi~gi zacz~ly rozchodzic 

siE; po swiecie, sw. Augustyn wyslal do niego z Hippony w Afryce, 

gdzie byl biskupem, pelen niepokoju list: "Ja zaiste wolalbym, abys 

nam tlumaczyl ksiE:gi kanoniczne Pisma Sw. raczej z greckiego przekladu 

popartego autorytetem Siedemdzies i~iu Tlumaczy. Wytworzy 

si~ bowiem bardzo przykra sytuacja, jesli twoj przeklad b~dzie 

czyUwy cz~sciej i w wielu kosciolach, poniewaz koscioly lacinskie 

l"ozniC:~ si~ bE:dq od kosciolow greckich (...) I tak gdy pewien brat 

n


Biblia Tysiqc1ecia miala wi~cej szcz~scia . Byla potrzebna, wiedziano 

0 niej, czekano na niq. Gdy si~ wreszcie ukazala, caly naklad 

r ozszedl si~ natychmiast. Nie ujrzano jej w ogole na p6lkach ksi~garn. 

Wi~kszosc egzemplarzy rozprzedano wprost z wydawnictwa. 

Te, kt6re trafily do ksi~garn, zostaly rozprzedane na zasadzie 

uprzednich zapis6w lub spod lady. Kupowaly masowo seminaria, 

zgromadzenia. Kupowali ksi~za i zaangazowani swieccy katolicy, 

zwlaszcza inteligencja. Zresztq po przeklad si~gn~li nie tylko katolicy, 

znalazl si~ on cz~sto w r~kach innych wyznan. Niektorzy protestanccy 

pastorzy wprowadzili go nawet na pulpity. Szczegolnie 

entuzjastycznie p r zyj~li tlumaczenie Swiadkowie Jehowy, bo chociaz 

n ie znalezli w BT imienia Bozego w tej tak waznej dla nich postacl, 

jakq jest forma Jehawa, to jednak znajdowali przynajmniej form~ 

Jahwe. Po Bibli~ Tysiqclecia - nowy, bardziej zrozumialy przeklad 

- si~gn~li tez liczni niewierzqcy inteligenci, tak ci, kt6rzy po 

prostu zdawali sobie spraw~ z miejsca Biblii w naszej cywilizacji, 

jak i ci, ktorzy nosili w sobie podswiadome, ciqgle nurtujqce pytanie: 

"ezy jest jakies slowa ad Baga" (poI'. Jer 37, 17). 

Fachowa krytyka przyj~la nowe tlumaczenie na ogol r6wniez pozytywnie. 

5 Recenzenci sygnalizowali wprawdzie niedociqgni~cia i listy 

tych nied ociqgn i~c byly nieraz bardzo dlugie, ale ostatecznie 

stwierdzali, ze to pionierskie dzielo jest udane. Protestancki biskup 

ks. A. Wantula, czlonek Komisji TIumaczeniowej nowego przygotowywanego 

protestanckiego przekladu Pisma Sw., konczyl sw6j artykul 

0 BT nast~pujqcymi slowami: "Osobiscie sqdzimy, ze biblisci katoliccy 

dokonali wielkiego dziela: dali swemu Kosciolowi calq Bibli~ 

w nowoczesnej polskiej szacie. W dziejach przekladu Pisma Sw. 

na j~zyk polski Biblia Tysil\c1ecia jest sz6stym chronologicznie biorqC 

przekladem. Rozpoczyna on nowy rozdzial w historii tych przek!adow, 

gdyz nie nawiqzuje do dotychczasowych tradycji przekladowych, 

lecz wkracza na drog~ nowoczesnosci. Jest to dzielo pionierskie. 

Totez przede wszystkim pod tym kqtem widzenia trzeba 

je widziec i oceniac. Nie patrzec na poszczegolne slowa, lecz chciec 

widziec calosc (...) Wydaje si~ nam, ze osiqgni~cie jest naprawd~ 

wielkie, ze pr6ba wyrazenia tresci Objawienia w j~zyku polskim 

powiodla si~. Tekst jest zrozumialy, jasny, w wielu partiach pi~kny , 

na ogol poprawny, wsp6lczesny." 6 

• P atrz Roeznikl Teologiezno-Ka n oniezne, 1967, 1, 81-98 (ree. wykladowe6w 

KUL); ks. St. ME:d ala, Btbtta Tystqc!ecta, Collecta nea Theologica 1967, 2, 82-96; 

M. Kossowska, 0 Btbut Tysiqc!ecta sl6w ki!koro. Novum 1969, 1/2, 63-74; ks. 

A. Wa ntu!a, U w agt 0 Bib!tt Tysiq c! ecta, Roeznik Teologiczny 1969, 2, 125-160; 

J . Sehnayder, Z prOb!ematykt przekladu btbltjnego. Rueh Biblijny i Liturgiczny 

1971, 161-187. 

• Art. cyt. 159. 

5 - ZNAK 717


Nie obylo s i~ wszakze bez glos6w przeciwnych. Najbardziej krytyczna 

wypowiedi padla ze strony najbardziej znanego polskiego 

biblisty, ks. E. DCl,browskiego. Biblista ten oceni! BT calkowicie n e 

gatywnie. Wedlug niego "jest t.o nie tyle Biblia Tysiqclecia, ile Biblia 

tysi~cy b l~d6w". 7 J ednak t o podejscie bylo podyktowane przede 

wszystkim· wzgl~dam i osobistymi. Ks. Dqbrowski (t1970) - postae 

niezwykle barwna i pelna niepor6wnanego temperamentu - przez 

dlugi czas byl nieco samozwanczym, ale w jakis spos6b uznawanym, 

niekoronowanym kr6lem powojennej biblistyki polsk iej (drielismy 

przed nim, ale i zachwycalismy si~ nim). 8 Z tej racji pojawienie 

sit: najwazniejszego powojennego dziela biblijnego dokonanego pod 

czyims innym, niz jego k ierownictwem, musialo bye dla n iego pewnego 

rodzaju ciosem . I to tym bardziej, ze sam myslal uprzednio 

o p rzetlum aczeniu Starego Testamentu z laeiny, ale projekt - anachroniczny 

- nie doszedl do skutku. Zareagowal w i~c na BT z wlaseiWq 

sobie ener giC\ i ostrosciq. Odpowiedziq na zarzuty ks. Dqbrowskiego 

- odpowiedziq nie wprost, bez wymieniania nazwiska - byl 

cytowany powyzej wywiad z o. J ankow skim zamieszczony w Tygodniku 

Powszechnym. 9 

Byla r6wniez burza w szklance wody. W T ygodnik u Powszechnym 

22 II 1970 Ojeiec Malachiasz (Tadeusz Zychiewicz) gwaltownie 

zaatakowal n owe Humaczenie Ojcze nasz. W dyskusji, jakq s i~ potem 

wywiqzala i w wypowiedziach, jakie padly (Tyg. Powsz. 15 III 

i 3 V 1970) n ie zwracano uwagi na zalozenia BT - przypominane 

przez o. J ankow skiego - lecz raczej m6wiono, kt6ra forma Modlitwy 

P anskiej k omu bardziej odpowiada. Tymczasem poniewaz tworcy 

BT zalozyli, ze przeklad m a bye dokonany j ~ zykiem wsp61czesnym, 

tlumacz m ial obowiC\zek przekladae wlasnie takim j~zyk iem , 

nadto mial prawo i obowiC\zek dae takie tlumaczenie, jakie jego 

zdaniem odpowiadalo co do sensu oryginalowi. Naturalnie BT nie 

chciala w ten spos6b za st~powa e tradycyjnej f or my m odlitwy uzyw 

anej czy to w p rywatnym odmawia niu, czy tez w liturgii. 

Pomimo tych czy innych zastrzezen BT weszla szeroko w zycie 

katolicyzm u polskiego. Episkopat przyjql jq do czytall liturgicznych. 

Mlodsze p olsk ie pok olenie zna dzis przede wszystkim ten tekst. Jed 

7 Nowy pol ski przek!ad Pisma Swi fi t ego z jfizyk6w orygin alnych. K rytyczn a 

oeena tzw. B ib!!i Tysi qcleci a. Londyn 1967, 58. Ksi'lzka zostala wydan a w Londynie, 

poniewaz ze wz g l ~ d u n a p rzesadnie krytyczne stanow isk o autora, katolickie 

wydawnictw a krajowe nie chcialy jej drukowac. 

• W spos6b m istrzowski postac ks. D


nak trzeba zauwazyc, ze obecnie, gdy wielu ludzi wczytalo sip, juz 

i wsluchalo w BT, mozna si~ spotkac z glosami, ze przeklad nie posiada 

tego pip,kna j~ zykowego ; jakiego sip, oczeku je od Biblii. Biblisci 

majq tez rozne zastrzezenia. Nie jest to zreszta, dziwne. Nawet 

najlepsze przeklady nie Sq bez brakow. Przeklad biblijny to 

sprawa niezwykle skomplikowana i pelna najrozniejszych problemow. 

Przypatrzmy sip, blizej niektorym z nich. Zacznijmy od problemu 

wiernosci, gdyz problem ten rzutuje n a wiele innych, a przy 

'tym jest on w tym wypadku najwazniejszy - chodzi przeciez 0 Slowo 

Boze. 

WIERNOSC PRZEKt.ADU I PRACA 

TLU MACZY 

Wiemy, ze pojp,cie wiernosci przekladu nie jest jednoznaczne. Moze 

bye wiernosc niewolnicza, moze bye wiernosc co do sensu zdan 

itd. Ale tlumacz tekst6w biblijnych jest chyba w zllpelnie specyficznej 

sytuacji. Tlumaczowi wspolczesnej literatury pi~knej nikt ni.e 

b p,dzie sprawdzal tekstu zdanie po zdaniu i slowo po slow ie. Ocenia 

si~ przede wszystkim calose, czy jest udana, czy nie. Na szczeg6ly 

mogq zwrocie uwag~ tylko jakies wyrazne "wpadki". Tlumacz literatury 

wspolczesnej rna wi~c stosunkowo duzq swobod~ i latwiej 

mu oddae tlumaczone dzielo potoczystym jp,zykiem. W tlumaczeriiu 

biblijnym oczywiscie r6wniez liczy si~ calose - i to bardzo. 

Jednak kazde slowo pozostaje wazne, a juz w spos6b szczeg61ny 

w tedy, gdy posiada jakies specyfiCzne "techniczno"-toologiczn e 

czy nawet dok trynalne - znaczenie rzutujqce na chrzescijanskq 

n a u k ~ i zycie. W takich wypadkach na ogol jest przyjp,ta pewna 

tradycyjna, teologiczna terminologia i tylko poprzez niq slowo jest 

w pelni zrozumiale i zachowuje swe doktrynalne znaczenie. 

Trudnosci i klopoty tlumacza Pisma Sw. nie ograniczajq sip, do 

slow . Wazny jest kazdy odcien, a przez to sarno i wydzwip,k zdania. 

Wchodzq tu w rachubp, przeciez tak zasadniCze sprawy jak 

wspom niane problemy doktrynalne i wyznaniowe. A przy tym tlum 

acz n ie jest pierwszym, kt6ry ten tekst tlumaczy. Istniejq setki 

przeldadow Biblii na rozne j~zyki. Wie,cej, do kazdej k si~gi Pisma 

Sw. istniejq dziesiqtki komentarzy, ktore m.in. proponujq t akie czy 

iune rozwiqzan ie kazdej konkretnej trudnosci w tekscie. J eszcze 

wi~ce j , istniejq niezliczone prace mon ografiCzne odnoszqce s i~ do 

wazniejszych terminow teologicznych i do trudniejszych tekstow. 

W formie chocby jednego przykladu powiedzmy, ze istnieje specjalny 

Theologisches Worterbuch zum Neuen Testament, w ktorym 

omawia sip, kluczowe poj~ cia NT. Liczy on d zi ewi ~e tornow, kazdy 

719


okolo 1000 stron in quarto. Ten teologiczny s!ownik jest dzielem 

ponad stu specjalist6w i pracowano nad nim p61 wieku. 

Tlumacz Pisma Sw. patrzy nie tylko w teksty oryginalne, nie tylko 

w nowe tlumaczenia i dyskusje nad tymi czy innymi tekstami, 

bierze pod uwag~ r6wniez i starozytne tlumaczenia. J est to szczeg6lnie 

wazne, gdy chodzi 0 Stary Testament. B~dzie tu por6wnywal 

tekst hebrajski z Septuagint'l' Wulgat'l, Peszittq (tlumaczenie 

syryjskie), z targumami (swobodne aramajskie przeklady) i innymi 

- tekst hebrajski jest bowiem cz~sto zepsuty i w tych tlumaczeniach 

moze bye zachowane pierwotne brzmienie. 

W tlumacze~iu Pisrna Sw. uW'zgl~ dnia s i~ wi~c wiele rzeczy i przy 

ocenie bada si~ przeklad bardzo drobiazgowo. Niespecjalista, kt6ry 

by wziql do r~ki recen zj ~ BT napisanq przez profesor6w KUL lub 

w spornniany artykul ks. A. Wantuly i zobaczyl te setki uwag, jakie 

si~ w owych pracach znajdujq, m6glby pomyslee, ze Biblia Tysi'lclccia 

to rzeczywiscie jedna niekonczqca si~ lawina bl~d6w , tymczasern 

tak profesorowie KUL, jak i ks. Wantula -- widzielismy to 

w cytowanym powyzej tekscie - uwazajq przeklad na og6l za wierny. 

Zresztq BT jest dzielem ZlbiQl'Owym i w ieI'1lQse nie jest we wszystkich 

ksi~gach taka sarna. Og6lnie biorqc tlumacze starajq s i ~ mozliwie 

seisle trzymae tekstu. Niekiedy dla zrozumialosci i p oprawnosci 

lub unowoczesnienia j~zyk a , czy mQze wreszcie w poszukiwaniu 

n owych form, tlumaczq nieco swobodniej. 

Oto kilka przyklad6w swobodniejszego tlumE'.czenia z pierwszego 

wydania. Sluga Abrahama, gdy rodzina Rebeki zgodzila si~ dae jq za 

z on~ Izaakowi, ukorzyl s i~ - jak m6wi przeklad - gl~b o ko przed 

Jahwe, tymczasem dokladniej i lepiej byloby oddal poklon lub poklonil 

si~ az do ziemi (Rdz 24, 52). Gdy Rebeka r usza w dro g~ ze slugq 

Abrahama do swego przyszl:ego m~za, Iza Cl.ka, krewni - tlumaczy 

Biblia Tysiqclecia - zlozyli jej zyczenia. Ks. Wantula zwraca uwag~, 

ze taki przeklad jest pozbawiony tresci religijnej, i to tym bardziej, 

ze w oryginale jest: blogoslawiLi Rebek~ (Rdz 24, 60). 10 Tlumacz 

tez bardzo skromnie m 6wi, ze Izaak u smiechal si~ czule do Rebeki, 

podczas gdy uzyte tu slowo hebrajskie m6wi przynajmniej, ze zartowal, 

igral, a kontekst - reakcja Abimelecha, kt6ry uprzednio 

nieswiadomie zabral Rebek~ Izaakowi - ze chodzi tu 0 igranie 

w sensie pieszczoty (Rdz 26, 8). Niekiedy jednak, wprost przeeiwnie, 

Uumacze starajq si~ bye moze nawet za bardzo dokladni. Np. 

slowa z 1z 5, 1 Uumacz w I wyd. przeklada : Niechaj zaspiewam mem 

u przyjacielowi, jednak chyba czuje, ze nie brzmi to najlepiej 

w II wyd. daje: Ch c ~ zaspiewac memu przyjacieZowi. To niechaj 

720 

" Art. cyt. 13Bn.

BIBLIA TYSIAClECIA 

zaspzewam, chc~ zaspiewae, jest dokladnym odbiciem trybu zach~cajqcego 

(cohortativus), w kt6rym slowo spiewac jest uzyte w tek 

5cie hebrajskim, ale mimo w szystko pewnie duzo lepiej byloby przetlumaczyc 

- tak jak to czynily zawsze dawne tlumaczenia - najprosciej 

: Zaspiewam. 

Przytoczone przyklady odnoszq si~ - jak widzimy - raczej do 

drobnych rzeczy. To wlasnie przede wszystkim tego rodzaju uwagi 

wysuni~to w recenzjach. Tego rodzaju uchybienia nie podwazajq 

z

1< S. JANUSZ FRANKOWSKI 

Ks. Wantula - jak widzielismy - ocenial przeklad jako "zrozumialy, 

w wielu partiach pi~kny, n a og6l poprawny, wsp6lczesny". 

Ks. Wantula nie jest polonistq, ale chyba jego sa,d dobrze oddaje 

pierwsze odczucie wyksztalconego czytelnika BT. M. Kossowska, polonistka 

i specjalistka od polskich tlumaczeii. Biblii, daje juz 

o pierwszym wydaniu sqd bardzo pozytywny. "Styl calosci jest prawie 

bez wyjqtku poprawny, jasny, zrozumialy (...) pomim o w a 

runk6w niezbyt sprzyjajqcych maksymalnym osiqgni~ciom podkreslie 

trzeba, ze pi~knie przelozonych ksiqg lub wi~kszych ich fragmentow 

nie brak w Biblii Tysiqclecia. Sq ksi~gi przelozone z takq 

mocq, ze czyta si~ je jednym tchem, zar6wno w Starym jak i w Nowym 

Testamencie". l1 

J ednak oczywiscie w BT Sq r6wniez i niedociqgni~cia o1'az brak 

literackiego polotu. Gdy chce si~ cytowac tak podniosle teksty jak 

1 Kor 1,20-25 ; 2 Kor 6,8-10; 10,4 n; Hebr 11, to ch ~ tni ej weZmie 

si ~ te teksty np. z przekladu ks. E. Dqbrowskiego. Biblii Tysiqclecia 

brak cz~sto r6wniez zw i~zlosci biblijnej. Bardzo zle brzmi tez wiele 

tytu16w, w jakie Sq zaopatrzone poszczeg6lne odcinki. Sformulowania 

Sq tu cz~sto niezdar ne i naiwne. 

Za wyjqtkowo powazny blqd - bo podtrzymujqcy zlq t ra dycj ~ 

nalezy uznae, jak to juz gdzie indziej zaznaczalem, uzycie fonny 

Job zamiast Hiob. Forma Job ze wzgl~d6w oczywistych brzmi wyjfl,tkowo 

:lle. To prawda, ze w katolickich przekladach Biblii uzywano 

niestety wlasnie tej formy. BT miala okazj~ przelamac t~ zlq 

tradycj~ i wprowadzie duzo szcz~sliwszq form~ Hiob, niestety okazji 

tej nie wykorzystala. Brandstaetter wykazal duzo lepsze wyczucie 

dajqc w swym poetyckim tlumaczeniu form~ Hiob; podobnie ks. 

prof. Cz. Jakubiec w swoim opublikowanym ostatnio komentarzu 

do Ksi~gi Hioba. Natomiast - zauwazmy to tutaj - niestety we 

Wst~pie do Pisma Swi~tego zainicjowanym przez KUL i r owniez 

ostatnio wydanym 12 uzyto bez zastanowienia formy Job. Poniewaz 

. W st~p b~dzie podr~cznikiem w seminariach, nast~pne pokolenie ksi~zy 

- 0 ile nowe wydania Pisma 8w. i Wst~pu nie poprawiq tego 

podw6jnego bl~du (literackiego i estetycznego) - b~dzie rozpowszechnialo 

z ambon i na katechizacji t~ tak n iewlasciwie brzmiqcq 

. form·p,. J ednak istnieje nadzieja, ze konieczna poprawka zostanie 

dokonana, z tym, ze niekt6rzy proponujq, aby usuwajqc form~ Job, 

p6jsc sciSle za hebrajskim brzmieniem i wprowadzie [job. Przyjp, 

cie jednak tej formy do BT, do Wst~pu itp. byloby oczywiscie nast~pnym 

bl~dem i to z wielu wzgl~d6w: forma [job nie brzmi tak 

zle jak Job, ale tez nie najlepiej; nie jest znana szerszym k r~gom , 

722 

11 Art. cyt. 8'1. 

11 Wstl;P do Starego Testam en tu . Pozna!, 1973.

BIBLIA TYSII\CLECIA 

wprowadzalaby wi~c niepotrzebny iam~t ; wreszcie w BT, kt6r.::l 

przyjrnuje zasad~, ze spolszczone formy im ion naleiy zachowc1c, bylaby 

niekonsekwencjq. W polskim j ~zyk u literacldm tylko fornn 

Hiob rna prawo obywatelstwa. 

Pot k n i~cia j ~zyk owe BT i jej nie zawsze najlepszy poziom liter":'. 

ki staje s i ~ pew nego rodzaju zagadkq, gdy popatrzymy na sk':\j 

Zespolu Korekty Literackiej podan y w pierwszym wydaniu. Tak 

wybitni literaci i ni edoci qgni~ci a j ~zykowe Jak wyglqdala wsp6l- 

praca literat6w z tlumaczami czy Redakcjq BT Lista Zespolu Korckty 

Literackiej - jak wspomnielismy - zn i kn~ la w II wyd. Czyzby 

to wskazywalo, ze rola literat6w byla fikcyjna Szkoda, ze sprawy 

wsp6lpracy literat6w nie wyjasniono chocby w kilku zdaniach, 

bo brak ten skazu je na takie czy inne domysly i prowadzi do falszywych 

opinii, tymczasem calq t~ spraw~ mozna przedstawic dose 

prosto. 

P rzede wszystkim wado w iedziec, ze dla o. Jankowskiego jednym 

z zasadniczych punkt6w w yjscia do pracy nad BT byla swiadomosc 

braku d o k I a d neg 0 tlumaczenia calego P isma Sw . w j ~ z yku polskim 

- braku szczeg6lnie mocno odczuwanego w pracy teologicznej 

- i w zwiqzku z tym jego zasadniczym celem. bylo stworzenie 

przekladu zgodnego ze wsp61czesnq znajomosciq oryginalu. O. Jankowski 

nie lekcewazyl strony literackiej i dlatego pomyslal 0 wsp61 

pracy z literatami. Praca literat6w nie byla fikcjq, podobnie jak nie 

byla fikcjq wsp61praca Zespolu Rewizyjnego, kt6rego n azwiska tez 

znikn~ly z drugiego wydania. J ednak tekst nie byl az do k0l1ca 

z Jiteratami ustalany. Po prostu podawali oni swe uw agi i sugestie, 

a niekiedy niestety ograniczali si~ jedynie do tego, ze sygnalizowali 

iz to czy inne zdanie lub wyrazenie jest niepoprawne lub :lIe brzmi, 

nie podajqc wlasnych propozycji. Tlumacze z kolei nie zawsze zgadzali 

si~ na te czy inne poprawki, b~dqc zdania, ze zmien iajq one 

sens tekstu lub nadajq mu inne nii trzeba zabarwienie. Redakcja, 

choc miala nieraz swoje zastrzezenia, szanowala zdanie tlumaczy. 

O. J ankowski podkresla bardzo mocno, ze redaktor nie jest dyktatorem. 

13 Bye moze, ze rol~ literat6w moma byloby okreslic n ie jako 

scislq wsp 61prac~ ) lecz raczej konsultacj~ , ewentualnie jako wsp61 

pra c~ luZnq. 

Po ukazaniu si~ drugiego wydania, w dwutygodniku Nowe Ksiqzki 

zamieszczono kr6tkie om6wienie BT od strony j~z ykowej . Autor 

om6wienia, Radoslaw Piszczek, jest zdania, ze j~zyk BT, jakkolwiek 

jest duzo bardziej komunikatywny niz dawne polskie slownictwo· 

biblijne, jest ciqgle, gdy go si~ por6wna z j~zykiem wsp6lczesnych 

" Jak pow stal a "BibUa Tystqclecia" Art. cyt. 40. 

723.


polskich klasyk6w, nie do przyj~cia. Polski nowoczesny j~zyk literacki 

- twierdzi Piszczek - z kt6rym wsp6lczesny Polak rna na co 

dzien do czynienia, jest inny.a Sqd ten jest dose problematyczny, ale 

mimo wszystko wypowiedz jest ciekawa. Jest ciekawa, ze wzgl~du 

na to, ze autor por6wnuje BT nie tyle z j~zykiem dawniejszych 

przeklad6w biblijnych, zwlaszcza Wujka - jak to si~ na j cz~s ciej 

czyni - lecz z j~zykiem wsp6lczesnej literatury. Jest zas problematyczna 

dlatego, ze jest rzecZq wqtpliwq, aby sarno poj~cie nowoczesnego 

j~zyka literackiego mozna bylo blizej sprecyzowae. Poj~cie to 

obejmuje bardzo duzq r6znorodnosc. Istnieje np. j~zyk M. Dqbrowskiej, 

j~zyk J. Andrzejewskiego, j~zyk K. Brandysa - a kazdy 

z tych j~zyk6w jest inny. I Sq jakze r6znorodne j~zyki dzisiejszych 

poet6w. Istnieje r6wniez j~zyk naukowego przekladu starozytnych 

tekst6w literackich (np. ksiqzki T. Andrzejewskiego zawierajqce 

przeklady poezji egipskiej : Piesni rozweseLajqce serce, Dusze Boga 

Re itd.) i jest to chyba tez j~zyk literacki. Sqdz~, ze w tych szerokich 

ramach znajdzie si~ miejsce i dla BT, ale prawdopodobnie mozna 

si~ zgodzie r6wniez na to, ze j~zyk BT czasami jest nie tyle j~zykiem 

literackim, ile po prostu j~zykiem poprawnym, a w korekcie 

j~zykowej drugiego wydania, dokonanej - jak bylo wspomniane 

- przez prof. St. Losia i s. Imeld ~ Adamskq, chodzilo tez chyba 

raczej 0 poprawnosc, niz 0 jakies zasadnicze opracowanie literackie. 

Bye moze wi~c, ze w nastElpnych wydaniach nalezaloby pomyslec 

jeszcze 0 stronie literackiej BT i poprosie od nowa do wsp6lpracy 

pisarzy. Jak wiele potrafi wniese literat do sprawy przekladu biblijnego, 

jak bardzo potrafi ozywie i odnowic juz zbyt utarty j~zyk, 

wskazuje na to opublikowany niedawno w Literaturze na Swiecie 

(3/1974) przeklad Ksi~gi Rodzaju A. Sandauera. Tego przekladu tlumacze 

Pisma Sw. nie powinni zlekcewazyc. Wiele sl6w i zdan tchnie 

tam dziwacznosciq, ale wiele jest niezwykle swiezych i ciekawych. 

Innym szcz~sliwym i tym razem chyba juz nie kontrowersyjnym 

przykladem wamej roli literata przy tworzeniu przekladu biblijnego, 

moze bye poetyckie opracowanie Psalte1·za BT przez M. Skwarnickiego. 

Psalterz ten rna bye zastosowany w liturgii. 0 ile mozna si~ 

zorientowae z kilku psalm6w opublikowanych w Tygodniku Powszechnym 

31 III 1974, przeklad jest pelen umiaru, a jednoczesnie 

tekst plynie swobodnie i posiada pi~kny rytm frazy. Z radosciq 

chyba powitalibysmy podobne opraoowanie innych ksiEig poetyckich. 

Nie jest wykluczone, ze w niekt6rych wypadkach mozna bytoby 

pomyslec 0 rytmie tonicznym. 

Te wszystkie refleksje na temat j~zyka przekladu prawdopodobnie 

trzeba jednak zakonczyc uwagq, ze tlumacz rna prawo szukae takie- 

724 

II Nowy przeklad - staTe problemy. Nowe Ksi'lzki n~ 17/1972, 74n.


go j ~zyk a , jaki uwaza za najba rdziej odpowiedni, ale t ak on jak 

i czytelnik mUSZq ostatecznie pa mi~tac, ze istnieje pewien j~zyk 

biblijny, przed kt6rym uciekac nie trzeba i przed ktorym zresztq 

uciec nie mozna, chyba ze przeklad nie b~dzie przekladem, ale zupelnie 

luinq parafrazq. J~zyk ten moze wyst~powae w roznych odmianach: 

archaizujqcych, nie archaizujqcych, ale ciqgle jest. Tkwi 

w samym oryginale. Np. ksi ~g i historyczne Starego Testamentu sa. 

napisane charakterystycznym hebrajskim ciqgiem zdan wsp6Irz~dnych 

lub parataktycznych. Czy zdania wsp6lrz~dne zmieniac na sil~ 

na po drz~dne Do jakiego stopnia jest to dozwolone I czy w og6le 

potrzebne Zresztq rzut oka na BT pozwoli dojrzec, ze uczyniono tu 

wiele, moze nawet za wiele. Z kolei wiele ksiqg poetyckich jest napisanych 

r6wnie charakterystycznymi dwu lub trzystychowymi 

wierszami i stychy te Sq zbudowane n a zasadzie paralelizmu synonimicznego, 

antytetycznego lub syntetycznego. Ten styl oryginalu 

pozostanie w kazdym tlumaczeniu. Pr6ba wprowadzenia zbyt "dzisiejszego" 

jt;zyka literackiego, pr6ba uczynienia przekladu bardzo 

wspolczesnym, moze si~ okazac zdradq Oryginalu - jego epoki i jego 

p oj ~c , a wi~c i jego tresci. Zresztq bye moze, ze problem j~zyka 

biblijnego przekladu nie polega w pierwszym rz~dzie lub moze wca 

Ie na tym, jaki si ~ j ~zyk wybierze, archai:zujqcy, "dostojny", czy tez 

dzisiejszy j~zyk literacki, ale jak si~ wybranego j~zyka u zyje, a wi~c 

czy potrafi si~ za jego pomOCq przekazae ducha Biblii i czy b~d z ie 

s i~ umialo uczyniC zen j~zyk przemawiajqcy z mOCq do wsp6lczesnego 

czlowieka. Fakt, ze dzisiejsze przeklady biblijne Sq dokonywane 

n ajcz~s ci e j przez naukowc6w - co zresztq jest pewnego rodzaju 

koniecznosciq ~ i Sq traktowane w duzej mierze jako praca 0 charakterze 

naukowym, sp1'awia, iz j~zyk biblijnych przeklad6w rzadko 

posiada takiego ducha, takq moc i takie pi~kno, jakie powinien 

posiadae. 

PROBLEM JEDNOLITOSCI PRZEKlADU 

J ednym z powazniejszych zarzut6w, jakie wysuni~to przeciw BT 

byl zarzut niejednolitosci przekladu i zarzut ten jest zwiqzany w duzej 

mierze z faktem, ze nad przekladem pracowalo wielu tlumaczy, 

a nie jeden. O. Jankowski odpowiada, ze sarna Biblia nie jest jednolita 

i ze zostala napisana przez wielu autor6w i to 0 bardzo 1'6znych 

indywidualnosciach i poslugujqcych si~ bardzo r6znymi rodzajami 

literackimi. Odpowiedz sluszna, ale nie wyczerpuje problemu. 

Mozna dostrzec w pierwszym wydaniu, ze Kolegium Redakcyj- 

ne nie mialo jasnej koncepcji dziela. Tak np. Psalterz przetlumaczono 

na innych zasadach niz pozostale k s i ~gi: opar to si~ na odr~b 

725


nym tekscie hebrajskim, lub nawet - przynajmniej tak zrozumieli 

krytycy - na nowym tlumaczeniu laciiiskim (Psalterium Pianum) 

i nie uzywano imienia .]ah·we, jak w i'lU1ych ksi~g.ach, lecz Pan. 

Nadto sprawa jednolitosci ma jeszcze wiele innych zagadnieiJ.. Np. 

i~tnl ejq identyczne formuly i zwroty czy to w tej samej k s i~ d ze , czy 

nawet w r oznych ; istniejq pewne techniczne terminy czy tytuly dostojnik 

ow; istniejq cale identyczne lub niemal identyczne partie tekstu 

w roznych k si~ga ch , np. w Kr6lew skich i Kronikach czy tei 

w Ewangeliach synoptycznych. Oczywiscie w tych wszystkich wypadkach 

powinna byla istniec jednolitose. Ks. Wantula zwraca uwag 

E:, ze niestety tej jednolitosci nie ma (m6wi 0 I wyd.) i bardzo mocno 

podkresla, ze jest t o wynikiem braku wyraznej zasady tlumaczen 

ia. Daje wiele przyklad6w np. to, ze w Rdz 1 ta sama szesciokrotnie 

powtarzajqca si~ formula hebrajska I stal sir: wiecz6r i stal 

sir: porane7c, dzieii pie1"Wszy ... drugi itd. jest oddana az w trzech wariantach. 

Jezeli jednak w tym konkretnym wypadku ujednolicenie 

jest rzeczq latwq, to ujednolicenie terminologii w calym tlumaczeniu 

wymaga ogromnego wysilku. Wymaga one alba uprzednio ustalonej 

listy wielu termin6w i zwr ot6w, albo nieslychanego oczytania w calosci 

ze strony redaktor6w, aby mogli latwo "wylapae" r6znice, a Jepiej 

m6wiqc, wymaga jednego i drugiego, a nadio albo tlumaczenia 

iekst6w paralelnych przez tych samych tlumaczy, alba wzajemnego 

porozumiewania si~ r6znych Humaczy. Brak jednolitosci w pierw 

8zym wydaniu BT tlumaczy 8i~ w duzej cz~sci wielkosciq dziela, 

brakiem doswiadczenia Kolegium Redakcyjnego w tej sprawie 

(a praktycznie biorqc spoczywalo to w5zystko na ramionach ty1ko 

jednego czlowieka, o. J ankowskiego, bo ty1ko on byl w tym ko1egium 

fachowym bib1istq), a wreszcie pospiechem (wydae na Millenium). 

A jak powiedzial ks. A. Wantula, jubileusze nie sprzyjajq 

przekladom. 

PEWNE TRUDNOSCI SPECYFICZN E 

Niekiedy tlumacz Pisma Sw. boryka s i~ z dose specjalnymi prob1emami. 

M. Kossowska zwraca uw a g~, ze dzis terminu swi ~ ty w odniesieniu 

do ludzi uzywa s i ~ inaczej, niz za czas6w Nowego Testamentu 

i pyta czy w zwi~zk u z tym w dzisiejszych tlumaczeniach 

biblijnych nie na1ezaloby greckiego slowa hagios oddawae innym 

terminem niz sw i ~ty. 15 Owszem, w potocznym dzisiejszym uzyciu, 

termin ten odnosi s i~ do 1udzi, kt6rzy Sq swi~ci w swym po st~p o 

waniu, tzn. do 1udzi, kt6rzy doszli do re1igijnej doskonalosci zycia, 

726 

" Art. cyt. 72.


do heroizmu. W tym sensie m6wimy 0 sw. Franciszku, sw. Ignaeym 

Loyola, sw. Teresie. Gdy jednak Pawel Apostol pisze' do "swi~tyeh" 

w Koryneie, to wiemy, ze weale wszysey ezlonkowie Koseiola kol'ynekiego 

swif:tymi w tym sensie nie byli, Widzimy to z samego 

listu. Mimo wszystko trudno odstqpic od uzyeia slowa swi~ci bez 

odstqpienia od mysli Apostola i pierwotnego Kosciola. Dla Aposto 

1a ei, ktorzy uwierzyli i kt6rzy zostali oehrzezeni w Jezusie Chrystusie 

stali s i ~ "nowym stworzeniem" i zostali tak uswi~eeni, ze przez 

to Sq sw i ~ty mi . Jest to wi~e swi~tosc z uswi~eenia . Wierzqey tlumaez 

zaehowa tym bardziej t~ termino1ogi~, ze pragnie swym wsp6lbraciom 

w wierze przypomniec 0 tej ieh swi~to s ci i zwiqzanych z niq 

obowiqzkaeh. 

Inny przyk1ad. Ks. A. Wantula zarzuca Biblii Tysia,clecia, ze uzywa 

zamiast tradyeyjnego slowa Pan, imienia Jahwe: "Najbardziej 

l'zucajqeq s i ~ w oezy zmianq j~zykowq jest wprowadzenie do polszczyzny 

imienia Bozego J ahwe na rniejsce dotyehezasowego 'Pan '. 

Ro bi to szokujqee wrazenie i sprawia, ze Bog Starego Testamentu 

staje s i ~ czytel.nikowi jakis obey, daleki i zostaje zepehni~ty do rz~du 

bogow mito1ogii semickiej" 16. Na popareie stanowiska ks. Wantuly 

mozna by10by dodac, ze 8eptuaginta, a za niq greeki Nowy Testament, 

na miejsee imienia Jahwe daje termin Kyrios (Pan). Jednak 

wiemy, ze dzieje si~ tak m. in. ze wzg1~du na to, ze Zydzi 

w tym okresie nie wymawia1i tego ::;wi~tego Irnienia i ilekroc znaleili 

je w tekseie, odczytywali je Aclonai ezyli wlasnie Pan (Kyrios). 

Dzisiejszy bib1ista nie ma oezywiscie tyeh oporow, a przy tym imi~ 

Jahwe jest traktowane jako imi ~ wlasne Boga i jest nieprzetlumacza1ne 

(jego znaezenie nie zosta ro ostateeznie wyjasnione). To prawda, 

ze jest to imi~ wlasne Boga Izraela, ale ezy przez to dla dzisiejszego 

ezytelnika Bog ten rzeezywiseie zostaje zepehni~ty do rz~ du 

bog6w mitologii semiekiej Trzeba byloby ehyba przeprowadzic szer 

SZq a n ki e t ~ i przy tym nie nalezaloby s i ~ zatrzymywac na pierwszyrn 

wrazeniu, zwlaszcza ze ze wzgl~d u na rueh Swiadk6w Jehowy istnieje 

w nas pewna odruehowa negatywna reakeja. Pelniejsze wczytanie 

si~ w 8 ta1'Y Testament pozwa1a ehyba odezuc, ze Jahwe jest 

tym samym Bogiem, Jedynym, 8tworzycielem nieba i ziemi i Panem 

h istorii, w k torego wierzymy i my, ehrzeseijanie, ty1ko ze ukazanym 

w swym dzie1e, majqeym rniejsee w historii , W historyeznym objawieniu 

si~ Izraelowi. Zachowanie imienia Jahwe rna ten plus, ze 

ukazuje wlasn ie ten histo1'yezny charakter Objawienia i przypomi 

IIa 0 jego konkretnyeh izraelskich 1'amaeh. Nowe tlumaczenia wykazujq 

te nden ej~ do zachowania w tekseie imienia Jahwe (np. Bible 

" Art. cyt. 127. 

727


de Jerusalem). Niemniej nalezy zaznaczyc, ze w tekst ach, kt6re Sq 

czytane w kosciolach, zastqpiono na polecenie episkopatu imi~ Jahwe 

slowem Pan. 

PROBLEMY WYZNANIOWE 

W XVI wieku rozszalala si~ istna burza, gdy Luter idqc za SWq 

zasadq, ze czlowiek moze bye "usprawiedliwiony" przed Bogiem 

jedynie przez wia r~ (sola fine) oraz biorqc pod uwag~ wlasciwosci 

j~zyka niemieckiego, przetlumaczyl tekst Listu do Rzymian 3, 28 

slowami: allein durch den Glauben, jakkolwiek ani w tekscie greckim, 

ani lacinskim slowa allein (jedynie) nie rna. 17 W ogniu walk 

Reformacji starano si~ pewne rzeczy W tlumaczeniach uwypuklie. 

Do niedawna Kosci61 katolicki zabranial kategorycznie swym wiernym 

czytania przeklad6w innawierczych, ale w rzeczywistosci r6znice 

juz od dawna Sq minimalne i c z ~sto sprowadzajq si~ do r6znicy 

w niekt6rych tylko wyrazach. Np. katolicy tlumaczq slowo ek klesia 

zgodnie ze SWq terminologiq slowem ko§ciol, a protestanci zb6·r. 

Biorqc pod uw ag~, ze w Nowym Testamencie ekklesia oznacza spolecznose 

lub zgrornadzenie wiernych, trzeba przyznae, ze tlumaczenie 

zbor, zwlaszcza gdy s i ~ wezmie pod uwag~ etymologi~, jest sluszniejsze, 

ale takie tlumaczenie brzmi dla k atolik6w bardzo obco 

wlasnie protestancko. W Dziejach Apostolskich 2, 14 tlumaczenia katolickie 

zawsze m6wiq, ze Apostolowie trwali na modlitwie z niewiastami, 

Biblia zas Gdanska w spos6b charakterystyczny, ze Z 20 

nami. 

BT r6wniez niesie ze sobq pewne problemy wyznan1owe. Ks. A. 

Wantula, protestant, niepokoi si~ tlumaczeniem Mr 16, 7 a zwlaszcza 

Piotrowi, i pyta: "czy to pr6ba eksponowania apostola Piotra Tek st 

mowi »i Piotrowi«".l8 Tlu:macz, ks. W. Prokulski, widocznie potraktowal 

greckie kai (i) emtatycznie. ale bye moze, ze ks. Want ula rna 

dobre wyczucie : ks. Prokulski w okresie soborowej dyskusji n ad kolegializmem 

byl zdecydowanym obroncq prymatu Piotra. 19 p rzy Mt 

19, 12 - tekscie, ktory maze miee zwiqzek z celibatem - ks. Wantula 

pisze: "przeklad zamazal sens oryginalu 0 eunuchach, koniec 

zdania, talc jalc jest w przekladzie, uzasadnia celibat, oryginal natomiast 

m6wi wyraznie 0 czym s innym". 20 Natomiast przy tekscie Gal 

" Por. Etn Sendbrief vom D otm et sch en, w A. Sciegienny, Luter (Mysli i Ludzie, 

2). Warszawa 1967, 175---180. 

IS Art . cyt. 1~7. 

"Patrz 0 zasad


2, 16 ks. Wantula zwroci uwag~ na cos wr~cz przeciwnego: "Interesujqce, 

ze Gal 2, 16 przelozono »jedynie przez wiar~ « (najnowszy 

protestancki przeklad oddaje to lagodniej : »tylko przez wiar~ « , przy 

czym »tylko« rna charakter mocnego »lecz«)".21 Jak widzimy wi~c , 

katolicki tlumacz tlumaczy jak sam Luter, protestanci zas po katolicku. 

Zresztq ks. Wantula dostrzega, jak bardzo przeklad katolicki 

zbiega s i~ z protestanckim i podkresla to: "Wreszcie jedno zdumiewajqce 

spostrzezenie. Zauwazylismy w listach apostolskich (a r6wniez 

w Ewangeliach) caly szereg zdan dokladnie rownobrzmiqcych 

(nawet interpunkcja taka sarna) z nowym protestanckim przekladem 

Nowego Testamentu (1966), a przeciez mozliwosc wzajemnego zapozyczenia 

jest absolutnie wylqczona. Nasuwa to mysl, ze nietrudno 

byloby ustalie wsp6lny tekst polski Nowego Testamentu. Nawet 

teologom, ktorych »rabies« 22 jest przyslowiowa, moze si~ czasem 

udac cos uzgodnic". 23 

HEBRAIZMY 

W Biblii Wujkowej spotykalismy si~ na kazdym kroku z takimi 

wy razeniami jak Saul szukal duszy Dawida, Dawid byl przed 

Saulem jak byl wczoraj i dzis trzeci dZieii, cokolwiek mi rzecze dusza 

twoja uczynit: tobie, sluchajcie sluchajqc, smierciq umrze; 

w Ewangeliach cz~sto slyszelismy slowa: zakrzyknt:li m6wiqc, przepow 

iadajcie m6wiqc itp., lub I odpowiadajqc Jezus rzekl (chociaz 

s16w J ezusa nie poprzedzalo zadne pytanie). Nadto bardzo duza ilose 

zdan zaczynala si~ od spojnika "i". Sq to wszystko hebraizmy i oczywiScie 

obfituje w nie szczegolnie Stary Testament, ale jest ich r6wniez 

bardzo wiele i w Nowym, kt6rego greczyzna jest pod silnym 

wplywem literatury starotestamentalnej (ewentualnie pod wplywem 

uzywanego w Palestynie semickiego j~zyk a aramajskiego - wtedy 

mamy do czynienia z aramaizmami). 

Tlumacz, aby jego przeklad byl poprawny pod wzgl~dem j~zykowym, 

musi zastqpic wyrazenia hebrajskie odpowiednimi wyrazeniami 

swojego j~zyka, zwlaszcza tam, gdzie hebraizmy, przetlumaczone 

slowo w slowo, Sq niezrozumiale. BT podejmuje ten trud. 

A wi~c wyrazenie szukac duszy zast~puje slowami czyhac na zycie; 

ja k byl wczoraj i dzi§ dzieii trzeci - bardzo prosto : jak poprzednio; 

cokolwie1c mi rzecze dusza twoja - nie najszcz~sliwiej : cokolwiek 

by§ zechcial (lepiej byloby: cokolwiek mi powiesz); sluchajqc 

.. Tamze 158. 

II Zacieklosc . 

.. Tamze 153. 

729


sluchajcie - sluchajcie; Smie7'ciq umrze - niechybnie umrze, winien 

bye smierciq ukarany itp. ; zal

IIIBLIA TYSIACLECIA 

ze poszczeg61ne ksi~gi Sq poprzedzone wst~p a mi . Wyjasnienia odno 

SZq s i ~ do konkretnych trudniejszych tekst6w i majq pom6c w zrozumieniu 

ich - przede wszystkim pod wzgl~dem teologicznym, ale 

r6wniez i od steony historycznej czy nawet gramatycznej. Wst~py slu 

Zq do zrozumienia k s i~gi jako calosci i m6wiq 0 jej charakterze, 

dacie powstania, celu, zasadniczej mysli itd. 

W BT objasnienia, jak we wszystkich podr~cznych wydaniach, Sq 

bardzo kr6tkie. Wst~py, choc Sq r6wniez kr6tkie (jedna lub najwyzej 

dwie strony) Sq bardziej zasadniczq pomOCq do zrozumienia poszczeg6lnych 

R:siqg. W pierwszym wydaniu BT niekt6re z nich byly 

utrzymane w tonie bardzo konserwatywnym, niezgodnym z dzisiejszym 

stanem wiedzy. W drugim wydaniu wst~py do ksiqg Starego 

Testamentu (redaktor ks. L. Stachowiak) zostaly poddane gruntownej 

rewizji i dano szereg nowych - rzeczowych i dobrze informujqcych. 

W Nowym Testamencie (redaktor ks. K. Romaniuk) nie dokonano 

koniecznych zmian. Przede wszystkim integrystycznie i nieadekwatnie 

uj ~ ty jest w wielu wst~pach problem autorstwa poszczeg6lnych 

ksiqg. Tak jest np., gdy chodzi 0 s praw~ autorstwa List6w 

Pastersld ch, Listu do Hebrajczyk6w, List6w Powszechnych, Apokali 

psy. Wprawdzie w Nowym Testamencie dana kilka nowych wst~p6w, 

ale Redakcja nie umiala tu oderwac si~ od przestarzalych kategorii. 

Odnosi s i~ wrazenie, ze wst~py te Sq napisane tak, aby m6 

wiqc, nic nie powiedziec. Do tego nowe wst~py Sq napisane niedbale. 

Np. wstE;lP do Ewangelii sw. Mateusza konczy si~ slowami: "Ca 

Ie zycie publiczne i dzialainosc nauczycielskq Jezusa zamyka Mateusz 

w pi~ci u wielkich mowach". Zdan ie jest tak pokr~oone, ze nie wiadomo, 

czy trzeba powiedziec, ze nie rna one sensu, czy tez, ze twier· 

dzenia w nim zawarte Sq falszywe. Trzeba chyba powiedziec i jedno 

i drugie. Redakcji prawdopodobnie chodzilo 0 to, ze wedlug zdania 

wielu egzeget6w Mateusz opart plan tej cz~sci swej Ewangelii, kt6ra 

m6wi 0 dzialalnosci publicznej i nauczaniu Jezusa, na pi~ciu wielkich 

mowach, grupujqc w tych mowach wi~kszq cz~sc nauk Jezusa, 

a wok 61 nich opowiadania 0 jego dzialalnoSci. Z kolei we wst~pi e 

do Ewangelii sw. Marka spotykamy si~ najpierw z twierdzeniem: 

"Marek (...) spisal Ewangeli~ gloszonq przez Piotra", a troch~ dalej ze 

zdaniem : ,,(Marek) jest typowym swiadkiem, kt6ry opowiada (..) to, 

co sam widzial i slyszal." Jak pogodzic te dwa twierdzenia A przy 

tym kazdy specjalista wie, jak niescisle czy problematyczne jest jedno 

i drugie. P rzede wszystkim nie wiadomo, w jakiej mierze i czy 

VI' og6le Marek byl swiadkiem opisywanych wydarzen, a gdy chodzi 

o przekazywanie swiadectwa sw. Piotra, to Marek jest co najmniej 

w tej samej mierze przekazicielem nauczania Koscioia czy tez materia16w 

k rqzqcych w Kosciele, co nauczania Piotra. O. Cullmann 

pisze : "przede wszystkim nalezy brae pod uwag~ fakt, ze Ewangelie 

731


synoptyczne w szerokiej mierze wyrazaJq nauki pierwotnej wspolnoty 

chrzescijanskiej, kt6ra ustalila ustnq tradycj~." 25 

Czyzby Redakcja bala si~, ze spowoduje zgorszenie, gdy poinformuje 

rzeczowo czytelnik6w 0 toczqcych si~ dyskusjach lub dose 

pewnych juz wnioskach, w kt6rych si~ stwierdza, ze ta czy inna 

ksi~ga nie zostala napisana przez tego autora, kt6remu byla przypisywana 

L~k jest falszywy. Zla informacja naraza na w i~kszq 

szkod~ niz informacja szczera. 26 Zresztq szczera informacja, gdy 

jest rzeczowo podana, nie jest gorszqca. 

Wst~py do ksiqg Nowego Testamentu nalezy wi~c przepracowae. 

Jesli Redakcja potrzebuje wzoru, to mozna polecie np. doskonale 

wst~py w Traduction oecumenique de la Bible, Paryz 1973. Sq one 

w pelni szczere i rzeczowe, a jednoczesnie spokojne. Dobrze byloby 

tez, idqc za przykladem tegoz ekumenicznego wydania, ukazae szerzej 

we wst~pach Biblii Tysiqclecia zasadnicze mysli i or~dzie religijne 

kazdej ksi~gi. 

DRUGIE WYDANIE I SUGESTIE 

DO DALSZYCH 

Wspomnialem juz wyzeJ, ze drugie wydanie BT jest wydaniem 

gruntownie poprawionym, a cz~sto nawet przerobionym i ze zasadnicze 

zmiany polegajq m. in. na tym, ze dana w tekscie tysiqce chyba 

poprawek tak rzeczowych, jak i literackich, ujednolicono tekst, dano 

nowe tlumaczenia niekt6rych ksiqg. Pragnqlbym wskazac jeszcze, 

jak wyglqdaly konkretnie te zmiany oraz rzucie kilka uwag na temat 

niekt6rych z nich. 

Przykladem ujednolicenia moze bye szesciokrotnie powtarzajqca 

si~ formula 0 uplywajqcych dniach stworzenia: 1 tak uplynql wiecz6r 

i poranek - dzieii pierwszy, drugi itd. W pierwszym wydaniu 

wyst~powala ona w pi~ciu wariantach, obecnie brzmi identycznie... 

w pi~ciu wypadkach, a nie wiadomo dlaczego w jednym (Rdz 1, 8) 

odmiennie. Kilka przyklad6w poprawek rzeczowych i literackich. 

Am 8, 12, I wyd. : wal~sac si~ b~dq, by znalezc slowo Jahwe - II 

wyd. : b~dq krqiyli... W Rdz 24, 52 poprawiono wspomniane ukorzyl 

si~ gl~boko przed Jahwe, na oddal poklon, a w 24, 60 zlozyli jej zyc:zenia, 

na poblogoslawili. W Mr 16, 7 nie rna emfatycznego podkreslenia 

prymatu Piotra za pomocq tlumaczenia a zwlaszcza Piotrowi, 

bo dano bardzo sciSle : i Piotrowi. Ale w Rdz 26, 8 Izaak nadal si~ 

" Zarys htstorU kstqg Nowego Testamentu. Warszawa 1968, 24. 

ft Zla informacja lub przemllczanie problem6w mote by~ doskonal'l pozywk'l 

dla publicyst6w typu Kosidowskiego. 

732


tylko usmiecha czule do Rebeki, a tekst Mt 19, 12 nadal - i m oze 

jednak nie bezpodstawnie - przemawia za celibatem. 

Zauwazmy r6wniez, ze nowy przeklad Ksi~gi Jeremiasza jest dokladniejszy, 

ale literacko nieco ci~zki, bez poetyckiego i prorockiego 

polotu, jaki mial poprzedni. 

Jakich nalezaloby dokonac dalszych poprawek w BT M6wilem 

juz 0 niekt6rych w toku tego artykulu. Wspominalem np. 0 potrzebie 

dalszej pracy nad szatq literackq i przed chwilq 0 koniecznosci 

unowoczesnienia wst~p6w do poszczeg61nych ksiqg w Nowym 

Testamencie, wspominalem takze 0 innych rzeczach. A oto nast~pne 

uwagi i sugestie. 

BT potrzebuje - podobnie zresztq, jak kazde tego rodzaju dzie 

10 - dalszych rewizji, gdyz w tlumaczeniu, jakkolwiek teraz ju;;; 

raczej rzadko, spotyka si~ jeszcze bl~dy . Np., jak to widac z calego 

opowiadania w 1 Kr61 21, winnica Nabota znajduje si~ w Jizreel, 

a tymczasem tlumaczenie 1 Kr6l 21, 18 umieszcza jq w Samarii. 

Na zw~ Samaria nalezy odniesc do kr6la (Achab z Samarii, k1'ol izraelski), 

a nie do winnicy. W Syr 51, 13 tlumacz zle rozumie greckie 

slowo planao i przeklada B~dqc jeszcze mlodym, zanim zaczqlem p 0 

d l' a:i 0 wac, szukalem jawnie mqd1'osci w modlitwie. Oczywiscie 

nalezy przetlumaczyc zanim zblqdzilem (por. 1 P 2, 25, 2 P 2, 15). 

Prawdopodobnie BT popelnila ten blqd idqc znow za Bibliq Jerozolimskq 

(avant mes voyages). Ostatni przyklad. M6wilismy powyzej 

0 sporze 0 Ojcze nasz. Jednym z punktow sporu byly slowa z I 

wyd.: I nie wystawiaj nas na pokus~, oraz problem, czy Bog moze 

wystawiac na pokus~. Sporne zdanie zostalo poprawione w II wyd. 

na I nie dopusc, abysmy ulegli pokusie. Ta wersja jest na pewno 

gladsza, pobozniejsza i juz zupelnie bezproblemowa, tyle tylko, ze 

calkowicie niewierna Ewangelii. Dobrze jest rozwiqzywac problemy, 

ale czy takim kosztem Tlumaczenie z I wyd. - podobnie jak 

codziennie odmawiane przez nas slowa I nie wadi nas na pokuszenie 

- duzo lepiej odpowiada brzmieniu oryginalu oraz mysli biblijno-judaistycznej. 

. 

Nalezy takze przejrzec tytuly perykop i dac cz~sto bardziej zwi~zle, 

zr~czniejsze sformulowania. 

Sqdz~ r6wniez, ze czas porzucic nazw~ Ksi~ga Rodzaju. Slowo 

rodzaj znaczylo w j~zyku staropolskim m. in. rod, pochodzenie (u)rodzenie 

(= greckie genesis). Obecnie znaczenia tego juz nie posiada, 

a przyj~lo - jak wiadomo - zupelnie inne. W zwiqzku z tym tradycyjna 

nazwa Ksi~ga Rodzaju jest obecnie nie tylko niezrozumiala, 

ale wr~cz mylqca. Dlatego wlasnie nalezy z nazwy tej zrezygnowac, 

a wprowadzic zrozumialq, najlepiej chyba Ksi~ga Poczqtku. Nazwa 

ta odpowiada i tresci ksi~gi i pierwszym jej slowom i wywodzqcej 

s i~ od tych slow nazwie hebrajskiej - Bereszit. 

6 - ZNAK 733


I jeszcze jedna sprawa. Uwagi w st~pn e Kolegium Redakcyjnego 

w I wyd. zaczynaly si~ od pytania Dlaczego przeklad z j~zyk 6w 

oryginalnych To pytanie jest zaskakujqce i niezrozumiale. Bo 

z jakich j ~zyk6w nalezy tlumaczyc, jesli nie z oryginalnych Oczywiscie 

- jak widzielismy w poprzednim artykule - byly czasy i to 

jeszcze do n iedawna, gdy Kosci61 polecat lub nawet nakazywal tlumaczenie 

z laciny, nadto na naszym terenie ks. E. Dqbrowski wypowiadal 

si~ zdecydowanie za przekladem z Wulgaty. W pytaniu 

wi ~c K olegium Redakcyjnego i odpowiedzi widac p r6 b ~ dania 'wyjasnienia 

w zwiqzku z dawniejszymi poleceniami Kosciola, ale moze 

jeszcze bardziej wyczuwa s i ~ ch ~ c dania odpowiedzi na wywody ks. 

Df\browskiego. Czy jednak n alezalo s i~ tak bardzo przejmowac nieaktualnymi 

poglqdami ks. Dqbrowskiego A zwlaszcza czy n alezalo 

to pytanie powtarzac w drugim wydaniu, ktore ukazalo s i ~ juz po 

Soborze Watykaiiskim II Dzis jest ono r azqcym anachr6nizmem. 

Wprawdzie od okresu, w ktorym Kosci6l nakazywal tlumaczyc 

z laciny, uptyn~lo stosunkowo niewiele lat, ale sytuacyjnie jestesmy 

w Kosciele w zupelnie innej epoce. Dzis Uwagi wst~pne powinny 

zaczynac si~ od triumfalnego obwieszczenia : Przeklad z j ~zy k6 w 

O1·yginalnych. 

ZAKONCZENIE 

Jak mozemy w sumie okreslic znaczenie i wartosc Biblii Tysh)clecia 

Od XVI wieku zaistniala w spos6b szczeg6lnie wyrainy potrzeba 

nowoczesnego przekladu Pisma Sw.: wiernego, opracowanego naukowo, 

a jednoczesnie pi~kneg o i przyst~pnego pod w zgl~dem j ~ 

zykowym. Ks. J. Wujek rozumiat t~ potrzeb~ czas6w i pragnql dac 

swemu K osciotowi taki przeldad. Niestety oparl si~ on na laciiiskim 

tekscie, k t6ry w wielu k s i ~gach Starego Testamentu nie oddawal 

nale:i:ycie tresci oryginalu. Nadto - co bylo bez por6wnania gorsze, 

bo tlumaczenie mimo swych brak6w bylo wielkim osi qg ni~ciem 

dzielo ks. Wujka zostalo w wielkiej mierze zniszczone tak pod 

wzgl~dem wiernosci, jak i pi~ kn a j~zyka . Ukazywalem to wszystko 

w poprzednim artykule. 

Istniejqcym od dawna potrzebom, a jednoczesnie specyficznym potrzebom 

dzisiejszego Kosciola i naszych czas6w wyszli naprzeciw 

Inicjatorzy Biblii Tysiqc1ecia. Wprawdzie w momencie gdy dzielo 

zaczynano, bylo uno chyba ponad sHy polskich biblist6w i Inicjatorzy 

bardziej mierzyli sily na zamiary, niz zamiar w edlug sil, 

a jednak dziela dokonali. J est to w pierwszym r z~ dzie zaslugq 

o. A. J ank ow skiego. Pierwsze wydanie bylo jeszcze dzielem ekspe 

734

BIBlIA TYSIAClECIA 

rymentalnym, prowizorycznym i moze bylo bardziej odpow iedziq na 

potrzeb~ chwili niz czas6w - a jednak juz w duzej mierze udanym. 

Drugie rna jeszcze swoje braki - jak kazda zresztq· tego rodzaju 

praca - ale jest juz dzielem zasadniczo dojrzalym. BibIi ~ Tysiqclecia 

okreslono slusznie jako dzielo pionierskie. Przelamuje uno ostatecznie 

tradycj~ tlumaczenia z Wulgaty i odrywa si~ od jej brak6w, 

a zwraca ku j~zykom oryginalnym i wprowadza w tlumaczen ia biblijne 

wsp6lczesny j~zyk polski. 

Czy BT w swej obecnej postaci, tzn. w drugim wydaniu, jest dzielem 

nie tylko w pewnej mierze, ale w pelni - przynajmniej 

w swych zasadniczych Iiniach - udanym I czy jest w pelni odpowiedziq 

na potrzeby czas6w, a nie tylko chwili Trudno jest dzis 

na to z pewnosciq odpowiedziec. Mysl~ jednak, ze mozna smialo powiedziec, 

ie jest to pozycja dla Kosciola katolickiego w Polsce niezwykle 

wazna i cenna - jedna z najwainiejszych i najcenniejszych. 

Dzi~ki niej stalismy sit; bogatsi. Wprawdzie i to drugie wydanie 

jak to bylo w niniejszym artykule sygnalizowane - rna pewne braId, 

ale Sq one drugorz~dne , a cz~sc z nich mozna bez wi~kszego trudu 

usunqc. 

My sl~ , ze moi na r6wniez powiedziec, ze BT przedstawia prawie 

maximum tego, co mozna bylo przy tych zalozeniach, jakimi kierowali 

si~ Inicjatorzy (dokladny filologiczny przeklad, wsp6lczesny 

j~zyk) i w obeenej sytuaeji kadrowej osiqgnqc. (M6wi~ "prawie", bo 

moina bylo pomyslec 0 lepszej wsp61pracy z literatami). 

W zWiqzku z tym moina byloby zadac pytanie, po co dokonuje 

s i ~ nowych przeklad6w. Ot6z nowe przeklady - 0 He nie b~dz ie ieh 

za duzo (!) - Sq poiyteezne i mile widziane z wielu wzgl~d6w. P rzede 

wszystkim kai dy przeklad jest poszukiwaniem i pr6bq. Kt6ra 

jest najbardziej udana, pokazuje dopiero wynik. Nadto kazdy 

z obecnie publikowanyeh przeklad6w rna jakqs swojq wlasnq odr~ b- 

11'1 racj~ istnienia. Biblia Poznanska, obliczona na trzy tomy, posiada 

szerszy komentarz. Pod wzgl~d em j~zykowym b~dz i e jet moi na 

ocenic w pelni chyba dopiero wtedy, gdy ukaze si~ drugi tom, zawierajqcy 

ksi ~g i poetyckie Starego Testamentu. Obecnie moina 

stwierdzic, ie wykazuje duiet trosk~ 0 j ~zyk i stara si~ oiywic tekst 

przez gra£iczne wyodrtibnienie wypowiedzi i dialog6w. W niekt6rych 

m iejseaeh - zwlaszcza w Ksi~gach Kr6l6w - moma wyrazic pewne 

zastrzezenia tak co do rozumienia oryginalu, jak i j ~zyka . P rze- ' 

klad protestaneki, z kt6rego ukazal si~ jui Nowy Testament i Psalmy, 

rna swe uzasadnienie wyznaniowe. Zreszt'1 praea nad nim rozpocz~la 

si~ wczesniej nii nad BT. Przeklad idzie po linii duiej dokladnosci, 

co jest oezywiscie plusem, ale jest jednoczesnie i mimlsem, 

poniewaz niekiedy trzyma si~ tak seisle tekstu, ie tlumaezenie 

staje s i~ ehwilami - widac to zwlaszeza w Psalmaeh - sztywne, 

735


prawie szkolne. Oprocz tych przekladow w druku, szykuje si~ jeszcze 

jeden. KUL - jak wiemy - wydaje kilkunastotomowykomentarz 

do Starego Testamentu i podobny - do Nowego. W poszczeg6lnych 

tomach znajduje si~ rowniez przeklad komentowanych 

ksiqg. 0 ile wiadomo, mysli si~ 0 tym, aby gdy dzielo zostanie 

ukoiiczone, wydae przeklad osobno. Jakie specyficzne cechy b~d q 

uzasadnieniem tego wydania, trudno w tym momencie odpowie 

. dziee. Z pewnosciq przeklad ten, dokonany w kazdym wypadku 

przez dobrego znawc~ tlumaczonej ksi~gi, moze bye w niekt6rych 

miejscach dokladniejszy, ale to nie jest chyba wystarczajqcq racjq 

publikacji, bo r6znice b~dq ostatecznie drobne. Bye moze, ze uzasadnieniem 

b~dzie komentarz teologiczny, w jaki tekst zostanie zaopatrzony. 

W sumie - jak widzimy - kazdy przeklad (wraz ze 

wst~pami i komentarzem) ma swojq specyfik~ i nowe przeklady Sq 

nie po to, by zastqpie BT, lecz raczej, aby bye odpowiedziq na odr~bne 

czy dalsze potrzeby. Nowe przeklady Sq wi~c przekladami 

o b 0 k BT, a nie z ami a s t BT. 

Jednoczesnie moze warto zauwazye, ze nowe przeklady Sq w samym 

tlumaczeniu tekstu tego samego typu, co BT, tzn. wyznaniowymi 

przekladami filologicznymi, i wszystkie, tak jak BT, Sq nastaw 

ione na dokladnose. Aby wi~c stworzye obecnie jakis naprawd~ 

nowy przeklad, nie nalezaloby juz ise w tym kierunku, czyli nie 

nalezaloby nastawiae si~ tylko na dokladnosc. Te trzy czy cztery 

proby wyczerpujq istniejqce pod tym wzgl~dem mozliwosci i nie 

nalezaloby juz prob mnozyc. W naszym pokoleniu prawclopodobnie 

nie stworzymy wyraznie wierniejszego przekladu, poniewaz z jednej 

strony BT i wydawane przeklady Sq wystarczajqco dobrym odbiciem 

wspolczesnej wiedzy 0 tekscie, a z drugiej nasi biblisci nie 

pr zeskoczq samych siebie. Przy tym dokladnose nie jest jedynym 

czynnikiem, ktory decyduje 0 wartosci przekladu - nawet gdy 

chodzi 0 Pismo Swi~te. Dokladnose w tlumaczeniu nie oznacza koniecznie 

nawet wiernosci. Moze bye tlumaczenie bardzo dokladne 

i niewierne, bo nie przekazujqce ducha tlumaczonego dziela, i moze 

bye tlumaczenie swobodne, a jednak wierne. Przeklad list6w sw. 

Pawla dokonany przez ks. S. Kowalskiego jest cz~sto - scisle biol'qC 

- parafrazq, a przeciez jest jednym z najlepszych polskich przeklad6w 

tych listow, bo chwyta ducha tych pism i w spos6b jasny 

oddaje mysl kazdego zdania. Nadto zwracanie uwagi tylko na dokladnose 

prowadzi do przekladu "poprawnego", a "poprawnosc" to 

zbyt malo. Poprawnose jest w tlumaczeniu - jak wiadomo - stopniem 

niedostatecznym. Naukowose, ktora w dziedzinie biblijnej 

stala si~ silq i bodzcem wielkiego wspolczesnego ruchu tlumaczeniowego, 

zaczyna ciqzye nad tym ruchem negatywnie. 

Aby wi~c stworzye obecnie jakis zdecydowanie nowy przeklad, 

736


trzeba b~dzie oprzec si~ na zupelnie nowych zasadach. Bye moze b~dzie 

to zasada zwi~zlosci i prostoty biblijnej. Jeden z niemieckich 

tlumaczy, ktory przelozyl Ks i(W~ Hioba powiedzial, ze uwaza swoj 

przeklad za najbardziej udany tam, gdzie umial - idqc za juz nie 

tylko zwi~zlym, ale nawet skr6towym j~zykiem oryginalu - znalezc 

najkrotsze sformulowania w j~zyku niemieckim. Ale bye moze r6wniez, 

ze b~dzie to zasada - m6wiqc trochE; poetycko - swobodnej 

wiernosci i wiernej swobody. Odpowiadaloby tu nie slowu slowo, 

lecz zdaniom zdania, mysli mysl, stylowi styl, duchowi duchP Do 

takiego tlumaczenia trzeba byloby biblisty lub zespolu biblistow iiie 

tylko 0 doskonalej formacji naukowej, ale i 0 wybitnym zmysle literackim 

lub tez scislej wspolpracy zespolu biblistow i zespolu literatow, 

przy czym i jedni i drudzy nie mogliby bye malostkowi, lecz 

J:lusieliby bye szeroko otwarci na wzajemne problemy i wymagania. 

I oczywiscie i jedni i drudzy jeszcze bardziej niz nawzajem siebie, 

musieliby fozumiee charakter i ducha tlumaczonego Tekstu. 

ks. Janusz Frankowski 

.., Bye moze, 1e w tym kierunku idzie nowe tlumaczenie Nowego Testame ntu, 

przygotowywane przez gruPEl biblist6w protestanckich pod kierownictwem profesora 

z Chrzescijanskiej Akademii Teologicznej , Witolda Benedyktowicza. Zesp6t 

ten pragnie stworzyc przeklad, kt6ry bylby zrozumialy I bUski dla wsp6lczesn 

ecgo czytelnika i w zwiqzku z tym przyjmuje - uzywajqc f achowego jE:zyka 

zasa d E: d y n ami c z n e j e k w i w ale n c j i: "Gl6wna zasada wsp6lczesnego 

przekladu, nie tylko biblijnego - mowi B. Tranda, ieden z czlonkow Komisji 

Weryfikacyjnej - polega na tzw. dynamicznej ekwiwalencji. Znaczy to, ze n ie 

tluma czy siE: tekstu slowo po slowie, nle kalkuje siE: ani szyku zdania, an! konstrukcji 

gr amatycznej oryglnalu. tylko mysli i poj E:cia sformulowane w jedny m 

j"zyku przenosi sl" do drugiego jE:zyka. DZiE:ki t emu m oina osi::jgnqC n!e tylk o 

wiE:kszq jasnosc, ale - co jest 0 wiele wazniejsze - nawet wi"kszq doskonalosc 

w oddaniu mysli autora, a wiE:C w iE:kszq wiernosc z tekstem oryginalu." 0 nowe j 

t n;cjatywie btbttstow protestanck!ch. Za t P rzec!w nr 20/1974, 11. 

737

Z MYSLI WSPo.tCZESNEJ 

ALFRED GAWRONSKI 

CHOMSKY - ODKRYCIE 

RACJONALNYCH 

UKl ADOW 

W PODSWIADOMOSCI 

CZlOWIEKA 

Istnieja, w dziedzinie wiedzy 0 czlowieku rozne rodzaje odkryc 

naukowych . Sa, takie, kt6re na zawsze pozostaja, w scislych ramach 

pcwnej szczeg610wej dyscypliny, jak ekonomia, psychologia, czy j~zykoznawstwo. 

I Sq takie, kt6re - w przeciwienstwie do tamtych 

tak zasadniczo modyfikujq pewne podstawowe zaloi enia nie tylko 

jednej dyscypliny, lecz calej wiedzy 0 czlowieku, i e przekraczajq 

ramy, w jakich si~ dokonaly, i odslaniajq przed nami obraz cz1owieka 

w jakims istotnym punkcie uzupelniony lub zmieniony. Taki 

charakter m ialy na przyklad teorie Marksa, Darwina lub Freuda. 

Niezaleznie od stopnia ich slusznosci i naszego do nich stosunku jest 

r zecza, niewqtpliwq, ze w jakiejs mierze p rzeksztalcily one nieodwraca]n 

ie nasze wyobraienia 0 czlowieku. Z dyscyplin, w kt6rych 

teorie te powstaly, ich idee przewodnie przenikn~ly do dziedzin pokrewnych, 

bliiszych i dalszych, a nawet do wyobraien obiegowych, 

popularnych. Takiego tez rodzaju odkryciem jest coraz szerzej dzis 

,If swiecie dyskutowana teoria lingwistyczna uczonego amerykanskiego, 

Noam a Chomskyego. 

Poniewaz jego teksty i ksia,zki 0 nim - w seriach omawiajqcych 

klasyk6w mysli wsp61czesnej - ukazujq si~ dzis na calym swiecie, 

738

ALFRED OAWROI'.ISKI: NOAM CHOMSKY 

uczony ten niemal wszystkim ludziom wyksztalconym znany jest 

przynajmniej z nazwiska. Warto jednak przypomniec par~ fakt6w 

okreslajqcych pozycje tego uczonego na tle uprawianej przez niego 

nauki. Noam Chomsky, urodzony w roku 1928, pro£esor Massachussetts 

Institute of Technology, da! poczqtek (w podobny spos6b 

jak Freud patronowal Jungowi czy Adlerowi, swoim niewiernym 

zresztq uczniom) r6znym rozwijajqcym si ~ w rozmaitych k ierunkach 

nurtom nowego j~zykoznawstw a. Jak m6wi jeden z jego monografist6w 

i wybitny j~zykoznawca angielski John Lyons, "pozycja 

Chomskyego jest nie tylko jedyna w swoim rodzaju w dzisiejszym 

j ~zyko zn aw stw ie , Iecz prawdopodobnie bez precedensu w calej historii 

tej nauki. Jego pierwsza ksiqzka wydana w 1957 roku, chociaz 

byla kr6tka i stosunkowo malo techniczna, zrewolucjonizowala 

naukowe badanie je,zyka; i teraz w wieku lat 42 (dzis 47 - przyp. 

A G.) przemawia on z autorytetem, ktory nie ma sobie rownego, 

o wszelkich aspektach teorii gramatycznej. Nie znaczy to oczywiscie, 

ze wszyscy lingwisci, ani n aw et ze ich wi~kswsc ·pr z Y.i ~ la teori~ 

gramatyki transformacyjnej, kt6rq. Chomsky rozwinql kilkanascie 

lat temu w Syntactic Structures. Tak nie jest. Istnieje dzis 

co najmniej tyle roznych szk61 lingwistycznych, He ich istnialo 

przed «rewolucjq Chomskyego». Tym niemn iej szko1a transformacyjna 

czy szkola Chomskyego nie jest dzis tylko jednq z w ielu szk6t 

Slusznie czy nieslusznie teoria gramatyczna Chomskyego jest n iewqtpliwie 

najbardziej wplywowa. I zaden jEizykoznawca, k t6ry chce 

dot rzymac kroku biezqcemu rozwojowi w1asnej dyscypliny, nie moze 

sobie pozwolic na ignorowanie teoretycznych sformu1owan 

Chomskyego. Kazda szko1a ling",istyczna w naszych czasach stara 

sit;' okreslic w1asne stanowisko w poszczeg6Inych zagadnieniach w odniesieniu 

do pogIqd6w Chomskyego na dany temat". 1 

Osiqgn i~cia Chomskyego na terenie tak abstrakcyjnej dyscyplin y 

jakq jest j~zykoznawstwo, nie tlumaczq jednak same w sob ie, dIaczego 

teoriom jego przypisuje si~ znaczenie szersze, przekracza jqce 

sprawy podejmowane przez nauk~, w kt6rej teorie te powstaly. Dla 

czytelnika, kt6r y nie ma specjaInych zainteresowan jEizykoznawczych, 

podstawowym pytaniem pozostaje, co w teoriach i odkryciach iego 

uczonego dotyczy naszej og6Inej wiedzy 0 czlowieku i co w nich 

przekazalo nam "obraz czlowieka w jakims istotnym punkcie uzupelniony 

lub zmieniony". Niniejszy szkic jest pr6bq chociaz cz~sci o 

wej odpowiedzi na to pytanie. B~d~ si~ stara1 ograniczyc przedstawienie 

technicznych aspekt6w teorii tego uczonego do takiego minimum, 

jakie jest konieczne w szkicu, majqcym na celu ukazanie fi 

1 John Lyons, Chomsky, Fontan a MOdern Masters, L ondyn 1970, str. 9; wyd. 

pclskie 

739

Z MYSlI WSPClCZESNEJ 

lozoficznej i antropologicznej tresci dokonanej przez niego "rewolucji". 

Czytelnik nie powinien zapominac jednak 0 tym, iz uczony 

ten jest przede wszystkim j~zykoznawcq, tworcq bardzo sformalizowanego 

i matematycznie scislego opisu konstytutywnych cech 

jt~zyka, a nie filozofem akademickim. Zdaj~ sobie spraw~, ze metoda, 

ktorq tu obralem, przedstawiajqc filozoficzne implikacje odkryc j ~ 

zykoznawczych Chomskyego a przechodzqc do porzqdku nad zagadnieniami 

metodologicznymi przez niego podj~tymi, nad sposo·· 

bem formalizowania tworczosci j~zykowej przez niego opracowanym 

i nad empirycznq weryfikacjq tego teorii, jest co najmniej dyskusyjn 

a. Nie zwalnia ona nikogo, kto by chcial si~ wlqczyc w rozgorzalq 

dzis dysku sj~ nad zagadnieniami przez Chomskyego poruszonymi, 

z obowiqzku zapoznania si~ takze ze scisle naukowq podbudowC\ jego 

teorii. 

I. ROlA J~ZYKOZNAWSTWA W KU l TU RZE 

NASZEGO STUlECIA 

Zanim pochylimy si~ z uwagq nad koncepcjami Chomskyego i nad 

perspektywami, jakie otworzyly one dla zgl~biania naszego rozumienia 

ludzkich procesow poznawczych i samej natury ludzkiego 

umyslll, warto przypomniec, jak awangardowq rol~ odegralo j~zyk 

oznawstwo w naszym stuleciu wobec innych nauk 0 czlowieku. J ~ 

zyk oznawstwo podsun~lo w wielu wypadkach roznym dyscyplinom 

badajqcym llldzkie post~powanie wlasne wzory analizy, jak tez poj 

~c ie i terminy. To przeciez na terenie lingwistyki de Sallssure i uczeni 

szkoly praskiej opracowali na poczqtku wieku strllkturalnq met 

od ~ badan, ktora dopiero kilkadziesiqt lat pozniej podj~ta zostala 

przez antropologi~, krytyk~ literackq i psychologi~. Nie naleiy s i~ 

w i~ c dziwic, ze j~zykoznawstwo jest rowniez pierwszq naukq, ktora 

stwierdzila ograniczonosc strukturalistycznej interpretacji badanych 

zjawisk. Dyscyplina, ktora doprowadzila do najwyzszego stopnia 

wyrafinowania metod~ strukturalnq, ktora w zastosowaniu tej metody 

posiadala najdluzsze i najbogatsze doswiadczenie, pierwsza dotarla 

do kresll mozliwosci eksplikatywnych tej metody. Wlasnie 

w latach pi~cdziesiqtych i szescdziesiqtych, kiedy strukturalizm stal 

s i ~ filozofiq dominujqcq w niektorych naukach 0 czlowiekll i doktrynq 

niezwykle modnq w srodowiskach uwazajqcych si~ za awangardowe, 

na terenie j~zykoznawstwa, ktore stworzylo i opracowalo 

podstawowe poj~cia struktllralizmll, kierunki najbardziej dynamiczne 

przeprowadzily szczegolowq krytyk~ tej metody i wykazaly jej 

ograniczenia. Mo:i:na si~ wi~c spodziewac, ze z czasem t akze te 

nauki 0 czlowieku, ktore operujq bardziej plynnq, mniej opracowa 

740

ALFRED GAWROK!SKI: NOAM CHOMSKY 

nq i w gruncie rzeczy mmeJ precyzyjnq metodologiq od j~zykoznawstwa, 

z czasem ustaIq granic~ stosowalnosci metody strukturalnej 

na wlasnym podw6rku. W stosunku do zagadnieii, kt6re okazaly 

s i ~ nieuchwytne w ramach tej metody, przyjdzie moze czas na uj~cie 

"generatywne", analogiczne do generatywnego uj~cia nowego j~zykoznawstwa. 

Juz dzis mozemy obserwowac rozkwit nowych kierunk6w 

badawczych inspirowanych przez generatywno-transformacyjnq 

gramatyk~ Chomskyego w psychologii. Pod wplywem tej 

teorii rozwinql si~ nowy jej dzial, nieslychanie dynamiczny. zwany 

psycholingwistykq. Takze w antropologii wiele zagadnieii, na przyklad 

odwieczne zagadnienie relacji mi~dzy j~zykiem a kulturq, zaczynajq 

uczeni podejmowac w szerszej od strukturalizmu perspektywic 

koncepcji "generatywnych".2 Po raz drugi w naszym stuleciu 

pierwszy raz stalo si~ to pod egidq strukturalizmu - wielki przelom 

w j ~zykoznawstwie stal si~ punktem wyjsciowym przeobrazeii i rewizji 

w wielu innych naukach 0 czlowieku. Tylko ze tym razem 

implikacje filozoficzne przelomu wydajq si~ si~gac gl~biej, niz to si~ 

stalo poprzednio za spraWq de Saussure'a. 

Sytuacja, jakq zastal Chomsky w naukach dotyczqcych j~zyka 

pJ'zed sformulowaniem swojej teorii gramatyki generatywno-trans·. 

formacyjnej - odtqd w skr6cie "GT" - nie byia podobna do sytuacji 

zastanej przez ojca strukturaIizmu pod koniec dziewi~tnastego 

wieku. De Saussure m6gI si~ skarzyc na brak teorii og61nej, umozliwiaja,cej 

uporza,dkowanie i systematyczne uj~cie ogromnej ilosci danych 

szczeg610wych, zebranych przez sto 1at badan historyczno-por6wnawczych 

duzej BOSei j~zyk6w . Chomsky natomiast, kt6ry J'ozpoczql 

swojq dziala1nosc naukowq w poczqtku 1at pi~cdziesiqtych tego 

w ieku, zastal szeroki wach1arz dosyc od1eglych od siebie i cz~sto 

slabo sprawdzonych teorii, przedstawiajqcych takq czy innq og61na, 

interp r etacj~ zjawisk j~zyka i kOl11unikacji mi~dzyludzkiej. Prob1ematyka 

j~zyka wyszIa w mi~dzyc za s ie (od czas6w de Saussere'a) 

z pracowni j~zykoznawc6w, 10gik6w i filozof6w analitycznych i stala 

s i~ w swiadomosci powszechnej centralnym punktem humanistyki 

dwudziestego wieku, punktem, w kt6rym si~ spotykajq wylaniajqce 

s i~ z r6znych stron nierozwiqzane lub i le rozwia,zane problemy wieku 

poprzedniego. 

Taki zwrot zainteresowaii niekoniecznie sprzyjal gl~bszemu uj~ciu 

zagadnien dotycza,cych j~zyka. W pospiechu i na fali mody powsta 

Io szereg niedopracowanych teorii naukowych, quasi-naukowych 

2 zoo. artykul Language and Cultur e Loundsouryego i wyniklll z niego dyskusj

Z MYSLi WSPOlCZESNEJ 

i filozoficznych, kt6re cz~sto podajqc uproszczony opis zjawisk j~zykowych 

stworzyly na pewien czas ziudzenie, iz prawda 0 j ~ zyku zostala 

wyjasniona lub lada chwila zostanie wyjasniona. "Technologiczny 

post~p lat czterdziestych", jak pisze Chomsky, "jeszcze bardziej 

wzmacnial stan og61nej euforii. Komputery byly na horyzoncie 

i niedaleka m ozliwose ich zastosowania wzmacniala w i ar~ , ze 

wystarczy teor etycznie opanowae najprostsze i najbardziej po 

.'--vierzchowne, oczywiste elementy danego zjawiska, a wszystko inne 

okaze s i ~ powt6rzeniem tego samego, pozornq zlozonosciq, kt6ra zostanie 

rozplqtana przez cuda elektroniki".3 

P omijaj&c teoretyzowanie "filozofii fotelowej", k t6ra w odr6Znieniu 

od filozofii analitycznej i od j~zykoznaw s twa stroni od szczeg6 

Iowej, metodologicznie sprawdzalnej pracy "w terenie" nad j ~ zy·. 

k iem i kt6ra orzek a, czym j~zyk jest lub nie jest "in abstracto",4 mozemy 

wyr6zniC trzy g16wne kierunki badawcze, kt6re w r6iny spos6b 

dominowaly nad problematykq j~zyka i staraly s i~ dae jego 

og6lnq interpretacj~ w okresie bezposrednio poprzedzajqcym "rew 

olucj~ Chomskyego". Sq to teoria informacji, behawioryzm i strukturalizm. 

II. WOBEC TEORII INFO RMACJI. 

BEHAWIORYZMU I STRUKTURALlZMU 

Osiqgni~ciem teoretycznym Chomskyego juz samym w sobie godnym 

uwagi jest szczeg6Iowa analiza kazdego z i.ych trzech system6w 

teoretycznych i wykazanie ich nieadekwatnosci jako hipotez 

eksplikatywnych j~zyka. . Jak wiadomo teoria informacji (w sformul:owaniu 

Shannona i Weavera z 1949 r .) twierdzi, ze istotna (relewantna) 

nie jest trese przekazu j~zykowego ale prawdopodobienstwo 

jego nadania. Znaczy to, ze kaida wypo\viedz ludzka moze bye analizow 

ana jako seria przekaz6w, w kt6rej kazde slowo ma daj'1ce si~ 

okreslie prawdopodobienstwo pojawienia si~. Zaklada si~, ze praw 

• N. Chomsky, Language and M i nd, New York 1968, Harcourt, str. 3. 

• Skrajnym przykladem takiego t ypu orzekania 0 j «:zyku jest trzecia cz«:sc 

d:!:ieta Hansa Georga Gadamera Wahrhett und Methode, Tiibingen 1965, po s wi~cona 

j «:zykowi. Autor bezceremonialnie zaciera niekt6re podstwowe rozr6znienia 

w p rowadzone przez przeszlo dwutysiqcletniq histori«: b adan nad j «:zykiem (jak 

n p. rozr6znienie mi«:dzy doslownym a metaforycznym uzyciem slowa, mi«:dzy 

og61nosciq poj«:cia a jego wieloznacznosclq, mi«:dzy poziomem leksykalnym a propozycjonalnym 

j «:zyka, ltd.) i ignoruje caly dorobek nowoczesnej filozofli j «: 

zyka (Frege, Moore, Russel, Wittgenstein, Austin, Saussure, Chomsk y i wielu 

innych). Jest to dziwny przyklad izolacji pewnej szkoly filozoficznej od caloksztaltu 

bad ail wsp 6lczesnych w imi«: prawa do orzekania " z !otela" 0 zj aw isku. 

k t6rego si«: nie bada. 

742

ALFRED GAWROt'lSKI: NOAM CHOMSKY 

dopodobienstwa te kontrolujq poszczeg61ne wypowiedzi ludzkie 

i zdolnose kazdego czlowieka do operowania j~zykiem. 

Na poczqtku lat pi~edziesiqtych dosyc rozpowszechnione bylo 

przekonanie, ze takie zmatematyzowane poj~cie informacji b~dzie 

ogniwem, wok6l kt6rego nastqpi zjednoczenie wszelkich teorii komunikacji 

i j~zyka na zasadzie rachunku prawdopodobienstwa. Ot6z 

peace Chomskyego definitywnie polozyly kres takim zludzeniom. 

Wykazal on, ze jesli si~ doprowadzi do pewnego stopnia scislosci 

poj~ci a i zasady teorii in£ormacji, okazuje si~, ze rodzaj struktur, 

. jakie mozna zbudowae w oparciu 0 t~ teori ~, malo ma wsp6lnego ze 

strukturami, kt6re musimy zalozye jako podstaw~ wszelkiego pos{ugiwania 

si~ j~zykiem. Ilose mozliwych zdan - twierdzi Chomsky 

- jest dia kazdego m6wiqcego potencjalnie nieskonczona, gdyz 

zawsze moze on wytworzye nowe poprawne kombinacje sl6w, kt6re 

nie byly .przedtem wypowiedziane. A wi~c jest teoretycznie niemozliwe 

obliczenie prawdopodobicl'lstwa zbiegnie,cia si~ sl6w w nowej 

kombinacji na podstawie poprzednich cze,stotliwosci ich w yst~ 

powania. Na dodatek, badania psycholingwistyczne potwierdza jq, ZC 

dziecko nie uczy s i~ ani nie mogloby sie, nauczyc m6wic tq drogq: 

poznajqc wszystkie mozliwe ciqgi sl6w po to, aby uswiadomic sobie 

prawdopodobienstwo wyste,powania poszczeg61nych kombinacji. Niezaleznie 

od teoretycznej niemozliwosci dokonania takiego rachunku 

przez dziecko - byloby dia niego duzo bardziej skuteczne opanowanie 

regul produkujqcych zdania poprawne, lqcznie z kombinacjami, 

kt6rych nigdy przedtem nie slyszalo i kt6re z tego powodu nie ma jq 

zadnego obliczalnego prawdopodobienstwa pojawienia sie,. 

Nie ma tu miejsca na om6wienie nawet pobieznie szczeg61owego 

i bardzo zjadliwego ataku Chomskyego na nurt behawiorystyczny 

\v je,zykoznawstwie. Powiedzmy tylko, ze behawioryzm, kt6ry przedtem 

panowal nad tq dyscyplinq w Stanach Zjednoczonych pod egidq 

Leonarda Bloomfielda, po powstaniu "GT" odgrywa role, drugorze,dm1, 

coraz trudniej dostrzegalnq. Podobnie juz ostatecznie chyba pol'zucono 

w nauce (chociaz nie w gronie niekt6rych awangardowych 

publicyst6w) idee wiqzania j~zyka ludzkiego za posrednictwem cybernetyki 

i matematycznych wzot6w teorii informacji z komputerami. 

Porzucono owo mitologiczne przekonanie, ze niebawem b~dzi e 

mozna w pelni zaprogramowac mow~ i w taki czy inny spos6b stwol'zye 

maszyn e, m6wiqcq. "Struktury umyslu ludzkiego nie SCi po 

prostu bardziej zlozonq odmianq tego samego zjawiska lecz Sq jakosciowo 

inne od zlozonych sieci i struktur, jakie mozemy rozbudowac 

na podstawie poj~c, kt6re zdawaly si~ tak obiecujqce wieht 

uaukowcom kilka lat temu".5 

• N. Chomsky, op. cit., str. 4. 

743

Z MVSLI WSPOtCZESNEJ 

Jakie Sq wif;c wedlug Chomskyego te struktury umyslu Iudzkiego, 

ktore przejawiajq si~ w j~zyku Nim spr6bujemy odpowiedziec, zastanowmy 

si~, czy Chomsky stawial takze strukturalizmowi podobne 

zllrzuty, jakie wytoczyl przeciwko teorii informacji i behawioryzmowi: 

ze Sq to - mowiqc krotko - koncepcje, kt6re malo majq wspolnego 

z j~zykiem naturalnym. 

Wklad strukturalizmu do powstania j~zykoznawstwa nowoczesnego 

jest niewqtpliwie ogromny i zaden jE:zykoznawca nie moze temu 

zaprzeczyc. Tym niejmniej istnieje mozliwosc takiej krytyki, ktora 

uznajqc historycznq rol~ danej koncepcji naukowej i przyjmujqc jej 

podstawowe osiqgni~cia, stwierdza r6wnoczesnie granice eksplikatywnych 

mozliwosci tej koncepcji i wskazuje na podstaw owe niedomagania 

teoretyczne, powodujqce, iz w jakims momencie wyczerpuje 

ona swoje tw6rcze mozliwosci w ramach danej dyscypliny, przyczyniajqc 

si~ do jej zastoju zamiast do jej rozwoju. Ponadto historia 

j~zykoznawstwa uwidocznia fakt, iz zbyt bogate zalozenia teoretyczne 

(podobne zjawisko mozna zauwazyc w historii kazdej nauki 

o czlowieku), chociaz Sq prawdziwe, nie zawsze sprzyjajq rozwojowi 

danej dyscypliny. Precyzyjne zgl~bienie jakiegos aspektu natury 

ludzkiej jakby wymagalo zw~zenia zalozeii teoretycznych po to, aby 

w ykluczyc na pewien czas szersze powiqzania badanego zjawiska 

i m6c skupic salq uwag~ na jego szczeg6lnych cechach. Tylko ze 

szkody, jakie nauka ponosi wskutek takiego zw~zenia, Sq tez ogromne. 

Stalo si~ to juz raz w j~zykoznawstwie na przelomie osiemnastego 

i dziewi~tnastego wieku, kiedy powstanie j~zykoznawstwa historyczno-por6wnawczego, 

badajqcego kazdy j~zyk pod kqtem jeg() 

unikaInych i odr6Zniajqcych cech, zwiqzalo si~ z przyj~ciem pozytywistycznej 

metodologii i z odrzuceniem teorii gramatyki uniwersalnej, 

rozpracowanej przez j~zykoznawstwo kartezjaiiskie - teorii 

dzis na nowo podj~tej przez Chomskyego i jego zwolennik6w. Podobnq 

rol~ odegral strukturalizm Saussure'owski na przelomie wieku 

dziewi~tnastego i dwudziestego. Umozliwil on zauwazenie, uporzqdkowanie 

i interpretacjf; wielu cech formalnych j~zyka, dzif;ki 

zalozeniom teoretycznym, kt6re okazaly si~ z czasem za ubogie dla 

wyjasnienia gl~bszych jego uklad6w. 

W dw6ch 'poprzednich artykulach niniejszego cyklu 6 starale-..m sit: 

rozwazyc problematykf; sensu i znaczenia na tIe interpretacji strukturalistycznej, 

jeszcze dzis dominujqcej w j~zykoznawstw i e tradycyjnym 

na terenie Europy z wyjqtkiem Anglii i ZSRR.7 Staralem 

, Z nak: nr 237 i 244. 

, Wielki rozglos mialy teorie Chomskyego w ZSRR I byly tam w nikliwle om a 

wiane przez naukoweow takiel1 jak Szaumjan i Sobolewa. Z n a mienny te;: jest 

f ak t ze pierwsze tlumaezenie na obey j«lzyk Syntactic Structures jest to tluma 

ezenie rosyjskie z 1962 roku. 

744

AlFRED GAWROIiISKI: NOAM CHOMSKY 

si~ wykazac, ze chociaz historyczna r ola strukturalizmu byla ogromna, 

t o jego wklad do interpretacji aspekt6w znaczeniowych (semantycznych) 

byl bardzo ograniczony. Lecz krytyka metody strukturalistycznej, 

prowadzona wylqcznie "od wewnqtrz", nie mogla jeszcze 

dostatecznie odslonic tego, jak wqskie jest spojrzenie na j~zyk przez 

okulary strukturalizmu. Po to, aby lingwistyka wsp6lczesna - po 

wielu nieudanych pr6bach - mogla wyjsc z zastoju, w kt6rym si~ 

znalazla po wyczerpaniu mozliwosci jakie otwierala metoda strukturaL'1ej 

analizy j~zyk a, potrzebny byl dogl~bny przelom jakosciowy, 

taki wlasnie, jakiego dokonal Chomsky i inni badacze "GT" 

w j~zykoznawstwie na ca!ym swiecie. 

III. TWORCZY CHARAKTER J~ZYKA 

Syntetyczny opis teorii lingwistycznej Chomskyego i jej dalekosi~Znych 

implikacji filozoficznych nastr~cza wiele trudnosci kazdemu, 

kto odwazy si~ podjqc takie zadanie, chocby ze wzgl~du na niezwykle 

szybki rozw6j tej teorii i calego .i Eizykoznawstwa pod jej 

wplywem od czasu publikacji Syntactic Structures w 1957 roku. 

Koncepcja samego Chomskyego ulegla niejednej zmianie i zostala 

przedstawiona w nowej, bardziej dopracowanej wersji w Aspects 

of the Theory of Syntax w 1965 roku. Sam Chomsky traktuje swoje 

teorie jako hipotezy robocze, wymagajqce ciqglych korektur w wyniku 

konfrontacji z rzeczywistosciq j~zykowq , przeprowadzanej 

w zmudnych i drobiazgowych badaniach. Poza tym teoria Chomskyego 

nie jest dzis bynajmniej jedynq, jaka si~ rozwin~la na podstawie 

koncepcji "GT". Mamy do czynienia z bujnym rozwojem badan, 

z mnozeniem si~ szk61 (g16wne osrodki Sq w Stanach Zjednoczonych, 

Anglii i ZSRR), kt6re biorqc odkrycia Chomskyego za 

punkt wyjscia, starajq si~ zbadac obszary przez niego nietkni~te 

i proponujq rozwiqzania, zdajqce si~ znacznie odbiegac od rozwiqzan 

samego Chomskyego. 

o He jednak teoria scisle lingwistyczna "GT" stale si~ rozwIJa 

i modyfikuje, 9 tyle sama problematyka filozoficzna w niej zawarta 

uzyskala juz zasadniczo stale kontury. Aby si~ przekonac 0 jej 

fundamentalnym znaczeniu wystarczy zauwazyc, jakq rol~ odgrywajq 

teorie Chomskyego w wielkiej ctyskusji wsp6lczesnej nad naturq 

ludzkiego umyslu, dyskusji dost~pnej dzis czytelnikom w licznych 

antologiach artykul6w naukowych. 

Punktem wyjsciowym refIeksji Chomsky'ego jest konstatacja, ze 

czlowiek wypowiada si~ w zdaniach, ze w y pow i a d air 0 z u 

m i e n i e s k 0 iI c z 0 n q i los c z d a ii, t e z t a k i c h, k t 6 r y c h 

n i gcty przedtem nie slyszal ani nie wypowie 

745

Z MVSLI wSPOtCZESNEJ 

d z i a 1:. Kiedy dziecko zaczyna wypowiadae nowe zdania, wtedy 

rzutuje na nowe twory, ekstrapoluje reguly, ktorych musialo si~ 

nauczyc na podstawie ograniczonego zbioru uslyszanych zdan. Moglibysmy 

to zjawisko nazwae tworczosciq j~zykowq, gdyby termin 

ten nie zostal zdeprecjonowany przez pewnq retoryk~ filozoficznq 

od czasow romantyzmu az po idealistycznq fi1ozofi~ j~zyk a Crocego 

i Vosslera. Tworczose j~zykowa w rozumieniu tej tradycji byla 

aktywnosciq nie sp~tanq zadnq normq, podobnie do aktywnosci artystycznej 

t ak jak jq wyzej wymienieni mysliciele pojmowali. Aby 

si~ odciqe od wszelkich poprzednich interpretacji i naduzye, specyficzne 

mozliwosci tworcze zawarte w j~zyku nazwal Chomsky generatywnosciq 

j~zyka. W terminie tym zaw arte jest stwierdzenie, ze 

w mowie mamy do czynienia z tworczosciq rzqdzonq przez pewien 

system regul ("rule-governed creativity"), ktora tylko d z i ~ki s1:osowaniu 

tych regul, a nie wbrew nim, nabiera sensu. Kazdy czlo 

\viek, ktory opanowal jakis j~zyk, stwierdza to bez potrzeby jakiegokolwiek 

wyksztalcenia j~zykoznawczego wtedy, gdy odroznia zdania, 

ktore dla spolecznosci j~zykowej, do ktorej nalezy (czyli 

z uwzgl~dnieniem dialektow, gwar itd.) Sq zdaniami poprawnymi 8 

od tych, ktore nimi nie Sq. Zdania niepoprawne mogq bye przyj ~te 

przez uzytkownikow j~zyka jako zdania zawierajqce jaka,s trese tylko 

o tyle 0 ile dadzq si~ sprowadzie, przelozyc na zdania poprawne. 

Zdania dewiantne rozniq si~ od bezsensownych tym, ze dostrzegalna 

w nich jest takZe norma, od ktorej nastqpilo odchylenie, czyli ze 

nie Sq zatarte w nich slady norm "GT" na podstawie ktorych 

powstaly (chociaz w sposob wypaczony). W zdaniach bezsensownych 

natomiast dewiacja osiqga taki stopien, iz zatarty zostaje wskaznik 

odrozniajqcy gl~bokq struktur~ zdania od dostrzegalnej masy fonicznej, 

0 czym b~dzie mowa nizej. Wobec faktu, ze ilose zdan poprawnych, 

kt6re kazdy z n as wytwarza i rozumie, jest potencjalnie n i e 

s k 0 n c z 0 n a, musi istniee - wedlug Chomskyego - system 

s k 0 n c z 0 n e j ilosci regul, zinterioryzowany przez wszystkich ludzi 

poslugujqcych si~ danym j~zykiem, ktory umozliwia wytwarzanie 

i rozumienie tych zdan. System ten musi bye tez tak zbudowany, 

a by wykluczyc zdania, ktore do j~zyka nie naleza" .takie jak np. 

"kamien spi kotlety" alba "zielone mysli smazq zlosliwie". 

Tym co odroznia nowe j~zykoznawstwo od lingwistyki poprzedzaja,cej 

Synctactic Structures jest zamiar odtworzenia tego systemu regul, 

ktory stanowi podloze naszych nieskonczonych mo:iliwosci wy 

• Zagadnienie kryteriow poprawnosc! i typologia dewiacji Jest jednym z trudn 

iejszych zagadnien teorii lingwistycznej. Czytelnik zainteresowany zg!p,bieniem 

tego zagadnienia musi sip, podj'lc trudu przeczytania scisie lingwistycznych prac 

Chomskyego. Zoo. Chomsky. Selected ReadIngs, Oxford University Press, 1972, 

str. 115--125. 

746

ALFRED GAWRONSKI : NOAM CHOMSKY 

twarzania zdan poprawnych. Metoda de Saussure'a i wywodzqcego 

s i~ z niego strukturalizmu nie uwzgl~ dnia la tego aspektu j~zyk a . Poprzez 

klasyczne rozroznienie langue i pm'ole strukturalisci umieszczali 

k onkretny, jednostkowy akt j~zykowy poza obszarem badan 

naukowych. Wedlug de Saussure'a m amy z jednej strony to, c'o nazywa 

on parole, a co jest indywidualnq realizacjq kazdorazowq i co 

nie jest przedmiotem badan naukowych, a z drugiej strony to, co 

nazywa langue, a co jest systemem og6lnym, wsp61nym wszystkim 

jednostkom m6wiqcym danym j~zyk i e m. 

Mozna stwierdzic - i podkreslajq to zar6wno Chomsky, jak 

i inni lingwisci - ze rozr6zn ienie to w formie nadanej mu przez 

Saussure'a i p odj~tej pozniej przez innych stalo s i~ mieliznq, na 

kt6rej utkn~lo j~zykoznawstwo strukturalne. Nieraz to rozroinienie 

atakowano, ale malo skutecznie. 9 Zresztq w tekstach samego de Saussurea' 

zdaje si~ przejawiac czasem swiadomosc, ze owo rozr6inienie 

narzucilo lingwistyce zaciesniony sposob widzenia problem6w jt} 

zyka. Nigdy jednak n ie zdolal tego ograniczenia swojej teorii przezw 

yci~zyc . Zawsze pozostala w niej sklonnosc do uwazania par ole za 

cos drugo rz~dnego w stosunku do langue. "Tworzenie zdan wi~c, jak 

on to formuluje, nie jest wlasciwie spraWq langue, lecz raczej nalezy 

do tego, co nazywal on parole i co przez tak ie okreslenie umiescil 

poza obszarem lingwistyki w scislym sensie tego slowa ; tworzenie 

zdan, wedlug niego, jest procesem swobodnej kreacji, nie sp~tanej 

regulami 1ingwistycznymi, zaleznej od nich tylko w takim zakresie, 

w jakim reguly te rzqdzq formq s16w i ukladami dzwi~k6w . P rzy takim 

pojmowaniu j~zyka skladnia jest dosyc blahq sprawq. I rzeczywi§cie 

w calym okresie lingwistyki strukturalnej niewiele dokonano 

w dziedzinie badat't nad skladnia.". 10 

IV. J~ZYK - PROSTOTA OKRYWAJACA 

ZlOlONOSC 

Pierwsze pytanie, ktore musi si~ nasunqc kazdemu, kto postawil 

sobie za zadanie dotarcie do "struktur umyslowych lezqcych u podloza 

procesu wytwarzania n owych zdan przez j ed nostk~ ", jest nast~puj 

qce : Jakq drogq struktury te sa. dla nas dost~pne Czy drogq 

introspekcji, intuicji, opisu stanow swiadomosci tak jak s i~ nam one 

przejawiajq naocznie w naszej mowie wewn~trznej lub zewn~trznej, 

• PodstawoWli dyskusi~ na temat Saussure'owskiego rozr6znienia Langue-paroie, 

jaka si ~ odbyla wewn

Z MV$U WSPOlCZESNEJ 

czy tez przeciwnie, z naukowego dystansu, dzi~ki ktoremu mozemy 

badae zjawiska umyslu tak, jak badamy zjawiska mniej intymnie 

z nami zwiqzane Otoz odpowiedz Chomskyego w tym punkcie jest 

zdecydowana. W dziedzinie j~zyka tylko najbardziej wst£:pne zalozenl 

a dost~pne so, bezposredniej obserwacji. Jednq z najwi~k szych 

trucinosci, jakie musimy pokonae w badaniu procesow umyslowych 

- pisze Chomsky 11 - nastr~cza w1asnie to, ze jestesmy z nimi 

tak spoufaleni i ze wydajq si~ nam tak bezproblemowe. Warto tu 

zacytowac dluzszy fragment rozprawy Chomskyego : "Najwi~kszq 

wadq analizy umys1u w tradycyjnej filozofii, zarowno racjonalistycznej, 

jak empirystycznej, jest niekwestionowane za1ozenie, ze cechy 

i zawartose umyslu so, dost~pne introspekcji; jest zadziwiajqce, jak 

rzadko zalozenie to, jeSli chodzi 0 zorganizowanie i funkcjonowanie 

zdolnosci intelektualnych, by10 kwestionowane, nawet po rewolucji 

freudowskiej. W tym duchu dalekosi~me badania j~zyka, prowadzone 

pod wp1ywem kartezjanskiego racjonalizmu, nie docenia 

1y stopnia abstrakcyjnosci owych struktur, kt6re «stojq przed umyslem», 

kiedy wytwarza si~ alba pojmuje jakqs wypowiedi, ani dlugosci 

i zlozonosci lancucha operacji, kt6re wiqzq uk1ady myslowe, 

zawierajqce trese znaczeniowq wypowiedzi z jej zewn~trznq realizacjq. 

Podobny brak zniekszta1ca studia nad j~zykiem i umyslem 

w naszych czasach. Mysl~, ze zasadniczq slabosciq strukturalistycznych 

i behawiorystycznych uj~e tych zagadnien jest przekonanie, ze 

prawda znajduje si~ niemal na powierzchni, wiara w to, ze umys1 

musi bye prostszy w swej budowie od jakiegokolwiek znanego nam 

organu cielesnego; i ze w1asnie najprostsze za10zenia so, stosowne 

dla wyjasniania wszelkich zjawisk, jakie mogq si~ stae przedmio·· 

tem obserwacji. Na tej zasadzie uwaza si~, bez argumentow i dowod6w, 

za pewne (albo przedstawia jako prawdziwe ex definitione) 

to na przyklad, ze j~zyk jest 'strukturq nawykowq', alba ze jest 

sieciq powiqzan asocjacyjnych, alba ze znajomose j~zyka jest tylko 

spraWq 'know how', sprawnosci, ktorq moma okreslie jako system 

dyspozycji do reagowania na bodzce. Wedlug tej koncepcji znajomose 

j~zyka musi si~ rozwijae powoli poprzez powtarzanie i ewiczenie, 

a jego latwo zauwazalna zlozonose wynika raczej z mnozenia 

si~ elementow bardzo prostych niz z gl~biej zlozonych zasad organizacji 

umys1u, ktore mogq bye dla introspekcji w takim samym 

stopniu niedost~pne jak mechanizmy trawienia czy skoordynowania 

ruch6w. Chociaz w probie wyjasniania j~zyka w takich kategoriach 

nie ma niczego, co naleza10by z gory uznae za nierozumne, 

to z drugiej strony nie mozna si~ tez w niej dopatrzye niczego, co 

by by10 szczegolnie przekonujqce czy tez apriorycznie uzasadnione. 

748 

11 Op. cit. str. 21.

ALFRED GAWRONSKI: NOAM CHOMSKY 

Nie nalezy wi~c takze poddawac si~ znieeierpliwieniu ani okazywac 

niedowierzania, jesliby badania nad znajomoscia, i stosowaniem j~zyka 

mialy prowadzic w zupeinie innym kierunku. 

Mysl~ , ze po to, aby rzeczywiscie posuna,c si~ naprz6d w badaniach 

nad j~zyki em i w og6le nad ludzkimi zdolnoseiami poznawezymi, 

trzeba kOl1iecznie wytworzyc w sobie l1ajpierw ten 'dystans 

psychiczny' wobec ' fakt6w umys1owych', 0 kt6rym wspomnial 

Kohler, a nast~pn ie rozpatrzyc 1110zliwosci rozwini~cia teorii eksplikatywnych 

niezaleznie od tego, jak wielka, zl020nosc i abstrakcyjnosc 

mechanizm6w stanowia,cych pod1oze owych faktow moga, one przed 

nami odslonic. Musimy uznae, ze nawet najzwyklejsze, najbardziej 

swojskie zjawiska wymagaja, wytlumaczenia i i e dost~p do meebanizmow 

stanowiqeyeh ich podioie nie jest w dziedzinie problcmow 

umyslu uprzywilejowany w por6wnaniu do fizjologii ezy fizyk 

i. Narzucajq si~ n am bowiem lylko najbardziej wst~pne i pr6bne 

h ipotezy dotycza,ce natury, stosowania i nabywania j~zyka. W dziedzinie 

je,zyka rodzimego dost~pna jest dla nas ogromna ilose danych 

cmpirycznych. I wlasnie z tego powodu latwo jest wpase w pulapk e, 

owego ziudnego przekonania, i e nie rna tu nic do wytlumaczenia 

i ze wszelkie istniejqce zasady organizowania tych danych i mechanizmy 

stanowiqce podioze tego organizowania, mUSZq byc oczywiste 

tak samo, jak Sq oczywiste te dane. Nic nie moze byc dalsze 

od prawdy. Proba k onk1'etnego scharakteryzowania opanowal1ego 

przez nas systemu 1'egu1, kt6ry umoiliwia nam rozumienie nowych 

zdan i wytwarzanie ich w odpowiednich okolicznosciach, szybko 1'ozpl'oszy 

wszelki dogmatyzm w u jmowaniu tego zagadnienia. Poszuk 

iwanie teorii eksplikatywnych nalezy zaczqc od proby okreslenia 

tych system6w 1'egul i ods1oni~cia zasad, kt6re nimi rzqdzq." 

Konczqc moje szkicowe om6wienie stosunku nowego je,zykoznawstwa 

do poprzedzajqcych go teorii j~zyka musze, dodac jeszcze jeden 

wazny element, uzupelnia jqcy ten ob1'az. Jest nim dokonane przez 

Chomskyego dowartosciowanie tradycyjnej gramatyki, a przede' 

wszystkim pewnych zapomnianych perspektyw wlasciwych niegdys 

wielkiej lingwistyce filozoficznej XVII i XVIII wieku. Chomskyemu 

chodzi 0 ten zesp61 zalozen teoretycznych, kt6re w wiekach XVII 

i XVIII l1azywano "gramatykq filow ficznq", czyli 00 wszystkie te teoOrie 

je,zyka, kt6re sie, wyloni1y z rewolucji kartezjanskiej XVII wieku 

i kt6re najdojrzalszy sw6j wyl'az osiqgne,ly w slynnych GTammai 

Te de POTt-Royal (1660) i Logique de Port-Royal (1662). Opracowaly 

one takie zasady analizy jEi'zyka, kt6rych porzucenie oka2a10 si~ zgubne 

dla zrozumienia zjawisk je,zykowych. Trzeba wprawdzie zaznaczyc, 

ze zasad tych, majqcych tak rozlegle implikacje, nie mozna 

bylo odpowiednio wykorzystac, dop6ki technika lingwistyczna n ie 

wyszl:a ze stanu elementarnego. Porzucenie ich da si~ wytlumaczyc 

7 - ZNAK 74.

Z MVSLI WSP6lCZESNEJ 

potrzebq zw~zenia zagadnien, 0 ktorej pisalismy wyzej. 12 Zanim. 

nauka mogla skuteeznie podja,c badania nad tym, CO "GT" nazwle 

simkturami gl~bokimi i uniwersalnymi j~zyka, trzeba bylo najpierw 

poznae dokladnie, opisac i sklasyfikowae roznorodne ksztaIty zewn 

~trzne j~zykow ludzkosei, ezyli to, CO "GT" nazwie ieh strukturami 

powlerzehniowymi. Poznanie porownaweze j~zykow ludzkosei 

t a k j a k s i ~ 0 n e p r z e jaw i a j a, - bylo dla nauki konieeznym 

w st~pem do badania tego,co sic;! kryje za ieh bezposrednio dostrzegalnq 

powierzehniq. "Gramatyka filozofiezna" epoki kartezjar. 

skiej, zbyt bogata w intuieje i vvglqdy, ktore nie mogly bye rozwini 

~ t e, nie posiadala odpowiednich narz~dzi metodologieznyeh do pracy 

nad rozwojem j~zykoznawstwa porownawezego, wymagaja,cego 

wolnego od apriorycznych zalozen opisu j~zykow egzotyeznyeh, cz~sto 

zupelnie nowych dla badaeza. Zostala wi~e odsunic;!ta i zapomniana. 

Te or i~ Chomskyego mozna pojqe jako odzyskanie - srodkami 

11ow oezesnej teehniki badawezej i aparatu p oj~c i owego 0 wysokim 

stopniu abstrakcyjnosci - tradycyjnych zagadnien racjonalizmu 

kartezjanskiego, ktorego nowej ocenie Chomsky p os wi ~ cil wiele studiow 

i artykulow. 

Jakie sa, wi~c owe tezy filozoficzne tradycji kartezjansk iej, ktore 

d zi ~ki Chomskyemu przeszly od poziomu "aluzji, przykladow i nie · 

wyrainie sformulowanych intencji" do poziomu scisle sformalizowanej 

teorii Mozna je zasadniczo sprowadzic do dwoch. Pierwsza 

wiqze si~ z odkryciem, ie p o d b e z p 0 s red n i 0 d 0 s t r z e 

g' a 1 n q, g ram a t y c z n q s t r u k .t u r q, s t a'll 0 w i q e a, p o 

w i e r z c h n i e z d a il, i s t n i e j e n ag I ~ b s z y m po z i 0 m i e, 

u k r y t y m w k a z d y m z dan i u, s t r u Ie t u r a inn a, t a 

w I a s n i e, k tor a 0 k res 1 a z n a c zen i e z dan; z e m i ~ 

d zy owymi dw ie ma str uk tura mi istni e j e sze zega 

l 11 are 1 a c j a p o l ega j q c a n asp 0 so b i e p 0 c h o d z e 

n i a jed n e j s t r u k t u r y 0 d d r ug i e j, reI a 'c j a z wa n a 

t r a 11 s for mac y j n q. Druga teza wiqze si~ ze stwierdzeniem, ze 

pod zewn~trzna, rOZnorodnosciq j~zykow ludzkich kryje si~ wspolm 

organizaeja, ktorej czlowiek nie moglby sobie przyswoic przez nauczenie. 

Musi ona 'byc, jak to w dalszym cia,gu zobaczymy, w jakims 

za'kresie wrodzona, 

V. POWIERZCHNIA I Gt~BIA - CZYM SA 

DWA POZIOMY W J~ZYKU 

J esli s i~ przyjrzymy najprostszym zestawieniom slow, ktorymi poslugujemy 

si~ w mowie potoeznej, mozemy zauwazyc, ze ezc;!sto zakladamy 

mi~dzy slowami relaeje, ktore s i~ nie pojawiajq w bezpo 

750 

" Z ob. N, Chomsky, Selected R eadings, sIr. 4.


srednio dostrzegalnym ich ukladzie. Znaczy to, ze w takich wypadkach 

zakladamy istnienie w zestawieniu slow pewnej struktury, ktora 

si ~ nie przejawia na powierzchni. Jesli na przyklad uzywamy w y 

razenia "chore dzieci i kobiety" m ozemy je rozumiee w dwa rMne 

sposoby. Albo przymiotnik "chore" odnosi si~ do calosci "dzieci i k o 

biety", alba cechuje tylko "dzieci". W pierwszym wypadku mamy : 

"chore (dzieci i kobiety)" ; w drugim ("ch ore dzieci) i (kobiety)". Mamy 

tu do ezynienia z najprostszym przykladem dwoch odmiennych 

strukt ur znaezeniowyeh (semantycznych), ktore - na skutek zatarcia 

si~ odpowiedniego wskainika rozrozniajqcego - wyrazajq si"l 

identycznym zestawieniem slow. Jest to przyklad, w ktorym dwie 

s t r u k t u r y g I ~ b 0 k i e wyrazajq s i~ tq samq strukturq powierzchniowq. 

W konkretnej wypowiedzi musi bye zasygnalizowane przez 

kontekst (k ontekst sytuacyjny albo kontekst innych zdan), ktorq 

z dwoeh struktur gl~bok ich mamy n a mysli, w przeciwnym wypadku 

wartose informacyjna naszej wypowiedzi jest zamqcona. Przez 

wartose informacyjnq rozumiem t u niezb~d nq cech ~ kazdej wypowiedzi 

polegajqcq na wyr6Znieniu jakiegos stanu rzeczy z wszelkich 

mozliwych stanow rzeczy. 

Zdania dwu albo wieloznaczne, czyli takie, w ktorych jedna i ta 

sama struktura powierzchniowa przekazuje dwie (albo wi~ce j) struktury 

gl~bokie w najprostszy sposob umozliwiajq obs erwacj ~ r6Znicy 

m i~dzy dwoma poziomami j ~ z yka . Ale nie jest to bynajmniej jedyny 

sposob ani nie wskazuje on na najwazniejszq funk cj ~ dWupoziomowosci 

j ~zy k a. Zanim przejdziemy do przykladow jednoznacznych, 

przyj rzyjmy si~ jeszcze kilku przykladom zda n dwuznacznych 

tro ch~ bardziej zlozonym od poprzednieh. 

1. Milose Boga czyni ludzi lepszymi 

2. Rozkazano policji przerwanie pijatyki 0 dwunastej 

3. Nie widzial wielu obrazow 

Zdanie (1) kryje w sobie dwa odmienne zdania. Moze bowiem albo 

znaczye : "to, ze Bog kocha ludzi, czyni ieh lepszymi", alba "to, ze 

ludzie kochajq Boga, czyni ich lepszymi". Zdanie (2) moze znaczye 

alba ze policja ma przestae pic 0 dwunastej, alba ze ma innym ludziom 

zald6cie t ~ przyjernnose. Zdanie (3) moze tez miee dwa znaczenia, 

chociaz mozemy tego latwo nie zauwazyc. Moze znaczye alba 

ze ktos widzial malo obrazow, alba ze bylo wiele obrazow, k torych 

ktos nie widzial (co nie przeczy wcale twierdzeniu, ze mogi widziec 

wiele innych obrazow) . 

Niektore z tych dwuznacznosci uwzgl~dniala juz gramatyka t radycyjna, 

nie umiejqc wykazac ich genezy. Wlasnie pierwszy z powyzszych 

trzech przykladow (1) byl klasycznym "lZorem frazy dwuznacznej. 

Interpretowano go tez w sposob, ktory byl antycypacjq 

751

Z MV$LI WSP6tCZESNEJ 

nowoczesnej "GT". Wyjasniano mianowlcle, ze fraza "milosc Boga" 

moze pochodzic od dwoch roznych zdan. Jedno to zdanie, w ktorym 

rzeczownik "Bog", w pierwszym przypadku, jest podmiotem czasownika 

"kochac". Drugie to zdanie, w ktorym rzeczownik "Bog" 

w czwartym przypadku, jest przedmiotem czasownika "kochae". 

A wi~c fraza "milose Boga" byla w interpretacji gramatyki tradycyjnej 

w y r a zen i e m p 0 c hod n y m w stosunku do dwoch odmiennych 

z dan pie r w 0 t nyc h. W jednym wypadku wyrazenie 

"milosc Boga" rozumiane bylo jako genetivus subiectivus, w drugim 

jako genetivus obiectivus. Interpretacja taka zakladala juz istnienie 

dwoeh poziomow w jp,zyku i istnienie regul transformacji czyJi regul, 

ktorych zastosowanie moze przeksztalcie zdanie nazwane przez 

nas pierwotnym w zdanie inaczej uksztaltowane powierzchniowo. 

Przyklady zdan dwuznacznych, ktore tu przedstawilem, Sq chyba 

na tyle jasne, aby wskazac czytelnikowi, co "GT" rozumie przez 

" str uktur~ gl~bokq" i "struktur~ powierzchniowq" zdan. Jesli jednak 

czym innym jest abstrakcyjna struktura, kt6ra jest podlozem zdania 

i kiora okresla jego znaczenie, a czym innym widoczna budowa tego 

zdania, to mUSZq istniee prawa (zwane transformacyjnymi) wiqzqce 

strukturp, wyjsciowq (gl~bokq) ze strukturq koncowq (powierzch·· 

niowq), prawa umozliwiajqce mowiqcemu w y two r zen i e odpowiednich 

struktur kOl1cowych (powierzchniowych) i umozliwiajqce 

sluchajqcemu 0 d two r zen i e z uslyszanego zdania odpowiednich 

st.r uktur wyjsciowych (gl~bokich), w ktorych zawiera sip, sens zdania. 

Relacja mi~dzy dwoma poziomami struktur nie jest jednak symetryczna, 

to znaczy - nie jest tak jakoby kazdej "strukturze glp,·· 

bokiej" odpowiadala jedna tylko "struktura powierzchniowa". Znamiennq 

cechq j~zykow naturalnych wydobywajqcq podmiotowose 

ludzkq z monadycznej izolacji wlasnych przezye jest to, ze te same 

uklady myslowe wyjsciowe (struktury gl~bokie) mogq si~ posluzye 

roznymi regulami transformacji i uzyskae nie tylko roznq szat~ 

koncowq, ale takze odmienny punkt widzenia na ten sam stan rzeezy. 

Typowym przykladem jest tu forma czynna i forma bierna czasownikow, 

ktore umoiliwiajq budow~ zdan synonimicznych 0 odmiennej 

strukturze powierzchniowej. Dzi~ki korelacji tych dwoch 

form zdan gramatyka j~zyka umoiliwia, powiedzialbym nawet sklania 

do widzenia tych samych stanow rzeczy lub czynnosci z d w 0 c h 

odmiennych punktow widzenia. Nast~pujqce zdania: 

6. Jan pobil Piotra na ulicy 

7. Piotr zostal pobity przez Jana na ulicy 

Sq synonimiczne, ale ukazujq to sarno wydarzenie raz z punktu 

widzenia Jana raz Piotra. W transformacji biernej (7) podmiot czyn·· 

nosci (Jan) schodzi na drugi plan; do tego stopnia, ze gramatyka j~zyka 

pozwala na skreslenie go ze zdania i sformulowanie 

752

ALFRED GAW~ONSK(: NOAM CHOMSKY 

8. Piotr zostal pobity na ulicy 

Jesli na miejsce Jana i Piotra wstawimy zaimki "ja" i "ty" zauwazymy, 

ze transformacja bierna sk1ania mnie do spojrzenia na siebie 

z punktu widzenia drugiej osoby, czyli do uprzecimiotowie.nia 

wlasnego ja i wskazuje, ze podmiot czynnosci niekoniecznie jest 

istotny (relewantny), gdyz moze bye skreslony ze zdania. 

R6wnie istotna jak korelacja formy czynnej i formy biernej jest 

w j~zyku korelacja formy pytajqcej z formq oznajmujqcq, for my 

twierdzqcej z formq przeczqcq. Kcizde twierdzenie jest odpowiedziq 

na odpowiednio sformulowane pytanie. Skorelowane py.tania i odpowiedzi 

majq t~ samq struktur~ gl~bokq, podobnie jak twierdzenia 

i negacje. Tozsamose struktur gl~bokich tych form gramatycznych 

jest cechq uniwersalna. .i~zyk6w ludzkich i lezy u podstaw dialogicznej 

i dialektycznej funkcji j~zyka . Badania gramatyk6w transformacyjnych 

wskaza1y, ze relacje tych form gramatycznych, tak jak s i~ 

przejawiajq w j~zykach naturalnych, sa. 0 wiele bardziej zlozone od 

relacji, jakie zakladala dota.d np. logika formalna. Zlozonose wynika 

w duzej mierze z niesymetrycznosci tej relacji (w przeciwienstwie do 

symetrycznosci zakladanej przez logik~) i jej zbadanie moze przed 

nami odslonie egzystencjalne cechy ludzkiego umys1u, i ludzkiej natury, 

dota.d tylko intuicyjnie przeczuwane przez nas. 

Na inna. funkcj~ dwupoziomowosci strukturalnej j ~z yka wskazujq 

przyklady takich zdan, kt6re na powierzchni Sq izomorficzne, czyli 

majq t~ samq f orm~ gramatycznq. Musz~ w tym miejscu poprosie 

Czytelnika 0 wybaczenie nienajfortunniejszego doboru przyk1ad6w. 

Nie zostala jeszcze opracowana nawet wst~pna gramatyka transform 

acyjna j~ zyka polskiego, tak jak i wielu innych j~zyk6w. Zmusza 

to komentator6w Chomskyego, piszqcych w innych od angielskiego 

je,zykach, do podawania nadal przyklad6w oryginalnych w j ~zyku 

angielskim. W przekonaniu, ze przyklady polskie b~d q przyst ~pn iej 

sze dla wielu Czytelnik6w, pokusilem si~ 0 wymyslenie takich przy 

k!ad6w w j~zyku polskim, ktore by ilustrowaly dane zagadnienie 

podobnie do oryginalnych przyldadow Chomskyego. 

Zastan6wmy si~ wi~c nad nas t~puja.cymi dwoma zdaniami: 

8. J an jest sklonny do bicia 

9. Jan jest latwy do bicia 

Maja. one niewa.tpliwie taka. sarna. struktur~ powierzchniowa. w j~ 

zyku polsk im. Kazdy t radycyjny rozbior gramatyczny, oparty wyla.cznie 

na gramatyce j~zyk a polskiego, traktowa1by je jako zdania 

gramatycznie identyczne. Natomiast struktura gl~boka k azdego 

z tych zdaii jest zasadniczo odmienna. W (8) "Jan" jest podmiotem 

"bicia", podczas gdy w (9) "Jan" jest przedmiotem " bicia". R6znica 

dosyc istotna (dla Jana w kazdym razie), latwo uchwytna

Z-MYSLI WSPDlCZESNEJ 

przetlumaczyc w podobny sposob. Ale jak i kiedy przejawia si ~ ona 

n a powierzchni j~zyka polskiego, jak mozemy do niej dotrzee, nie 

odwolujqc siG do gramatyki innego j~zyka Otoz roznica m i ~dzy 

strukturami gl~bokimi owych zdan rzuca si~ nam w oczy, gdy w trah 

ie wywodu lub dialogu (co si ~ zresztq sprowadza do tego samego ; 

k CiZdy wywod racjonalny jest w swej istocie dwustronny, jak to zauwazylismy 

w zWiqzku z korelacjq roznych form gramatycznych), 

w trakcie kazdego strumienia wypowiedzi racjonalnej jestesmy zmuszeni 

do umieszczenia innego ciqgu po uzyciu kazdego z tych dwoch 

zdan. Zauwazamy w owczas, ze sama gramatyka jGzyka zmusza nas 

do odmiennych - w kazdym z tych dwoch wypadkow - resformu 

Iowan, a wiGc reinterpretacji owych zdan _ Wych odzqc z (8) mozem,v 

sformulowac frazG 

10. Sklonnose Jana do bicia 

podczas gdy wych odzqc z (9) nie mozemy sformulowae 

11. Latwosc Jana do bicia 

Fraza (11) jest niegram atyczna, a przy tym nie m a jasnego sensu. 

Jesli ulegamy wrazeniu, ze (11) podsuwa nam jakis okreslony sens, 

lub jesli przyjmiemy je jako zdanie gramatyczne, jestesmy wprowadzeni 

w blqd, gdyz przez analogi~ do (10) jestesmy sklonni interpretowae 

jq w podobny sposob a wi~c w takim znaczeniu, w kto-· 

rym "Jan" jest podmiotem a nie przedmiotem "bicia". Z tego powodu 

reguly transformacyjne j ~zyka polskiego zabraniajq przejscia od 

(9) do (11). Wskazujq natomiast jakie jest trafne resformulowanie 

(9) ; takie, w ktorym odmiennosc struktury glGbokiej miGdzy (9) 

a (10) u jawnia s i~ w pelni. Jest to 

12. Latwo kazdemu bie Jana 

W resformulowaniu tym ujawnia si ~ podmiot "bicia", ktory byl zatarty 

w (9) i struktura gl~boka frazy (9) jest przez samq gram atyk~ 

wydobyta n a p owi e r zchni~ . 

VI. DWOISTA STRUKTURA J ~ZY KA 

PROBLEM J~ZYKA POETYCKIEGO 

Na pierwszy rzut oka przyklady te m ogq si~ wydae nie tylko suche, 

lecz zbyt techniczne, specjalistyczne, mogqce miec znaczenie 

tylko dla jGzykoznawcow i filologow, a pozbawione wagi dla Czytelnika 

humanisty, interesujqcego siG podstawowq, istotnq dla wszystkich 

dyscyplin problematykq filozoficznq. W rzeczywistosci jednak 

takie naukowe badanie lingwistyczne, jakiego drobny skrawek tu 

odslonilismy, rna ogromne znaczenie da zrozumienia budowy i predyspozycji 

ludzkiego umyslu. Tym, co gramatyka t radycyjna opisyw 

aia fragmentarycznie, a co nowoczesna gramatyka transformacyjna 

754

ALFRED OAWROr'lSKI: NOAM CHOMSKY 

systematycznie tlumaczy, jest fakt, ze W odr6Znieniu od wszelkich 

innych znanych nam systemow komunikacji, wypowiedz ludzka rna 

zawsze podwojnq struktur~ i ze to, co si~ w zdaniach ukazuje na 

powierzchni, jest wynikiem zlozonego lal1.cucha operacji, ktory w1qze 

uklady myslowe, zawierajqce tresc znaczeniowq wypowiedzi, z jej 

zewn~trznq realizacjq. 13 Te uklady myslowe, czyli struktura gl~boka 

zdan, to jest wlasnie to, co umozliwia nam rozumienie wypowiedzl; 

struktura ta jest obecna w umysle mowiqcego i rekonstruuje si ~ 

w umysle odbiorcy w trakcie percypowania wypowiedzi. Rekol1strukcja 

taka moze s i~ dokonac tylko wtedy, gdy mowiqcy i sluchajqcy 

majq zinterioryzowane te same reguly transformacji. Bywa tak, ze 

gdy mowiqcy (a jeszcze cz~sciej piszqcy, ktoremu brak jest tej kontroli, 

jakq stanowi obecnosc sluchajqcego, rekonstruujqcego procesy 

transformacyjne) nieprecyzyjnie posluguje si ~ transformacyjnymi 

regulami j~zyka, wtedy i on sam, i odbiorca zostajq uwiklani w struktury 

powierzchniowe j ~zyk a i zaciera si~ dla nich droga wiodqca do 

struktur gl~bokich . Jest to zjawisko szeroko dziS badane przez tzw. 

terapeutyczne nurty filozofii, jak na przyklad przez analitycznq 

szkol~ oksfordzkq od czasow Moore'a; nurty te majq bardzo starq 

t radycj~ , si~gajqcq zwlaszcza do Sokratesa i jego metod dialektycz 

·nych. 

Owo wiklanie si~ w strukturach powierzchn10wych j~zyk a nie jest 

marginalnq patologiq, lecz odgrywa w swiecie ludzkim olbrzymiq 

ro l~ mitotworczq, spolecznq, politycznq. Jest to problematyka dotyczqca 

bardzo waznych spraw cywilizacji ludzkiej. Dla zagadnien 

tych odkr ycia lingwistyczne Chomskyego majq znaczenie chyba nie 

mniejsze, niz mialy odkrycia Freuda dla psychologii - niezaleznie 

od tego, co we freudyzm ie bylo prawdziwym odkryciem, a co wytworem 

wyobraini uczonego. Rozwazanie jednak tych implikacji 

tcorii Chomskyego wyprowadziloby nas poza ramy zam ierzone dla 

tego artykulu. 

Jeszcze jedno zagadnienie warto tu zaznaczyc jako dygresj~. Gdy 

mowimy 0 zlych skutkach wiklania si~ w strukturach powierzchniowych, 

nie znaczy to bynajmniej, ze przymiotnik "powierzchniowy" 

rna dla nas znaczenie deprecjonujqce. "Powlerzchniowy" - to nie 

znaczy "powierzchowny"! Ani tez bynajmniej nie znaczy: malo wafny. 

W naszym mysleniu, wyrazaniu si~ i komunikowaniu za pomOCq 

j~zyka liczy si~ nie tylko, c o mowimy, lecz takZe s p 0 so b formulo 

\Vania zdan, konkretna sza ta, w jakq odziewamy naszq mysl. Sam 

.. Prawa regulujqce ten lancuch operacji zwany transtormacjq zosta!y bardzo 

§cisle i szczeg6lowo sformalizowane przez Chomskyego. Jest to technicznie 

nDjbardziej doniosle oslqgnlE:cle jego gramatykl, kt6rego niestety nle mozemy tu 

przedstawic, gdyz wymaga!oby ono wprowadzenia specyficznego symbolizmu 10 

giki matematycznej. 

755

Z MVSLI WSPolCZESNEJ 

Chomsky w drugiej konferencji cyklu Language and Mind suger uje, 

w jakim powinnismy zmierzae kierunku, gdy dqzymy do zrozumie 

11ia szczegolnej roli, odgrywanej w zyciu istot poslugujqcych siE: jE: 

zykiem przez struktury powierzchniowe. Powoluje siE: on na niektore 

glE:bokie intuicje Szldowskiego i Wittgensteina, z ktorych kazdy 

analizuje inny aspekt roli owych stmktur (w uproszczeniu rzecz u j 

mujqc, mozna powiedziee, ze Szklowski ukazuje pozytywne znaczenie 

odnawiania siE: struktur powierzchniowych w jE:zyku poetyckim, 

podczas gdy Wittgenstein bada patologi~ tego zjawiska), jak to za 

chwilt: postaram siE: wyjasnie. 

Zycie jednostki ludzkiej jest biologicznie, spolecznie, a nawet kosmicznie 

okreslone cechq powtarzalnosci: dni nastE:pujq po sobie, 

przeplatane nocami, a wypelnione dla wiE:kszosci ludzi takim samym 

rytmem niemal zawsze takich samych zajE:e, odnawiajqcych siE: prze 

:lye i spotkan i wszczepionych w te przezycia i spotkania jednostajnych 

wypowiedzi. Powtarzalnose ta wytwarza w czlowieku przyzwyczajenie 

do stosowania w analogicznych sytuacjach zawsze takich 

samych alba niemal takich samych slow i zdal1. To reagowanie 

poprzez przyzwyczajenie, a nie poprzez wykorzystanie tworczych 

mozliwosci j ~ zyka, takich, jakie analizuje gramatyka generatywna) 

przyglusza naszq zdolnose do zdziwienia wobec swia ta, wobec kazdej 

rzeczy, i odbiera slowu pierwotnq jego i podstawowq rolE: 11arzE;dzia 

rozpoznania swiata. Kiedy otaczajqca nas rzeczywistose staje siE: dla 

nas zbyt zwyczajna, przestajemy jq dostrzegae. "Ludzie zyjqcy nad 

brzegiem morza - pisze Szklowski - t ak przywykajq do szumu fal, 

28 przestajq go slyszee. Z tego samego powodu rzadko slyszymy slowa, 

ktore wypowiadamy (...) Patrzymy jedni na drugich, ale sit: nie 

widzimy. Nasza percepcja swiata ulegla atrofii ; zostalo tylko nasze 

z nim oswojenie." Temu oslabionemu percypowaniu swiata, niedostrzeganiu 

jego wiecznej nowosci i dziwnosci, odpowiada zmniejszon 

a zdolnose do wykorzystania tworczych (generatywnych) mozliwosci 

uzycia jt:zyka, a to prowadzi do chronienia siE: pod oslont: zdaft 

szablonowych, dostarczonych nam w formie juz gotowej przez nasze 

otoczenie kult urowe. 

I tu wlasnie pojawia s i~ sztuka poetycka, ktorej rola polega na 

tym, ze odtwarza ona jedynose zdarzenia, dziwnosc rzeczy, poprzez 

odzyskanie slowa w calej jego muzycznosci i obrazowosci. Poezja 

pozwala 11am znowu slyszec slowa tak, jak ich nie slyszelismy, i widziec 

rzeczy tak, jak ich n ie widzielismy, jak widzialby je czlowiek 

przypatrujqcy si~ swiatu po raz pierwszy i jak moze nieraz widzi je 

dziecko. Celem sztuki poetyckiej jest przeniesienie nas w "streft: 

nowej percepcji", w k torej wobec slow i rzeczy doswiadczamy odnowionego 

zdumienia, otwierajqcego nas no. to wszystko, co nam swiat 

podpowiada, a od czego bylismy odcit:ci ot t:pieniem narzuconym 

756

ALFRED GAWROr'lSKI: NOAM CHOMSKY 

przez jednostajnosc i powtarzanie. Taka jest wedlug Szklowskiego 

[unkcja prawdziwej poezji. W terminologii wspolczesnej lingwistyki 

mozemy powiedziec, ze poezja regeneruje struktury powierzchniowe 

jc;zyka, a poprzez to zapobiega dr~twieniu ducha ludzkiego, podnosi 

go ku nowym perspektywom. 

VII. MI~DZY 

RACJONALlZMEM 

A NIBY-SENSEM 

Na inne, niz Szklowski, problemy j~zyka zwrocil uwag~ Wittgenstein. 

Badal on ten obszar zjawisk lingwistycznych, ktore prawdziwq 

poezjq nie Sq, chociaz cz~sto na niq si~ powolujq lub faktycznie od 

n iej si~ wywodzq. Poprzez wieloletnie studia i refleksj~ wykazal 

on, j,ak nasze przyzwyczajenie do uzywania pewnych 

slow i sformulowan warunkuje i w bl~dnym kierunku prowadzi na 

SZ0 myslenie, w tych wypadkach, gdy spolecznie przyj~ty sposob 

stosowania tych sfonnulowan jest taki, ze nie jest wymagana dostatecznie 

mocna konfrontacja tych sformulowan z ich korelatywnymi 

re-sformulowaniami. A tylko taka konfrontacja (jak to pokazalism 

y na kilku przykladach specjalnie dobranych tak, aby byly io 

zdania najprostsze), uwalnia nas od ogranicza jqcej presji struktur 

powierzchniowych j~zyka i ukazuje nam jego gl~bsZ q warstw~. Kiedy 

zas braknie takiej wystarczajqco mocnej konfrontacji, mowiqcy 

-sluchajqcy traci wyczucie dwoistej natury wypowiadanego zdania 

i staje si~ niewolnikiem zewn~trznych, bezposrednio dostrzegalnych 

struktur j ~zyka . Owo, jak to okreslal Wittgenstein, "zaczarowanie 

jf;zykiem" jest w mowie potocznej zjawiskiem marginesowym, gdyz 

mowa ta jest z natury swojej dialogiczna : i realizuje si~ nie wedlug 

jakichkolwiek arbitralnych wzorow, lecz wedlug regul gramatyki 

g l~ bok iej danego j~zyka, b~dqcej jednq z konkretnych wersji gramatyki 

uniwersalnej. Obnazanie struktur g l ~ bokich j~zyk a w mowie 

potocznej dokonuje si~ w zaz~bianiu si~ jednego zdania z drugim 

i w konfrontowanej ciqgle korelacji zdan b~dqcych transformacjq 

podobnych struktur gl~bokich, jak na przyklad korelacja zdan py.. 

tajqcych z odpowiednimi zdaniami oznajmujqcymi, zdan sformu1owanych 

w stronie czynnej z odpowiednimi zdaniami w stronie biernej, 

zdan tw ierdzqcych ze zdaniami przeczqcymi. ad takiej k onfr ontacji 

i wynikajqcego z niej obnazania gl~bokiego podloza naszych 

zdan nie da si~ uciec vi dialogu potocznym, gdyz zaz~bianie si~ r6Znych 

transformacji jest bardzo sCisle, bliskie, wyraziste dzi~ki szybkiemu 

nast~powaniu po sobie wypowiedzi roznych osob rozmawiajqcych. 

Platon w slynnym przeciwstawieniu mowy krotkiej i dlugiej 

(Protago1'as: 328d-329b; 334c-338b) zwr6cil uwag~ na to, ze w roz 

757

Z MVSU WSPOlCZESNEJ 

mowie wypowiedz jednego czlowieka wtedy, gdy przekracza pewnq 

dlugosc trwania, wymyka si~ spod kontroli, jakq zapewnia dialektyczne 

spotykanie · si~ mysli roznych rozmawcaw; okreslajo.c rzecz 

w kategoriach wspalczesnego j~zykoznawstwa, mozemy powiedziec, 

ze kontrol~ t~ daje nam zastosowanie regul gl~bokiej gramatyki j~zyka 

do poszczeg61nych zdan. Ta obserwacja Platona wio.ze si~ zreszto. 

z jego ogaInq nieufnoscio. do poezji, retoryki, a nawet wszelkiego 

zapisu mysli (przypomnijmy slynny fragment Fajdrosa 275D-276E) , 

do wszelkich form wypowiedzi, w ktarych nadawca przekazu uniezaleznia 

si~ od odbiorcy, uchyla si~ od jego kontroli, tworzy dystans 

mi~dzy sobq a nim, a nawet zyskuje nad nim pewien rodzaj przewagi, 

gdyz uniemozliwia mu zastosowanie - w trakcie wywodu 

tych mozliwosci sprawdzania i wyjasniania, jakie mu daje zesta·· 

\-vianie i zaz~biani e zdan 0 strukturze skorelowanej. 

Dzi~ki rozpoznaniu korelacji fraz i zdan i temu wyzwoleniu, kt6 

rego szanse daje parafraza i re-formulowanie mysli, czlowiek odkryl 

przepasc semiotyczno. dzieIqco. go od wszelkich innych istot zyjqcych, 

pozbawionych mozliwosci przekroczenia tego progu, za ktarym 

fizyczna percepcja przekazu i jego zawartosc semantyczna przestajq 

si~ identyfikowac. W swoim systemie j ~zykowym czlowiek 

uwolnil si~ od fizycznej zaleznosci od przekazu, ktara cechuje wszystk 

ie inne systemy symboliczne, zwi erz~ce, cybernetyczne, a nawet 

Iudzkie - w takiej mierze, w jakiej rozpatrujemy je (abstrakcyjnie) 

w oderwaniu od wszelkich koneksji z j~zykiem ; nawet sztuka 

jest z pewnego punktu widzenia systemem symbolicznym tego wlasnie 

rodzaju, to znaczy - zamkni~tym, co jednak w wypadku sztuki, 

w tym szczegalnym miejscu, jakie zajmuje ona w swiecie ludzkim, 

nie jest bynajmniej cechq ujemnq. UwaIniajqc si~ od zaIeznosci od 

fizycznej m aterii przekazu, czlowiek magI rozwinqc mysl krytyczno-racjonalnq 

i na kanwie takiego myslenia generowac ciqgIe nowe 

przekazy 0 uniwersaInej przekladalnosci. 

Wracajqc do problematyki Wittgensteina - w tym jej aspekcie, 

w jakim styka si ~ ona z teoriq Chomskyego - zaznaczmy, ze wazniejsze 

od analizy "przymusu", jaki wywierajo. na nasze myslenie 

pewne wyrazenia j~zyk a potocznego, jest u tego mySliciela odkrycie, 

ze to, co on nazywal "gramatykq" - a co my nazwalibysmy 

dzis gramatykq gl~bo k q - rna funkcj ~ konstytuowania sensu j~zyka. 

W dziejach kultury Iudzkiej jednak funkcja ta jest nieraz naruszana. 

Wypowiedzi i teksty, ktore gramatyk~ t~ Iekcewazq i znieksztalcajq, 

wydajq si~ unosic, nie sp~ tane , w przestworza niedost~pne dla racjonalnej 

mysli i przekraczac granice wyrazainosci wlasciwe j~zykowi 

racjonalnemu. Wzioty takie Sq dla nauki osio.gni~ciami iluzorycznymi, 

chociaz w zyciu spolecznym odgrywajq rol~ , ktarej 

trudno nie zauwazyc. Teksty takie, podobnie jak "wypowiedzi dlu 

758


mowie wypowiedz jednego czlowieka w tedy, gdy przekracza pewnq 

dlugosc trwania, wymyka si~ spod kontroli, jakq zapewnia dialektyczne 

spotykanie · s i~ mysli roznych rozmowcow; okreslajqc rzecz 

w kategoriach w spolczesnego j~zyko znawstwa, mozemy powiedziec, 

ze kontrol~ t~ daje n am zastosowanie regul gl~bokiej gramatyki j~zyka 

do poszczegolnych zda ll. Ta obserwacja Platona wiqze s i~ zreszt 

q z jego ogolnq nieufnosciq do poezji, retoryki, a nawet wszelkiego 

zapisu mysli (przypomnijmy slynny fragment Fajdl'osa 275D-276E) , 

do wszelkich form wypowiedzi, w ktorych nadawca przekazu uniezaleznia 

si~ od odbiorcy, uchyla si~ od jego k ontroli, tworzy dystans 

mi~d z y sobq a nim , a n awet zyskuje n ad nim pewien rodzaj przew 

agi, gdyz uniemozliwia mu zastosowanie - w trakcie wywodu 

tych mozliwosci sprawdzania i wyjasniania, jakie m u daje zesta·· 

wianie i zaz~b ia nie zdan 0 strukturze skorelowanej. 

D z i~ki rozpoznaniu korelacji fraz i zdan i temu wyzwoleniu, ktorego 

szanse daje parafraza i re-formulowanie mysli, czlowiek odkryl 

przepasc semiotycznq dzielqcq go od wszelkich in nych istot Zyjqcych, 

pozbawionych mozliwosci przekroczenia tego progu, za ktorym 

fizyczna percepcja przekazu i jego zawartosc semantyczna przestajq 

si~ identyfikowac. W sw oi.m systemie j ~zykowym czlowiek 

uwolnil s i~ od fizycznej zaIeznosci od przekazu, ktora cechuje wszystkie 

inne systemy symboliczne, zwi erz~ce , cybernetyczne, a nawet 

Iudzkie - w takiej mierze, w jakiej rozpatrujemy je (abstrakcyjn 

ie) w oderwaniu od w szelkich koneksji. z j~zykiem ; nawet sztuka 

jest z pewnego punktu widzenia systemem symbolicznym tego wlasnie 

rodzaju, to znaczy - zamlm i~tym, co jednak w wypadk u sztuki, 

w tym szczegolnym m iejscu, jakie zajmuje ona w swiecie ludzkim, 

nie jest bynajmniej cechq ujemnq. Uwalniajqc si ~ od zaleznosci od 

fizycznej materii przekazu, czlowiek mogl rozwinqc mysl krytyczno-racjonalnq 

i na kanwie takiego myslenia generowac ciqgIe nowe 

przekazy 0 uniwersaInej przekladalnosci. 

Wracajqc do problematyki Wittgensteina - w tym jej aspekcie, 

w jakim styka s i ~ ona z teoriq Chomskyego - zaznaczmy, ze wazniejsze 

od analizy "przymusu", jaki wywierajq na nasze myslenie 

pewne w yrazenia j ~zyk a potocznego, jest u tego myslicieia odkrycie, 

ze to, co on nazywal "gramatykq" - a co my n azwalibysmy 

dzis gramatykq gl~bokq - ma funk cj ~ konsty tuowan ia sensu j ~zyka. 

W dziejach kultury Iudzkiej jednak funkcja ta jest nieraz naruszana. 

Wypowiedzi i teksty, ktore gramatyk~ t~ Iekcewazq i znieksztalcajq, 

wydajq si~ unosic, nie sp~tane , w przestworza ni edo st~pne dia racjonalnej 

mysli i przekraczac gran ice wyrazainosci wlasciwe j~zykowi 

racjonainemu. Wzioty takie Sq dia nauki osiqgn i~ci am i iluzorycznymi, 

chociaz w zyciu spolecznym odgrywajq r ol~ , ktorej 

trudno nie zauwazyc. Teksty takie, podobnie jak "wypowiedzi dlu 

758

ALFRED GAWROI'ISKI : NOAM CHOMSKY 

gie" ironicznie potraktowane przez Platona, wymykajq si~ analizie 

i krytyce, w kt6rych bylyby stosowane uniwersalne kryteria gl~bokiej 

gramatyki j ~zyka . Szczeg6lnq ich cechl:! jest to, ze tezy ich mogq 

bye "udowodnione", czy - lagodniej m6w iqc - "uargumentowane", 

tylko od wewnqtrz, co daje im wysoki stopien odpornosci na 

wszelkq kry tyk ~ przychodzqcq z zewnqtrz. Teksty takie, kt6re pod 

haslem walki z obiektywizmem i logikq j ~ zyka naturalnego lekcewazq 

jego g ramatyk~ gl~bokq i upajajq s i~ bujnosciq struktur powierzchniowych 

j~zyka , zmuszajq odbiorc~ do tzw. analizy wewn~trzno-tekstowej, 

czyli do odtworzenia --'- w sytuacji, w kt6rej uniwersalne 

prawa j ~zyka nie mogq bye zastosowane - swoistej gramatyki 

danego tekstu, jego swoistej logiki. Sq to teksty specyficzne. 

Stawiajqc sobie za zadanie wyrazenie nowych tresci, nie wykorzystujq 

one nieskonczonych mozliwosci tworzenia nowych zdan i ciqg6w 

zdaniowych w ramach gramatyki gl~b oki ej j ~zyka, co umozliwiloby 

piszqcym dotarcie do tresci rzeczywiscie nowych, a przy tym 

uniwersalnych. Zamiast tego tworzq wlasnq, zubozonq wersj~ grarnatyki, 

kt6ra jak gdyby migocze przed oczyma czytelnika: jest i nie 

rna jej; n ie wiadomo zresztq k iedy jest, a kiedy jej nie rna. Ta 

quasi-gramatyka r6zni s i~ od uniwersalnych praw gl~b okiej gramatyki 

j~zyk6w, tym, ze jest gi~tk a , ulegla w obec wszelkich poruszen 

mysIi, ze nie stawia oporu tezom, kt6rym sluzy, ze niq wszystko 

cia si~ udowodnie i 0 wszystkim siebie a czasem kogos przekonae. 

Twierdzenia i teorie wyrazone w takich tekstach nigdy nie zostajq 

obalone, lecz umierajq z czasem raczej przez zaniedbanie. Sq to, jak 

pisze G. J. Warnock, osobliwe grody : w pewnym momencie "ze 

zdziwieniem si ~ odkrywa, ze Sq nie zamieszkane" . 

Dluzsze jednak rozwazania nad problematykq Wittgensteinowskq, 

niewqtpliwie pasjonujqcq, zbyt daleko by nas odprowadzily od gl6wnego 

tematu tego artykulu. Wrocmy w iE":c do teorii Chomskyego, 

aby pochylie s i~ teraz nad ostatniq z jego wielkich tez dotyczqcych 

uniwersalnych cech umyslu ludzkiego. 

VII I. GRAMATYKA UNIWERSALNA. CO JEST 

CZtOWIEKOWI WRODZONE 

W tej zas dziedzinie dZieje si~ cos niezwyklego. Jeszcze przed dziesi~cioma 

laty wydawaloby si~ niewyobrazalne, zeby doktryna od 

wiek6w porzucona i tak zdyskredywwana jak teoria Kartezjusza 

o ideach wrodzonych stala si~ dzis od nowa jednym z wielkich temat6w 

· debatowanych przez filozof6w, psycholog6w i lingwist6w 

w licznych artykulach i na kongresach interdyscyplinarnych. Ten 

zadziwiajqcy fakt wymaga przynajmniej kr6tkiego wyjasnienia. 

759

Z MVSLI WSPOlCZESNEJ 

Dla filozof6w XVII i XVIII wieku bylo rzeCZq bezdyskusyjnq, ze 

wszystkie, tak rozmaite j~zyki ludzkie pod swojq zewn~trznq r62:norodnosciq 

kryjq W gl~bszej warstwie wsp6lnq organizacj~, b~da,cq 

odbiciem "natury ludzkiej" alba "ludzkiego rozumu", 0 kt6rym tak 

wiele w owych czasach rozmyslano. Szczeg6lnie dla racjonalist6w 

ta wsp6lna organizacja, kt6rej nadali slynne miano "gramatyki u niwersalnej", 

by1a wrodzonym wyposa:i:eniem rodzaju ludzkiegow 

odr6znieniu od innych istot zyja,cych. Wedlug ich przekonania posiadanie 

jakiejkolwiek wiedzy, a wi~c r6wnie:i: znajomose j~zy ka , nie 

znajdowaia wytlumaczenia w samym doswiadczeniu, z kt6rego pr6 

bowali je wyprowadzae empirysci. Koncepcja "gramatyki uniwersalnej" 

najpelniej opracowana w Grammaire de Port-Royal, byia 

w jakis spos6b implikowana ju:i: od samych poczqtk6w filozofii 

w mysli Heraklita, Ksenofanesa, a nade wszystko Platona, jak to 

niedawno wykazaly odkrywcze studia E. A. Havelocka i 1. Onga, 

oraz innych badaczy wczesnych dziej6w filozofii greckiej, kt6rzy 

podkreslajq, jak zasadniczq rol~ w jej ksztaltowaniu si~ odegralo 

programowe przeciwstawienie j~zyka racjonalnego (uniwersalnego) 

j~zykowi poetyckiemu, retorycznemu i mitycznemu, przekazanemu 

przez tradycj~. Owo· albo implikowane, alba wyraznie rozw ini ~ 

te przekonanie 0 istnieniu "gramatyki uniwersalnej" stalo sip, podlozem 

dla wylonienia si~ takiej refleksji, kt6ra od wszelkich innych 

rodzaj6w mysli odr6znia s i~ SWq nieufnosciq do tego, co Wittgenstein 

okresla jako "zaczarowanie jp,zykiem", czyli do nasycajqcych 

slowo sil charyzmatyczno-magicznych. Dialogi Platona, kt6re w tej 

dziedzinie podejmuja, i doprowadzaja, do wyzszego nat~zen ia niepok6j 

presokratyk6w, zda jq si~ bye az dra:i:niqco natarczywe w powtarzaniu 

ostrze:i:enia przed takim uleganiem "zaczarowaniu j~zykiem 

", jakie nast~puj e wtedy, gdy czIowiek pod pozorem poslugiwania 

si~ j~zyk iem p oetyckim lub retorycznym pogrqza sam siebie 

w uludzie. 

Od schyIku jednak XVIII wieku koncepcja "gramatyki uniwersalnej" 

stala si~ przedmiotem k rytyki, a nawet szyderstwa, jako "metafizyczna 

i "nienaukowa". Jej miejsce zajp,la _ .tak w nurcie 1'0 

mantycznym, jak i w nu1'cie pozytywistycznym - znacznie w~zsza 

koncepcja j~zyka, kt61'a jak m6wilismy ograniczala s i ~ do obserwowania 

tylko powierzchniowych aspekt6w badanych j~ zyk6w , podkreslaja,c 

tym samym niewyczerpalnq ich r6znorodnose, a przechodzqc 

do porzqdku nad zlo2:ona, gl~ biej jednoscia, ich struktur. W ten 

spos6b utorowana zosta1a droga do relatywizmu j ~zyk owego niekt6 

rych etnolog6w-lingwist6w z pierwszej polowy XX wieku, kt6rzy 

podtrzymywali te z ~ 0 nieprzenikalnosci wzajemnej poszczeg6lnych 

jGzyk6w i 0 "tyranskim przymusie, jaki forma j ~zykowa wywiera 

na nasz §wiatopogla,d" (E. Sapir). Niekt6rzy posun~1i si~ nawet az 

760


do tWierdzenia, ie logika arystotelesowska bylaby inna, gdyby 

Arystoteles nie byl Grekiem; wedlug tej tezy bowiem logika ta jest 

w duiej mierze wyrazem szeregu szczeg61nych cech struktury i slownictwa 

j~zyka greckiego. P6Zniejsze jednak badania obalily takie 

przypuszczenia. Relatywizm etnologiczno-lingwistyczny, zwlaszcza 

w swoich formach skrajnych, rna dzis niewielu zwolennik6w. 

W naszych czasach odkrycia Chomskyego w ostateczny spos6b 

w ydobyly na swiatlo dzienne podstawowq toisamosc struktur j~zyk6w 

ludzkich, zloionq gl~biej od ich r6inorodnosci, przejawiajqcej 

si~ w strukturach powierzchniowych. Uczony ten odkryl na nowo, 

jak plodna w waine implikacje jest idea "gramatyki uniwersalnej". 

Dotar! on jednak do niej inaczej ni2 filozofowie XVII i XVIII 

wieku: nie przez podporzqdkowanie si~ pewnym zalozonym tezom 

filozoficznym, Iecz przez stwierdzenie jej niezastqpionej funkcji eksplikatywnej. 

Hipoteza ta zostala przez niego wybrana sposr6d wielu 

innych dlatego, ie w swietle fakt6w okazalo si~ , ii tylko W oparciu 

o niq moina wytlumaczyc i zharmonizowac wielkq ilose danych 

empirycznych dotyczqcych struktmy j~zyka, jak tei danych dotycZqcych 

procesu jego uczenia si~, zgromadzonych przez lingwistyk ~ 

i psychologi~. Trzeba tu dodae, ie to, co Chomsky nazywa gramatykq 

uniwersalnq, jest systemem regut znacznie bardziej abstrakcyjnym 

i zlozonym, jak tei trudniej dost~pnym dla intuicji, nii to 

dla swoich koncepcji zakladali lingwisci ze szk01y kartezjanskiej. 

Gl6wnym argumentem przemawiajqcym za istnieniem takiej gramatyki 

jako wrodzonego wyposaienia rodzaju Iudzkiego nie jest 

ella Chomskyego i jego nast~pc6w owo ukryte, zasadnicze podobienstwo 

j~zyk6w ludzkich, Iecz spos6b, w jaki dziecko uczy si~ 

swego rodzimego j~zyka, opanowujqC zloione reguly transformacyjne 

i ekstrapolujqc je w rozumieniu i wytwarzaniu zdaii. nigdy 

przedtem nie slyszanych. Wedlug ChQmskyego dzieclro interioryzuje 

te reguly, wychodzqc od danych cz~sciowych i nieadekwatnych, 

musi wi~c gramatyk~ generatywnq j~zyka, Jakim si~ mowi wokol 

niego, zrekonstruowac w sobie na podstawie doswiadczen dosyc 

ubogich. To odtworzenie szczegolnego systemu gramatyki przez 

dziecko, UCZqce si~ mowic, nie moie si~ dokonac wylqcznie poprzez 

1l0g61nienie indukcyjne - na podstawie dostarczonych przez otoczenie 

cZqstkowych danych. Moina pojqC takq rekonstrukcj~ tylko 

przy zaloieniu, ie w umysle dziecka istnieje system sprawczy, kt6 

ry limituje nieskonczone moiliwosci rozmaitosci gramatycznych 

i ktory w swoich ramach pozwala na ekstrapolacj~ kierowanq danych 

empirycznych, dostarczonych przez otoczenie. 

Jakie Sq te powszechne cechy znamienne, kt6re koniecznie musi 

miec kazda mowa ludzka, aby dzieck6 moglo si~ jej nauczye i aby 

mogla bye zobiektywizowanym srodkiem porozumienia mi~dzy 

761

Z MVSlI WSPOlCZESNEJ 

ludzmi Dla Chomskyego g16wnymi takimi cechami sa, nie tyle owe 

widoczne podobienstwa j~zyk6w, na kt6re zwracali uwag~ kartezjanisci, 

ile raczej - czynniki bardziej abstrakcyjne, jak na przyklad 

: opozycja mi~dzy struktura, gl~boka, i powierzchniowq, istnien 

ie regul transformacyjnych, zdolnosc do rzutowania regul zastanych 

na nowe, poprawne uklady slow, czyli to, co ten uczony nazy 

wa generatywnosciq. Oparte na takich zasadach og6lnych badanie 

uniwersa1iow lingwistycznych jest dzis prowadzone z wielkim 

rygoryzmem metodologicznym przez samego Chomskyego, jak tez 

przez cala, lingw istyk ~ , na k t6rej on wycisna,l swe p i ~tno , w Stanach 

Zjednoczonych, w ZSRR i w Anglii. Chyba nie b ~ d z i e przess.dq 

stwierdzenie, ze wyniki juz osiqgni ~te w t ych pracach i otwo 

rzone przez nie perspektywy stanowia, w n aszych czasach najbardziej 

plodna, d zie dzin~ st udi6w n ad niezwykIe zlozana, rzeczywistoscia" 

jaka, jest natura Iudzka. 

IX, PODSUMOWANIE 

Panoram a "rewolucji Chomskyego", jaka, tu roztoczylismy, jest 

z k oniecznosci bardzo schematyczna, Pomija tez ona aspekty sciSle 

lingwistyczne tej teorii. Czytelnikom , kt6rych interesuje ta problematyka, 

a zwlaszcza t ym , ktorzy dziela, z n ami przekonanie 0 donioslosci 

perspektyw, jak ie owa teo ria otwiera dla badania umyslu 

ludzkiego, mozemy gora,co polecic prace filozoficzne tego autora. 

Zadne bowiem sprawozdanie nie zdola oddac bogactwa szczego16w 

i pow ia,zan z innymi dziedzinami ani scislosci argumentacji, jakie 

cechuja, jego pisma. Teksty z filozoficznego punktu widzenia podstawowe 

i stosunkowo la twe to: Language and M ind (1 968), Ca1' 

tcsian L inguistics (1966) i F ormal Natur e of Language (1 967), opublik 

owane w wielu j~zyk a ch . D ysku sj~ zas filozoficzn a" jaka rozgarzala 

wok6l jego teorii, mozna sledzic w licznych antologiach artykul6w 

i sprawozdan z kongres6w naukowych; sa, to zb io r~ wydawane 

dzis w edycjach masowych. 

Z lektur tych mozna wycia,gna,c wiele wniosk6w . Postaram sic: 

' ch ocby zaznaczyc te, kt6re mi si~ wydaja, najistotniejsze, najbardziej 

aktualne. Przede wszystkim nasuwa si~ wniosek dotycza,cy stopnia 

scislosci metodologicznej, jaka cechuje wywody roznych stron 

uczestniczqcych w owym sporze. Sformulowania Chomskyego nie 

sa, - rzecz prost a - ostateczne i zostana, na pewno poddane jeszcze 

wielu korekturom , maze nawet dogl~bnym . Nie ulega jednak 

wa,tpliwosci, ze od jego przeciwnik6w - pozytywist6w, behawioryst6w, 

strukturalist6w - dzieli go skok jakosciowy pod wzgl~dem 

skrupulatnosci metodologicznej, scislosci argun;entacji, precyzyjno 

762

ALFRED GAWROr'lSKI : NOAM CHOMSKY 

5 (;1 sformulowan teoretycznych. Dzi~ki tym swoim cechom teoria 

Chomskyego zadala scjentystycznemu redukcjonizmowi w naukach 

o czlowieku cios, ktoremu nielatwo b~dzie sprostac. Bardziej niz 

jakikolwiek inny uczony, lingwista ten przyczynil si~ do uksztaltowania 

w swiecie naukowym swiadomosci, ze przenoszenie - per 

analogiam - takich poj~c jak "j~zyk", "komunikacja", "przekaz" 

i wiele innych ze strefy ludzkiej do innej strefy i stosowanie ich do 

zwierzqt i maszyn jest zaj~ciem w istocie dyletanckim, niewiele 

rnajqcym wspolnego z naukq, wiele zas wspolnego z pewnq ideologicznq 

wizjq czlowieka, ktora cz~sto si~ ukrywa za frazeologia nauk 

owq. 

Po raz pierwszy od czasow Darwina i Freuda, wielkie odkrycie 

dotyczqce natury ludzkiej nie rna cech koncepcji rnaterialistycznej 

i redukcjonistycznej, lecz przeciwnie - daje si~ w pelni zinterpretowac 

tylko w opozycji do tego rodzaju koncepcji. Warto zastanowic 

si~ nad rolq tego odkrycia w dziejach rnysli ludzkiej. W dziedzinie 

racjonalnosci Sq one odpow iednikiem owego okna, jakie 

Freud otworzyl na stref~ irracjonalnosci w czlowieku. 0 ile Freud 

byl wielkim eksploratorern ukrytej w czlowieku irracjonalnosci, 

o tyle Chomskyego mozna okreslic - oczywiscie pami~tajqc 0 ograniczonosci 

wszelkich tego rodzaju porownan - jako tego, ktory 

odkryl w czlowieku podswiadomq warstw~ racjonalnosci, niedost~pl1q 

introspekcji, wrodzonq czlowiekowi w postaci regul gramatyki 

uniwersalnej i przejawiajqcq si~ w naszych wypowiedziach w systemie 

gl~bokich struktur zdan ; struktury te istniejq i Sq podobne we 

wszystkich j~zykach ludzkich. 0 He Freud jest punktem dojscia 

i'ilozofii psychologizujqcej, zacz~tej przez Schoperihauera i Nietzschego, 

wyznaczajqcej dla aktywnosci umyslu motywacjp, znajdujqcq sip, 

p o z a j ego 0 b r ~ b e m, 0 tyle Chomsky jest jednym ze wspolczesnych 

przedstawicieli drugiego wielkiego nurtu refleksji filozoficznej, 

ktory od Kanta do Wittgensteina poszukuje we w n ~ t r z 

n y c h for 111, reg u 1 i g ran i c a k t y w nos c i u m y s 1 u j a 

k 0 t a k i ego. 

Wi elka problematyka naszej epoki l'odzi s i~ wlasnie na tym 

nie dosyc jeszcze scisle okreslonym - obszarze, gdzie spotykajq si~ 

z sobq oba te l1urty, kt6re zachowaly pewnq podstawowq wspolnot~ 

jt;zyka, w jakim formulujq swe twierdzenia. Razem ukazujq nam 

obraz czlowieka znacznie bardziej zlozony, niz ten, jaki moglaby 

przedstawic poszczegolna tendencja myslowa, pracujqca w izolacji. 

Od. dawna refleksj~ nad czlowiekiem rozlamuje spor mi~dzy psychologizmem 

a antypsychologizmem, niegdys nie pozbawiony znaczenia, 

dzis coraz bardziej anachroniczny; a jeszcze dotkliwiej ciqzy 

nad filozofiq uparta sklonnosc do dewaluowania nauki, sklonnosc 

b ~ dqca wyrazem kompleksu nizszosci, na ktory filozofia cierpi z po 

763

Z MVSLI WSPOlCZESNEJ 

wodu swej pozycji nieco marginesowej w czasach nowozytnych. 

Wznoszqc si~ ponad te coraz bardziej jalowe spory, odradzajqcy s i ~ 

dziS racjonalizm, ktorego jednym z wielu przejawow jest odkrycie 

gramatyki generatywno-transformacyjnej, zadziwia nas taka, zdolnosciq 

do posrednictwa i syntezy (prawdziwej syntezy - bez zacierania 

odr~bnosci dziedzin, poziomow, metod), 0 jakiej filozofia, jU 7. 

od dwoch wiekow, zapomniala. 

Alfred Gawronski 

NOAM CHOMSKY 

WKl AD 

J~ Z Y KOZNAWS TWA 

DO BADAN NAD LUDZKIM 

UMYSlEM 

Wszystko sklania nas do przypuszczenia, ze rowniez w przyszlosci, 

jak to bylo dotychczas, j~zyk pozostanie centralnym obiektem studi6w 

nad naturq ludzka, 1. Kazdy uczony interesujqcy si~ natura, 

ludzkq i ludzkimi zdolnosciami musi liczyc s i~ z faktem, ze wszystkie 

normalne istoty ludzkie nabywajq j~zyk , podczas gdy opanowanie 

nawet jego najprymitywniejszych element6w jest poza zasi~giem 

mozliwosci jakiejkolwiek malpy, chocby ska,dina,d inteligentnej; 

bardzo trafnie podkreslala ten fakt filozofia kartezjanska. Rozpowszechnil 

si~ poglqd, :i:e rozlegle studia wsp6lczesne nad komunikowaniem 

si~ zwierzqt podwazajq owo klasyczne mniemanie ; 

niemal powszechnie si ~ przyjmuje, ze zadaniem jest wytlumacze- 

I Jest to - podane z pewnymi skr6ta m i, dotyczl! cyml cZE:scl bardzlej specjalislycznych 

- ostatnia z cyklu trzech prelekcji Noama Chomskyel:o z r oku 

1967, opubUkowanych w tomie Language and M i nd, New York 196B. 

764

N. CHOMSKY : J~ZYKOZNAWSTWO A BADANIA NAD LUDZKIM UMYSlEM 

nie, jak j~zyk ludzki "ewoluowa1" poczynajqc od systemow komunikacji 

zwierz~cej. Mysl~ jednak, ze uwazne przestudiowanie wynikow 

ostatnich badan nad tq zwierz~cq komunikacjq w niewielkim 

stopniu wspiera takie za1ozenia. Trzeba raczej stwierdzic, iz badania 

te jeszcze wyrainiej ukazaly, w jak wielkim stopniu j~zyk ludzk 

i ukazuje si~ nam jako zjawisko jedyne w swoim rodzaju, nie 

majqce zadnej godnej uwagi analogii w swiecie zwierz~cym. A sko 

1'0 tak jest, to nie majq sensu proby ewolucyjnego wyprowadzania 

j ~zyka ludzkiego z pierwotniejszych systemow komunikacji, pojawiajqcych 

si~ na nizszych szczeblach zdolnosci intelektualnej. Jest t o. 

istotna sprawa, wi~c chcia1bym poswi~cic jej chwil~ uwagi. 

Za1ozenie, ze j~zyk ludzki rozwinql si~ z pierwotniejszych systemow, 

interesujqco opracowal Karl Popper w niedawno opublikowal1ym 

wykladzie (wygloszonym w ramach Arthur Compton Lectu 

1'('s), Chmury i zegary. Stara si~ on wykazac, ze problemy wolnosci 

woli i kartezjanskiego dualizmu m02:na rozwiqzac poprzez anali 

z~ owej "ewolucji". Nie obchodzq ml1ie w tym momencie filozo 

Hezne wnioski, jakie wyciqga on z takiej analizy, interesuje mnie 

podstawowe za1ozenie, ze istnieje ewolucyjny rozwoj j~zyka wywoclzqcy 

si~ z prostszych systemow, takich, jakie obserwujemy w innych 

' organizmach. Popper dowodzi, ze ewolucja j~zyka przesz1a 

przez szereg stadiow, sposrod kto1'ych trzeba wymienic "stadium l1izsze", 

w ktorym uzywa si~ gestow wokalnych dla wyrazenia stanu 

uczuciowego, o1'az "stadium wyzsze", w ktorym mowiqcy posluguje 

sip, artykulowanymi dzwi~kami dla wyrazenia mysli, czyli, mowiqc 

terminami Poppera, dla wywodu opisowego i krytycznego. Sposob, 

\v jaki ujmuje on etapy ewolucji j~zyka , zaklada pewien rodzaj ciq· 

glosci w konkrecie, jednak nie ustala on zadnej relacji mi~dzy nizszymi 

a wyzszymi stadiami i nie .poe:wala si~ nam domyslec jakiegokolwiek 

mechanizmu, wedlug ktorego mogloby si~ dokonac przejscie 

z jednego do drugiego etapu. Nie daje w i~c zadnego argumentu, 

kto1'y by wspieral przekonanie, iz stadia te nalezq do jednego 

procesu ewolucyjnego. Trudno jest nawet dostrzec, co w ogole mogloby 

lqczyc te etapy - jesli pominiemy metaforyczne stosowanie 

okreslenia "j~zyk" . Nie ma zadnego powodu, zeby przypuszczac, ze 

nad owymi "przepasciami" mozna przerzucic mosty. Hipoteza ewolucyjnego 

pochodzenia stadiow "wyzszych" od "nizszych" nie ma 

w tym wypadku wi~kszego uzasadnienia niz mialaby na p1'zyklad 

te01'ia, ze chodzenie rozwin~lo si~ ewolucyjnie z oddychania; wydaje 

si~, ze stadiow tych nie lqczy zadna godna uwagi analogia i z 

~.q one oparte na calkowicie odmiennych pracesach i zasadach. 

Bardziej sprecyzowane uj~cie relacji mi~dzy j~zykiem ludzkim 

a systemami komunikacji zwierz~cej nak1'eslil w niedawno opublikowanej 

rozprawie przedstawiciel etologii porownawczej, W. H. 

8 - ZNAK 

765


Thorpe. Wskazuje on na to, ze wszystkie poza czlowiekiem ssaki 

nie majq ludzkiej zdolnoSci nasladowania dzwi~k6w i ze z tego 

wzgl~du mozna bylo raczej oczekiwac, ze to ptaki (z kt6rych wiele 

m a owa, umiej~tnosc w szerokim zakresie) Sq "gruPq, kt6ra powinna 

byla rozwinqc' j~zyk we wlasciwym sensie tego slowa, a nie ssaki". 

Thorpe nie podsuwa mysli, ze j~zyk ludzki "ewoluowal" 

w jakimkolwiek scislym sensie tego wyrazenia - z systemow prostszych, 

lecz dowodzi tylk o, ze znamienne cechy ludzkiego j~zyk a mozn 

a znaleze w systemach komunikacji zwierz~cej , chociaz "nie mozemy 

obecnie stw ierdzie wyraznie, ze wszystkie one wyst~pujq w jedn 

ym okreslonym zwierz~ciu" . Cechy wsp6lne j~zykowi ludzkiemu 

i zw ierz~cemu to wlasnosci polegaja,ce na tym, ze oba one sa, "celowe", 

"syntaktyczne" i "propozycjonalne". J~zyk jest celowy 

"w tym znaczeniu, ze niemal zawsze wypowiedz ludzka jest przeni 

k ni~ta okreslonq intencjq przekazania czegos komus innemu, zmienienia 

zachowania si~ tej osoby, jej mysli alba jej ogolnej postawy 

wobec danej sytuacji". J~zyk ludzki jest "syntaktyczny" w tym 

znaczeniu, ze wypowiedz jest realizacjq wewn~trznie zorganizowa 

11 a" wyposazonq VI struktur~ i spojnose. "Propozycjonalnq" zas jest 

m ow a przez to, ze przekazuje informacje. W tym wi~c sensie ludzki 

j~zyk i komunikacja zw ierz~ca Sq celowe, syntaktyczne i propozycjonalne. 

Wszystko to moze bye prawdq, ale bardzo niewiele z tej prawdy 

wynika; kiedy bowiem si~gamy do takiego poziomu ogolnosci, n a 

k torym j~zyk ludzki i komunikacja zwierz~ca nalezq do tej samej 

kategorii, musimy do tejze kategorii zaliczye niemal wszelkie rodzaje 

zachowania si~. Zastanowmy si~ n a przyklad n ad chodzeniem. 

J'est ono z pewnosciq dzialaniem celowym w owym ogolnym sensie 

" celowosci" . Chodzenie jest takze "syntaktyczne" w znaczeniu wyzej 

zdefiniowanym, jak to juz dawno temu wykazal Karl Lashley 

w swej donioslej analizie seryjnego ukladu w zachow aniu si~, analizie, 

0 ktorej wspomnialem w pierwszym z tych wykladow, 

A wreszcie chodzenie z pewnosciq moze bye informacyjne. Mog~ 

n aprzyklad wyrazic moje zainteresowanie jakims punktem prze 

'strzeni szybkosciq albo usilnosciq moich krokow, jakimi do tego 

punktu zmierzam. 

Warto zaznaczye, ze podawane przez Thorpe'a pt zyklady komun 

ikacji zwierz~cej Sq wlaSnie w taki spos6b "propozycjonalne". Jako 

jeden z przykladow podaje on spiew raszki, w kt6rym skala alternacji 

ton6w wysoko i nisko nastrojonych wyraza ozywiajqcq ptaka 

i ntencj~ bronienia swego obszaru: im wyzsza skala alternacji, tym 

silniejsza intencja bronienia swego obszaru. Jest to ciekawy przy 

Idad, ale, jak sqdz~, wykazuje on wlasnie bardzo jasno beznadziejnosc 

owego usilowania powia,zania mowy ludzkiej z komunikacj a, 

766

N. CHO~SKY: J~ZYKOZN AWSTWO A BADANIA NAD lUDZKIM UMYStEMzwierz~ 

cq . Kazdy zwierz~cy system komunikacji, jaki znamy (jesli 

pominiemy fantazje naukowe na temat deliin6w), posluguje si~ 

jednq z dw6ch podstawowych zasad: alba si~ sklada on z okreslonej, 

skonczonej liczby sygnal6w, z kt6rych kazdy jest zwiqzany ze 

szczeg6lnym zakresem zachowania si~ alba ze stall€~m emocjonalnym , 

jak to wykazaly rozlegle studia nad zachowaniem si~ naczelnych 

prowadzone w ciqgu kilku ubieglych lat przez naukowcow japOl'lskich; 

alba posluguje si~ on okreslonq, skonczonq ilosciq wymiarow 

lingwistycznych, z ktorych kazdy kojarzy si~ bezposrednio z jakims 

szczegolnym wymiarem nielingwistycznym w taki sposob, ze .wybor 

punktu w wymiarze lingwistycznym w yznacza i sygnalizuje pewien 

okreslony punkt w przyporzqdkowanym wymiarze nielingwistycznym. 

Ten drugi wypadek ' jest zasadq realizujqcq s i~ w wymienionym 

przez Th orpe'a przykladzie spiewu ptaka. Skala alternacji t o 

n ow wysokich i niskich jest wymiarem lingwistycznym skorelowanym 

z nielingwistycznym wymiarem intencji obrony swego obszaru . 

Ptak sygnalizuje SWq wol~ obrony obszar u wybierajqc skorelowany 

punkt w lingwistycznym wymiarze alternacji wysokosci glosu ; slowem 

"wybiera" p oslugu j~ si~ tu oczywiscie w sensie przyblizonym. 

Wymiar lingwistyczny jest abstrakcyjny, ale zasada jest jasn a. Sy·· 

stem komunikacyjny dr ugiego sposrod wymienionych przez nas rodzajow 

ma nieograniczenie wielki zakres znakow mozliwych , podobnie 

jak mowa ludzka. Wyst ~pujqcy tu jednak mechanizm i zasada Sq 

calkowicie odmienne od mechanizm u i zasady rzqdzqcych m OWq 

ludzkq w procesie wyrazania nieogran iczenie wielkiej liczby nowych 

mysli, zamiarow, uczuc itd. Nietrafne jest m owlen ie 0 "niedostatku" 

systemu zwie r z~cego, jesli chodzi 0 zakres sygnalow potencjalnych; 

jest raczej przeciwnie, gdyz system zwierz~cy w zasadzie 

dopuszcza zm ia n~ ciqglq w wymiarze lingwistycznym (w takim 

stopniu, w jakim w ogole mozna m ow ic w tym wypadku 0 "ciqglosci"), 

podczas gdy mowa ludzka jest nieciqgla. Chodzi w i ~c tu nie 

o cos »wi~cej" czy "mniej", ale 0 calkowicie odmiennq zasad~ 

organizacji. Kiedy wypowiadam jakiekolwiek dowolne stwierdze·· 

nie w ludzkim j~zyku, na przyklad, ze "powstanie stowarzyszen 

nadnarodowych stwarza nowe niebezpieczenstwa dla wolnosci ludzkiej", 

nie wybieram wtedy w jakims wymiarze lingwistycznym takiego 

punktu, ktory by wskazywal na odpowiedni punkt w przyporzqdkowanym 

wYl11iarze nielingwistycznym, ani tez nie wybieram 

sygnalu z ograniczonego zasobu behawiorystycznego, wrodzonego 

albo wyuczonego. 

Poza tYl11 bl~d ne jest uwazanie za znamiennq cech~ l110WY ludzkiej 

udzielanie informacji, faktyczne albo intencjonalne. Mowq ludzkq 

mozna si~ poslugiwac dla informowania albo dla wprowadzania 

w blqd, dla wyjasniania swoich mysli albo dla popisywania si~ SWq 

767

:Z MVSLI wSPOtCZESNEJ 

inteligencjq, albo po prostu dla zartu. Jesli przemawiam zupelnie 

-nie starajqe si~ zmienie ezyjegokolwiek post~powania ezy myslenia, 

posluguj~ sip, mOWq weale nie w mniejszym stopniu, nii wtedy, kiedy 

m6wi~ zupelnie to samo m a j q e taki wlasnie eel przed sobq. 

Jesli eheemy zrozumiee j~zyk ludzki i zdolnosci psyehologiezne, na 

kt,6rych si~ on opiera, musimy najpierw zapytae, ezym on jest, a nie 

o to, jak ezy tei dla jakieh ee16w si~ nim poslugujemy. Kiedy zas 

pytamy ezym ludzki j~zyk jest, nie znajdujemy w nim iadnego frapujqcego 

podobienstwa do zwierz~cyeh system6w komunikacji. Niezego 

istotnego 0 problemach zachowania si~ i myslenia nie da si~ 

pow iedziec na tym poziomie og6lnosei, na kt6rym ludzka i zwierz~e3 

komunikaeja naleiq do tej samej kategorii. Zbadane dotychczas 

systemy komunikaeji zwierz~eej wykazujq wiele ceeh podobnyeh 

do systemow ludzkieh gest6w i moze naleialoby zbadae mozliwose 

bezposrednich zwiqzk6w w tej dziedzinie. Ale mowa ludzka, jak to 

s ip, wyraznie przejawia, oparta jest na ealkowicie odmiennych zasadaeh. 

Mysl~ , ze jest to sprawa istotna, a ez~sto przeoezajq jq ludzie 

m:ilujqey ujqe j~zyk ludzki jako zjawisko naturalne, biologiczne ; 

w szezeg6lnosci zas argumenty te zdajq si~ odbierae wszelki sens 

rozmyslaniu 0 ewolucyjnym pochodzeniu mowy ludzkiej od prostszych 

system6w; rozmyslanie takie jest, bye moze, nie mniej bezpodstawne 

niz pr6by wyprowadzania "ewolucji" atom6w z mglawicy 

cZqstek elementarnych. 

To, co wiemy, sklania nas do przekonania, ze posiadanie mowy 

ludzkiej jest zwiqzane z pewnym szczeg61nym rodzajem organizacji 

intelektualnej, a nie jedynie z wyzszym poziomem inteligencji. Nie 

ma, jak si~ zdaje, zadnyeh podstaw dla poglqdu, ze mowa ludzka 

jest po prostu bardziej skomplikowanym okazem czegos, co mozna 

znaleic w pozaludzkim swiecie zwierz~cym . Stwarza to problem 

dla biologa, skoro - jesli tak rzeczywiscie jest - mamy tu do czynienia 

z prawdziwym "powstaniem czegos" - pojawieniem si~ jakosciowo 

odmiennego zjawiska na szczeg6lnym etapie wzrastajqcego 

skomplikowania organizacji. Wlasnie uznanie tego faktu, formu 

!owanego zresztq w6wczas w zupelnie innych slowach nadalo kierunek 

znacznej cz~sci tych klasycznych badan nad j~zykiem w epo 

·ce kartezjanskiej, kt6re dqiyly przede wszystkim do zrozumienia 

natury ludzkiego umyslu. Mysl~ tei, ze dzis nie ma lepszej i owocniejszej 

metody badania istotnych i znamiennych cech umyslu od 

dokladnego analizowania struktury owego tylko ludziom wlasciwego 

dobra, Jakim jest j~zyk. Uzasadniona jest wi~c ta nadzieja, ze 

jesli si~ uda skonstruowae empirycznie adekwatne gramatyki generatywne 

i zdefiniowae powszechne zasady, Jakie rzC\dzq ich strukturq 

i organizacjq, b~dzie to wielkim wkladem w wiedz~ 0 naturze 

ludzkiej, ktory zaraz postaram si~ bardziej szczeg61owo okreslic. 

768

N. CHOMSKY : J~ZYKOZNAWSTWO A BADANIA NAD lUDZKIM UMYSlEM' 

W niniejszych wykladach wymienilem niekt6re sposr6d klasycznych 

koncepcji dotycZqcych struktury j~zyka, jak r6wniez wsp6lczesne 

prace nad ich pogl~bianiem i rozszerzaniem. Jest chyba jasne, 

ze powinnismy uwazac kompetencj~ j~zykowq - znajomoscjakiegos 

j~zyka -- za system abstrakcyjny b~dqcy koniecznym podlozem 

zachowania si~ lingwistycznego, skladajqcy si~ z regul, ktoreprzeplatajq 

si~ z sobq nawzajem i okreslajq form~ i istotny sens 

potencjalnie nieskonczonej ilosci zdan. Taki system - gramatyka 

generatywna - nadaje wyraznq tresc H umboldtowskiej koncepcji 

,,formy j~zykowej" , kt6rq w niejasnym, ale dajqcym do myslenia 

fl'agmencie swego wielkiego posmiertnego dziela, Ueber die Ve1' 

schiedenheit des Menschlichen Sprachbaues, Humboldt definiuje jako 

"staly i niezmieniajqcy si~ system proces6w, b~dqcych podlozem 

intelektualnego aktu powolywania artykulowanych, str ukturalniezorganizowanych 

sygnal6w do roli wyrazania mysli". Gramatyka 

taka opisuje j~zyk w sensie Humboldtowskim, mianowicie jako "system 

oparty na rekursywnosci, w ktorym prawa generowania Sq_ 

ustalone i niezmienne, ale zakres i konkretny sposob ich stosowania 

pozostajq calkowicie w zakresie swobodnego wyboru". 

W kazdej tego rodzaju gramatyce istniejq odr~bne, idiosynkratyczne 

elementy, ktorych dobor okresla cechy szczegolne danego j ~ 

zyka ; jak tez Sq elementy uniwersalne, b~dqce warunkami fonny 

i organizacji wszelkiej w ogole m owy ludzkiej, te wlasnie elementy 

ktore stanowiq przedmiot studiow "gramatyki uniwersalnej". Do zasad 

gramatyki uniwersalnej nalezq te, ktore rozwazalem w poprzedn 

im w ykladzie, na przyklad zasady, wedlug ktorych odro±nia si~ 

s trukt ur~ gl~bokq od struktury powierzchniowej i te ktore rzqdzq 

zespolem dzialan transformacyjnych, wiqzqcych z sobq te dwie 

struktury. 

Zanim si~ zajmiemy ogolnymi implikacjami badania kompetencji 

j~zyk owej , a w szczegolnosci wnioskami wyprowadzonymi przez 

gra matyk ~ uniwersalnq, dobrze b~ d zie najpierw ustalic status tych 

wnioskow w swietle aktualnej w iedzy 0 mozliwej r6Znorodnosci j~zykow 

. W pierwszym z niniejszych wykladow cytowalem uwagi 

Williama Dwighta Whitneya 0 tym, co nazywal on "nieskonczonq 

roznorodnosciq ludzkiej mowy", bezgranicznq rozmaitosciq, ktora, 

jak u trzymywal, podwaza pretensje gramatyki filozoficznej do znaczenia 

dla badan nad natufq umyslu ludzkiego. 

J est znamienne, ze kartezjanscy teoretycy gramatyki filozoficznej 

tWierdzili, iz j~zyki malo si~ mi~dzy sobq rozniq w strukturze gl~ 

bokiej, chociaz w przejawach powierzchniowych moze je dzielic 

wielka rozbieznosc. Istnieje wi~c wedlug tego poglqdu podstawowa 

struktura gramatycznych relacji i kategofii, a pewne aspekty ludzkiej 

mysli i umyslowosci Sq zasadniczo niezmienne we wszystkich 

769

:z MY$LI WSPOlCZESNEJ 

j~zykach, chociaz j~zyki te mogq si~ mi~dzy sobq roznic na przyld 

ad w zaleznosci od tego, czy pod wzgl~dem formalnym wyrazajq 

·relacje gramatyczne fleksjq czy szykiem s16w. Dalej zas, dokladne 

przestudiowanie ich prac poucza nas, ze zakladali oni, iz owe pods 

tawowe, nawracajqce zasady, kt6re generujq struktur~ glE:bokq, Sq 

-pod pewnymi wzgll~dami ograniczone - na przyklad tym warunldem, 

ze nowe struktury ksztaltujq siE: tylko poprzez wlqczenie n o 

wej "zawartosci propozycjonalnej", nowych struktur, kt6re same 

oclpowiadajq rzeczywistym zdaniom prostym, w okreslonych miej 

'scach struktur juz uksztaltowanych. Podobnie transformacje gram 

atyczne, kt6re ksztaltujq struktury powierzchniowe poprzez zmianE: 

kolejnosci, elips~ i inne zabiegi formalne, same mUSZq sprostac 

pewnym okreslonym warunkom og6lnym, takim, jakie rozwazalismy 

w poprzednim wykladzie. Kr6tko m6wiqc, teorie gramatyki fi·· 

lozoficznej i nowsze r ozpracow ania tych teorii czyniq to zalozenie, 

ze jE:zyki - pomimo znacznej r 6znorodnosci w realizacji powierzchniowej 

- bE:dq siE: bardzo n iewiele od siebie nawzajem r6m ily, skoro 

odkryjemy ich gl~bsze struktury i dokopiemy siE: do ich podstawowych 

mechanizm6w i zasad. 

Ciekawe jest to, ze owo zalozenie przetrwalo nawet w okresie 

romantyzmu niemieckiego, k tory oczywiscie gorliwie si~ interesowal 

r6znorodnosciq k ultur i wieloma bogatymi mozliwosciami ludzkiego 

r ozwoju umyslowego. Przypomnijmy, Z8 Wilhelm von Humboldt, 

0 ktorym dzis si~ pamiE:ta g16wnie w zwiqzku z jego koncepcjami 

dotyczqcymi rozmaitosci jE:zyk6w i w zwiqzku z kojarzen 

iem r6znych struktur jE:zykowych z roznymi "poglqdami na swiat", 

jednak z naciskiem stwierdzal zawsze, iz u fundament6w kazdego 

ludzkiego j~zyka znajdujemy system, kt6ry jest uniwersalny, wyrazajqc 

po prostu owe cechy intelektualne, kt6re Sq tylko czlowiek 

owi wlasciwe. Dzi~ki temu m6g1 Humboldt zachowac racjonalistyczny 

poglqd, ze j~zyk nie jest w istocie czyms, czego czlowiek si~ 

uczy, a juz z pewnosciq nie jest czyms, czego go ktokolwiek naucza, 

lecz raczej rozwija siE: "od wewnqtrz", w spos6b, kt6ry w zasadni 

• ,czym stopniu jest z g6ry zdeterminowany, wtedy gdy powstajq odpowiednie 

warunki okolicznosciowe. Nikt w istocie nie moze nikogo 

nauczyc pierwszego jE:zyka - dowodzil Humboldt. - lecz moze tylko 

dostarczyc "nici, po ktorej b~dzie siE: j E:zyk rozwijal z wlasnych 

swych zasob6w" poprzez procesy bardziej podobne do dojrzewania 

niz do uczenia siE:. Ten element platonski przenika calq mysl Humboldta; 

mysliciel ten tak sarno naturalnie, wysuwa doglE:bnie platonskq 

teoriE: "uczenia .siE:", jak Rousseau opiera SWq krytykE: represyjnych 

instytucji spolecznych na koncepcji wolnosci ludzkiej, kt6ra 

si~ wywodzi z czysto kartezjanskich zalozen dotyczqcych ograniczen 

eksplikacji mechanistycznej. W ogole wydaje si~ rzeCZq uzasadnionq, 

770

N. CHO MSKY : J~ZYKOZNAWSTWO A BADANIA NAD lUDZKIM UMYSlEM 

. 

zeby zarowno psychologi~ jak i lingwistyk~ okresu romantycznego 

interpretowae jako naturalnie wyrosla. - w duzej mierze - z koncepcji 

racjonalistycznych. 

Problem podniesiony przez Whitneya przeciw Humboldtowi 

i wszelkiej w ogole gramatyce filozoficznej rna ogromne znaczenie 

w odniesieniu do implikacji, jakie rna lingwistyka dla og6lnych badan 

nad psychika. ludzka.. Implikacje te oczywiscie moga. odegracdalekosi~zna. 

rol~ tylko w tym wypadku, jesli racjonalistyczny pogJa.d 

jest w swej istocie sluszny, to znaczy - jesli struktura j~ zyk a 

moze rzeczywiscie pelnie rol~ "zwierciadla umyslu", zar6wno 

w aspekcie szczeg610wym, jak i uniwersalnym. Szeroko rozpowszechnione 

jest mniemanie, ze wspolczesna antropologia wykazala 

falszywose zalozen racjonalistycznych gramatyk uniwer salnych poprzez 

udowodnienie metoda. studi6w empirycznych, ze j~zyk i mogCj 

si~ odznaczae najradykalniejsza. r6znorodnoscia.. Twierdzenia Whitneya 

dotyczqce rozbieznosci r6wych j~zyk6w cz~sto sa. powtarzane 

w naszych czasach; na przyklad Martin J oos wyraza tylko konwencjonaln 

a. ma.drose, kiedy za podstawowa. konkluzj~ wynikaja,ca, ze 

wsp6lczesnej lingwistyki antropologicznej uwaza to, ze " j~ zyki m o 

ga. bezgranicznie s i~ r6znie zar6wno r ozlegloscia" jak kierunkiem". 

To mniemanie, ze j~zyko znawstwo antropologiczne zniszczylo zalozenia 

gramatyki uniwersalnej wydaje mi si~ calkowicie falszywe 

pod dwoma waznymi w zgl~dami . Po pierwsze pogla,d taki bl~dnie 

interpretuje stanowisko klasycznej gramatyki racjon alistycznej, k tora 

twierdzila, ze j~zyki sa. do siebie nawzajem podobne jedynie 

w gl~bszej warstwie, w tej warstwie, gdzie wyrazaja. si~ relacje grama 

tyczne i gdzie mozna zaobserwowae procesy , kt6re umozliwiaja, 

tw6rczy aspekt poslugiwania si~ j ~zykiem . Po drugie zas m niemanie 

takie czyni powazny b1a.d w interpretowaniu odkrye lingwistyki 

antropologicznej, k t6ra w rzeczywistosci ograniczyla si~ w swych 

zainteresowaniach do dosye powierzchownych aspekt6w struktury 

j ~zyka. 

Nie mowimy tego po to, aby krytykowae lingwistyk~ antropologiczn!l, 

d z iedzin ~, kt6ra, obarczaja, doniosle problemy jej wlasne, 

szczeg61nie zas staranie 0 przynajmniej szkicowy zapis szybk o zanikaja.cych 

j ~zyk6w swiata prymitywnego. Trzeba jednak pa mi~ta e 

o tym podstawowym ograniczeniu jej os i !lgni~ e , jesli mamy zastanowie 

s i~ nad tym, jakie swiatlo moze ona rzucie na tezy gramatyki 

uniwersalnej. Studia antropologiczne - jak w og6le studia w dziedzinie 

lingwistyki strukturalnej - nie staraja, si~ 0 odsloni ~ cie podstawowego 

j!ldra proces6w generatywnych w j~zyku , czyli procesow, 

kt6re wyznaczaj!l gl~bsze warstwy struktury i stanowi!l systematyczne 

srodki tworzenia cia,gle nowych typ6w zdan. Jest wi~c 

jasne, ze nie m oga. te studia w zadnym stopniu dotyczye klasycz 

771

Z MYSLI wSPOtCZESNEJ 

nego zalozenia, ze owe podstawowe procesy generatywne tylko niewiele 

si~ od siebie r6zniq w poszczeg6lnych j~zykach. Trzeba wprost 

'stwierdzic - w swietle badan, jakie dotychczas przeprowadzono 

ze jesli gramatyka uniwersalna 2 ma jakies powazne wady (a ma je 

l1iewqtpliwie, ze wsp61czesnego punktu widzenia), to zdajq siEi one 

polegac na tym, ze nie rozpoznano abstrakcyjnej natury struktury 

j~zykowej i nie wyznaczono formie jakiegokolwiek ludzkiego j~ z y 

lea dostatecznie silnych i ograniczajqcych warunk6w. Charakterystycznq 

zas cechq obecnych prac w dziedzinie lingwistyki jest wiel- 

kie zainteresowanie takimi uniwersaliami j~zykowymi, jakie moina 

odkryc jedynie przez szczeg610we badanie poszczeg6lnych j~zyk6w , 

uniwersaliami rzqdza,cymi takimi wlasciwosciami jEizyka, jakie po 

prostu niedostEipne sa, dociekaniom prowadzonym w owych ograniczonych 

ramach metodologicznych, kt6re przyjmuje sit;, cz~sto dla 

uzasadnionych powod6w, w lingwistyce antropologicznej. 

MyslEi, ze wtedy, gdy rozwaiamy klasyczny problem nauki 0 czlowieku, 

miano\vicie problem wyjasnienia ludzkiego poznania, musi 

nas uderzyc olbrzymia, dysproporcja mil7dzy wiedzq a doswiadczeniem, 

a w wypadku j~zyka - mi~dzy gramatykq generatywnq, kt6 

ra wyraia kompetencj~ lingwistycznq czlowieka w jego j ~zyku rodzimym, 

a skqpym i skarlalym zasobem danych empirycznych, na 

podstawie kt6rych odtworzyl on dla siebie t~ gramatyk~. W zasaclzie 

teo ria uczenia si~ jl7zyka powinna zajqc si~ tym problemem; ale 

w praktyce ona go pomija - wlasnie z powodu owej luki poj~ciowej, 

0 kt6rej wyzej w spominalem_ Problemu tego nie moina nawet 

w jakikolwiek sensowny spos6b sformulowac, dop6ki nie rozwiniemy 

poj~cia kompetencji na tyle, bysmy poj~cie to mogli stosowac 

w jakiejs dziedzinie razem z poj~ciami uczenia si~ i zachowania, 

Trzeba stwierdzic, ze dotychczas poj~cie to rozwijano i stosowano 

szeroko jedynie w studiach nad j~zykiem. W tej jednej dziedzinie 

uczyniono przynajmniej pierwsze kroki ku zrozumieniu p oj~cia 

kompetencji; tymi krokami Sq cZqstkowe gramatyki generatywne, 

kt6re skonstruowano dla poszczeg6lnych j~zyk6w_ Jesli badania nad 

j~zykiem bEidq siEi nadal rozwijaly, moiemy oczekiwac z pewnym 

siopniem ufnosci, ie gramatyki te zostanq rozszerzone i pogl~bion e, 

chociaz nie byloby to zadnym zaskoczeniem, jesliby siEi okaza10, ze 

pierwsze w tej dziedzinie tezy byly w zasadniczy spos6b mylne. 

Na razie, poniewaz posiadamy juz pierwsze pr6bne zblizenia do 

gramatyki generatywnej tego czy innego j~zyka, mozemy po raz 

pierwszy sformulowac w uzyteczny spos6b problem genezy znajo 

772 

• Autor mysli 0 gramatyce uniwersalnej XVIII wieku.

N. CHOMSKY : J~ZYKOZNAWSTWO A BADANIA NAD LUDZKIM UMYSlEM 

I 

m oscl j~zyka. Inaczej mowiqc, mozemy postawic pytanie: Jakl:\ nalezy 

przypisac umyslowi poczqtkowq struktur~, ktora umozliwia mu 

zbudowanie takiej gramatyki z danych zmyslowych, jaka si~ przejawia 

w j~zykach ludzkich Niektore z warunkow empirycznych, 

jakie mUSZq towarzyszyc kazdemu zalozeniu dotyczqcemu takiej 

struktury wrodzonej, Sq dosyc jasne. Wydaje si~ wtedy, ze jest to 

zdolnosc wlasciwa gatunkowi, zasadniczo niezalezna od poziomu il1 

teligencji; i mozemy dosyc dokladnie ocenic zasob danych, jakie Sq 

niezb~dne dla pomyslnego wypelnienia tego zadania. Wiemy, ze gramatyki, 

kt6re si~ faktycznie konstruuje, tylko nieznacznie si~ 1'62: 

n iq u poszczeg61nych uzytkownikaw tego samego je,zyka, pomimo 

rozleglych raznic nie tylko poziomu inteligencji, lecz takze warunkow, 

w jakich j~zyk jest nabywany. Jako uczestnicy pewnej kultury 

jestesmy oczywiscie swiadomi wielkich r6znic w zdolnosci do 

uzywania j~zyka, w znajomosci slownictwa itd., raznic, kt6re 'vvynikajq 

z wrodzonych zdolnosci i z roznic warunk6w nabywania j~zyka; 

z natury sklonni jestesmy do znacznie mniej uwaznego dostrzegania 

podobiellstw i wsp61nej wiedzy, ktare bierzemy za rzecz 

calkowicie naturalnq. Jesli jednak zdolamy osiqgnqc niezb~dny dystans 

psychologiczny i jesli obiektywnie porownamy gramatyki generatywne, 

jakie nalezy postulowac dla roznych uzytkownikow tego 

samego j~zyka, stwierdzamy, ze podobienstwa, ktore uwazamy za 

naturalne, Sq bardzo wyrazne, a rozbieznosci Sq nieliczne i marginesowe. 

Co wi~cej, wydaje si~, ze dialekty, ktore z pozoru Sq bar· 

dzo odlegle, a nawet niemal niezrozumiale przy pierwszym zetkni~ 

ciu, lqczy rozlegle jqdro wspolnych regul i procesow i niewiele si~ 

m i ~ dzy sobq rozniq ich podstawowe struktury, ktore, jak si~ zdaje, 

pozostajq niezmienne na przestrzeni dlugich epok histol'ycznych. Co 

jeszcze wie,cej, odkrywamy podstawowy system zasad, w ktorym 

nie ma roznicy nawet mie,dzy takimi je,zykami, ktore Sq, 0 ile wiemy, 

zupelnie nie zwiqzane z sobq. 

Centralnymi w tej dziedzinie Sq takie problemy empiryczne, ktore, 

przynajmniej w zasadzie, Sq zupelnie proste niezaleznie od trudnosci, 

jakie moze nastre,czae ich zadowalajqce rozwiqzanie. Musimy 

zalozye istnienie struktury wrodzonej, ktora jest dostatecznie bogata, 

aby na jej podstawie mozna byto wytlumaczyc rozbieznose mie, 

dzy doswiadczeniem a znajomosciq j~zyka, i ktora umozliwia konstr 

uowanie empirycznie uzasadnionych gramatyk generatywnych 

w konkretnych ograniczeniach czasu i dost~pu do danych. Jednoczesnie 

owa postulowana struktura wrodzona umyslu nie moze bye 

tak bogata i ograniczajqca, aby musiala wykluczye niektore :mane 

j ~zyki. Innymi mowiqc slowami, istnieje zarawno gorna, jak i dolna 

granica stopnia i scislego charakteru zlozonosci, jakq mozna zakladae 

jako wrodzonq stru'ktur~ umyslowq. Znajomose faktow jest tu 

773

Z MVSLI WSPOtCZESNEJ 

dostatecznie meJasna, aby zostaw iae miejsce dla znacznej r6znicy 

pogla,d6w na prawdziwa. natur~ owej ~ rodzonej struktury umyslowej, 

kt6ra umozliwia nabywanie j~zyka. Wydaje mi si~ jednak rze 

CZq niewa,tpliw a" ze jest to zagadnienie empiryczne, takie, kt6re 

mozna rozwia,zae, posuwaja,c si~ po tych liniach, kt6re wlasnie, 

mniej wi~cej, nakreslHem. 

Jesli chodzi 0 ocen~ sytuacji badawczej, to mysl~, ze prawdziwym 

problemem przyszlosci jest odkrycie takiego zalozenia dotyczqcego 

struktury wrodzonej, kt6re b~dzie dostatecznie bogate, a nie znalezienie 

takiej formuly, kt6ra b~dzie wystarczaja,co prosta alba elementarna, 

aby bye "przekonujqca". Tak jak to rozumiem, nie widz~ 

zadnego rozsa,dnego kryterium "wiarygodnosci", zadnej apriorycznej 

intuicji dotyczqcej tego, jakie struktury wrodzone Sq dopuszczalne, 

kt6ra moglaby kierowae naszym poszukiwaniem "zalozenia dostatecznie 

prostego". Zwyklym dogmatyzmem byloby utrzymywanie, 

bez argument6w i dowod6w empirycznych, ze umysl w swej strukturze 

wrodzonej jest prostszy niz inne systemy biologiczne, podobnie 

jak zwyklym dogmatyzmem byloby tez twierdzenie, ze organizacja 

umyslu koniecznie musi si~ stosowae do pewnych ustalonych 

zasad, okreslonych przed pod j ~ciem badan i podtrzymywanych 

wbrew wszelkim odkryciom empirycznym. Mysl ~, ze studiom nad 

problematyka, umyslu zdecydowanie przeszkadzal pewien rodzaj 

aprioryzmu, z jakim zawsze do tych zagadnien przyst~p owano . 

Zwlaszcza empirycystyczne zalozenia, kt6re przez wiele lat panowaly 

nad problematyk a, nabywania znajo~osci j~zyka i wiedzy, 

wydajq mi si~ zupelnie bezpodstawne i nie maj&ce prawa do jakiegokolwiek 

uprzywilejowanego miejsca wsr6d wielu r6znych hipotez, 

jakie mozna sobie wyobrazie, gdy szuka si~ odpowiedzi na pytanie, 

jak funkcjonuje umysl. (...) 

• 

Jesli zalozymy, ze wnioski, kt6re dzis wydajq s i~ nam przekonujqce, 

Sq w podstawowym zarysie sluszne, mozemy przypuscie, ze gramatyka 

generatywna jest systemem wielu setek regul roznego rodzaju, 

zorganizowanym zgodnie z pewnymi ustalonymi regulami porzqdkowania 

i stosowalnosci i zawierajqcym pewnq ustalonq subs 

truktur~, ktora wraz z og61nymi zasadami organizacji jest wsp6lna 

wszystkim j~zykom . Takiemu systemowi, podobnie jak drobiazgowej 

strukturze kory wzrokowej w mozgu, nie przysluguje zadna 

aprioryczna "naturalnose". Zaden z badaczy, kt6rzy powaznie przemysleli 

zagadnienie formalizowania dzialan indukcyjnych czy "metod 

heurystycznych", nie b~dzie sklonny do zywienia nadziei, ze ta 

774

N. CHOMSKY: J~ZYKOZNAWSTWO A BADANIA NAD LUDZKIM UMYSlEM 

ki system jak gramatyka generatywna moze bye konstruowany za 

pomoce, metod w jakimkolwiek stopniu og61nikowych. 

o ile wiem, jedynq solidnq propozycjq uj~cia problemu, jak czlowiek 

nabywa znajomose j~zyka, jest nakreslona przeze mnie szki 

Z MVSlI WSPOlCZESNEJ 

uproszczeniem jest przypuszczenie, iz dziecko musi odkryc gramatyk~ 

generatywnq, kt6ra tlumaczylaby wszystkie dane lingwistyczne, 

jakie zostaly mu przedstawione, i kt6ra dokonalaby "projekcji" tych 

danych na nieskoiiczony szereg potencjalnych relacji dzwiE:kowo 

-znaczeniowych. W dodatku do tego zadania musi ono jeszcze rozrc5inic 

wsrad przekazanych mu danych te wypowiedzi, kt6re bezposrednio 

swiadczq 0 charakterze gramatyki lezqcej u ich podloza, 

od tych, kt6re zgodnie z wybranq przez nie hipotezq gramatyczl1q 

nalezy odrzucic jako zle uksztaltowane, nieprawidlowe, fragmentar 

yczne itd. Nie ulega wqtpliwosci, ze kazdemu udaje s i~ dokonanie 

tego rozr6znienia; z mozliwym do tolerowania zakresem r6znic poglqd6w 

wszyscy wiemy, kt6re zdania Sq poprawnie uksztaltowane 

i mozliwe do doslownej interpretacji, a kt6re trzeba interpretowac 

jako m etaforyczne, fragmentaryczne albo nieregularnie odchylone 

ku jednemu z wielu moiliwych kierunk6w dewia.cji. Wqtpi ~ , 

czy uswiadomiono sobie nalezycie, do jakiego stopnia komplikuje 

to problem wytlumaczenia sposobu nabywania kompetencji j~zyko 

wej. Z formalnego punktu widzenia - czlowiek UCZqcy si~ mowy 

musi w odniesieniu do j ~zyka, na kt6ry jest wystawiony, wybrac tak 

C) hipotez~, kt6ra odrzuca znacznq cz~sc danych, z jakich moze on 

czerpac. Uzasadnione jest tei przypuszczenie, ze jest to mozliwe 

tylk6 wtedy, gdy wachlarz moiliwych do przyj~cia hipotez jest bar·· 

dzo ograniczony, to znaczy - gdy wrodzony schemat gramatyki uniwersalnej 

jest w wysokim stopniu restryktywny. Trzecim wi~c zac1:miem 

jest analiza tego, co mozna by okreslic jako problem "potwierdzenia" 

- w danym kontekscie, czyli pytanie, jaka powinna 

istniec relacja mi~dzy gramatykq potencjalnq a zespolem danych odnoszqcych 

si~ do tej gramatyki, kt6ra zostala potwierdzona jako 

konkretna teoria danego j~zyka. 

Przedstawiam tu zagadnienie nabywania znajomosci j~zyka w kategoriach, 

kt6re lepiej Sq znane w epistemologicznym nii w psychologicznym 

kontekscie; ale mysl~, ie jest to calkowicie siosowne. 

Z formalnego punktu widzenia - nabywanie "codziennej wiedzy" 

- na 'przyklad znajomOSci j~zyka - nie jest odmienne od 

konstruowania teorii najbardziej abstrakcyjnego r odzaju. J esli malTIY 

s i~ zdecydowac na rozmyslanie 0 przyszlym rozwoju tych badal'l, 

nie wydaje mi si~ niemozliwe - z przyczyn, 0 kt6rych wlasnie 

wspominalem - ze teoria uczenia si~ j ~zyka rozwinie si ~ poprzez 

ustalenie wrodzonego zbioru l110zliwych hipotez, okreslajqcego warunki 

interakcji, kt6re doprowadzajq umysl do wydobywania hipotez 

z tego zbioru i przepisujqcego warunki, jakie muszq bye spelnione, 

aby taka czy inna hipoteza byla . potwierdzona, i jakie, bye 

moze, sklaniajq nas do odrzucenia znacznej cz~ sci danych jako nie· 

istotnych z takiego czy innego powodu. 

n6

N. CH OMSKY: J~ ZYKOZ NAWSTWO A BADANIA NAD LUDZKIM UMYSlEM 

Powyzszy opis sytuacji badawczej nie powinien zaskoczyc tych, 

ktorym dobrze jest many rozwoj psychologii w Ber-keley, gdzie 

w koncu nie kto inny, lecz Edward Tolman, nadal imi~ budynkowi 

wydzialu psychologii; podkreslic jednak pragn~, ze hipotezy, jaRie 

tu rozwazam, Sq pod wzgl~dem zlozonosci i zawilosci odmienne jakosciowo 

od wszystkiego, co branD pod uwag~ w klasycznych analizach 

teorii uczenia si~. Jak juz tu kilkakr-otnie podkreslalem, niewielki 

pozytek zdaja, si~ obiecywac jakiekolwiek analogie mi~dzy 

teoriq gramatyki, ktora, czlowiek opanowal i ktora daje podstaw ~ 

do normalnego, tworczego stosowania przez niego j~zyka, a jakimkolwiek 

innym z tych systemow poznawczych, jakie dotychczas zdolano 

wyodr~bnic i opisac; niewiele tez wynika z jakichkolwiek analogii 

mi~dzy schematem gramatyki uniwersalnej, ktory musimy jak 

s q dz~ , przypisac umyslowi jako jego cechE) wr-odzonq, a jakimkolwiek 

innym systemem organizacji mentalnej. Jest zupelnie mozliwe, 

ze ten brak istotnej analogii swiadczy raczej 0 naszej nieznajomosci 

innych aspektow dzialania umyslu niz 0 absolutnej jedynosci 

struktury j ~zy kowej; faktem jest jednak, ze na razie nie mamy zadnej 

obiektywnej racji, ktora by nas sklaniala do przypuszczania, ze 

tak wlasnie jest. 

Sposob, w jaki opisalem nabywanie znajomosci j~ zyka , przywodzi 

na mysl pewien bardzo interesujqcy i nieslusznie zapomniany wy· 

klad wygloszony przez L. S. Peirce'a przed wi~cej niz pi~cdziesi~ciu 

laty, w ktorym rozwina,l on dosyc podobne koncepcje dotyczqce 

ogolnego problemu nabywania j~zyka. Peirce dowodzil, ze naturalne 

g ranice ludzkiej inteligencji Sq znacznie ciasniejsze, niz chcialyby 

nam wmowic romantyczne teorie zakladajqce nieograniczone zdolnosci 

czlowieka do doskonalenia siE) (albo, przyznajmy, niz chcialyby 

nam sugerowac jego wlasne "pragmatystyczne" koncepcje w je- 

go lepiej znanych studiach filozoficznych). Twierdzil on, ze wrodzone 

ograniczenie dopuszczalnych hipotez jest warunkiem wstE)pnym 

dla skonstruowania udanej teorli i ze "instynkt zgadywania", kt6ry 

dostarcza nam hipotez, posluguje si~ technikq indukcji jedynie "dla 

dzialania korekcyjnego". W wykladzie tym Peirce tWierdzil, ze .iak 

wykazuje historia pocza,tk6w nauki, cos zblizonego do poprawnej 

teodi odkrywano zdumiewajqco latwo i szybko, na podstawie danych 

w najwyzszym stopniu nieadekwatnych, zaraz po natkniE)ciu 

si E) na pewne problemy; zwr6cil uwag~ na to, "jak malo bylo tych 

domyslow, ktore ludzie niezwykle genialni musieli wysuna,c, zanim 

trafnie odgadli prawa natury". I pytal: "Jak to si~ stalo, ze czlowiek 

kiedykolwiek doszedl do przyj~cia prawdziwej teodi Nie mozna 

powiedziec, ze stalo siE) to przypadkiem, gdyz szanse zbyt przemoznie 

przemawialyby przeciw chocby jednej prawdziwej teorii w ciqgu 

tych dwudziestu czy trzydziestu tysiE)cy lat, w czasie kt6rych 

n7

Z MVSLI WSPClCZESNEJ 

czlowiek byl istotq myslqcq, aby teoria taka mogla kiedykolwiek 

przyjse mu do glowy". Tym bardziej szanse przemawialy, jeszcze 

znacznie przemozniej, przeciw prawdziwej teorii kazdego j ~ zyka, 

zeby kiedykolwiek mogla ona przyjse do glowy kazdego czteroletniego 

dzlecka. Powiedzmy za Peirce'm: "Umysl ludzki jest naturalnie 

przystosowany do wyobrazania sobie poprawnych t eorii pewnych 

rodzaj6w... Gdyby czlowiek nie mial zdolnosci umyslowej 

przystosowanej do jego wymagan, nigdy nie m 6glby nabyc jakiejk 

olwiek wiedzy". Podobnie w naszym wypadku wydaje si ~, ze znajomose 

j~zyka - gramatyka - moze bye nabyta tylko przez organizm, 

kt6ry jest "z g6ry uwarunkowany" surOWq restrykcj q co do 

formy gramatyki. Ta wrodzona restrykcja jest warunkiem w st ~p· 

nym - w Kantowskim sensie tego slowa - dla doswiadczenia lingwistycznego 

; zdaje s i ~, ze jest ona rozstrzygajqcym czynnikiem 

w okreslaniu kierunk u i wyniku uczenia s i~ j~z yk a . Dziecko rodzqc 

s i~ nie moze wiedziec, jakiego j~zyk a ma s i ~ uczye, ale musi wiedziec, 

ze gramatyka tego j ~zyka musi miee form~ z g6ry okreslonq, 

kt6ra w yklucza wiele inny.ch wyobrazalnych form j ~zyk6w. Wybrawszy 

dopuszczalnq hipotez~, moze ono poslugiwac s i~ dowodami 

indukcyjnym i dla dzialania korekcyjnego, potwierdzajqcego albo 

dezawuujqcego jego wyb6r. Skoro hipoteza jest dostatecznie mocno 

potwierdzona, dziecko zna j~zyk okreslony przez t~ hip o tez~ ; w konsekwencji 

w iedza jego si~ga ogromnie daleko poza obszar jego 

doswiadczenia i w praktyce sklania go do uznania znacznej cz~sci 

danych doswiadczenia za ulomne i w ypaczone. 

Peirce uwazal, ze procesy indukcyjne majq w nabywaniu wiedzy 

rol~ dosyc m arginalnq ; m6wiqc jego slowami : "Indukcja nie przynasi 

niczego oryginalnego, lecz tylko sprawdza domysl, kt6ry juz 

byl osiqgni~ty" . Aby nabywanie wiedzy zrozumiec w tej racjonalistycznej 

perspektywie, kt6rq Peirce nakreslil, musimy przeniknqc 

tajemnice tego, co nazwal on "abdukcjq", i musimy odkryc to, co 

"nadaje prawa abdukcji i w ten spos6b wykreSla granic~ dla hipotez 

dopuszczalnych". Peirce twierdzil, ze poszukiwanie zasad abdukcji 

prowadzi nas do badania idei wrodzonych, kt6re wyznaczajq 

instynk townq struktu r~ ludzkiej inteligencji. Ale Peirce nie byl dualistq 

w sensie kartezjanskim; dowodzil on (jak mysl~ , niezbyt przekonujqco), 

ze istnieje znamienna analogia mi~dzy inteligencjq ludzkq, 

z jej procesami abdukcyjnymi, a instynktem zwierz ~cym . Twierdzil 

n a przyklad, ze czlowiek odkryl pewne sluszne teorie tylko 

dzi~k i temu, ze jego "instynkty musialy od poczqtku zawierac pewne 

tendencje do trafnego mniemania" 0 pewnych szczeg6lnych sprawach; 

podobnie "nie mozna powaznie zakladac, ze kazde kurcz~ jakie 

si~ wyl~gl o, musi przetrzqsnqc wszelkie mozliwe teorie, dop6ki 

nie wpadnie n a trafnq ide~ , zeby cos dziobnqc i zjesc. Przeciwn8

N. CHOMSKY: J~YKOZNAWSTWO A BADANIA NAD LUDZKIM UMYSlEM 

nie - zaklada si~, ze zwierz~ rna wrodzonq ide~ uczynienia tego ; to 

znaczy - ze moze 0 tym pomyslec, ale nie rna zdolnosci do tego, 

zeby pomyslec cokolwiek innego... Ale skoro si~ przyjmuje, ze kazde 

biedne kurcz ~ jest wyposazone we wrodzonq tendencj~ skierowanq 

ku pozytywnej prawdzie, jakze mozna myslec, ze tylko czlowiekowi 

odm6wiono tej zdolnosci" 

Nikt nie posluchal wezwania Peirce'a i nie rozwinql teorii abdukcji, 

aby okreslic zasady, kt6re ograniczajq dopuszczalne hipotezy 

alba przedstawiajq je w pewnym porzqdku. Jeszcze dziS jest t o 

zadanie dla przyszlosci. Jest to zadanie, kt6rego nie warto podejmowac, 

jesli mozna udowodnic prawdziwosc empirystycznej koncepcji 

psychologii ; bardzo jest wi~c wazne, zeby poddac t~ koncepcj ~ 

analizie racjonalistycznej, jak to juz cz~sciowo uczyniono w badaniach 

nad j ~ zyk iem. Chcialbym powt6rzyc, ze wielkq zaslugq lingwistyki 

strukturalnej, jak i teorii uczenia s i~ Hulla, w jej wczesl1ych 

stadiach, jak i niekt6rych innych kierunk6w wsp6lczesnych 

jest to, ze niekt6rym zalozeniom empirystycznym nadaly one ksztalt 

precyzyjny. Tam, gdzie tego dokonano, wyraznie wykazano niewystarczalnosc 

postulowanych mechanizm6w, a przynajmniej w wypadku 

j~zyk a potrafimy dostrzec juz wyraznie, dlaczego wszelkie 

tego rodzaj'u metody muszq zawiesc - dlatego na przyklad, ze w zasadzie 

nie mogq one wyjasnic cech struktury gl~bokiej oraz abstrakcyjnych 

operacji gramatyki formalnej. Domysla jqc si~ rozwoju przyszlego, 

uwazam za prawdopodobne, ze dogmatyczny charakter og6lnego 

schematu empirystycznego i jego nieadekwatnosc wobec inteligencji 

ludzkiej i zwierz~cej b~dq si~ stawaly coraz bardziej widoczne 

w miar~ , jak poszczeg6lne koncepcje, takie jak lingwistyka 

tnksonomiczna, behawiorystyczna teoria uczenia si~, m odele percept 

ronowe, metody h eurystyczne i "og6lne rozwiqza nia problem6w" 

wczesnych entuzjast6w "sztucznego rozumu" b ~ dq kolejno odr zucane 

z przyczyn empirycznych, gdy s i~ je sprecyzuje, albo z powodu 

ich jalowosci, jeSli si~ je zostawi w stanie og6lnikowym. Jesli ten 

domysl jest sluszny, stanie s i~ w6wczas mozliwe podj~cie og6lnych 

studi6w nad granicami i zdolnosciami ludzkiego r ozumu w celu 

ro zwini~c ia Peirce'owskiej logiki abdukcji. 

Wsp6lczesna psychologia nie stroni od takich inicjatyw. J ednym 

z przejaw 6w tego Sq dzisiejsze studia nad gramatykq generatywnq, 

nad jej uniwersalnq substrukturq i nad rzqdzqcymi niq zasadami. 

Blisko z tym zwiqzane jest badanie biologicznych podstaw ludzkiego 

jp,zyka, badanie, w kt6rego rozw6j Eric Lenneberg wni6s1 wazny 

wklad. Ma si~ pokus~ upatrywania analogicznej inicjatywy w bardzo 

waznych pracach Piageta i innych uczonych zainteresowanych 

"epistemologiq genetycznq", ale nie jestem pewny, czy tak rzeczywiscie 

jest. Nie jest dla mnie na przyklad jasne, co wlasciwie Piaget 

779

Z MVSLI wSPOtCZESNEJ 

uwaza za podstaw~ prZeJSCla z jednego stadium, ktore rozwaia, do 

innego, wyiszego stadium. Istnieje poza tym mozliwose, zasugerowana 

w niedawnych pracach Mehlera i Bevera, ze slusznie slawne 

wyniki badaii. nad zachowywaniem mogq ujawniae nie kolejne 

stadia rozwoju intelektualnego w sensie rozwaianym przez Piageta, 

lecz cos dosye odmiennego. J esli wst~pne wyniki Mehlera i Bevera 

Sq poprawne, z tego wynikaloby, ie "ostateczne stadium", w ktorym 

zachowywanie jest wlasciwie rozumiane, bylo zreaHzowanc 

w bardzo wczesnym okresie rozwoju. Potem dziecko rozwija techni 

k~ heurystycznq, ktora jest w znacznej mierze adekwatna, ale za 

\""odzi w takich warunkach, w jakich si ~ dokonuje eksperyment zachowywania. 

Jeszcze pozniej przystosowuje one t~ technik~ pomyslnie 

i znowu wypowiada trafne sqdy w eksperymencie zachowywania. 

J esli ta analiza jest sluszna, to mamy do czynienia nie z nas(~powaniem 

kolejnych stadiow rozwoju intelektualnego w sensie 

Piagetowskim, lecz raczej z powolnym post~pem w dociqganiu technik 

heurystycznych do poziomu koncepcji ogolnych, ktore zawsze 

w dziecku istnialy. Sq to interesujqce alternatywy; w kaidym wypadku 

wyniki mogq miee duie znaczenie dla zagadnieJl, jakie rozwazamy. 

"(.. .) 

Nie chcialbym, i eby to, co mowi~, lClczono z innymi, zupelnie odmiennymi 

probami wskrzeszenia teorii instynktu ludzkiego. Istotnq 

zdobyczq etologii Sq jej badania nad cechami wrodzonymi okreslajqcymi 

sposob nabywania wiedzy i charakter owej "viedzy. Wracajqc 

do tego zagadnienia, musimy si~ zastanowie nad jednym jeszczc pytuniem: 

Jak to si~ stalo, ze umysl ludzki nabyl OWq wrodzonq strukt 

un~, ktorq mu przypisujemy Wcale nas nie dziwi, ie Lorenz uwaia 

to po prostu za wynik naturalnej selekcji. Peirce wysuwa koncepcj~ 

dosyc odmiennq, dowodzqc, ie "natura zapladnia umysl cz1owieka 

ideami, ktore, skoro dojrzejq, b~dq podobne do swego ojca, 

Natury". Czlowiek jest "wyposazony w pewne naturalne wierzenia. 

ktore Sq prawdziwe", bo "pewne jednostajnosci. .. dominujq W 

wszechswiecie, a rozumujqcy umysl jest sam wytworem tego 

wszechswiata. Te same prawa na mocy logicznej koniecznosci Sq 

wcielone w samq jego istot~". Jest jasne, ie rozumowania Peirce'a 

Sq w tym punkcie zupelnie nieprzekonujqce i ze niewiele gorujq nad 

OWq dawniejszq teoriq wprzod ustanowicnej harmonii, ktorq prawdopodobnie 

mialy zastqpic. Z faktu, ze umysl jest wytworem praw 

n aturalnych, nie wynika, ze posiada on zdol~ose rozumienia tych 

praw, czy tez dotarcia do nich drogq "abdukcji". Nie byloby trudne 

wymyslenie takiego urzqdzenia - na przyklad zaprogramowanie 

komputera - ktore byloby wytworem praw naturalnych, lecz kt6re, 

otrzymawszy dane, wyprodukowaloby pierwszq z brzegu niedorzecznq 

teori~ "tlumaczqcq" te dane. 

780

N. CHOMSKY: JI;ZYKOZNAWSTWO A BADANIA NAD LUDZKIM UMYSlEM 

Faktem jest, ze procesy, poprzez kt6re umyslludzki osiqgnql swoje 

obecne stadium zlozonosci i SWq szczeg61nq form~ organizacji wrodzonej 

Sq calkowitq tajemnicq, tak samo jak analogiczne kwestie dotyczqce 

fizycznej czy mentalnej organizacji jakiegokolwiek innego 

zlozonego organizm u. Przypisywanie t ego rodzaju selekcji naturalnej 

jest tak dlugo bezpieczne, jak dlugo uswiadamiamy sobie, ze 

w tezie tej nie ma nic uchwytnego poza wiarq, iz istnieje jakies naturaIistyczne 

wytlumaczenie tych zjawisk. Problem wyjasnien ia 

przyczyn r ozwoju ewolucyjnego jest pod pewnymi wzgl~dami dosyc 

podobny do problemu wytlumaczenia poprawnie zrealizowanej abdukcji. 

Prawa okreslajqce wachlarz mozliwych mutacji u danych 

i natur~ zlozonych organizm6w Sq r6wnie nieznane jak prawa ograniczajqce 

wybieranie przez czlowieka hipotez. Skoro nie m amy :ladnej 

wiedzy 0 prawach determinujqcych organizacj~ i stru ktu r~ zIozonych 

system6w biologicznych, to pytanie 0 to, jakie jest "prawdopodobiel'lstwo" 

osiqgni~cia przez umysl ludzki swego obecnego 

stanu, jest tak samo niedorzeczne jak dociekanie "prawdopodobiel'lstwa", 

ze taka a nie inna teoria fizyczna zostanie zaprojektowana. 

Noam Chomsky 

przeloiyll 

Alfred Gawronski 

Zygmunt Kubiak 

P - ZNAK 781

ZDARZENIA 

KSIAi KI 

LUDZIE 

PANORAMA AKTUALNYCH U J ~C 

I CZlOWIEKA 

SOGA 

1. Dw ie estetycznie wydane ksiqzki, stanowiqce dwie osobne cz~sc i 

jednego dziela zbiorowego, nOSZq wsp6lny tytul: Aby poznac Boga 

i czlowieka. Redaktor dziela, bp B. Bejze, kazdej cz~sci tego dziela 

dal ponadto osobny tytul. W naszej domowej bibliotece mogq wi~ 

znaleic si~ dwie pozycje : 0 Bogu dzis i 0 czlowieku dzis. Ozdobne, 

starannie wykonane okladki, u kazujqce wydarzenia z pierwszego 

lqdowania ludzi na ksiE:zycu, prawie wzruszajq p rzypominaniem 

nam mocy ludzkiego intelektu, kt6ry jest w stanie opanowac przestrzen 

kosmicznq, a wobec tego ewentualnie takze poznac i zrozumiec, 

kim jest B6g i kim jest czlow iek. Oglqdajqc ksiqzki, podziwiamy 

wiE:c troskliwe i piE:kne ich wyk onanie w Wydawnictwie 

Si6str Loretanek, a zarazem pelnq talentu dydaktykE: okladek, ukladu 

tr esci i tytul6w. Redaktor k siqzek zachE:ca, aby poznac Boga 

i czlowieka, aby zetknqc siE: z tym, co 0 Bogu dzis i 0 czlowieku dzis 

m6w iq filozofowie i teologowie, przyrodnicy i socjologowie. Tresciq 

okladek redaktor ksiqzek budzi w nas nadziej~, ze potrafimy zrozumiec 

prezentowane ujE:cia, gdyz czlowiek jest w stanie zbadac 

i zrealizowac to wszystko, ,,0 czym nie snilo si~ filozofom". 

2. Zauwazamy tez, ze te dwie aktualnie wydane ksiqzki (Warszawa, 

1974) mogq budzic zainteresowanie z powodu juz wczesniej 

opublikowanych przez Siostry Loretanki i pod redakcjq bpa B. Bejze 

dwu swietnych tom6w pt. 0 Bogu i 0 czlowieku. Pami~tamy bo-: 

wiem, jak bardzo odswiezyly i zmobilizowaly nasze myslenie zaw 

arte w tych tomach rozprawy, napisane w wiE:kszosci - co stanowi 

ich cechE: charakterystycznq - z pozycji wsp61czesnego tomizmu. 

W okresie dokuczajqcego nam wtedy w teologii klimatu egzystencjalistycznego 

(wspomniane tomy u kazaly siE: kolejno w r. 1968 

782

ZDARZENIA - KSII\2KI - WDZIE 

i 1969), 0 prof. M. A. Kra.piec nawia.zuja,c do obiegowych temat6w 

rozwazal fakt smierci jako osobowego przezycia, gdyz z analiz filozoficznych 

wynikala niesmiertelnose duszy ludzkiej. Ks. kardynal 

K. Wojtyla przedstawil wyst~puja.ce w czlowieku dyn amizmy. S. doc. 

Z. Zdybicka om6wila filozoficzna. koncepcj~ religijnosci czlowieka. 

Ks. prof. K. Kt6sak analizowal zwia.zki czlowieka z przyroda. u k a 

zuja.c transcendencj~ czlowieka wobec przyrody. Ks. dr J . Majka 

przedstawial czlowieka w relacji do spoleczenstwa. K8. prof. St . Kaminski 

precyzowal r6znice mi~dzy antropologia. filozoficzna. a innymi 

dzialami filozofii. P rof. St. Swiezawski ukazal zaleznose k oncepcji 

czlowieka od twierdzeI'i metafizyki oraz rol~ badan historycznych, 

pozwalaja.cych zrozumiec tendencje wsp6lczesnych stanowisk 

w dziedzinie teorii czlowieka. Ks. mgr A. Wawrzyniak omawial 

egzystencjalizm, kt6rego. znajomosc pozwala odczuc caly smak i celnose 

rozwazan o. prof. M. A. Kra.pca na temat smierci. Ponadto 

o. Kra,piec, ks. Kaminski i s. Zdybicka ukazali spos6b filozoficznego 

poznania istnienia Boga. Bp. B. Bejze przyblizal filozoficzne rozumienie 

istoty Boga. I jest to w sumie bogata trese dopiero pierwszego 

tomu 0 Bogu i czlowieku z r. 1968. W tomie drugim z r. 1969 

dowiadujemy si~ z artykulu bp. B. Bejze, jak r6znorodnie rozwia. 

zuje si~ gl6wne zagadnienia filozofii Boga. Ks. doc. M. Jaworski 

ustala granice mi~dzy filozoficzna. a religijna. wiedza. 0 Bogu. Ks. 

doc. St. Kowalczyk zwraca uwag~ na wa.tki etyczne w problemie 

poznawania istnienia Boga. Zjawia si~ kilka podobnych temat6w: 

zagadnienie wolnosci i decyzji (M. A. Kra.piec), kryterium dobra 

w moralnosci chrzescijanskiej (St. Olejnik), wychow.anie do chrzesci 

janskiego uniwersalizmu (S. Kunowski), psychologiczne podstawy 

religijnego wychowania dzieci (A. Just). Ks. kardynal S. Wyszynski 

zarysowuje problematyk~ wlasciwej formacji kaplana udost~pniaja.c 

tym samym skr6cony tekst swego przem6wienia, wygloszonego 

w Rzymie w 1963 r. Ks. prof. M. Kurdzialek swoim 'artykulem n.a 

temat czlow,ieka, pojmowanego w sredniowieczu jako mikrok osmos, 

a ks. prof. St. Kaminski esejem na temat ksztaltowania si~ i struktury 

swiatopoglqdu, uzupelniajq teoretycznq zawartosc tomu. 

Przypominam tu problemowa. zawartosc poprzednich tom6w z dwu 

powod6w: 1) Aby miec w i~cej danych, kt6re przekonaja. Czytelnika, 

ze poprzecinie i aktualnie wydane ksia.zki na temat Boga i czlowieka 

rzeczywiscie stanowiq panoram~ problem6w, autor6w i uj~ c. 

2) Aby wykazac, ze w ksiqzkach 0 Bogu dzis i 0 czlowieku dzis, 

uzyskujemy nie mniej niz poprzednio ciekawa. informacj~, przegla.d 

stanowisk przedstawionych kompetentnie, uj~cia kt6re podobnie mobilizujq 

do myslenia, a ponadto swoimi rozwiqzaniami moga. budzic 

aprobat~ lub polemik~. W kazdym razie mogq stanowic podstaw~ 

dialogu, wymiany mysli, poszukiwania tego, co prawdziwe. 

783

ZOARZENIA - KSIAlKI - LUOZIE 

Otaki dialog, kt6rego punktem wyjScia moze bye dzielo Aby poznac 

Boga i czlowieka, chodzi redaktorowi obu tom6w, 0 czym 

swiadczy "Przedmowa", a takze w jednym i drugim tomie zamieszczona 

dedykacja: "Ojcu Swi~temu Pawlowi VI, kt6ry wszystkich 

ludzi dobrej woli wzywa do prowadzenia dialogu, ksiflZk~ t~, majflCq 

sluzyc dialogowi filozoficznemu, dedykujq autorzy, redaktor, 

wydawnictwo". 

Pragn~ podjqc w tym om6wieniu obu cz~sci dziela zagadnienia 

i wqtki myslowe, kt6re mogq raczej "sluZye dialogowi filozoficzne· 

mu". Tylko odnotowuj~ to, ze w obu tomach, a gl6wnie w tomie 

pierwszym, znajdujq si~ rozprawy teologiczne. Ks. L. Stachowiak 

ukazuje uj~cie Boga "w pismach starotestamentalnych i literaturze 

mi~dzytestamentalnej", ks. J. Kudasiewicz wydobywa rozumienie 

Boga z Ewangelii synoptycznych, ks. W. Hryniewicz m6wi 0 modelach 

"przedstawiania Boga w teologii wsp6Iczesnej", ks. A. Nossol 

omawia poj~cie Boga konstytuowane z problematyki "futurum" 

i "novum", ks. S. C. Napi6rkowski referuje akcentowane w wsp61 

czesnej teologii "trynitarno-zbawcze dzialanie Boga". Zagadnienia Sq 

frapujqce, wsp6lczesna teologia jawi si~ w tych rozprawach jako 

uj~cie gl~bokie, zywe, niezwykle trafne, czytelne i mqdre. 

W "Przedmowie" do obu cz~sci dziela, znajdujqcej si~ w tomie 

o Bogu dZis, bp B. Bejze informuje, ze ksiqi:ki Sq przeznaczone "dla 

wszystkich, kt6rzy z racji aktualnie odbywanych studi6w lub po 

prostu osobistych zainteresowan chcq zapoznae si~ z poglqdami na 

temat Boga i na temat czlowieka, jakie wsp6kzesnie wyst~pujq 

w r6znorodnych kierunkach filozofii oraz poza filozofiq w innych, 

przynajmniej niekt6rych, dziedzinach wiedzy". Bp B. Bejze zwraca 

tez uwag~, ze podj~ty w ksiqzkach szeroki wachlarz zagadnien i stanowisk 

sprzyja wlasnie dialogowi i "pracy interdyscyplinarnej", jak 

q zresztq zaleca rozeslany do biskup6w ordynariuszy list Kongregacji 

do Spraw Nauczania Katolickiego. Bp B. Bejze slusznie tez 

uwaza, ze dzielo Aby poznac Boga i czlowieka dostarcza wykladowcom 

i sluchaczom filozofii w seminariach duchownych potrzebnych 

materia16w, pozwalajqcych, zgodnie z listem Kongregacji, 

"zdobye adekwatnq znajomosc gl6wnych koncepcji filozoficznych 

swego czasu i swego srodowiska", co pomaga w przygotowaniu si~ 

do "nawiqzywania dialogu z ludzmi swej epoki". 

Rol~ dwu tom6w 0 Bogu i czlowieku uwyraznil bp B. Pylak 

w szkicu W trosce 0 filozoficznq formacj~ wsp6lczesnego kaplana 

(Katecheta, 5, 1974, s. 213). Autor ten widzi w omawianych tomach 

material, uzyteczny nie tylko w dziedzinie problemu "formacji filozoficznej 

alumn6w", lecz takze w dziedzinie doksztalcania ksi~Zy 

juz pracujqcych na r6znych plac6wkach duszpa~terskich. Bp B. Py 

784

ZOARZENIA - KSII\2KI -LUOZIE 

lak rna tu na mysli "samoksztalcenie poprzez lektur~ prac i artykulow 

tresci filozoficznej". 

Wymieniwszy zawartosc problemowq tom6w 0 Bogu i 0 czlowieku 

z r. 1968 i 1969, podajmy teraz tresc dziela Aby poznac Boga 

i czlowieka z r. 1974. Uj~cia i stanowiska imponujq roznorodnosciq, 

kompetencjq, trafnosciq informacji. Uzyskujemy ciekawq pan o ram~ 

aktualnych uj~c Boga i czlowieka, poglqd6w funkcjonujqcych w polskich 

srodowiskach filozoficznych i teologicznych, przygotowanie do 

"nawiqzywania dialogu", podstaw~ "wsp6lpracy interdyscyplinarnej". 

W tomie 0 Bogu dzis ks. E. Morawiec rozwaza problem poznania 

istnienia Boga od strony refleksji, wlasciwej nauk om szczeg61owym, 

a takze od strony refleksji filozoficznej. Rozwaza aktualne stanowiska, 

poglqdy glosnych autor6w, ukazuje interdyscyplinarny walor 

stawiania problemu Boga w obu dziedzinach wiedzy. 0 rozw oju 

poznania Boga jako Absolutu i Osoby w kulturze sr6dziemnomorskiej 

pisze ks. B. Dembowski. Tomistycznq drog~ poznania Boga 

ukazujq we wsp6lnym artykule o. M. A. Krqpiec i s. Z. Zdybicka. 

Ponadto w osobnym artykule s. Z. Zdybicka referuje wyst ~pujqcy 

w wsp6lczesnej teologii lub bardziej w wsp6lczesnej kulturze umyslowej 

"problem tak zwanej smierci Boga". Metodologicznq stron~ 

filozoficzn ej nauki 0 Bogu precyzuje w swym studium ks. K. Kl6sak. 

Uzyskujemy tez informacj ~ 0 sposobie wyst ~powania problemu Boga 

w wsp6lczesnym augustynizmie (ks. W. Eborowicz), w fenomenologii 

(A. B. St~pien), w poglqdach Teilharda de Chardin (ks. L. 

Wci6rka), w filozofii scjentystycznej (ks. S. Kaminski). I de~ Boga 

i wsp6lczesny ateizm konfrontuje ks. M. Jaworski. 

Ta filozoficzna zawartosc ksiqzki lqcznie z cz~sciq teologiczn1\ 

wprowadza nas w sam srodek wlasnie stanowisk, uj~c, polemik , 

aktualnej wiedzy 0 Bogu. 

W tomie 0 czlowieku dzi§ znajdujemy g16wnie szereg rozpraw filozoficznych. 

"Zbi6r ten - jak zaznacza w Slowie wst~pnym redaktor 

ksiqzki - poprzedzony jest rozpraWq z dziedziny antropologicznych 

dociekan przyrodniczych, pozycje zas koncowe wkraczajq 

w rejon refleksji teologicznej". Przyrodnicze rozwazania nad czlowiekiem 

referuje ks. Sz. Slaga, teologiczne uj~cie Chrystusa i czlowieka 

w ;,teologii smierci Boga" przedstawia ks. W. Hryniewicz. Ponadto 

teologiczne uzasadnienie godnosci czlowieka ukazuje ks. W. 

Granat. Zesp61 rozpraw filozoficznych otwiera przejrzyscie skomponowany, 

swietny, wprost elegencki tekst ks. K. Kl6saka na temat 

zagadnienia przygodnosci czlowieka. A. B. St~pien referuje rozne 

koncepcje istoty czlowieka. J. Kalinowski w dwu rozprawach polemizuje 

z ksiqzkq CL Tresmontanta na temat duszy, zajmujqc stanowisko 

takze wobec poglqd6w R. Lahaye'a, krytykujqcego poglqdy 

Cl. Tresmontanta. M. Gogacz precyzuje spos6b uprawiania egzysten 

785

ZOARZENIA - KSIA2KI - LUOZIE 

cjalno-tomistycznej filozofii czlowieka. Ks. L. Wei6rka ukazuje 

miejsce i rol~ fenomenologii oraz ewolucji w poglqdach na czlowieka, 

formulowanych przez Teilharda de Chardin. St. Grygiel prezentuje 

problemy egzystencjalistycznej filozofii czlowieka. Ks. W. Gawlik 

rozwaia problem czlowieka w strukturalizmie. Ks. T. Slipko 

ukazuje problem osoby ludzkiej w marksizmie. 

Mozemy jui teraz z pelnym pok ryeiem stwierdzie, ie poprzednie 

i aktualnie wydane przez Siostry Loretanki ksiqiki na temat Boga 

i czlowieka stanowiq wprost imponujqcq panoramp, problem6w , 

autor6w , uj~e, stanowisk i nurt6w filozoficznych. Uzyskujemy informacj~ 

0 poglqdach tomist6w, fenomenolog6w, egzystencjalist6w, 

augustynik6w, zwolennik6w Teilharda de Chardin, scjentyst6w, 

strukturalist6w, marksist6w. Wypowiadaja, si~ przedstawiciele nauk 

przyrodniczych, socjologii, metodologii, filozofii, teologowie, filozofowie, 

historycy filozofii. Dowiadujemy si~ z tych ksia,iek 0 uj ~ ciu 

problemu Boga i problemu czlowieka we wszystkich prawie wsp61 

czesnie aktualnych nurtach filozoficznych i w r6i norakich naukach. 

Informacji dostarczajq pracownicy naukowi i dydaktyczni uczelni 

katolickich. 

3. Nie .streszczaja,c poszczeg6lnych rozpraw chc~ tylk o zasygnalizowae 

dominujqce w obu tomach stanowiska i n iekiedy te, z kt6rymi 

musialbym polemizowae. Wszystkie rozprawy zaslugujq na uwaine 

ich przeczytanie i przemyslenie, wszystkie dostarczaja, rzeczywiseie 

kompetentnej informacji, porzqdkujq i wzbogacaja, naSZq wiedz~ 

w zakresie tematu Boga i czlowieka. Dowiadujemy s i~, co w zakresie 

tych temat6w cenia, specjalisei, dlaczego tak r6inorodnie rozwiqzuja, 

te same zagadnienia, w jakim kierunku ida, poszukiwania 

rozwia,zan, w jakich punktach i dlaczego musi zjawie si~ r6znica 

zdan, kt6ra nigdy przeeiei nie wyklucza dialogu. W tych aspektach 

rozwazmy najpierw trese tomu 0 Bogu dzis. 

Ks. E. Morawiec w artykule Nauki szczeg6lowe, filozofia a poznanie 

istnienia Boga rozwaza dwie orientacje przyrodnik6w: 1) Nauki 

szczeg610we nie prowadza, do problemu istnienia Boga. 2) Nauki 

szczeg610we moga, sugerowae problem istnienia Boga, a tym samym 

po trzeb~ filozofii, jako uzupelnienia wiedzy nie sprowadzaja,cej si~ 

do uj~eia tylko zjawiskowych aspekt6w rzeczywistosci. Pierwsza 

orientacja opiera s i~ na pozytywistycznym przekonaniu, ie moina 

zaufac wylqcznie seisle okreslonemu poznaniu przyrodniczemu, ie 

zgodnie z prawem trzech etap6w nauka wlasnie uwalnia si~ od wyjasnien 

teologicznych i metafizycznych w kierunku wyjasnien tak 

zwanych pozytywnych. Z filozofii, pojmowanej jako calose wiedzy 

ludzkiej, wyodrr:bnily si~ nauki przyrodnicze i humanistyczne, takie 

logika, psychologia, estetyka. W filozofii pozostaly te dzialy wiedzy, 

786

ZOARZEN IA - KSIAlKI - LUOZIE 

ktorych nie mozna uczynic nauka" np. metafizyka. Brak naukow osci 

metafizyki czyni czyms nienaukowym problem Boga. Ponadto 

niemozliwosc poznania istnienia Boga zalezy od k oncepcji poznawania. 

Poznawac - wedlug Kanta i Comte'a - to "wyrazac daja,ce si ~ 

zaobserwowac relacje mi~ d zy danymi fak tami w terminach relacii 

na j cz~ sciej matematycznych". Bog nie podlega takiemu poznaniu. 

Druga orientacja od XVII wieku poprzez Kartezjusza i Leibniza, 

uznaje afirmac j ~ Boga za post~powanie racjonalne. Pogla,d taki 

przyjmuje np. Newton, Volta, ,Ampere, Planck, Bohr, de Broglie, 

Heisenberg, Einstein. Orientacje filozoficzne sprowadzaja, s i ~ do 

trzech koncepcji przedmiotu filozofii: idei, jazni, bytu realnego. Tomisci 

uwazaja" ze uzasadnienie istnienia Boga jest m ozliwe tylko 

w filozofii realnego bytu. Ks. E. Morawiec ciekaw ie ukazuje pogla,dy 

tomistow, rozne ich stanowiska oraz opinie 0 filozofii idei i filozofii 

j azni. 

Tomistyczny sposob argumentacji, ze Bog istnieje, z ogromna, erudycjq 

i precyzjq ukazuje ks. K. Kl6sak. J ak rozumiec tomizm i dlaczego 

problem Boga wynika z problemu byt u, ¥yjasn iajq o. M. A. 

Kr&piec i s. Z. Zdybicka. Ks. B. Dembowski zarysowuje dzieje pojmowania 

Boga, odr6zniajqc filozoficZllq i religijnq tresc poj ~cia Bogao 

Filozofom przypisuje pojmowanie Boga jako Absolutu, teologom 

- jako Osoby. Wyjscia z tego przeciwstawienia szuka w poglqdzie, 

ze B6g jest zar6wno Absolutem, jak i Osobq. 

Ks. W. Eborowicz prezentuje augustynskie pogla,dy prof. M. F. 

Sciacca, wedlug kt6rego praw dy, Zllajduja,ce s i~ w umysle czlowieka, 

a w i ~c r6zne od bytu myslqcego, wskazujq na byt nieskonczony. 

Ten byt, b~dqcy Bogiem, jest tozsamosciq bytu i mysli. 

Ks. L. Wci6rka, omawiajqc problem Boga w poglqdach Teilharda 

de Chardin stwierdza, ze istnienie Boga dla Teilharda nie ulegalo 

wqtpliwosci. Teilhard tylko przeksztalcH ide~ Boga kosmosu w ide~ 

Boga kosmogenezy. B6g jest zr6dlem i zasadq "wewn~trzn ej konsystencji 

kosmosu, ewoluujqcego od wielosci do jednosci". Uzyskiwanie 

tej jednosci, a wi~c proces formowania czyli spontanicznego jednoczenia 

si~ bytu, jest stwarzaniem, powodowanym przez czynnik r6zny 

od tego procesu, przez Przyczyn~ jednoczenia. Komentator pism 

Teilharda, B. de Solages wymienia jednak cztery wy st ~pujqce 

w pismach Teilharda argumenty, ze Bog ist nieje: 1) Ewolucja, ktora 

daje w wyniku sfer~ ludzkq, aby dalej s i~ rozwijala, wymaga najwyzszego 

osrodka swiadomosci, mobilizujqcego ludzi do przedluzerna 

ewolucji materii i Zycia. 2) Ewolucja, dajqca w wyniku uklady 

coraz bardziej zlozone i 0 wyzszym stopniu swiadomosci, na etapie 

przeksztalcen spolecznych, a wi~c wywoluja,cych jednosc ludzi 

i swiadomosc kolektYWllq, wymaga milosci. J ednak czlowiek ogarnia 

sWq milosciq tylko kilka os6b. "Musi istniec Ktos, w Kim byloby 

787

ZDARZENIA - KSIAlKI - LUDZIE 

mozliwe umilowanie wszystkich". 3) Kierunkowy charakter procesu 

ewolucji, ciqgle wzrastanie zlozonosci materialnej kosmosu i wzrastanie 

swiadomosci, Sq mozliwe dzi~ki przyciqganiu przez "Pierwszy 

motor". 4) Czlowiek wykonuje akty zycia psychicznego, ich zr6dlo 

jest jednak od nas niezalezne. Tym zr6dlem jest B6g. 

A. B. St~pien rozwazajqc Zagadnienie Boga W fenomenologii wyjasnia, 

ze B6g moze bye przedmiotowym korelatem "pewnych akt6w 

swiadomosci, zwlaszcza akt6w religijnych i parareligijnych", moze 

bye takze "rozwazany jako teoretyczna mozliwose, jako zawartose 

idei czy przedmiot poj~cia", ponadto moze bye na terenie metafizyki 

rozwazany "jako dostateczna i ostateczna racja swiata, jako warunek 

konieczny istnienia (i kwalifikacji) bytu niekoniecznego". A. 

B. S t ~pien omawia "perspektywy tej problematyki na terenie fenomenologii" 

i dochodzi do wniosku, ze poprzestanie - np. w uj~ciach 

Ingardena - na uchwyceniu ejdosu Boga w wyanalizowanym 

przez nas znaczeniu metodq kombinatoryjno-dialektycznq, poprzestanie 

"na stwierdzeniu pewnej mozliwosci" oraz poprzestanie na 

tym w wyborach i decyzjach swiatopoglqdowych, "jest rezygnacjq 

z kierowniczej roli poznajqcego, teoretycznego intelektu, jest p6jsciem 

znanq drogq relatywizmu, subiektywizmu, idealizmu". A. B. 

StE;pien proponuje posluzenie si~ w problemie Boga metafizykq tomizmu 

egzystencjalnego. 

Artykul ks. St. Kaminskiego na temat Zagadnienia Absolutu w filozofii 

scjentystycznej swietnie uzupelnia, wyjasnia i swoiscie podsumowuje 

problemy, ukazywane w rozwazaniach ks. E. Morawca, 

ks. W. Eborowicza, ks. L. Wci6rki, A. B. St~pnia. Dowiadujemy si~ 

ponadto, ze w filozofiach scjentystycznych pytanie 0 istnienie Boga 

nie wynika wprost z samych tych filozofii, lecz jest dodane z zewnqtr 

z. W filozofiach, kt6re dopelniajq nauki szczeg610we uj~ciami 

uog61n iajqco-syntetycznymi, Absolut jest np. racjq wzrostu entropii, 

rozszerzania si~ wszechswiasta, ewolucji, rozmaitych aspekt6w zycia 

ludzkiego. W filozofiach lingwistycznych rozwaza si~ "same sformulow 

ania j~zykowe rozmaitych uzasadnien egzystencji Boga". 

SWietny artykul ks. St. Kaminskiego nalezy specjalnie polecie uwadze 

Czytelnik6w, jako uj~cie doskonale wyjasniajqce zawile losy 

wsp6lczesnego myslenia. 

Trese tomu 0 Bogu dzis pozwala stwierdzie, ze jest to ksiqzka 

o niezwyklej urodzie intelektualnej. Ogromnie przejrzyste, wywaz0ne 

informacje, dobrze podane, ciekawe. Nawet poglqdy, kt6rych 

nie mozna zaakceptowae, jawiq si~ sympatycznie. Spokojny referat 

koncepcji, h'afne komentarze, ukazywanie miejsca prezentowanych 

stanowisk w kulturze umyslowej naszych czas6w. Ponadto autorzy 

rozpraw formulujq wlasne rozwiqzania i opinie. Wymienmy dla 

przykladu kilka takich trafnych twierdzen. 

788

ZOARZENIA - KSII\2KI - LUOZIE 

K s. E. Morawiec zastanawiaja.c si~ nad propozycja. uzaleznienia 

poznania filozoficznego od wynikow nauk szczegolowych ciekawie 

pisze, ze "kazda z tych dziedzin urabia swoje poj~cia w oparciu 

o odmienny material empiryczny, sta.d tez pochodza. rozne znaczenia 

rownoksztaltnych terminow... Korzystanie w filozofii z fizykalnego 

opracowania danych doswiadczenia moze prowadzie do zatarcia roznic 

dotycza.cych przedmiotu i aparatu poj~ciowego w fizyce i metafizyce" 

(s. 29-30). Pogla.d ks. E. Morawca, ze inaczej i inny material 

empiryczny opracowuja. dla swych potrzeb fizyka i metafizyka oraz 

ze metafizyka nie moze korzystae "z fizykalnego opracowania danych 

doswiadczenia", wia.ze si~ z podobnymi stwierdzeniami ks. St. 

Kaminskiego, wedlug ktorego "fakty naukowe sa.... uj~te z punktu 

widzenia, ktory jest wlasciwy dla poszczegolnej dyscypliny... Fakt6w 

interdyscyplinarnych (wspolnych dla wielu nauk), a dostatecznie 

zdeterminowanych nie rna... Tylk o bowiem materialny przedmiot 

m oze bye ten sam dla wielu dziedzin poznania, a fakt (0 He jest 

naukowy) musi. odpowiadae przedmiotowi formalnemu tej nauki, 

z uwagi na ktorq jest on naukowy" (s. 110-111). Dowiadujemy si~ 

wi~c, ze nie rna przejscia z twierdzen nauk przyrodniczych do 

twierdzen metafizyki. Innym powtJdem braku takiego przejscia jest 

to, na co zwraca uwag~ M. A. Kra,piec, a mianowicie, ze "wszystkie 

r odzaje poznania naukowego opieraja, si~ na poznaniu typu uniwersalizuja,cego, 

a nawet gros systemow filozoficznych tylko ten typ 

poznania afirmuje, posluguja,c si~ coraz mocniejsza, uniwersalizacja,... 

Doszlo do tego, ze nawet realny byt usilowano poj ~c iowae 

uniwersalnie" (s. 73). I Kra,piec dodaje, ze dla metafizyka "korz2 

niem rzeczywistosci jest realny akt istnienia, kt6rego nie mozna 

pomijae w zadnym momencie poznania rzeczywistosci jako rZ2CZYwistosci... 

Afirmowanie aktu istnienia z odczytaniem realnej... tresci 

jest... transcendentalnym sposobem uj~cia byt6w rzeczywistych, 

kt6ry jest daleki od wszelkiej abstrakcji i od dowolnego wybierania 

aspektu rzeczywistosci" (s. 73-74). 

Z artykulu A. B. St~pnia, informuja,cego 0 fenomenologii, dowiadujem 

y si~, ze w naszym poznaniu mozemy bye nastawieni na fenom 

en, czyli na to, co indywidualne i konkretne, lub na sens tego czegos 

bezposrednio i naocznie danego. Ten sens, nazywamy tez idea, lub 

istota" nie jest jednak czyms w rzeczy. Nie jest realna, istotq tej 

rzeczy. Jest zawartoscia, idei, a wi~c jest zawartoscia, po j ~cia tego, 

co jednostkowe. Ejdetyczne poznanie tego, co konieczne i istotnosciowe, 

nie jest poznaniem istoty czegos realnego, lecz jest poznaniem 

zawartosci poj~e. Jak wynika z tej informacji, fenomenologowie 

na sposob jednak kantowski i platonski istot~ rzeczy umieszczajq 

w sferze idealnej, a nie w tym, co indywidualne i konkretne. 

(s. 86). 

789

ZDARZENIA - KSIft,2KI - LUOZIE 

W zwiqzku z tak postawionq kwestiq trudno zgodzie si~ z A. B. 

St~pniem, ze jednak "metafizyczna teoria bytu nie moze s i~ obejse 

bez oglqdu i opisu tego, co bezposrednio dane w jego istotnosciowych 

momentach i czynnikach, nie moze si~ obejse bez fenomenologii" 

(s. 92). Mozemy si~ zgodzie, ze w metafizyce wykrywa si~ 

istnienie i istot~, wsp6lkonstytuujqce konkrety. Po tym jednak, co 

w iemy 0 fenomenologii, trudno uznae przydatnose fenomenologii 

w m etafizyce, jezeli oglqd ejdetyczny dotyczy sfery idealnej, m6 

wienia 0 k onkretach w sferze czystej mozliwosci. Nie tam znajduje 

s i~ istota i istnienie rzeczy. Znajdujq si~ one w danej rzeczy 

i nie Sq poznawczo dane intelektowi w jakims ich bezposrednim 

oglqdzie. Istota jest tym, co w danej rzeczy konieczne. Uj~ta w intelektualnym 

poznaniu nie jest p rzedmiotem oglqdu, jest rozumieniem 

wyrozumowanej struktur y bytu. 

Trudno takze zgodzie s i~ z poglqdem ks. M. Jaworskiego, ze do 

filozofii nalezy wprowadzie tak zwany "wymiar egzystencjalny, 

funkcjonalny", ktory polega na ujm owaniu Boga "w odniesieniu do 

czlowieka", na uwzgl~dn ien iu "tego, co jest bezposrednio dane czlowiekowi". 

Chodzi tu 0 sfer~ doswiadczenia religijnego (s. 122). Wedlug 

ks. M. Jaworskiego w filozofii, uwzgl~dni aj qce j "kontekst 

doswiadczenia", to znaczy "egzystencjalne", czyli religijne rozumienie 

Boga, p oj ~cie "Bytu k oniecznego, Bytu z siebie, Bytu nieskonczonego" 

przestanie bye oderwane, wieloznaczne alba puste. To prawda, 

ze filozoficzne uj~cie Boga, moze nie bye dla kogos czytelne. Mozemy 

tez s i~ zgodzie, ze "filozoficzne okreslenie Boga... moze... 

w innej plaszczyinie znaczeniowej... n abye sensu nowego, przybrac 

nowe akcenty". Rzeczywiscie, filozoficzne u j~ cie Boga polqczone 

z uj~ciem religijnym jest w stosunku do uj~cia filozoficznego bogatsze 

0 trese religijnq. Z tego nie wynika, ze jest metodologicznie 

uprawnione lqczenie filozofii z religiq, ktorq ks. M. Jaworski weiqz 

mylqco nazywa wymiarem egzystencjalnym . Wymiar egzystenejalny 

nie jest wymiarem religijnym. W egzystenejalizmie jest on tym samym, 

co wymiar kulturowy, 0 czym zresztq k s. M. J aworski dobrze 

wie, jezeli pisze, ze marksizm uwzgl~dnia tylko spoleezno-historyezny 

wymiar egzystencji ludzkiej (s. 129). Dodajmy, ze wymiar religijny 

n aszego zyeia jest n adprzyrodzonoseiq, a nie kulturq. A nadprzyrodzonosc 

jest rzeczywistoseiq. Nie jest wytworem takim, jak 

kultura. Religijne nie jest wi~e tym samym, co egzystencjalne i kulturow 

e. J est czyms rzeezywistym , czego nie wykrywa filozof jako 

filozof. Z tego wzg l~du nie moze wlqczyc do filozofii czegos, 0 czym 

jako filozof nie nie wie. J ako ezlowiek, filozof zna takze teo logi~ . 

Gdy jednak lqezy tezy filozofii z prawdami religii lub tezami teologii, 

juz nie uprawia filozofii. Zarzut ks. M. Jaworskiego, ze nast~pey 

sw. Tomasza nie mieszali filozofii z religiq lub teologiq nie 

790

ZDARZENIA - KSI,6,ZKI -lUOliE 

jest zarzutem. Jest raczej stwierdzeniem ich metodologicznej odpowiedzialnosci. 

Wydaje si~ tez, ze ukazywane przez ks. L. Wci6rk~ zalety wywod6w 

Teilharda de Chardin maja, zr6dlo w podobnym, jak u ks. M. 

J aworskiego, mieszaniu dwu r6znych uj~ c: metafizycznie odczytywanych 

zwia,zk6w przyczynowych mi~dzy Bogiem i swiatem, a religijna, 

rzeczywistoscia, osobowych relacji zachodza,cych mi~dzy Bogiem 

i ludzmi. 

Dodajmy, ze jezeli w tomizmie istnienie jest czyms dynamicznym, 

przenikaja,cym i ogarniaja,cym caly dany byt, czyms sprawiaja,cym, 

ze dany byt zachowuja,c swa, tozsamose jest wprost procesem przypadlosciowych 

przemian, to nieporozumieniem jest szukanie zr6del 

aktywnosci ludzkiej w przyrodniczo i monist ycznie uj~tej ewolucji 

lub la,czenie neoplatonskiego i szkotystycznego poj~cia "Bytu koniecznego" 

i "Bytu nieskonczonego" z kulturowym poj~ciem kontekstu 

doswiadczenia. Zreszta, nie ma co bronie termin6w "koniecznose" 

i "nieskonczonose". Nie oznaczaja, one bowiem istoty Boga, 

kt6ry wedlug tomizmu jest samoistnym istnieniem. Oznaczaja, tylko 

bytowy status Boga, co zreszta, inaczej mozna nazwae bez szkody dla 

filozoficznej teorii Boga, a nawet na jej korzysc. 

4. Trese tomu 0 czlowieku dzi§ rozwazmy podobnie w aspekcie 

stanowisk dominuja,cych lub wywoluja,cych r6zni c~ zdaii, kt6ra nie 

wyklucza dialogu. 

Wsr6d rozpraw filozoficznych uniwersalistycznym u j ~ ciem temat u 

charakteryzuje si~ rozprawa A. B. St~pni a W poszukiwaniu istoty 

czlowieka. Jest to doslownie nietkni~t e aspektem istnienia okrenanie 

istoty czlowieka z pozycji klasycznej metafizyki, ulepszanej swoista, 

fenomenologia,. Przy okazji dowiadujemy si~ 0 wszystkich mo 

Zliwych uj~ciach istoty czlowieka i 0 nurtach wyznacza ja,cych dane 

uj ~ci a . Wszystko to troch~ dziwi, tym bardziej gdy A. B. S t ~pien 

doda, ze przedmiotem metafizyki jest "okreslona trese (tak czy inaczej) 

istniejqca" (s. 62) i ze wiedza 0 kategorialnych kwalifikacjach 

czlowieka zalezy od wiedzy empirycznej (s. 63). Metafizyka wi~c 

wedlug A. B. St~pnia zajmuje si~ gl6wriie trescia, bytu istnieja,cego, 

a metafizyka czlowieka zalezy od spostrzegania swego ciala i swoich 

przezyc, gdyz to spostrzeganie daje wiedz~ empiryczna,. A. B. 

S t~pien wobec tego, podobnie jak ks. K. Kl6sak w swej zreszta, znakomitej 

rozprawie na temat przygodnosci bytu ludzkiego, spos6b pos 

t~powa n ia badawczego wlasciwego kosmologii, wychodza,cej z uj~e 

empiriologicznych w kierunku istoty byt6w, uwaza za spos6b uprawiania 

metafizyki czlowieka. Zaluj~ teraz, ze w zbiorze 0 czlowieku 

dzi§ nie znalazl si~ artykul stanowia,cy aktualnie dwunasty rozdzial 

mojej ksia,zki W ok6l problemu osoby, ze zamiast tego rozdzialu za 

791

ZOARZENIA - KSII\2KI - LUOZIE 

proponowalem rozpraw~, jak egzystencjalnie uprawiac metafizyk~ 

czlowieka. Rozprawa ta nie wnosi dostatecznie duzego ladunku inaczej 

uprawianej m etafizyki, tak potrzebnej w tym tomie, jedynie 

harmonizuje z propozycjami metody badawczej, opisanej w ar tykulach 

St~pnia i Kl6saka. Wydaje si~, ze mozna inaczej uprawiac met 

a fizyk~, niekoniecznie tak, jak widzq to St~pien i Kl6sak. I wydaje 

si~, ze fenomenologia, wbrew pozorom, nie broni metafizyki przed 

uj~ciem speku1atywnym, jak sqdzi St~pien (s. 65), ani nie gwarantuje 

zakotwiczenia jej w rzeczywistosci, jak twierdzi K16sak (s. 52). 

Sq to dek1aracje, wyznaczone przekonaniem, z7 zapewnieniem naukowosci 

uj~c metafizycznych jest empirystycznie zorientowana fi 

10zofia. Tymczasem empiryzm nie gwarantuje uj~c realistycznych, 

o k t6re chodzi w metafizyce. Empiryzm jest bowiem aspektem teori9Poznawczym, 

waznym w teorii pozmmia. W metafizyce chodzi 

o realizm, kt6rego nie gwarantuje doswiadczenie, b~dqce przedmiotern 

zaufania r6wniez k s. Jaworskiego. Realizm w metafizyce wynika 

ze zgodnosci rzeczywistosci z uj~ciem jej bytowej struktury, a nie 

ze spostrzegania przypadlosci. Wydaje si~ tez, ze tezy metafizyki nie 

jawiq si~ na linii tez teorii poznania, ani te:i: twierdzen teoriopoznawczych 

nie da przeksztalcic w tezy metafizyki. 

Najdziwniejsze jest to, ze po przestudiowaniu w rozprawie A. B. 

St~pni a rozdzialu na temat swiadomosci czlowieka, i po zapoznaniu 

si~ z jego kompetentnym scharakter yzowaniem r6:i:nych koncepcji 

swiadomosci dochodzi si~ do wniosku, ze czegos takiego jak 

sw iadomosc w og6le nie rna. To, co nazywamy swiadomosciq, jest 

tylko poj~ciem , oznaczajqcym wszystkie dzialania, jakie czlowiek 

w sobie poznaje. Moda na problem swiadomosci wprowadza St~p 

nia tylko w tradycj~, wyznaczonq przez Hume'a i Kanta, ktorych empiryzm 

wyznaczyl teori~ jazni, przeksztalconej p6zniej w teo ri~ 

swiadomosci. W obydw6ch wypadkach chodzi 0 w sp6ltrwanie lub 

funkcjonalnq jednosc ludzkich przezyc, 0 czym pisze szeroko o. M. 

A. Krqpiec w drugim tomie 0 Bogu i 0 czlowieku, a 0 czym zap omnial 

w k siqzce Ja-czlowiek. Z problemu swiadomosci nie rna zresztll 

przejscia do problemu istoty czlowieka. 

W obu rozprawach J. Ka1inowskiego najciekawsze Sq rozwa:i:ania 

na temat ludzkiego ciala. J. Kalinowski wykazuje najpierw, ze 

Tresmontant znieksztalcil referowanq mysl sw. Tomasza, a nast ~pnie 

zgodnie z Tomaszowymi tekstami t~ mysl .przedstawia. Przypominamy 

sobie, ze wedlug sw. Tomasza cialo ludzkie jest zespolem 

przypadlosciowych wymiar6w wywolanych w substancji przez form~ 

substancjalnq, wsp6lkomponujqcq czlowieka razem z materiq pierw 

SZq. Ta m ateria pierwsza jest warunkiem obecnosci w czlowieku wymiar6w, 

powodowanych przez form~ , kt6rq jest dusza. Wymiary t e, 

aktualizowane w materii pierwszej, Sq w duszy w spos6b nieok reslo 

792

ZOARZENIA - KSIp!zKI - LUOZIE 

ny i czyniq dusz~ czyms jednostkowym, przystosowanym do ciala. 

Glownym akcentem tej teorii jest podkreslenie, ze cialo ludzkie nie 

jest bytem samodzielnym, lecz ze razem z materiq pierwszq stanowi 

wbudowany w dusz~ zespol wlasnosci fizycznych. Wynika tez 

z tej teorii, ze cialo ludzkie nie jest identyczne z cialem zwierzqt, ze 

nie jest cz~sciq przyrody, lecz ze stanowi zespol wlasnosci zapodmiotowanych 

wylqcznie w danej substancji i tylko przystosowanych do 

romorodnych relacji z innymi substancjami. 

Ks. E. Wci6rka bardzo jasno referuje antropologi~ Teilharda de 

Chardin. Podobnie bardzo jasno St. Grygiel referuje egzystencjalistycznq 

filozofi~ czlowieka. Ks. E. Wci6rka nie dopowiada jednak 

uzupelniajqcych komentarzy, natomiast St. Grygiel zglasza propoz~cj~ 

ulepszenia egzystancjalizmu j~zykiem symbolu. Egzystencja 

Iizm bowiem jest bezradny wobec problemu duchowo-cielesnej struktury 

czlowieka. Podobnie bezradna w tej kwestii jest antropologia 

Teilharda. Egzystencjalizm wprowadza rozr6znienie istnienia jako 

"czynu ku czemus" i istnienia jako przezycia siebie. W przezyciu 

siebie dana jest jednosc bytowa przedmiotu. Wedlug Teilharda do 

"wzrastajqcej zr6znicowanej jednosci, ...do tworzenia si~ kolektywnej 

jednosci ludzi" prowadzi ewolucja. Klasyczny problem substancjalnej 

jednosci czlowieka, wyczuwany w obu tych antropologiach, 

usuwajqcy dualizm duszy i ciala, jest rozwiqzywany przez Teilharda 

przy pomocy teorii przewagi "czynnika psychicznego nad czynnikiem 

materialnym... w ramach czasowej wsp6lzaleznosci zjawisk", 

a w egzystencjalizmie uzyskuje rozwiqzanie w teorii przezycia siebie. 

St. Grygiel widzi niedoskonalose tej teorii i proponuje wyjscie 

z trudnosci przy pomocy tezy, ze j~zyk symbolu jest j~zykiem istnienia. 

Uwaza, ze slowo-symbol wyraza monolitycznq rzeczywistose 

podmiotu uobecniajqc zarazem dusz~ i cialo czlowieka. Poslugiwanie 

sip, symbolem "jest bardziej naturalne dla czlowieka" i "lepiej harmonizuje 

z biblijnym pojmowaniem czlowieka". Propozycja, jakq 

formuluje St. Grygiel, ciekawie ulepsza tezp, egzystencjalizmu, nie 

r ozwiqzuje jednak problemu. ZauwaZmY bowiem, ze j~zyk symbolu 

jest w Biblii sposobem poinformowania ludzi, ze B6g ich kocha. 

T~ nieskonczonq milose lepiej wyraza symbol niz j~zyk precyzyjnej 

filozofii. Jezeli jednak St. Grygiel chce ukazac stany bytowe, wyjasnie 

filozoficznie trudnq spraw~ substancjalnej jednosci czlowieka, 

to do tego potrzebny jest wlasnie precyzyjny j~zyk raczej metafizyki. 

J~zyk symbolu za duzo miejsca pozostawia wyobrami, intuicji, 

domyslowi. Nie tych efekt6w oczekuje si~ od filozofii. 

W dobrym wykladzie ks. W. Gawlika na temat strukturalizmu 

budzi zastrzezenie zbyt optymistyczna nadzieja, ze strukturalizm 

jest szansq dla czlowieka i chrzeScijanstwa. Poniewaz czlowiek jednak 

nie stanowi cz~sci swiata materialnego, strukturalistyczne wy 

793

794 

ZDARZENIA- KSII\ZKI- LUDZIE 

jasnienia tej cz~sci w czlowieku raczej znieksztalcajq to, "co stanowi 

specyfik~ czlowieka". Rzeczywistose ludzka nie sprowadza si~ tez 

do sfery j~zykow ej, psychologicznej, spolecznej. Te tak zwane sfery 

Sq w czlowieku tylko przypadlosciowym uzupelnieniem. Chrzescijanstwo 

nie jest "modelem wyjasniania rzeczywistosci", jest wspol·· 

notq osob powiqzanych z Bogiem milosciq. "Znaczqce" i "znaczone", 

wskazujqce na polqczenie znaku materialnego z poj ~ciem, jednak 

nie nadajq si~ do tlumaczenia sakramentu, w ktorym oprocz widzialnego 

znaku i jego poj ~ciowego sensu zawiera si~ takze oznaczana 

tym znakiem rzeczywistose, to znaczy zbawcze uobecnianie s i~ 

Chrystusa . Strukturalizm nadaje si~ moze jedynie do egzegezy, podobnie 

jak egzystencjalizm, fenomenologia i hermeneutyka. Wywodzqc 

si~ z filozofii j~zyka i poznania nie nadaje si~, podobnie jak 

wymienione kierunki, do tlumaczenia rzeczywistosci. 

Uk azanie w ramach tego szkicu wazniejszych, a przynajrnniej bardziej 

frapujqcych mozliwosci polemiki, jest wlasciwie prosbq, aby 

to, co ,,0 Bogu dzis" i ,,0 czlowieku dzis" juz wiedzq filozofowie, uczynie 

przedmiotem dalszych przemyslen. Jest to znakomita droga do 

tego, aby poznae Boga i czlowieka. Nalezy starannie i coraz lepiej 

poznawae, gdyz poznanie pozwala uzasadnie i umocnie milase. 

MieCIYS'OW Gogocz 

,

LlSTY , DO_REDAKCJI 

Do 

Redakcji "Znaku" 

Krakow, dnia 3 listopada 1974 r. 

Nawi/\zuj/\c do artykulu Mieczyslawa Gogacza pt. Czym zajmuje si~ 

filozofia (Znak 1974, XXVI, 9, str. 1150-1158), w ktorym autor 

atakuje pogl/\dy J. Tischnera na temat celowosci stosowania w filozofii 

roznych w/\skich ontologii, pozwol~ sobie na przedstawienie 

tego problemu z pozycji nauk szczegolowych. 

Sam autor w swoim artykule ogloszonym w Tygodniku Powszechnym 

pt. Filozofia i inspiracje (TP, nr 9) zwrocil uwag~ , ze swoista, 

tomistyczna metoda filozoficzna pojawila si~ w Europie w celu odr 

o±nienia j~zyka filozofii od j~zyka teologii. W tym czasie nie znana 

byla nowozytna koncepcja nauki a przede w szystkim nie wiedziano, 

ze czlowiek stanie si~ przedmiotem wnikliwych analiz roznych 

nauk empirycznych. Kazdy empiryk, kiedy usiluje przejse od 

j ~zyka teoretycznego, opartego 0 poj~cia operacyjne, na j~zyk rozumiany 

dla kazdego czlowieka w istocie wypowiada juz nie s/\dy 

naukowe ale s/\dy swiatopogl/\dowe oparte 0 swoje doswiadczenie 

i zdobyt/\ wiedz~. Dlatego, by nie zatracie ,poczucia zdrowego rozs/\dku 

i przeciwstawie jednostronnosci b~d/\cej wyrazem zbyt dlugiego 

przebywania w ciemnosciach swojego laboratorium, szuka wyjaSnienia 

swoich w/\tpliwosci w pogl/\dach tych filozofow, ktorzy podchodz/\ 

do tego samego w/\skiego zagadnienia w oparciu 0 swoistq metod~ 

filozoficznq. 

Bye moze slusznosc ma autor, ze metafizyce tradycyjnej nie potrzebny 

jest ten swoisty, wspolczesny sposob uprawiania filozofii, 

ale przeciez J. Tischnerowi chodzi 0 cos wi~cej niz obron~ filozofii, 

chodzi 0 obron~ prawdy 0 czlowieku. 

Boguchwal Winid 

ANTONI JARNUSZKIEWICZ SJ 

SU BIEKTYWIZM eZY SUBIEKTYWNOSC 

W Tygodniku Powszechnym i Znaku toczy si~ od niedawna polemika 

0 istot~ i sens filozofii w ogole i 0 sens poszczegolnych stylow 

795

lISTY DO REDAKCJI 

filozofowania. Ciekawym jej fragmentem wydaje si~ spor fenomenologa 

ks. J. Tischnera z p. M. Gogaczem, przedstawicielem tego 

odlamu tomizmu, ktory ok resla on jako egzystencjalny. Swoje uwagi 

chcialbym zasadniczo ograniczyc do polemiki z jednq z tez p. Gogacza, 

wyrazonq w nast~pujqcych zdaniach: "Nie (nalezy) mylic odpowiedzi 

na pytanie 0 struktur~ rzeczy Z odpowiedziq na pytanie 0 relacj~ 

mi~dzy rzeczami" , a dalej "... ocen nie traktowae na r6wni ze 

stwierdzeniem realnych czynnik6w strukturalnych bytu" i "... wartosci 

wi~c jawiCl si~ jednak jako ocena naszej relacji do rzeczy ..." 1 

M. Gogacz wydaje si~ dogmatyzowae zakres poj~cia filozofii, 

apriorycznie zaciesniajqc jq do metafizyki, t~ zas pojmuje w sposob 

zgola szczegolny, jako filozofi~ bytu od strony glownie jego istnienia 

2. To cokolwiek a priori przyj~te uj~cie wyklucza w swoich konsekwencjach 

z zakresu filozofii zasadniczq trese analiz etycznych, 

aksjologicznych czy tez analiz z zakresu filozofii Boga. Za wqska jest 

przede wszystkim definicja aksjologii, jakq p. Gogacz si~ posluguje. 

Zaw~za jq bowiem do teorii zewn~trznych ocen, teorii tego, co subiektywistyczne. 

Czyni tak nieslusznie, poniewaz rzeczy majq wartosc 

w stosunku do nas niezaleznie od tego, czy my t~ wartose dostrzezemy 

i uznamy. Czlowiek dzi~ki wolnosci moze nie uznawae 

obiektywnej wartosci przedmiotu - nie docenie go. Moze tez nadac 

mu wartose fikcyjnq - przecenic go. Wolnose uniezaleznia czlowieka 

w pewnym zakresie od koniecznosci wejscia w pewne relacle 

z innymi niz on przedmiotami, mimo ze obiektywnie posiadajq one 

wartose, lub tez pozwala czlowiekowi wejse w relacje fikcyjne 

z przedmiotami 0 wartosci obiektywnej mniejszej lub zadnej. Ale 

wartose przedmiotu niezaleznie od falszywosci czy prawdziwosci Sqdu 

(oceny konkretnego podmiotu) - pozostanie wartosciq. Wartose 

zas obiektywnie wzi~ta (nie jako subiektywistyczna ocena) wiqze s i~ 

z relacjami, odslaniajqc reIacjonalnq natur~ byt6w. Relacje te nie 

Sq przypadkowe, Iecz konieczne (transcendentalne w znaczeniu tomistycznym), 

wynikajqce z natury przedmiotow. NaIezq wi~ do 

struktury bytu. Problemu subiektywnosci zwiqzanego z reIacjami 

(wartosc w ontycznej reIacji) - nie mozna mylie z subiektywizmem, 

ktory moze bye falszywym (wolnose) wariantem oceny reIacji ontycznej. 

W niedocenieniu rozr6Znien oceny i wartosci, subiektyvvizmu 

i subiektywnosci, relatywizmu i reIacyjnosci - widz~ oscien 

nieporozumienia i przyczyn~ dalszych argumentacji p. Gogacza. 

1 Czym zajmuje sill fHozofla, Znak 243 (174), s. 1155 i H56. 

I Trzeba raczej anallzowac "sposoby bytowania". w kt6rych to analizach 

uwzgl~dnia sl~ zar6wno aspekt egzystencjalny jak tet transcendentalny m u 

aspekt esencjalny struktury. bez sztucznego przeciez zaw«:tania poj«:cia struktury 

do analizy wymlaru jedynie Lstnieniowego. 

796

LlSlY DO REDAKCJI 

Jednakze ostatnia uwaga nie wydaje si~ wystarczaja,ca. Trzeba 

postawic pytanie 0 fundament zaprezentowanego - nb. nie tylko 

w w/w. dyskusji - stylu filozofowania. Dlaczego p. Gogacz wyrzuca 

spraw~ relacji i wartosci z zakresu problematyki struktury bytu 

Dlaczego nie doszedl do odkrycia, ze wlasnie poprzez relacje (wartosci) 

odslania si~ natura bytu 

Zapytajmy si~: ska,d to wiadomo, ze relacje m i~dzy bytami, wartosci, 

nie ujawniaja, struktury wewn~trznej bytu Moze wlasnie relacje 

Sq czyms najistotniejszym dla zrozumienia tejze struktury, 

a analiza wartosci, b~dqcych ich momentami, drogq do zrozumienia 

tej struktury, a w koncu do przezwyci~zenia pewnych dotychczas 

nierozwia,zalnych zagadnien dotyczqcych nieprzekraczalnego rozgraniczenia 

na zewn~trzne i wewn~trzne Nie zamierzam tego "moze" 

uzupelnic tezami w znacznej mierze wypracowanymi juz przez aksjologow 

- chodzi mi raczej 0 polemik~ z samym stylem filozofowania, 

ze zrodlowq dla filozofowania postawa,. 

Teoretycznie w tomistycznym stylu filozofowania punkt wyjscia 

analiz jest neutralistyczny, lecz w praktyce zaczyna si~ to filozofowanie 

b~da,c obciqzonym balastem mit 0 w doswiadczenia potocznego, 

gdzie plaszczyzna fenomenalistyczna i metafizyczna nie sa, wym 

i nie rozr6znione. Dotyczy to zasadniczego poj~cia tej filozofii 

jakim jest poj~cie bytu 3. Nazwalo si~ wiele (chyba za duzo) roznych 

"fakt6w" bytami, cz~stokroc "na oko" tj. wg kryteri6w sensualistycznych 

(odr~bnosc fenomenalistyczna). P6zniej zas - nie licza,c 

sifi z mozliwosciq bl~du zwanego quaternio terminorum (ktory to 

bla,d probuje si~ zatuszowac nazywaja,c poj~cie bytu "analogicznym") 

- dokonuje si~ analizy poj~cia owego czegos nazwanego bytern. 

W praktyce dochodzi si~ cz~sto do sytuacji absurdalnych - gdy 

wypracowanym dla lepszego zrozumienia rzeczywistosci poj~ciom 

np. zmiany czy substancji, nie udaje si~ przyporza,dkowac przysluguja,cych 

im desygnatow. Stqd niektorzy metafizycy m6wia, potem, 

ze desygnatem poj~cia substancji jest m 0 Ze 0) tylko osoba. 

By ustrzec si~ tego rodzaju sytuacji, by analizom zapewnic wi~ksza, 

naukowosc tj. w tym wypadku krytycznosc - wypracowana 

zostala na terenie filozofii fenomenologicznej (kt6ra jest przeciez pokrewna 

realizmowi arystotelesowsko-tomistycznemu, por. haslo 

"z powrotem do rzeczy") met 0 d a transcendentalna, oparta 0 r e 

d u k c j ~ transcendentalna,. Jest to aspekt fenomenologii cz~sto niedoceniany 

czy nawet zle rozumiany, a cz~sto tez w badaniach opacz 

• Pomijam tu caly zesp61 bliskich naszemu rozwataniu problem6w, jakl wnosi 

tzw. separacja w ksztaltowanie si~ .. poj~cia" bytu, kt6re w takim uj~ciu zawiera 

w sobie skr6tow'l form~ s'ldu egzystencjalnego. 

10-ZNAK 797

LlSTY DO REDAKCJI 

nie stosowany, jednakze uwazany przez Husserla za spraw~ podsta 

WOWq.4 

Wlasnie redukcja transcendentalna, b~dqca podstawq fenomenologii 

transcendentalnej jest tym, co zabezpiecza myslenie przed dogmatyzmem. 

Redukcja transcendentalna jest po prostu "nieupieraniem 

si~ przy uznawaniu za byt" tego, co si~ nim potocznie bye wydaje, 

jest to redukcja (sprowadzenie do czegos bardziej pierwotnego) 

badanej rzeczywistosci do fenomenu, ale nie na spos6b fenomenaIist6w, 

u kt6rych fenomen jest tezq metafizycznq, ale jedynie jako 

zabieg metodologiczny, dzi~ki kt6remu mozliwa jest bardziej podstawowa 

analiza rzeczywistosci, analiza bardziej neutralna, np. uchwycenie 

bytu i jego struktury poprzez wartosci. Redukcja transcend entalna 

i epoche - umozliwiajq odrzucenie kryteri6w sensualistycznych, 

fenomenalistycznych i czyste stosowanie kryteri6w metafizycznych 

(analiza eidetyczna). Nast~pstwem zastosowania redukcji transcendentalnej 

jest mozliwose analizy istotowej calej rzeczywistosci 

nie wylqczajqc podmiotu analizujqcego (metoda transcendentalna) 

pod kqtem jakiegos fenomenu i w konsekwencji dojscia do jed n 0 

z n a c z nyc h poj~c bytu, substancji, zmiany, wartoSci ontycznych 

(jednoznaczne poj ~cie dobra, celu, prawdy, pi~kna etc.). 

Tak wi~c primum cognitum fenomenologii jest fakt zwany fenomenem, 

rzeczywistose pozbawiona wszelkich zubozen sprowadzeniem 

do jednego tylko aspektu, wymiaru czy wycinka, zapelniona fenomenami, 

faktami a nie od razu bytami. Poj~cie bytu powstaje do 

'piero w trakcie analizy, a nie jest "na oko", w fenomenalistyczny 

spos6b utworzone. 

We wsp6lczesnej filozofii i teologii, takze tej przyznajqcej si~ do 

tradycji tomistycznej, stosuje si~ coraz powszechniej i skuteczniej 

metod~ transcendentalnq, czego przykladem Sq chotby analizy J. Ma.. 

'rechala, B. Lonnergana czy tez K. Rahnera. 

Antoni Jarnuszkiewicz SJ 

'Nie docenil redukcji tra nsce ndentalneJ, jak si

JEDENASTA W IECZOREM ... 

JAN MOSCHOS 

tAKA DUCHOWA 

KS. MAREK STAROWI EYSKI 

WSTE;P 

FIORETTI PUSTYNI 

Niewiele wiemy 0 autorze dzielka Lqka duchowa inaczej zwanego Nowym 

o{1rodem. Wiemy, :i:e byl on mnichem, ale mnichem wE:drujqcym od 

laury do laury, od pustelnika do pustelnika, aby - jak to piE:knie napisal 

H. G. Beck - "zbierac wszE:dzie czysty mi6d mqdrosci starc6w" 1. 

Jan Moschos byl najpierw mnichem w slawnym klasztorze sw. Teodoziusza 

w Palestynie, potem przebywal nad brzegami "swiE:tej rzeki" 

Jordanu, nastE:pnie w klasztorze sw. Saby. Byl w Syrii, odwiedzil Synaj, 

przemierzyl Egipt, przebywal w Aleksandrii, wsp6lpracujqc dlu:i:szy czas 

z tamtejszym patriarcbq Janem Milosiernym, prawdziwym szaleflcem 

Bozym. Objechal nastE:pnie wyspy i w koflcu umarl w Rzymie w 619 r. 

Cialo jego przywi6zl do Palestyny i zlo:i:yl w klasztorze sw. Saby jego 

ukochany uczefl i towarzysz wE:dr6wek - Sofroniusz, p6:i:niejszy uczony-poeta 

i patriarcha Jerozolimy, za kt6rego czas6w Arabowie zalali PalcstynE:. 

On to wspomina Jana jako swego duchowego ojca i nauczyciela 

2. Wiadomosci 0 Moschosie znajdujemy we wstE:pie do Lqki napisanym 

prlez kt6regos z jego uczni6w 3 , na kt6rym opieral siE: Focjusz 

piszqc 0 Moschosie w Bibliotece '. 

t H. G. Beck, Kirche und theotogische Literatur 1m byzant!nischen Reich, 

Miinchen 1959, 412. 

I PG 87, 3668B. 

• H. G. Beck, tarnze. 

• BIbtiotheca, cod. 199.

JEDENASTA WIECZOREM 

Owocem w~dr6wek Jana Moschosa byla wlasnie l,qka duchowa, zbi6r 

opowiadan 0 mnichach, kt6rych spotykal lub 0 kt6rych mu opowiadano. 

Nie jest to bynajmniej pierwszy zbi6r tego rodzaju. Juz od czwartego 

bowiem wieku powstawaly tego rodzaju zbiory jak np. Historia mnichow 

w Egipcie, Historia Lausiaca oraz liczne zbiory godnych pami~ci 

zdan Ojc6w Pustyni. Cieszyly si~ one wielkq popularnosciq tak na Zachodzie 

jak i na Wschodzie i formowaly mentalnosc ludzi p6znej starozytnosci 

i wczesnego sredniowiecza; po chwilowym okresie wzgardy 

cieszq si~ one znowu niemalym powodzeniem, jak 0 tym swiadczq liczne 

przeklady na j~zyki nowozytne. 

Skqd to ich powodzenie l,qka duchowa jak i Kwiatki 3W. Franciszka 

wprowadzajq nas w srodowisko ludzi, dla kt6rych B6g byl 

wszystkim, a zbawienie siebie i innych celem zycia. Wiara ich g6ry przenosi: 

nie rna dla nich nic niemozliwego. Tworzq nowe spoleczenstwo 

oparte na wierze i milosci, odtwarzajq nowy raj, w kt6rym nawet zwierz~ta 

Sq im poddane. W swiecie tym istnieje jeden wr6g: szatan i jedna 

praw dziwa grozba: grzech. Mozna mnich6w oskadac 0 naiwnosc, niezyciowosc, 

lekkomyslnosc - to sarno zresztq zarzucano i sw. Franciszkowi; 

jednego im zarzucic nie mozna - ze ich zycie nie jest zyciem 

autentycznym, a to moze rozumiemy dzis lepiej niz kiedykolwiek indziej... 

l,qka rna jednak charakter tragiczny - jest ostatnim wielkim pomnikiem 

rozkwitajqcego monastycyzmu wschodniego. W dwadziescia lat po 

smierci Moschosa potop arabski zmi6tl go zupelnie i do dzis dnia na 

pustyni syryjskiej mozna oglqdac ruiny ogromnych klasztor6w. Bohaterowie 

Moschosa w wiE:kszosci nie znalezli juz nastE:pc6w. 

U wag a: Tlumaczenie fragment6w oparlem na chrestomatii D. C. 

Hessling, Morcea.ux choisis du Pre Spiritue~ de Jea.n M oschos, Paris 1931 

(Les Belles Lettres) - tekst tam zawarty stanowi poprawiony tekst wydania 

Migne'a (PG 87, 2851-3112). W objasnieniach podany jest numer 

rozdzialu oraz kolumna u Migne'a. W Polsce Moschos nie cieszyl sit: 

powodzeniem: cale dzielko przelozyl ks. S. Piskorski, Zywotll OjcDw, 

Krak6w 1688, fragment 0 lwie Ojca Gerazyma przelozyl prof. S. Hammer, 

a przedrukowal i opatrzyl wst~pem o. A. Bober w Anto~ogii Patrystycznej. 

Ks. Marek Starowieyski 

Pewien starzec· przebywal w laurze· zwanej Cele! Gdy umarl 

higumen·, starcy i pozostali bracia laury zapragn~li uczynic go higumenem, 

poniewaz byl wielce swiqtobliwy, choc on ich blagal m6 

wiqc: "Pozw61cie mi, 0 bracia, oplakiwac moje grzechy. Ja nie jestem 

jednym z tych, co umiejq troszczyc si~ 0 dus;ze : umieli to czy 

800

JAN MOSCHOS .. tAKA DUCHOWA 

nie wielcy oj cowie, uczniowie ojca Antoniego * i innych". Bracia 

jednak codziennie przychodzili i blagali go, ale on nie zgadzal si~. 

Gdy jednak widzial, jak bardzo go nachodzq, rzecze do nich wszystkich: 

"Pozostawcie mi trzy dni na modlitw~: cokolwiek B6g zechce, 

u czyni~ " . Byl to piqtek: w niedziel~ rano starzec umarl. 

" 

M6wil mi ktos z ojc6w, ze opowiadal mu pewien chorqzy : "Wojowalismy 

w Afryce przeciw Maurom * i ani, zwyci~zywszy scigali 

nas. Barbarzyncy wi~c gonili nas i wielu sposrod nas zabili. Dopadl 

mnie - opowiada - jeden barbarzynca i juz w yciqgnql SWq w16czni 

~, aby mnie przeszye. Skora to ujrzalem, zaczqlem blagae Boga 

tymi slowami: 'Panie Boze, Ty, kt6ry pokazales si~ swej sluzebnicy 

Tekli * i wyrwales jq z rqk bezboznych, wyrwij i mnie z tej potrzeby 

i wybaw mnie od smierci okrutnej, a udam si~ na pustyni~, aby 

tam p ~d zie zycie mnicha.' Obrocilem si~ - m owi - i nie ujrzalem 

nikogo z barbarzyncow: natychmiast w i~c udalem si~ do tej laury 

Kopratha i oto zyj~ w tej jaskini, za lask q Bozq, trzydziesci pi~c 

lat". 

III 

W zbiorowisku cel Chodziba· mieszkal pewien starzec, 0 kt6rym 

opowiadali nam mnisi tam mieszkajqcy, co nast~puje: Gdy jeszczemieszkal 

on we wiosce, zwykl byl tak post~powae: gdy spostrzegl, 

ze ktos w jego wiosce nie maze obsiae swego pola z powodu wielkiego 

niedostatku, wychodzil tam w nocy i - ukrywajqc to przed wlascicielem 

pola - oral je wlasnymi wolami i wlasnym ziarnem obsiewal 

pole obcego. Gdy zas udal si~ na pustyni~ i przebywal w zbiorowisku 

cel Chodziba, starzec zachowal t~ samq litose. WychodzH 

bowiem na drog~ , kt6ra wiodla ad swi~tej rzeki Jordan do miasta 

swi~tego * i wynosil chleb oraz wod~ . Skora ujrzal, ze ktos slabnie, 

bral jego ci~zar i niosl go az na swi~t q G6r~ Oliwnq, i znowu 

powracal tq samq drogq, jesli tylko spotkal innych, niosqc ich ci~zary 

az do Jerycha. Mozna _ wi~c bylo zobaczye starca zlanego potem, 

jak dZwigal wielkie ci~zary: czasami ni6s1 dziecko, zdarzalo si~, ze 

ni6s1 nawet dwoje. Innym razem zn6w siedzial reperujqc zepsute 

801


sandaly czy to mt=;zczyzn czy to kobiet: mial bowiem przy sobie to, 

co nieodzowne. Innych czt=;stowal z przyniesionej przez siebie wody, 

innym znow rozdawal chleb. Jesli spotkal nagiego, dawal mu 

plaszcz, ktory mial na sobie. I mozna bylo widziec, jak mt=;czyl sit=;, 

pracujqc caly dzien. Jesli na swej drodze spotkal zmarlego, odmawial 

nad nim kanon modlitw· i grzebal go. 

IV 

P rzybylismy do kIasztoru ojca Teodozjusza, ktory zwc\ "Na Ska 

Ie". Gora ta znajduje sit=; pomit=;dzy Seleucjq na ziemi stalej () 

i Rhossos w Cylicji. OJcowie tegoz klasztoru zaprowadzili nas na 

dol od klasztoru, jakoby na rzut strzaly, i pokazali nam zrodlo, mow 

i

JAN MOSCHOS: tAKA DUCHOW"" 

s i~ rOpq. Gdy lew ujrzal starca, podszedl do niego i pokazal mu lap~ 

zranionq z tkwiqcq w niej drzazgq i jakby placzqc zach~al go, 

aby go uleczyl. Gdy starzec ujrzal go w takiej potrzebie, usiadl, ujql 

l:ap~, rozciql jq, wyciqgnql drzazg~ - wyplyn~ lo wtedy duzo ropy. 

Nast~pnie samq ran~ starannie wyczyscil, a zwiqzawszy jq pl6tnem 

pozwolil mu odejsc. Ale uzdrowiony lew nigdy nie opuscil starca, 

lecz jak wierny uczen towarzyszyl mu, gdziekolwiek by si ~ on udal, 

tak ze starzec zdumiewal si~ takq wdzi~czno s ciq zwierz~cia . Odtqd 

zywil go starzec rzucajqc mu chleb i m oczony b6b. 

W lau rze znajdowal si~ tez osiol, kt6ry nosi! wod~ dla starc6w , pili 

oni bowiem wod~ ze swi ~t ej rzeki Jordan, rzeka zas byla oddalona 

od laury 0 jednq mil~. Ojcowie mieli zwyczaj oddawac osla lwu, aby 

ten go pasl u brzeg6w swi~tego Jordanu. Pewnego dnia, gdy lew 

pasl osla, ten oddalil si~ na znacznq odleglosc i oto wielblqdnicy, 

kt6rzy szli z Arabii, znalazIszy osla wzi~li go ze sobq i udali s i~ do 

domu. A lew zgubiwszy osla powr6cil do laur y, do ojca Gerazyma, 

i stanql przed nim wielce strapiony i pos~p n y . Ojciec, kt6ry sqdzil, 

ze lew pozarl osla, rzekl do niego: Gdzie osiol Lew stanql jak czlowiek 

i milczal opusciwszy lebo Rzekl don starzec: Pozarles go Na 

Boga blogoslawionego, prac ~, kt6rq wykonywal dotqd osiol, b~dziesz 

spelnial teraz ty! Odtqd lew na rozkaz starca nosH juki z czterema 

naczyniami glinianymi i przynosil wod ~. 

Pewnego dnia przybyl do starca zolnierz, aby si~ pomodlic. Gdy 

ujrzal lwa noszqcego wo d~ i dowiedziawszy si~, dlaczego to czyni, 

ulitowal si~ nad nim i wyjqwszy trzy zlote monety dal je starcom, 

aby zakupili osIa do noszenia wody, a lwa wyzwolili od tej sluzby. 

P o niejakim czasie od wyzwolenia lwa, wielblqdnik, kt6ry zabral 

osla, udal s i~ znowu , aby sprzedac zboze w swi~ tym miescie, a mial 

ze sobq osla Przekroczywszy sw i ~ty Jordan, za zrzqdzeniem Bozym, 

spotkal lwa: gdy go zobaczyl, pozostawil wielblqdy i uciekl. A lew, 

skoro poznal osIa podbiegl don i uchwyciwszy go pyskiem, jak 

zwykl to czynic, pociqgnqI go wraz z t rzema wielblqdami i rycZqC 

z radosci, ze odnalazl zgubionego osIa, przybyl do starca, kt6ry 

mniemal, ze to lew pozarl osla. P oznal wtedy starzec, ze lew zostal 

falszywie oskad:ony. Nadal mu imi~ Jordan. P rzebywal wi~c 

lew u starca okres pi~c iu lat, zawsze nieodlqczny jego towarzysz, 

gdziekolwiek starzec by si~ znajdowal. 

A gdy ojciec Gerazym odszedl do Pana i zostal pogrzebany przez 

ojc6w, lew , za zrzqdzeniem Boskim, nie znajdowal si~ w laurze. Po 

niedlugim czasie powr6cil lew i szukal starca. Wtedy uczen starca 

i ojciec Sabbatios widzqc go, rzekli: 'Jordanie, starzec pozostawil 

nas sierotami i udal si~ do Pana. Ale nuze, jedz!' Lecz lew nie chcial 

jesc, lecz nieustannie obracal oczy tu i 6wdzie, aby ujrzec swego 

starca i wielce ryczal, jako ze nie m6g1 zniesc tego, ze on go opu 

803


sci!. Na ten widok oJclec Sabbatios i inni oj cowie gladzili go po 

grzbiecie i m6wili don: 'Odszedl starzec do Pana i pozostawil nas'. 

A choe tak m6wili, nie mogli sprawie, aby zaprzestal ryczee i rozpaczae, 

ale, co wi~cej, im bardziej pr6bowali go pocieszae i odmienie 

b61, tym glosniej ryczal pokazujqc glosem, postawq i oczyma 

b61, jakiego doznawal nie widzqc starca. Wtedy rzekl don ojciec 

Sabbatios: 'Nuze, chodz ze mnq, skoro sam nie wierzysz! Pokaz~ 

ci to miejsce, gdzie spoczywa nasz starzec!' I wziqwszy go zaprowadzil 

na miejsce, gdzie pochowano starca. Odeszli okolo p61 mili 

od kosciola i starzec stanqwszy nad grobem ojca Gerazyma m6wi 

do lwa: 'Oto nasz starzec!' i ojciec Sabbatios zgiql kolana. Gdy lew 

ujrzal, jak starzec padl na twarz, z rykiem uderzyl bardzo silnie 

glowq 0 ziemi~ i natychmiast skonczyl zycie na grobie starca". 

To zas przydarzylo si~ nie dlatego, zeby lew mial dusz~ rozumnq, 

-ale ze B6g pragnie oddae chw al~ tym, kt6rzy mu oddajq czese i to 

n ie tylko za zycia, ale i po smierci oraz pokazae, jak zwierz~ta byly 

poddane Adamowi, nim przestqpil przykazania i nim zostal wygnan 

y z rozkoszy ziemskich. 

VI 

Przybylismy do Tebaidy i zatrzymalismy si~ dla zbudowania u filozofa 

Febanona w Antinoe *. On to opowiedzial nam, co nast~puje: 

"W okolicach Hermapolis * zyl pewien bandyta imieniem Dawid. 

Wielu oblupil doszcz~tnie, wielu pozabijal i, ze tak powiem, wiele 

w i~cej zla uczynil od kogokolwiek. Pewnego dnia, gdy jeszcze rozbijal 

w g6rach majqc ze sobq wi~cej niz trzydziestu bandyt6w, pocZ2;l 

rozmyslae nad zlem, kt6re uczynil i porzuciwszy wszystkich, 

kt6rzy z nim byli, udal si~ do klasztoru. Gdy zapukal do bramy, 

wyszedl oddzwierny i rzekl don: 'Czego chcesz' Na to powiedzial 

dow6dca bandyt6w: 'Pragn~ zostae mnichem'. Wszedl wi~c 

odiwierny, aby oznajmie przelozonemu to, co mu powiedzial. Wyszedl 

wi~c przelozony, a skoro ujrzal, ze jest on starcem, rzekl do 

niego: 'Nie mozesz tu przyjse, bo bracia wielce si~ umartwiajq 

i ich praca nad sobq jest trudna, ty zresztq masz inne usposobienie 

i nie poradzisz zniese reguly klasztoru'. A on go blagal, m6wiqc: 

'Zaiste, zrobi~ wszystko, tylko mnie przyjmij'. Ale przelozony trwal, 

m6wiqc: 'Nie zrobisz'. Wtedy m6wi don dow6dca bandytow: "Wiedz 

wi~c, ze ja jestem Dawid, przywodca bandytow i dlatego tu przyszedlem, 

abym mogi oplakae moje grzechy. Jesli jednak nie zechcesz 

mnie przyjqe to, zaprzysi~gam si~ na Tego, ktory mieszka w niebie, 

ze to spelni~: powracam znowu do mojego poprzedniego zawo 

804

JAN MOSCHOS: tAKA DUCHOWA 

du i sprowadziwszy moich dawnych towarzyszy, wymorduj~ was 

wszystkich a klasztor wasz zniszcz~! " Gdy to uslyszal pfzelozony, 

przyjql go do klasztoru i udzieliwszy mu tonsury dal mu swh=:tq 

szat~ *. Rozpoczql wi~c Dawid b6j 0 zbawienie, a wstrzemi~iliwosciq, 

poslUSZel1.stwem i pokorq przewyZszal wszystkich znajdujqcych 

s i~ w klasztorze: bylo zas tam okolo siedemdziesi~ciu os6b. BudujqC 

wszystkich stal si~ dla wszystkich wzorem. 

Pewnego dnia, gdy siedzial w swej celi, stanql przed nim Aniol 

Panski i rzekl don: "Dawidzie, Dawidzie, przebaczyl ci Pan twoje 

grzechy: odtqd b~dziesz czynil cuda". On zas odpowiadajqc rzekl 

do Aniola: "Nie mog~ uwierzye, ze B6g mi przebaczyl w tak kr6tkim 

czasie wszystkie moje grzechy, kt6re Sq ci~zsze od piasku morskiego: 

"M6wi don Aniol: "Jesli nie oszcz~dzilem kaplana Zachariasza 

*, ktory nie uwierzyl wiadomosci 0 synu, kt6rq mu podalem, 

ale zwiqzalem mu j~zyk, aby nauczyl si~ nie wqtpie w to, co m6wi~ , 

czyz ciebie mam oszcz~dzie Dlatego tez odtqd b~dziesz zupelnie 

niemy". Wtedy Dawid padl na twarz i rzekl: "Gdy bylem na swiecie 

i czynilem niegodziwose i wylewalem krew, moglem m6wie, a teraz, 

gdy chc~ sluzyc Bogu i spiewac hymny, wiqzesz mi j~zyk, aby 

nie mowil" Odpowiadajqc rzekl mu Aniol: "W czasie oficjum b~dziesz 

m6g1 otwierae usta, ale poza oficjum b~dziesz zupelnie niemy". 

Tak tez si~ stalo. Wiele jednak cud6w uczynil Bog ze wzgl~du 

na niego. Spiewal p&almy, ale poza tym nie byl w stanie wypowiedziec 

ani jednego slowa dlugiego czy krotkiego." 

Ten, kt6ry nam to opowiadal, mowil: "Widywalem go cz~sto 

i chwalilem Boga". 

VII 

Pewien brat zapytal starca: "Dlaczego ciqgle sqdz~ moich braci" 

Odpowiedzial starzec: "Eo nie poznales samego siebie: kto bowiem 

zna samego siebie, nie patrzy na czyny braci". 

VIII 

Dwaj wielce pobomi bracia zyli jako swieccy w Konstantynopolu 

i cwiczyli si~ w srogich postach. Jeden z nich udal si~ do Rhaithu ., 

opuscil swiat i zostal mnichem. Pe pewnym czasie udal si~ tez do 

Rhaithu jego brat, ktory pozostal w swiecie, aby zobaczyc si~ ze 

805


swym bratem - mnichem. Brat swiecki przebywaj~c u niego spostrzegl, 

ze jego brat mnich spozywa obiad 0 godzinie dziewi~tej * 

i zgorszony rzekl do niego: "Bracie, gdy jeszcze jako czlowiek 

swiecki przebywales na swiecie, nie spozywales nigdy pokarmu 

przed zachodem slonca". A na to mowi don mnich: "Zaiste, bracie: 

gdy bylem na swiecie, pozywalem pokarm przez uszy - proma 00 

wiem ehwala u ludzi i pochwaly stanowi~ znaczny pokarm i daj~ 

ulg~ w trudzie pracy nad sobq". 

IX 

Do starea zblizyli s i~ dwaj filozofowie-retorzy i prosili go, aby 

powiedzial im slow o ku zbudowaniu *. Ale starzee zamilkl. Znowu 

rzekli filozofowie: "Nic nam nie odpowiadasz, ojcze" Wtedy rzekl 

do nich starzec: "Wiem, ze jestescie milosnikami slow, ale swiadcz~, 

ze nie jestescie milosnikami prawdziwej mqdrosci *. Wy, ktorzy zupelnie 

nie wiecie, co to znaezy mowie, dokqdze b~dzi ecie nauczali 

m owienia Niech dzielem waszej filozofii b~dzie nieustanna mysl 

o smierci, a samych siebie strzezeie milczeniem i cisz~ wewn~trzn~" . 

X 

Przybylismy do ojea Jana, pustelnika, zwanego Ryzym, ktory opowiedzial 

nam co na st~puj e : "Slyszalem od ojca J ana z Moabu, ze 

zyla w swi~tym miescie '" pewna wielce pobozna mniszka, kt6ra 

ezynila p os t~py w dosk onalosci Bozej. Poniewaz szatan znienawidzil 

dziewic~ , natchn ~l pewnego mlodzienca diabelsk~ milosci~ ku 

niej. Gdy jednak ta nadzwyczajna dziewica odkryla p o dst~p szatanski 

i zgub ~ groza,ca, mlodziencowi, wz i~ la do plecionki kilka ziarenek 

bobu i udala si~ na pustyni~ , aby mlodzieniec d zi~ki jej oddaleniu 

si~ zostal wyzwolony od niepokoju i uzyskal zbawienie, 

a ona sarna ustrzegla s i~ od grzechu. Po dlugim czasie, aby nie pozostalo 

nieznanym jej cnotliwe post~powanie, za zrza,dzeniem Bozym, 

ujrzal j~ pewien pustelnik zyjqcy na pustyni kolo swi~tego 

J ordanu i rzekl do niej: "Matk o, co ty robisz tu, na tej pustyni" 

A ona, chc~c ukrye przed pustelnikiem, kim jest, mowi don: "Przepraszam 

ci~, zgubilam drog~; uczyD. mi wi~c t~ lask~ ojcze i na milose 

Bosk~, pokaz mi drog~!" On zas, jako ze za sprawq Bo sk~ wiedzial, 

kim ona jest, rzecze do niej: "Wierz mi, matko: ty ani drogi nie 

806


zgubilas, am JeJ nie szukasz, ale wiedzqc, ze klamstwo jest dzielem 

szatana, powiedz mi prawdziwy pow6d, dla kt6rego tu przyszlas". 

Wtedy rzekla don dziewica: "Przebacz mi ojcze, pewien mlodzieniec 

m6g1 upasc z mego powodu i dlatego udalam si~ na t~ pustyn 

i~, sqdzqc ze lepiej umrzec, niz stac si~ przyczynq zgorszenia dla 

kogos, jak 0 tym m6wi Apostol *". M6wi do niej znowu starzec: 

"Jak dlugo tu przebywasz" A ona na to: "Za laskq Bozq, siedemnascie 

lat". Znowu m6wi do niej pustelnik: "A co jesz" A ona 

pokazala mu koszyk i b6b, kt6ry si~ w nim znajdowal i tak m6wi 

do pustelnika: "T~ oto plecionk~, kt6rq tu widzisz, mialam ze sobq, 

gdy wychodzilam z miasta, a w niej byly owe malenskie ziarenka 

bobu. B6g sprawil to, wedle swego zrzqdzenia wzgl~dem mnie, niegodnej, 

ze caly czas jadlam je, a ich nie ubywalo. I zebys jeszcze 

i to wiedzial, ojcze, ze tak mnie strzegla Jego dobroc, ze przez te 

siedemnascie lat nikt mnie nie widzial, jeno ty dzisiaj, ja natomiast 

widywalam wszystkich". Gdy pustelnik dowiedzial si~ 0 tym, oddal 

chwal~ Bogu". 

XI 

Pewien starzec, kt6ry mieszkal na pustyni Sketis" udal si~ do 

Aleksandrii, aby sprzedac swe r~kodzielo i ujrzal, jak pewien mlody 

mnich wchodzil do szynku. Zmartwil si~ starzec z tego powodu 

i pozostal na zewnqtrz, aby si~ z nim spotkac, skoro tylko wyjdzie; 

tak tez si~ stalo. Gdy wi~c wyszedl mlodzieniec, starzec uchwycil 

go za r~k ~ i odprowadziwszy na bok, m6wi don: "Panie i bracie, 

czyz nie wiesz, ze nosisz swi~ty str6j Czyz nie wiesz, ze jestes mIody 

Czyz nie wiesz, jak liczne sidla zastawia szatan Czyz nie w iesz, 

ze mnisi, kt6rzy przebywajq w miastach Sq doswiadczeni przez 

wzrok, przez sluch i przez ubi6r Wchodzqc beztrosko do szynku 

slyszysz, czego nie chcesz i widzisz, czego nie chcesz r spotykasz si~ 

z ludimi bezwstydnymi i kobietami. Zaiste, blagam ci~, uciekaj na 

pustyn i~ , gdzie mozesz, jesli tylko zechcesz, zostac zbawionym;'. 

Odpowiedzial mu mlodzieniec: "Odejdi starcze, B6g zqda jedynie 

czystego serca!" Wtedy rzekl starzec wzni6slszy r~ce do nieba : 

"Chwala Tobie, Boze: przebywalem na pustyni Sketis pi~cdziesiqt 

lat, a nie osiqgnqlem czystosci serca, ten natomiast, przebywajqc 

w szynkach osiqgnql czystosc sercal" I zwr6ciwszy si~ do mlodzienca 

powiedzial: "Niech B6g ci~ zbaw i, a mnie nie zawiedzie w mej 

nadzieil". 

807


XII 

Opowiadal mi jeden z OJcow co nast~puje: "Pewien zdomy mlodzieniec 

udal si~ na nauk~ do zlotnika i wyuczyl si~ doskonale zawodu. 

Gdy wi~c jeden z patrycjusz6w polecil zlotnikowi wykonae 

krzyz ozdobiony drogimi kamieniami, aby go ofiarowae do kosciola, 

mistrz zlecil wykonanie pracy mlodziencowi, poniewaz byl on 

bardzo zrE:czny. Wtedy mlodzieniec pomyslal tak : "Jakiez to bogactwa 

przyni6s1 on dla Chrystusa! Dlaczego wiE:c i ja nie mialbym 

wmieszae mojej zaplaty do tego krzyza, aby Chrystus wziEll jq pod 

uwag~ tak, jak dwa pieniElzki owej wdowy" * Obliczyl wi~c , jakl::\ 

zaplat~ powinien byl otrzymae, odjl::\l jq (od swej placy) i dolqczyl 

do materialu przeznaczonego na krzyz. Gdy przyszedl patrycjusz, 

aby zwazye krzyz przed wlozeniem kamieni, i stwierdzil, ze jest 

on ci~zszy niz to, co byl on dal, zaczql podejrzewae, ze popelniono 

oszustwo falszujqc zloto. Wtedy rzecze don mlodzieniec: "Wie tylko 

ten, kt6ry bada glE:bie serca, ze nic takiego nie uczynilem, ale widzqc, 

jak wielkie skarby przyniosles dla Chrystusa, postanowilem 

dorzucie mojq zaplat~, abym i ja mial cZE:se z tobq i zeby i mnie 

przyjql Chrystus tak, jak dwa pieniqzki owej wdowy." * Patrycjusz 

zdumial siE: na te slowa i rzekl: "Moje dziecko, czys ty naprawd~ 

tak pomyslal" On zas m6wi: "Tak !" Rzecze w i~c do niego : "Poniewaz 

tak pomyslales i calq swl::\ wol~ skierowales ku Chrystusowi 

chcqc miee cZE:se razem ze mnq, oto od dzis czyni~ ci~ moim synem 

oraz dziedzicem". I wziql go ze sobq i uczynil swoim dziedzicem". 

XIII 

Powiedzial pewien starzec: "Dzieci, s6l pochodzi z morza, lecz 

jesli zblizy siE: do wody, roztapia si~ i ginie. Podobnie i mnich: pochodzi 

z niewiasty, lecz gdy zblizy si~ do niewiasty, rozprzE:ga si~ 

i, zaiste, przestaje bye mnichem". 

Jan Moschos 

wybral. tlumaczyl I obJasnieniami opatrzyl 

ks. Marek Sta rowleyskl 

OBJ ASNIENIA: 

I = r. 7. PG 87, 2857. 

starzec - starszy i d08wiadczony mnich lub pustelnik, do kt6rego inni 

zwracali si~ po rad~. "Starzec" nie zawsze musial bye starcem. 

808


l aura - cos w rodzaju naszego klasztoru: zbi6r eel zgromadzonych wok61 

kosciola. Mnisi zyli zazwyczaj caly tydzien samotnie, gromadzili 

si ~ na wsp6lne nabozenstwa w soboty i niedziele. 

Cele (gr. Pyrgia) - laura polozona niedaleko Jordanu. 

higumen (gr. hegoumenos) - przelozony laury; w wi~kszych laurach nazywano 

go archimandryta. 

ojca Antoniego - ojciec - abbas tytul honorowy dla mnich6w szczeg6lnie 

czczonych jak amma dla kobiet. Antoni - jeden z najslawniejszych 

mnich6w IV w., kt6rego zycie spisal Atanazy. 0 Antonim 

por. M. Starowieyski, Swi~tosc w zyciu i mysli pustelnik6w 'egipskim 

IV w., w: W nurcie zagadnien posoborowych 6, Warszawa 

1972, 367-404. 

II = r. 20. PG 87, 2868. 

Maur6w - chodzi tu 0 wojn~ toczon~ w kOllcU III w. 

Tekla - jedna z najbardziej czczonych swi~tych Kosciola starozytne 

go; wedlug Akt6w Pawla i Tekli, gdy bandyci napadli na Tekl~, 

skala si~ rozst~pila i pochlon~la swi~t~ pustelnic~. 

III = r. 24. PG 87, 2869. 

swi ~ te miasto - Jerozolima. 

droga z Jerycha do Jerozolimy pokonuje r6znic~ poziomu 1010 m (Jerycho 

250 m ponizej poziomu morza, Jerozolima 760 ponad). 

kanon modlitw za umarlych zawieral psalroy i modlitwy. 

IV = r. 80. PG 87, 2937. 

Seleucja - chodzi tu 0 Seleucja Pieria, port Antiochii Syryjskiej. Wyrazenie 

"Seleucja na ziemi stalej" jest niezrozumiale. Rhossos lezal 

geograficznie w Syrii, choe nalezal do prowincji Cylicja II i dlatego 

tez, wbrew komentatorom, zwrot jest poprawny. 

V = r. 107. PG 87,2965. 

Tlumaczenie tego opowiadania dal S. Hammer w Meander 1 (194/1), 49 

51 (przedruk o. A. Bober, Antologia Patrystyczna, 297nn. Prof. Hammer 

przytacza liczne opowiadania analogiczne w literaturze greckiej 

i rzymskiej (Elian, Apian, Pliniusz, A. Gelius); D. C. Hessling, por. 

wyzej, m6wi 0 analogiach w literaturze chinskiej. Do podanych 

przez uczonych analogii nalezaloby dodac z literatury chrzescijaflskiej 

Sulpicjusz Sewer Dial. 1, 13 i 15. Obok tresci anegdotycznej 

opowiadanie posiada trese teologicZD


VIII = r. 153. PG 87, 3021. 

Rhaithu - slawna laura na Synaju. 

godzina dziewiqta - trzecia po poludniu. 

IX = r. 156. PG 87, 3023. 

slowo k u zbudowaniu - do starc6w przychodzili ludzie proszqc 0 slowo 

zbawienne. Zbiory takich "sl6w" powstaly juz w koncu IV 

i pocz. V w: Sq to nieslychanie popularne w6wczas, a do dziS czytywane 

na Wschodzie Apophtegmata ton pateron, w ktorych zawiera 

si~ mqdrosc Ojc6w Pustyni. 

gra sl6w: philosophi - milosnicy mqdrosci, philologoi - milosnicy sl6w. 

X = r. 179. PG 87, 3049. 

swi~te miasto - Jerozolima. 

Rz 9, 33: 14, 13. 

XI = r. 194. PG 87, 3076. 

Sketis - Pustynia na pld. od Aleksandrii, na kt6rej zamieszkiwali pustelnicy. 

Opowiadanie to bynajmniej nie wyslawia chodzenia przez mnich6w do 

szynk6w, ale polemizuje ze zbytnim rygoryzmem Ojc6w Pustyni 

nie tylko na pustyni ale i w miescie, na swiecie, mozna s i ~ zbawic 

i zachowac czyste serce. 

XII = r. 200. PG 87, 3088. 

Mk 12, 41-44. 

XIII = r. 217. PG 87, 3108. 

Rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego zwraca 

s i ~ do spoleczenstwa katolickiego z gorqcq prosbq 

o pomoc w rozbudowie gmachu glownego Uczelni. 

Cegielki wartosci 50,- 100,- 500,- i 1000,- II moina 

nabyc u miejscowego Ksi~dza Proboszcza lub bezposred 

nio w KUL-u. 20-950 Lublin, AI. Raclawickie 14, 

skrytka pocztowa 129, konto : NBP " Oddzial Lublin 

809-9-769 lub PKO 2-9-153. 

810

Sommaire 

Abbe Wincenty Myszor: Vers une reinterpretation de l'histoire 

du gnosticisme 

Abbe Marek Starowieyski: "Les pelerinages de la dame Egerie" 

(c!. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, 1894) 

J ozet Korpanty: Sur la signification de la "virtus" romaine. 

Abbe Janusz Frankowski: La Bible du Millienaire et Ie probleme 

des traductions polonaises actuelles de l'Ecriture Sainte . 

655 

688 

701 

709 

La pensee contemporaine 

Alfred Gawronski: Noam Chomsky: Decouverte des systemes rationnels 

dans Ie subconscient de l'homme . 

738 

Noam Chomsky: L'apport de la linguistique dans les recherches 

sur l'esprit humain (Language and Mind, New York 1968 - 

compte-rendu des trois conferences) . 764 

Ch ronique 

Mieczyslaw Gogacz: Pour connaitre Dieu et l'homme (compte-rendu 

du livre Aby poznac Boga czlowieka, Warszawa 1974, 

Wyd. Si6str Loretanek) 782 

Lettres a la Redaction: 

Boguchwal Winid 

Antoni Jarnuszkiewicz SJ: Subjectivisme ou subjectivite 

795 

795 

Re fl e xions 

Jan Moschos: Le Pre Spirituel (de la collection de D. C. Hessling: 

Morceaux choisis du Pre Spirituel de Jean Moschos, Paris 

1931, Les Belles Lettres) . 799

STUDIA 

NA KATOLICKIM UNIWERSYTECIE 

LUBELSKIM • 

W zwil\zku z podejmowanl\ przez mlodziez decyzjl\ wyboru stu 

di6w oraz uczelni - przekazujemy informacje 0 Katolickim Uni 

wersytecie Lubelskim oraz 0 warunkach przyj-:c na t-: Uczelni-:. 

KUL POSIADA 4 WYDZIALY: NAUK HUMANISTYCZNYCH, 

FILOZOFII CHRZESCIJANSKIEJ, TEOLOGII I PRAWA KANO 

NICZNEGO. 

Na Wydziale Nauk Humanistycznycb mozna studiowac: filologi-: 

polskI\:, filologi-: klasycznl\. filologi-: romaIiskl}, histor i-: i bistori-: 

sztuki. 

Na Wydziale Filozofii ChrzescijaIiskiej mlodziez ma do wyboru: 

- specjalizacj~ filozofii teoretycznej (historia filozofii, logika, 

i metodologia nauk, teoria poznania, metafizyka, estetyka, 

filozofii l'eligii, antropologia filozoficzna), 

- specjalizacj-: filozofii przyrody (filozofia przyrody oZywionej, 

filozofia przyrody nieozywionej, biologia teoretyczna), 

- specjalizacj-: filozoficzno-psychologicznl\ (psychologia ogolna, 

psychologia eksperymentalna, psychologia rozwojowa 

i wychowawcza, psychologia kliniczna, psychologia osobowosci), 

- specjalizacj-: filozofii praktycznej (filozofia spoleczna, etyka, 

filozofia kuItury i prawa, socjologia, socjologia religii i rodziny, 

metodologia nauk spolecznych). 

Na Wydziale Teologicznym studiowac mozna : biblistyk-:, histori-: 

Kosciola, teologi-: dogmatycznl\, fundamentalnl\, moralnl\, pastoralnl\, 

ekumenicznl\:, muzykologi-: koscielnl\. 

Na Wydziale Prawa Kanonicznego specjalizowac sit: mozna w prawie 

koscielnym, wyznaniowym, w historii prawa. 

Studenci mogl\: ubiegac si-: 0 stypendia oraz mieszkania w Domach 

Akademickich KUL. 

Szczegolowych informacji w sprawach zapisow i warunkow studi6w 

udzielajl\ kancelarie poszczeg6lnych Wydzial6w (20-950 Lublin, 

Aleje Raclawickie 14) codziennie, oprocz niedziel i swil\t, 

w godzinach urz-:dowych. Wydzial Nauk Humanistycznych tel. 

389-23, Wydzial Filozofii Chrzescijailskiej tel. 304-32, Wydzial 

Teologii i Prawa Kanonicznego tel. 306-20.

ZESPOt • HANNA MALEWSKA, STEFAN SWIEtAWSKI, STANI· 

StAW STOMMA, JERZY TUROWICZ, STEFAN WILKA· 

NOWICZ, JACEK WOZNIAKOWSKI, HALINA BORT· 

NOWSKA, STANIStAW GRYGIEL, MAREK SKWAR· 

NICKI, BOHDAN CYWINSKI 

REDAKCJA • BOHDAN CYWINSKI (redaktor naclelny), HALINA 

BORTNOWSKA (sekretarl redakcji), STANIStAW 

GRYGIEL, FRANCISZEK BLAJDA 

adres 

redakcji • Krakow, Sienna 5, I p., tel. 271-84 

adres 

administracji • Krakow, Wislna 12, I p., tel. 501-62 

prenumerata • krajowa: kwa rtalnie zl 45.-; p61roeznie zl 90.- ; roeznie 

zl 180.- Wplaty no konto Administraej i "Znaku" 

Krakow, Wislna 12. PKO 4-14-834 lub "Rueh". Krakow, 

AI. Pokoju 5. PKO nr 4-6-777 alba przez urz~dy peeztowe 

i listonoszy, 

zagraniclna: kwo rtolnie zl 63.-; polracznie zl 126.-; 

rocznie zl 252.- Prenumerata przez wploty na kento 

BKWZ "Ruch" Warszowo, ul. Wronia 23, PKO nr 

1-6-100024 

Egzemplorze orchiwolne "Znoku" nobywoc mei(la 

w Administrocji miesi4cznika "Znak", Krakow, ul. 

Wiilna 12 oroz w nostc:pujqcych kSic:gornioch: Kato· 

wice: Ksi~gornia sw. Jacko, ul. 3 Mojo 18; Krakow: 

Ksi~garn i o Krokewsko. ul. Sw. Krzyio 13; Poznan: 

Ksic:garnio sw. Wojciecha. PI. Wolnosci 1; Warszawa: 

Ksic:gornio sw. Wejciecho, ul. Freta 48; Wroc/aw: 

Ksie:gornio Archi dieeezjoino. ul. Katedralna 6. 

Drukarnia Wydawnicza. Krakow. ul. Wod.,wlcka R. Naklad 

7000+350+ 100 egz. Ark. druk. 10. Pap ier sal. kl . V 61 X 65 80 g. 

eena zeszytu II 15.- Zam. 774/15. Z·B Indeks 38420/38371

Nr 252, czerwiec 1975 - Znak

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template ?