Slika Anastasa Jovanovića Srbi oko guslara iz privatne zbirke u ...

Slika Anastasa Jovanovića Srbi oko guslara iz privatne zbirke u Zagrebu

Naziv slike: Srbi oko guslara (Srbi oko pjevača)
Autor: Anastas Jovanović
Datacija: Beč, oko 1860.
Dimenzije: 47,5 x 63,7 cm
Tehnika: ulje na limu
Slika prije restauratorskog zahvata
Stanje slike prije restauratorskog zahvata
Limena ploča ima manje deformacije. Na slikanom sloju nalazi se sloj nečistoće akumulirane
iz zraka. Sloj boje pokriven je lakom koji je starenjem znatno potamnio. U donjem lijevom i
središnjem dijelu slike nalaze se oštećenja koja izgledaju ozbiljno (voda je curila po slici), ali
infracrvena reflektografija ukazuje da su oštećenja gotovo isključivo u sloju diskoloriranog
laka i da je sloj boje praktično intaktan. Ukrasni okvir koji je ocrtao tragove patine na slici je
izgubljen.
1

Infracrvena reflektografija prije radova (gore) i slika za vrijeme čišćenja
2

Restauratorski radovi
Lim nije poravnavan jer njegove blage deformacije ne kvare percepciju slike i u potpunosti
pridonose starosnoj vrijednosti djela. Štoviše, ravnanje lima bi bilo opasan restauratorski
postupak jer bi moglo uzrokovati otpadanje boje na mjestima pritiska ili pregibanja. Sloj
nečistoće sa slike je uklonjen i uklonjen je oštećeni stari lak. Nakon uklanjanja laka pokazao
se sloj boje u punom bogatstvu kolorita i tonskih prijelaza – praktično neoštećen. Apsolutno
minimalan retuš bio je neophodan na nekolicini lokacija. Retuš je obavljen reverzibilnim
Maimeri restauro bojama. Vrlo sitna oštećenja nisu retuširana već su ostavljena na slici kao
starosna draž koja ničim ne kvari percepciju slike, a pridonosi starosnoj vrijednosti. Slika je
zaštićena polusjajnim lakom. Pronađen je bidermajerski okvir koji vremenom nastanka i
oblikom odgovara slici te slika može biti u njemu kvalitetno prezentirana.
Slika nakon restauratorskog zahvata
3

Zanimljivi kulturološki podatci vezani za sliku
Na slici su portretirani knez Mihailo Obrenović, crnogorski vladika Petar II, Milan Obrenović,
Anka Obrenović, Toma Vučić-Perišić, Petar Petrović Njegoš, Vuk Stefanović Karadžić, Đura
Daničić, Branko Radičević.... Na slici je i lik samog slikara Anastasa Jovanovića. Prikazani
guslar je Laza Zuban, a ne Filip Višnjić; naime 1901. Andra Gavrilović je u Srpskoj
štampariji u Zagrebu s ove kompozicije dao kopirati lik guslara za poznatu zbirku Znameniti
Srbi XIX veka i ispod guslara je napisao Filip Višnjić. Višnjićev lik iz te poznate zbirke je na
zasebnom listu, izrađen grafičkim postupkom fototipije (reprodukcije su rađene u Pragu).
Lik Laze Zubana kao guslara je 1901. kopiran iz kompozicije i grafički umnožen s natpisom „Filip
Višnjić“ - za zbirku Znameniti Srbi XIX veka u izdanju Srpske štamparije u Zagrebu 1
Laza Zuban je bio državni velikodostojnik 2 , te Vukov prijatelj i suradnik na prijevodu
Napoleonovog zakonika. Zuban je pjevao uz gusle narodne junačke pjesme 3 , u društvu
1 Vojislav M. Jovanović u tekstu O liku Filipa Višnjića i drugih guslara Vukova vremena, Zbornik Matice srpske
za književnost i jezik, Novi Sad, 1954. sv. 2, str. 67-96 zapisuje: Andra Gavrilović je načinio grešku kad je iz
kompozicije Srbi oko guslara (pod kojim je imenom ova poznatija no pod onim koje joj je Jovanović dao) izvadio
lik nepoznatog amatera-guslara, i reprodukovao ga kao lik Filipa Višnjića.
2 Najpoznatiji kao autor urbanističkog plana za izgradnju varoši Kraljevo s kružnim trgom u centru naselja
3 Sima Milutinović, O licu i duhu Karađorđa, Podunavka, 1843, br. 19.
4

"ljubitelja srpske pjevanije" koje se okupljalo uvečer u njegovoj čuvenoj "oxakliji" 4 . Zuban je
imao lep i zvonak glas i kao "najgrlatiji od pisara" bio je određen da 1. decembra 1830.
godine, na svečanosti kod današnje crkve Sv. Marka u Beogradu, pročita "od reči do reči"
Sultanov hatišerif i berat, kojim je Srbiji bilo priznato političko biće i Miloš Obrenović postao
"nasljedstveni knjaz" 5
Godine 1858. Ivan Kukuljević Sakcinski objavljuje Slovnik umjetnikah jugoslavenskih 6 . Na
str. 417. uz Pavla Simića zapisuje i sljedeće: Slikar srbski, sad živući... načinio liepu sliku
crnogorskoga pjevača, sa 22 lica, koja slika litografirana je od J. Claróa, i posvetjena
Teodoru Pavloviću...Kukuljević je Pavlu Simiću posvetio svega nekoliko redaka u Slovniku.
Anastasu Jovanoviću posvetio je tri stranice.
Str 417 i ilustracija između str 112 i 113 Kukuljevićeva Slovnika...
4 Vojislav M. Jovanović, O liku Filipa Višnjića i drugih guslara Vukova vremena, Zbornik Matice srpske za
književnost i jezik, Novi Sad, 1954. sv. 2, str. 67-96
5 Mihailo Gavrilović, Miloš Obrenović, III, 267.
6 Ivan Kukuljević Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslavenskih, Zagreb, Narodna tiskara dra. Ljudevita Gaja
1858.
5

Str 124-127 Kukuljevićeva Slovnika...
6

Upravo u Kukuljevićevu Slovniku većinu reproduciranih litografskih portreta umjetnika
izradio je Anastas Jovanović i upravo zato je pomalo čudno da Kukuljević nije znao da je
Anastas Jovanović autor i slike i litografije Srbi oko guslara te je sliku pripisao Pavlu Simiću,
a litografiju J. Claróu. Moguće je da je J. Claró, kojeg spominje Kukuljević, bio pomoćnik u
radionici Anastasa Jovanovića. Nesporno je da je popularna litografija umnožena u radionici
Anastasa Jovanovića u Beču i da nosi natpis „Srbi oko pevača“ bez ikakve pisane posvete
Teodoru (Todoru) Pavloviću ili ikome drugom. Broj likova neprecizno odgovara
Kukuljevićevu zapisu. Možda, možda postoji ili je postojala Simićeva slika crnogorskog
pjevača s 22 lika koja je izgubljena. Uz zapis o toj slici Kukuljević navodi da je Pavle Simić
autor slike Majska skupština; Likovna enciklopedija JLZ uz bilješku o Pavlu Simiću sliku
Majska skupština navodi izgubljenom; u međuvremenu je pronađena i pod imenom Pavla
Simića danas visi u galeriji Matice srpske u Novom Sadu.
Litografija Srbi oko guslara reproducirana je 1888. na nenumeriranoj stranici između str. LXXX Uvoda
(Introduction) i str. 1 prvog poglavlja knjige u knjizi Auguste Dozon, L'épopé Serbe.
7

Bilješka uz reprodukciju nalazi se na
nenumeriranoj stranici prije Predgovora
(Préface) knjige L'épopé Serbe. Dozon je na
litografiji numerički označio nekolicinu likova
i zabilježio koga predstavljaju.
Godine 1888. Auguste Dozon objavljuje
knjigu L'épopé Serbe 7 . U knjizi
reproducira litografiju s natpisom „Srbi
oko pevača“. Uz reprodukciju u istoj
knjizi Dozon bilježi da je litografija
nastala u Beču 1848. i da je njen autor
Anastas Jovanović 8 . Dozon bilježi uz
reprodukciju i nepotpunu legendu
likova, a lik Anastasa Jovanovića
označava brojem 7. Dozon je proveo
devet godina u francuskom konzulatu u
Beogradu (1854-1863), i po svom
službenom položaju morao je biti u
dodiru sa slikarom, litografom i prvim
srpskim fotografom Anastasom Jovanovićem jer je Jovanović bio upravitelj dvora i osoba od
povjerenja obitelji Obrenović. Za razliku od nekih drugih stranih predstavnika, Dozon je
dobro znao srpski, i imao je dosta srpskih prijatelja. Možda znakovito, brojem jedan na slici
Dozon je označio Tomu Vučića-Perišića koji je inače prvi htio povesti ustanak protiv Turaka
ali ga je Miloš Obrenović spriječio (Vučić se istaknuo u Prvom i Drugom srpskom ustanku).
Iste 1888. godine kad Dozon objavljuje svoju knjigu Milan Dj. Miličević objavljuje Pomenik
znamenitih ljudi u srpskoga naroda novijega doba. Prema Milićeviću, Simić je svoju sliku
izradio prije Jovanovićeve litografije, negde između 1842. i 1848. godine, dok je molovao
crkvu u Pirošu. U to vreme, sastavio je kompoziciju u kojoj pevač, Crnogorac, peva među 22
druga lica. Tu je kompoziciju posvetio književniku Todoru Pavloviću. Ta je slika posle
litografisana i jako se rasprostranila u narodu. 9
7 Auguste Dozon, L'épopé Serbe, Pariz, Ernest Leroux, éditeur 1888.
8 Bilješka se nalazi na nenumeriranoj stranici prije Predgovora (Préface)
9 M. Đ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskoga naroda novijega doba, Beograd 1888, str. 643.
8

Vojislav M. Jovanović 10 , bavio se pitanjem
podrijetla kompozicije slike Srbi oko guslara.
Zapisuje sljedeće 11 : Naslovna slika uz Vukove
Srpske narodne pesme knj. II, Lajpcig; 1823.
Bakrorez. - Rađeno po Vukovim uputstvima. Misli se
da lik guslara predstavlja Vuka Karadžića.
"Ercegovac, pjeva uz gusle", piše ispod slike rezane
u pravougaonom okviru, otprilike veličine današnje
dopisne karte (8h14,5 cm). Bakrorez ne nosi potpis
ni svoga crtača ni svoga gravera. ...Slika odaje
kompoziciju, delom stvorenu iz glave, delom
sastavljenu po datoj građi i uputstvima. ... Vidi se
umetnikov trud da se unese opisni materijal (odeća,
obuća, kape, oružje), ali pada u oči da je sve to
crtao stranac koji još nije zaboravio gola kolena i
muskule klasičnih Rimljana. Središna figura
međutim "Ero s guslima", vrlo je uspela i Vukovo
zadovoljstvo s njim potpuno je shvatljivo.
Prva slika koju bi se moglo smatrati nekom vrstom ishodišta za kompoziciju je bakrorez reproduciran
na naslovnoj strani uz Vukove Srpske narodne pesme knj. II, Leipzig (Lajpcig) 1823.
...Petnaest godina posle pojave ove zaboravljene slike javio se i drugi "srpski Omir", rad
poznate naše slikarke Katarine Ivanović koji je danas isto tako zaboravljen kao i Vukova
ilustracija. ...U broju od 11. februara 1839, Srpski narodni list 12 u posebnom dodatku doneo
je "veštom rukom naše poznate u Beču živopiskinje po našem kazivanju risovani obraz
serbskog barda ili Omira". Ilustracija je data u litografskoj obradi, ne zna se čijom rukom, po
originalnom crtežu Ivanovićeve koji izgleda da je zagubljen.... Svi natpisi na litografiji
kaligrafski su pisani položenim slovima; na sredini, krupnije: "Serbskié Omirú"; s leve strane,
u jednom redu: "Risovala Ekat. Ivanovičú u Beču"; s desne strane: "Prilogú S. N. Listu,
1839", a više toga sitno: "Litogr. kodú G. Trenšenskié i Komp. u Pešti".
10 Vojislav M. Jovanović, O liku Filipa Višnjića i drugih guslara Vukova vremena, Zbornik Matice srpske za
književnost i jezik, Novi Sad, 1954. sv. 2, str. 67-96
11 Ibid
12 Izdavač tog lista je bio Todor Pavlović – prvi tajnik Matice srpske.
9

Litografska obrada izgubljenog crteža Katarine Ivanović (Srpski narodni list 1839.)
Crtež u Narodnom muzeju u Beogradu signiran E. Braumann, 1847.
Moguće je da je E. Braumann bio pomagač u Bečkoj radionici Anastasa Jovanovića
U Narodnom muzeju postoji drugi jedan rad od znatnog interesa za istoriju Jovanovićeve
litografije. To je jedan originalni crtež rađen olovkom, veličine 38h27 sm, zaveden u inventar
toga muzeja pod brojem 1195 kao: Guslar, knez Mihailo sa vojvodama. - Sign. E. Braumann,
1847. U Muzeju nema podataka o poreklu samoga crteža, kao ni o načinu kako je on dospeo u
Muzej. Na tom crtežu dopisana su u četiri slučaja kod pojedinih ličnosti iz grupe njihova
imena (Knichanine,Voutschitsch, ein Volk-Saenger, fuerst Michael), a u dnu čisto i jasno
napisano: "crtao E. Brauman, 1847" (gey. v. E. Braumann, 1847.) Pada u oči francuskonemačka
transkripcija imena Knićanina i Vučića, kao i bezimena oznaka guslara.. Sudeći po
godini stavljenoj uz Braumanov potpis: 1847, nacrt je rađen godinu dana pre litografije, koja
je kao što se zna iz 1848. godine.
10

Vojislav M. Jovanović zaključuje: koliko je meni poznato, Simićevu kompoziciju "od 22 lika"
još niko nije opisao ni po originalu niti po litografskoj reprodukciji. Mogućno je da će se
jednoga dana i naći, bilo u nas bilo u kakvom stranom muzeju, bar ta litografija koju je dao J.
Klaro, a koja je posvećena Todoru Pavloviću. Ono što mene buni, to je što bi Simićeva
kompozicija imala približno isti broj figura koji i Jovanovićeva, kako to tvrdi Sakcinski, i što
bi se ona tako "jako rasprostranila u narodu", kao tvrdi Milićević. Meni izgleda da podaci
Sakcinskoga i Milićevića odaju neku zbrku: oni se pre odnose na Jovanović-Braumanovu
sliku no na Simićevu. Simićeva slika, ako je i postojala, nije mogla imati baš tako upadljivo
istovetne opisne podatke koje i Jovanovićeva. Ipak, celo ovo pitanje još ostaje da se rasvetli.
Str 64 i 65 kataloga Nikola Kusovac, Srpsko slikarstvo XVIII i XIX veka, Beograd 1987.
Godine 1987. Narodni muzej u Beogradu publicira katalog svoje zbirke Srpskog slikarstva
XVIII i XIX veka. Autor kataloga je Nikola Kusovac. Uz ime Anastasa Jovanovića
reproducirana je slika „Srbi oko pevača“ (oko 1860) ulje na limu, 53x68 cm inv. br. 582, C
5175. Ta slika je vlasništvo Narodnog muzeja u Beogradu. Pored imena Anastasa Jovanovića
- u katalogu nema spomena o „mogućem doprinosu radionice“. Slika reproducirana u
katalogu malo je veća od „zagrebačke slike“, ali joj je istovjetna. Moramo zaključiti da je
Anastas Jovanović umnažao litografiju koja je bila vrlo popularna u narodu, te da je (sa ili bez
pomoći radionice) isti motiv naslikao dvaput na limu - za one koji su željeli imati jednu od
11

Slika iz privatne zbirke u Zagrebu
12

najpopularnijih srpskih slika, a mogli su priuštiti nešto više od litografije. Jedna od te dvije
slike nalazi se u Narodnom muzeju u Beogradu, druga u privatnoj zbirci u Zagrebu.
Detalji likova zagrebačke slike pokazuju izvrsnu očuvanost sloja boje.
Toma Vučić-Perišić, nesuđeni vođa Prvog srpskog ustanka i čuvar režima Miloša Obrenovića. Bio je
jedan od najbogatijih Srba svog vremena (Dozon ga je obilježio brojem 1). Vuk Stefanović Karadžić
sudjelovao je u Srpskim ustancima i opisao ih. Reformirao je srpski jezik, standardizirao srpsku
abecedu, skupio nekoliko tomova narodne proze i pjesništva. Živio u siromaštvu. Budući kralj Milan
Obrenović prikazan je dok je još bio dijete (alors enfant - zapisuje Dozon)
Knez Mihailo Obrenović, Anka Obrenović i Anastas Jovanović (autoportret).
13

Dodatak
Umjesto igubljenog ukrasnog okvira pronađen je bidermajerski koji vremenom nastanka i
izgledom odgovara slici te slika može biti u njemu dostojno prezentirana. Izvorna pozlata je
izrađena vrlo sofisticiranom tehnikom srebrnih listića sa zlatnom lazurom. Okvir ima
kvalitetnu i ugodnu starosnu patinu koja mu daje zanimljivost i snagu. Bio je nešto veći od
slike zato je prilagođen rezanjem i spojen ljepljenjem i vijcima. Glave vijaka prikrivene su
kitom i retuširane kako ne bi, ni sa strane, nagrđivale izgled ukupne cjeline.
Slika nakon svih radova i nakon smještanja u ukarasni okvir
Zagreb, 2008.
D. Vokić
14