Browse publication

KWARTALNIK OŚRODKA BADAŃ PRASOZNAWCZYCH RSW PRASA 

Zeszyty 

PRASOZNAWCZE 

NR 2 (48) R. XII KRAKÓW 1971

RADA REDAKCYJNA 

Tadeusz Galiński (Warszawa), Michał Hofman (Warszawa), Józef Kądzielski 

(Warszawa), | Mieczysław Kafel (Warszawa), | Kazimierz 

Kąkol (Warszawa), Ignacy Krasicki (Warszawa), Henryk Markiewicz 

(Kraków), Stanisław Mojkowski (Warszawa), Kazimierz Romaniuk 

(Warszawa), Paweł Rybicki (Kraków), Józef Siemek (Warszawa- 

Józef Skrzypek (Warszawa), Jan Symonik (Warszawa) 

KOLEGIUM REDAKCYJNE 

Franciszek Adamski, Paweł Dubiel (redaktor naczelny), Jan Kalkowski, 

Edward Kamiński, Edmund Król, Teresa Lisicka, Władysław 

Masłowski, Julian Maślanka, Bogdan Michalski, Walery Pisarek, 

Henryk Siwek 

WSPÓŁPRACOWNICY ZAGRANICZNI 

Aleksander F. Bierieżnoj — prof, dziennikarstwa, Uniwersytet im. Żdanowa 

(Leningrad) ; Michael E. Bishop — doc. dziennikarstwa, Uniwersytet Północnej 

Karoliny (USA) ; Jean-François В r u 11 i n — przedstawiciel AIERI 

(Lozanna); Roger Clausse — prof., Belgijski Ośrodek Badań nad Środkami 

Masowej Informacji (Bruksela); Ferenc Dér — Stowarzyszenie Dziennikarzy 

Węgierskich (Budapeszt); Władimir W. К i e 1 n i к — kand. nauk, wykładowca 

Wydziału Dziennikarskiego Uniwersytetu Uralskiego (Swierdłowsk); Vladimir 

К 1 i m e ś — prof., dyr. Instytutu Teorii i Historii Środków Masowego Przekazu, 

Uniwersytet im. Karola (Praga); Aleksander L. Miszuris — doc, 

Wydział Dziennikarski Uniwersytetu im. Łomonosowa (Moskwa); Milo Popov 

i ć — dyr. Jugosłowiańskiego Instytutu Dziennikarskiego (Belgrad) ; Dmitro 

Pr i 1 u к — doc, Wydział Dziennikarski Uniwersytetu im. Szewczenki (Kijów); 

J. P. Prochorow — starszy pracownik naukowy, Wydział Dziennikarski 

Uniwersytetu im. Łomonosowa (Moskwa); Wolfgang Rodel — prof., Wydział 

Dziennikarski Uniwersytetu im. Karola Marksa (Lipsk); Stefan B.' Stanczew 

— prof, dziennikarstwa, Uniwersytet „K. Ochrydzki" (Sofia) 

KOREKTA 

Barbara Danak 

Wydawca: Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RS W „Prasa". Adres redakcji: Kraków, 

Rynek Kleparski 4, I piętro, tel. 275-00. Numer został redakcyjnie zamknięty w lutym 

1971. Nakład 820 + 26 egz. Ark. druk. 10,75. Podpisano do druku i druk ukończono w maju 

1971. Pap. offset. III ki., 70 g, 70 X 100 z Fabryki Papieru we Włocławku. Cena 20 zł. 

Prasowe Zakłady Graficzne RSW „Prasa", Kraków, ul. Wielopole 1 — Zam. 425/71. M-7

TRESC NUMERU 

Zmarł prof, dr Mieczysław Kafel 5 

Pamięci Mieczysława Kafla (Maria Czajkowska) 6 

ROZPRAWfY I ARTYKUŁY 

Henryk Siwek: Samozwrotna ankieta pocztowa w badaniach nad czytelnictwem 

prasy 9 

Zbigniew Bajka: Czytelnicy dzienników popołudniowych . . . . 23 

Walery Pisarek: Mierzenie stylistycznej i emotywnej wartości słownictwa 

37 

DYSKUSJE 

Andrzej M ag doń: Czego czytelnik szuka w porannej gazecie . . . 47 

Czesław Ludwiczek: Przeciw uniformizacji (głos w dyskusji o modelu 

dzienników) 51 

PRASOZNAWSTWO ZA GRANICĄ 

Michael E. Bishop: Znaczenie amerykańskich modeli komunikowania 

dla badań międzynarodowych 56 

MATERIAŁY 

Bernard Piotrowski: Podziemna prasa norweska w okresie II wojny 

światowej 65 

Andrzej Skowroński: Badania nad czytelnictwem dzienników w Katowicach 

1961—1969 73 

Materiały do słownika publicystów i dziennikarzy polskich . . . . 77 

PRASA NA ŚWIECIE 

Prasa irańska i jej tendencje rozwojowe (Stefan Walaszczyk) . . 81 

Prasa skandynawska (opr. Jadwiga Piskozub) 89 

RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY 

Olgierd Jędrzejczyk: Podręcznik dziennikarstwa praktycznego . . 91 

Jerzy Myśliński: Studia nad polską prasą społeczno-polityczną 

w Zachodniej Galicji 1905—1914 (Czesław Lechicki) s. 95; Wspomnienia 

dziennikarzy z okresu okupacji hitlerowskiej (Stanisław Garztecki) 

s. 97; Henryk Siwek: Czytelnictwo prasy centralnej poza Warszawą 

(Marek Burczyk) s. 99; A. F. Bierieżnoj: Leninski je prin-

cipy sowietskoj pieczati (Stanisław Garztecki) s. 102; Wbprosy tieorii 

i praktiki massowych sriedstw propagandy (Wojciech Miścicki) s. 104; 

Vaclav Lam s er: Komunikace a spolećnost (Jacek Wódz) s. 107; 

Media Sociology (Jerzy Pomorski) s. 109; Erich Feldmann: Neue 

Studien zur Theorie der Massenmedien (Kazimierz Zygulski) s. 112; 

Robert Michel: Fern seh journalistische Gestaltungsmittel (Teresa 

Lisicka) s. 114; J. D. Halloran, R. L. Brown, D. C. Chaney: 

Television and Deliquency (Mieczysław Kafel) s. 115; Enno Drepp 

en s te dt: Der Zeitungs- und Zeitschriftenmarkt (Ignacy Krasicki) 

s. 116. 

Noty o polskich nowościach wydawniczych 

Noty o wydawnictwach zagranicznych 

113 

120 

Nabytki biblioteki OBP (IV kwartał 1970) 122 

W CZASOPISMACH 

Prasa Polska rocznik 1970 {Władysław Masłowski) 124 

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego Zeszyty 3, 4 — 1970 

(Czesław Lechicki) s, 126; Publizistik rocznik 1970 (Paweł Dubiel) 

s. 128; Journalism Quarterly jesień 1970 (Zygmunt Dąbek) s. 131; Public 

Opinion Quarterly nr 3 —> 1970 (Andrzej Rusinek) s. 133; Wiestnik 

Moskowskogo Uniwiersitieta — Zurnalistika nr 5 — 1970 (Zbigniew 

Bajka, Alicja Zagrodnikowa) s. 135. 

Artykuły z czasopism zagranicznych 

KRONIKA NAUKOWA, ЛГА, SPRAWOZDANIA 

W sprawie podręcznika historii prasy polskiej (Marian 

Tyrowicz) . . 140 

Ośrodek Prasoznawczy w Bremie w 1970 r 

141 

Kronika Ośrodka Badań Prasoznawczych, :ych, rok 1970 . . . . 143 

Posiedzenie Rady Naukowej OBP (Paweł Dubiel) 

147 

137 

NEKROLOGIA 

STRESZCZENIA OBCOJĘZYCZNE 

INFORMACJE Z KRAJU I ZE SWjIATA 

Kronika prasy polskiej (1 października — 31 grudnia 1970) . 

Korespondenci zagraniczni prasy polskiej (stan z 1 stycznia 1971) 

Informacie . . 

150 

157 

159 

165 

166

ZMARŁ PROF. DR MIECZYSŁAW 

KAFEL 

1 marca 1971 r. odszedł od nas 

na zawsze profesor nadzwyczajny 

Uniwersytetu Warszawskiego, 

dr Mieczysław Kafel, dziennikarz 

i naukowiec, wieloletni 

i zasłużony wychowawca kadr 

dziennikarskich. 

Był dyrektorem Zakładu Badań 

Prasoznawczych RSW „Prasa" 

w Warszawie w latach 1957— 

1959, redaktorem Kwartalnika 

Prasoznawczego i członkiem komitetu 

redakcyjnego Biuletynu 

Prasoznawczego UW. Redagował 

wydawane przez PWN Zeszyty 

Naukowe pt. „Prasoznawstwo". 

Był członkiem Rady Naukowej Ośrodka Badań Prasoznawczych 

oraz Rady Redakcyjnej „Zeszytów Prasoznawczych" 

w Krakowie. 

Za pracę naukową i dydaktyczną był kilkakrotnie wyróżniany 

nagrodami Rektora UW oraz ministra oświaty i szkolnictwa 

wyższego. 

Został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia 

Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem X-lecia PRL.

6 

MIECZYSŁAW KAFEL urodził się 1 lipca 1912 w małorolnej rodzinie 

chłopskiej, we wsi Turza po w. gorlickiego. Do szkoły średniej uczęszczał 

w Gorlicach i w Tarnowie. W roku 1931 wstąpił na Wydział Prawa Uniw. Jagiellońskiego. 

Od wczesnych lat studenckich był związany z postępowym ruchem 

ludowym, a od r. 193,2 brał czynny udział w pracach Związku Młodzieży 

Wiejskiej RP „Wici" w Gorlicach oraz był sekretarzem koła Akademickiej 

Młodzieży Ludowej w Krakowie. W związku z działalnością wiciową był 

w czasie studiów dwukrotnie aresztowany (1933 i 1934/35) oraz dwukrotnie zawieszany 

w prawach studenta UJ. Pracował w kancelarii adwokackiej, a karierę 

dziennikarską rozpoczął w r. 1932 w krakowskich pismach Znicz i Piast. 

W r. 1934 był sekretarzem wychodzącego w Warszawie tygodnika Stronnictwa 

Ludowego Polska Ludowa. Przed wybuchem wojny współpracował także 

z agencją turystyczną Kabel-Echo i z Polska Agencją Agrarną, zbliżoną do 

Stronnictwa Ludowego. Wl czasie okupacji przebywał w Wilnie do do r. 1943; 

następnie wrócił do Warszawy i pracował w prywatnym przedsiębiorstwie 

transportowym. 

Roizpoczęte przed wojną studia uniwersyteckie zakończył w roku 1945. 

W tymże roku uzyskał tytuł doktora praw na Uniwersytecie Jagiellońskim. 

Jego praca doktorska pt. „Ekonomiczne oblicze zawodu dziennikarskiego", napisana 

pod opieką naukową i poprzedzona przedmową prof, dra Adama Krzyżanowskiego, 

została wydana w Krakowie nakładem Czytelnika. 

W latach 1946/47 pracował w Warszawie jako dziennikarz i był sekretarzem 

redakcji pisma Związku Samopomocy Chłopskiej Chłopi. Działał aktywnie 

w Zw. Zawodowym Dziennikarzy RP. Był również sekretarzem naukowym 

Polskiego Instytutu PrasoznawczegO', powołanego w roku 1947, i w ramach 

sekcji szkoleniowej tego Instytutu — jednym z czynnych organizatorów powojennego 

sizkolinictwa dziennikarskiego. 

W okresie 1948—1950 pełnił funkcję kierownika Studium Dziennikarskiego 

Akademii Nauk Tolitycznych w Warszawie. Ponadto w roku szkolnym 1948/49 

kierował rocznym kursem dziennikarskim, zorganizowanym przez ówczesny 

Związek Zawodowy Dziennikarzy RP i Polski Związek Wydawnictw Prasowych. 

Od r. 1950 był adiunktem n,a Wydziale Humanistycznym (Sekcja Dziennikarska) 

Uniwersytetu Warszawskiego, a 1 września 1954 uzyskał nominację 

na zastępcę profesora. 

Tytuł docenta został Mu przyznany 24 czerwca 1955 r. Na stanowisko profesora 

nadzwyczajnego był powołany uchwałą Rady Państwa z 27 kwietnia 

1962. Wniosek o mianowanie Go profesorem zwyczajnym nauk humanistycznych 

został przez Rektora UW złożony 1 lutego 1971 r. Nominacji tej już nie 

doczekał.

Zostawił po sobie imponujący dorobek naukowy i publicystyczny. Bibliografia 

Jego prac, napisanych w okresie od uzyskania tytułu doktorskiego, obejmuje 

ponad 120 pozycji. Składają się na nie rozprawy w formie książkowej, 

artykuły naukowe, skrypty wykładów, referaty, recenzje prasowe i inne publikacje 

poświęcone teorii oraz metodologii prasoznawstwa oraz problemom 

związanym z tą dziedziną. 

Na kierunek Jego działalności naukowej niemały wpływ wywarło zetknięcie 

się na początku kariery ze środowiskiem wykładowców przedwojennych Wyższej 

Szkoły Dziennikarskiej. Był to jeżeli nie jedyny, to w każdym razie 

najbardziej czynny ośrodek zainteresowań i badań prasoznawczych w Polsce 

międzywojennej. 

W swoich pracach Prof. dr Kafel nawiązuje do tradycji prasoznawstwa 

polskiego i podkreśla osiągnięcia poprzedzających Go pionierów tej gałęzi 

wiedzy, szczególnie zaś zasługi praktyków i teoretyków dziennikarstwa, profesorów 

WSD — Jarkowskiego>, Trzebińskiego i Wasowskiego. W swej książce 

„Prasoznawstwo" zauważa Prof. Kafel słusznie, że dużą część energii musieli 

oni poświęcić na przekonywanie o potrzebie badań i nauczanie w tej 

dziedzinie. 

W okresie 1946/47 Prof. dr Kafel był częstym gościem S, Jarkowskiego, 

mieszkającego wówczas w odbudowującym się gmachu Wyższej Szkoły Dziennikarskiej 

przy ul. Rozbrat 44a. Tu, w prymitywnych jeszcze warunkach warszawskiego 

bytu popowstaniowego, wspólnie układali plany uruchomienia 

Polskiego Instytutu Prasoznawczego, wznowienia szkolnictwa dziennikarskiego 

i badań prasoznawczych. Prof. dr Kafel pozostał kontynuatorem tych planów 

i nie musiał już nikogo przekonywać o ich celowości. Jego samodzielnym 

i twórczym wkładem w dorobek poprzedników było scalenie rozproszonych 

wysiłków i wywalczenie dla prasoznawstwa rangi uznawanej już, nowej dyscypliny 

naukowej, obejmującej luźne dotychczas, fragmentaryczne kierunki 

badań i studiów. 

Oto tytuły niektórych tylko prac z naukowego dorobku Prof. dra Kafla: 

„Wstęp do prasoznawstwa", „Prasoznawstwo", „Metody badawcze w prasoznawstwie", 

„Prasoznawstwo jako nowy kierunek badań naukowych", „Cele, 

kierunki i zadania naszego prasoznawstwa", „Zarys techniki wydawniczej", 

„Formy i techika pracy dziennikarskiej", „Tendencje rozwojowe masowych 

środków informacji w świecie", „Badania nad prasą w świecie współczesnym", 

„Szkolnictwo dziennikarskie w świecie współczesnym". Ilustrują one rozległy 

zakres wiedzy i zainteresowań Profesora. Obejmowały teorię i metodologię 

prasoznawstwa, technikę i organizację pracy dziennikarskiej z uwzględnieniem 

współczesnych form masowego przekazu, historię i organizację szkolnictwa 

dziennikarskiego. W niektórych dziedzinach, jak np. na polu badań ekonomicznej 

strony zawodu dziennikarskiego, co było tematem cytowanej już pracy 

doktorskiej, był On prawdziwym pionierem. On chyba pierwszy w Polsce 

narwał się p r a s o z n a w с ą. 

Jego działalność była szeroko znana poza granicami kraju. Od r. 1957 był 

członkiem prezydium Komitetu Wykonawczegot powołanego przez UNESCO 

Międzynarodowego Stowarzyszenia Badań nad Informowaniem (Association 

Internationale des Études et Recherches sur l'Information — AIERI). Był 

również honorowym członkiem Rady Naukowej Międzynarodowego Ośrodka 

Wyższych Studiów Dziennikarskich przy Uniwersytecie Sztrasburskim (Centre 

International d'Enseignement Supérieur du Journalisme). Brał udział w licznych 

międzynarodowych zjazdach i sympozjach prasoznawczych, był zaprą- 

7

8 

szany do wygłaszania wykładów i referatów na obcych wyższych uczelniach 

w Europie i Ameryce. Parę dziesiątków Jego prac wydano w językach: angielskim, 

fraincuskim, hiszpańskim i rosyjskim oraz czeskim i serbskim. Niektóre 

z tych prac służą jako podręczniki na wydziałach dziennikarskich uniwersytetów 

zagranicznych. 

Trzeba także podkreślić zasługi Prof. dra M. Kafla na polu pracy dydaktycznej. 

Na Studium Dziennikarskim UW był on kierowtniikiem Katedry Teorii 

i Praktyki Dziennikarstwa, przemianowanej w roku 1969/70 ma Zakład Prasoznawstwa. 

Prowadził tam wykłady z zakresu techniki wydawniczej, a na Zaocznym 

Studium Magisterskim przy Studium Dzierniikarskiim UW wykładał 

wstęp do prasoznawstwa. Prowadził seminaria magisterskie i doktoranckie. 

Wykształcił liczne noczniki młodych dziennikarzy i spory zastęp pracowników 

naukowych. 

Profesor dr MIECZYSŁAW KAFEL przebył długą i pracowitą drogę od wsi 

podkarpackiej do godności profesora uniwersytetu, autorytetu na terenie międzynarodowym, 

nauczyciela i wychowawcy młodych pokoleń dziennikarzy. 

Zaczął, jak sam mówi w swojej pracy doktorskiej, od uprawiania jednego zagonu 

na „pustym ściernisku" wiedzy o prasie — zostawił kwitnący ogród. Sam 

odszedł, lecz swój twórczy dorobek pozostawił nam na zawsze. 

Maria Czajkowska

R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y 

HENRYK SIWEK 

SAMOZWROTNA ANKIETA POCZTOWA 

W BADANIACH 

NAD CZYTELNICTWEM PRASY 

Przedstawiając przed 3 laty w naszym piśmie (nr 2/1968) 

artykuł weryfikujący zarzuty wobec tzw. ankiet samozwrotnych, 

często stosowanych przez redakcje gazet — 

zapowiadaliśmy dalsze studia Pracowni Socjologicznej 

OBP nad tym zagadnieniem. Artykuł kierownika tej Pracowni 

przedstawia właśnie wnioski z prac przeprowadzonych 

w minionym okresie. Obok metodologicznych 

uwag interesujących socjologów — jest tu wiele spostrzeżeń, 

ciekawych dla redaktorów, pragnących rzeczowej 

wiedzy o czytelnikach ich gazet. 

1. Wprowadzenie 

W roku 1968 Pracownia Socjologiczna OBP podjęła badania nad 

czytelnictwem dzienników ogólnopolskich poza Warszawą i województwem 

warszawskim. Badania objęły województwa: białostockie, 

katowickie, poznańskie, rzeszowskie, szczecińskie, wrocławskie. 

Badania — ze względu na terytorialny zasięg — zrealizowano przy 

wykorzystaniu techniki samozwrotnej ankiety adresowej (pocztowej), 

która została rozesłana do osób wylosowanych w każdym województwie. 

1 ) Operatami losowania były kartoteki ewidencyjno-adresowe 

w oddziałach ewidencji i kontroli ruchu ludności przy prezydiach 

powiatowych i miejskich rad narodowych. Wszystkie rozsyłane ankiety 

były znaczone. Pod fikcyjną datą oraz oznaczeniami literowymi 

kryły się informacje pozwalające jednoznacznie identyfikować nadesłane 

odpowiedzi z określonymi adresami. Zabieg ten umożliwił 

szczegółową kontrolę uzyskiwanego materiału. Można było np. konfrontować 

dane zawarte w ankietach z informacjami o wieku, płci, 

г ) Woj. katowickie i białostockie — 4,5 tys. adresów, pozostałe województwa — 

5 tys.

10 HENRYK SIWEK 

miejscu zamieszkania wylosowanych osób. Umożliwiło to również 

potworną wysyłkę ankiet (wraz z ponagleniami) do osób, które nie 

udzieliły odpowiedzi za pierwszym razem. 

Zdając sobie sprawę ze swoistości danych uzyskanych przy użyciu 

techniki samozwrotnej ankiety adresowej, przeprowadzono również 

badania kontrolne na zmniejszonych próbach. Celem ich było określenie 

kierunku zniekształceń wywołanych zastosowaniem techniki 

samozwrotnej ankiety pocztowej. Wykorzystano tu tę samą ankietę. 

Była ona jednak pilotowana przez społecznych ankieterów. Badania 

tego typu zrealizowano w woj. katowickim i białostockim. 

Niniejsze opracowanie przedstawia niektóre doświadczenia z przeprowadzonych 

badań. Wnioski nie wyczerpują oczywiście problemów 

metodologicznych wiążących się z zastosowaniem techniki samozwrotnej 

ankiety adresowej. Niemniej przedstawione tu cząstkowe 

doświadczenia mogą być przydatne do innych prac realizowanych tą 

metodą oraz pomocne przy podejmowaniu decyzji dotyczących optymalnego 

wariantu badań. 

W szczególności opracowanie ma na celu: 

— charakterystykę przebiegu badań oraz ocenę zastosowanej techniki 

ze względu na koszt badań i czas realizacji, 

— ocenę wartości uzyskanych wyników ze względu na możliwe 

zniekształcenia struktury społeczno-demograficznej odpowiadających 

na ankietę oraz reakcje respondentów na pytania problemowe, 

— ocenę wartości uzyskanych wyników ze względu na możliwości 

formułowania twierdzeń o zależnościach między analizowanymi 

zmiennymi. 

Problematyka ta wynikała z przeświadczenia, że zastosowanie metody 

samozwrotnej ankiety adresowej pociąga za sobą błędy w oszacowaniu 

rzeczywistej wartości analizowanych parametrów. Konieczne 

było określenie źródeł tych błędów oraz ich rozmiaru. Jednocześnie 

należało oszacować korzyści płynące ze zmniejszenia kosztów oraz 

możliwości przyspieszenia akcji badawczej. Ocena bowiem metody 

badań winna uwzględnić nie tylko wartość poznawczą wyników (reprezentatywność 

badań), ale również — ile one kosztują i jak szybko 

mogą być osiągnięte. 

2. Realizacja badań 

Zasadnicza faza badań — przygotowanie ankiet do rozesłania oraz 

zebranie materiału źródłowego — trwała pół roku. W tym okresie 

przesłano ankiety do ok. 29 tys. wylosowanych osób. Uzyskano łącznie 

ze wszystkich badanych województw ok. 19,8 tys. odpowiedzi, 

a więc 68,3'% ogólnej próby. Ilość ta obejmuje jednak także zwroty 

wynikające z niedokładnej ewidencji w biurach EKRL, zmian miejsca 

zamieszkania itp. Obliczając procent uzyskanych odpowiedzi 

w stosunku do ilości wylosowanych, którzy rzeczywiście zamieszkiwali 

pod danym adresem, otrzymujemy wskaźnik 66,Г°/о. 

Wypełnione ankiety podlegały weryfikacji. Było to możliwe dzięki 

ich oznaczeniu oraz uzyskanym przy losowaniu informacjom o wieku,

Z BADAŃ NAD CZYTEbNICTWEM PRASY 11 

płci, miejscu zamieszkania. Odrzucono 816 ankiet, w których podane 

odpowiedzi nie zgadzały się z posiadanymi informacjami o jednostce. 

Odrzucenia takie stanowiły w województwach 3,8—5,3% ogółu 

nadesłanych i wypełnionych ankiet. W porównaniu ze zbiorowością 

uwzględnioną w badaniach, wśród osób, które odpowiedziały zamiast 

wylosowanych, zarysowała się przewaga mężczyzn — członków 

PZPR. W większości województw liczniej reprezentowane były także 

osoby ze średnim wykształceniem. Wyniki te dają podstawy do przypuszczenia, 

że w niektórych przypadkach zamiast jednostki wylosowanej 

odpowiadała osoba aktywniejsza czytelnicze 

Różnice jednak między wskaźnikami charakteryzującymi zasięg 

czytelnictwa, uzyskanymi z materiału zakwalifikowane'go do badań 

oraz z ankiet odrzuconych nie były znaczne i zawierały się w granicach 

dopuszczalnego błędu. Prowadząc zatem badania czytelnictwa 

prasy na próbie ogólnospołecznej przy wykorzystaniu samozwrotnej 

ankiety adresowej nie popełni się zbyt wielkiego błędu, jeżeli zrezygnuje 

się z czasochłonnych i kosztownych zabiegów weryfikacyjnych. 

Ankiety odrzucone stanowią bowiem niewielką część ogółu nadesłanych 

odpowiedzi i nie różnią się dużo od niezakwalifikowanych 

pod względem rozkładu odpowiedzi na pytania problemowe. 

W przeprowadzonych badaniach nad czytelnictwem dzienników 

ogólnopolskich ankiety takie pominięto przy opracowaniu całości. 

Ostatecznie zakwalifikowano do analizy 17 061 odpowiedzi, co stanowi 

63,1°/» badanych, którzy rzeczywiście mieszkali pod wylosowanymi 

adresami. Reakcja na ankietę przerosła więc oczekiwania. 

Liczono bowiem, że uzyska się najwyżej 40% odpowiedzi. 

Ankiety, które po weryfikacji zakwalifikowano do badań, uzyskano 

w dwu etapach. W pierwszym, po rozesłaniu kwestionariuszy do 

wszystkich wylosowanych osób, otrzymano ok. 31—35% poprawnie 

wypełnionych ankiet. Nieco mniejszą ilość (24—29'%) stanowił materiał 

uzyskany w drugim etapie, po przesłaniu ponagleń do części 

zbiorowości próbnej. Pominięto adresy tych, którzy odpowiedzieli 

za pierwszym razem, niezależnie od tego, czy ankieta została zakwalifikowana 

do analizy, czy też odrzucona po weryfikacji. Nie rozesłano 

oczywiście ankiet tam, gdzie stwierdzono zdezaktualizowane 

adresy. Obliczając odsetek odpowiedzi od ogółu wysyłanych wraz 

z ponagleniami ankiet, uzyskuje się wyższe wskaźniki (40—49%). 

Innymi słowy, druga faza badań (ponaglenia) była efektywniejsza 

w porównaniu z pierwszą. 

Ankiety uzyskane w pierwszym i drugim etapie badań różniły się 

wyraźnie między sobą ze względu na cechy społeczno-demograficzne 

zbiorowości odpowiadających, a także ze względu na rozkład odpowiedzi 

na pytania problemowe. Za drugim razem odpowiedzieli 

liczniej przedstawiciele tych kategorii ludności, które — jak wykazały 

wyniki analizy — charakteryzują się mniejszą aktywnością 

czytelniczą. W porównaniu z pierwszym etapem badań, przy powtórnym 

rozesłaniu ankiet uzyskano stosunkowo więcej odpowiedzi od 

starszych, o niższym cenzusie wykształcenia, mieszkańców wsi, od 

ludzi nie należących do żadnej organizacji politycznej czy młodzieżowej.


Rozkład odpowiedzi na pytania problemowe ankiety potwierdza, 

że zbiorowość odpowiadająca w drugiej fazie badań ma węższy zakres 

potrzeb czytelniczych. Wśród tej grupy badanych prasa codzienna 

odgrywa mniejszą rolę jako podstawowe źródło informacji. Rośnie 

natomiast znaczenie radia i telewizji. 

Materiał uzyskany w drugiej fazie badań zawierał większy odsetek 

ankiet od osób, które wcale nie korzystały z dzienników. Ale i czytelnicy, 

którzy nadesłali odpowiedzi po otrzymaniu przypomnienia, odczuwali 

mniejsze potrzeby w zakresie informacji prasowej. W porównaniu 

z odbiorcami prasy codzienniej, którzy zareagowali na ankietę 

za pierwszym razem, korzystali oni stale lub dorywczo z mniejszej 

liczby dzienników, zwłaszcza centralnych. Miernikiem zakresu potrzeb 

czytelniczych tej grupy może być również — z pewnymi zastrzeżeniami 

— liczba podkreślonych kategorii tematycznych przy pytaniu 

o zainteresowania artykułami i informacjami zamieszczanymi w prasie 

codziennej. Uzyskane wyniki dają podstawy do twierdzenia, że 

ta zbiorowość — w porównaniu z osobami, które odesłały ankietę za 

pierwszym razem — miała węższy zakres potrzeb. Dowodzą tego 

również inne ustalenia: większy odsetek „braku danych" w materiale 

uzyskanym za drugim razem (trudność zdecydowania, które kategorie 

tematyczne interesują badanego) oraz mniejsza liczba odpowiedzi 

wskazujących na inne kategorie niż wymieniono w ankiecie (bierność 

przy udzielaniu odpowiedzi). 

Warto tu wskazać również na inny typ różnic. Ankieta zawierała 

otwarte pytania o oceny pozytywne i krytyczne odnoszące się do 

Trybuny Ludu i Sztandaru Młodych. Rozkład odpowiedzi kształtował 

się inaczej w materiałach uzyskanych w pierwszym i drugim etapie 

badań. Analizę przeprowadzono dla ankiet zebranych w województwie 

wrocławskim. Obliczono liczbę elementów pochwalnych i krytycznych 

zawartych w wypowiedziach czytelników Trybuny Ludu (w procentach, 

z pominięciem „braków danych" liczniejszych w II etapie 

badań). Dane te przedstawia niniejsze zestawienie: 

elementów pochwalnych 

elementów krytycznych 

I etap badań 

134 

144 

II etap badań 

163 

133 

Ustalenia te prowadzą do wniosku, że na ankietę najszybciej zareagowali 

czytelnicy o nastawieniu krytycznym; ponaglenia natomiast 

zaktywizowały rzeszę odbiorców skłonnych bardziej do pochwał. 2 ) 

Prawidłowość ta pozostaje (być może) w związku ze stwierdzonym 

w drugim etapie większym odsetkiem ankiet nieanonimowych, a więc 

podpisanych lub zamieszczonych w kopertach z adresem zwrotnym. 

W woj. wrocławskim od osób, które odpowiedziały za pierwszym razem, 

uzyskano 28% takich ankiet, natomiast po ponagleniach 35°/o. 

2 ) Zależność ta malała, jeżeli wprowadzono zmienną kontrolną (np. miejsce 

zamieszkania, wykształcenie). Innymi słowy, tłumaczyć ją można w dużym 

stopniu odmiennością struktury czytelników, którzy odesłali ankiety w I i II 

etapie badań (albo odmienność struktury tą zależnością).

Z BADAŃ NAD CZYTELNICTWEM PRASY 13 

Podobną zależność stwierdzono i w innych województwach. Możliwe 

jest również, że pewien wpływ wywarło tu powtórne otrzymanie ankiety, 

co mogło skłonić badanego do przypuszczenia, że wysyłający 

i tak zna adres. 

Ankiety anonimowe różniły się od pozostałych cechami społeczno- 

-demograficznymi badanych oraz odpowiedziami na pytania problemowe. 

Liczniej odsyłali je mieszkańcy miast, mężczyźni, ludzie z wyższym 

lub średnim wykształceniem. Stąd też aktywność czytelnicza tej 

zbiorowości była wyższa. 

Ankiety, zarówno anonimowe jak i podpisane, bardzo często zawierały 

listy do OBP. Uzyskano ich łącznie ok. 800 (wliczając różnego 

rodzaju kartki, pozdrowienia). Rozpiętość tematyczna tych listów 

była bardzo szeroka. Zawierały one uwagi dotyczące ankiety, rozwinięcie 

odpowiedzi na pytania otwarte, pozdrowienia, usprawiedliwienia 

za zbyt późne odesłanie ankiety, prośby o porady, propozycje 

współpracy, krytykę pod adresem aparatu kolportażu i inne. Warto 

tu jednak podkreślić, że jedynie w paru przypadkach stwierdzono, 

iż respondent zareagował na ankietę w sposób niepoważny. 

Mimo poważnego stosunku badanych do akcji ankietowej, znaczna 

ilość materiału nie była wypełniona pod względem formalno-logicznym 

poprawnie. Przy wielu pytaniach stwierdzono duży odsetek 

braku odpowiedzi. Bardzo często nie rozróżniano dzienników od czasopism 

(mimo wyjaśnienia w ankiecie, co rozumie się przez określenie 

„dziennik"). Liczne były przypadki, gdy badany niezgodnie z instrukcją 

odpowiadał na pytanie, które nie powinno go dotyczyć ze 

względu na wcześniejszą odpowiedź na inne pytanie. Stąd też niezbędne 

było przyjęcie pewnych kryteriów kwalifikowania niepoprawnych 

odpowiedzi przy weryfikacji i kodowaniu ankiet. Dowodzi 

to zarazem, że dla wielu badanych ankieta była za trudna. 

Uzyskanie znacznej liczby wypełnionych ankiet wiąże się niewątpliwie 

z tym, że wypełnienie ankiety nie zajmowało wylosowanej 

osobie zbyt wiele czasu, oraz że nie musiała ona pokrywać kosztów 

odsyłania odpowiedzi. Do wysyłanego materiału załączono bowiem 

koperty z adresem zwrotnym i nadrukiem informującym, że opłatę 

uiści odbiorca. W drugiej fazie badań nie poprzestano na wysłaniu 

przypomnienia, ale załączono również powtórnie ankietę oraz kopertę 

zwrotną. 3 ) 

Obserwacja ilości napływających ankiet w poszczególnych dniach 

od chwili wysłania materiałów daje podstawy do twierdzenia, że zdecydowana 

większość badanych odesłała ankietę zaraz po jej otrzymaniu. 

Maksymalną liczbę zwrotów stwierdzono po 4—5 dniach od 

momentu wysłania materiałów przez pocztę. Po dalszych 2—3 dniach 

ilość zwrotów gwałtownie malała. Ankiety otrzymane po upływie 

3 tygodni stanowiły niewielki odsetek wysłanego materiału. Dotyczy 

to zarówno pierwszej jak i drugiej fazy badań. 

3 ) Nie wykorzystano wszystkich możliwości zwiększenia liczby odesłanych ankiet. 

A. F. Williams iH. Wechsler w artykule The Mail Survey: 

Methods to Minimize Bias Owing to Incomplete Response (Sociology and Social 

Research, Vol. 54, nr 4, s. 533—535) proponują w tym celu m. in. jeszcze: 

przesłanie listu zapowiadającego badania przed ich podjęciem, podpisanie 

listu przewodniego przez kogoś znanego, reprezentującego pewien autorytet, 

użycie znaczków pocztowych, a nie zezwolenia pocztowego itp.


Prowadzi to do wniosku, że badania, przy których wykorzystuje 

się technikę samozwrotnej ankiety adresowej, można ze względu na 

możliwości zaliczyć do badań szybkich. Przy dobrym przygotowaniu 

materiałów do wysłania w pierwszej i drugiej fazie uzyskuje się 

w okresie do dwu miesięcy dużą (przy dużej próbie) ilość materiałów 

do analizy. Realizacja w takim czasie podobnej liczby wywiadów 

prowadzonych przez ankieterów (społecznych lub płatnych) wymagałaby 

znacznej liczby osób, które by mogły przeprowadzić rozmowy 

z wylosowanymi respondentami. Oczywiście przy mniejszej próbie 

badania mogą być przeprowadzone szybciej przez ankieterów. Przy 

wykorzystaniu techniki samozwrotnej ankiety adresowej wymagałyby 

one bowiem nadal 6—8 tygodniowego okresu realizacji. 

Oprócz takich zalet jak szybkość realizacji, łatwość objęcia badaniami 

przestrzeni rozproszonej "biorowości — wykorzystanie techniki 

samozwrotnej ankiety adresowej daje badaczowi korzyści w postaci 

zmniejszenia kosztów uzyskania materiału źródłowego. Porównując 

koszt uzyskania jednej ankiety w badaniach realizowanych 

przez ankieterów płatnych (np. 30 zł za wywiad), społecznych oraz 

prowadzonych przy wykorzystaniu ankiety pocztowej — można 

stwierdzić, że najtańsza jest ankieta samozwrotna. Wliczając wszystkie 

wydatki na losowanie, druk, przygotowanie ankiet do wysłania, 

nadanie, odbiór, itp. — średni koszt jednej ankiety oceniono na 

zł 3,70. 

Przy badaniach realizowanych przez społecznych ankieterów oceniono 

koszt jednej ankiety nieco wyżej (4,40). Korzystanie z usług 

ankieterów płatnych wiąże się oczywiście ze znacznie większymi 

kosztami, przy których szczególną rolę odgrywają wydatki na opłacenie 

ankieterów. 

3. Ocena wartości poznawczej wyników uzyskanych za pośrednictwem 

ankiety adresowej 

Stosunkowo niewielkie koszty oraz możliwość szybkiej realizacji 

badań są argumentami na rzecz stosowania techniki samozwrotnej 

ankiety adresowej. Ale czy taniość i szybkość badań nie okupione 

są zbyt niską wartością poznawczą uzyskanych w ten sposób wyników 

Czy nie obciążone są one zbyt dużym błędem systematycznym 

Jakie są ograniczenia i walory poznawcze tej techniki badawczej 

Jedno z ograniczeń wiąże się z koniecznością zawężenia problematyki 

badawczej. Rozsyłana ankieta nie powinna bowiem stwarzać 

respondentowi zbyt wielu trudności w jej wypełnianiu. Niezbędnym 

warunkiem jest, by pytania w niej zawarte były maksymalnie proste, 

skategoryzowane. Udzielenie odpowiedzi nie powinno zabierać 

respondentowi zbyt wiele czasu. Stąd też technika ta nadaje się przy 

badaniach czytelnictwa w skali ogólnospołecznej jedynie do stosunkowo 

prostych sondaży. Inaczej bowiem prawdopodobnie uzyskałoby 

się zbyt małą ilość wypełnionych ankiet. 4 ) 

4 ) Hipotezy tej nie potwierdzają badania przeprowadzane w USA. Według tych 

badań wielkość ankiety nie ma znacznego wpływu na liczbę zwrotów. Por. 

J. R. Hochstim, A. D. Athanasopoulos: Personal Folow-Up in


Dążenie do uzyskania maksymalnej ilości wypełnionych ankiet jest 

zrozumiałe. Na ankietę samozwrotną nie odpowiadają wszyscy wylosowani. 

Jest to źródło błędów systematycznych. Błędy te wiążą się 

z tym, że przedstawiciele niektórych kategorii społeczno-demograficznych 

skłonni są do reagowania na ankietę w stopniu niższym niż 

pozostali badani. Ewidentny jest tu np. wpływ wykształcenia. Przy 

badaniach obejmujących wszystkich mieszkańców danego terenu 

można oczekiwać, że niewiele ankiet uzyska się od osób, które mają 

trudności z czytaniem i pisaniem. Rozbieżność między strukturą podstawowej 

próby a zrealizowanej próbki jest źródłem fałszywego 

oszacowania rzeczywistej wartości analizowanych parametrów. 

W przypadku stosowania techniki samozwrotnej ankiety adresowej 

mamy bowiem do czynienia z dwoma rodzajami prób. Pierwsza l 

podstawowa — to osoby wylosowane, którym przesyła się ankiety. 

W założeniu próba taka winna być reprezentatywna dla badanej populacji. 

Drugi rodzaj próby — to próba zrealizowana, czyli zbiorowość wylosowanych 

osób, które odesłały wypełnione ankiety. Przy założeniu 

reprezentatywności próby podstawowej można ją traktować jako charakteryzującą 

z dostateczną pewnością i dokładnością tę część populacji 

generalnej, która — gdyby rozesłać do wszystkich ankiety — 

byłaby skłonna odesłać je wypełnione. Natomiast sprawą otwartą 

jest reprezentatywność próby realizowanej dla całej badanej populacji. 

Zależy ona od tego, jak bardzo jednostki, które odesłały ankiety 

różnią się od tych, które nie zareagowały wcale. 

Trzeba tu jednak zaznaczyć, że mimo teoretycznej poprawności 

doboru jednostek do badań, uzyskane dla poszczególnych województw 

próby podstawowe różniły się od zbiorowości generalnych więcej niż 

o dopuszczalny błąd losowy, wynikający z wielkości prób oraz sposobu 

ich losowania. 

Porównanie danych dotyczących struktury płci i wieku w zbiorowościach 

generalnych (dane z GUS) z danymi z próby prowadzi do 

wniosku, że w każdym z województw badaniami objęto za mało kobiet, 

za mało osób w wieku 50 lat i więcej. Zbyt licznie byli reprezentowani 

natomiast mężczyźni i ludzie mający 30—49 lat. Porównanie 

dostępnych wskaźników dotyczących przynależności organizacyjnej 

mieszkańców badanych województw z danymi uzyskanymi w badaniach 

kontrolnych w białostockim i katowickim pozwala przypuszczać, 

że w próbach znalazło się również więcej członków PZPR niż 

wynikałoby to ze struktury badanych zbiorowości. 

Źródła tych różnic należy szukać poza.wahaniami losowymi. Próby 

obarczone są błędem systematycznym wynikającym z posłużenia się 

takim aparatem losowania, jakim są kartoteki biur ewidencji i kontroli 

ruchu ludności. Kartoteki te bowiem nie wykazują wszystkich 

osób zamieszkujących dane województwo. Pewna część adresów jest 

również zdezaktualizowana. W efekcie badania dotyczyły węższej 

populacji niż ogół mieszkańców województw, którzy ukończyli 18 rok 

życia. Ograniczały ją dodatkowe kryteria: stałe zameldowanie, ujęa 

Mail Survey' its Contribution and Its Cost. Public Omnion Quarterly, Vol. 

XXXIV, nr 1, s. 69—81.


cie w kartotekach EKRL, dostępność w miejscu stałego zamieszkania 

w okresie badań. 5 ) Dotyczy to również badań kontrolnych w woj. 

białostockim i katowickim, przy których — trzeba dodać — działał 

dodatkowy czynnik: niepełność realizacji badań przez społecznych 

ankieterów i związane z tym pewne odchylenia od prób podstawowych 

(zwłaszcza w woj. katowickim). 6 ) 

Porównanie próby podstawowej ze zrealizowaną pozwala twierdzić, 

że stosując technikę samozwrotnej ankiety adresowej uzyska się materiał 

niezbyt zniekształcony ze względu na takie cechy demograficzne 

jak płeć i wiek. Różnice procentów w zdecydowanej większości 

(80%) zawierały się bowiem w dopuszczalnych granicach 2°/o. 

Niemniej pewna prawidłowość, powtarzająca się we wszystkich województwach, 

warta jest odnotowania. Na ankietę samozwrotną nieco 

liczniej reagują osoby w średnim wieku, w mniejszym stopniu — 

jednostki starsze. 

Z innych kategorii strukturalnych warto tu wziąć pod uwagę miejsce 

zamieszkania oraz wykształcenie. Ocena zniekształceń zrealizowanej 

próby może być dokonana przez porównanie jej struktury ze 

strukturą materiału zebranego przez społecznych ankieterów w badaniach 

kontrolnych przeprowadzonych w woj. białostockim i katowickim. 

Wnioski nie są jednoznaczne i pewne. W woj. białostockim 

stwierdzono пр., że mieszkańcy wsi liczniej reprezentowani byli 

w materiale zebranym przez społecznych ankieterów (różnica 13%). 

W woj. katowickim natomiast stwierdzono zależność odwrotną (różnica 

7%). Zważywszy omówione uprzednio wady badań realizowanych 

przy wykorzystaniu sieci społecznych ankieterów — można 

przypuszczać, że w rzeczywistości (wbrew wynikom katowickim) 

mieszkańcy wsi w mniejszym stopniu reagują na ankietę samozwrotną. 

Zniekształcenia struktury prawdopodobnie nie są duże, bowiem 

porównanie danych GUS ze zrealizowaną próbą w woj. katowickim 

i wrocławskim prowadzi do wniosku, że w ankiecie samozwrotnej 

licznie reprezentowani byli mieszkańcy wsi. 

Porównanie natomiast struktury wykształcenia zrealizowanej próby 

z próbą kontrolną prowadzi do wniosku, że na ankietę samozwrotną 

liczniej reagują osoby z podstawowym wykształceniem. Zarówno 

bowiem w woj. białostockim jak i katowickim badania kontrolne 

objęły zasięgiem większy odsetek osób z wykształceniem średnim 

lub wyższym (różnica procentów: białostockie 2,3°/o; katowickie 

10,3%). 

Stosowanie techniki samozwrotnej ankiety adresowej prowadzi zatem 

do uzyskania materiału, który ze względu na cechy społeczno- 

-demograficzne różni się nieco od struktury badanej populacji. Wpływ 

tych różnic na oszacowanie rzeczywistej wartości parametrów jest 

znacznie mniejszy od zafałszowań struktury, płynących z korzystania 

5 ) Za zastosowaniem losowania z kartotek EKRL przemawia prostota doboru 

próby i taniość losowania. Inne rozwiązania — przy badaniu szerszych jednostek 

terytorialnych — wiążą się ze znacznymi kosztami oraz przeciągnięciem 

się fazy przygotowawczej. Kcczystanie z List wyborczych ogranicza natomiast 

szanse realizacji badań do krótkiego okresu po wyborach. 

e ) Wiąże się to ze strukturą rozmieszczenia społecznych ankieterów, zmniejszaniem 

się ich liczebności w okresie między różnymi badaniami.


z takiego operatu losowania, jakim są kartoteki EKRL (jeżeli wnioski 

pragnie się odnieść do całej populacji). Przy znajomości rzeczywistej 

struktury populacji można go zresztą stosunkowo prosto wyeliminować 

przez odpowiednie przeliczenia. Inne rozwiązanie — to: 

a) wstępne obliczenie struktury zebranego materiału (kategorie 

korelacyjne); 

b) porównanie tej struktury z rzeczywistą; 

c) wylosowanie i odrzucenie odpowiedniej ilości ankiet z poszczególnych 

kategorii. 

Zabiegi takie umożliwiają znaczne zmniejszenie zafałszowań, płynących 

z wadliwej struktury społeczno-demograficznej populacji, 

którą w rzeczywistości objęto badaniami. 7 ) Nie usuwają natomiast 

innych zniekształceń, które wynikać mogą z tego, że ludzie skłonni 

do odesłania ankiety mogą być również bardziej skłonni do udzielania 

określonych odpowiedzi na pytania problemowe. Jeżeli tak — to 

w badaniach kontrolnych, gdzie czynnik ten nie działał, winno się 

uzyskać nieco inne rozkłady odpowiedzi. Oczywiście należy tu założyć, 

że zniekształcenia wyników uzyskanych przy użyciu społecznych 

ankieterów nie są aż tak duże, by uniemożliwiały porównanie, i że 

reakcje respondentów na pytanie są podobne w trakcie przeprowadzania 

wywiadu oraz wypełniania ankiety. Porównanie odpowiedzi 

na pytania otwarte ankiety, uzyskanych w badaniach podstawowych 

i kontrolnych, prowadzi do wniosku, że uwzględnienie przy stosowaniu 

techniki ankiety samozwrotnej tylko tej kategorii mieszkańców, 

która jest skłonna do reagowania na ankietę, nie spowodowało zasadniczych 

zniekształceń wyników. Na przykład wskaźniki procentowe 

charakteryzujące preferencje różnych źródeł informacji kształtują 

się podobnie w przypadku analizowania zrealizowanej próby 

oraz materiału z badań kontrolnych. Warto tu bowiem dodać, że 

stwierdzone różnice procentowe zmniejszają się, jeżeli uwzględni się 

korektę struktury respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady 

(ze względu na miejsce zamieszkania). 

Silniejsze zróżnicowanie porównywanych materiałów w przypadku 

analizy preferencji dzienników wymaga komentarza. Tłumaczyć je 

można nie tym, że osoby, które nie odesłały ankiety rzadko uważają 

dzienniki za główne źródło informacji — ale działaniem innego czynnika. 

Wiąże się on raczej z błędami mierzenia, a nie występowaniem 

jednostek niedostępnych. Błąd ten szczególnie silnie występuje 

w przypadku realizowania badań przy użyciu społecznych ankieterów. 

Przedstawiają się oni bowiem jako przedstawiciele określonej 

gazety Ośrodka Badań Prasoznawczych. Stąd też rozmówcy mogą być 

skłonni do akceptowania bardziej roli prasy, roli dzienników. Wnioski 

z materiału zebranego poprzez ankietę samozwrotną można zatem 

uznać za wiarygodniejsze. 

Porównanie odpowiedzi na pytanie dotyczące zainteresowań tematycznych 

czytelników prasy prowadzi do stwierdzenia znacznych 

różnic między wskaźnikami procentowymi, charakteryzujących nasilenie 

tych zainteresowań. Czy wynikają one z tego, że osoby, które 

nie zareagowały na ankietę, odczuwają słabsze potrzeby czytelnicze 

7 ) Zabiegi takie upodabniają zrealizowaną próbą do próby udziałowej. 

2 — Zeszyty Prasoznawcze


Tab. 1: Rozkład odpowiedzi na wybrane pytania problemowe w badaniach 

podstawowych i kontrolnych (N = 100°/o) 

Wybrane pytania 

i kategorie odpowiedzi 

próba 

zreal. 

Białystok 

badania 

kontr. 

próba 

zreal. 

Katowice 

badania 

kontr. 

Pyt. 9. Główne źródła 

informacji badanych 

1) radio 

2) telewizja 

3) dzienniki 

4) tygodniki 

0) brak danych 

N=2673 

62,1 

39,7 

37,9 

21,5 

22,7 

N=412 

55,3 

34,2 

39,4 

18,3 

16,7 

N = 2684 

46,9 

64,9 

53,2 

13,1 

23,3 

N=287 

46,5 

63,8 

65,9 

11,0 

14,3 

Pyt. 14. Zainteresowania 

tematyczne czytelników 

1) gospodarka, sprawy 

bytowe 

2) nauka, oświata, 

kultura 

3) działalność rządów, 

militaria 

4) organizacje polit, 

i młodzieżowe 

5) zwyczaje, moda, 

życie prywatne 

6) kradzieże, wypadki, 

przestępstwa 

7) sport, turystyka 

8) powieści, opowiadania 

9) humor, rozrywki 

10) listy czytelń., odpowiedzi 

redakcji 

11) inne tematy 

0) brak danych 

Współczynnik korelacji 

rangowej (poz.- 1—10) 

N=2406 

52,2 

35,8 

20,6 

43,9 

35,1 

37,3 

25,7 

30,6 

31,8 

36,0 

6,2 

10,0 

+ 0,96 

N = 371 

43,1 

30,2 

17,3 

31,5 

25,9 

28,3 

20,2 

23,7 

23,7 

31,6 

3,2 

6,5 

N = 2408 

57,2 

41,4 

26,1 

46,0 

49,9 

48,8 

47,0 

41,8 

54,0 

44,4 

7,0 

8,9 

+ 0,67 

N = 271 

63,5 

37,0 

22,3 

35,9 

36,3 

30,4 

39,9 

34,1 

39,9 

27,5 

2,9 

7,7 

Przemawiałaby za tym analiza rozkładu odpowiedzi w kolejnych 

fazach badań. Przy pierwszym rozesłaniu ankiet uzyskano materiał, 

który charakteryzowały wyższe wskaźniki zainteresowań czytelniczych 

w porównaniu z ankietami zebranymi w drugiej fazie badań. 

Zakładając zależność liniową (w kolejnych fazach badań — proporcjonalne 

zmiany wartości wskaźników) można obliczyć, że rzeczywiście 

osoby, które nie odesłały ankiety, odznaczają się węższymi 

potrzebami czytelniczymi. 

Porównując tak obliczone wskaźniki z wynikami badań kontrolnych, 

stwierdzono znacznie mniejsze różnice procentowe (wyjątkowy 

przypadek — różnica 4,P/o), które można by tłumaczyć wahaniami 

losowymi. Dotyczy to jednak tylko woj. białostockiego. W przypadku 

materiałów charakteryzujących zainteresowania czytelnicze 

w woj. białostockim różnice te maleją, ale nadal są duże. Wynikają 

one, być może, z gorszej realizacji badań przez ankieterów katowic-

9* 


kich. Niewykluczone również, że niesłuszne jest tu założenie o możliwości 

ekstrapolacji wyników na zbiorowość tych, którzy nie zareagowali 

na ankietę. I chociaż sprawdza się ono, gdy porównuje się rozkłady 

odpowiedzi na większość pytań — przy niektórych pytaniach 

prowadzi do zwiększenia różnic. 8 ) 

Dążenie do maksymalnej porównywalności wskaźników procentowych 

prowadzi zresztą do niepotrzebnej ich absolutyzacji. Możliwa 

jest bowiem inna interpretacja różnic. Wynikają one z tego, że posługujemy 

się różnymi miarami, odmiennie wy skalowanymi. W przypadku, 

gdy respondent sam wypełnia ankietę, czyta wszystkie wymienione 

kategorie — skłonny jest do podkreślenia większej liczby 

odpowiedzi, niż gdy indagowany jest przez ankietera. Stąd też wskaźniki 

procentowe są wyższe. Niemniej w obu przypadkach proporcje 

między odpowiedziami powinny być zbliżone. Tematyka popularniejsza 

według wyników z próby zrealizowanej winna być odpowiednio 

popularniejsza wśród respondentów, z którymi przeprowadzono wywiady. 

O tym, że tak jest, świadczy bardzo wysoki w woj. białostockim 

współczynnik korelacji rang między uporządkowaniem tematyki 

według wyników z badań podstawowych i kontrolnych 

(tab. 1). W woj. katowickim współczynnik ten jest także stosunkowo 

wysoki, a jego niższa wartość w porównaniu z woj. białostockim 

wynika prawdopodobnie z gorszej realizacji badań przez katowickich 

ankieterów. W rok później 9 ) bowiem stwierdzono wyraźną zbieżność 

uporządkowania rangowego tematyki z wynikami badań przeprowadzonych 

przy wykorzystaniu techniki samozwrotnej ankiety adresowej 

(współczynnik korelacji rangowej +0,93). Działo się to mimo 

zastosowania jeszcze innej miary. Jeżeli bowiem w badaniach podstawowych 

ankietowany podkreślał średnio 4—5 kategorii tematycznych, 

a w badaniach kontrolnych ankieter uzyskiwał przeciętnie 

3—4 wypowiedzi — to w wywiadach prowadzonych w woj. katowickim 

wymieniano zwykle 5—6 kategorii. Dowodzi to, że nieważne 

są procenty (bowiem zależą od sposobu mierzenia), ale zależności 

między zmiennymi. 

Problem możliwych zniekształceń płynących z nieprzebadania caïej 

podstawowej próby jest szczególnie interesujący w odniesieniu do 

wskaźników charakteryzujących zasięg czytelnictwa prasy. Informacje 

zawarte w tab. 2 prowadzą do wniosku, że wskaźniki były w badaniach 

podstawowych zawyżone w porównaniu z badaniami kontrolnymi. 

Odnosi się to w zasadzie do prasy centralnej. Dzienniki lokalne 

charakteryzowały się bowiem podobnymi wskaźnikami zasięgu. 

Prawidłowość taka może mieć kilka interpretacji. Jedna wiąże 

się z występowaniem jednostek niedostępnych. Różnice między wynikami 

badań podstawowych i kontrolnych tłumaczy się tu niższą 

aktywnością czytelniczą osób, które nie odesłały ankiety. Zabieg 

ekstrapolacji wyników na tę zbiorowość i obliczenie zasięgu czytel- 

8 ) Do możliwości ekstrapolacji sceptycznie ustosunkowują się autorzy amerykańcy. 

J. R. H о с h s t i m, D. A. A t h a n a s o p o u 1 o s : Op. cit. 

9 ) Badania Trybuny Robotniczej zrealizowane przez społecznych ankieterów 

w 1969 r. Możliwości porównania wyników dostarczyły także wyniki badań 

nad Gazetą Robotniczą'i Słowem Polskim, przeprowadzonych przez społecznych 

ankieterów w woj. wrocławskim.


nictwa dzienników dla całej populacji próbnej prowadzi bowiem do 

zniwelowania tych różnic (ponad 80'°/o różnic nie przekracza 2 l0 /o, 

a pozostałe są również mniejsze od poprzednio stwierdzonych). Dowodzi 

to, że aktywność czytelnicza osób nie odsyłających ankiety jest 

inna niż tych, którzy ją odesłali. Jest to zarazem źródło zniekształceń 

wyników w materiale uzyskanym z badań podstawowych. Inna — 

nie wykluczająca poprzedniej — interpretacja przyczyn różnic między 

wynikami badań podstawowych i kontrolnych kładzie nacisk na cechy 

ankiety, sposób jej wypełniania. Zakłada się tu, że mimo iż pytania 

o czytelnictwo dzienników miały charakter otwarty — ankieta 

zawierała pewne sugestie odpowiedzi. Sugerować odpowiedź mógł 

tytuł ankiety, w którym mowa była o czytelnictwie dzienników centralnych 

i lokalnych. Na jednej stronie ankiety bardzo wyraźnie wyróżniały 

się pytania dotyczące wymienianej kilkakrotnie Trybuny 

Ludu oraz — mniej wyraźnie, bo na dole strony — Sztandaru Młodych. 

Tytuły gazet centralnych (z wyjątkiem Żołnierza Wolności) 

wypisane były również przy jednym z pytań. Wszystko to mogło 

skłaniać pewną część respondentów do reagowania na pytania otwarte 

tak, jakby były one skategoryzowane. 

Tab. 2: Zasięg publiczności prasowej poszczególnych dzienników 

(wg danych z badań podstawowych, kontrolnych oraz zrealizowanych w 1969 

w woj. katowickim) 

T y t u ł y 

próba 

zreal. 

Białystok 

badania 

kontr. 

próba 

zreal. 

Katowice 

badania 

kontr. 

badania 

1969 

Trybuna Ludu 

Sztandar Młodych 

Życie Warszawy 

Express Wieczorny 

Kurier Polski 

Słowo Powszechne 

Głos Pracy 

Dziennik Ludowy 

Żołnierz Wolności 

Woj. dzień, partyjny 

Woj. dzień, czytelnik. 

Woj. dzień, popołudn. 

46,1 

17,1 

19,4 

37,1 

13,7 

4,6 

12,4 

U,2 

3,6 

84,8 

41,8 

16,2 

17,2 

27,0 

11,3 

3,7 

8,7 

11,8 

2,7 

85,7 

28,4 

14,6 

6,3 

7,6 

4,5 

3,2 

7,1 

9,3 

10 

91,0 

74,4 

39,7 

22,4 

13,4 

6,2 

4,0 

4,8 

2,2 

6,6 

5,8 

1,5 

91,0 

74,2 

32,6 

13,3 

5,3 

X 

X 

X 

1,7 

4,7 

6,8 

X 

94,7 

78,1 

37 4 

N=2673 

N=412 

N = 2684 

N = 287 

N = 448 

Uwaga: x) oznacza, że nie obliczono w tych badaniach zasięgu publiczności 

tego tytułu. 

Konsekwencje tego są oczywiste: zawyżenie wyników dotyczących 

zasięgu dzienników centralnych, a zwłaszcza Trybuny Ludu. Do 

przyjęcia takiej interpretacji skłania porównanie wyników badań podstawowych 

i kontrolnych z badaniami zrealizowanymi w woj. katowickim 

w 1969. Uzyskane w owym roku charakterystyki zasięgu czytelnictwa 

są znacznie niższe od uzyskanych w badaniach podstawowych 

i kontrolnych, a zarazem — w porównaniu z proporcjami nakładowymi 

— bliższe rzeczywistości. Tłumaczyć to można tym, że 

posłużono się inną ankietą, nie sugerującą w żaden sposób czy tel-


nictwa prasy centralnej. Sugestie te szły w innym kierunku. Badania 

dotyczyły Trybuny Robotniczej i ten tytuł oczywiście uzyskał 

wyższy wskaźnik zasięgu czytelnictwa niż wynikało to z dotychczasowych 

analiz. Zjawisko takie zarysowuje się zresztą przy innych 

badaniach poświęconych określonemu tytułowi, a zwłaszcza realizowanych 

przez społecznych ankieterów danej gazety. Zasięg czytelnictwa 

tego pisma jest zwykle wyższy od odpowiedniego wskaźnika 

osiągniętego w badaniach, przy których nie było ono w żaden sposób 

eksponowane. 

Rzeczywisty zasięg czytelnictwa dziennika czy czasopisma pozostaje 

nadal nieznany. Uzyskane w badaniach socjologicznych deklaracje 

o korzystaniu z pisma nie dają dostatecznych podstaw do zakreślenia 

tego zasięgu. Deklaracje takie są niekiedy dowolne, przypadkowe. 

Dowodem na to są stwierdzone różnice między udzielonymi 

w niewielkim odstępie czasu odpowiedziami tych samych osób. 

Tego typu materiały uzyskano w zrealizowanych badaniach przypadkowo. 

Do części osób wylosowanych wysłano bowiem ankiety 

z ponagleniami w okresie, gdy odpowiedzi z pierwszego rzutu ankiet 

znajdowały się w drodze do OBP. Niektóre z tych osób wypełniły 

i odesłały ankiety powtórnie. Dzięki oznaczeniu ankiet możliwa 

była identyfikacja tych osób. Po szczegółowej weryfikacji, uwzględniającej 

np. charakter pisma, uzyskało się w ten sposób 63 ankiety, 

bezspornie odesłane przez te same osoby, które odpowiedziały 

w pierwszej fazie badań. Zbiorowości tej nie można oczywiście traktować 

jako reprezentatywnej, niemniej pewne sugestie płynące z porównania 

ankiet mogą być pożyteczne. 

Można na przykład zweryfikować informacje o zasięgu czytelnictwa 

poszczególnych tytułów. Uzasadnione jest traktowanie jako stałych 

czytelników dziennika tylko tych, którzy wymienili go dwukrotnie. 

Rozumując w ten sposób stwierdzono, że uzyskane dla tej zbiorowości 

wskaźniki zasięgu czytelnictwa poszczególnych dzienników 

winny być zmniejszone średnio o ok. 21—22% ich wartości. W odniesieniu 

do dzienników centralnych zarysowała się silniejsza potrzeba 

takiego zmniejszenia (28—29%) niż w przypadku gazet lokalnych 

(10—15%). 

Porównanie odpowiedzi udzielonych na to samo pytanie w niewielkim 

odstępie czasu prowadzi do interesujących wniosków. Zaskakujące 

jest пр., że stosunkowo znaczny odsetek osób (do 20%) podkreślił 

nie te same odpowiedzi na niektóre pytania dotyczące cech społeczno-demograficznych. 

Odsetek badanych, którzy inaczej odpowiadali 

na pytania problemowe ankiety był wysoki i kształtował się 

w granicach 30—80'% w zależności od liczby kategorii czy stopnia 

psychologicznego zorganizowania postaw. 10 ) 

Przedstawione wyniki nie odnoszą się tylko do materiału zebranego 

przy wykorzystaniu ankiety samozwrotnej. Prawdopodobnie 

charakteryzowałyby także innego typu badania. Nasuwa się zatem 

pytanie: co dają badania czytelnictwa, jeżeli nie określają rzeczywistego 

jego zasięgu, jeżeli nie jest w pełni wiadomo, jaki odsetek osób 

rzeczywiście uważa, że jest tak, a tak 

10 ) Problem ten omawia szerzej J. S. Coleman w pracv: Wstęp do socjologii 

matematycznej. PWE, Warszawa 1968, s. 381—427.


W różnych odstępach czasu otrzymujemy często odmienne odpowiedzi 

tych samych osób na to samo pytanie. W odniesieniu do szerszych 

zbiorowości uzyskane wskaźniki procentowe są natomiast podobne. 

Stanowią one pewnego rodzaju średnią prawdopodobieństw 

udzielenia określonej odpowiedzi. W tym sensie — mimo że nie oznaczają, 

jaka liczba respondentów posiada pewną cechę — są dogodną 

miarą charakteryzowania intensywności występowania tej cechy 

w szerszej populacji. Wyskalowanie tej miary zależy od sposobu uzyskiwania 

odpowiedzi, od cech ankiety. 

Badania socjologiczne dostarczają również wiedzy o rzeczywistych 

zależnościach między zmiennymi. Mimo bowiem stosowania w odniesieniu 

do tej samej populacji odmiennych metod zbierania materiału 

(odmienne wyskalowanie) — wnioski dotyczące tych zależności 

są w różnych badaniach podobne. W przypadkach, gdzie przeprowadzono 

porównanie wyników badań podstawowych z kontrolnymi 

(czy też zrealizowanymi później w woj. katowickim i wrocławskim), 

stwierdzono podobne zależności między np. czytelnictwem różnych 

tytułów a cechami społeczno-demograficznymi. Wprawdzie 

współczynniki korelacji rang oraz wyniki testu x 2 różniły się, ale tłumaczyć 

to można inną wielkością prób w poszczególnych badaniach. 

Kierunek zależności bowiem był ten sam. 

4. Wnioski 

Przedstawione wyniki dowodzą, że technika samozwrotnej ankiety 

adresowej jest jednym z lepszych sposobów prowadzenia badań nad 

czytelnictwem. Niski koszt zbierania materiału źródłowego, szybkość 

realizacji wiąże się z walorami poznawczymi. Ankieta samozwrotna 

daje bowiem materiał, który pozwala ustalić zależności między zmiennymi 

równie dobrze jak w innego typu badaniach. 

Technika ankiety samozwrotnej obciążona jest pewnymi błędami 

systematycznymi, w porównaniu z badaniami, przy których materiał 

zbierają ankieterzy. Błędy te nie są jednak zbyt wielkie. Możliwe jest 

zresztą przeprowadzenie ich korekty, jeśli się wykorzysta informacje 

o wynikach z poszczególnych faz badawczych, znajomość rzeczywistej 

struktury populacji, zabieg oznaczania. 

Sprowadzanie wyników osiągniętych przy wykorzystaniu ankiety 

samozwrotnej do wyników porównywalnych z badaniami przeprowadzonymi 

przez ankieterów nie jest konieczne. Technikę tę można 

traktować jako inaczej wyskalowaną, ale rzetelną miarę „przyłożoną" 

do zbiorowości. Warto tu bowiem dodać, że inne techniki zbierania 

materiału wiążą się z innym rodzajem błędów systematycznych 

(np. wpływ ankieterów na wypowiedzi, wpływ sytuacji wywiadu). 

Sprawą dyskusyjną jest, jaki typ błędów systematycznych 

bardziej zniekształca wyniki. 

Omówienie niniejsze dowodzi jeszcze raz, że badania czytelnictwa 

prasy nie są łatwe. Przy realizacji ich nie trudno o uzyskanie fałszywych, 

zniekształconych lub źle zinterpretowanych wyników. Niebezpieczeństwa 

takie grożą w każdej fazie prowadzenia badań. Stąd też 

konieczna jest ciągła weryfikacja warsztatu badawczego, stosowanych 

metod.

ZBIGNIEW BAJKA 

CZYTELNICY 

DZIENNIKÓW POPOŁUDNIOWYCH 

Codziennie w godzinach popołudniowych ustawiają się na 

ulicach wielkich miast kolejki przed kioskami; czytelnicy 

popołudniówki chcą kupić swoją gazetę. Kim oni są, jako 

zbiorowość pod względem płci, wieku, wykształcenia; czy 

i dlaczego wolą popołudniówkę od dzienników porannych; 

co chcą czytać w swojej gazecie; dlaczego popołudniówki 

są tak popularne Informacje o tym są rozproszone 

w wielu badaniach nad czytelnictwem. Wydobył je i zestawił 

autor niniejszego artykułu, starszy asystent Pracowni 

Socjologicznej OBP. 

Badacz lub praktyk, który chciałby zapoznać się z ogólniejszymi 

opracowaniami dotyczącymi rozwoju prasy popołudniowej, napotka 

w fachowych pismach niewiele interesujących go informacji. Najczęściej 

musi je wyławiać z prac omawiających interesujący go problem 

jako fragment szerszych zagadnień. Główną przyczynę takiego 

stanu rzeczy należy upatrywać w nieprzeprowadzaniu dotychczas 

badań szczegółowych, które nakreśliłyby obraz czytelnictwa popołudniówek 

w skali całego kraju. 

Artykuł ten ma wstępnie odpowiedzieć na pytanie: kim są odbiorcy 

polskich dzienników popołudniowych 

Podstawą do jego napisania są wyniki badań prowadzonych nad czytelnictwem 

prasy, głównie przez Ośrodek Badań Prasoznawczych 

w Krakowie. 1 ) Niezbędne tu jest jedno istotne zastrzeżenie. Materiały, 

*) W opracowaniu wykorzystano m. in. następujące materiały i publikacje: 

Władysław Kobylański: Publiczność prasowa Krakowa. Zeszyty Prasoznawcze 

1960, nr 5—6; Jacek Adolf: Czytelnictwo Głosu Szczecińskiego 

i Kuriera Szczecińskiego. Arch. OBP Kraków, 1962; tenże: Czytelnicy Kuriera 

Lubelskiego. Arch. OBP, 1963: Józef Kądzielski: Publiczność prasowa 

Katowic. OBP, Kraków 1963; Jerzy Mikułowski Pomorski: 

Dziennik Nowości na rynku prasowym Torunia. Arch. Prac. Socjologiczinej 

OBP, 1968; Zbigniew Pucek: Publiczność prasowa Krakowa. Zeszyty Prasoznawcze 

1967, nr 4; Zbigniew Bajka: Czytelnicy dzienników w Krakowie. 

Zeszyty Prasoznawcze 1969, nr 4; Badania nad czytelnictwem prasy w Polsce —

24 ZBIGNIEW BAJKA 

na których oparto niniejszą publikację — to wyniki badań przeprowadzonych 

w ostatnim dziesięcioleciu, w całym kraju, różnymi metodami 

(sondaż, ankieta prasowa, ankieta samozwrotna, badania na 

próbie reprezentatywnej i udziałowej) i posiadają różną wartość naukową. 

Różne też były cele szczegółowe przeprowadzonych badań. 2 ) 

Stąd wynikają dodatkowe trudności w klasyfikacji posiadanego materiału, 

głównie niemożność przedstawienia go w postaci prostych 

tablic porównawczych. Dlatego całość rozważań oparta jest na wnioskach 

płynących z analizy ustalonych zależności czytelnictwa prasy. 

Opracowaniem objęci są jedynie czytelnicy 10 pozastołecznych popołudniówek 

wydawanych przez RS W „Prasa". Oto tytuły tych dzienników: 

Dziennik Wieczorny (Bydgoszcz), Echo Krakowa (Kraków), 

Express Ilustrowany (Łódź), Express Poznański (Poznań), Kurier Lubelski 

(Lublin), Kurier Szczeciński (Szczecin), Nowości (Toruń), Wieczór 

(Katowice), Wieczór Wrocławia (Wrocław), Wieczór Wybrzeża 

(Gdańsk). 3 ) 

Blisko 80% jednorazowego nakładu prasy popołudniowej rozprowadzają 

w miastach wojewódzkich punkty sprzedaży Ruchu. Większość 

pozostałych egzemplarzy trafia do mieszkańców miast przylegających. 

4 ) Ilość prasy popołudniowej przypadająca na odbiorców 

w poszczególnych ośrodkach miejskich jest różna; np. we Wrocławiu 

mieszkańcy otrzymują do swojej dyspozycji 100% nakładu Wieczoru 

Wrocławia, zaś mieszkańcy Bydgoszczy ok. 60% nakładu Dziennika 

Wieczornego. Czytelnicy prasy w Katowicach otrzymują tylko 23% 

swojego Wieczoru, pozostała część nakładu rozchodzi się na terenie 

całego GOP-u, 5 ) a nawet (w niewielkiej co prawda ilości) trafia do 

pogranicznych miast w zachodniej części województwa krakowskiego. 

Mimo tych nadziałowych różnic należy stwierdzić, że podstawową 

grupę odbiorców dzienników popołudniowych stanowią mieszkańcy 

raporty szczegółowe dotyczące poszczególnych województw. Arch. Prac. Socjologicznej 

OBP, 1969; Henryk Siwek: Czytelnictwo prasy centralnej poza 

Warszawą. OBP, Kraków 1970; Raporty z badań nad czytelnictwem prasy: 

w Krakowie i woj. krakowskim — 1969, 1970; we Wrocławiu i woj. wrocławskim 

— 1970. Arch. Prac. Socjologicznej OBP. Pomocniczo oparto się także na 

opracowaniu Departamentu Statystyki i Budżetów Rodzinnych GUS: Czytelnictwo 

prasy w Polsce. Warszawa 1969. 

2 ) Przy ustaleniu zależności czytelnictwa prasy ze zmiennymi demograficzno- 

-społecznymi używano różnych sposobów kategoryzacji, np. niejednakowych 

kategorii wieku, wykształcenia i zawodu. 

3 ) Dziewięć z tych tytułów ukazuje w miastach wojewódzkich, jeden — Nowości 

—• w powiatowym mieście Toruniu, obejmując swym zasięgiem Toruń 

i Chełmżę. 

4 ) Na poparcie tej tezy można przytoczyć kilka przykładów: Echo Krakowa 

dociera z niewielkim 2—3-godzinnym opóźnieniem do miast satelitarnych, 

takich jak Wieliczka i Skawina; podobnie jest także w przypadku satelitarnych 

miast Łodzi i Szczecina. Katowicki Wieczór dociera do prawie wszystkich 

ośrodków miejskich GOP-u; podobnie jest w Trójmieście, gdzie różnice czasowe 

w otrzymywaniu Wieczoru Wybrzeża przez mieszkańców Gdańska, Gdyni 

i Sopotu są raczej niewielkie. 

5 ) Wiąże się to ze swoistą odrębnością województwa katowickiego, w którym 

ludność zamieszkała w miastach i osiedlach stanowi ponad 2/3 ogółu mieszkańców.

CZYTELNICY DZIENNIKÓW POPOŁUDNIOWYCH 25 

miast (głównie wielkich ośrodków miejskich). 6 ) Pewien, minimalny 

zresztą odsetek odbiorców popołudniówek stanowią osoby zamieszkałe 

poza obrębem miasta, lecz pracujące na jego terenie — głównie tzw. 

chłopi-robotnicy. Charakteryzuje ich niesystematyczny i sporadyczny 

sposób czytania, co wynika z ograniczonych możliwości stałego nabywania 

prasy popołudniowej oraz mniejszego zainteresowania (niż 

wśród mieszkańców miast) lokalną problematyką występującą na łamach 

tych gazet. 

W większości przypadków dla mieszkańców miasteczek i osiedli 

gazeta popołudniowa jest drugim lub trzecim czytanym (najczęściej 

dorywczo) dziennikiem. Warto podkreślić, że z lokalnymi popołudniówkami 

konkurują na ogół z dobrym skutkiem stołeczne popołudniówki 

Express Wieczorny i Kurier Polski, których poczytność 

zwiększa się wraz z oddaleniem od stolicy województwa posiadającego 

dziennik popołudniowy. 

Cechy społeczno-demograficzne 

odbiorców 

Większość prowadzonych w ostatnich dziesięciu latach badań nad 

czytelnictwem prasy wskazuje, że pisma popołudniowe w naszym 

kraju chętniej czytają kobiety. Mężczyźni najczęściej sięgają po prasę 

poranną, a ich aktywność w stosunku do popołudniówek maleje; 

jest to zresztą dla nich często druga lub trzecia czytana tego dnia 

gazeta. Kobiety natomiast chętniej sięgają po gazety typu ekspresowego 

lub — inaczej mówiąc — ich aktywność czytelnicza (w porównaniu 

z mężczyznami) zarysowuje się najwyraźniej właśnie w przypadku 

popołudniówek. Dla większości czytelniczek są one bardzo 

często jedyną czytaną codziennie gazetą. Sytuację taką obserwujemy 

w zasadzie we wszystkich miastach posiadających pisma popołudniowe. 

Brak takich pism w niektórych województwach rekompensują 

w poważnym stopniu dzienniki popołudniowe o zasięgu ogólnokrajowym. 

Tak np. w województwach białostockim i rzeszowskim odsetek 

osób deklarujących czytelnictwo Expressu Wieczornego jest dość 

znaczny i wynosi około 37°/o ogółu czytelników prasy codziennej. 7 ) 

Wśród czytelników Expressu w tych województwach większość stanowią 

kobiety. Fakt ten z jednej strony wskazuje na istniejące w tych 

województwach zapotrzebowanie na prasę typu ekspresowego, z drugiej 

zaś potwierdza tezę o większym zainteresowaniu prasą popołudniową 

wśród kobiet. 8 ) 

6 ) Toruń jako miasto liczące ponad 100 tys. mieszkańców (a więc więcej niż 

niektóre miasta wojewódzkie) nie jest wyjątkiem z reguły. O czytelnikach 

toruńskich pisze także Jerzy Mikułowski Pomorski: Społeczne zapotrzebowanie 

na prasę lokalną. Zeszyty Prasoznawcze 1970, nr 4. 

7 ) Henryk Siwek: Czytelnictwo prasy centralnej poza Wjarszawą. OBP, Kraków 

1970, s. 50, 65. 

8 ) Także prowadzony przez Tadeusza К u p i s a „eksperyment nadziałowy" 

w r. 1969, w trzech miastach Polski, wskazuje na bardzo duże zainteresowanie 

czytelników dwoma warszawskimi pismami popołudniowymi. Szerszą informację 

o tym można znaleźć w Biuletynie RSW „Prasa" 1969, nr 123.


Zajmiemy się teraz krótko charakterystyką publiczności pism popołudniowych 

pod względem wieku. Zasięg czytelnictwa tych gazet 

jest największy w grupie odbiorców od 18—39 lat. Wyraźne zależności 

pomiędzy czytelnictwem popołudniówek a wiekiem odbiorców 

można stwierdzić w kilku miastach, m. in. w Poznaniu, Wrocławiu 

i w Krakowie. 9 ) Na wyraźne potwierdzenie tezy, że po popołudniówki 

coraz chętniej sięgają ludzie młodsi niż starsi, trzeba będzie poczekać 

do bardziej wyczerpujących badań. Jest jednak faktem, że z najbardziej 

aktywnej czytelniczo (ale też najliczniejszej w ramach badanych 

populacji) grupy osób w wieku 18—39 lat pochodzi najwięcej 

odbiorców terenowych popołudniówek. 

Najmniej zbadany, ze względu na zasięg prowadzonych analiz, jest 

udział młodzieży szkolnej w gronie odbiorców pism popołudniowych. 

Przeprowadzone wśród niej kilkakrotne sondaże i badania wskazują 

na duże zainteresowanie młodzieży tym typem prasy (chociaż nie 

zawsze są to głównie czytane dzienniki). 10 ) Ten typ prasy, jak się 

wydaje, właśnie ze względu na formę i drukowane treści jest najbardziej 

przystępny dla młodego i niewyrobionego czytelnika. Pierwszy 

kontakt młodego odbiorcy z gazetą popołudniową zależy często 

od tego, czy jest ona czytana w jego najbliższym otoczeniu (rodzina, 

szkoła, krąg koleżeński). 

Osoby starsze (powyżej 40 lat) często czytają wyłączn"e gazetę popołudniową. 

Na ogół wraz z wiekiem zainteresowanie prasą stopniowo 

maleje; równocześnie zwiększa się stopień korzystania z innych 

środków masowego przekazu (radia, telewizji). Blisko 70% korzystających 

z radia i telewizji jako jedynego źródła informacji stanowią 

osoby w wieku ponad 50 lat. 

Reasumując rozważania na temat płci i wieku odbiorców prasy 

popołudniowej, należy podkreślić zjawisko wczesnego okresu rozpoczynania 

czytelnictwa i stosunkowo dość późny okres rozstawania 

się z tymi dziennikami. Świadczy to o dużej stabilności grup odbiorców 

popołudniówek i ich długotrwałym związku z tym typem prasy 

codziennej. 

Analizując grono odbiorców gazet popołudniowych ze względu na 

poziom wykształcenia, zauważamy dosyć istotne prawidłowości w skali 

całego kraju. Zasięg czytelnictwa popołudniówek jest największy 

wśród osób z wykształceniem podstawowym oraz niepełnym średnim 

i średnim, mniejszy zaś wśród posiadających wykształcenie niepełne 

wyższe i wyższe. Wśród ogółu osób z wykształceniem niepełnym 

podstawowym (czytających prasę) — około 90% stanowią odbiorcy 

popołudniówek, zaś w gronie odbiorców z niepełnym wyższym i wyższym 

wykształceniem korzystający z dzienników popołudniowych 

fl ) Czytelnikami pism codziennych o zasięgu ogólnopolskim są częściej ludzie 

starsi niż młodsi, wśród odbiorców gazet lokalnych porporcje są na ogół jednakowe. 

H. Siwek: Op. cit., s. 61 i n. 

10 ) Stefania Flaków na: Czytelnictwo prasy wśród młodzieży szkół ogólnokształcących 

w Warszawie. Prasa Współczesna i Dawna 1969, nr 1—2; także 

m. in. Ryszard Dyoniziak: Młodzieżowa podkultura. Warszawa 1965, 

s. 128.


stanowią ponad 25% (w niektórych miastach — np. Toruniu i Wrocławiu 

— ponad 30%). n ) 

Generalnie — czytelnictwo prasy popołudniowej stopniowo maleje 

wraz z przechodzeniem od niższych grup wykształcenia do wyższych. 

Tendencji tej nie obserwujemy jedynie w Toruniu i Wrocławiu, gdzie 

odsetek czytelników posiadających średnie i wyższe wykształcenie 

jest większy od grona odbiorców z co najwyżej niepełnym średnim 

wykształceniem. 

Taki układ grona odbiorców pod względem wykształcenia wyraźnie 

rzutuje na jego strukturę zawodową. Dzienniki popołudniowe są 

średnio w ok. 75%podstawową gazetą robotników wielkomiejskich. 

Wykazały to liczne badania prowadzone w kilkunastu ostatnich 

latach, m. in. w zakładach pracy. Dla większości robotniczych 

rodzin właśnie dziennik popołudniowy jest głównym źródłem informacji 

o wydarzeniach w kraju i na świecie; znaczy to również, że 

jest często jedyną gazetą, z której codziennie korzystają. Przykładowo 

— dla ponad 60% czytelników dzienników w Nowej Hucie 

Echo Krakowa było wyłącznie czytaną gazetą. 12 ) 

O ile odbiorcami gazet porannych (lokalnych i o zasięgu ogólnopolskim) 

są najczęściej osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, 

członkowie i aktywiści organizacji politycznych i społecznych, o tyle 

popołudniówki trafiają do kręgów odbiorców charakteryzujących się 

zarówno niższym wykształceniem jak i mniejszą aktywnością polityczną 

— inaczej mówiąc — mniejszym wyrobieniem politycznym. 

Dlatego konieczne jest w tym miejscu wskazanie na wielką rolę zarówno 

propagandową jak i organizatorską, którą w tym względzie 

mają do spełnienia popołudniówki. 

Czytelnictwo popoludniówek na tle odbioru innych gazet lokalnych 

Czytanie wyłącznie jednego dziennika jest w naszym kraju obserwowane 

raczej rzadko. Wiele czynników dość poważnie różnicuje to 

zjawisko w skali całego kraju. Korzystanie z większej liczby gazet 

zależy zarówno od odpowiedniej polityki nadziałowej (w związku 

z tym także od możliwości zakupu gazety), jak i od osobistych predyspozycji 

odbiorcy. Niemniej jednak istnieją określone zależności 

w kontaktach z poszczególnymi dziennikami. Zaznaczają się tu wyraźnie 

różnice między miastami posiadającymi dwa tytuły a ośrodkami, 

w których występuje większa liczba dzienników. 

Stosunkowo najprościej przedstawia się dla badacza sytuacja 

w miastach posiadających dwa tytuły: partyjną gazetę poranną i popołudniówkę 

(Szczecin, Lublin). Liczba odbiorców deklarujących czytelnictwo 

obu tytułów sięga ponad 70%, pozostali czytają tylko jedną 

z tych dwóch gazet lub dodatkowo któryś z dzienników centralnych. 

") Odnosi się to do struktury wykształcenia w badanych zbiorowościach. 

12 ) Władysław К waśnie wic z: Czytelnictwo prasy w Nowej Hucie. OBP, 

Kraków 1964, s. 143.


Praktycznie wygląda to najczęściej następująco: idąc do pracy czytelnik 

kupuje gazetę poranną, wracając do domu — gazetę popołudniową. 

Inną natomiast sytuację obserwujemy w miastach o większej liczbie 

tytułów, gdzie przeciętny czytelnik jest z zasady odbiorcą dwóch 

gazet. Wskazuje na to średnia stałego czytelnictwa dzienników na 

osobę wahająca się w granicach 1,5—2,2. Tak np. w Krakowie średnia 

stałego czytelnictwa dzienników na osobę wynosi 1,5 (w niektórych 

grupach zawodowych, np. pracowników umysłowych — 1,7). 

Wyłączni czytelnicy Echa Krakowa (dla których jest ono podstawowym 

źródłem informacji o tym, co się dzieje w kraju i na świecie) 

stanowią około połowy grona odbiorców tego dziennika. 

Natomiast np. we Wrocławiu większe zainteresowanie prasą daje 

w efekcie wyższą średnią stałego czytelnictwa dzienników na osobę; 

wynosi ona 2,0 (w niektórych grupach wykształcenia, np. osób z wyższym 

wykształceniem — 2,2). W tej sytuacji popołudniowy dziennik 

Wieczór Wrocławia jest czytany wyłącznie tylko przez 20% swoich 

odbiorców. 13 ) 

Mniej więcej podobnie kształtuje się wyłączne czytelnictwo popołudniu 

wek w innych miastach. Najszczuplejsze grono odbiorców, 

dla których gazeta popołudniowa jest jedyną czytaną, obserwujemy 

w Bydgoszczy i Katowicach (powyżej 10%). Natomiast średnia stałego 

czytelnictwa dzienników na osobę jest w tych miastach wysoka 

i wynosi ponad 2,0. 

W takiej sytuacji, kiedy zdecydowana większość czytelników 

(w obu miastach) czyta codziennie — acz z różną częstotliwością — 

dwa dzienniki, zasadą winno być niepowtarzanie wiadomości zarówno 

agencyjnych jak i lokalnych w obydwu dziennikach. A jak jest 

w praktyce 

„Czytelnik lubelski, biorąc do ręki organ partyjny, napotka co 

piątą wiadomość, którą znajdzie (lub znalazł wcześniej) w popołudniówce. 

Podobnie blisko piąta część powierzchni Sztandaru Ludu 

zawiera publikacje zamieszczone także w Kurierze Lubelskim. W popołudniu 

wce mniej jest nie tylko ilości powtórzeń (dubluje się co 

szóstą wiadomość), lecz przede wszystkim powtarzane wiadomości są 

krótsze przeciętnie o połowę..." 14 ) I dalej: „...dzienniki szczecińskie 

dublują stosunkowo niewiele — przeciętnie co szóstą wiadomość... 

...Jak się wydaje, powtarzają to, co najważniejsze z wiadomości bieżących 

w kraju i na świecie". 15 ) 

Czytelnik, który w mieście posiadającym kilka dzienników bierze 

do ręki kolejny tytuł, napotyka co 3—4 wiadomość, z którą już miał 

możliwość zapoznać się w poprzednio czytanej gazecie. Dla przykładu, 

ok. 1 /5 powierzchni popołudniówek w Gdańsku i Katowicach zawiera 

n ) Wynika to, jak można przypuszczać, z młodego wieku gazety założonej 

w 1967 roku. 

14 ) Irena T et e lows к a: Stopień powtarzania lokalności treści w dziennikach 

terenowych (maszynopis). OBP, Kraków 1969, s. 15, 16. 

15 ) Tamże, s. 23.


powtórzenia, głównie z zakresu polityki, kultury i sportu. 16 ) Tak więc 

odbiorcy prasy codziennej w tych miastach otrzymują wiele wypowiedzi 

powtarzanych, drukowanych na znacznej powierzchni kolejnego 

czytanego dziennika. 

Sposób nabywania i czytania 

popoludniówek 

Ponad 90°/o odbiorców dzienników popołudniowych uzyskuje je 

„tradycyjnie", kupując w kiosku Ruchu (osobiście lub przez najbliższych 

członków rodziny i znajomych), 7—8°/o odbiera je z założonych 

w kioskach teczek. Procent osób prenumerujących jest bardzo nikły 

i dotyczy głównie tych, którzy otrzymują prasę w zakładzie pracy. 

Interesujące są dane dotyczące liczby osób czytających 1 egzemplarz 

gazety. Średnio około 90% czytelników stwierdza, że czyta go 

oprócz nich co najmniej jeszcze jedna osoba, a około 20% podaje 

liczbę czterech i więcej osób. Z przeliczeń wynika, że jeden egzemplarz 

gazety popołudniowej, nim zostanie „wyczytany do końca", jest 

wykorzystywany średnio przez ponad 3 osoby. Zjawisko wieloosobowego 

czytelnictwa pozwala określić przedstawioną grupę odbiorców 

terenowej prasy popołudniowej na ponad 2,5 miliona codziennych 

czytelników. 17 ) 

W jaki sposób czytane są gazety popołudniowe Prawie połowa 

odbiorców przegląda cały numer, poszukując głównie informacji odpowiadających 

ich osobistym zainteresowaniom, trzecia część czyta 

pismo „od deski do deski", pozostali natomiast zapoznają się z treścią 

numeru dosyć pobieżnie. 

Warto w tym miejscu dodać, że sposób „konsumpcji" gazety zależy 

w dużej mierze od tego, czy czytelnik traktuje ją jako podstawowe, 

czy też jako dodatkowe źródło informacji; stosunkowo najdokładniej 

czytają gazetę popołudniową ci czytelnicy, dla których jest 

ona głównym źródłem informacji (i często jedynym) o wydarzeniach 

w kraju i za granicą. Ci zaś, którzy traktują popołudniówkę równorzędnie 

z inną lub innymi gazetami porannymi, albo też wykorzystują 

ją głównie jako źródło uzupełniające (np. w zakresie problematyki 

lokalnej), przeglądają jej szpalty raczej pobieżnie i czytają 

tylko te pozycje, które ich aktualnie szczególnie interesują. 

Zainteresowania tematyczne czytelników 

popoludniówek 

O ile, omawiając poprzednie zagadnienia, natrafialiśmy często na 

trudności w ustaleniu wypadkowych poszczególnych zjawisk, o tyle 

co do tematycznych zainteresowań opinia czytelników popoludniówek 

jest na ogół jednakowa. Mało tego — nie uległa większym zmianom 

ie ) Tamże, s. 11. 

17 ) Łączny jednorazowy nakład lokalnych popoludniówek wynosił w I połowie 

1970 roku ponad 770 tys. egzemplarzy, a ma jedną gazetę wypada z przeliczenia 

3,5 czytelnika.


od kilku lat, co można spostrzec, porównując wyniki badań prowadzonych 

w ostatnim dziesięcioleciu w całym kraju. 

Największym zainteresowaniem odbiorców gazet popołudniowych 

cieszą się aktualne doniesienia krajowe i zagraniczne — wskazują na 

nie częściej mężczyźni niż kobiety. Natomiast problematykę swojego 

miasta stawiają częściej na pierwszym miejscu właśnie kobiety, 

a także osoby w starszym wieku (renciści, emeryci). Najwyraźniej 

daje się to zaobserwować na przykładzie Szczecina, gdzie lokalna 

problematyka stawiana jest przez czytelników na pierwszym miejscu 

wśród poszukiwanych tematów. Powszechnie obserwowane jest znacznie 

mniejsze zainteresowanie innymi regionami kraju; z wiadomości 

o szerszym (niż miejski) zasięgu czytane są głównie te, które dotyczą 

wydarzeń o charakterze politycznym i gospodarczym w skali 

całego kraju. 

Natomiast systematyzując działy tematyczne gazet popołudniowych 

pod względem stopnia ich poczytności wśród odbiorców uzyskujemy 

następującą kolejność w grupach: 

Grupa I — ponad 80°/o zainteresowanych odbiorców: 

— problematyka natury gospodarczej (zatrudnienie, zarobki, sprawy 

budownictwa, komunikacji, handlu, rolnictwa, działalności 

zakładów pracy itp.) 18 ) 

— kradzieże, wypadki, przestępstwa, katastrofy itp. 

Grupa II — 70—80% zainteresowanych: 

— krajowa i zagraniczna działalność różnych rządów, działania 

wojenne, rewolucje, strajki, przewroty, walka narodowo-wyzwoleńcza 

itp. 

— zwyczaje różnych ludzi w kraju i na świecie, ich sposoby życia, 

poglądy, moda, życie prywatne itp. 

— sprawy nauki i oświaty, wychowania młodzieży, kultury i sztuki 

itp. 

Grupa III — 50—70% zainteresowanych: 

— listy czytelników, odpowiedzi redakcji, porady itp. 

— kalendarzyk imprez, programy kin, teatrów, telewizji, radia 

itp. 

— sport i turystyka. 

Grupa IV — 25—30% zainteresowanych: 

— działalność PZPR, innych partii i stronnictw w kraju i na 

świecie, działalność organizacji młodzieżowych (ZMS, ZMW) 

itp. 

— powieść w odcinkach, humor, rozrywka itp. 

18 ) Stawianie przez czytelników na pierwszym miejscu problematyki natury 

gospodarczej jest tylko pozornie sprzeczne z przedstawionym wcześniej preferowaniem 

serwisu wiadomości krajowych i zagranicznych, bowiem w zestawie 

tych informacji znajduje się wcale pokaźny odsetek wiadomości o tematyce 

gospodarczej, natomiast w zestawie tematów lokalnych na łamach popołudniówek 

problematyka gospodarcza zajmuje pierwsze miejsce: patrz także 

Witold D o b s к i, Barbara Kałamacka: Zagadnienia treści i warsztatu 

dzienników popołudniowych. Zeszyty Prasoznawcze 1967, nr 3, s. 21.


Z zestawienia wynika, że największym zainteresowaniem odbiorców 

gazet popołudniowych cieszy się problematyka natury gospodarczej. 

Sprawy handlu, usług, zarobków itp. — to podstawowa kategoria 

tematyczna wymieniana na pierwszym miejscu przez osoby 

deklarujące czytelnictwo popołudniówek. Zjawisko to jest tym ciekawsze, 

jeżeli uwzględnimy małą objętość popołudniówek, w których 

problematyka natury gospodarczej zajmuje stosunkowo mały 

procent zadruku. 

Tematyka gospodarcza stawiana jest na pierwszym miejscu także 

przez ogół odbiorców codziennej prasy krajowej. 19 ) Jednakże zjawisko 

tak powszechnego zainteresowania problemami gospodarki obserwujemy 

najwyraźniej w gronie odbiorców popołudniówek, niezależnie 

od płci, wieku i wykonywanego zawodu. 

Drugie miejsce w zestawie potrzeb tematycznych zajmuje tzw. sensacja: 

wypadki, kradzieże, katastrofy itp. Prawie tak samo często 

wskazują tę tematykę kobiety jak i mężczyźni, osoby w różnym wieku, 

częściej z podstawowym i średnim wykształceniem. W krajowej 

skali zainteresowań tematyka ta zajmuje również jedno z czołowych 

miejsc. 20 ) Nie jest więc owo zainteresowanie bulwersującymi wiadomościami 

właściwe tylko czytelnikom popołudniówek. Podobne zjawisko 

obserwujemy także w innych krajach. „Badania przeprowadzone 

przez Izwiestija wykazały, że przytłaczająca większość czytelników 

zaczyna zapoznawanie się z gazetą od materiałów ujawniających 

różne sytuacje konfliktowe. Ponad % czytelników Komsomolskiej 

Prawdy „praktycznie zawsze" czyta materiały zawarte w rubrykach 

„Z sali sądowej" (79%), „List wezwał w drogę" (78%), „wypadki" 

(77%)." 21 ) 

Badacze problematyki czytelnictwa dawno już przestali uważać 

zainteresowanie sensacją za rzecz wstydliwą. Jest to bowiem zjawisko 

złożone. „Sensacyjna wiadomość angażuje nie tylko prostą ciekawość, 

lecz — i to może przede wszystkim — naj różnorodniejsze 

emocje...", 22 ) wyzwala dążenie do uzyskania nowych wiadomości i nowych 

wrażeń. Istota zagadnienia — jak się wydaje — tkwi w celu, 

jakiemu ma służyć przedstawienie sytuacji niezwyczajnych: inny 

jest tu cel dla prasy burżuazyjnej — traktującej sensację jako „smakowity 

kąsek" dla czytelników, spreparowany w odpowiednim stylu 

i oprawie graficznej; inny dla prasy krajów socjalistycznych, która — 

zaspokajając zwykłą ludzką ciekawość — powinna nie ograniczać się 

tylko do zwykłej relacji, ale starać się przy tym rozwiązywać istotne 

zadania społeczno-wychowawcze. 

Należy pamiętać, że tylko od dziennikarzy zależy, jak wykorzystają 

możliwości wynikające z przedstawiania bulwersujących sytuacji, 

19 ) H. Siwek: Op. cit., s. 30. 

20 ) Tamże. 

21 ) J. P. Prochorow, U. Vooglaid: Socjologiczna wiedza o funkcjach 

prasy radzieckiej i jej praktyczne wykorzystanie. Zeszyty Prasoznawcze 1969, 

nr 3, s. 81. 

22) I. Te te low ska: Rozważania o sensacji prasowej. Zeszyty Prasoznawcze 

1960, nr 4, s. 15.


spięć, konfliktów, atrakcyjnych wynalazków i pasjonujących czynów. 

„Zainteresowanie czytelników sytuacjami niezwyczajnymi nie jest 

wcale rzeczą przypadku; jeśli się je właściwie rozumie, to świadczy 

ono o tym, że czytelnik chce „uczestniczyć" w pierwszoplanowych 

wydarzeniach, być tam, gdzie dochodzi do starć, gdzie jeszcze wszystko 

znajduje się w ruchu, rozwoju, gdzie jeszcze nic nie jest zakończone 

i nie da się opisać przy pomocy gotowych formułek..." — piszą 

Prochorow i Vooglaid w cytowanym artykule. 23 ) 

Równie poszukiwana jak poprzednia jest wśród czytelników popołudniówek 

tematyka dotycząca codziennych wydarzeń politycznych: 

działalności różnych rządów, działań wojennych, strajków, rewolucji, 

przewrotów, walk narodowowyzwoleńczych itp. Uwaga czytelnika 

jest bacznie zwrócona na punkty zapalne naszego globu, gdzie 

płoną jeszcze ogniska wojny (Indochiny, Bliski Wschód), żywe zainteresowanie 

budzi walka narodów o wyzwolenie się spod obcej 

władzy. Czy czytelnik popołudniówki różni się pod tym względem 

od przeciętnego czytelnika prasy w naszym kraju Raczej nie. Społeczeństwo, 

któremu jedna tylko wojna zabrała 6 milionów obywateli, 

rozumie groźbę wojny i błogosławieństwo pokoju. Istota różnicy 

tkwi, jak się wydaje, w większym wyrobieniu i znajomości faktów 

politycznych oraz ich tła wśród odbiorców gazet porannych. 

Kolejną pozycję w hierarchii zainteresowań tematycznych zajmują 

problemy nauki, oświaty, kultury i sztuki oraz wychowania młodzieży. 

Wskazują na nie częściej kobiety niż mężczyźni, głównie 

w średnim i starszym wieku, bez większych różnic pod względem 

wykształcenia. Jak wynika z różnych badań, głównie z prowadzonych 

ostatnio nad czytelnictwem prasy we Wrocławiu i Krakowie, 

tematyki tej według opinii odbiorców jest wciąż jeszcze za mało na 

łamach popołudniówek i należałoby ją zwiększyć. 

Podobną ilość wskazań uzyskał następny dział tematyczny, obejmujący 

zwyczaje ludzi w kraju i na świecie, ich poglądy, życie prywatne, 

modę itp. Jest to, jak się wydaje, oczywiste zaspokajanie powszechnie 

znanej „ciekawości świata", życia i poglądów innych ludzi, 

konfrontacja swojej postawy i zdobywanie wiedzy o ludziach żyjących 

na całym świecie. Zjawisko to obserwujemy także wśród odbiorców 

prasy codziennej w całym kraju. 24 ) 

Uwagę wzbudzają również listy czytelników do redakcji, odpowiedzi 

i porady publikowane na łamach pism popołudniowych. Wskazywane 

są głównie przez odbiorców tych gazet, które mają duże tradycje 

współpracy z czytelnikiem, najczęściej przez osoby z wykształceniem 

niepełnym podstawowym, podstawowym i średnim. Czytelnicy 

postulują także zwiększenie tego typu materiałów na łamach pism 

popołudniowych. 

Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu sport i turystyka plasują 

się w drugiej części zestawu poszukiwanych przez odbiorców popołudniówek 

tematów. Jak się wydaje, jest to odzwierciedleniem rzeczywistego 

poziomu zainteresowania tą problematyką. Wzrost czytelй 

) J. P. Prochorow, U. Vooglaid: Op. cit., s. 82. 

24 ) H. Siwek: Op. cit., s. 31.


nictwa rubryk sportowych daje się wyraźnie zauważyć w okresach 

„euforii sportowych", np. w okresie Wyścigu Pokoju, czy ważnych 

meczy piłkarskich naszych drużyn. 

Rzadziej także poszukuje się na łamach popołudniówek tematyki 

dotyczącej działalności PZPR i innych stronnictw oraz partii politycznych 

w kraju i na świecie. Należy w tym miejscu przypomnieć, 

że odbiorcami popołudniówek są w przeważającej większości niezorganizowani, 

tj. nie należący do żadnej organizacji politycznej. 25 ) 

Reasumując, należałoby podkreślić, że na zainteresowania tematyczne 

mają wyraźny wpływ niektóre cechy demograf iczno-społeczne 

odbiorców, takie jak: płeć, wiek i wykształcenie. A więc kobiety 

częściej niż mężczyźni interesują się tzw. lżejszą problematyką, sensacją, 

zwyczajami różnych ludzi, modą itp., ale także najczęściej czytają 

listy czytelników, odpowiedzi i porady redakcji, powieść w odcinkach 

oraz informacje i publikacje na tematy kulturalne. Młodsi 

czytelnicy częściej niż starsi interesują się zwyczajami różnych ludzi 

w kraju i na świecie, wiadomościami o treści bulwersującej, aktualnymi 

wydarzeniami politycznymi, rzadziej natomiast problematyką 

społeczno-gospodarczą. Wreszcie wraz ze wzrostem wykształcenia 

obserwuje się przejście od łatwiejszej do bardziej poważnej problematyki: 

dla przykładu, osoby z wyższym wykształceniem rzadziej 

niż pozostałe interesują się wiadomościami typu sensacyjnego. 

Przyczyny popularności dzienników popołudniowych 

Gdybyśmy próbowali usystematyzować najczęściej występujące 

odpowiedzi na pytanie: „co skłania ludzi do czytania popołudniówek" 

— najważniejsze motywy przedstawiałyby się następująco: 

Dzienniki popołudniowe są czytane, bo: 1) dostarczają najświeższych 

i najciekawszych informacji, 2) podają wiadomości w krótkiej i przystępnej 

formie, 3) dużo piszą o problemach lokalnych. 26 ) 

Nie wdając się w rozważania na temat atrakcyjności tematyki (ponieważ 

naszym głównym celem jest przedstawienie opinii odbiorców), 

zatrzymamy się na krótko przy innych członach motywacji. 

Przeciętny czytelnik nie wie o tym, że gazety poranne i popołudniowe 

korzystają w zasadzie z tego samego serwisu doniesień agencyjnych 

PAP. Dla niego doniesienia gazety popołudniowej są „świeższe" 

od wiadomości zawartych na łamach gazety porannej. Jak można 

sądzić, różnica uświadamiana pokrywa się z faktyczną tylko w dwóch 

przypadkach: jeżeli redakcja dysponuje nowoczesną bazą poligraficzną 

(większa różnica w szybkości druku na korzyść gazety popołudniowej) 

i jeśli operatywność zespołu dziennikarzy popołudniówki — 

głównie w wyszukiwaniu atrakcyjnych tematów miejskich — jest 

większa. 

Ważnym powodem podjęcia czytelnictwa dziennika popołudniowego 

są dla wielu odbiorców stosowane przez ten typ gazety krótkie 

25 ) Tamże, s. 69. 

26 ) Według kolejności najczęściej występujących wskazań w różnych badaniach.


i przystępne formy dziennikarskie. Jest rzeczą znaną powszechnie, 

że tzw. łatwiejsze gazety cieszą się wśród odbiorców większym powodzeniem 

niż trudniejsze. Dlatego ważnym zadaniem popołudniówek 

jest zdobycie potencjalnych czytelników i przystosowanie do 

korzystania z prasy najmniej wyrobionych czytelniczo odbiorców. 

Na przykładzie popołudniówek obserwujemy coraz częstsze zastępowanie 

publicystyki krótkimi formami dziennikarskimi. U podstaw 

tego zjawiska leży „większa łatwość przyswajania informacji, brak 

czasu u czytelników, nerwowość współczesnego życia, poszukiwanie 

odprężenia umysłowego, tempo rozwoju wypadków zarówno politycznych 

jak i z zakresu nauki i techniki." 27 ) Czynnikiem niezwykle 

mocno wiążącym odbiorców z pismem jest problematyka miasta, 

w którym czytelnicy żyją i pracują; od spraw natury gospodarczej 

(handel, usługi, komunikacja itp.), poprzez wydarzenia kulturalne 

i polityczne, aż do kroniki wypadków i sprawozdań sądowych. Czynnik 

ten na ogół jest znany redakcjom, niestety, nie zawsze znajomość 

potrzeb odbiorców idzie w parze z ich zaspokajaniem. Wielu odbiorców 

uważa, że problematyki miejskiej wciąż jeszcze jest za mało na 

szpaltach pism popołudniowych i postulat zwiększenia jej ilości jest 

naczelny w wynikach wielu badań. 

Ważną rolę w zacieśnianiu Więzi z odbiorcą, w zdobywaniu poczytności, 

ma działalność organizatorska redakcji gazet popołudniowych, 

szereg inicjatyw na forum miejskim, akcji i konkursów. 28 ) Jest 

to społecznie niezwykle pożyteczna rola i spotyka się z zupełnym zrozumieniem 

i poparciem czytelników. Także jako instrument społecznej 

kontroli i krytyki nieprawidłowości życia codziennego zjednuje 

sobie gazeta popołudniowa dużo sympatii i uznania wśród mieszkańców 

miasta. 

Uwagi 

końcowe 

Głównym i zasadniczym postulatem czytelników gazet popołudniowych 

jest zwiększenie nakładu i objętości tych pism. Wiąże się to 

przede wszystkim z trudnościami, na jakie stały czytelnik napotyka 

przy nabywaniu popołudniówki. Zarzuty części odbiorców dotyczyły 

szaty graficznej i jakości druku, co jest zrozumiałe, jeśli wziąć pod 

uwagę stan bazy poligraficznej wielu wydawnictw. Problem ten jest 

zresztą nieco szerszy — w jednym przypadku bowiem obserwujemy 

nawet całkiem paradoksalną sytuację. Oto Nowości matrycowane są 

w Toruniu, drukowane w Bydgoszczy i na powrót koleją przewożone 

do Torunia. Tak długi cykl produkcyjny gazety odbija się przede 

wszystkim na aktualności informacji. Wydaje się, że rosnące koszty 

całej tej manipulacji powinny wpłynąć wreszcie na podjęcie decyzji 

w sprawie zakupu maszyny rotacyjnej dla drukarni w Toruniu. 

* 7 ) Zofia Lewartowska: Prasa popołudniowa. Prasa Współczesna i Dawna. 

1958, nr 4, s. 96. 

28 ) Zdzisław Czapliński: Z doświadczeń organizatorskich Kuriera Szczecińskiego. 

Zeszyty Prasoznawcze 1969, nr 4.

я* 


Innym podnoszonym przez czytelników negatywnym zjawiskiem 

są przedruki wiadomości z prasy porannej — inaczej: dublowanie 

informacji. Jest to sprawa niezmiernie istotna dla wszystkich miast, 

mających 2 i więcej dzienników. Tylko niektóre z gazet popołudniowych 

radzą sobie jakoś z tym problemem, zamieszczając w skrócie 

informacje podane już wcześniej przez prasę poranną, np. w Kurierze 

Szczecińskim pod nagłówkiem „Prasa poranna doniosła". W pozostałych 

miastach jest pod tym względem znacznie gorzej. Czytelnik, 

sięgając do lokalnej gazety popołudniowej, zamiast znaleźć całkiem 

nowe informacje — napotyka średnio około Vs takich samych, jakie 

przeczytał już wcześniej. Problem stanowi tu nie tylko zniechęcanie 

czytelników do sięgania po inne gazety miejscowe, ale także marnowanie 

— wskutek obszernego powtarzania informacji — dużej ilości 

papieru, którego niedostatek odczuwamy wciąż na rynku prasowym. 

Taka sytuacja powinna się jak najszybciej zmienić na lepsze. 

,,Warto i — jak się wydaje — trzeba podjąć problem: który dziennik 

powinien reprezentować model pisma bardziej informacyjny, a który 

bardziej publicystyczno-komentujący! Nie można w ogóle uniknąć 

powtarzania tych samych informacji przez lokalne dzienniki poranne, 

gdyż naraziłoby to spory odsetek odbiorców czytających tylko jeden 

dziennik na „informacyjną awitaminozę". Można jednak stopniowo 

przyzwyczajać czytelników do tego, że między lokalnymi dziennikami 

istnieje wyraźny podział pracy: jeden specjalizuje się bardziej w informacji 

prostej (co nie znaczy: pozbawionej komentarza), drugi bardziej 

w komentowaniu sytuacji, wyjaśnianiu podłoża, tła wydarzeń." 

29 ) 

Wśród podejmowanej przez gazety popołudniowe problematyki lokalnej 

priorytet należy nadal do zagadnień gospodarczych i kulturalnych. 

Dominuje wciąż niechęć do podejmowania w szerszym zakresie 

tematów społeczno-oby czaj owych, których słusznie domagaj ąą się 

czytelnicy. 

Na koniec kilka postulatów badawczych. Omówiona w tym artykule 

wiedza o czytelnikach polskich popołudniówek, uzyskana dotychczas, 

jest niekompletna. Wiele problemów zarówno ogólnej jak i szczegółowej 

natury wymaga dokładnego zbadania i opracowania. 

Konieczne jest zbadanie zasięgu czytelnictwa popołudniówek 

w zbiorowościach wielkich miast (przy pomocy równoczesnych badań) 

i dokładne określenie struktury ich odbiorców. Mając tak przygotowany 

grunt, można pokusić się o zbadanie skuteczności oddziaływania 

popołudniówek i stwierdzić, na ile spełniają one swoje funkcje 

informacyjno-propagandowe w stosunku do najmniej wyrobionych 

czytelników naszej prasy. Ważne też będzie określenie wielu spraw 

szczegółowych, np. stopnia zainteresowania poszczególnymi problemami 

przedstawianymi na łamach prasy popołudniowej : publicystyką 

społeczno-obyczajowa, gospodarczą, sportową czy sensacją. Istotna 

dla redakcji popołudniówki będzie także ocena jej działalności organizatorskiej 

i interwencyjno-poradniczej przez czytelników. 

Zasięgnięcie rady i opinii odbiorców pozwoli lepiej ustalić kieru- 

') I. Tetelowska: Stopień powtarzania..., s. 24.


nek działania gazety, uczyni ją przekaźnikiem informacji nie tylko 

z góry na dół, lecz także z dołu do góry. Wreszcie ciekawe byłoby 

zbadanie, jaki format popołudniówki, jakiego rodzaju pismo i układ 

szpalt najbardziej odpowiadają czytelnikom. 

To tylko niektóre z problemów badawczych, które powinny być 

przez nas podjęte. Dla podjęcia takich badań — równocześnie w kilku 

miastach — potrzebne są dosyć pokaźne środki finansowe. Wydaje 

się, że można by tę trudność w poważnym stopniu ominąć, organizując 

(wzorem już powstałych) przy redakcjach gazet popołudniowych 

społeczne zespoły ankieterów, składające się z najwierniejszych 

czytelników. Dotychczasowe doświadczenia wykazały, że prowadzone 

przez ankieterów badania są z metodologicznego punktu widzenia poprawne 

i warte naśladowania. Osiągnięte korzyści polegają nie tylko 

na uzyskaniu wiedzy o czytelnikach, ale także na społecznej aktywizacji 

ich grona.

WALERY PISAREK 

MIERZENIE STYLISTYCZNEJ 

I EMOTYWNEJ WARTOŚCI SŁOWNICTWA 

Stwierdzenia typu „ten tekst reprezentuje polszczyznę 

kancelaryjną", „autor Ъ.е znamię tnie rejestruje 

fakty" — wypowiada się zwykle na podstawie własnego 

poczucia językowego. Można jednak je sprawdzić 

doświadczalnie za pomocą psycholingwistycznej techniki 

skalowania. Artykuł omawia eksperyment, który m. in. 

miał zweryfikować obiegowe sądy o słownictwie wiadomości 

prasowych, komentarzy i reportaży. Publikujemy 

go jako przykład badań prowadzonych w celu określenia 

wartości propagandowo-reklamowej wyrazów. 

Mówić dziś o znaczeniu nie określiwszy uprzednio, co się 

przez ten termin rozumie — to rzecz niebezpieczna. Ponieważ różni 

uczeni przypisują mu różne treści i różny zakres użycia, zachodzi 

możliwość, że czytelnik lub słuchacz, stykając się podczas lektury 

z terminem znaczenie, będzie myślał o czymś innym niż autor pracy. 

W takiej sytuacji, nie podejmując bynajmniej próby uporządkowania 

terminologii semantycznej, wyjaśnienie, co mam na myśli, kiedy piszę 

o znaczeniu, uważam za niezbędne. 

Otóż przez znaczenie danego środka językowego rozumiem komplet 

wszystkich jego cech, które sprawiają, że może być on użyty w określonym 

kontekście i określonej konsytuacji. Wśród tych cech ważną, 

ale nie jedyną rolę odgrywają możliwości łączenia danej formy 

w określony sposób z innymi formami (możliwości te nazywa się 

niekiedy znaczeniem językowym, funkcjonalnym lub gramatycznym) 

oraz zdolność oznaczania za pomocą danej formy określonych przedmiotów 

(zdolność tę nazywa się znaczeniem denotatywnym, ekstensjonalnym, 

przedmiotowym, słownikowym lub leksykalnym). Są 

wszakże i inne cechy, społecznie związane z każdą formą językową, 

cechy, z których jedna wiąże się ze zdolnością budzenia określonych

38 WALERY PISAREK 

skojarzeń i emocji (zdolność tę nazywa się niekiedy znaczeniem konotatywnym 

lub intensjonalnym), inna rozstrzyga o możliwościach 

użycia danej formy ze względu na osobę nadawcy lub odbiorcy, inna 

o możliwościach użycia ze względu na stosunek nadawcy do przedmiotu, 

inna o możliwościach użycia ze względu na okoliczności komunikowania 

lub charakter przekazu. 

Wszystkie te cechy, składające się na znaczenie formy językowej, 

nazywam wartościami i mówię odpowiednio o wartości gramatycznej, 

o wartości przedmiotowej, o wartości socjalnej, o wartości emotywnej 

i o wartości stylistycznej. Warto przy tym podkreślić, że najważniejszej 

roli wartości przedmiotowej nie należy — moim zdaniem — 

uważać za niezbity pewnik. Nie ulega bowiem wątpliwości, że form 

językowych używamy nie tylko po to, by przekazać odbiorcy wiedzę 

o przedmiocie. Do absolutyzowania wartości przedmiotowej form językowych 

nie ma się prawa zwłaszcza wówczas, kiedy się w pracach 

leksykograficznych lub w rozważaniach semantycznych korzysta 

z tekstów literackich lub publicystycznych, w których równie ważne 

jest to, jak wyraz znaczy, jak to, с о on znaczy. W dalszym ciągu 

mojej wypowiedzi zajmuję się wartością stylistyczną i emotywną 

wyrazu, uważając je — zgodnie z poprzednimi wyjaśnieniami — za 

integralne składniki znaczenia. 

Kończąc wstępne uwagi, chciałbym jeszcze przypomnieć dwie podstawowe 

tezy psycholingwistyczne, pełniące tu funkcję założeń, na 

których opiera się sens proponowanej procedury badawczej. Po 

pierwsze: funkcjonalnie ważne są te i tylko te elementy języka, które 

użytkownicy danego języka postrzegają i jako funkcjonalne akceptują 

(oczywiście zwykle podświadomie). Po drugie: postrzeganie 

i akceptowanie funkcjonalności elementów języka przez jego użytkowników 

można badać eksperymentalnie („eksperymentalnie" znaczy 

tu „doświadczalnie", a nie „instrumentalnie"). 

Mówi się niekiedy, że w zakresie badań semantycznych językoznawca 

zdany jest wyłącznie na własną przenikliwość, że jest skazany 

na spekulacje i wieczną hipotetyczność swoich sądów. Szansę przezwyciężenia 

tych trudności dają badania eksperymentalne. 1 ) Wśród 

propozycji metodologicznych w tym zakresie ważkie miejsce zajmuje 

technika mierzenia znaczenia, znana pod nazwą testu Osgooda albo 

dyferencjału semantycznego. 2 ) 

Właśnie tę technikę, nieco przekształconą, zastosowałem w eksperymencie, 

który miał zweryfikować trzy hipotezy w odniesieniu do 

stylów wypowiedzi publikowanych we współczesnej prasie polskiej. 

Eksperyment mieścił się w ramach badań porównawczych nad stylem 

') Por. W. Pisarek: Eksperyment — metoda nie tylko fonetyczna. Biuletyn 

PTJ, XXVII, s. 181 i n. 

2 ) Teoretyczne i eksperymentalne podstawy dyferencjału semantycznego przedstawił 

CE. Osgood po raz pierwszy w artykule „The Nature and Measurement 

of Meaning". Psychological Review 1952, s. 197—237. Bardziej szczegć 

łowe i oparte na nowszych badaniach omówienie tej techniki zawarte jest 

w książce: CE. Osgood, G. Suci, P. Tann en bäum: The Measurement 

of Meaning. Urbana 1957. Por. też CE. Osgood, L. A. Jakobowits: 

Studies on Comparative Psycholinguiistics. Urbana 1967.

MIERZENIE WARTOŚCI SŁOWNICTWA 39 

wiadomości prasowych, komentarzy i reportaży. 3 ) Oto te trzy hipotezy, 

z których zresztą co najmniej dwie mogą się wydać nie hipotezami, 

ale banalnymi prawdami: 

1) styl reportażu jest bardziej potoczny (mniej oficjalny) niż styl wiadomości 

prasowych, a także (choć w mniejszym stopniu) niż styl 

komentarzy ; 

2) współczesny polski reportaż prasowy przedstawia rzeczywistość 

mniej optymistycznie niż wiadomości prasowe i komentarze; 

3) styl reportażu jest bardziej emocjonalny niż styl wiadomości prasowych, 

a także (choć w mniejszym stopniu) niż styl komentarzy. 

Biorąc pod uwagę to, że jednym z najważniejszych elementów 

stylu jest dobór słownictwa, podstawmy na miejsce wyrazu styl 

w trzech powyższych zdaniach wyraz słownictwo, a otrzymamy bardziej 

szczegółowe wersje weryfikowanych hipotez: 

1) słownictwo reportaży jest bardziej potoczne (biorąc pod uwagę 

wartość stylistyczną, mniej oficjalne) niż słownictwo wiadomości 

prasowych i komentarzy; 

2) słownictwo wiadomości prasowych jest bardziej ,,pomyślne" 

(= jego wartość emotywna wyraża się w budzeniu raczej przyjemnych, 

optymistycznych uczuć) niż słownictwo komentarzy i reportaży 

; 

3) słownictwo reportaży jest bardziej emocjonalne (= ma większą 

wartość emotywna) niż słownictwo wiadomości prasowych i komentarzy. 

W trakcie wspomnianych badań stylu wypowiedzi prasowych znalazłem 

się w posiadaniu słownika frekwencyjnego jednostek leksykalnych 

użytych w losowo dobranej próbie tekstów wiadomości oraz 

analogicznych słowników jednostek leksykalnych użytych w losowo 

dobranych próbach tekstów reportaży i komentarzy. Wszystkie trzy 

słowniki zawierały wyłącznie tzw. wyrazy zależne od autora, 4 ) to 

znaczy nie uwzględniały nazw własnych, wyrazów terminologicznych, 

określeń miar, wag itp. występujących w prasowych tekstach. 

Materiał zawarty w owych trzech słownikach poddano porównawczej 

analizie statystycznej, której celem było m. in. uchwycenie wyrazów 

najbardziej typowych dla wiadomości prasowych, komentarzy 

i reportaży. Jako kryteria „typowości" stylistycznej przyjęto częstość 

występowania wyrazu w każdej z trzech prób tekstów. Zgodnie 

z tymi kryteriami za wyrazy typowe dla poszczególnych trzech gatunków 

wypowiedzi dziennikarskich uznano: 

1. 4 wyrazy najczęściej używane w jednym gatunku, lecz nie należące 

do 100 wyrazów najczęściej używanych w dwóch pozostałych 

gatunkach (na podstawie tego wyróżnika za wyrazy typowe 

3 ) Badania te prowadziła Pracownia Językoznawcza Ośrodka Badań Prasoznawczych 

w Krakowie. 

4 ) W sprawie pojęcia wyrazów zależnych od autora patrz: M. К ni ag in i- 

nowa, W. Pisarek: Język wiadomości prasowych. Kraków 1966, s. 15 i n.


dla wiadomości uznane zostały działalność, odbywać się, przedstawiciel, 

ubiegły; za wyrazy typowe dla komentarzy — naród, 

nienaruszalność, polityka, stawać się; za wyrazy typowe dla reportaży 

— chcieć, dom, ja, życie). 

2. Po 9 wyrazów szczególnie często używanych w jednym gatunku, 

a jednocześnie bardzo rzadko używanych w dwóch pozostałych 

gatunkach (na podstawie tego wyróżnika do wyrazów typowych 

dla wiadomości zaliczono: bawić (= przebywać), omawiać, oświadczać, 

podkreślać, poinformować, przewodnictwo, rozszerzenie, 

uczestniczyć, uroczysty; do wyrazów typowych dla komentarzy 

zaliczono: agresja, bezpieczeństwo, broń, cena, kola (= środowisko), 

społeczeństwo, pokojowy, polityczny, wojskowy; do wyrazów typowych 

dla reportaży zaliczono: dawno, fabryka, jechać, pan, prosić, 

stary, trochę, wolno, wspaniały). 

3. Po 2 wyrazy wielokrotnie powtarzające się w próbie słownictwa 

jednego gatunku, a jednocześnie nie występujące ani razu w próbie 

słownictwa dwóch pozostałych gatunków (na tej podstawie 

zaliczono do wyrazów typowych dla wiadomości wyrazy: uznawanie 

i zestrzelić, do wyrazów typowych dla komentarzy — 

eskalacja i siły, do wyrazów typowych dla repotażu — olbrzymi 

i zarobek). 

Podkreślenia wymaga to, że wyrazy typowe dla każdego z trzech 

gatunków wyodrębniono według obiektywnych kryteriów, opartych 

wyłącznie na analizie statystycznej, całkowicie eliminującej wpływ 

jednostkowego poczucia językowego. Z tego względu jakiekolwiek 

zarzuty przeciw liście wyrazów uznanych za typowe mogą odnosić 

się co najwyżej do reprezentatywności słowników frekwencyjnych 

poszczególnych gatunków. Sama lista nie jest obarczona grzechem 

subiektywizmu. 

Jak wynika z opisu zasad doboru wyrazów typowych, każdy 

z trzech gatunków dziennikarskich reprezentowany jest przez piętnaście 

wyrazów, a więc wiadomości, komentarze i reportaże reprezentuje 

łącznie lista, która składa się z 45 wyrazów. Ta lista (znajdujące 

się na niej wyrazy typowe dla poszczególnych gatunków zostały przemieszane) 

posłużyła jako materiał badawczy w eksperymencie, z którego 

sprawozdanie jest przedmiotem tego artykułu. Przedstawiono ją 

100 respondentom — słuchaczom Podyplomowego Studium Dziennikarskiego 

Uniwersytetu Śląskiego. Ich zadaniem było umieszczenie 

każdego z 45 wyrazów na trzech siedmiopunktowych skalach. 

Tutaj dla wyjaśnienia kilka słów o technice skalowania i samym 

dyferencjale. Otóż zdaniem Osgooda znaczenie (ściślej: znaczenie 

konotatywne) każdego wyrazu-pojęcia (ale nie tylko jego) można wyrazić 

w formie zespołu liczb, które określają stan psychiczny nadawcy 

w chwili, kiedy używa znaku odpowiadającego danemu pojęciu, lub 

odbiorcy, kiedy się z danym znakiem styka. Technika dyferencjału 

semantycznego łączy w sobie elementy asocjacji i skalowania, modne 

w amerykańskiej psychologii. Opis znaczenia sprowadza się do 

umieszczenia badanego wyrazu-pojęcia na 7-stopniowych skalach


ograniczonych parami biegunowo przeciwstawnych terminów, takich 

jak: czysty — brudny, szlachetny — zbrodniczy, gorący — zimny itp. 

Doświadczalnie stwierdzono, że w różnych społeczeństwach różne 

pary przeciwstawnych terminów, czyli, jak je Osgood nazywa, czynniki 

(factors) dają się sprowadzić (z grubsza biorąc) do trzech głównych 

skal, odpowiadających trzem głównym wymiarom. Tymi trzema 

wymiarami są dobroć, siła i aktywność. Znaczy to, że 

jeżeli jakieś pojęcie uznaje się za czyste, miłe i szlachetne, to jednocześnie 

uznaje się je za dobre; jeżeli zaś coś jest słabe i łagodne, to 

zwykle jest też małe; a jeśli jest gorące i napięte, to zwykle jest 

aktywne. 

Dla przykładu podaję za Osgoodem 5 ) kilka pojęć angielszczyzny 

amerykańskiej umieszczonych na trzech różnych skalach: 

szlachet- spanie 

ność sukces 

1 2 

I 

1 

skrajnie dość 

piękny 

(beautiful) 

piękny 

I 

1 1 

raczej obojętny 

piękny 

los 

1 

raczej 

brzydki 

śmierć 

6 

1 

dość 

brzydki 

1 

skrajnie 

brzydki 

(ugly) 

1 

skrajnie 

krzykliwy 

(loud) 

1 

sukces 

2 

dość 

krzykliwy 

3 

1 1 

1 1 

raczej 

krzykliwy 

śmierć 

4 

obojętny 

5 

1 

raczej 

łagodny 

los 

6 

1 

dość 

łagodny 

szlachetność 

spanie 

7 

1 _ 

1 

skrajnie 

łagodny 

(soft) 

sukces 

1 

skrajnie 

gorący 

(hot) 

2 

1 

dość 

gorący 

szlachetność 

3 

1 1 

raczej 

gorący 

4 

obojętny 

spanie 

5 

1 

raczej 

zimny 

los 

6 

1 

dość 

zimny 

śmierć 

7 

1 

skrajnie 

zimny 

(cold) 

Jak łatwo się domyślić, skala pierwsza należy do wymiaru dobroci, 

druga do wymiaru siły, trzecia do wymiaru aktywności. A więc szlachetność 

(gentleness), będąc skrajnie piękną, skrajnie łagodną i raczej 

gorącą, jest najprawdopodobniej dobra, słaba i mało aktywna. 

Dyferencjał semantyczny bywa w badaniach psycholingwistycznych 

wyzyskiwany m. in. do określania znaczeń konotatywnych wyrazów, 

wyrażeń i zwrotów, dla ustalenia stopnia leksykalizacji związków 

frazeologicznych, dla ujawniania antonimów oraz roli onomatopei. 

Poza psycholingwistyką używa się go w badaniach opinii publicznej 

oraz w badaniach gustów i upodobań w różnych dziedzinach. 

Służy także dyferencjał semantyczny — niezależnie od jego zastosowań 

w badaniach czysto opisowych — jako podstawowa technika 

oceny przydatności wyrazów, wyrażeń i zwrotów do pełnienia okre- 

5 ) Psycholinguistics. A Survey of Theory and Research Problems. Ed. by 

С E. Osgood and T. Sebeok. Blooming-ton 1965, s. 177—183.


słonych funkcji propagandowych i reklamowych, umożliwia szlifowanie 

i doskonalenie narzędzi do manipulowania w zakresie postaw i opinii 

społecznych. Na możliwości jego użycia do tych celów zwrócił 

uwagę sam Osgood, postulując ułożenie specjalnego „słownika synonimów 

emocjonalnych" właśnie na użytek reklamy i propagandy. 

W takim słowniku sąsiadowałyby ze sobą wyrazy oznaczające niekiedy 

zupełnie co innego, ale budzące podobne uczucia. 

O ile wiem, proponowany przez Ogsgooda słownik synonimów emocjonalnych 

nie został dotychczas opracowany dla żadnego języka, ale 

setki wyrazów w różnych językach oceniono za pomocą dyferencjału 

semantycznego pod względem wartości konotatywnej. Być może projekt 

słownika nie doczekał się dotąd realizacji, bo — jak wykazano — 

wartość konotatywna wyrazów nie jest stała i zależy od indywidualnych 

doświadczeń poszczególnych osób. A więc na przykład angielski 

wyraz new nie u wszystkich ludzi używających języka angielskiego 

jako swego języka ojczystego, budzi równie pozytywne emocje, a nie 

wszystkim Amerykanom rzeczownik war kojarzy się z podobnymi 

uczuciami. 

Wiadomo, że na stosunek ludzi do tego samego przedmiotu wpływa 

to, jakim wyrazem go nazwiemy. Nie tylko sam przedmiot więc, ale 

także oznaczający go wyraz może wywoływać pożądane lub niepożądane 

uczucia. Generał Jorge Ubico, prezydent Gwatemali w latach 

1931—1944, wydał ustawę zakazującą używania słowa obrero (robotnik), 

budzącego emocje rewolucyjne; należało je zastępować rzeczownikiem 

empleado (zatrudniony). Na tej samej zasadzie S. Hayakawa 

w swojej słynnej anegdocie radził nazywać pieniądze wypłacane bezrobotnym 

nie zapomogą, ale emeryturą. 

Doświadczenie społeczne uczy jednak, że na dłuższą metę rada 

Hayakawy niczego nie rozwiązuje: jeżeli przez jakiś czas występuje 

kolizja między starym znaczeniem nazwy a oznaczonym nią przedmiotem, 

nazwa otrzymuje nowe znaczenie. Oto wymowny przykład. 

Przed kilkunastu laty ogłoszono w USA program walki z nędzą, który 

nazwano programem „Welfare state". Słowniki angielskie określają 

znaczenie wyrazu welfare jako „stan szczęśliwości, powodzenia i dobrobytu". 

Tymczasem dziś dla przeciętnego Amerykanina wyraz ten 

ma znaczenie odwrotne. Welfare families, welfare children — to właśnie 

rodziny i dzieci żyjące w nędzy i wymagające pomocy. 

Wróćmy przecież do zasadniczego toku podjętych rozważań. 

Podjęty przeze mnie eksperyment jest — o ile mi wiadomo — 

drugą 6 ) próbą zastosowania techniki skalowania do badań stylistycznych. 

Użyłem w nich trzech następujących skal: 

I kancelaryjny (1) ... potoczny (7) 

II pomyślny (1) ... niepomyślny (7) 

III emocjonalny (1) ... obojętny (7) 

e )) Analogiczny eksperyment przeprowadziłem przed trzema laty; 10 respondentów 

oceniało wówczas 320 wyrazów, stanowiących losową próbę słownicctwa 

wiadomości i reportaży. Por. W. Pisarek: O słownictwie reportażu — 

banalnie i niebanalnie. Zeszyty Prasoznawcze 1969, nr 2, s. 34—35.


Tak więc każdy ze 100 respondentów miał postawić w ramach 

7-stopniowej skali 3 oceny każdemu z 45 wyrazów zawartych w wyżej 

opisanej liście. Pierwsza ocena określała, w jakim stopniu dany 

wyraz należy do oficjalnego słownictwa kancelaryjnego, druga — 

w jakim stopniu pomyślne (przyjemne) skojarzenia ten wyraz budzi, 

trzecia wyznaczała wartość emocjonalną wyrazu. 

Po przeprowadzeniu eksperymentu oddzielono od siebie wyrazy 

reprezentujące wiadomości prasowe, komentarze i reportaże. Następnie 

podsumowano otrzymane średnie oceny 7 ) — osobno dla każdej 

z trzech grup wyrazów (reprezentujących trzy badane gatunki) 

i oczywiście osobno dla każdego z trzech „czynników". Z kolei podzielono 

każdą sumę przez 45 (liczba wyrazów w jednej grupie) 

i w ten sposób otrzymano przeciętne oceny jednego wyrazu wiadomości 

prasowych, jednego wyrazu komentarzy i jednego wyrazu reportaży 

pod względem ich kancelaryjności, pomyślności i emocjonalności. 

A oto zestawienie uzyskanych wyników: 

Średnie oceny jednego wyrazu pod względem emocjonalności, kancelaryjności 

i pomyślności 

Skala ocen 

Wiadomości 

Komentarze 

Reportaże 

(1) — po 

I kancelaryjny 

toczny (7) 

1,9 

2,5 

5,9 

II pomyślny (1) — niepomyślny 

(7) 

3,1 

3,5 

2,9 

III emocjonalny (1) — obojętny 

(7) 

4,7 

3,1 

2,0 

Tabelka wyraźnie ilustruje potwierdzenie dwóch postawionych hipotez: 

słownictwo reportażu jest w porównaniu ze słownictwem wiadomości 

prasowych, a także (choć w mniejszym stopniu) komentarzy 

— bliższe słownictwu mowy potocznej. Jednocześnie słownictw r o 

reportażu jest w znacznie większym stopniu nacechowane emocjonalnie 

niż słownictwo komentarzy, a zwłaszcza wiadomości prasowych. 

Trzecia hipoteza (słownictwo wiadorriości prasowych jest bardziej 

„pomyślne" niż słownictwo reportaży i komentarzy) nie potwierdziła 

się: najbardziej pomyślne okazało się słownictwo reportaży, najmniej 

pomyślne — słownictwo komentarzy. 

Z danych zawartych w tabelce można też wyciągnąć inny wniosek: 

Zasoby leksykalne trzech gatunków różnią się najbardziej pod względem 

stopnia kancelaryjności, mniej pod względem emocjonalności, 

najmniej pod względem pomyślności. 

Spośród badanych 45 wyrazów za najbardziej kancelaryjne (tzn. 

najmniej potoczne) uznanych zostało 8 wyrazów reprezentujących 

7 ) Średnie oceny poszczególnych wyrazów pod względem ich kancelaryjności, 

pomyślności i emocjonalności podaję w aneksie dołączonym do tego artykułu.


wiadomości: działalność, odbywać się, oświadczać, poinformować, 

przedstawiciel, przewodnictwo, ubiegły, uczestniczyć oraz 4 wyrazy 

reprezentujące komentarze: agresja, eskalacja, nienaruszalność, stawać 

się. 

Do wyrazów budzących najbardziej pomyślne skojarzenia zaliczono 

3 wyrazy reprezentujące słownictwo komentarzy (bezpieczeństwo, 

naród, pokojowy), 2 wyrazy reprezentujące reportaże (dom, życie) 

oraz wyraz uczestniczyć, reprezentujący wiadomości prasowe. Skrajnie 

nieprzyjemne skojarzenia budzą wyrazy agresja i eskalacja (oba 

ze słownictwa typowego dla komentarzy). 

Szczególnie silne nacechowanie emocjonalne przypisano wyrazom: 

agresja, bezpieczeństwo, dom, olbrzymi, uroczysty, wspaniały, życie. 

Na 100-osobową grupę respondentów składało się 47 mężczyzn 

i 53 kobiety. Chcąc sprawdzić, w jakim stopniu i w jakim kierunku 

płeć wpływa na oszacowanie wyrazów, obliczono dodatkowo ich 

średnie wartości osobno z ocen dawanych przez mężczyzn i osobno 

przez kobiety. Z porównania otrzymanych w ten sposób dwóch szeregów 

ocen wynika, że kobiety są na ogół bardziej wrażliwe na emocjonalny 

aspekt wyrazów (zwykle wyżej niż mężczyźni oceniają ich 

emocjonalną wartość). Ponadto okazało się, że bardziej pozytywne niż 

u mężczyzn skojrzenia budzą w kobietach m. in. wyrazy: bezpieczeństwo, 

prosić, naród, pokojowy; bardziej negatywne zaś wyrazy: agresja, 

broń, zestrzelić. Mężczyźni z kolei przypisali wyższą niż kobiety 

zdolność budzenia skojarzeń pozytywnych wyrazom uczestniczyć 

i przewodnictwo oraz wyrazom związanym z pojęciem informowania 

(omawiać, podkreślać, oświadczyć, poinformować). Wyniki eksperymentu 

wskazują również na to, że do superlatywów typu wspaniały 

mężczyźni odnoszą się z niechęcią. 

Na podstawie tych różnic w ocenach pomyślności poszczególnych 

wyrazów można by się pokusić o sformułowanie hipotez innego typu: 

kobiety bardziej niż mężczyźni cenią poczucie bezpieczeństwa, mężczyźni 

zaś bardziej niż kobiety cenią poczucie posiadania informacji. 

Wnioski tego rodzaju wykraczają jednak poza wyznaczony na wstępie 

cel eksperymentu. Notuję je na marginesie jako spostrzeżenia, 

które mogą stanowić podnietę do przeprowadzenia kolejnych analogicznych 

badań. 

Przedstawione wyniki eksperymentu, choć w sposób bezsporny — 

moim zdaniem — przemawiają za użytecznością dyferencjału semantycznego 

w eksperymentalnych badaniach stylistycznych i — częściowo 

— za prawdziwością hipotez co do słownictwa reportaży i wiadomości 

prasowych, wymagają przynajmniej trzech zastrzeżeń. 

® Po pierwsze, odpowiedzi 100 respondentów — tak ze względu na 

sposób ich doboru, jak i ze względu na ich liczbę — nie można uznać 

za wystarczającą podstawę do uogólniającego wnioskowania o współczesnej 

polszczyźnie kulturalnej. 

© Po drugie, eksperyment należy traktować tylko jako propozycję 

badawczą. Aby rzeczywiście dowieść przydatności zaproponowanej 

techniki, trzeba by kilkakrotnie powtórzyć i statystycznie sprawdzić 

istotność ujawnionych różnic i podobieństw między wyrazami.


® Po trzecie, prawdziwość uzyskanych i ewentualnie uzyskiwanych 

w przyszłości wyników może mieć charakter tylko probabilistyczny, 

podobnie jak większość stwierdzeń statystycznych. To zna- 

'czy, wolno nam na przykład orzec jedynie to, że zachodzi mniejsze 

prawdopodobieństwo wystąpienia wyrazu skrajnie kancelaryjnego 

w reportażu niż w wiadomościach prasowych. W praktyce zdarza się 

jednak, że w tekstach wiadomości pojawi się wyraz skrajnie potoczny, 

a w tekstach reportaży — skrajnie kancelaryjny. Zdarzyło się to kilkakrotnie 

i w naszych próbach tekstów. 

Na zakończenie chciałbym zasygnalizować spostrzeżenie, które 

uważam za szczególnie istotne. Otóż podane w tabelce średnie oceny 

dla 1 wyrazu reportażu i 1 wyrazu wiadomości są średnimi ocenami 

dla 1 respondenta. W tabelce nie znalazł wyrazu fakt, że zarówno 

oceny poszczególnych wyrazów stawiane przez różnych respondentów, 

jak i w następstwie tego średnie oceny 1 wyrazu u różnych 

respondentów — były różne. Przykładowo: średnie oceny 1 wyrazu 

reportażu według kryterium emocjonalności wynosiły u poszczególnych 

respondentów 2,9, 3,3, 3,2, 4,1 itd. Rozrzut średniej oceny 

w tym wypadku przekraczał jeden stopień. W wypadku kryterium 

pomyślności największa różnica wynosiła 0,7 stopnia. Największa 

różnica średnich ocen 1 wyrazu według skali kancelaryjny-potoczny 

nie przekroczyła 0,5 stopnia. Na tej ostatniej skali oceny stawiane 

przez respodentów były więc najmniej zróżnicowane. 

Jeżeli sobie uzmysłowimy, że kryterium pomyślności to w gruncie 

rzeczy jeden z trzech głównych wymiarów Osgooda (wymiar dobroci), 

końcowy wniosek okaże się godny szczególnej uwagi. A wniosek ten 

brzmi: społeczne poczucie wartości stylistycznej wyrazu jest w bardzo 

wysokim stopniu ustabilizowanym elementem jego znaczenia, 

czyli — mówiąc po prostu — ludzie mówiący tym samym językiem 

są bardziej zgodni co do wartości stylistycznej wyrazu niż co do uczuć 

i skojarzeń, jakie ten wyraz w nich budzi.


ANEKS 

ŚREDNIE OCENY STYLISTYCZNEJ I EMOTYWNEJ WARTOŚCI 

WYRAZÓW 

Liczby podane przy każdym wyrazie oznaczają: 

I — miejsce na skali „skrajnie kancelaryjny (1) — skrajnie potoczny (7)" 

II — miejsce na skali „skrajnie pomyślny (1) — skrajnie niepomyślny (7)" 

III — miejsce na skali „skrajnie emocjonalny (1) — emocjonalnie obojętny 

(7)" 

Wyraz 

dom 

naród 

przedstawiciel 

olbrzymi 

eskalacja 

uznawanie 

życie 

polityka 

działalność 

zarobek 

siły 

zastrzelić 

chcieć 

stawać się 

odbywać się 

dawno 

agresja 

bawić (= przebywać) 

ja 

nienaruszalność 

ubiegły 

fabryka 

I 

6,2 

3,1 

2,0 

6,2 

0,8 

2,3 

5,8 

2,3 

2Д 

5,7 

3,4 

3,3 

5,4 

1,3 

2Д 

6,1 

1,4 

2,9 

6,3 

2,3 

1,4 

5,7 

II 

2,0 

1,4 

6,3 

3,9 

6,0 

2,7 

1,3 

5,2 

4,1 

2,9 

3,7 

5,6 

3,2 

4,1 

6,5 

4,1 

6,6 

2,7 

2,4 

2,2 

6,3 

3,5 

III 

1,3 

1,2 

3,0 

2,3 

2,7 

2,9 

1Д 

3,8 

3,3 

3,0 

3,0 

2,7 

2,2 

5,8 

3,7 

4,7 

2,4 

2,9 

2,2 

2,4 

5,1 

4,4 

Wyraz 

bezpieczeństwo 

omawiać 

jechać 

broń 

oświadczać 

pan 

cena 

podkreślać (mówiąc) 

prosić 

koła (= środowisko) 

poinformować 

stary 

społeczeństwo 

przewodnictwo 

trochę 

pokojowy 

rozszerzenie 

wolno 

polityczny 

uczestniczyć 

wspaniały 

wojskowy 

uroczysty 

I 

2,7 

3,4 

6,3 

2,5 

1,6 

5,6 

3,1 

2,0 

5,7 

2,0 

1,3 

6,4 

2,6 

1,7 

6,3 

2,6 

2,6 

5,8 

2,5 

2,9 

6,1 

3,0 

2,6 

II 

1,8 

3,7 

3,7 

5,9 

3,7 

3,7 

4,2 

3,8 

4,4 

4,1 

3,4 

4,7 

2,4 

2,5 

4,2 

1,9 

3,7 

3,2 

2,0 

1,8 

3,0 

4,5 

2,4 

III 

2,3 

4,5 

3,9 

3,0 

3,9 

4,9 

3,8 

3,5 

3,1 

4,7 

4,1 

4,0 

3,0 

3,1 

5,0 

2,7 

3,9 

2,6 

3,6 

3,5 

1,3 

3,7 

1,9

D Y S K U S J E 

ANDRZEJ MAGDOŃ 

CZEGO CZYTELNiK SZUKA 

W PORANNEJ GAZECIE 

Jak poszerzyć, lepiej skomentować, uaktualnić i ciekawiej 

podać informacje w dziennikach Rozważaniami dziennikarza 

„Gazety Krakowskiej", postulującymi wzbogacenie 

serwisu agencyjnego w toku pracy redakcji nocnych gazet, 

dajemy początek dyskusji nad tymi problemami naszej 

prasy. Do wypowiedzi zapraszamy przede wszystkim 

depeszowców, dziennikarzy agencji informacyjnych i fotograficznych. 

Dlaczego ludzie czytają u nas gazety, skoro z radia i telewizji mogą 

się już wieczorem dowiedzieć tego, o czym gazety będą pisały następnego 

dnia rano, a w telewizji mogą to w dodatku zobaczyć Takie 

postawienie sprawy jest oczywiście dużym uproszczeniem i można 

od razu powiedzieć, że ludzie czytają gazety między innymi ze względu 

na publicystykę, wiadomości lokalne, różne rubryki pytań i odpowiedzi, 

listy itd. Gazety czytają też ludzie, którzy nie słuchają 

radia, nie oglądają telewizji i przywykli do tego, że o ważnych wydarzeniach 

dowiadują się z porannej prasy. 

Można jednak przypuścić, że przy obecnym rozwoju radia i telewizji 

większość czytelników zna już z wieczornych audycji ważniejsze 

wydarzenia poprzedniego dnia i nie strony depeszowe gazet porannych 

są głównym przedmiotem ich zainteresowania. 

Tak było na przykład w czasie ogromnego zainteresowania sprawami 

krajowymi w grudniu ubiegłego roku. Zainteresowanie to zaspokajane 

było w pierwszym rzędzie przez telewizję i radio, a drukowanie 

tych samych wiadomości agencyjnych i tekstów przemówień 

w prasie tylko je powtarzało. Tak więc przy niewielkiej objętości 

gazet codziennych spory procent miejsca zajęty jest w nich przez 

wiadomości skazane z góry na nieczytanie, czyli praktycznie się marnuje. 

Odnosi się to szczególnie do gazet wojewódzkich, które nie mają 

własnych korespondentów ani wyspecjalizowanych komentatorów.

48 ANDRZEJ MAGDOŃ 

Problem polega zresztą nie tylko na powtarzaniu przez dzienniki poranne 

wiadomości agencyjnych podanych przez radio i tv. Agencyjne 

wiadomości powtarzają się w dosłownym brzmieniu w 2—3 dziennikach 

wychodzących w jednym województwie, co stwierdziła Irena 

Tetelowska (Stopień powtarzania i lokalności. Maszynopis 

w Ośrodku Badań Prasoznawczych w Krakowie). 

Tego marnotrawstwa można by uniknąć, gdyby dzienniki rozwinęły 

specjalny, im tylko właściwy sposób wzbogacania informacji 

agencyjnych. Powinno to — moim zdaniem — polegać na wybieraniu 

najważniejszych informacji, rozwijaniu ich i komentowaniu przy 

pomocy agencji i własnymi siłami. 

Oczywiście i teraz dokonuje się selekcji wiadomości agencyjnych 

i opracowuje się je. Depeszowcy mają nawet taki obowiązek sformułowany 

w umowie o pracę. Selekcja zmierza w praktyce do tego, 

aby zmieścić wszystkie ważniejsze wiadomości, mimo braku miejsca 

i późnego nadania przez agencję. Wyboru dokonuje depeszowiec 

samodzielnie i w pośpiechu, a kryteria selekcji są bardzo różne. Istnieje 

niepisana zasada, że nie można pominąć wiadomości, które 

były eksponowane w radio czy w dzienniku telewizyjnym. Resztę 

miejsca depeszowiec wykorzystuje według własnego uznania. Jeden 

pasjonuje się samochodami i wybierze wszystko, co dotyczy motoryzacji, 

inny specjalizuje się w problemach Ameryki łacińskiej, więc 

odłoży inną wiadomość, a da doniesienie z Meksyku. 

Z jednej zatem strony mamy nonsensowną zasadę powtarzania 

tego, co podano wieczorem, a z drugiej zupełną dowolność w selekcji. 

PAP może potwierdzić, że w tej sytuacji nie wykorzystywana jest 

duża część wiadomości problemowych, szczególnie krajowych, przygotowywanych 

właśnie z myślą o prasie. 

Opracowanie wiadomości przez depeszowców ogranicza się w zasadzie 

do skrótów, układania tytułów i czasami mniejszych lub większych 

własnych komentarzy. 

Nie można za ten stan rzeczy winić depeszowców. Pracują w pośpiechu 

wynikającym z niedostosowania godzin nadawania serwisu 

PAP do rozkładu pracy drukarni. Większość czasu zabiera depeszowcom 

adiustowanie materiałów i opracowanie graficzne kolumn. 

Wszystko to są sprawy znane w redakcjach, poruszane wielokrotnie 

w dyskusjach środowiskowych i na łamach Prasy Polskiej. Chciałbym 

jednak przedstawić pewne praktyczne propozycje organizacji 

pracy redakcyjnej, a szczególnie działu depesz, które być może pozwoliłyby 

rozwinąć w gazetach codziennych specyficzny, im tylko 

właściwy, typ informacji. 

Przede wszystkim należałoby działy depeszowe ściślej związać 

z operatywnie kierowaną redakcją dzienną. Kierownik działu depesz 

powinien regularnie brać udział w codziennych zebraniach operatywnych 

kierownictwa, kolegium czy kierowników działów. Na zebraniu 

takim powinien on — w oparciu o wiadomości radiowe, serwis poranny 

PAP i wcześniejsze zapowiedzi agencji — zreferować co się 

w kraju i na świecie najważniejszego dzieje i jakich wiadomości 

można się spodziewać wieczorem. Na takim roboczym zebraniu należy 

dokonać wyboru wiadomości, które powinny pójść z możliwie 

dużą ilością szczegółów, dodatkowych informacji i komentarzy.

CZEGO CZYTELNIK SZUKA W PORANNEJ PRASIE 49 

Wybrane w ten sposób wiadomości powinny być dalej opracowane 

przez dział depeszowy lub specjalistów redakcyjnych wyznaczonych 

przez kierownictwo. W pełni trzeba wtedy wykorzystać materiały 

agencyjne, o ile będą odpowiadały naszemu założeniu redakcyjnemu. 

Można zamówić dodatkowe materiały z PAP-u, AR-u czy innych 

źródeł. 

Opracowanie wiadomości powinno zmierzać do tego, aby pokazać 

przyczyny i skutki wydarzeń, ich związek z innymi zjawiskami i dziedzinami 

życia oraz podać szczegóły i dodatkowe fakty ułatwiające 

zrozumienie zjawiska, które jest przedmiotem informacji. 

Wiadomości można uzupełnić i opracować, o ile to możliwe, jeszcze 

przed południem albo na południowym i wieczornym dyżurze 

depeszowym. Nie może tego jednak robić jeden depeszowiec. Jeden 

musi się skoncentrować na mechanicznej adiustacji tekstów dalekopisowych 

i graficznym planowaniu kolumny. Inny musi przeglądać 

serwis, wybierać wiadomości, dokonywać skrótów i opracowywać 

wiadomości. Tym pierwszym może być oczywiście redaktor techniczny 

— pod warunkiem, że będzie nim dziennikarz twórczo współpracujący 

z depeszowcem i w pełni obeznany z pracą drukarni. 

Opracowujący informacje depeszowiec musi mieć do dyspozycji 

podręczne archiwum, w którym można szybko znaleźć potrzebne 

fakty i uzupełniające informacje. 

O organizacji archiwum redakcyjnego dyskutuje się u nas dużo, 

znane są na ogół niedostatki obecnych archiwów i potrzeby redakcji. 

Koncepcja międzyredakcyjnych ośrodków dokumentacji i informacji 

opracowywana jest obecnie przez Pracownię Dokumentacji OBP 

w Krakowie. Archiwum, które ma służyć wzbogaceniu codziennej 

informacji w gazecie, powinno zawierać źródła wyłącznie niezbędne 

i umożliwiające szybkie znalezienie potrzebnych materiałów. Powinny 

tu być: w pierwszym rzędzie Dokumentacja Prasowa i któreś 

ze znanych wydawnictw zagranicznych tego rodzaju, encyklopedyczne 

wydawnictwa, monograficzne opracowania i roczniki statystyczne 

z kraju i poszczególnych województw oraz własny zbiór dodatkowych 

informacji. Taką własną dokumentację najlepiej prowadzić na kartach 

perforowanych, oznaczonych według dostosowanego do potrzeb 

danej redakcji klucza rzeczowego. Jeżeli się karty perforowane odpowiednio 

ponacina, umożliwi to błyskawiczne odszukanie potrzebnych 

informacji i nie będzie wymagać segregowania i wkładania 

kart na określone miejsce po wykorzystaniu. Na kartach powinny 

się znaleźć wypisywane z czasopism, wydawnictw i książek fakty 

i informacje, które mogą rzucić ciekawe światło na jakąś dziedzinę 

życia społeczno-politycznego. Przede wszystkim chodzi o takie wiadomości, 

których nie można znaleźć w Dokumentacji Prasowej czy 

w wydawnictwach encyklopedycznych. Karty powinny być stale uzupełniane, 

a ich zbiór powiększany. W archiwum podręcznym należy 

też kompletować informacje o ludziach aktualnie działających na arenie 

polityczno-społecznej. 

Redakcje winny mieć kontakt z fachowcami z różnych dziedzin, 

którzy pełniliby rolę stałych konsultantów i mogli na doraźne życzenie 

wzbogacić lub skomentować bieżącą informację na taki czy inny 

temat. 


50 ANDRZEJ MAGDON 

Pomocą w tak pomyślanej pracy redakcji, a szczególnie działu depeszowego, 

mógłby być Biuletyn Specjalny, który jednak w obecnej 

postaci do tego się nie nadaje. Powinien on podawać fakty, których 

się nie publikuje, ale zebrane właśnie pod takim kątem, aby naświetlały 

przyczyny i przewidywane skutki wydarzeń oraz ich związek 

z całokształtem życia polityczno-społecznego. Obecny BS jest zbiorem 

tasiemcowych przedruków, spekulacji i opinii z prasy zachodniej, 

uciążliwych w czytaniu i nie układających się w logiczne ciągi. 

Jak sobie wyobrażam strony depeszowe gazety redagowanej według 

proponowanych założeń Powinny zawierać zblokowane najważniejsze 

wiadomości dnia w telegraficznym skrócie, informacje 

własne o charakterze wybitnie reporterskim oraz kilka najważniejszych 

tematów, które będą połączeniem bogatej informacji i komentarza. 

Oprócz tego na kolumnach depeszowych powinny się znaleźć 

wywiady, krótkie felietony, satyra polityczna itp. 

Gdyby gazety codzienne wykształciły specyficzny model informacji, 

mogłyby odgrywać większą niż dotychczas rolę w poszerzaniu 

horyzontów i wyrabianiu kultury politycznej społeczeństwa. W tym 

celu niezbędne jest na przykład pokazanie szerokiemu kręgowi czytelników 

mechanizmu podejmowania decyzji, wyboru dokonywanego 

przez ludzi sprawujących władzę. Trzeba pokazać alternatywy przy 

podejmowaniu jakiejś decyzji, pokazać z czego przyszło zrezygnować, 

jakie korzyści i straty położono na szalach. Tego wszystkiego oczywiście 

nie można pokazać w krótkich informacjach tłoczących się na 

łamach gazet, a powtarzanych za radiem i telewizją. 

W żadnym archiwum nie znajdzie redakcja danych na temat alternatyw 

i motywów aktualnej decyzji politycznej. Taką informację dostarczyć 

może PAP, który powinien się lepiej dostosować do zróżnicowanej 

specyfiki radia, tv i prasy codziennej. 

Gazeta redagowana według przedstawionych propozycji nie będzie 

powtórzeniem wiadomości z radia i telewizji — wykształci się specjalizacja: 

radio informuje, telewizja pokazuje, a gazeta poszerza informację, 

naświetla, komentuje — czyli ułatwia zrozumienie i lepiej 

uczy politycznego myślenia.

CZESŁAW LUDWICZEK 

Dziennik Zachodni, Katowice 

PRZECIW UNIFORMIZACJI 

(Glos w dyskusji o modelu dzienników) 

Już przez rok (od numeru 3/1970) prowadzimy w „Zeszytach" 

dyskusję o współczesnym modelu dzienników polskich. 

Po redaktorach naczelnych gazet i agencji zabiera 

głos publicysta „Dziennika Zachodniego'', przedstawiając 

— jak napisał do nas — stanowisko wynikające nie 

tylko z osobistych przemyśleń, ale i całego zespołu redakcyjnego. 

Futurologiczna dyskusja o modelu naszej prasy w roku dwutysięcznym, 

tocząca się na łamach Prasy Polskiej, nasuwa wiele uwag 

i refleksji, często tak kontrowersyjnych w stosunku do przedstawionych 

w niej stanowisk, że aż prowokujących do... kolejnej dyskusji. 

Takie właśnie kontrowersyjne uwagi wywołuje zwłaszcza wypowiedź 

Dobrosława Kobielskiego, 1 ) w której ujawniły się niebezpieczne 

tedencje do „uniformizacji" dzienników wychodzących 

w naszym kraju. Nie jest to wbrew pozorom myśl nowa i odosobniona. 

Wypowiadało ją już wielu szermierzy „rewolucji modelowej" prasy 

polskiej, a niektórzy spośród nich próbowali jej nawet nadać znamiona 

naukowych rozważań. 

Ilekroć jednak owa myśl pojawiała się na forum publicznym, tylekroć 

budziła zdecydowany sprzeciw. Przypomnijmy tu chociażby lutową 

(1970 r.) sesję prasoznawczą zorganizowaną z okazji 25-lecia 

Dziennika Łódzkiego; od chwili wygłoszenia referatu przez doc. dra 

Tadeusza К u p i s a, postulującego właśnie monotypowy model prasy 

polskiej, przypominała ona treningowy kort tenisowy, na którym 

piłeczkę odbija się tylko w jedną stronę. I jakkolwiek red. Irena 

D r y 11, relacjonując przebieg sesji w Prasie Polskiej 

2 ) zadała sobie 

*) Prasa Polska 1970, nr 10, s. 10. 

2 ) Prasa Polska 1970, nr 4, s. 4 i n. 

4*

52 DYSKUSJA 

wiele trudu, by ukazać jej wielość tematyczną, nic nie zmieni faktu, 

że każdy mówca, bardziej lub mniej przekonywającymi argumentami 

zbijał tezy docenta Kupisa. 

Solidaryzując się z tymi mówcami, chciałbym przedstawić stanowisko 

przeciwne temu, które wyraził D. Kobielski, a przed nim inni 

zwolennicy uproszczonego modelu prasy. 

Na czym jednakże ów uproszczony model prasy codziennej — bo 

o nią tu głównie chodzi — miałby polegać Otóż najkrócej rzecz określając, 

zwolennicy tego systemu chcieliby widzieć w wielu ośrodkach 

kraju tylko jeden dziennik, a w innych, bardziej zurbanizowanych — 

jeszcze drugi, czyli popołudniowy. Powiadają oni, że dawno już zaniknął 

podział naszej prasy na partyjną i czytelnikowską, natomiast 

nadal istnieje podział na gazety dobre i złe, przy czym te drugie 

utożsamiają z czytelnikowskimi. W związku z tym należy je zlikwidować, 

a trafiających się i tam ludzi zdolnych skierować do gazet 

partyjnych, dzięki czemu staną się one jeszcze lepsze, a na dodatek 

uzyska się oszczędności finansowe. 

Nie chciałbym wywoływać repliki zainteresowanych, ale wydaje 

mi się, że tak sformułowane argumenty przeciwko gazetom czytelnikowskim 

są — najogólniej mówiąc — pozbawione realistycznej 

oceny współczesnej prasy codziennej jako całości, nie uwzględniają 

polityki wydawniczej, kadrowej, finansowej i kolportażowej prowadzonej 

w stosunku do tych gazet i wreszcie — zapominają o perspektywicznym 

modelu naszej propagandy w ogóle. Wydaje się, że jedyną 

podstawę do sformułowania takiej myśli upatrywać należy w zapatrzeniu 

się na Zachód, gdzie — jak wiadomo — następuje proces 

koncentracji tytułów, tyle że z innych powodów, dla innych celów 

i oparty na innych zasadach, aniżeli ten, który proponują krajowi 

reformatorzy. 

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że ów projekt nie został do 

końca przemyślany, zanim ujrzał światło dzienne. Dla każdego bowiem, 

kto zajmuje się problematyką propagandową, staje się jasne, 

że burzenie ukształtowanego i sprawdzonego w minionym dwudziestopięcioleciu 

modelu prasy codziennej zachwiałoby poważnie równowagę 

w ogólnopolskim, trójdzielnym prasowym systemie informacyjno-propagandowym. 

Byłoby to — obrazowo określając — usunięcie 

z dobrze współbrzmiącej orkiestry symfonicznej znacznej części 

instrumentów i pozostawienie samego bębna (wspomaganego tu 

i ówdzie werblami), wprawdzie głośnego, ale przecież o jednym tylkc 

tonie. Przy tym wszystkim miałoby się to dziać poza plecami słuchaczy, 

którzy przecież przyzwyczaili się w jednakowym stopniu do 

bębna jak i do skrzypiec. 

Kończąc jednak z porównaniami, trzeba zapytać czy likwidując 

znaczną część gazet potrafimy wytłumaczyć to społeczeństwu Czy 

zdołamy przekonać kogokolwiek, że to, co w sposób arbitralny zdecydowaliśmy 

za społeczeństwo, będzie służyć jego dobru Otóż wydaje 

mi się, że nikt nie potrafi tego uczynić. Dlatego można przypuszczać, 

że narzucenie uproszczonego, monotypowego modelu prasy 

codziennej zostałoby ocenione jako krok wstecz na drodze do umocnienia 

i rozwoju demokracji socjalistycznej w naszym kraju.

O MODELU DZIENNIKÓW 53 

Niezależnie od tego praktyka minionych 25 lat wykazała, że tzw. 

dzienniki czytelnikowskie spełniają w naszym kraju określoną i wielce 

pożyteczną funkcję społeczną. Poprzez swoisty sposób redagowania 

trafiają one do szerokich kręgów i warstw społecznych. 

Społeczeństwo nasze nie jest jeszcze monolitem ideowym, politycznym 

i intelektualnym. Znajdują się pośród niego i takie zespoły ludzkie, 

które poszukują konfrontacji różnych stanowisk publicystycznych 

i dlatego sięgają również po dziennik czytelnikowski. Dzieje 

się tak m. in. dlatego, że gazety te, a przynajmniej ich część, posiadają 

dobrą publicystykę penetrującą różnorodne dziedziny gospodarki, 

polityki, kultury, często odległe od zainteresowań innych środków 

masowej informacji, a przecież w skomplikowanym życiu naszego 

organizmu państwowego bardzo ważne. Nie sięgając już poza własne 

podwórko, chciałbym przypomnieć tym, którzy czytają Dziennik Zachodni, 

takie cykle publicystyczne, jak np. „Niebezpieczeństwa monokultury", 

„Warunki dobrej roboty" czy niedawny cykl „Co się robi 

w kulturze", które znalazły szeroki oddźwięk w społeczeństwie. 

Dzienniki czytelnikowskie podejmują również krytykę ujemnych zjawisk 

naszego życia, a — zdopingowane istnieniem tuż pod bokiem 

wielkiego i na ogół możnego sąsiada wykazują wiele inicjatywy w redagowaniu 

gazety, w wypełnianiu jej nieszablonową treścią i podejmowaniu 

inicjatyw pozapublicystycznych. Starają się one także dać 

czytelnikowi jak największą porcję informacji. I tu znów posłużę 

się przykładem Dziennika Zachodniego. Otóż (pomijając strony depeszowe) 

posiada on 7 stałych mutacji, a na każdej z nich zamieszcza 

średnio 18 informacji. Dziennie czyni to 126, a miesięcznie 3276 informacji. 

Jeśli uwzględnimy informacje własne na stronach depeszowych 

i problemowe na stronie czwartej, okaże się, że gazeta dostarcza 

czytelnikowi poważną porcję wiadomości różnych od tych, które 

znajdują się w organie partyjnym wychodzącym na tym samym 

terenie. 

Biorąc to pod uwagę, pozwalam sobie stwierdzić, iż argument 

° tym, jakoby gazety czytelnikowskie powielały gazety partyjne, jest 

zwykłym mitem i w dodatku nie wiadomo gdzie, kiedy i przez kogo 

stworzonym. Obawiam się, że ci, którzy mit ten przyjęli za stan faktyczny, 

gazet tych po prostu nie czytają, lecz opierają się jedynie na 

ocenach nie zawsze rzetelnie i nie zawsze bez założonego z góry wyniku 

opracowanych. 

Najlepiej zresztą o jakości i potrzebie istnienia tych gazet świadczy 

ich poczytność. Posiadają one stałe i wcale nie małe grono czytelników. 

I co najciekawsze, ilość ich nieustannie wzrasta. Tylko 

w ciągu ubiegłych 10 lat nakład Dziennika Zachodniego wzrósł 

o 100%, a gdybyśmy wzięli pod uwagę 14 ubiegłych lat, wzrost ten 

wynosiłby 150%. Mimo to gazeta znika z kiosków „jak sen jaki złoty", 

a nierzadko sprzedaje się ją spod lady, dla znajomków. Wszystko 

to — powiedzmy sobie wreszcie otwarcie — przy niekorzystnej dla 

tych gazet polityce kolportażowej, — rozwozi się je bowiem do' kiosków 

dopiero w drugiej i trzeciej turze. Większość kiosków Ruchu, 

szczególnie tych usytuowanych w dogodnych punktach (dworce kolejowe, 

ruchliwe ulice, przystanki tramwajowe i autobusowe) otrzy-

54 DYSKUSJA 

muje Dziennik Zachodni dopiero około godziny 8,00—8,30 a więc 

wówczas, gdy ogromna większość ludzi minęła już kioski, udając się 

do pracy. 

Tak więc tylko limitowany nakład i niekorzystna polityka kolportażowa 

sprawiają, że gazeta nie może w większej masie docierać do 

czytelników. Według bowiem naszego rozeznania już w tej chwili, bez 

zwiększenia objętości i atrakcyjności gazety, można by ją sprzedawać 

bez zwrotów w nakładzie nie 130 a 210 tys. egzemplarzy w dzień 

powszedni i nie 320 a 450—500 tys. egzemplarzy w niedzielę, 

uwzględniając oczywiście to, że jednocześnie Trybuna Robotnicza 

ukazuje się w zależności od dnia tygodnia, w nakładzie od 350 do 

900 tys. egmeplarzy, a 10 gazet powiatowych woj. katowickiego 

w jednorazowym nakładzie wynoszącym około 250 tys. egzemplarzy. 

Nakład to tylko jedna strona medalu. O wiele większą bolączkę 

wszystkich gazet czytelnikowskich stanowi ich objętość. Pomijając 

już fakt, że ukazują się one w znacznie mniejszym formacie aniżeli 

organy partyjne, to jeszcze w dodatku dwa razy w tygodniu wychodzą 

tylko na czterech stronach. Jeżeli więc potrafią one na tej niewielkiej 

powierzchni dać taką porcję informacji i publicystyki, która 

nie odstrasza czytelnika, jest to chyba dowód, że zdobyły sobie trwałe 

miejsce na rynku czytelniczym. Nie wspominając już o innych elementach 

niekorzystnej polityki prowadzonej w stosunku do tych gazet, 

trzeba stwierdzić, że życie udowodniło potrzebę ich istnienia 

i trudno byłoby już sobie wyobrazić bez nich nasz model propagandowy. 

Projekt likwidacji gazet czytelnikowskich i tworzenie monotypowego 

modelu prasy codziennej prowadzi prostą drogą do skostnienia, 

zubożenia i usztywnienia tych dzienników, które pozostałyby na 

rynku czytelniczym. Zostałyby one bowiem pozbawione jakiejkolwiek 

skali porównawczej i możliwości konfrontacji swych poczynań. 

To z kolei mogłoby prowadzić do zaniku wśród zespołów redakcyjnych 

ambicji i troski o wzrost jakości gazet, o uatrakcyjnienie form 

i środków oddziaływania na czytelnika. Po co się bowiem starać, skoro 

czytelnik i tak nie może porównać z inną gazetą 

W zróżnicowanym natomiast modelu prasy możliwość taka istnieje. 

Mało tego — przyczynia się ona do współzawodnictwa o wzrost 

poziomu redagowania gazet. Przykładem niech tu będą Trybuna Robotnicza 

i Dziennik Zachodni, między którymi od lat istnieje niepisane 

współzawodnictwo o szybkość i jakość informacji, o celność 

i atrakcyjność publicystyki, a nawet o wygląd zewnętrzny gazety. Nie 

ulega najmniejszej wątpliwości, że obu gazetom to niepisane współzawodnictwo 

wychodzi na dobre i obie chyba cenią je sobie wysoko. 

Tak czy owak, opinia większości środowisk prasowych w Polsce 

jest — zgodnie ze zdrowym rozsądkiem — przeciwko uniformizacji 

naszej prasy. Jeśli dziś jeszcze ten i ów może mieć wątpliwości, czy 

potrzebne są nam w każdym województwie dwa lub trzy dzienniki, 

to wyrażam przekonanie, że wkrótce nikt takich wątpliwości mieć 

nie będzie. Bowiem — jak pisze w Zeszytach Prasoznawczych Stanisław 

Januszewski-Stajan — „sprawa jest o tyle jeszcze 

ważna, że w związku z nasileniem działalności i operowaniem przez

O MODELU DZIENNIKÓW 55 

imperialistyczne ośrodki bardziej giętkimi metodami ideologicznej 

dywersji — zadaniem niezmiernie pilnym staje się uelastycznienie, 

nasycenie bogatszą argumentacją i „rozłożenie na wiele instrumentów" 

naszej działalności propagandowej. W tej sytuacji nie trzeba 

chyba odpowiadać na pytanie: co oznacza propozycja likwidacji pism 

czytelnikowskich" 3 ) 

Nie uproszczenie więc, lecz rozbudowa modelu naszej propagandy, 

jego zróżnicowanie i uelastycznienie, a poprzez to trafianie do różnych 

warstw społecznych. Bo taki też będzie w przyszłości mechanizm 

oddziaływania na społeczeństwo — scentralizowany w sensie 

generalnym i zdecentralizowany w sensie realizatorskim, mechanizm 

wypływający z nowej koncepcji kierowania; ale to już inna sprawa. 

») Zeszyty Prasoznawcze 1970, nr 3, s. 63.

P R A S O Z N A W S T W O ZA G R A N I C Ą 

MICHAEL E. BISHOP 

(North Carolina, USA) 

ZNACZENIE AMERYKAŃSKICH 

MODELI KOMUNIKOWANIA 

DLA BADAŃ MIĘDZYNARODOWYCH 

W badaniach nad komunikowaniem model pełni rolę podobną do 

tej, jaką mapa odgrywa w podróży: wskazuje drogę i przebytą przestrzeń, 

uświadamia o leżących jeszcze przed podróżnym możliwościach 

odkryć. Modele rozumie się najlepiej jako analogie stworzone 

dla ułatwienia pojmowania założonych systemów lub wydarzeń i dla 

przedstawienia nowych zależności. Model ukazuje zmienne obecne 

w systemie, jak również określa wzór ich wzajemnego oddziaływania. 

1 ) 

Konstrukcja modeli w prowadzonych w Stanach Zjednoczonych 

badaniach ograniczona została głównie do interpretacji amerykańskich 

danych i uogólnień dotyczących zjawisk komunikowania. W rezultacie 

model z góry określa, że komunikowanie — niezależnie od 

tego gdzie zachodzi — odbywa się w taki to a taki określony sposób, 

ale zagadnienie różnic międzykulturowych i ich prawdopodobnych 

wpływów na składniki modelu i związki nie zostało dokładnie zbadane. 

Praca niniejsza koncentrować się będzie na zastosowaniu modeli — 

wybranych z tych, których się tradycyjnie używa w amerykańskich 

badaniach — do studiów nad komunikowaniem między narodami, 

a specjalnie tych studiów i badań, które dotyczą masowych środków 

komunikowania. Zbiega się z tym problem, w jakim stopniu i w jaki 

sposób modele te są możliwe do wykorzystania i zastosowania w badaniach 

prowadzonych w obrębie narodowych społeczeństw, ale to 

nie mieści się już w ramach niniejszej rozprawy. 

') Celem wyjaśnienia kontekstu „model" i jego szerszego ogólnego znaczenia 

dla socjologów amerykańskich — zob. Abrahama Kapłana: Models. 

(Rozdz. 7. w pracy: The Conduct of Inquiry. Chandler Publishing Co., San 

Francisco 1964, s. 258—293).

AMERYKAŃSKIE MODELE KOMUNIKOWANIA 57 

Zakładamy, że komunikowanie w kontekście międzynarodowym 

jest prawdopodobnie komunikowaniem o różnych treściach i pomiędzy 

osobami o różnym poziomie kulturalnym, których obiekty odniesienia 

są różne od tych, jakie oddziałują na komunikowanie w określonym 

społeczeństwie narodowym; podstawowe składniki jednak — 

źródła, kanały, przedmioty, przekazy, sens — winny być podobne. 

Wynika z tego, że wszechstronny, ściśle określony i efektywny model 

procesu komunikowania w jakimkolwiek społeczeństwie powinien 

nasuwać odpowiednie porównania, przydatne do badań prowadzonych 

w skali międzynarodowej. 

Amerykańscy uczeni badający zagadnienia komunikowania nie są 

w żadnym wypadku zgodni co do tego, które z modeli należy uznać 

za bardziej efektywne. Jest rzeczą zrozumiałą, że każda większa 

uczelnia koncentruje się najczęściej na badaniach tego modelu lub 

tych modeli, które same rozwinęła. Jednakże amerykańscy studenci, 

kończący studia nad komunikowaniem masowym, z pewnością musieli 

zetknąć się w okresie studiów z następującymi czterema głównymi 

modelami procesu komunikowania: 1. Model informacji (the 

Information Model); 2. Model uczenia (bodziec-reakcja) — (the Learning 

Model); 3. Model dyfuzji (the Diffusion Model); 4. Model wspólorientacji 

(the Coorientation Model). Wymienione modele wywarły 

silny wpływ na kierunek prowadzonych w Stanach Zjednoczonych 

badań nad środkami przekazu i dlatego też należy je zbadać pod 

kątem ich przydatności w konceptualizowaniu badań nad międzynarodowym 

komunikowaniem. 

* 

Nierozwiniętym prekursorem modeli komunikowania był w badaniach 

amerykańskich tzw. model podskórny (Hypodermic Model) — 

nie zróżnicowany pogląd z okresu sprzed 1948 roku, uznający masowe 

środki przekazu za środki perswazyjne zdolne do zaszczepienia 

poglądów (równocześnie z informacją i opinią) wszystkim środowiskom 

społeczeństwa. Jest to oczywiście ten rodzaj wielkiego uogólnienia, 

który często maskuje ignorancję, a w tym wypadku ignorancję 

panującą w odniesieniu do procesu komunikowania w społeczeństwie 

amerykańskim. 

Z wyjątkiem nowszego modelu współorientacji, formalne próby 

tworzenia modeli — przeważnie w sensie budowania ich podstawowych 

koncepcji — rozwinęły się głównie w latach czterdziestych. 

Zrodziły się one w wyniku studiów nad zmianą postaw w okresie 

II wojny światowej (model uczenia), studiów nad wojennymi i powojennymi 

wyborami (model dwustopniowego przepływu, później — 

model dyfuzji) i zastosowania systemów komunikowania w sensie 

fizycznym do zachowania ludzi. Modele te przyczyniły się przede 

wszystkim do obalenia przekonań, do których dawał asumpt model 

podskórny. I chociaż uwaga badaczy koncentrowała się czasami 

(w kategoriach międzyludzkiego komunikowania) na źródle i kanale 

przekazu, szybko uznano możliwości zastosowania tych modeli do poszczególnych 

środków przekazu.

58 MICHAEL E. BISHOP 

1. MODEL TEORII INFORMACJI. Teoria informacji wyrosła na 

gruncie badań Shannona i Weavera, którzy stworzyli schemat procesu 

komunikowania zawarty w rozmowie telefonicznej. 2 ) Ilustruje to 

rys. 1. Ich model daje się podzielić na 5 części: 1) źródło informacji, 

którego produktem jest przekaz lub szereg przekazów; 2) nadajnik, 

który „obsługuje" przekaz w celu wytworzenia sygnału odpowiedniego 

dla transmisji kanałem; 3) kanał, środek użyty dla przekazania 

źródło 

informacji 

przekaźnik 

kanał 

odbiornik 

przeznaczenie 

przekaz 

sygnał 

h 

odebrany s ygnal 

irzckaz 

źródło 

zakłóceń 

Rys. 1. System komunikowania wg Shannona i Weavera 

sygnału od nadajnika do odbiornika; 4) odbiornik, odtwarzający z odebranego 

sygnału treść przekazu; 5) przeznaczenie — osoba lub rzecz, 

dla której przeznaczony jest przekaz. Wiener rozszerzył ten schmat 

przez dodanie wymiaru sprzężenia zwrotnego, pojęcia oznaczającego, 

że odbiorca może odpowiedzieć nadawcy przekazem komunikacyjnym, 

prawdopodobnie w drodze reakcji na otrzymany pierwotnie 

przekaz. 3 ) 

Schramm, najbardziej płodny wydawca prac na temat badań nad 

środkami przekazu w Stanach Zjednoczonych, przystosował w owym 

czasie model teorii informacji do sytuacji komunikowania ludzkiego 

(jak to przedstawia rys. 2), zmieniając nazewnictwo składników mo- 

Rys. 2. Model wspólnoty doświadczeń. Autor: Schramm 

delu Shannona i Weavera i wprowadzając dodatkowo pojęcie wspólnych 

doznań (shared experience), będących udziałem nadawcy i odbiorcy. 

4 ) Nadawca i odbiorca przekazu określeni zostali jako połączenie 

osoby dekodującej z interpretującą i kodującą. Mimo to uważano, 

iż nadawca jest w stanie zaszyfrować, a odbiorca rozszyfrować 

2 ) Claude E. Shannon, Warren Weaver: The Mathematical Theory of 

Communication. University of Illinois Press, Urbana (Illinois) 1949. 

3 ) Norbert Wiener: Cybernetics. John Wiley and Sons, New York 1948. 

4 ) Wilbur Schramm: How Communication Works. (W: The Process and 

Effects of Mass Communication. University of Illinois Press, Urbana [Illinois] 

1965, s. 1—10).


przekaz, jedynie w kategoriach doświadczenia zdobytego przez każdego 

z nich. 

Tak więc w tym przypadku składniki modelu teorii informacji 

umożliwiły stworzenie systemu badania zachowań w procesie komunikowania; 

wyszczególniono też elementy określające, czy komunikowanie 

jest mechaniczne, czy też międzyludzkie. Początkowo Wiener 

sugerował tu sprzężenie zwrotne, twierdząc, że odbiorca nie pozostaje 

bezczynny i może odpowiedzieć przekazem. Schramm mówił 

natomiast o podobnych doświadczeniach i wysunął myśl, iż komunikowanie 

między narodami narzuca konieczność zbadania historycznych, 

językowych, rasowych i innych — społecznych, ekonomicznych 

i politycznych wspólnych doświadczeń, występujących w odniesieniu 

do dwóch lub więcej narodów. 

A jak ma się sprawa z bezpośrednim zastosowaniem modelu teorii 

informacji w badaniach nad komunikowaniem masowym Jak należy 

go powtórnie zdefiniować Schramm zajął się tym problemem 

i stwierdził, że proces jest ten sam, lecz składniki w nim występujące 

są różne. 5 ) Komunikowanie masowe odbywa się raczej za pośrednictwem 

zespołu przekazów niż pojedynczej jednostki; co do przepływu 

przekazów — liczba wysyłanych jest większa od liczby przyjmowanych; 

przesyłane przekazy są takie same, jak przyjmowane, 

choć jest ich więcej; sprzężeń zwrotnych jest mniej, a większość 

z nich sprowadza się do wypowiedzi niezobiektywizowanych, ponieważ 

poszczególni przedstawiciele audytorium pozbawieni są ściślejszego, 

wzajemnego kontaktu. 

2. MODEL UCZENIA. Badacze komunikowania, którzy zastosowali 

pojęcia teoretyków nauczania do sytuacji w komunikowaniu, podkreślali 

dodatkowy aspekt — charakterystykę zachowania się i postaw 

podmiotów w odniesieniu do rodzajów treści przekazu. Hovland, 

główny prekursor tej tradycji, zbadał rolę, jaką uczenie odgrywa — 

pod wpływem komunikowania — w procesie zmiany opinii, i w badaniach 

swoich położył nacisk na wyuczone lub przyswojone motywy 

postępowania. 6 ) Według jego teorii nastawienie wobec perswazyjnego 

komunikowania, któremu udaje się wywołać u jednostki 

zaakceptowanie nowej opinii, stanowi doświadczenie wyuczone i pociąga 

za sobą również wyrobienie sobie nowego werbalnego nawyku. 

Model Hovlanda przyjmuje, że w sytuacji komunikowania istnieją 

trzy główne kategorie bodźców. Jeden zestaw dotyczy dających się 

zaobserwować charakterystycznych cech odkrytego źródła komunikowania. 

Drugi obejmuje układ, w którym dana osoba wykazuje 

pewne nastawienie wobec komunikowania. Trzecim są elementy zawartości, 

traktowane jako „argumenty" i „wezwania" (,,apele"). 

Hovland określił komunikowanie jako proces (pokazany na rys. 3), 

w którym jednostka (nadawca) przekazuje bodźce (zwykle werbalne) 

aby przekształcić zachowania innych jednostek (audytorium). Model 

3 ) Ibid. s. 21. 

e ) Carl I. Hovland Irving L. J a n i s, Harold H. К e 11 e y: Communication 

and Persuasion: Psychological Studies of Opinion Change. Yale University 

Press, New Haven (Connecticut) 1953.


ten narzuca z kolei cztery płaszczyzny: 1) nadawcy; 2) przekazane 

bodźce; 3) audytorium; 4) rodzaj odpowiedzi (reakcji). , 

Tak więc do badań nad komunikowaniem i środkami przekazu 

wprowadzone zostało pojęcie zdolności perswazyjnej, według którego 

postawa i zmiany w zachowaniu wynikają z nastawienia wobec 

komunikowania. Dwaj badacze z Uniwersytetu Illinois, Osgood 

i Tannenbaum, usiłowali sprecyzować model, określając kierunek 

bodziec 

audytorium 

Rys. 3. Podstawowy model uczenia 

reakcja 

(odpowiedź) 

i stopień reakcji odbiorcy. 7 ) W ujęciu, nazwanym przez nich modelem 

zgodności, koncentrowali się na wzajemnych związkach podmiotów 

komunikowania i sugerowali, iż kierunku i stopnia zmiany postaw 

można się doszukać przy konfrontacji z komunikowaniem. 

Model zgodności zakłada, że zmiany w ocenie idą zawsze w kierunku 

zwiększonej zgodności (równoczesnego porozumienia) z istniejącym 

układem odniesienia. Problem zgodności powstaje wszędzie tam, 

gdzie w grę wchodzi przyjęty przekaz, który odnosi się — drogą 

twierdzenia — do dwóch lub więcej przedmiotów osądu. Chcąc przewidzieć 

kierunek i stopień zmiany postawy, badacz musi wziąć równocześnie 

pod uwagę postawy wobec każdego z przedmiotów osądu, 

istniejące przed recepcją przekazu, jak również rodzaj twierdzenia, 

które zostało zakomunikowane w przekazie. 

Zastosowanie modeli Hovlanda i Osgooda — Tannenbauma do badań 

nad komunikowaniem między narodami wydaje się najbardziej 

stosowne w odniesieniu do badań skutków, jakie przekaz wywiera 

na odbiorców, np. jakie skutki (jeśli może być w ogóle o nich mowa) 

wywiera komunikowanie z krajem X na mieszkańców kraju Y. Wydaje 

się że duża aktualność badań na tym polu nie ulega wątpliwości. 

Studia nad efektami komunikowania na arenie międzynarodowej są 

często ograniczane ze względów praktycznych jak i politycznych, lecz 

modele mogą wydobyć na światło dzienne wiele interesujących problemów, 

dotyczących zmian w postawach i zachowaniu dwu lub 

wielu narodów różniących się między sobą pod względem kulturalnym, 

socjalnym i politycznym. 

7 ) Charles E. Osgood, Percy H. Tannenbaum: Attitude Change and 

the Principle of Congruity. WÎ: Schramm, op. cit., s. 251—260.


Inny podmodel, ukryty pod ogólną nazwą modelu uczenia — to 

model wzajemnego oddziaływania, 8 ) którego autorem jest Berło. Model 

ten kładzie nacisk na wzajemne oddziaływanie osób, jako cel 

bezpośredniego komunikowania międzyludzkiego. Autor używa terminu 

„wzajemne oddziaływanie" dla określenia obustronnego przyjmowania 

ról społecznych, wspólnego przedstawienia emfatycznych 

zachowań. Jeśli dwie osoby wyprowadzają wnioski co do własnych 

ról, jeśli jedna z nich przejmuje w tym samym czasie rolę drugiej 

oraz jeśli ich zachowanie w procesie komunikowania jest uzależnione 

od wzajemnego przejmowania przez nie swoich ról — wtedy 

(według Berło) porozumiewają się w drodze interakcji. Ludzie mogą 

komunikować się ze sobą bez wzajemnego oddziaływania, niemniej 

efektywność komunikowania można mierzyć kategoriami interakcji. 

Pokrewieństwo łączące koncepcję Berło ze Schrammowską koncepcją 

wspólnoty doświadczeń (shared experience) nie oznacza wzajemnego 

dublowania. Schramm pisze o sytuacji prowadzącej do komunikowania, 

o jego tle; Berło woli badać efekty komunikowania 

i z góry określa jego skuteczność w terminach zdolności do pełnienia 

wzajemnie ról społecznych... 

Rekapitulując wniesiony tu przez modele wkład, widzimy, iż model 

teorii informacji określa elementy procesu komunikowania, ale 

przede wszystkim kładzie nacisk na ukazanie roli wspólnoty doświadczeń 

nadawcy i odbiorcy. Przy wyszczególnianiu elementów mało 

uwagi poświęcono cechom przeróżnych kanałów komunikowania, rozmiarowi 

i kierunkowi przepływu przekazu, rodzajowi źródeł i różnicom 

między audytoriami. 

Z drugiej strony model uczenia dostarcza środków umożliwiających 

przewidywanie i ocenę zmian, które można przypisać komunikowaniu. 

Wcześniej jednak, jeszcze przed wysunięciem przez Berło 

jego propozycji, koncentrowano się — jak się wydaje — na jednokierunkowym 

podejściu do komunikowania, nie rozróżniając odbiorcy 

indywidualnego od masowego przy poszukiwaniu dowodów 

zmiany. 

3. MODEL DYFUZJI. Lazarsfeldowi i jego kolegom przypisuje 

się zasługę, iż pierwsi wysunęli koncepcję dwustopniowego przepływu 

komunikowania w społeczeństwie amerykańskim; komunikowane 

treści, rozpowszechniane przez środki masowego przekazu, docierały 

według nich w pierwszej fazie do przywódców opinii, a dopiero 

w drugiej fazie — za ich pośrednictwem — do szerszego audytorium. 9 ) 

Tak więc wydawało się, że związki międzyludzkie „interweniują" 

w komunikowaniu masowym, pobudzając opór wobec tych wpływów, 

które są sprzeczne z ustalonymi przekonaniami, i że mogą działać 

jako katalizator, kiedy normy są wspólne lub kiedy występuje 

tendencja do zmian. 

8 ) David К. Berło: The Process of Mass Communication. Holt, Rinehart 

and Winston, New York 1960, s. 106—132. 

•) Zob. Paul F. Lazarsfeld, Bernard R. Bereis on, Hazel Gaud et: 

The People's Choice. Columbia University Press, New York 1948; oraz Elihu 

К atz, P. F. Lazarsfeld: Personal Influence. W: Bernard В er el s on, 

Morris J ano wit z: Reader in Public Opinion and Communication (drugie 

wyd.). The Free Press, New York 1966, s. 446—454.)


Odkrycia te nasunęły wniosek, że studia nad procesem komunikowania 

powinny rozszerzyć swoje perspektywy badawcze i objąć analizę 

stosunku grup wobec komunikowanych treści. Podstawowy 

postulat dwustopniowego przepływu zakłada, iż „wpływy biorące 

swój początek ze środków masowych docierają najpierw do przywódców 

opinii, którzy z kolei przekazują to, co czytają i słyszą, związanym 

ze sobą osobom, które podlegają ich wpływom, są na nie podatne". 

Nie było tu jasne, co przepływało — informacja czy wpływ — 

ani to, w jakim stopniu można by uogólniać implikacje wpływu 

w odniesieniu do przywódców opinii i tych, dla których przywódcy 

opinii są autorytetem. 

Rogers odegrał większą rolę niż ktokolwiek inny z amerykańskich 

badaczy, w rozwijaniu dwustopniowego modelu i przybliżeniu go do 

dzisiejszego modelu dyfuzji, co ilustruje rys. 4. 10 ) Model ten sugeruje 

źródło środki przywódcy 

opinii 

Rys. 4. Model dyfuzji 

wielostopniowy przepływ informacji, a szczególnie wiadomości dziennikarskich. 

Można powiedzieć, że przydatność swą zawdzięcza bardziej 

wszechstronnemu — niż go dawał Schramm — opisowi elementów 

masowego komunikowania i swej zdolności opisywania przepływu 

przekazu, obojętne czy poprzez granice wioski, czy też państwa. 

Model dyfuzji zakłada, że różnego rodzaju przekazy nie muszą, 

w trakcie rozpowszechniania ich wśród społeczeństwa, rozchodzić się 

jednakowymi drogami. Te różne drogi mogą być określane przez takie 

cechy jak źródło, przekaz, kanał i cechy audytorium. 

Niemniej jednak model dyfuzji posiada te same braki co model 

teorii informacji: niezdolność wytłumaczenia zmian w postawach lub 

zachowaniach. Świadomość istnienia tych braków przyśpiesza rozwinięcie 

czwartego ogólnego modelu. 

4. MODEL WSPÓŁORIENTACJI. Najnowszy z amerykańskich 

modeli komunikowania, którym jest model współorientacji, wywodzi 

się z założenia: dwie osoby — jeden obiekt. 11 ) Newcomb proponował 

to jako paradygmat ABX, który można opisać następująco: A — 

przekazuje informację do osoby — В, о czymś — X. A ustosunkowuje 

się wobec X i В; В również przyjmuje jakąś postawę wobec X i A. 

Newcomb twierdzi, że komunikowanie jest środkiem ukierunkowa- 

10 ) Everett M. Rogers: The Diffusion of Innovations. The Free Press, New 

York 1962. 

n ) Theodore M. Newcomb: An Approach to the Study of Communicative 

Acts. W: Alfred G. Smith (red).: Communication and Culture. Holt, Rinehant 

and Winston, New York 1966, s. 66—79.


nia postawy jednostki, a działania w procesie komunikowania prowadzą 

do trwałych związków zależności między ludźmi i przedmiotami. 

Potrzeby społeczeństwa wymagają współorientacji, a model 

ABX przyjmuje, że wszelkie siły kolidujące z układem dążą do stanu 

równowagi, symetrii. 

Zdaniem Newcomba, im większa jest intensywność dążenia sił ku 

współorientacji, tym większa jest też i dążność ku symetrii jako konsekwencji 

komunikowania. Symetria uzależniona jest od intensywności 

postawy wobec X i siły przyciągania B. 

W rezultacie późniejszych badań prowadzonych przez Chaffeego 

i McLeoda z Uniwersytetu Wisconsin, model ABX rozrósł się w model 

współorientacji. W modelu tym Chaffee i McLeod określają 

współorientację jako „wiedzę o tym co się myśli i wyrobioną ocenę 

tego, co druga osoba myśli o pewnym temacie". 12 ) Rys. 5 opisuje 

nastawienie poznawcze 

wobec podmiotu (X) 

f 

zgodność I 

1 

percepcja poznawania 

u 2-giej osoby 

X / 

. dokładność I i II 

X X 

nastawienie poznawcze 

wobec podmiotu (X) 

i 

zgodność II 

percepcja poznawania 

u I-s/ei osoln 

\ 

Rys. 5. Model współorientacji 

elementy modelu. Współorientacja jest tam rozpatrywana pod kątem 

trzech kryteriów: porozumienia, zgodności i dokładności. Chaffee 

i McLeod określają porozumienie jako stopień przywiązywania wagi 

do tej samej rzeczy przez dwie osoby; zgodność — to stopień zgodności 

jednej osoby z drugą — według oceny każdej z nich; dokładność 

— stopień właściwego oszacowania oceny każdej osoby przez 

pozostałe. Współzrozumienie osób zależne jest od tego, w jakim stopniu 

rozumieją jednakowo daną sytuację w komunikowaniu. 

Komunikowanie spełnia wszystkie trzy kryteria, a specjalnie kryterium 

wzrastającej dokładności. Chaffee powiedział, że zgodność 

może prowadzić do komunikowania; ale to, czy komunikowanie wywołuje 

zgodność, uzależnione jest również od stanu porozumienia 

i dokładności. Chaffee i McLeod wysuwają hipotezę, że dokładność 

(uważana przez nich za lepszą miarę współorientacji niż porozumienie) 

jest rezultatem komunikowania i że tam, gdzie panuje większa 

zgodność (a więc i większa dokładność), tam i przepływ komunikowania 

jest większy. 

12 ) Ujęcie koorientacyjne jest opisane w „Origins and Implications of the Coarientational 

Approach in Communication Research" — pracy naukowej, którą 

Steven H. Chaffee, Jack M. McLeod i Jose L. Guerrero przedstawili 

na zjeździe Stowarzyszenia Kształcenia Dziennikarzy (Association for 

Education in Journalism), odbytym w sierpniu 1969 w Berkeley (Kalifornia).


Jawnie negując założenia Newcomba, który twierdził, że działania 

komunikatywne są przejawami dążenia do symetrii — Chaffee sugerował, 

iż przy zwiększonej zgodności można oczekiwać większego 

przepływu komunikowania niż przy zgodności małej. Innymi słowy, 

jego zdaniem większa tendencja do komunikowania występuje tam, 

gdzie komunikujący uważa, że odbiorca jest zgodny z nim w opinii, 

niż tam, gdzie zgodności tej nie ma. Chaffee i McLeod wysuwają dalej 

hipotezę, że komunikowanie między dwoma osobami sprzyja 

(ogólnie mówiąc) zwiększeniu wzajemnego zrozumienia systemu wartości 

obu osób. 

Podobnie jak model uczenia — także model współorientacji dostarcza 

sposobów do analizy skutków komunikowania między narodami; 

lecz ujęcie, które w nim znajdujemy, okaże się prawdopodobnie bardziej 

przydatne niż to, które znajdujemy w modelu uczenia. Powodem, 

dla którego teoria nauczania wydaje się skuteczniejsza jest to, 

że koncentruje się ona na sytuacjach: bodziec — podmiot — redakcja. 

Współorientacja bierze pod uwagę bardziej naturalną sytuację w komunikowaniu, 

zostaje poszerzona przez objęcie i włączenie do jednostki 

analizy dwóch osób (lub narodów). Ujęcie współorientacyjne 

oferuje dodatkowo co najmniej 3 punkty pomiarowe odnoszące się 

do środowiska komunikowania: porozumienie, zgodność i dokładność. 

Tam, gdzie np. model Berło wydawał się sugestywny (ale niedokładny), 

model współorientacji proponuje bardziej precyzyjne sposoby 

sprawdzania tego samego założenia: efektywność komunikowania. 

Wydaje się, że modele dyfuzji i współorientacji mogą rokować duże 

nadzieje w badaniach koncentrujących się na problemie komunikowania 

między narodami. O ile chodzi o model dyfuzji, to stara się 

on wyjaśnić rozprzestrzenianie się różnego typu przekazów przez 

różne kanały — od konkretnych źródeł do konkretnych odbiorców. 

Jak dotąd, teoria współorientacji dotyczyła tylko sytuacji dwóch osób. 

Przeważnie pomija ona system środków przekazu, który stał się 

pierwszoplanowy dla badaczy dyfuzji. Zwolennicy teorii współorientacji 

starają się wyjaśnić powody zmiany postawy jako rezultat komunikowania; 

aspekt ten nie został jeszcze zbadany przez teoretyków 

dyfuzji. Można śmiało powiedzieć, że te dwa modele uzupełniają się 

i dostarczają pojęciowych sugestii, które można włączyć do efektywnych 

badań międzynarodowych. 

Model dyfuzji stanowi teoretyczną „mapę" do analizy aspektów 

przepływu przekazu poprzez granice narodowe. Model współorientacji 

może być wielce przydatny w formułowaniu koncepcji badań nad 

międzynarodowym komunikowaniem i pozwala przewidywać pewne 

wyniki. 

Skoro modele te poddawane są próbom w skali międzynarodowej, 

i w różnych społeczeństwach, osiągnięte rezultaty mogą dostarczyć 

dodatkowych argumentów na rzecz pewnych schematów pojęciowych 

lub mogą przekształcić te schematy, pod warunkiem, że dotyczyć 

będą raczej ogólnego ludzkiego zachowania, niż pojmowane tylko 

w aspektach kultury.

M A T E R I A Ł Y 

BERNARD PIOTROWSKI 

PODZIEMNA PRASA NORWESKA 

W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ 

9 kwietnia 1940 roku wojska III Rzeszy bez wypowiedzenia wojny najechały 

Danię i Norwegię. W okresie kwietnia, maja i czerwca tegoż roku Norwegia 

zajęta została przez wojska .niemieckie. Społeczeństwo nie zrezygnowało 

jednak z aktów oporu przeciwko dyktaturze faszystowskiej. 

Działacze antyfaszystowscy w swoich poglądach na dobór środków i form 

prowadzenia ruchu oporu podzielili się na dwa wyraźne ugrupowania polityczne. 

Tak zwani „aktywiści" domagali się, aby stasować czynną walkę zbrojną, 

masowy ruch partyzancki i sabotaż. Rekrutując się z komuinistów i lewicowych 

socjaldemokratów, stanowili oni jednak mniejszość w antyfaszystowskim froncie 

ludności norweskiej. 

Zwolennicy ugrupowania „pasywistów" szczególnie doceniali masowy rozwój 

podziemnej i nielegalnej prasy, jako skutecznego środka akcji antyhitlerowskiej. 

Znany polityk i publicysta norweski C. Hambro, oświadczył 17 maja 1940 

roku w jednym z publicznych wystąpień: „Nie ma jednego frontu, czy nawet 

dwóch lub trzech, w naszym kraju jest ich dziesięć tysięcy, każda zagroda 

i każdy człowiek jest osobnym frontem." *) 

Dlatego większość dziennikarzy norweskich, wykorzystując stan ogólnej 

dezorientacji władz okupacyjnych w pierwszych miesiącach wojny, umiejętnie 

publikowała i rozpowszechniała prasowe informacje, zachęcając do przetrwania 

i skutecznego oporu przeciwko porządkom okupacyjnym. 2 ) 

Pierwsze nielegalne i antyfaszystowskie gazety pojawiły się już w kwietniu 

1940 roku, a więc w okresie, kiedy społeczeństwo norweskie stawiało 

zbrojny opór najeźdźcy niemieckiemu. 3 ) 

^Ferdinand Schjelderup: Pâ bred front 1941—1942. Oslo 1947, s. 11, 

(Wspomnienia dziennikarza norweskiego). 

2 ) Per Johan s en: Men-vi lever! Norsk presse gjennem krig og okkupasjon. 

Stockholm 1945, s. 71 i n. 

*) Hans Luiha: De illegale avisene. Den frie hemmelige pressen i Norge 

under okkupasjonen. Oslo — Bergen 1960, s. 9 i n. 


66 MATERIAŁY 

Znany ze swojej działalności w okresie międzywojennym „Robotniczy urząd 

prasowy" (Arbeidernes Pressekontor) rozpoczął wydawanie powielanej gazety 

Nyhetsbulletinen {Biuletyn Nowości). 

Do jesieni 1940 roku ukazywała się jeszcze w okupowanej Norwegii większość 

gazet znanych czytelnikom z okresu przedwojennego. Stosując różne 

chwyty słowne i graficzne, gazety te informowały i komentowały wydarzenia, 

często niezgodnie z potrzebami niemieckiej służby informacyjnej i jej 

quislingowskich współpracowników. 4 ) Już w pierwszych miesiącach hitlerowskiej 

okupacji wydawano rozporządzenia o- zaostrzonej kontroli prasowej i wydawniczej. 

Utworzono też administrację cenzuralną, w składa której wchodzili 

quislingowcy i niektórzy znani działacze Ministerstwa Propagandy 

III Rzeszy. 5 ) 

W listopadzie 1940 roku utworzono w Oslo specjalny „Państwowy dyrektoriat 

prasowy" (Statens Rressedirektoriat), aby poddać ścisłemu i systematycznemu 

nadzorowi politykę prasową w okupowanej Norwegii. 6 ) Powstał także 

„związek zawodowy" dla tych dziennikarzy, którzy czynnie współpracowali 

z quislingowcami i władzami III Rzeszy. 7 ) 

Od programowania przystąpiono wkrótce do konkretnej pracy. Zastosowano 

środki terroru wobec opozycyjnej i demokratycznej prasy norweskiej. Zdelegalizowano- 

gazety i czasopisma socjalistyczne oraz robotnicze (np. Arbeiderbladet 

— Gazeta Robotnicza, która ukazywała się w Oislo). W lecie 1940 

roku przestała ukazywać się poczytna gazeta komunistyczna Arbeideren (Robotnik), 

a także ukazująca się w Trondheim Arb eider avis en (Gazeta Robotnicza). 

Wystarczył często błahy pretekst, aby w redakcji opozycyjnej gazety 

Do artykułu wykorzystano zbiory norweskiej prasy podziemnej, zgromadzone 

w bibliotece uniwersyteckiej w Oslo, z którą mógł zapoznać się autor 

w czasie dłuższego pobytu w Norwegii. 

4 ) Wystarczy przytoczyć jeden z dość istotnych epizodów pierwszych miesięcy 

wojny. Wiadomo, że konsekwentnym zwolennikiem nowego faszystowskiego 

porządku ideologicznego był znany pisarz norweski — Knut Hamsun. W końcu 

czerwca 1940 roku zredagował on specjalny „list otwarty" do społeczeństwa 

norweskiego, zachęcając do współpracy z quislingowcami. Zaatakował on osobę 

króla i pozostałe siły antyfaszystowskie w kraju. Większość ówczesnych 

dzienników norweskich nie zamieściła tegoż listu (P. Johan sen: Op. cit., 

s. 88/89). Faktów takiego rozsądnego oporu i bojkotu wobec sił kolaboracyjnych 

w Norwegii można przytoczyć dużo więcej. 

5 ) P. Johansen: Op. cit., s. 48/49, 88, 92—100, 106. Na czele administracji 

cenzuralnej stanął znany nazista G. W. Müller, otoczony sztabem zaufanych 

ludzi. 

*) Szerzej por. Asbjorn O m ber g: Goebbels dikterte. Oslo 1945, s. 96 i n. 

Cały obszar Norwegii podzielili quislingowcy na 30 dystryktów prasowych. 

W każdym z nich utworzono specjalny „Urząd prasowy", z „przywódcą do 

spraw prasowych" (presseledere). Do jego kompetencji należały decyzje i rozporządzenia 

mające spowodować, aby prasa stała się posłusznym narzędziem 

faszystowskiej „idei narodowej" (den nasjonale tanke). Warto podkreślić, że 

w rozbudowanym aparacie partyjnym quislingowskiej partii „Nasjonal Sämling" 

utworzono specjalny departament do spraw kulturalno-propagandowych 

(Kultur — og Folkeopplysningsdepartamentet). Kierował nim wypróbowany 

zwolennik Quislinga i mocodawców z Promi — Gullbrand Lunde. 

7 ) P. Johansen: Op. cit., s, 197 п.; Fritt Folk z 1391940 (artykuł: Pressens 

oppgaver). Z polecenia samego Terbovena — Arnt Rikshold wyznaczony został 

„komisarycznym przywódcą" w Norweskim związku prasowym. W ten sposób 

starali się Niemcy bezpośrednio- podporządkować swoim celom politykę prasową 

w Norwegii.

MATERIAŁY 67 

przeprowadzano drobiazgową rewizję, a jej sztab redakcyjny aresztowano. 

Podobny los dzieliły dzienniki i czasopisma liberalne (np. Dagbladet — Gazeta 

Codzienina), a nawet konserwatywne (np. Morgenbladet — Gazeta Poranna). 

Oblicza się, że do końca 1941 roku norwesko-niemieccy faszyści zlikwidowali 

około 80'°/o ogólnej liczby gazet, które ukazywały się w okresie międzywojennym. 

Równocześnie powstawały nowe gazety i czasopisma, często w języku 

niemieckim. W zwiększonym nakładzie i formacie ukazywał się organ 

norweskich kolaboracjonistów Fritt Folk (Wolny Naród). Już od maja 1940 roku 

zaczął ukazywać się oficjalny organ niemieckich władz okupacyjnych Deutsche 

Zeitung in Norwegen, bieżne gazety w języku niemieckim przeznaczone były 

dla użytku kilkusetty siecznej armii okupacyjnej (np. Wacht im Norden, Polar-Zeitung). 

W marcu 1941 roku ukazywało się w Norwegii zaledwie 90 gazet 

i czasopism. Nowa „prasa narodowo-socjalistyczna" w Norwegii miała dość 

nikłe nakłady, co wypływało nie tylko z wojennych braków papierowych, lecz 

głównie z tej przyczyny, że społeczeństwo bojkotowało systematycznie zakup 

tej prasy. 8 ). 

W drugiej połowie 1940 roku ilość nielegalnych gazet wzrastała, a pojawiły 

się orne szczególnie w środowiskach inteligenckich (np. akademickich). 9 ) 

Równocześnie jeden z działaczy norweskich związków zawodowych Arne 

Hagen wydawał pierwszą nielegalną gazetę robotniczą Värt Land (Nasz Kraj). 

Szybko została ona wytropiona przez Gestapo, ale w jej miejsce ukazał się 

inny, lepiej już redagowany organ norweskich antyfaszystowskich związków 

zawodowych: Det frie Norge (Wolna Norwegia). 10 ) W początkach 1940 roku 

ukazywał się także inny dobrze redagowany organ ruchu związkowego: Fri 

Fagbevegelse (Wolny ruch związkowy), na łamach którego atakowano politykę 

socjalną rządów quislingowskich i ich niemieckich mocodawców. Z gazetą tą 

współpracowali wybitni działacze norweskiego ruchu robotniczego i związkowego 

(np. Einar Gerhardsen, Alfred Skar i G'unnar Ousland). 11 ) 

W 1941 roku pojawiły się liczne nielegalne gazety przeznaczone dla młodzieży. 

Systematycznie apelowano o czynny opór młodego pokolenia wobec 

faszystowskiego modelu wychowania, życia towarzyskiego i wpływu nazistowskich 

organizacji młodzieżowych. 12 ) 

Stanowisko! czynnej walki (masowy ruch partyzancki i sabotaż w zakładach 

pracy) z najeźdźcą faszystowskim konsekwentnie podtrzymywała podziemia 

8 ) Zastosowano terror wobec organizacji norweskich znanych z okresu międzywojennego, 

a zrzeszających dziennikarzy пр.: Norsk Presseforbund (Norweski 

Związek Prasowy), Oslo Journalist Klubb (Klub Dziennikarzy Oslo). 

Większość członków tych organizacji odmawiała współpracy z nowym systemem 

politycznym. (P. J oh an s en: Op cit., s. 298.) 

9 ) Vi vu oss et lana, nr 1—2 z 1945; Eidsvoll z 1942; Bulletinen z 26X11940. 

10 ) Det frie Norge z grudnia 1940. 

u ) Alfred Skar: Fagorganisasjonen i Norge. Bd. 4. Oslo 1949, s. 213 i n. 

Także: Nor ska LO under Nazistregmen. Stockholm 1942. Wielu działaczy podziemnej 

prasy związkowej znalazło się w niemieckich obozach koncentracyjnych 

(np. Kare Haugen, Halvard Lange, Björn Eriksen, Arne Lindebrud). 

Oblicza się, że 19 dziennikarzy związkowych zostało zamordowanych w obozach. 

n ) Na przełomie 1940/41 roku studenci medycyny w Oslo redagowali liczne 

gazety podziemne: Illegal Tidend (Czasopismo Nielegalne), Frihet (Wolność), 

Folkeviljen (Wola Narodu). Sprawy szkolne i oświatowe poruszały takie nielegalne 

gazety jak: Vare Skoler og Höyskoler (Nasze szkoły i wyższe szkoły), 

Norsk Skole (Norweska Szkoła)

68 MATERIAŁY 

prasa komunistyczna. Z ważniejszych gazet wymienić należy: Bonden (Chłop), 

Hjemmefrontem (Front Ojczyźniany), Friheten (Wolność). Szczególnie ruchliwym 

dziennikarzem komunisty czym był Christian Hilt, mając do współpracy 

grupę energicznych redaktorów i korespondentów (np. Olaf Hofmo, Arne Gauslaa, 

E. Heiestred). Na łamach nielegalnej prasy komunistycznej często ukazywały 

się artykuły programowe, postulujące przebudowę ustroju gospodarczego 

i socjalnego przyszłej wolnej Norwegii. Komunistyczni dziennikarze 

współpracowali z nielegalną prasą norweskiej Partii Pracy, a także z czołowymi 

dziennikarzami tej robotniczej Partii (jak E. Gerhardsein, S. Eveinsmo, 

Chr. A. R. Christensen). 

W lutym 1944 roku konspiratorzy z Partii Pracy łącznie z komunistami 

utworzyli specjalny Komitet Koordynacyjny (Koordinasjonskomiiteen), który 

szeroko uwzględniał prasę nielegalną jako skuteczny środek przeciwko propagandzie 

nazistowskiej. Potrzeba utworzenia takiego komitetu podyktowana 

była również tym, że terror okupanta i jego współpracowników quislingowskich 

skierowany był szczególnie przeciw podziemnej prasie robotniczej i komunistycznej. 

13 ) 

Prasa nielegalna skrzętnie rejestrowała wszelkie objawy niemieckiego i quislingowskiego 

terroru przeciwko norweskiej inteligencji, szkolnictwu, kościołowi, 

przeciwko wolnym związkom zawodowym. Przedrukowywano różne patriotyczne 

apele oraz oficjalne dokumenty podziemnego ruchu oporu. Z wieloznacznych, 

często mało logicznych i patetycznych wystąpień Quislinga wybierano 

te fragmenty, które niejako> potwierdzały zbrodnicze i antynorweskie 

jego plany i zamiary. 

Podziemna prasa norweska w pełni solidaryzowała siię z walką klasy robotniczej 

o prawa socjalno-ekonomiczne i narodowe. W okresie wielkiego 

strajku robotniczego w okupowanej Norwegii 10 września 1941 roku, wszystkie 

gazety nielegalne w pełni poparły antyfaszystowskie postulaty norweskich 

związków zawodowych. 14 ) 

Prasa podziemna obszernie komentowała przebieg wydarzeń na frontach 

walki zbrojnej przeciw hitleryzmowi. Informacje uzyskiwano z nasłuchów 

radiowych, zaszyfrowanych depesz i od nielegalnych korespondentów. 

O sytuacji w krajach okupowanej Europy Środkowej (np. w Polsce), oraz 

o szalejącym tam terrorze faszystowskim, norweska prasa podziemna zamieszczała 

tylko sporadyczne informacje. Trudność uzyskania rzetelnych wiadomości 

wynikała ze znacznej odległości od tych krajów. Równocześnie Norwegowie 

mało znali języki słowiańskie. Stosunkowo najobszemiej o Polsce okupowanej 

informowała norweska prasa socjaldemokratyczna i komunistyczna. 

Obszerniej o sprawach polskich informowała prasa norweska ukazująca 

się w Londynie. Norweski rząd emigracyjny utrzymywał bliskie kontakty 

z polskimi politykami przebywającymi w tym mieście. W swojej polityce 

zagranicznej Norwegowie popierali między innymi wszelkie inicjatywy (np. 

Sikorskiego) w kierunku polepszenia kontaktów ze Związkiem Radzieckim. 15 ) 

13 ) Bliżej: Regjeringen og hjemmefromten under krigen. Aktstyker utgitt av 

Stortinget. Oslo 1948, dok. 29, 207, 431. 

14 ) Regjeringen og hjemmefromten, dok. 180; P. Johansen: Op. cit., s. 238. 

15 ) С. J. Hambro: How to win the peace. London 1943, s. 93. Ten znakomity 

polityk i dziennikarz norweski ostro potępiał faszystowski terror stosowany 

wobec ludności polskiej (ibidem, s. 246/247). Por. także Regjeringen og

MATERIAŁY 69 

Emigracyjni dziennikarze i publicyści norwescy założyli w grudniu 1941 

roku pod honorowym przewodnictwem znanej pisarki Sigridy Undset własne 

stowarzy size nie Et fritt Norge (Wolna Norwegia). Na posiedzeniach tego towarzystwa 

omawiano^ również kwestie polskie. 

Artykuły prasowe, ukazujące trudne sprawy naszego narodu pod okupacją 

hitlerowską, często zamieszczała gazeta Norsk Tidend, redagowana w Londynie 

przez emigracyjnych dziennikarzy skandynawskich. Artykuły i noty 

informacyjne o naszym narodowym tragicznym losie zamieszczał na łamach 

tej gazety znakomity dziennikarz norweski Benjamin Vogt. 16 ) 

Inny wybitny dziennikarz i publicysta norweski Jacob S. Worm-Müller 

przez cały okres wojny zamieszczał artykuły prasowe w których informował 

czytelnika norweskiego o bieżącej sytuacji w okupowanej Polsce. 17 ) 

Ostrą krytyką zareagowały podziemne gazety norweskie na fakt napaści 

Niemiec hitlerowskich na Związek Radziecki. W okresie późniejszym prasa 

norweska z napięciem śledziła walkę ZSRR z najeźdźcą hitlerowskim. Redaktorzy 

nielegalnej prasy norweskiej doskonale rozumieli, że od przebiegu tej 

wojny zależy przyszłość okupowanej Norwegii, dlatego z entuzjazmem komentowano 

radzieckie zwycięstwo pod Stalingradem, słusznie oceniając, że jest 

to przełomowy moment II wojny światowej. 18 ) 

Nic dziwnego, że niemieckie władze okupacyjne oraz ich quislingowscy pomocnicy 

doskonale rozumieli polityczną groźbę ze strony antyfaszystowskiej 

propagandy dla dalszego statusu ich rządów, opartych na terrorze policyjnym 

i dyktaturze wojskowej. Goebbels polecił niemieckiemu namiestnikowi Terbovenowi 

w Norwegii wydanie nowej, lecz zaostrzonej ustawy prasowej z 5 

listopada 1942. 19 ) Ostrej kontroli poddano wszystkie środki masowego przekazu. 

Grożono surowymi sankcjami, do kary śmierci włącznie, tym, którzy prowadzą 

propagandę „szkodzącą interesom niemieckim". Za posiadanie nielegalnych 

gazet i odbiorników radiowych groziła kara śmierci. Za szczególnie niebezpiecznych 

uznano tych, którzy byli na „usługach propagandy angielskiej i radzieckiej". 

Hjemmefronten, s. 175 (raport z lipca 1940), dok. 180 (raport T. Lie do Bulla 

z lutego 1943 roku). O polityce zagranicznej londyńskiego rządu norweskiego: 

Statsminister Johan Nygaardsvolds, Beretning om den norske Regjerings 

virksomhet fra 9 april 1940 til 25 juni 1945. Utg. av Stortinget. Oslo 1947. 

") Benjamin Vogt: Artikler, dikt m. m. fra krigstiden 1940/44. Londyn 1944 

(maszynopis). 

ł7 ) Worm — Müller we wrześniu 1939 roku pisał na łamach poczytnego norweskiego 

czasopisma Samtiden (Współczesność) w obronie Polaków: „Polacy 

ponownie walczą, nie tylko z bezprawiem, lecz o swoją niepodległość, o przetrwanie 

jako naród, walczą również o wolność Europy, o naszą wolność, 

o wolność dla wszystkich." (Til Norge. Taler og Artikler gjennom krigsarene 

1939—1945. Oslo 1946, s. 18.) W jednym z artykułów prasowych we wrześniu 

1944 roku potępiał on zbrodnie faszystowskie popełnione na ludności polskiej 

(ibidem, s. 294—298). 

18 ) Eidsvoll z lipca 1941; H. Lu ihn: Op. cit, s. 99 i n. Fri Fagbevegelse 

(nr 25 z 26 VII 1941) pisała: „Nasze stanowisko wobec Związku Radzieckiego 

jest bardziej jasne. Jest to zarazem nasze stanowisko wobec agresji niemieckiej 

przeciwko rosyjskim robotnikom i chłopom." Także wypowiedź Worm- 

-Müllera z lipca i listopada 1941 roku (Til Norge, s. 126—130, 156—160). 

19 ) H. Lu ihn: Op. cit., s, 95—96 (pełen tekst ustawy); Fritt Folk z 25 VI 

1943; For Kcmge og Fedreland z 11X11942. W norweskiej prasie podziemnej 

nową ustawę całkowicie zbojkotowano, nawołując do otwartej walki z reżimem 

cenzuralnym.

70 MATERIAŁY 

Do tropienia i likwidowania ośrodków wydawniczych podziemnej prasy 

norweskiej wykorzystano aparat policyjno-wojskowy (np. „policję bezpieczeństwa") 

i tzw. „sądy specjalne". 20 ) 

W latach 1940 i 1941 rozpoczęły się pierwsze masowe aresztowania dziennikarzy 

norweskich, których skazywano na wysokie grzywny i kary więzienia 

za działalność patriotyczną. W! marcu 1942 pięciu dziennikarzy norweskich 

z Trondheim skazano na karę śmierci za „uprawianie propagandy wrogiej 

państwu". 21 ) W lecie 1942 w Stavanger za posiadanie nielegalnej gazety komunistycznej 

Friheten (Wolność) aresztowano setki osób. Podobne akty gwałtu 

masowo przeprowadzano w innych miejscowościach Norwegii. Oblicza się, że 

za posiadanie bądź druk nielegalnej prasy podziemnej aresztowano od 3—4 

tysięcy osób. Większość z nich znalazła się w faszystowskich obozach koncentracyjnych, 

w tym również w Oświęcimiu i Sachsenhausen. 

W norweskim obozie koncentracyjnym w Grini na ogolą ilość 20 tysięcy 

więźniów około 1800 osób skazano; za działalność dziennikarską. Większość 

z nich, przeważnie w wieku 20—40 lat, była pochodzenia rzemieślniczego 

i inteligenckiego. W stosunku do dziennikarzy załoga obozowa w Grini stosowała 

różne szykany fizyczne i psychiczne. 22 ) Ogółem oblicza się, że ponad 

,200 dziennikarzy norweskich oddało swoje życie za bezkompromisową walkę 

z najeźdźcą hitlerowskim i miejscowymi kolaboracjonistami. 23 ) 

Mimo wzrostu masowego terroru na przełomie 1942/43 ilość nielegalnej prasy 

norweskiej zwiększa się, przybywają nowe gazety: XYZ, Total Krig (Wojna totalna), 

For Konge og Fedreland (Za króla i ojczyznę), Krigens Gang (Bieg 

wojny) oraz inne. 24 ) Liczne gazety nielegalne ukazują się także poza rejonem 

stolicy kraju, w ośrodkach prowincjonalnych (np. w Stavanger, Bergen, Kristiansand, 

Moss). 25 ) 

>W latach 1942 i 1943 szczególnie doceniał rolę prasy w ruchu oporu tzw. 

Hjemmefronten (Front Ojczyźniany). Była to organizacja koordynująca i programująca 

wspólną działalność różnorodnych organizacji ruchu oporu na skalę 

krajową. W początkach 1943 roku w powyższym froncie utworzono specjalny 

„sztab propagandowy". Współpracowała z nim liczna grupa ruchliwych dziennikarzy 

(np. Tor Skjönsberg, Harald Schjelderup, Jan Jansen, Herrow Rygg). 

Front Ojczyźniany miał swoich agentów — dziennikarzy rozsianych po całym 

kraju, a co> ważniejsze — w centralnych władzach niemieckich i quislingow- 

20 ) Verordnungsblatt für die besetzten norwegischen Gebiete 1940, s. 27—29. 

Także: Gestapo i Norge. Meninene, midlene og metodene. Oslo 1946, s. 55 i n. 

Również wspomnienia О. F1 б n e s a i О. S к i r s t a d a: Partisaner, Soldater 

og SD. Trondheim 1945, s. 24 i ai. 

21 ) H. Luih-n: Op. cit., s. 210 i п.; P. Johanseo: Op. cit., s. 268 i п. 

22 ) P. Johan s en: Op. cit., s. 157. 

23 ) Vâre Faine Utgitt av Sosialdepartamentet. Oslo 1948 (krótkie życiorysy pomordowanych 

norweskich dziennikarzy). O sytuacji więzionych dziennikarzy 

w Grini por. H. Luihn: Op. cit., s. 232—243. 

24 ) P. J oh an s en: Op. cit., s. 265 i п.; Max M an us: Det vil heist gâ 

godt. Oslo 1946 (Wspomnienia). Z ważniejszych gazet, które ukazywały się 

w 1943 wymienić należy: Svart pd hvitt (Czarno na białym), Victory (Zwycięstwo), 

Middagsnytt (Nowości południowe), Dagens Ekko, (Echo dnia), Norsk 

Front (Front Norweski), Fri Front (Wolny front), Fremtiden (Przyszłość), 

Radiostenogrammer (Stenogramy radiowe). 

25 ) W Stavanger dobrze redagowane i wydawane były gazety podziemia: 

Stritt Folk (Walczący naród), Frihet (Wolność) i inne.

MATERIAŁY 

П 

skich. Z organizacją tą współpracowali także antyfaszyści pochodzenia niemieckiego. 

26 ) Oblicza się, że z Frontem Ojczyźnianym współpracowały redakcje 

około 200 różnorodnych gazet nielegalnych. 27 ) 

W latach 1943 i 1944 wydziały propagandy w Gestapa wydawały często 

własne, fałszywe „podziemne" gazety, aby zmylić norweskiego czytelnika 

prasy nielegalnej. 28 ) 

Na jedno warto zwrócić uwagę. Na przełamie 1943/44 Front Ojczyźniany 

związał się bliżej z różnymi organizacjami i stowarzyszeniami, które działały 

pod egidą norweskiego rządu emigracyjnego w Londynie. Działały tam różne 

ośrodki propagandy norweskiej i alianckiej, np. Regjeringens Informasjomskontor 

(Rządowy Urząd Informacyjny). Norsk Telegrambyrâ (Norweskie Biuro 

Telegraficzne), Norsk Kringkasting (Norweskie Radio). Z tychże central informacyjnych 

wysyłano do kraju specjalnych oficerów łącznikowych (tzw. 

I-offiserene). Przemycali oni do Norwegii z Londynu różne nielegalne druki, 

filmy i gazety. 29 ) 

W samym Oslo wychodziło kilkadziesiąt gazet, które solidaryzowały się, 

bądź ściśle współpracowały z ośrodkiem londyńskim. 

Warte podkreślenia są także metody redagowania i dystrybucji nielegalnej 

prasy norweskiej w różnorodnych kręgach społeczeństwa norweskiego. 30 ) 

W słowniku walki podziemnej często- używanoi terminu „wolna prasa" (fri 

Presse). Gazety ukazywały się w formie pism ulotnych, lub krótkich informatorów 

(tzw. skrofter, flyveblad, meddelser). Część druków określano jako radiogazety 

(radloavisene). Nazwa -ich wywodziła się stąd, że większość informacji 

uzyskiwana z nasłuchów radiowych rozgłośni antyfaszystowskich (np. 

z Londynu, Moskwy, Nowego Jorku). 31 ) 

Interesujący był także system redagowania prasy nielegalnej. Po wyselekcjonowaniu 

materiału nadesłanego, przeważnie z nasłuchów radiowych lub od 

specjalnych korespondentów i współpracowników, drukowano, je w postaci 

krótkich, ale rzeczowych depesz. Tiroszczono się o dużą prostotę i sugestywność 

propagandową stylu literackiego. Większość podanych informacji uzupełniano 

krótkim i jasnym komentarzem. Rzeczowość informacyjną, lapidarność 

wypowiedzi oraz efekty graficzne traktowano jako ważne środki wyrazu 

propagandowego. Aby uzyskać pożądany efekt popularyzacyjny, zazwyczaj 

treść informacyjną i komentującą uzupełniano ciętym humorem i karykaturą. 

Przeważnie korzystano z niewielkich maszyn drukarskich (offsetory, duplikatory 

Edisona-Dicka), łatwych do ukrycia w miejscach, do których utrudniony 

był dostęp ze strony niemieckich i quislingowskich policjantów. 

2e ) H. Lu ihn: Op. cit., s. 202 i n. 

27 ) Pojawiły się także nielegalne gazety przeznaczone dla określonych grup 

zawodowych, np. dla adwokatów (np. Advokatnytt), rzemieślników (np. Handverker-Nytt, 

Handelsnytt, Industrinytt), inżynierów (np. Ingeniörnytt). W 1940 

roku duże nakłady miały takie gazety jak: Krig og Fred (Wojna i pokój), 

Norge Fritt (Wolna Norwegia), Hjemmefronten (Front ojczyźniany), Frihet og 

Fred (Wolność i pokój), Fritt Land (Wolny Kraj). 

28 ) H. Luihn; Op. cit., s. 223—225. 

29 ) P. Jo han sen: Op. cit., s. 177—193. 

*°) H. Luihn: Op. cit., s. 181—190. 

31 ) Do Norwegii przemycano z Anglii szereg druków w formie radiogazet, 

np. Her er London (Tu Londyn), London KI. 8 (Londyn godz. 8), London-Nytt 

(Nowości londyńskie).

72 MATERIAŁY 

Szeroko rozpowszechniony był sprawny przemyt papieru drukarskiego, którego 

uzyskanie w warunkach wojennych nie było sprawą łatwą. W dostarczaniu 

niezbędnych ilości papieru często pomagali robotnicy z norweskich zakładów 

papierniczych. 

Papier był tym konieczniejszy i poszukiwany, że niektóre gazety nielegalne 

ukazywały się w stosunkowo dużym nakładzie. 82 ) Jak z tego widać, norweska 

prasa podziemna była więc doskonale zorganizowana pod względem technicznym. 

Równocześnie, przy pomocy różnych agentów, korespondentów i ludzi zaufanych 

rozpowszechniano prasę w najszerszych kręgach społecznych Norwegii. 

Największe nasycenie prasą codzienną istniało w Oslo, Bergen i Trondheim. 

W latach 1943—1944 nielegalna prasa podziema masowo napływała do 

odległych wiosek norweskich. System dystrybucji był doskonale zorganizowany, 

pomimo ciągłych przeszkód ze strony Gestapo i quislingowcow. 

Na przełomie 1944/45 roku Gestapoi było już bezradne w konsekwentnym 

tropieniu prasy nielegalnej. Pomimo narastającego terroru (np. masowe aresztowania 

dziennikarzy w lutym 1944) ilość wydawanej prasy podziemnej gwałtownie 

wzrosła. Oblicza się, że w 1944 roku, w okresie jednego tygodnia w Oslo 

rozpowszechniano około 150 tysięcy egzemplarzy różnorodnej prasy i literatury 

podziemnej. 33 ) 

"Wf początkach 1945 roku ukazywało się w kraju około 300 różnorodnych 

podziemnych gazet i czasopism. 

Rozwój podziemnej prasy norweskiej jest przykładem, że nawet pasywna 

forma ruchu oparu była przydatna, zwłaszcza dla społeczeństw małych, które 

nie rozporządzały należytymi środkami materialnymi i ludzkimi do prowadzenia 

walki zbrojnej z okupantem hitlerowskim. W zajętej przez hitlerowców 

Norwegii podziemna prasa antyfaszystowska była prawdziwą siłą polityczną 

i moralną. Propaganda prasowa była skuteczną formą obrony przez 

Norwegów własnych zdobyczy cywilizacyjnych i modelu kulturowo-ustrojowego 

własnego kraju. 

S2 ) H. Luihn: Op. cit., s. 142—157; P. Johansen: Op. cit., s. 252 i n. 

* 3 ) P. Johansen: Op. cit., s. 271—272; por. także Trygve Lie: Kampen 

for Norges Frihet 1940—1945. Oslo 1958, s. 190 i п.

ANDRZEJ SKOWROŃSKI 

BADANIA NAD CZYTELNICTWEM 

DZIENNIKÓW W KATOWICACH 1961-1969 

W latach 1961—1969 w Katowicach przeprowadzano kilkakrotnie badania 

nad czytelnictwem prasy. 1 ) Można więc porównać wyniki owych badań, uchwycić 

powtarzające się prawidłowości, a także postawić hipotezy wynikające 

z analizy otrzymanych wyników. Realizacja takiego zamierzenia napotyka 

jednak na poważne trudności. Wynikają one: 

a) z różnic w celach badań stawianych przez poszczególnych autorów, 

b) z różnic w doborze prób, na których przeprowadzono badania, 

c) z różnic w zastosowanych metodach i technikach. 

Wymienione różnice niezwykle komplikują, a często nawet uniemożliwiają 

bezpośrednie porównywanie. Wystarczy wspomnieć, że np. badania J. Kądzielskiego 

zrealizowano w Katowicach na próbie losowej przy użyciu kwestionariusza 

wywiadu, badania Śląskiego Wydawnictwa Prasowego 1 przeprowadzono 

w hucie Baildon i kopalni Gottwald przy użyciu ankiety samozwrotnej, 

dane uzyskane przez H. Siwka w odniesieniu do Katowic są częścią wyników 

badań nad czytelnictwem prasy centralnej poza Warszawą, a zebrano je 

przy użyciu ankiety pocztowej. Włreszcie badania przeprowadzone przez redakcję 

Trybuny Robotniczej, przy współudziale Ośrodka Badań Prasoznawczych, 

zrealizowano na próbie losowej przy użyciu kwestionariusza ankiety. 

Dane te zebrano w wyniku pracy społecznych ankieterów Trybuny Robotniczej. 

Jest rzeczą oczywistą, że im wyższy stopień niezależności narzędzia badawczego 

służącego do zebrania materiałów od kontroli i niezbędnej inicjatywy 

przeprowadzającego wywiad, tym bardziej wskaźniki procentowe będą od- 

*) Por. Józef Kąd zielsk i: Publiczność prasowa Katowic. Kraków 1963; 

Ankieta Śląskiego Wydawnictwa Prasowego. Biuletyn ZG RSW „Prasa" 

nr 78 z 1964 г.; Oddziaływanie prasy, radia, telewizji. GUS, Warszawa 1969; 

Tadeusz Kupis: Czytelnictwo sobotnio-niedzielnych wydań wojewódzkich 

dzienników partyjnych. Materiały OBP, Kraków 1969; Henryk Siwek: 

Czytelnictwo prasy centralnej poza Warszawą. OBP, Kraków 1970; Andrzej 

Skowroński: Czytelnictwo prasy codziennej w woj. katowickim (maszynopis 

w archiwum OBP). Kraków 1970; tenże: Czytelnictwo Trybuny Robotniczej 

na tle czytelnictwa prasy codziennej w woj. katowickim (raport z badań 

redakcji Trybuny Robotniczej i OBP). Kraków 1970 (maszynopis w archiwum 

OBP).

74 MATERIAŁY 

biegać od stanu faktycznego, i tak np. w przypadku zasięgu czytelnictwa prasy 

będą zawyżone. 

Wspomniane okoliczności skłaniają do rezygnacji z bezpośredniego porównywania 

danych liczbowych, ponieważ prowadzi ono do- mylnych wniosków. 

Jest natomiast możliwe porównanie występujących prawidłowości i tendencji; 

w tym ujęciu wskaźniki procentowe traktować należy jako materiał raczej 

ilustrujący niż dokumentujący fakty. 

Źródła 

informacji 

Skąd czerpią informacje o> wydarzeniach w kraju i na świecie mieszkańcy 

Katowic Który ze środków masowego przekazu odgrywa w Katowicach najważniejszą 

rolę Odpowiedzi na te pytania przyniosły badania H. Siwka oraz 

redakcji Trybuny Robotniczej i OBR Zarówno jedne jak i drugie wykazały, 

że katowiczanie najwyżej cenią sobie dzienniki jako źródło informacji o wydarzeniach 

w kraju i na świecie, na drugim miejscu stawiając telewizję, na 

trzecim radio, a na czwartym tygodniki. Hierarchia ta jest charakterystyczna 

dla wielkich miast, które mają wysokie wskaźniki nasycenia prasą i odbiornikami 

telewizyjnymi. 

Wszystkie wspomniane badania potwierdziły fakt, że dziennikiem o największym 

zasięgu jest w Katowicach Trybuna Robotnicza. Zasięg innych 

dzienników jest wyraźnie niższy. Wskaźniki procentowe uzyskane w poszczególnych 

badaniach, dotyczące zasięgu czytelnictwa najczęściej czytywanych 

tytułów, przedstawia tabela. 

Dziennik 

Badania 

J. Kądzielskiego 

stałe 

N=450 

doryw. razem 

Badania redakcji 

Badania H. Siwka ' Trybuny Robotniczej 

1 

i OBP 

N=286 

N = 66 

stałe doryw. razem 

stałe 

doryw.| razem 

Trybuna 

Robotnicza 

Dziennik 

Zachodni 

Wieczór 

Trybuna Ludu 

Zycie Warszawy 

Glos Pracy 

Kurier Polski 

Sztandar 

Młodych 

45,5 

22,6 

36,2 

1,1 

0,4 

1,3 

0,8 

0,2 

23,3 

24,4 

24,7 

1,8 

1,1 

2,4 

0,4 

0,6 

68,8 

47,0 

60,9 

2,9 

1,5 

3,7 

1,2 

0,8 

84,6 

54,5 

35,0 

5,9 

2,1 

3,1 

1,7 

3,5 

5,9 

24,5 

17,5 

20,3 

6,6 

3,8 

4,5 

9,8 

90,5 

79,0 

52,5 

26,2 

8,7 

6,9 

6,2 

13,3 

87,9 

36,4 

25,8 

3,0 

3,0 

brak dan. 

1,5 

7,6 

40,9 

48,5 

10,6 

brak dan. 

1,5 

10,6 

95,5 

77,3 

74,3 

13,6 

3,0 

brak dan. 

3,0 

Zgodnie z uwagami zamieszczonymi na wstępie, wskaźniki procentowe zasięgu 

czytelnictwa w badaniach H. Siwka i redakcji Trybuny Robotniczej są 

wyraźnie wyższe niż w badaniach J. Kądzielskiego. Nie wyklucza to jednak 

porównania wyrażonych przez liczby tendencji. We wszystkich tych badaniach 

rysuje się wyraźna przewaga, jaką mają pod względem zasięgu dzienniki 

lokalne nad centralnymi. Tendencja ta znajduje wytłumaczenie w dezaktualizacji 

informacji zawartych w dziennikach centralnych oraz w tym, 

że w Katowicach ukazują się aż trzy dzienniki lokalne, dostarczające informacji 

aktualniejs'zyeh i w większej mierze dotyczących spraw Śląska. 2 ) 

2 ) H. Siwek: Op. cit., s. 9. 

10,6

MATERIAŁY 75 

Bardziej jednak interesujące są tu zmiany w hierarchii zasięgu dzienników 

lokalnych. W badaniach J. Kądzielskiego Wieczór zajmuje drugie miejisce, dość 

nieznacznie tylko 'ustępując Trybunie Robotniczej. W badaniach Śląskiego Wydawnictwa 

Prasowego potwierdza się taki układ, 8 ) ale kolejne materiały wskazują 

na spadek zasięgu śląskiej popołudniówki na trzecie miejsce, po Dzienniku 

Zachodnim. Co jest tego powodem Wydaje się, że istnieją tu dwie zasadnicze 

przyczyny: 

a) spadek zasięgu Wieczoru jest wynikiem spadku liczby rozprowadzanych 

egzemplarzy tego dziennika (w 1961 r. 124 546 egz. przy 0,Г°/о zwrotów, 

zaś w 1969 r. 112 652 egz. przy O.^/o zwrotów), 

b) spadek zasięgu Wieczoru jest wynikiem konkurencji Trybuny Robotniczej 

jako dziennika dostarczającego' treści lekkich, o* charakterze sensacyjno-rozrywkawyni 

i obyczajowym; za tezą tą przemawia obfitość tych 

materiałów w Trybunie Robotniczej, szczególnie w wydaniu sobotnio- 

-niedzielnym, oraz zainteresowania czytelników, których poważny odsetek 

poszukuje tego rodzaju treści. 

Wydaje się, że obydwie te przyczyny wzajemnie się uzupełniają. Stwierdzenia 

powyższe mają jednak tylko wartość hipotez. Ich zasadność wymaga 

weryfikacji empirycznej. 

Trybuna Robotnicza góruje nad pozostałymi dziennikami katowickimi pod 

względem zasięgu czytelnictwa stałego. Natomiast zarówno Dziennik Zachodni 

jak i Wieczór mają wyraźnie większy od niej zasięg czytelnictwa dorywczego. 

Dowodzi to nie tylko zastępczego bądź uzupełniającego czytelnictwa 

tych dzienników w stosunku do czytelnictwa Trybuny Robotniczej. Przypuszczać 

także można, że — wobec minimalnego odsetka zwrotów (Wieczór — 

0,3*/o, Dziennik Zachodni — 0,4' 8 /o) oraz limitowanych nakładów — uzyskane 

wskaźniki nie odzwierciedlają pełnego zasięgu, lecz są raczej miarą stopnia 

nasycenia rynku czytelniczego. 

Ulubiony 

dziennik 

Z uwagi na trudności w ujednoliceniu materiału możliwe było tylko porównanie 

wyników badań z 1961 oraz z 1969 r. Wnioski z tego rodzaju analizy 

potwierdzają tezę o spadku zasięgu Wieczoru. Katowiccy czytelnicy prasy badani 

w 1969 r. uznali za swój ulubiony dziennik Trybunę Robotniczą, na 

drugim miejscu stawiając Dziennik Zachodni i dopiero na trzecim — Wieczór, 

4 ) podczas gdy wyniki uzyskane w 1961 stawiały na pierwszym miejscu 

Wieczór, na drugim Trybunę Robotniczą, a na trzecim Dziennik Zachodni. 5 ) 

Wprawdzie w badaniach J. Kądzielskiego czytelnicy pytani byli o tytuł najciekawszego 

dziennika, zaś w badaniach redakcji Trybuny Robotniczej 

i OBP o 1 tytuł dziennika najważniejszego dla siebie, „swojego", ale 

przypuszczać można, że pytania te są rozumiane podobnie. 

Oto co pisze J. Kądzielski, komentując stwierdzoną przez siebie rozbieżność 

między zasięgiem czytelnictwa poszczególnych tytułów dzienników, 

a uznaniem ich przez czytelników za najciekawsze (za najciekawszy uznany 

został Wieczór, stojący w hierarchii zasięgu za Trybuną Robotniczą): „Dane 

zawarte w tabelach wskazują na zjawisko, które można interpretować w ka- 

8 ) Ankieta Śląskiego Wydawnictwa Prasowego, Biuletyn Zarządu Głównego 

RSW „Prasa" s. 110. 

4 ) A. Skowroński: Czytelnictwo Trybuny Robotniczej... Op. cit., s. 5 i 7. 

5 ) J. Kądzielski: Op. cit., s. 139.

76 MATERIAŁY 

tegoriiach roizbieżności między zainteresowaniami czytelników znajdującymi 

wyraz w popycie na określone tytuły dzienników a możliwością zaspokojenia 

go na podstawie podaży ich na rynku. Ta podaż określonych tytułów dzienników 

na rynku jest niewątpliwie wynikiem świadomego dążenia różnych 

organizacji polityczno-społecznych do zmiany zainteresowań czytelników za 

pośrednictwem prasy. 

Rozbieżności te, wskazując na czytanie dzienników niezgodnych z zainteresowaniami, 

mogą stanowić dla czytelników punkt wyjścia w poszukiwaniu 

na łamach dzienników o charakterze poważnym, społeczno-politycznym, lekkich, 

sensacyjnych treści."*) 

Wydaje się, że w wyniku badań г 1961 r. można postawić hipotezę, iż owo 

poszukiwanie treści lekkich, sensacyjnych na łamach dzienników o charakterze 

poważnym, stało się powszechne. Dane z 1969 wskazują, że zamieszczanymi 

w Trybunie Robotniczej materiałami o gospodarce kraju, zatrudnieniu, 

zarobkach, sprawach budownictwa, handlu, rolnictwa, działalności zakładów 

pracy itp. interesuje się 65,1% badanych. Równocześnie jednak 60,(У/о 

interesuje się rozrywkami umysłowymi i humorem, бТ.^/о informacjami o kradzieżach, 

wypadkach i przestępstwach, a 54,5% wiadomtościami sportowymi 

i dotyczącymi turystyki. 7 ) W porównaniu z badaniami H. Siwka wskaźniki 

procentowe dotyczące zainteresowań czytelników Trybuny Robotniczej tematami 

lekkimi wzrosły, co potwierdzałoby słuszność przewidywań J. Kądzielskiego. 

Równocześnie jednak Trybuna Robotnicza dała swym czytelnikom możność 

znalezienia większej ilości (przynajmniej w wydaniu sobotnio-niedzielnym) 

tychże poszukiwanych materiałów. 8 ) Fakt ten w znacznej mierze złagodził 

omawianą przez J. Kądzielskiego rozbieżność między zainteresowaniami 

czytelników, odzwierciedlonymi w popycie na określone tytuły dzienników, 

a ich podażą na rynku. Wieczór, dziennik o mniejszej podaży, znalazł w Trybunie 

Robotniczej, dzienniku o dużej podaży, konkurenta w zakresie dostarczania 

czytelnikom treści lekkich, o charakterze rozrywkowoHsensacyjnym, 

Katowicki dziennik partyjny, zwiększywszy swą wszechstronność, uzyskał 

wzrost popularności. 

Przeprowadzenie analizy porównawczej, nawet w tak skromnym zakresie, 

pozwoliło stwierdzić, że w latach 1961—1969 Katowice były terenem, na którym 

dokonały się pewne zmiany w zasięgu czytelnictwa poszczególnych dzienników, 

a także zmiany popularności dzienników lokalnych. Stało się możliwe 

postawienie hipotez tłumaczących zaistniałe zjawiska. Brak jednorodnych 

materiałów przeszkodził jednak w prześledzeniu zmian motywacji czytelnictwa, 

zainteresowań tematycznych czytelników oraz szeregu innych zagadnień, 

poruszonych w jednych badaniach, a nie znajdujących kontynuacji w następnych. 

Nasuwa się więc nie nowy postulat, aby realizować takie badania, 

które — będąc wolne od schematyzmu — nawiązywałyby do poprzednich zarówno 

w zakresie problematyki jak i formy. Bowiem dynamiczne przedstawienie 

czytelnictwa prasy, uwypuklenie zachodzących w nim zmian i zarysowujących 

się tendencji jest możliwe, jeśli dane ilustrujące przebieg opisywanego 

zjawiska posiadają pewien stopień standaryzacji, uprawniający do porównań. 

e ) Tamże, s. 142 i n. 

7 ) T. Kupis: Op. cit., s. 45. 

ь ) Paweł Dubiel, Edward Kamiński, Andrzej Magdoń: Wydania 

sobotnio-niedzielne dzienników partyjnych. Zeszyty Prasoznawcze 1968, s. 51 

i n.

MATERIAŁY DO SŁOWNIKA 

PUBLICYSTÓW I DZIENNIKARZY POLSKICH*) 

PASZKOWSKI MIECZYSŁAW (1836—1873), pseud. Erazm Zadorczyk 

(od herbu rodowego) 

Urodzony 26 V w Mohilewszczyźnie, syn ziemiański, studiował medycynę 

w Kijowie. Po wydaleniu z uniwersytetu i ożenku osiadł w Galicji. W 1863 

czynny był w dyplomacji jako agent Białych i wtedy zaczął pisać do dziennika 

francuskiego L'Europe we Frankfurcie nad Menem. W 1864 musiał wyemigrować 

do Drezna, Brukseli, Paryża, gdzie przebywał najdłużej, bo do r. 1871. 

Utrzymywał się z pióra. Pisywał do lipskiej Ojczyzny, do pism francuskich, 

do szwajcarskiej Niepodległości i jako stały korespondent do Dziennika Poznańskiego 

(bezimiennie). Po> powrocie do kraju został członkiem redakcji 

lwowskiej Gazety Narodowej 1871—72, gdzie ukazały się i zwróciły uwagę 

jego „Listy o wychowaniu do nauczyciela wiejskiego" (odbitka 1872). Współpracował 

też z lwowskim Świtem. Poróżniony rychło z Dobrzańskim i zwolniony 

przezeń z redakcji, pisywał korespondencje do> Dziennika Poznańskiego 

i wydał w 1872 broszusrę pt. „Nasz Sejm" („przez Spektatora"), której druga 

część uległa konfiskacie (1873). Jako polityk nie cieszył się uznaniem. Śmiało 

polemizował z Czasem i ideologią Teki Stańczyka. Już na początku 1867 propagował 

w Niepodległości hasła pracy organicznej. Potępiał zdecydowanie 

zarówno absolutyzm, jak i ultramontanizm. Pisał m. in. o aktualnych potrzebach 

dziennikarstwa polskiego i sprawie polemiki dziennikarskiej. Uważał 

się za liberalnego demokratę i w tym duchu występował. Zmarł nagle 18 listopada 

1873 we Lwowie. Łączyły go przyjazne stosunki z Agatonem Gillerem, 

który pieczołowicie zajął się wydaniem pośmiertnym wyboru jego pism publicystycznych. 

Wyłania się z tej książki postać szlachetnego idealisty, trochę 

marzyciela-fantasty i romantyka politycznego, który nie bardzo umiał sobie 

w świecie radzić i w krótkim życiu nie zdołał w pełni się wypowiedzieć. Niewątpliwie 

zdolności publicystyczne, łatwość pióra, ruchliwość myśli nie bardzo 

u niego harmonizowały z jasnością koncepcji i realizmem politycznym. 

Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, Pisma Mieczysława Paszkowski e- 

g o (39 artykułów), z przedmową A. G i 11 e г a (Lwów 1875). 

Czesław Lechicki 

PASZKOWSKI EDWARD (1861—1934), pseud. Czarny Jegomość, 

Zadora 

Pochodził z rodziny ziemiańskiej herbu Zadora, sam był synem adwokata 

w Krzemieńcu. Po ukończeniu gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim studiował 

prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Idąc w ślady ojca, poświęcił 

*) Biogramy zamieszczane w Zeszytach Prasoznawczych czerpiemy z materiałów opracowanych 

w OBP w latach 1958—59, przekazanych ośrodkowi przez IBL oraz nadesłanych 

przez osoby postronne. Zestawy ogłaszane w poszczególnych numerach naszego pisma 

mają układ chronologiczny. Indeks alfabetyczny do całości tych materiałów biograficznych 

wydrukujemy po zakończeniu ich publikacji.

78 MATERIAŁY 

się adwokaturze i osiadł w Żytomierzu. Jeszcze jako student pomagał w redakcji 

Głosu warszawskiego' i środowisko tamtejsze dość wiernie odtworzył 

niebawem w swej debiutanckiej powieści: „Podniebie. Kroniki z czwartego 

piętra" (1901, wyd. II 1909). Zabłysnął talentem dziennikarskim w Dzienniku 

Kijowskim (założony w lutym 1906), gdzie był zastępcą naczelnego redaktora 

i publicystą od początku istnienia pisma. Poczytność zyskały szczególnie 

jego felietony satyryczne podpisywane: Czarny Jegomość. Podczas pierwszej 

wojny światowej kierował faktycznie redakcją Dziennika Kijowskiego w trudnych 

latach 1915—18. Politycznie należał do aktywistów i szerzył orientację 

niepodległościową, piłsudczykowską. Rzuciwszy zupełnie adwokaturę, został 

zawodowym dziennikarzem o orientacji prawicowej. Przeniósłszy się 

po repatriacji do Poznania, ok. 1920 r. kierował krótko Dziennikiem Poznańskim. 

Lepiej się jednak czuł w Krakowie, gdzie w redakcji Czasu przeżył 

ostatnie dziesięciolecie swego życia. Pisał m. 'in. o sprawach ukraińskich i roryjskich, 

był zawsze wrogiem rewolucji. Prócz wymienionej już, najlepszej 

powieści debiutanckiej, zostawił jeszcze dość mierne cztery inne: „Dolorosa'' 

(1905), „Jasne wodv" (wyd. II 1914), „Rozbitki. Z kroniki kresowej" (1911), 

„Zawierucha ukraińska" (1919). Zmarł w Krakowie 8 lipca 1934 r. 

Rocznik literacko-artystyczny W. О к r ę t a, s. 195; W. Feldman: Współczesna 

literatura polska 1864—1923, wyd. VII, s. 373; Wielka Encykl. Ilustr.; nekrolog w Czasie 

1934, nr 187. 

Czesław Lcchicki 

WIERZBIŃSKI MACIEJ ROMAN (1862—1933), pseud. Roman Rola 

Dziennikarz i literat. Urodzony 15 II w Poznaniu, jako syn Władysława, posła 

i publicysty. Po studiach filozoficznych w Berlinie i Antwerpii przeniósł 

się do Londynu, gdzie w 1895 rozpoczął pracę dziennikarską w języku angielskim. 

Powróciwszy w 1900 do kraju został redaktorem nacz. Dziennika Kujawskiego 

w Inowrocławiu, następnie pracował w tygodniku Praca w Poznaniu 

i współpracował z Dziennikiem Poznańskim. Za obronę praw polskich 

został skazany w 1906 na dwa lata więzienia, a po odbyciu kary musiał przenieść 

się do Warszawy. Tu od 1908 do 1919 współpracował ze Słowem, Bluszczem, 

a po wojnie z Rzeczpospolitą oraz innymi dziennikami i czasopismami. 

Jako aktywny dziennikarz był członkiem zarządu Towarzystwa Literatów 

i Dziennikarzy. 

Wydał szereg powieści obyczajowych i historycznych, w których opisywał 

stosunki prusko-polskie i jako literat piastował godność wiceprezesa Towarzystwa 

Beletrystow Polskich, a za całokształt twórczości otrzymał w 1932 

nagrodę literacką im. E. Orzeszkowej. Zmarł 15 11933 w Warszawie. 

Trzaska, Evert, Michalski: Encyklopedia, t. V, s. 895 ; P e r e t i а к o w i с z, 

Sobeski: Współczesna kultura polska, s. 286; Lam: Współcześni pisarze polscy, 

r. 49; Bruckner: Dzieje literatury polskiej w zarysie, t. II, s. 463; Książka jubileuszowa 

Dziennika Poznańskiego 1859—1909, s. 100 i 295; Bibliografia literatury polskiej — 

Newy Korbut, t. XIII, s. 161, 163, 432, 519; Wspomn. pośm. i nekrol. : Kurier Warszawski 

1933, nr 16, 17, 19; Tygodnik Ilustrowany 1933, nr 4, s. 72; Prasa 1933, zesz. 3—6, s. 36. 

Tadeusz Z. 

Bednarski 

CZECHOWICZ JÓZEF (1903—1939); pseudonimy zob. dalej 

Urodzony 15 III, znany poeta dwudziestolecia międzywojennego, był też 

związany z ruchem wydawniczym Lublina i Warszawy oraz ze środowiskiem 

dziennikarskim. W ciągu krótkiego życia wykonywał właściwie dwa zawody: 

nauczycielski i redaktorski. Oczywiście, przede wszystkim był poetą i w tej 

dziedzinie twórczości zapisał się trwale W literaturze polskiej. Tu interesuje 

nas tylko jego działalność dziennikarska i redakcyjna. 

Debiutował (anonimowo) w 1923 w lubelskim Reflektorze, którego później 

był współredaktorem. Kiedy w 1924 przebywał w Lublinie na Wyższym Kursie 

Nauczycielskim, nawiązał współpracę z Expressem Lubelskim Franciszka Głowińskiego. 

W gazecie tej pracował brat poety, Stanisław. Gdy ten zachorował,

MATERIAŁY 79 

redaktor naczelny pisma, Wacław Gralewski zaproponował na jego miejsce 

zastępstwo Józefa Czechowicza. Czechowicz swoje publikacje w tej gazecie 

podpisywał àmieniem brata (Stanisław) lub kryptonimem: S. C. Po śmierci 

brata Józef Czechowicz objął w Expressie Lubelskim stanowisko sekretarza 

redakcji. W końcu lat dwudziestych poeta związał się z Ziemią Lubelską. Redagował 

tu kolumnę literacką. 

Czechowicz zawsze marzył o własnym piśmie, co udało mu się urzeczywistnić 

na początku 1932 r. Wydaje wówczas Kurier Lubelski, dziennik, który 

tytułem świadomie nawiązywał do postępowego pisma redagowanego w latach 

1906—1912 przez dra Mieczysława Biernackiego. Kurier Czechowicza ukazywał 

się od 1 stycznia do 11 maja 1932. Jeszcze w maju tego roku Czechowicz podjął 

wydawanie drugiego pisma — Dziennika Lubelskiego, którego żywot był 

jednak bardzo krótki, zaledwie 9-dniowy. Projektu wydawania organu ZLP 

w Lublinie pt. Strefa (były o tym tytule już anonse prasowe) lubelskim dziennikarzom 

i literatom, a wśród nich Czechowiczowi, nie udało się zrealizować. 

W literaturze wspomnieniowej pisze się o projektach pism Czechowicza pt. 

Zmowa i a.r., które nigdy nie zostały zrealizowane. 

W 1933 Czechowicz przeniósł się do Warszawy, gdzie podjął pracę redaktorską 

w wydziale wydawniczym Związku Nauczycielstwa Polskiego. W Głosie 

Nauczycielskim pracował na stanowisku sekretarza redakcji. Później wraz 

z Wandą Wasilewską redagował Płomyczek (1934) oraz samodzielnie kierował 

Miesięcznikiem Literatury i Sztuki. W piśmie Jerzego Brauna ZET redagował 

kolumnę poetycką. Po odejściu z wydawnictw nauczycielskich w 1937 Wiliam 

Horzyca powierzył Czechowiczowi stanowisko sekretarza redakcji literackiej 

wydawanego przez siebie Pionu. W 1938 wspólnie z Ludwikiem Frydem Czechowicz 

redagował czasopismo Pióro. Od 1938 do wybuchu wojny pracował 

w Polskim Radiu. W dniach zagrożenia Warszawy udał się wraz z kilkoma 

dziennikarzami w kierunku Lublina i wtedy zginął od bomby niemieckiej 

9 września 1939. 

Czechowicz współpracował z wieloma pismami poetyckimi i literackimi 

(m. in. Kamena) drukując wiersze, prozę, felietony i artykuły poświęcone poezji. 

W dziennikach lubelskich zamieszczał artykuły publicystyczne, komentarze, 

informacje i oczywiście najchętniej wiersze. Jeśli były to wiersze pisane 

na zamówienie, podpisywał je kryptonimem lub pseudonimami. Używał m. in. 

pseudonimów: Stanisław, Henryk Zasławski, J. Surmacz, Kazimierz Sułek, 

Ludwik Sataroński, Jerzy lub Zygmunt Klimuntowicz, Zygmunt Kllmantowicz 

oraz kryptonimów swoich i brata Stanisława — S. C. 

J. Czechowicz: Wybór poezji. Wstęp T. Kłaka. Ossolineum, Wrocław 1970; 

K. Bielski: Most nad czasem. Lublin 1963; W. Gralewski: Ogniste koła. Lublin 

1963; tenże: Stalowa tęcza. PIW, Warszawa 1960; K. A. Jaworski: W kręgu 

Kameny. Lublin 1965; T. Kłak: Nieznana twarz Czechowicza. Kamena nr 26 z 20X11 

1970; W. Mrozowski: Cyganeria. Lublin 1963, W. P. Szymański: Z dziejów 

czasopism literackich w dwudziestoleciu międzywojennym. Kraków 1970. 

NIKLEWICZ MIECZYSŁAW (1880—1948) 

Al. Leszek 

Gzella 

Wydawca prasowy, redaktor, działacz polityczny. Urodzony 29 IX w Piotrkowie 

Trybunalskim, syn Józefa i Heleny z Budzyńskich. Studiował prawo 

na Uniwersytecie Warszawskim. Brał czynny udział w życiu społecznym i politycznym 

jako działacz o orientacji prawicowej, był członkiem ZETU i Ligi 

Narodowej, uczestniczył w walce o szkołę polską w Kongresówce i z tego 

powodu był więziony przez rok w Cytadeli w X Pawilonie. Zaangażowany 

w ruchu narodowo-demokratycznym, należał do organizatorów i założycieli 

prasy ND w Kongresówce. Był w latach 1906—1914 kierownikiem wydawnictw 

Gazety Polskiej, Głosu Warszawskiego, Gazety Warszawskiej, Gazety Porannej 

2 Grosze oraz Przeglądu Narodowego i członkiem zespołów redakcyjnych 

tych czasopism. W czasie I wojny światowej w tym samym charakterze działał 

na emigracji w Rosji w wydawnictwach Gazety Polskiej w Moskwie oraz 

Sprawy Polskiej w Piotrogrodzie. Po powrocie do kraju wznawiał w 1918 wydawnictwo 

Gazety Warszawskiej, a od 1925 kierował również wydawnictwem

80 MATERIAŁY 

Myśli Narodowej oraz wszystkimi innymi przedsięwzięciami prasowo-wydawniezymi 

SN w Wjairszawie. Z tego też tytułu w okresie 1919—1939 należał 

do organizatorów Związku Wydawców Polskich i piastował stanowisko 1 wiceprezesa 

tego Związku. Czynny był również w pracach przemysłu graficznego 

i ceniony jako' fachowiec powoływany przez ministra przemysłu i handlu jako 

rzeczoznawca. Zmarł w Drozdowie pod Łomżą 5 11948. 

Informacje rodziny oraz Pamiętniki Stanisława Kozickiego 

PAWLAK WŁADYSŁAW (1902—1958) 

w BJ (rkps). 

Józef Zieliński 

Publicysta, literat. Urodzony 25X11 w Łodzi, w rodzinie robotniczej (ojciec 

Władysław, matka Katarzyna z Rembielińskich, tkaczka). Ukończył w Łodzi 

szkołę średnią (gimnazjum ośmioklasowe). Od wczesnej młodości związany był 

ściśle z ruchem robotniczym. Pracę publicystyczną rozpoczął od publikowania 

w prasie artykułów o nędzy proletariatu łódzkiego. Z publikacji tych powstała 

pierwsza broszura pt. „Piekło chałupników" (Łódź 1934). Dwie następne tego 

rodzaju publikacje (1935) poświęcił sprawie podniesienia oświaty mas robotniczych: 

„Kultura dla mas" i „Wychowanie dla mas". W 1936 zdobył nagrodę 

literacką w ogłoszonym przez krakowski Ilustrowany Kurier Codzienny konkursie 

na powieść współczesną. Powieść ta, „drobiazgowe malowidło życia 

proletariackiego w wielkiej kamienicy łódzkiej" pt. „Kamienica wielkiego 

miasta" (1938), przyniosła mu pewien rozgłos. Po wojnie, wyzyskując wciąż podobne 

tematy, poszerzone o tematykę okupacyjną, ogłosił: „Łódź w latach 

grozy" (powieść w odcinkach Głosu Robotniczego 1945), „Strajk, albo nie 

strajk" (1945), „Nigdy więcej" (sztuka świetlicowa, 1950), „W pewnej fabryce" 

(1951). Pozostawił też kilka utworów nieogłoszonych. Był członkiem KPP, później 

PPR. Do Związku Literatów Polskich należał od 1945 r. Poślubił Marię 

Ciechowicz, z którą miał troje dzieci. Zmarł 4 VIII 1958 w Łodzi. 

W. Pawlak: Jak zostałem powieściopisarzem. Wymiary, Łódź 1938 nr 3; L. Piwińsk 

i: Powieść. Rocznik Literacki 1938, s. 87; Ankieta członkowska Związku Literatów 

Polskich z 15 II1954. 

Piotr Grzegorczyk 

Wybór i redakcja biogramów: 

JULIAN MAŚLANKA

6 — Zeszyty Prasoznawcze 

P R A S A N A Ś W I E C I E 

PRASA IRAŃSKA 

I JEJ TENDENCJE ROZWOJOWE 

Rok 1970 charakteryzowały ożywione dyskusje w kręgach rządowych 

i dziennikarskich na temat usprawnienia działalności środków masowego przekazu. 

Organizowano przy tym odczyty i wystawy poświęcone znaczeniu prasy, 

radia i telewizji w społeczeństwie irańskim. Czynione są również próby znalezienia 

sposobów zainteresowania czytelnictwem prasy przeciętnego Irańczyka, 

aby stworzyć warunki dla zwiększenia nakładów poszczególnych tytułów. 

W maju 1970 Ministerstwo Informacji Iranu urządziło bogatą wystawę 

pt. „Ewolucja i rozwój prasy irańskiej" obrazującą jej historię i poszczególne 

etapy rozwojowe od czasu jej powstania w 1834 roku. 

W czerwcu rządząca partia Iran Novin, kierując się chęcią zwiększenia 

nakładu swojego dziennika Nedaye Iran Novin, zaczęła wydawać dodatkowo 

popołudniówkę oraz edycje prowincjonalne w Shiraz i Bandar Abbas. 

Również w czerwcu koncern prasowy „Ettela'at" uroczyście obchodził 

45-rocznicę swojego istnienia. 

W) lipcu rząd irański wydał rozporządzenie o obowiązkowym ubezpieczeniu 

na życie dziennikarzy i reporterów, a we wrześniu premier wprowadził obowiązek 

ubezpieczenia społecznego dziennikarzy i reporterów przez pracodawców. 

W tym też miesiącu powstał pierwszy w historii Iranu Klub Prasowy, zorganizowany 

przez partię Iran Novin. Klub ten zrzesza wydawców, dziennikarzy 

i reporterów różnych dzienników i czasopism irańskich, którzy są członkami 

partii. 

Mimo tych przedsięwzięć odczuwa się stale niezadowolenie wśród dziennikarzy 

i wydawców. Główną przyczyną tego są nikłe zyski mniejszych wydawców, 

spowodowane małą poczytnoscią prasy. Statystyki wskazują, że 

w Iranie na 100 mieszkańców przypada przeciętnie tylko 1,5 egz. dzienników 

i czasopism, podczas gdy np. w Japonii 42 egz. Podobnie przedstawia się sytuacja 

w radio — na 100 mieszk. przypada 6,7 odbiornika (w Japonii 16,6) 

i telewizji — na 100 mieszk. przypada 0,5 odbiornika (w Japonii 14,3).

82 PRASA NA ŚWIECIE 

Krótki zarys historyczny prasy irańskiej 

Pierwsza gazeta w Iranie ukazała się w 1834 roku, i — chociaż wydawana 

była prywatnie przez Mirzę Mohammada Saleh Shirazi'ego — stanowiła oficjalny 

organ rządowy. Do przełomu wieku XIX prasa irańska była całkowicie 

kontrolowana przez rząd. W początkach XX w. pojawiło się w Iranie szereg 

nowych pozycji, w większości drukowanych za granicą i potajemnie przerzucanych 

do Iranu. Praktyka ta zmusiła rząd do podjęcia kroków zaradczych. 

W 1906 roku uzupełniano tekst konstytucji klauzulą dotyczącą działalności 

prasy w Iranie, która w 1907 roku uległa poprawce i w końcowej wersji 

brzmiała: 

„Wszystkie publikacje, za wyjątkiem pozycji drukujących materiały heretyckie 

i szkodliwe dla religii panującej (Islam), będą miały pełną swobodę. 

Znosi się cenzurę prasy, ale ujawnienie jakiejkolwiek publikacji sprzecznej 

z interesami kraju (tzw. Prawem Pracy) będzie podlegało karze w stow 

sun ku do wydawcy lub autora. W przypadku, jeśli autor jest znany i przebywa 

w Iranie, wydawca i dystrybutorzy nie podlegają karze." 

Prawo Pracy, o którym mowa wyżej, nie zostało jednak sformułowane do 

1942 roku, a do czasu zatwierdzenia go w 1963 roku wnoszono stale ро>prawki. 

W okresie od 1906 do 1921 roku prasa irańska korzystała z dużej swobody. 

Publikowano niekiedy materiały zawierające krytykę polityki wewnętrznej 

i zagranicznej rządu. Z każdym rokiem rosła też ilość ukazujących się tytułów. 

W latach 1921—'1941 rząd wprowadzał stopniowo zarządzenia ograniczające 

ilość publikacji oraz narzucające charakter informacji. Wobec ograniczania ilości 

tytułów — stale wzrastały nakłady istniejących publikacji, zwiększała się 

objętość oraz usprawniał się proces drukowania. 

Czołowymi dziennikami tego' okresu były Ettela'at i Kusheh, wychodzące 

do dziś. Nakład Ettela'at wynosił wówczas około 15 tys. eg z. 

W 1941 roku, równocześnie z wkroczeniem wojsk alianckich do Iranu przywrócono 

ponownie dużą swobodę prasie. Swoiste jednak warunki obniżyły 

jej wartość zarówno w treści jak i w szacie graficznej. Godny podkreślenia 

jest fakt, że właśnie w tym okresie powstała i zdobyła wielu czytelników 

prasa postępowa. Jej aktywność trwała do roku 1953, tj. do momentu obalenia 

Mossadeka i zlikwidowania kręgów jego zwolenników. 

Po tym okresie wprowadzono nowe zarządzenia zatwierdzone w 1963 roku. 

Określono je jako Prawo Pracy odnoszące się do działalności prasy. Stwierdza 

ono, że osoba pragnąca wydawać dziennik lub czasopismo musi być obywatelem 

irańskim, w wieku ponad 30 lat, nigdy nie karana, korzystająca w pełni 

z praw, posiadająca wyższe wykształcenie, musi być znana z dobrego charakteru, 

musi dysponować dostatecznymi funduszami na regularne wydawanie 

pisma przez okres co najmniej 3 miesięcy. Urzędnicy państwowi nie mogą 

zajmować się wydawnictwem prasy. Prawo Pracy gwarantuje prasie swobodę 

działania i zastrzega, że bez werdyktu sądowego nie może nastąpić zakaz wydawania 

jakiegokolwiek tytułu, chyba że publikuje on materiały skierowane 

przeciwko religii, monarchii i przywódcom irańskim, jak również w przypadku 

ujawniania tajnych informacji wojskowych i publikowania materiałów 

pornograficznych. W takich przypadkach prokuratura podejmuje natychmiast 

działanie z własnej woli lub na życzenie organów rządowych. Prawo przewiduje 

również zakaz wydawania jakiegokolwiek dziennika o nakładzie mniejszym 

niż 3 tys. egz. i czasopisma o nakładzie poniżej 5 tys. egz,

PRASA NA ŚWIECIE 83 

Aktualny stan prasy irańskiej 

Obecnie ukazuje się w Iranie 210 dzienników i czasopism, z czego 138 wydawanych 

jest w Teheranie. Dzienniki teherańskie liczą 19 pozycji — w tym 

4 popołudniówki, tygodniki 16 pozycji, miesięczniki 67, roczniki 5 pozycji. 

W prowincjach ukazują się regularnie tylko 4 dzienniki. Reszta to tygodniki 

i wydawnictwa publikowane doraźnie w zależności od potrzeb. 

183 tytuły należą do wydawców prywatnych; 38 z nich ma charakter polityczny, 

7 — ekonomiczny, 65 — naukowy, literacki, religijny, społeczny itp. 

Między nimi są dwa pisma, których wydawcami są partie polityczne: dziennik 

Nedaye Iran Novin i tygodnik Sedaye Mardorn. 

Większość prasy irańskiej wychodzi w języku perskim, ale są również pozycje 

wydawane w językach: angielskim, francuskim, niemieckim, arabskim, 

ormiańskim i rosyjskim. Nakłady w językach obcych są stosunkowo niskie, 

a celem ich jest zaspokojenie potrzeb obcokrajowców i mniejszości narodowych. 

Wielkość nakładów prasy jest stosunkowo niska. Jednorazowy nakład 

wszystkich dzienników wynosi zaledwie 250 tys. egz., tygodników — 255 tys. 

egz., miesięczników — około 60 tys. egz., roczników ok. 50 tys. egz. i innych 

ok. 60 tys. egz. Poważna większość, bo ок. ЭО^/о nakładów jest rozprowadzana 

w Teheranie i okolicach. 

Największymi nakładami dysponują: Ettela'at i Keyhan w jęz. perskim 

(60—80 tys. egz), Ayandegan (10 tys.), Keyhan International i Teheran Journal 

w jęz. angielskim (po ok. 8 tys.) oraz Peignane Emruz (ponad 4 tys.). Z tygodników 

największe nakłady mają również Ettela'at i Keyhan (po około 50 tys. 

egz.). Są one przeznaczone dla kobiet, młodzieży i działaczy sportowych. 

Za wyjątkiem wydawnictw Ettela'at, Keyhan, Khandaniha, Teheran Mosavar 

i Ayandegan — niemal wszyscy prywatni wydawcy znajdują się obecnie na 

krawędzi bankructwa, nie wyłączając partii politycznych. Tylko gazety o większych 

nakładach osiągają zyski z ogłoszeń i reklam, co w tutejszych warunkach 

stanowi podstawę egzystencji. Poważnymi konkurentami prasy są radio 

i telewizja. Wciąż duży procent analfabetów w społeczeństiwe irańskim (niemal 

вО^/о) stwarza potrzebę rozwoju reklamy dźwiękowej lub wizualnej. Oblicza 

się, że jedną reklamę radiową lub telewizyjną odbiera około 200 tys. 

Irańczyków jednocześnie, a w kinach oglądają reklamy setki tysięcy mieszkańców 

dziennie. Większość prywatnych wydawców broni się przed bankructwem 

przez publikowanie komunikatów i ogłoszeń rządowych, których 

rozdzielcą jest Ministerstwo Informacji oraz agencja rządowa „Pars-Presse". 

Jednak tego rodzaju praktyki powodują utratę samodzielności i całkowite 

podporządkowanie się linii rządu. 

Obok trudności finansowych prasa irańska cierpi również na brak odpowiednich 

kadr i wyposażenia technicznego. Jedynie koncerny prasowe 

„Ettela'at" i „Keyhan" mogą poszczycić się odpowiednią kadrą dziennikarzy 

i korespondentów — często obcokrajowców — oraz właściwym sprzętem technicznym. 

„Ettela'at" w lipcu 1969 podał, że posiada 132 wysoko kwalifikowanych 

reporterów i dziennikarzy, 429 reporterów do spraw ogólnych oraz 

2045 korespondentów w terenie. Pozostali zaś wydawcy muszą czynić duże 

wysiłki, aby utrzymać dostateczną ilość pracowników tylko w samym Teheranie. 

Skromne dochody z prasy powodują, że mniejsi wydawcy wypłacają swoim 

dziennikarzom i reporterom niższe uposażenia aniżeli duże koncerny prasowe. 

6*


Sytuacja ta stwarza niezadowolenie i rozbieżności w samych kręgach dziennikarskich. 

Gorzej uposażeni nie szczędzą wysiłków dla utworzenia związku 

zawodowego, który broniłby ich interesów. Na przeszkodzie stoją tu jednak 

wydawcy „Ettela'at" i „Keyhan", którzy zagrozili swoim pracownikom usunięciem 

z pracy w razie wstąpienia do takiego związku. W tych warunkach 

obserwuje się przypadki odejścia z prasy bardziej wartościowej kadry i przejścia 

do pracy w administracji lub handlu. Stąd spadek poziomu prasy i coraz 

częstsze publikowanie przedruków z prasy zagranicznej. Trafnie ocenił prasę 

irańską dziennik Poste Teheran w lipcu 1970 stwierdzając, że ,,prasa irańska 

jest obecnie jak ranny, rozbrojony żołnierz, który robi wiszystko, aby stanąć 

na własnych nogach". 

Prasa irańska i rząd 

Konstytucja i Prawo Pracy gwarantują prasie pełną swobodę działania, 

ale nie przeszkadza to, by Ministerstwo^ Informacji sprawowało nad nią stałą 

kontrolę. Niektóre dzienniki (Ettela'at, Keyhan, Ayandegan, Nedaye Iran Novin 

i inne) zobowiązane są do powściągliwości w krytykowaniu polityki rządu. 

Mniejsi prywatni wydawcy pozwalają sobie niekiedy na ostrzejszą krytykę, 

ale podkreślają przy tym, że kierują się dążeniem dû' szybszego postępu 

„Białej Rewolucji". Tak więc, chociaż oficjalnie rząd zachęca do konstruktywnej 

krytyki, tylko niektórzy wydawcy (i to sporadycznie) wyrażają własne 

stanowisko w sprawach ogólnopaństwowych i polityki zagranicznej. 

Brak krytycznego stanowiska prasy wobec istniejącej sytuacji wynika ze 

stosunku przedstawicieli rządu do niej. Przykład stanowi tu przemówienie 

premiera Hoveydy do dziennikarzy w lipcu 1969 roku. Premier stwierdził 

m. in., że naczelnym zadaniem reportera jest podawanie faktów tak jak one 

wyglądają i dziennikarz nie ma prawa oceniać ich negatywnie, choćby to 

nawet była krytyka konstruktywna. Potępił też premier przypadki wychwalania 

w prasie niektórych członków rządu za ich negatywny stosunek do 

przywódców kraju. 

Dowodem hamowania krytyki prasowej przez rząd jest jego reakcja na 

niezbyt przychylne artykuły prasowe. W kwietniu 1969 dziennik Ayandegan 

opublikował artykuł wyrażający poglądy sprzeczne ze stanowiskiem zajmowanym 

przez byłego sekretarza generalnego partii Iran Novin; chociaż gazeta 

powstała za zgodą i namową rządu oraz w pełni popiera założenia ,,Białej 

Rewolucji" — autorowi artykułu, a zarazem współwydawcy, zabroniono pisać 

do tej gazety. Co więcej, nawet redaktor naczelny Ayandegan, Homayun, musiał 

ustąpić na pewien czas. Innym przykładem jest czasopismo Khandaniha. 

Za krytykę wobec polityki rządu jego naczelny redaktor, Amirani, musiał 

opuścić swoje stanowisko; odzyskał je dopiero wtedy, kiedy czasopismo było 

na progu bankructwa. 

Dziennikarze i wydawcy irańscy coraz częściej wyrażają opinie, że interwencje 

rządu ograniczają swobodę działania, i dlatego prasa staje się nieciekawa. 

Z konieczności publikuje ona teksty podobne, opracowane na podstawie 

materiałów otrzymanych z Ministerstwa Informacji. Ograniczanie samodzielności 

prasy powoduje zapełnianie szpalt tłumaczeniami artykułów 

z prasy zagranicznej, a czasopisma coraz więcej miejsca poświęcają sprawom 

seksu i kryminalistyki. Ocenia się również, że tego rodzaju polityka rządu 

wobec prasy stanowi główną przyczynę jej małej popularności i systematycznego 

zmniejszania nakładów. Nawet największy koncern prasowy „Ettela'at"

PRASA NA ŚWIECIE 85 

PERFECT SPLASHDOWN « wq|LO | SIGHS WITH REjLjEf 

Nixon declares day 

of lhanksgiving 

Exciting space sag» 

has 'rntracfe ending 

Stołeczne dzienniki irańskie w językach angielskim i francuskim 

odczuwa spadek zainteresowania prasą i w artykule redakcyjnym z 28 czerwca 

1969 ocenia, że 84 ю /о czytelników prasy w Iranie czyta tylko tytuły artykułów 

i komunikatów na temat spraw wewnętrznych kraju, 64% czyta tylko nekrologi, 

60% przegląda wiadomości z zagranicy — ale 85% czyta artykuły i wiadomości 

dotyczące seksu i kryminalistyki. Dlatego też dla utrzymania nakładów 

Ettela'at i Keyhan (w języku perskim) poświęcają ponad stronę na drukowanie 

nekrologów i tyleż zapełniają sprawami seksu i kryminalistyki. 

Stan taki nie może oczywiście budzić zadowolenia wśród kręgów dziennikarskich, 

nawet tych lepiej opłacanych. Zamieszczanie przedruków i nekro-


logów na łamach prasy ogranicza ich działalność i z konieczności zmusza do 

przekwalifikowania się lub przyjmowania za stosunkowo niskie wynagrodzenie 

korespondencji dla zagranicznych agencji prasowych. Obecnie tylko TASS, 

AFP, ANSA, Voice of Germany, German Economic Service, Federal Foreign 

Trade, New York Herald Tribune, Le Monde posiadają własnych, przysłanych 

korespondentów, natomiast AP, Time, Life ) Reuter, UPI, DPA, The Times, 

Daily Telegraph, BBC, Nepa, Dawn i Petroleum Intelligence Weekly korzystają 

z-usług Persów. Warto tu dodać, że w sierpniu 1969 dziekan Wydziału 

Literatury i Humanistyki Uniwersytetu Teheranskiego domagał się od władiz 

rozszerzenia studiów dzieninikarskich, ale ze względu na małe zainteresowanie 

nimi i brak kandydatów musiano je chwilowo zawiesić. 

Stąd widać, że prasa irańska będzie przeżywała przez okres najbliższych 

kilku lat zastój, i nieprędko wprowadzona zostanie w życie wygłoszona przez 

szacha idea (Delhi — styczeń 1969), iż „bez wolnej prasy demokracja nie ma 

znaczenia". Można więc przyjąć, że braki i niedomagania prasy irańskiej nie 

posiadają dla rządu zasadniczego znaczenia; chociaż wyraża on gotowość 

udzielenia prasie pomocy w rozwiązywaniu kłopotów — to jednocześnie 

stwierdza się, iż trudności finansowe niektórych wydawców winny być rozwiązane 

we własnym zakresie. Mnożące się jednak petycje dziennikarzy 

o przyznanie im praw zmusiły rząd do podjęcia pewnych decyzji. Obowiązujące 

prasę Prawo Pracy nie dotyczy bezpośrednio 1 jej pracowników i nie 

zabezpiecza ich zawodu. Praktycznie więc byli oni skazani na łaskę i niełaskę 

pracodawcy. W tej sytuacji rząd zmuszany był do podjęcia kroków zaradczych 

i w końcu 1969 roku postanowiono podnieść o 5% stawki za publikowanie 

reklam i ogłoszeń, a uzyskane przez to dodatkowe sumy mają być 

odkładane przez pracodawców i przeznaczone na ubezpieczenie życia dziennikarzy 

i reporterów. Ministerstwo Informacji ma otrzymać na ten cel specjalną 

dotację. W lipcu 1970 zasada ta została usankcjonowana oficjalnym rozporządzeniem 

rządu, a we wrześniu rząd wydał dodatkowe zarządzenie o obowiązkowym 

ubezpieczeniu społecznym dziennikarzy i reporterów przez pracodawców. 

Próby uzdrowienia sytuacji w prasie irańskiej 

Zaniepokojenie wśród dziennikarzy i wydawców sytuacją w prasie oraz krytyka 

jej działalności w kręgach intelektualnych spowodowały powołanie przez 

rząd komisji, w skład której wchodzą przedstawiciele dziennikarzy i reporterów, 

wydawców i Ministerstwa Informacji, której zadaniem jest opracowanie 

sugestii i wniosków zmierzających do podniesienia popularności prasy w społeczeństwie. 

Mimo rocznej działalności komisji dotychczas nie osiągnięto pozytywnych 

rezultatów. Przedłożone do zatwierdzenia przez rząd propozycje 

spotykały się z krytyką i były odrzucane. 

Komisja przedkładała propozycje w sprawie: 

— Zagwarantowania prasie większej swobody w wyrażaniu opinii i krytyki, 

co miałoby spowodować zaufanie do prasy i wpłynęłoby na zwiększenie 

nakładów. Niektórzy jednak członkowie rządu i kierownictwa rządzącej 

partii Iran Novin sprzeciwili się tym sugestiom twierdząc, że w sytuacji, 

kiedy kraj potrzebuje jedności, centralizmu oraz dynamicznego rozwoju, 

niemądrze byłoby dawać większą swobodę prasie. Dowodzili również, iż 

pójście na ustępstwa nie pomogłoby prasie, a mogłoby spowodować osłabienie 

poparcia polityki rządu przez społeczeństwo.

PRASA NA ŚWIECIE 

87 

Popularne magazyny 

(u góry) i czasopisma


— Udzielenia wydawcom rządowej pomocy finansowej. 

Sprawa ta jest dyskutowana przez wiele lat, ale rząd 'uważa, iż rozdzielanie 

przez Ministerstwo Informacji ogłoszeń, reklam i komunikatów stanowi 

wystarczającą pomoc finansową. 

— Rozprowadzania przez instytucje rządowe niektórych dzienników i czasopism, 

szczególnie tych oi mniejszym nakładzie. 

Propoizycja ta nie spotkała się z poparciem, ponieważ niektórzy członkowie 

rządu są akcjonariuszami większych redakcji i osiągają z tego niekiedy 

duże zyski. 

— Nacjonalizacji największych wydawnictw, które są konkurentem nie do 

pokonania dla mniejszych wydawców. 

Koncepcja ta nie znalazła również poparcia. 

W tej sytuacji należy przyjąć, że tyfko duże koncerny prasowe będą w stanie 

rozwijać swoją działalność, a drobni wydawcy będą stopniowo' wypierani 

i zmuszani do likwidacji swoich redakcji. 

STEFAN WALASZCZYK 

Teheran, listopad 1970 r.

PRASA SKANDYNAWSKA 

DANIA posiada 4,9 min. mieszkańców. Wychodzi tu 59 dzienników o nakładzie 

globalnym 1,8 min egz., które zamieszczają przede wszystkim informacje 

ogólne. Orientacje polityczne czytelników odgrywają mniejszą rolę w rozpowszechnianiu 

gazet niż czynniki środowiskowo-społeczne. Z tego też względu 

dzienniki nabywane są przede wszystkim przez prenumeratorów, sprzedaż 

uliczna nie ma tu większego znaczenia. 

Na początku XX wieku istniało w Danii 170 dzienników. W ostatnich 50 

latach dzienniki niskonakładowe są wypierane przez gazety o większym nakładzie. 

Najstarszym dziennikiem ukazującym się dotąd jest Berlingske Tidende, 

po raz pierwszy ukazał się on w 1749 r. Jest to zresztą najstarsza z gazet 

europejskich. Obecnie w Danii wychodzi 14 gazet porannych, 3 popołudniówki 

i 42 gazety specjalne. 34°/o ogółu gazet ma charakter konserwatywny, 

29'% — liberalny, ,29% — socjaldemokratyczny, a 8% nie ma wyraźnego oblicza 

politycznego. 

Prócz regularnych audycji informacyjnych radia i telewizji, rolę środka informacji 

spełniają również tygodniki informacyjne i inne publikacje periodyczne. 

Ukazuje się też 350 tygodników lokalnych rozpowszechnianych za 

darmo. 

FINLANDIA. Istnieje tu 91 gazet, wydawanych najmniej trzy razy w tygodniu. 

23 gazety ukazują się siedem razy w tygodniu, a 23 — sześć razy. 

Wj Helsinkach wychodzi 11 dzienników; 4 z nich mają nakład ponad stutysięczny. 

Nakład 8 dzienników przekracza 50 tys. egz. W 1969 r. ogólny nakład 

gazet fińskich wynosił 2 163 000 egz. — 455 gazet przypadało na 1000 mieszkańców. 

Wychodzi tu ponadto 120 gazet lokalnych, ok. 100 tygodników, 1200 czasopism 

ukazuje się co najmniej 4 razy w roku. 77 dzienników wydawanych 

jest w języku fińskim, 14 w szwedzkim. 41 dzienników związanych jest oficjalnie 

z partiami politycznymi, a ich nakład globalny sięga 996 tys. egz., w tym 

,244 tys. egz. gazet socjalistycznych. 

NORWEGIA posiada 157 gazet o ogólnym nakładzie 1 778 000 egz. 50*% stanowią 

dzienniki, inne ukazują się raz — do czterech razy w tygodniu. Nie ma 

natomiast gazet niedzielnych. 

W 1948 r. notowano tu 190 gazet. W latach 1950—1960 wiele małych gazet 

przestało się ukazywać z powodu trudności ekonomicznych. Od 1960 r. ilość 

gazet jest ustabilizowana. Wiele gazet powstało z powodów politycznych i cel


ich miał i ma zawsze charakter raczej polityczny niż ekonomiczny. Stan ten 

jednak się zmienia, zwłaszcza jeśli chodzi o prasę niesocjalistyczną. Sami 

dziennikarze dążą do osiągnięcia pozycji bardziej niezależnej od partii politycznych. 

Zakaz wydawania gazet w niedziele pozwolił na utrzymanie kosztów produkcji 

w rozsądnych granicach. Racjonalizacja i kooperacja techniczna przyczyniły 

się częściowo do zredukowania likwidacji gazet. Struktura geograficzna 

kraju powodująca trudną komunikację sprzyja utrzymywaniu się dużej 

ilości małych pism, rozmieszczonych na całym obszarze kraju. Rozwój nowoczesnych 

środków komunikacji i ruch ludności doprowadzą niechybnie do 

przyspieszenia koncentracji prasy w latach przyszłych. Wszystkie gazety, których 

nakład nie przekracza 10 tys. egz., otrzymują od państwa subwencje 

na papier gazetowy. Pisma a nakładzie 10—27,5 tys. egz. mają również prawo 

do subwencji, pod tym wszakże warunkiem, że nie są pierwszym dziennikiem 

danego dystryktu. 

W Norwegii wychodzi ok. 30 magazynów tygodniowych a nakładzie ok. 

2 min egz. 

SZW^ECJA. 553 egz. gazet dziennie na 1000 mieszkańców czyni Szwecję największym 

konsumentem prasy na świecie. Średni nakład dzienny wynosi ok. 

4420 min egz., przypadających na 150 dzienników wydawanych przez 110 wydawnictw 

prasowych. Roczna konsumpcja papieru gazetowego sięga ok. 

300 tys. ton, co stawia Szwecję również na pierwszym miejscu pod względem 

przeciętnego zużycia papieru gazetowego w skali światowej. 

Szwecja posiada cztery dzienniki wieczorne. Dwa największe — Expressen 

i Aftonbladet — mają półmilionowe nakłady. Największy i najważniejszy 

dziennik sztokholmski Dagens Nyheter znajduje się na trzecim miejscu z liczbą 

425 tys. egz., czwarte miejsce zajmuje Göteborgs-Posten z 280 tys, egz. 

Istnieje tu 20 magazynów tygodniowych, przeznaczonych dla rodzin, kobiet, 

należą do nich również periodyki radiowo-telewizyjne. Nakład ich sięga 

4750 min egz. Tygodniowo nakład jednego z tych magazynów Aret Runt wynosi 

300 tys. egz. Prócz tych magazynów ukazuje się w Szwecji mnóstwo czasopism 

specjalistycznych i handlowych. (Wg De Pers — La Presse 1970 nr 2 

s. 65—67). 

Opr. Jadvnga Piskozub


OLGIERD JĘDRZEJCZYK 

PODRĘCZNIK 

DZIENNIKARSTWA PRAKTYCZNEGO 

Trudno przecenić ukazanie się na naszym rynku czytelniczo-dziennikarskim 

książki pt. „Retoryka dziennikarska" Walerego Pisarka.*) Jest to właściwie 

pierwszy w języku polskim napisany podręcznik dziennikarstwa praktycznego', 

daleki od pustego teoretyzowania, oparty o doskonałą znajomość warsztatu. 

I chociaż nasze sprawozdanie zawierać będzie szereg pretensji, to jednak wagi 

owego wydarzenia nie można pominąć, bo stałoby się to z krzywdą nie tylko 

dla autora, ale i dla potencjalnych czytelników. W ogóle trzeba zaznaczyć, że 

rzeczone dzieło wyszło w serii „Biblioteki Dziennikarza", przygotowywanej 

z dużym wyczuciem potrzeb. 

Sama rzecz zaczyna się dość charakterystycznym cytatem: „95 ,0 /o redaktorów 

naczelnych i sekretarzy redakcji współczesnych dzienników skarży się, 

że dziennikarze w ich zespołach nie potrafią pisać poprawnie, żywo i przekonywająco'." 

Zdanie wyciągnięto z tekstu określającego wyniki badań Ośrodka 

Badań Prasoznawczych w roku 1969. Jest to zbędne uzasadnienie dywagacji 

Walerego Pisarka, bo przecież on sam dobrze wie, że większość redaktorów 

naczelnych i sekretarzy redakcji nie ma odpowiednich kwalifikacji polonistycznych 

czy w ogóle filologicznych. Prezentują onli znakomite walory innego 

rodzaju, ale do zbyt częstych w naszych redakcjach należą przekonywania 

tychże dziennikarzy funkcyjnych, że metafora jest równoprawnym środkiem 

wyrazu, aby można było mówić o ich poprawnym rozumieniu pewnych norm 

języka pisanego. Pomijamy więc ten cytat jako wyraz samozadowolenia redaktorów 

naczelnych i sekretarzy redakcji zajmując się pojęciem normy językowej, 

która niepodzielnie rządzi podręcznikiem dziennikarstwa praktycznego. 

„Retoryka dziennikarska" Walerego Pisarka dzieli się na dwie zasadnicze 

części: I. Narzędzie i II. Działanie. 

Część pierwsza określa obowiązujące normy gramatyczne. Trzeba uznać 

za akt prawdziwej skromności Pisarka jego' sposób wypowiedzi w tej części 

rozważań. Wyraźnie sięga on do arsenału swego mistrza Zenona Klemensie- 

*) Walery Pisarek: RETORYKA DZIENNIKARSKA. Biblioteka Dziennikarza t. II. 

Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW „Prasa", Kraków 1970. S. 298.

92 RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY 

wicza, do Jego prac z zakresu składni polskiej. Przyjął więc nasz autor pojęcie 

komunikowania w brzmieniu formuł zawartych już częściowo 

w „Zarysie składni polskiej" Klemensiewicza, rozróżnia zdania, oznajmienia 

i zawiadomienia. Praktycznie oznacza to, że Walery Pisarek w tej części książki 

podpowiada dziennikarzowi, jakie są obowiązujące przepisy ortograficzne, z jakich 

przyczyn powstała i dlaczego jest ważna norma języka pisanego. Bardzo 

to ważna część gramatyczna, Ma ona znaczenie zasadnicze, ponieważ od czasu 

do czasu pojawiają się reformatorzy, którzy proponują szereg zmian, nie 

rozumiejąc, że każde uproszczenie normy musi wynikać z określonej potrzeby. 

Jeśli więc proponuje ktoś wprowadzenie ortografii fonetycznej, to zapomina 

równocześnie, że słowo żłób" już w drugim przypadku powinno się przy 

takim uproszczeniu pisać „żłopu" itd. 

Ale też i informacja naukowa podana przez Pisarka w tej części podręcznika 

jest dyskretna, autor poleca określone dzieła do lektury okazjonalnej, 

wypisując wcale zgrabnie różnego rodzaju polecenia normatywne uznane 

przez większość językoznawców polskich. Innymi słowy jest; to zbiór zasad 

gramatycznych podany w sposób lekki i nie przynoszący ujmy ludziom dorosłym, 

którzy w ten sposób będą mogli przypomnieć sobie wiadomości ze 

szkoły średniej, a może nawet i z okresu studiów wyższych.. 

Bardzo ważną rolę spełnia w „Retoryce dziennikarskiej" informacja bibliograficzna. 

Wydaje mi się, że już teraz nikt nie będzie się mógł tłumaczyć nieznajomOiścią 

tytułów zasadniczych słowników; Pisarek dokładnie spisał owe 

leksykony, zakreślił normy obowiązujące, na końcu każdego rozdziału wytłuszczając 

je. Tak, to jest podręcznik, który może w codziennej pracy pomóc 

dziennikarzowi. Owych rozdziałów części pierwszej jest siedem: Tekst, jego 

jednostki i ich części: Części mowy; Sposoby wyrażania składników; Zróżnicowanie 

słownictwa; Mniej i więcej niż wyraz; Zróżnicowanie języków 

i W jakim słowniku czego szukać. Najistotniejsze znaczenie dla dziennikarza 

jednak ma w tym spisie rozdział Zróżnicowanie języków. A w przepisach 

zawartych na końcu rozdziału zwraca uwagę taki pa§sus: 

„Przyczyną wewnętrznego zróżnicowania języka w prasie jest m. in. to, że 

w poszczególnych wypowiedziach dziennikarskich wybija się na pierwszy 

plan raz funkcja komunikatywna, raz ekspresywna, raz impresywna" (s. 131). 

I od tego zdania chcemy rozpocząć sprawozdanie z części drugiej „Retoryki 

dziennikarskiej", części bezpośrednio dotykającej naszego warsztatu, a zatytułowanej 

Działanie. Walery Pisarek mówi na początku swych rozważań: 

„Na pracę dziennikarza składają się trzy rodzaje czynności, odpowiadające 

trzem kolejnym fazom powstawania jej końcowego wytworu, to znaczy wypowiedzi 

prasowej. Są to: 

gromadzenie informacji o faktach, 

selekcjonowanie i porządkowanie tych informacji oraz wiązanie i ocena 

faktów, 

pisanie." 

W książce przez nas omawianej Pisarek zajmuje się tylko fazą trzecią, podkreślając, 

że interesuje go ta faza roboty dziennikarskiej, która decyduje 

o tym, czy trud włożony w zdobywanie, porządkowanie i przemyślenie nie 

pójdzie na marne. Z naciskiem zaznacza się przy tym, że „właśnie wskutek 

złego napisania wysiłek włożony w gromadzenie i opracowanie informacji 

może się zmarnować." Zapamiętajmy to zdanie, bo przyda się nam ono na 

końcu naszych krytycznych rozważań.

RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY 93 

Walery Pisarek w tej drugiej i ważniejszej chyba części dotyka spraw 

z pozoru tylko dotyczących warsztatu ogólnikowo pojętego. Wydaje mi się, że 

ten świetny językoznawca i swego czasu praktyk dziennikarski przeszedł 

granice określeń normatywnych, gramatycznych, stylistycznych prawideł. Już 

sam zestaw tytułów mówi o tym wyraźnie: Zanim zaczniesz pisać, ...Żeby nas 

czytano, ...Żeby nas rozumiano, ...Żeby był poprawny, ...Żeby przekonać. 

Wszystko to, coi odnosi się w tym do pracy dziennikarza, zahacza o sprawę 

predyspozycji psychicznej dziennikarza, który musi (albo i nie musi) poddać 

się sugestiom autora. Jest to bardzo problematyczna strona poleceń i rad Waleregoi 

Pisarka, Nie znaczy to oczywiście, że nie ma on racji. On w tym momencie, 

kiedy nam radzi zastosowanie zasad Arystotelesa przy retorycznej 

argumentacji przez stopniowanie owych argumentów od najsłabszego do silniejszego 

— ma rację, odnoszącą się głównie do dużej części przypadków roboty 

dziennikarskiej. Ale nie do wszystkich przypadków. Można bowiem argumentować 

od najsilniejszych zaczynając przykładów, kończąc na słabszych. 

Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy mamy pewność, że już ten jeden najsilniejszy 

argument wy sitar czy, a mniej silne w wymowie będą tylko ozdabiały 

rację zasadniczą. Ale w tym momencie zaczyna się już robota nie gramatyka, 

stylisty — stosującego i radzącego- stosować te czy inne zasady, ale robota 

psychologa. Dal'ej już pójść nie moiżna; Pisarek może i musi w raz podjętej 

pracy napisać: 

„Stopień trudności języka artykułu musi odpowiadać poziomowi czytelników, 

dla których go piszemy." 

W porządku, ale skąd mamy czerpać tę świadomość, dla jakiego czytelnika 

piszemy Tu już nam nie pomoże Pisarek — gramatyk, językoznawca. Tu, aby 

zastosować nieco żartobliwą argumentację, której sam autor zresztą nie unika, 

oczekujemy pomocy od Pisarka — dyrektora Ośrodka Badań Prasoznawczych, 

który rozpisze odpowiednie zadania dla swych socjologów, ekonomistów. Oni 

zbadają, dla jakiego kręgu kulturowego publikujemy swe artykuły. I wtedy, 

kiedy rady Walerego Pisarka dotyczą spraw gramatyki jesteśmy skłonni 

przyjąć jego informacje za nasze prawidła pisania. Ale tam, gdzie rozpoczyna 

się sprawa stylu, propozycje stosowania norm Walerego Pisarka mogą się 

jedynie odnosić z całą aprobatą do jednego sformułowania: 

„Prawidła gatunków dziennikarskich są ściśle funkcjonalne". 

Innymi słowy nie ma określonych norm tworzenia reportażu, publicystyki, 

informacji. One się tworzą w trakcie powstawania tekstów, często informacje 

tak a nie inaczej ułożone są swoistą publicystyką, o czym sam autor pisze 

zresztą. Informacja — oto podstawowe zadanie prasy. Ujmuje to rzeczowo 

autor: 

„Lepiej informować szablonowo, ale szybko, wyczerpująco i rzeczowo, niż 

nie informować w ogóle lub co gorsza dezinformować." 

Ba! przecież informacja tzw. szablonowa w określonych sytuacjach staje 

się ewenementem. Przykład bardzo prosty: komunikat o zmianie na stanowisku 

I sekretarza КС PZPR podany w grudniu 1970 roku przez prasę, radio 

i telewizję nie wybiegał w normach językowych poza szablony informacji. 

A jednak stał się pewnego rodzaju przełomem również w ... stylu poszszególnych, 

dalszych informacji. Informacje te, następujące po sobie, zawierały 

szereg formuł potocznych, a przecież polityka uczyniła z nich wydarzenie. 

Tak to właśnie gramatyka i stylistyka łączy się z polityką. I trudno tutaj 

znaleźć odpowiednie normy. Stara się to czynić Walery Pisarek; normy są


dla autora tylko pewnym sygnałem psychicznym. Dobrze, że nasz twórca nie 

układa rejestru rygorów, bo przecież musiałby on być straszny dla tych, 

którzy pracują w pośpiechu, pod ciśnieniem wydarzeń raz wielkich, raz małych. 

Przytacza zresztą autor jeden przykład „z życia", kiedy pisze o pewnym 

dziennikarzu lubiącym „mocne" słowa. Otóż ten dziennikarz jeśli mówi idąc 

ulicą, że taki owaki dozorca się leni (wyrażone jest to innym słowem) i potem 

piszący na ten temat uładzoną, schematyczną notatkę interwencyjną — jest 

i w jednym i w drugim wypadku sobą. Dlaczego piszę o tym Dlatego, że 

Pisarek przytaczając ten przykład mówi, że nie wie, kiedy ten dziennikarz 

jest sobą. Dotyka spraw psychologii twórczej i zapomina, że język mówiony 

i język pisany jest różny. Na zasadzie zaś informacji trzeba podkreślić, że to 

co w prasie drukowanej, pisanej jest normą, w wypowiedzi radiowej, telewizyjnej 

jest często nie do przyjęcia. Dlatego też zwalczamy w prasie pisanej 

tzw. kolokwializmy. Uwagi Pisarka nie mogą być w całości zastosowane w radiu 

i telewizji. Dziennikarstwo profesora Zina, jego anegdociarski styl, a właściwie 

antystyl, są urocze w odczuciu telewidzów i telesłuchaczy, a nieznośne 

z punktu widzenia gramatyki. 

Sam Pisarek powiedział, że wysiłek przy zbieraniu i przemyśleniu materiału 

może się zmarnować przy pisaniu. Zgoda. Ale jest to już rozważanie 

z pogranicza językoznawstwa i psychologii. Trzeba więc namówić Pisarka do 

podjęcia trudu stworzenia takiego podręcznika przy współpracy psychologa 

i socjologa. 

Jest jeszcze jeden powód •— dla którego „Retoryka dziennikarska" stanowi 

bardzo ważne wydarzenie. Otóż ta książka uprzytamnia, że nasz program 

nauczania dziennikarzy jest ciągle niepełny i właściwie obywano się dotychczas 

bez książki najważniejszej — bez podręcznika propozycji pisarskich. 

„Retoryka" musi więc zwrócić uwagę na niedostatki w programie kształcenia, 

bo nawet najlepsza informacja ekonomiczna zebrana przez magistra ekonomii 

może się stać pod piórem tegoż magistra-dziennikarza zwykłym śmieciem. 

Przed czym ostrzega nas Walery Pisarek.


FAKTOGRAFIA 

PRASY GALICYJSKIEJ 

Jerzy Myśliński: STUDIA NAD 

POLSKĄ PRASĄ SPOŁECZNO- 

-POLITYCZNĄ W ZACHODNIEJ 

GALICJI 1905—1914. Materiały 

i studia do historii prasy i czasopiśmiennictwa 

polskiego, zeszyt 16. 

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 

Warszawa 1970. S. 491. 

Autora interesował głównie mechanizm 

oddziaływania całości prasy wydawanej 

na terytorium zachodniej 

Galicji na określonego czytelnika. 

Pracę traktował jako fragment kompleksowych 

badań nad całokształtem 

dziejów prasy polskiej i zakresem jej 

oddziaływania na opinię publiczną, 

nie tylko pod kątem wpływów politycznych. 

Tytuł pracy raczej zawęża 

jej tematykę, którą Autor objął znacznie 

szerzej. Pomijając treść bieżącą, 

przedstawiał wygląd i zawartość opisywanych 

gazet, posiłkując się statystyczną 

metodą obliczania zawartości 

wybranych numerów. 

Rozdział pierwszy zaczyna od ogólrnego 

wglądu w problematykę prasy 

zachodniogalicyjskiej, z objaśnieniem 

prawnych warunków jej egzystencji, 

próbą periadyzacji w całym okresie 

autonomii, wyszczególnieniem wysokości 

nakładów, określeniem miejsca 

i roli oraz statystyką prasy przed 

1900 r. 

Rozdział drugi wypełnia przegląd 

dzienników krakowskich ukazujących 

się w latach 1905—1914, w chronologicznym 

porządku ich starszeństwa. 

Rozdział trzeci charakteryzuje czasopisma 

miejscowe w szerokim wachlarzu 

od magazynów ilustrowanych, 

poprzez gazety poniedziałkowe, czasopisma 

humorystyczno-satyryczne, pisma 

polityczne dla wsi i mieszczańskie, 

pisma socjalistyczne i klerykal- 


zwolić prasa sensacyjno-brukowa typu 

IKC po kilku latach istnienia. 

W zakończeniu mowa o pierwszych 

próbach organizowania środowiska 

dziennikarskiego w Krakowie i Lwowie, 

O' jego poziomie umysłowym, 

o organizacji pracy redakcyjnej, 

o różnicach pod tym względem z pozostałymi 

dwoma zaborami i o znaczeniu 

omówionej prasy w życiu 

ogólnonarodowym. Książka zaopatrzona 

jest w streszczenie rosyjskie 

i niemieckie oraz trzy indeksy: osób, 

miejscowości i cytowanych czasopism. 

Zawiera 15 tabel statystycznych. 

Wierzyć się nie chce, że od 1906 г., 

tj. od próby omówienia dziennikarstwa, 

krakowskiego (do 1848 r.) przez 

Klemensa Bąkowskiego w t. VIII 

Rocznika Krakowskiego, nie znalazł 

on kontynuatora. Z osiemdziesięciu 

lat, dzielących Wiosnę Ludów od rozpadnięcia 

Austro-Węgier, wybrał 

obecnie J. Myśliński całkiem dowolnie 

ostatnie dziesięciolecie przed 

pierwszą wojną światową do szczegółowego 

opracowania. A przecież okres 

ten nie stanowi cezury w dziejach 

prasy galicyjskiej. Bez porównania 

ważniejsze, może nawet przełomowe 

było dziesięciolecie 1894—1904, pamiętne 

zniesieniem kaucji na tygodniki 

i dzienniki oraz stempla dziennikarskiego, 

co 1 dopiero umożliwiło rozwój 

prasy, jej kolportaż, zwiększenie 

nakładów, wskutek czego powstało 

Słowo Polskie i Naprzód przekształcił 

się w dziennik, zjawiło się Życie krakowskie, 

wydano pierwsze brukowce. 

„Studia nad polską prasą społeczno-polityczną 

w zachodniej Galicji 

1905—1914" są klasycznym przykładem 

mikrofaktografii. Autor z mrówczą 

skrzętnością kronikarza zgromadził 

ogromny materiał dla historyka 

prasy, a po części także socjologa tejże. 

Książka jest bardzo sumiennym, 

obiektywnym i wszechstronnym informatorem 

dla bibliografów i prasoznawców, 

szukających zewnętrznych, 

formalnych danych opisowych o czasopiśmiennictwie 

danego regionu geograficznego. 

Zastrzeżenia budzi jednak samo 

określenie regionu: Galicja zachodnia 

bowiem była nim raczej przed — niż 

po autonomii. Przemyśl, Jarosław, 

Sanok leżały stanowczo w sferze 

Lwowa, nie Krakowa, którego w ogóle 

z prasą nawet miast i miasteczek 

bliżej niego położonych nic właściwie 

nie łączyło. Oddziaływał raczej na 

północ i na zachód, Śląsk i Królestwo, 

nie na tzw. Galicję zachodnią 

która była partykularzem. 

Wzrost nakładów nie uzasadnia 

przypisywania rokowi 1905 jakiejś 

istotnej zmiany. Traktowanie opracowanego 

dziesięciolecia jako pewnego 

rodzaju wycinka próbnego z dziejów 

prasy galicyjskiej nie przekonuje. Dla 

Galicji donioślejszy jest rok 1907, 

pierwsze wybory powszechne, które 

Krakowowi przyniosły koniec rządów 

konserwatywnych w mieście. Ważny 

jest rok 1911, ostatnie wybory do parlamentu 

i do rady miejskiej. Ważny 

jest rok 1913, obalenie namiestnika 

i ostatnie wybory do sejmu krajowego. 

Ustosunkowanie prasy do tych 

wydarzeń, ich odbicie w niej, przesunięcie 

sił politycznych w mieście ku 

centrum demokratycznemu, rozszerzenie 

granic Krakowa za prezydentury 

J. Lea, wpływ tego na prasę i czytelnictwo 

— oto problematyka dla historyka 

prasy. 

Analizą treści poszczególnych pism, 

ich kierunkiem politycznym, udziałem 

w ścieraniu opinii nie zajmuje się Autor 

z założenia. Wszystko umieszczono 

tu na jednej płaszczyźnie, bez selekcji, 

bez oddzielenia rzeczy ważnych 

od nieważnych. Stąd Czas na jednej 

linii z Nowinami oraz IKC, stąd Przegląd 

Polski i Krytyka w jednej szufladce 

z zapomnianymi efemerydami 

literackimi, a o- prasie klerykalnej 

więcej nawet szczegółów, niż o socjalistycznej. 

Rezultatem jest przeładowanie 

treści drobiazgami, brak perspektywy, 

egalitaryzacja przedmiotu 

wywołująca zatarcie linii przewodniej. 

Wytknąć także trzeba szereg pomyłek 

i błędów. Spisu prasy krakowskiej 

przed 1914 r. nie trzeba szukać 

w Wiedniu czy Berlinie (s. 12), skoro 

przynosił go Kalendarz Czecha. 

Egzemplarz obowiązkowy miała Biblioteka 

Jagiellońska jedynie z Galicji 

zachodniej, i to teoretycznie (22). 

Żartem jest chyba nazwanie Wieku 

Nowego odpowiednikiem Nowej Reformy 

(33). Prawda założona została 

w 1895, nie 1903 r. (35). „Olbrzymie 

nakłady" Latarni miały analogię w jezuickich 

Glosach Katolickich (35). 

Wśród gazet lwowskich pominięto socjalistyczny 

Głos (39). Nowa Reforma 

nie tylko nie była najbardziej ustabilizowana, 

lecz w pierwszych 10 latach 

deficytowa (59). Jej wydawca 

Doboszyński nie w 1912, ale w 1911 

skompromitowany przepadł w wyborach 

do- parlamentu na rzecz socjali-


sty (61). Konopiński był naczelnym 

redaktorem od 1897, nie 1894 r. (62). 

Ilustrację Polską a nie Glos Narodu 

wydawał L. Szczepański (68). Oczywistą 

mistyfikacją jest skład redakcji 

Gazety Krakowskiej w 1913 r. (112). 

Ilustracja Polska była pismem na poziomie 

Świata warszawskiego, podczas 

gdy Nowości Ilustrowane były 

sensacyjną szrnirą (122—3). Gazety poniedziałkowe 

przynależą do rozdziału 

o dziennikach (130—1). Gazeta Ludowa 

dokonała fuzji z Piastem (151). 

O Prawie Ludu należało mówić 

(s. 182 inn.) przy czasopismach socjalistycznych, 

a nie osobno (151—7). Tygodnik 

Grossa to organ secesji ze 

Stronnictwa Demokratycznego i przeciw 

niemu, a nie przeciw ND (176). 

Czemu nie odsłonić pseudonimu M. 

Turzymy: Wiśniewska (206). Ludu Katolickiego, 

który istniał 20 lat i miewał 

kilkadziesiąt tysięcy nakładu, nie 

można zaliczać do efemeryd (223). Faktycznym 

redaktorem Przeglądu Polskiego 

był prof. Mycielski, a pomagały 

mu: Anna Lisicka i T. Potocka (300). 

Główna ankieta Przeglądu Powszechnego 

została rozpisana w 1906 r. i wydana 

osobno, zaś aknietę o pornografii 

urządził kto inny we Lwowie (307). 

Czemu ani słowa o faktycznym 

redaktorze Świata Słowiańskiego 

i współzałożycielu, F. Konecznym 

(324) Nie Jan, lecz Stanisław Lam 

redagował Życie Polskie (341). Przy 

badaniach czytelnictwa nie uwzględniono 

wyników powszechnego spisu 

ludności z 1910 r. Czemu wśród pism 

ludowych pominięto najstarsze i tak 

wpływowe w zachodniej Galicji: 

Wieńca-Pszczółkę 

OKUPACYJNE 

WSPOMNIENIA 

DZIENNIKARZY 

Czesław 

Lechicki 

WSPOMNIENIA DZIENNIKARZY 

Z OKRESU OKUPACJI HITLE 

ROWSKIEJ. Pracownia Historii 

Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX 

i XX w. Polskiej Akademii Nauk, 

Warszawa 1970. S. 255. 

Jak zwykle bywa przy utworach tego 

gatunku — a jest to zbiór osobistych 

wspomnień 14 autorów — posiadają 

one nierówną wartość tak pod względem 

treści, jak i formy. Trzeba jednak 

pamiętać przy ich ocenie, że 

wspomnienia to specjalny gatunek literacki 

i że chodzi — zwłaszcza w tym 

przypadku — przede wszystkim, 

a może nawet wyłącznie o ich treść. 

Treść tych wspomnień, odtwarzających 

fakty i wydarzenia, których 

uczestnikami lub bezpośrednimi 

świadkami byli autorzy, spełniać będzie 

rolę pożytecznych przyczynków 

do możliwie pełnej historii okupacji 

hitlerowskiej w Polsce. 

Z tego punktu widzenia do najciekawszych 

materiałów należą wspomnienia 

Henryka Dzendzla: Powstańczy 

dziennik ludowy, Marii G a- 

d o m s к i e j : Grupa „Kobiecy Oddział 

Armii Krajowej", Bohdana G ę- 

barskiego: Akcja bez nazwy, Witolda 

Giełżyńskiego: Dziennikarski 

ruch oporu, Tadeusza Kraszewskiego: 

Szkolenie dziennikarzy 

w konspiracji, Klemensa M a- 

lickiego: Na wołyńskich szlakach 

i Krystyny Wigury-Kobyłeckiej: 

Jak redagowaliśmy gazetę 

podziemną. Moim zdaniem palmę 

pierwszeństwa należy oddać B. Gebar 

skiemu, który w swoim wspomnieniu 

zamieścił zupełnie nieznane informacje 

o działalności Serbołużyckiego 

Komitetu Narodowego w Polsce. Komitet 

wydawał mniej więcej co miesiąc 

pismo Sprawy Łużyckie i składał 

się — poza trzema Polakami — 

z autentycznych oficerów Wehrmachtu 

i autentycznych urzędników niemieckiej 

administracji okupacyjnej. 

M. in. Komitet sporządził i wysłał do 

Londynu dwa dokumenty, szeroko 

rozpowszechnione wśród Polaków 

w Anglii i USA. Były to „List do 

Churchilla" i „Odezwa do rządu polskiego 

w Londynie". Drugim ważnym 

dziełem, też na ogół nieznanym naszym 

historykom, było stworzenie 

przez Gębarskiego w 1943 r. Związku 

Niemców Pochodzenia Słowiańskiego 

(Verband der Deutschen Slavischer 

Abstammung) oraz jego centralnego 

organu Wendischer Bote, w którym 

Gębarski, ze względu na gruntowną 

znajomość języka niemieckiego, był 

autorem większości artykułów i naczelnym 

redaktorem. Kolportaż tego 

pisma kierowany był na teren meklemburski 

i hanowerski, Pomorze 

Zachodnie i Rugię oraz do austriackiej 

części Bawarii. Poza tym pewną 

liczbę egzemplarzy rozrzucano wśród 

oficerów i żołnierzy niemieckich na 


98 RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTÏ 

terenie okupacji. Wspomnienia B. Gębarskiego 

obejmują również ciekawe 

przeżycia osobiste w związku z pracą 

w konspiracji i udziałem w szeregach 

powstańczych na Starym Mieście. 

Inną działalność (kierownictwo ruchu 

oporu wśród dziennikarzy 

w Warszawie, organizowanie dla nich 

pomocy materialnej i sposobów zarobkowania 

oraz przygotowywanie 

nowych kandydatów do pracy w zawodzie 

dziennikarskim na Tajnych 

Wyższych Kursach Dziennikarstwa) 

omawiają wspomnienia W. Giełżyńskiego 

i T. Kraszewskiego. Chciałbym 

poza tym odnotować fakt wydania 

w dniu 5IX1939 Gazety Wołyńskiej 

w Łucku, który — napisał 

w niej tegoż dnia red. Malicki — „stał 

się przejściową stolicą". Przebywał 

tam bowiem do 10IX premier Sławoj- 

Składkowski wraz z całym rządem 

oraz PAT z naczelnym dyrektorem 

M. Obarskiim. Gdy Łuck zaczęły 

nękać naloty niemieckich bombowców, 

autor skierował się najpierw do 

Sarn, a potem przedzierał się w stronę 

Warszawy, dokąd dotarł Wiosną 

1940 r. Jak wielu wówczas dziennikarzy, 

Malicki utrzymywał się z handlu, 

co dało mu okazję do nawiązywania 

znajomości z żołnierzami niemieckimi. 

Znajomości te przeszły 

z czasem w tak zażyłe stosunki, iż — 

z zachowaniem wszelkich ostrożności 

— zajął się kolportowaniem wśród 

nich dywersyjnej prasy w języku 

niemieckim, wydawanej w tym celu 

przez AK. Wspomnienia K. Malickiego 

kończą się na lipcu 1944 roku. 

W omawianej książce znalazło się 

także wspomnienie nie dziennikarza, 

lecz towarzysza sztuki drukarskiej, 

Michała Wojewódzkiego pt. 

Drukarnie powstańcze. Obejmuje ono 

okres od drugiej połowy lipca 1944 do 

końca powstania. Nie zabieram głosu 

na temat wspomnień z lipca i sierpnia, 

dotyczących drukarni położonych 

w części Warszawy na północ 

od Al. Jerozolimskich, gdyż mieszkałem 

wtedy na Koszykowej 51. Muszę 

natomiast sprostować informacje 

M. Wojewódzkiego, zamieszczone na 

stronach 232 i 233, dotyczące drukarni 

Niedolistka przy Koszykowej 33, oraz 

sposób, w jaki przedstawił „humorystyczny" 

i „zabawny" spór, który jakoby 

miał miejsce między nim (wtedy 

kierownikiem tej drukarni), 

a przedstawicielem „miejscowej gazetki 

powstańczej Barykada, wykonywanej 

w malutkiej drukarence w suterenie 

przy Koszykowej 33, własności 

p. Niedolistka". 

Jako członek redakcji dziennika 

Barykada, pisma codziennego III i II 

Rejonu AK, wychodzącego w drukarni 

p. Niedolistka od n-ru 4. z 15 VIII 

1944 do n-ru 51 z 1 X 1944 (ostatniego) 

stwierdzam, że: 

1. Drukarnia ta nie była „malutką 

drukarenką w suterenie" (określenie 

M. Wojewódzkiego), lecz sporą drukarnią 

na parterze, z dużym zapasem 

czcionek różnego kroju, miejscami 

pracy dla redaktorów, a w suterenie 

(wówczas gdy Barykada zaczęła 

się tam drukować) posiadała jeszcze 

duże zapasy papieru; 

2. Skoro mogły tam wtedy wychodzić 

równocześnie 4 pisma: Barykada, 

Biuletyn Informacyjny, Warszawa 

Walczy i Nowy Świat, to czy można 

sobie wyobrazić, aby „malutka drukarenką 

w suterenie" była w stanie 

złożyć (ręcznie) i zaopatrzyć w papier 

kilka wydawnictw, przy czym Barykada 

miała 2 wydania: ranne i popołudniowe; 

3. Autor pisze o jakimś anonimowym 

„przedstawicielu redakcji Barykady, 

który zrobił mu „okropną 

awanturę i oświadczył, że przede 

wszystkim musi być drukowane ich 

pismo". Dalej M. Wojewódzki oświadcza, 

że mógł oczywiście na własną 

rękę rozstrzygnąć ten humorystyczny 

spór, ale wolał na wszelki wypadek 

porozumieć się z szefem TWZW *) 

Jerzym Rutkowskim, Reakcja Rutkowskiego 

była twarda: „Dobrze, 

skontaktuję się z „Prezesem", 2 ) ale już 

teraz mogę powiedzieć, że jeśli zajdzie 

potrzeba, a trudności będą zbyt 

wielkie, trzeba brać pod uwagę nawet 

zawieszenie druku Barykady. Nie 

chciałem jednak podejmować tak 

drastycznych kroków, jednakże przedstawicielowi 

Barykady powiedziałem 

już tym razem zdecydowanie: — 

Chcecie nadal wydawać pismo To 

zastosujcie się do harmonogramu, który 

ustaliłem. Zrozumiał nareszcie sytuację 

i humorystyczny spór został 

zażegnany." 

Tak opisany „humorystyczny spór'' 

należy zaliczyć do tych kategorii 

niebezpiecznych pomyłek, które popełniają 

autorzy wskutek zawodności 

pamięci. Naczelnym redaktorem Barykady 

z ramienia AK był płk Adam 

') Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze. 

*) „Prezes" — jeden z pseudonimów płk 

J. Rzepeckiego, szefa VI Oddz. AK.

7* 


Borkiewicz, 3 ) zastępca Inspektora 

Głównego WSOP w IV Oddziale AK. 

Tylko płk Borkiewicz załatwiał z drukarnią 

wszystkie sprawy administracyjne. 

Godzien z jego polecenia dostarczano 

z wojskowej kuchni kocioł 

z obiadem i chleb dla wszystkich pracowników 

redakcji i drukarni. 4 ) Nikt 

z redakcji nie wtrącał się do spraw 

administracyjnych, bo nie był do tego 

upoważniony przez płk Borkiewicza. 

A hierarchicznie płk Borkiewicz stał 

tak wysoko nad szefem TWZW Rutkowskim, 

że wprost nie można sobie 

wyobrazić, aby M. Wojewódzki 

ośmielił się w ten sposób (jak napisał) 

rozmawiać z płk Borkiewiczem 

i aby J. Rutkowski mógł „brać pod 

uwagę zawieszenie przez siebie 

druku organu AK" — jak twierdzi 

M. Wojewódzki. 

Po wskazaniu we wstępie do recenzowanej 

książki na zawodną pamięć, 

nieuchronnie stwarzającą niebezpieczeństwo 

pomyłek, często trudnych 

do weryfikacji na skutek braku 

innych przekazów pamiętnikarskich 

o tych samych sprawach, redakcja 

książki stwierdza, że „stąd nie tylko 

dla historyków jest oczywista konieczność 

konfrontacji opisywanych 

zagadnień z innymi źródłami". Otóż 

metryczka książki wykazuje, że oddano 

ją do składania w grudniu 

1969, a podpisano do druku w maju 

1970. Moje zaś wspomnienie o Barykadzie, 

zawierające ścisłe dane, oparte 

na osobistym udziale w redagowaniu 

pisma, na wspomnieniach płk 

Borkiewicza, na znajdującym się 

w Archiwum Zakładu Historii Partii 

komplecie Barykady, а ponadto 

zweryfikowane jeszcze w rozmowach 

z innymi b. członkami redakcji Barykady 

(Jerzym Gembickim, Bronisławem 

Zielińskim i in.), zostały przeze 

mnie wręczone redakcji Rocznika Historii 

Czasopiśmiennictwa Polskiego 

9 sierpnia 1969. Zatem redakcja 

„Wspomnień dziennikarzy" rozporządzała 

danymi co do Barykady na ok. 

4 miesiące przed oddaniem ich do 

składania. Gdyby więc redakcja 

„Wspomnień" skonfrontowała — 

w myśl założeń wstępu — opowieści 

*) Adam Borkiewicz: Powstanie Warszawskie 

1944. Wspomnienie. Wyd. PAX, 

Warszawa 1964. 


wiedzi na pytania o przyczyny istniejącego 

stanu rzeczy i określenie rzeczywistego' 

potencjału czytelniczego 

ogólnopolskiej prasy codziennej. Z tej 

inspiracji zrodziła się też myśl badań 

podjętych w końcu 1968 roku 

przez Pracownię Socjologiczną OBP, 

których szczegółowa problematyka 

objęła: zaspokajanie potrzeb informacyjnych 

przez różne środki masowego 

oddziaływania, a w szczególności 

przez codzienną prasę lokalną 

i centralną (badane tytuły centralne: 

Trybuna Ludu, Sztandar Młodych, 

Zycie Warszawy, Express Wieczorny, 

Kurier Polski, Słowo Powszechne, 

Głos Pracy, Dziennik Ludowy, Żołnierz 

Wolności), zagadnienia związane 

z czytelnictwem Trybuny Ludu 

i Sztandaru Młodych oraz kwestie 

wynikające z istnienia rezerw czytelniczych 

gazet centralnych poza Warszawą 

i województwem warszawskim. 

Oprócz celu poznawczo-praktycznego> 

zadaniem tych badań było również 

uzyskanie wniosków metodologicznych. 

Zmierzały one m. in. do 

sprawdzenia przydatności zastosowanej 

organizacji badań i oceny użyteczności 

przyjętej techniki samozwrotnej 

ankiety adresowej co do 

wartości uzyskanych wyników oraz 

kosztu badań. Doświadczenia takie 

mogą być bowiem przydatne dla 

wielu prac o szerokim zasięgu terytorialnym. 

Badania objęły ze względów technicznych 

tylko 6 województw: białostockie, 

katowickie, poznańskie, rzeszowskie, 

szczecińskie i wrocławskie. 

Województwa te nie stanowią wprawdzie 

pełnej reprezentacji Polski (w 

związku z czym określone zagadnienia 

czytelnictwa prasy codziennej 

analizowano w każdym z nich oddzielnie, 

niemniej jednak wnioski 

uzyskane z przeprowadzonych w nich 

badań w pewien sposób charakteryzują 

cały kraj. 1 ) 

Ankietę pocztową rozesłano do 

29 tys. wylosowanych osób. Uzyskano 

łącznie 19 800 odpowiedzi, a więc 

68,3*%. Do opracowania zakwalifikowano 

17 061 ankiet, co stanowi 58,6°/o 

całej próby, a 63,l"Vo badanych, którzy 

faktycznie zamieszkiwali pod wylosowanymi 

adresami. Reakcja badanych 

na ankietę przerosła najśmielsze 

oczekiwania, liczono bowiem tylko 

na około 40°/o zwrotów. 

nopolskich wyraża się w 

*) Oczywiście z wyłączeniem Warszawy 

i woj. warszawskiego. 

W ubiegłym roku, w Bibliotece 

Wiedzy o Prasie OBP, ukazała się pozycja 

książkowa pt. „Czytelnictwo 

prasy centralnej poza Warszawą", stanowiąca 

rozszerzony, bogato udokumentowany 

raport z omawianych badań. 

Pozycja ta składa się z następujących 

czterech zasadniczych rozdziałów: 

1) Prasa codzienna jako źródło informacji 

na tle innych środków 

masowego przekazu. 

2) Potrzeby czytelnicze mieszkańców 

województw. 

3) Czytelnictwo dzienników centralnych 

i lokalnych w badanych 

województwach. 

4) Potencjał czytelniczy dzienników 

centralnych oraz perspektywy 

rozwoju czytelnictwa prasy 

o zasięgu ogólnopolskim. 

Z licznych, bezpośrednio użytecznych 

praktyce stwierdzeń tej pracy, 

pozostańmy tu tylko przy trzech sprawach: 

charakterystyce czytelników 

gazet centralnych, przyczynach mniejszej 

popularności codziennej prasy 

o zasięgu ogólnopolskim w porównaniu 

z pismami lokalnymi oraz perspektywach 

dalszego rozwoju czytelnictwa 

dzienników centralnych. 

Oto co pisze Autor na temat pozawarszawskich 

odbiorców codziennej 

prasy centralnej: „Mimo, że gazety 

centralne docierają do wszystkich 

kategorii mieszkańców badanych regionów, 

wiele względów przemawia 

za tym, że można traktować je jako 

pisma, z których korzysta w pierwszym 

rzędzie elita czytelnicza, odczuwająca 

szersze, pogłębione, specyficzne 

potrzeby informacyjne. Oczywiście 

odnosi się to przede wszystkim do 

gazet o profilu poważniejszym, jak 

np. Trybuna Ludu, Zycie Warszawy, 

Sztandar Młodych. (...) Stąd też, mimo 

że dzienniki centralne cieszą się 

dużym prestiżem społecznym (Trybuna 

Ludu, Sztandar Młodych), zasięg 

czytelnictwa tych gazet jest wyraźnie 

mniejszy w porównaniu z prasą lokalną 

(...). Generalnie można stwierdzić, 

że dzienniki centralne uzupełniają 

(podkr. moje — M. B.) prasę 

lokalną, której czytelnictwo zdecydowanie 

dominuje wśród mieszkańców 

województw. Ta funkcja pism ogól 

mniejszej 

częstotliwości korzystania z nich, 

współwystępowaniu z czytelnictwem


gazet wojewódzkich, sięganiu po nie 

zwłaszcza wtedy, gdy dzieje się coś 

ważnego w kraju lub na świecie. 

• Zdaniem H. Siwka najważniejsze 

czynniki warunkujące mniejszą popularność 

prasy centralnej w zestawieniu 

z pismami lokalnymi, to w kolejności 

: 

— stosunkowo niewielkie potrzeby 

czytelnicze przeciętnego odbiorcy 

prasy w województwach, 

— konkurencyjna rola innych kanałów 

przekazu informacji, 

— brak szerszych zainteresowań 

życiem politycznym wśród części 

czytelników, 

— zorientowanie większości pism 

centralnych na dość wyraźnie 

określonych odbiorców, stanowiących 

w strukturze ludności 

województw mniejszość, 

— pewne stereotypy zachowań 

czytelniczych, wyrażające się 

m. in. w przyzwyczajeniu do 

korzystania głównie z prasy lokalnej, 

— dezaktualizacja informacji, 2 ) 

zbyt późne dostarczanie gazet, 

zbyt małe ilości rozprowadzanych 

egzemplarzy niektórych 

pism. 

Wyniki badań równocześnie dowodzą 

jednak, że istnieją nader liczne 

przesłanki rozwoju czytelnictwa prasy 

centralnej — i to bez zmiany zasadniczego 

profilu poszczególnych tytułów. 

Wymieńmy najważniejsze 

z tych przesłanek. Będą to więc — 

stwierdzone w badaniach — potrzeby 

czytelnicze w zakresie miarodajnego 1 , 

obszernego komentarza i w zakresie 

ponadregionalnych wiadomości społecznych, 

gospodarczych i kulturalnych. 

W miarę rozwoju tych potrzeb 

czytelniczych (a rozwój ten jest sprawą 

pewną, choćby ze względu na 

wzrost przeciętnego poziomu wykształcenia 

czytelników, wzrost szeregów 

partii i organizacji młodzieżowych, 

zmiany w strukturze zawodowej 

i w proporcjach ludności miast 

i wsi itd.) — winno również wzrastać 

zainteresowanie pismami o zasięgu 

ogólnopolskim. 

Opierając się na niektórych z tych 

przesłanek (wzrost liczby ludności 

*) Wbrew pierwotnym przypuszczeniom 

czynnik ten wcale nie odgrywa pierwszoplanowej 

roli. 

i poziomu wykształcenia) Autor przeprowadza 

interesującą próbę prognozy 

rozwoju stałego' czytelnictwa poszczególnych 

badanych tytułów w 

nadchodzącym pięcioleciu, w zestawień/v 

ze stanem z roku 1968. 

Ch;iraktery styczne, że wyprowadzone 

przez H. Siwka wskaźniki wzrostu 

są na ogół niższe od tych, które 

wynikałyby z ekstrapolacji trendów 

faktycznie ostatnio występujących 

w nakładach prasy centralnej. Świadczy 

to o sile innych czynników sprzyjających 

rozwojowi czytelnictwa gazet 

ogólnopolskich, czynników nie 

branych pod uwagę przy konstruowaniu 

ilościowej prognozy. 

Charakterystyczne jest też, że nawet 

tak skonstruowana prognoza 

przewiduje nieco szybszy w przyszłości 

przyrost ilości stałych odbiorców 

pism centralnych niż odbiorców prasy 

lokalnej. Wydaje się, że pod tym 

względem można Autorowi przyznać 

rację; tego' typu tendencja winna się 

coraz wyraźniej zarysowywać, choć 

może nie w tak niedalekiej perspektywie, 

jak to przewiduje H. Siwek. 

Istotne znaczenie posiadają także 

wnioski metodologiczne, a zwłaszcza 

stwierdzenie wysokiej przydatności 

techniki pocztowej ankiety samozwrotnej 

dla tego typu badań (nieznaczne 

tylko obniżenie reprezentatywności 

wyników w zestawieniu 

z innymi, o wiele kosztowniejszymi 

technikami) 3 ) oraz eksperymentalne, 

ilościowe określenie rzeczywistego 

znaczenia deklaracji badanych na temat 

czytelnictwa. Zdaniem Autora 

deklaracje te nigdy (tzn. również 

w przypadku wywiadów) nie są 

stwierdzeniem rzeczywistego stanu 

rzeczy, natomiast w swej masie — 

jeżeli nie są dodatkowo zniekształcone 

przez inne czynniki — »dają 

orientację w zasadniczych proporcjach 

oraz pozwalają ustalić pewne 

zależności". Warto dodać, że wyniki 

badań H. Siwka (choć na ten temat 

w omawianej książce brak informacji) 

stanowią wstępny krok wiodący 

do ustalenia zestawu ilościowych 

przeliczników służących pośredniemu 

określaniu — w oparciu o owe, zawyżane 

na ogół, deklaracje — faktycznego 

czytelniczego stanu rzeczy. 

W tym też zakresie mają na naszym 

gruncie znaczenie pionierskie. 

Marek 

Burczyk 

3 ) Por. na ten temat artykuł H. Siwka, 

otwierający niniejszy numer (Red.).


I LENINOWSKA i 

[TEORIA PRASY 1 

A. F. Bierieżnoj: LENIN- 

SKIJE PRINCIPY SOWIETSKOJ 

PIECZATI. Lenizdat, Leningrad 

1970. S. 140. 

W książeczce A. Bierieżnoja naświetlono 

gruntownie zagadnienie zasad, 

funkcji i cech prasy stworzonej przez 

Lenina i prasy współczesnej, a także 

cech, jakie powinni posiadać dziennikarze 

radzieccy. 

We wstępie autor stwierdza, że Lenin 

wypracował i umocnił we własnej 

praktyce dziennikarskiej zasady 

i cechy zupełnie nowej prasy, gruntownie 

różniącej się zarówno od prasy 

burżuazyjnej, jak i prasy innych, 

niemarksistowskich partii, oraz przekształcił 

prasę w najsilniejszy oręż 

walki z absolutyzmem i kapitalizmem 

i w niezwykle ważny środek zarządzania 

państwem radzieckim. Dalej 

Bierieżnoj przypomina, że dzięki temu, 

iż gazeta rozchodzi się wśród mas 

czytelniczych, przekształcając się 

w ten sposób w potężny środek wpływu 

na kolektyw, dziennikarz — jako 

główny jej twórca — może występować 

nie tylko jako autor i krzewiciel 

określonych idei i poglądów, lecz 

również jako organizator-praktyk. 

Opierając się na teorii i praktycznych 

osiągnięciach Marksa i Engelsa, Lenin 

po nowemu je wykorzystał; będąc 

zaś głębokim teoretykiem i wielkim 

praktykiem-dziennikarzem, stworzył 

rzeczywiście prasę nowego typu. 

Formułując zasady prasy leninowskiej, 

Bierieżnoj określił — jako podstawowe 

— jej ideowość, partyjność, 

prawdziwość i demokratyzm. Wysuwając 

na pierwszy plan ideowy 

kierunek wydawnictwa prasowego, 

Lenin uważał za niewzruszony fundament 

tworzonej przez siebie prasy 

nowe idee, wyrażające najbardziej 

utajone pragnienia i nadzieje mas 

pracujących. W programowym numerze 

Iskry wyraził on swą teorię słowem 

„marksizm". Na szpaltach redagowanych 

przez siebie organów prasowych 

Lenin wyjaśniał teoretyczne 

tezy marksizmu, ucząc partię i masy 

pracujące, że publicyści mogą prawidłowo 

przedstawiać charakter i kierunek 

wydarzeń tylko z pozycji 

postępowej i rewolucyjnej. 

Najwięcej uwagi poświęcił Bierieżnoj 

problemowi partyjności, jako 

że zasada partyjności związana 

jest nierozerwalnie z zagadnieniami 

prawdziwej i fałszywej wolności 

w twórczości, z rolą i miejscem prasy 

w życiu społeczeństwa i współdziałaniem 

jej z partią i narodem. Jak pisał 

Lenin, materializm z istoty swej 

posiada charakter partyjny, gdyż wyraża 

poglądy i dążenia określonych 

klas. Jeśli zaś idee staną się natchnieniem 

partyjności i jej treścią, to partyjność 

utoruje dla tych idei drogę 

do mas i zapewni ich realizację. Pod 

Leninowskim pojmowaniem partyjności 

należy rozumieć nie tylko obronę 

i rozpowszechnianie idei marksizmu, 

nie tylko polityczne wychowanie 

mas, lecz także nierozerwalny ich 

związek z partią. Na kilkunastu stronach 

książeczki Bierieżnoj dowodzi, 

że bezpartyjnej prasy w gruncie rzeczy 

nigdzie nie ma, gdyż ten czy inny 

organ prasowy w państwach kapitalistycznych 

broni w rzeczywistości 

interesów partii politycznych, organizacji 

gospodarczych, grup przemysłowych 

i handlowych, prasa radziecka 

zaś broni interesów mas pracujących. 

Toteż burżuazyjną bezpartyjność 

Bierieżnoj nazywa „zamaskowaną 

partyjnością burżuazji". Rozdział 

o> partyjności kończy Bierieżnoj 

przypomnieniem, że Lenin stworzył 

ściśle przemyślany system, odzwierciedlający 

strukturę samej partii 

i zbudowany na zasadach demokratycznego 

centralizmu: w centrum całej 

prasy znajduje się organ centralny, 

będący przewodnikiem linii partyjnej 

i organizatorem walki o wykonanie 

decyzji КС, a podobne stanowisko 

zajmują organy republikańskie 

w stosunku do krajowych i okręgowych. 

Jeśli chodzi o następną z kolei zasadę 

— prawdziwość, to Lenin 

uczył partię i dziennikarzy, że dla 

marksisty przesłankami jego polityki 

powinny być „tylko skrupulatnie 

i bezspornie stwierdzone fakty" 

i wzywał dziennikarzy, aby „najprościej, 

najdokładniej powtarzali prawdę, 

gdyż w tym jest nasza siła", zaś 

„błędy, niedokładną informację trzeba 

śmiało poprawiać, bo poprawiony 

błąd znika, a niepoprawiony staje się 

gnijącym wrzodem". 

I wreszcie czwarta zasada — ludowość 

i demokratyzm. „Co 

należy rozumieć pod pojęciem «ludowości» 

prasy" — zapytuje Bierieżnoj 

i odpowiada na to słowami Lenina: 

„Używając słowa naród, Marks nie


zacierał tym słowem pojęcia klas, 

lecz jednoczył w nim określone elementy, 

zdolne do doprowadzenia rewolucji 

do końca." Od siebie zaś Lenin 

dodał, że „proletariat i chłopstwo 

stanowią główne części składowe narodu." 

Mówiąc natomiast o „ludowości" 

prasy, trzeba przede wszystkim 

mieć na uwadze jej treść i kierunek 

ideowy. Stąd też ludowość jest kardynalną 

zasadą prasy nowego typu. 

Marksistowskie rozwiązanie zagadnienia 

demokratyzacji prasy Lenin 

widział w tym, aby prowadzący swą 

walkę prasową proletariat wykorzystywał 

wystąpienia wszystkich dernokratyczynch 

elementów zarówno 

przeciwka absolutyzmowi, jak i dla 

obalenia burżuazji. 

Znane jest określenie tworzonej 

przez Lenina prasy jako „kolektywnego 

propagandzisty, agitatora i organizatora". 

Lenin uczył, iż celem propagandy 

jest nie tylko rozpowszechnianie 

wiedzy, poglądów, idei i teorii, 

lecz także ich wyjaśnianie, celem zaś 

agitacji — nie tylko' zachęcanie ludzi 

do aktywnej działalności, lecz pobudzanie 

ich do bardziej zdecydowanej 

walki. Pod organizatorską zaś 

funkcją Lenin rozumiał wpływ na 

czytelnika nie przy pomocy materiału 

literackiego, lecz bezpośredni praktyczny 

wpływ. A dalej mówił: „Żadnego 

rewolucyjnego budownictwa nie 

doprowadzi się do końca, jeżeli robotnicy 

masowo nie wejdą do prasy 

radzieckiej." I dlatego partia stale 

wskazywała na ogromne znaczenie 

ruchu robotniczych i wiejskich korespondentów 

i na każdym etapie budownictwa 

socjalistycznego wysuwała 

im do rozwiązywania konkretne 

i bardziej skomplikowane zadania 

charakteru organizacyjno-praktycznego. 

Przechodząc do określenia charakterystycznych 

cech prasy Leninowskiej, 

Bierieżnoj podkreślił — jako 

zasadnicze: 1) ścisły związek z życiem, 

2)) popularność, 3) masowość, 4) różnorodność 

treści i mistrzostwo formy, 

5) skuteczność. Lenin uczył, że oderwanie 

prasy od życia i jego potrzeb 

jest dla niej zgubą, śmiercią. Leninowskie 

zaś roizumienie popularności 

nie sprowadzało się do* zniżania się do 

poziomu mało rozwiniętych czytelników, 

gdyż — według jego wyrażenia 

— robotnicy nie potrzebują, by 

ich karmiono „kaszką manną". Poza 

tym Lenin zawsze twierdził, że tylko 

przy aktywnym: i masowym udziale 

robotników i chłopów prasa będzie 

w stanie całkowicie spełniać swe zadania. 

Konieczność odzwierciedlania 

w pełni życia, a także aktywnego 

wpływu na wszystkie jego przejawv, 

warunkuje różnorodność tematyki 

i treści gazety, zaś „głównym bohaterem 

— jak mówił — dla którego 

przeznaczone jest w prasie radzieckiej 

honorowe miejsce, jest człowiek 

pracy". Tworząc nowy typ prasy, Lenin 

nadawał wielkie znaczenie mistrzostwu 

języka, a także umiejętnemu 

wykorzystaniu drukarskich i ilustracyjnych 

środków wyrazu. Ucząc, 

że „słowo jest też czynem", Lenin 

podkreślał w swych wskazówkach 

o dyferencjacji prasy, że „niezbędne 

są dla jej skuteczności specjalne wydawnictwa 

dla każdej warstwy czytelników 

— robotników, chłopów, 

żołnierzy, inteligencji". 

Po definicji zasad, funkcji i cech 

prasy nowego typu, Bierieżnoj zrekapitulował 

myśli Lenina na ten temat 

w ogólnej formule: „Obowiązkowy 

kierunek działalności radzieckiego 

dziennikarza — to rzetelne i skrupulatne 

przestudiowanie i dokładne odtworzenie 

faktycznego materiału, z 

odrzuceniem domysłów i wymysłów, 

oszczerstw i kłamstw. Charakter prasy 

radzieckiej i cele, jakie jej przyświecają, 

wymagają, aby dziennikarz 

posiadał wszechstronną erudycję, 

umiał pisać oraz analizować fakty 

i zdarzenia". 

• Podkreśliwszy w rozdziale pt. „Na 

ostatnim etapie", że rok 1970 upływał 

pod znakiem 100-lecla urodzin 

wielkiego wodza rewolucji i twórcy 

państwa radzieckiego, autor konkluduje, 

że jednym z głównych zadań 

prasy radzieckiej współcześnie jest 

„rozpatrzenie wszystkich problemów 

— zarówno wielkich poczynań, 

jak i spraw codziennych — z pozycji 

leninizmu, leninowskich zasad i pojęć, 

osobistego' przykładu Lenina, oraz 

odtworzenie obrazu wodza „najbardziej 

ludzkiego ze wszystkich ludzi, 

jacy chodzili po ziemi" — jak się wyraził 

Majakowski. Sens działalności 

dziennikarzy radzieckich polega na 

walce o zwycięstwo komunizmu, a rękojmią 

zwycięstwa jest postępowanie 

zgodne z zasadami leninowskimi". 

W radzieckiej literaturze prasoznawcze 

j temat pracy A. Bierieżnoj a 

nie stanowi novum. Np. w 1960 r. 

w Moskwie wydana została praca 

A. S. Okorokowa pt. „Lenin — dziennikarz 

i redaktor". W liczącym 552


strony tomie autor zebrał listy, wypowiedzi 

i artykuły Lenina na temat 

zasad i metod pracy dziennikarskiej 

w prasie partyjnej. Również i prof. 

Bierieżnoj w autoreferacie pt. „Lenin 

— teoretyk, publicysta i organizator 

prasy nowego typu", wydanym 

jako druk w Moskwie w 1966 г., rozpatrzył 

zasady i metody Lenina jako 

twórcy prasy komunistycznej, choć 

ograniczył tamtą pracę do lat 1895— 

1914. 

Natomiast nowy jest sposób ujęcia 

przez A. Bierieżnoja omawianego tu 

tematu i powiązanie materiałów historycznych 

z aktualną sytuacją we 

współczesnej prasie ZSRR. Treść tej 

objętościowo niewielkiej pracy została 

nasycona skondensowanym materiałem, 

ułożonym w konsekwentnej 

kolejności, przy czym autor poddał 

w końcu broszury analizie pracę 

współczesnych dziennikarzy radzieckich, 

nie przemilczając pokutujących 

w niektórych organach prasowych 

tendencji, niezgodnych z zasadniczą 

linią leninizmu. W sumie praca prof. 

Bierieżnoja stanowi niezastąpione 

vademecum dla partyjnego dziennikarza 

radzieckiego. 

Stanisław 

SOCJOLOGICZNE i 

BADANIA W ZSRR I 

Garztecki 

WOPROSY TIEORII I PRAKTIKI 

MASSOWYCH SRIEDSTW PRO 

PAGANDY. Wyp. 2. Izd. Mysi, 

Moskwa 1969. S. 466. 

Omawiana publikacja jest drugim tomem 

wydawnictwa (tom pierwszy został 

wydany w 1968 г.), które ma się 

ukazywać corocznie, przynosząc szereg 

artykułów z badań Akademii 

Nauk Społecznych przy КС KPZR 

nad rolą i funkcjonowaniem masowych 

środków propagandy, zarówno 

w ujęciu współczesnym jak historycznym. 

Do niniejszego zbioru wchodzą 

trzy cykle zagadnień: Leninowska 

spuścizna publicystyczna i współczesność, 

Publicystyka i socjologia oraz 

Publicystyka i walka ideologiczna na 

arenie międzynarodowej. 

W pierwszej części zamieszczono 

prace poświęcone myśli społecznej Lenina 

w związku z przypadającą w 1970 

roku setną rocznicą urodzin przywódcy 

rewolucji. M. S. Czeriepachow 

omawia publicystykę Lenina 

jako przykład badania społeczeństwa. 

A. J. S z ty ko w zamieścił artykuł: 

Niektóre zagadnienia skuteczności 

wystąpień prasowych (Propaganda 

postępowych doświadczeń i krytyka 

braków). D. S. Jemielianow 

zajmuje się prasą regionalną, która 

liczy w ZSRR ponad 3 tysiące tytułów, 

powyżej 15 min egzemplarzy nakładu 

i około 50 min czytelników. 

M. I. Mitiew w artykule „Internacjonalizm 

proletariacki i prasa klasy 

robotniczej" omawia rolę gazety 

Raboczyj Wiestnik w latach tworzenia 

państwa radzieckiego. N. Р. С а- 

niewa opublikowała studium: Budowanie 

państwa socjalistycznego 

i prasa (Z materiałów prasy bułgarskiej 

1944—1945). 

Ostatnia część zawiera artykuły, 

w których poddano analizie techniki 

antysocjalistycznej propagandy, ze 

szczególnym uwzględnieniem jej 

wpływu w krajach tzw. „trzeciego 

świata". W. L. Artiemow pisze 

o burżuazyjnych naukach społecznych 

w służbie propagandy antysocjalistycznej. 

W. N. M a t i a s z zatytułował 

swój artykuł: Antykomunistyczna 

propaganda USA w krajach 

rozwijających się — oręż ideologiczny 

neokołonializmu. G. S. Pi e- 

s к o- w opublikował studium „Burzu 7 

azyjna prasa Francji i młode pokolenie". 

A oto tytuły dalszych artykułów: 

L. F. Striżowski — „Antykomunizm 

w prasie NRF". I. W. К u- 

ryłow — „Niektóre cechy imperialistycznej 

propagandy USA w krajach 

rozwijających się". W. I. O r- 

łow — „Źródła imperialistycznej 

doktryny przerzucania mostów". 

M. A. D ż a ł a ł o w — „Informacja 

i opinia społeczna (krytyka burżuazyjnych 

teorii informacji)". Część 

trzecią zamyka artykuł O. D. В е r- 

dzeniszwili: Niektóre cechy imperialistycznej 

propagandy w republikach 

ZSRR. 

Środkowa część zbioru, poświęcona 

publicystyce i socjologii, zawiera 

ciekawe studia empiryczne nad środkami 

masowego komunikowania i ich 

odbiorcami. Oto tematy: W. S. Chi e- 

lemiendik — „Zagadnienia wzajemnego 

oddziaływania masowych 

środków propogandy (gazeta, radio 

i telewizja)". A. G. M i e n d i e 1 e- 

j e w — „Tygodnik w masowym nakładzie 

i jego czytelnik". A. W.


Zwiagincew — „Doświadczenia 

z badań nad czytelnikiem wiejskim". 

W. A. Skiba — „Problem skuteczności 

masowego komunikowania 

w socjologii burżuazyjnej". T. I. 

Charłamowa — „Korespondent 

lokalny i gazeta". 

Zainteresowanie budzi szczególnie 

artykuł o wzajemnym oddziaływaniu 

trzech głównych masowych środków 

propagandy. Stanowisko teoretyczne 

autor poddaje sprawdzeniu w konkretnej 

akcji współdziałania między 

prasą, radiem i telewizją. Akcję tę 

potraktowano jako swego rodzaju 

eksperyment socjologiczny. Organizacyjne 

rozdzielenie masowych środków 

propagandy przesłania istotny fakt, 

że są one zarazem połączone ściśle ze 

sobą przez jedność funkcji politycznej, 

którą wypełniają, i przez wspólny 

obiekt oddziaływania — zbiorowość 

odbiorców („audytorium"). 

Prasa, radio, telewizja, a także 

film dokumentalny tworzą całość — 

system, któremu jednocześnie przynależą 

takie właściwości, jak jawność, 

aktualność, analityczność, operatywność 

i oddziaływanie na emocje 

(s. 175). System spełnia funkcje: 

agitacyjną, propagandową i organizatorską, 

służąc formowaniu społecznej 

świadomości komunistycznej. Odzwierciedla 

obiektywną rzeczywistość. 

Wobec zbiorowości odbiorców 

masowe środki propagandy występują 

jako taki właśnie system, jako 

jedność. Wzajemne oddziaływanie 

prasy, radia i telewizji w systemie 

wpływa stymulująco na rozwój każdego 

z tych środków a tym samym 

na rozwój całości systemu (s. 176). 

Poszczególne środki nie tracą swojej 

autonomii we współdziałaniu z sobą. 

Zachowują ją jednakże nie jako specjalizację 

treści, lecz raczej jako specjalizację 

sposobu podawania treści 

odbiorcom. Środki masowe propagandy 

są zobowiązane poruszać wszystkie 

problemy i fakty. Ich treści nie 

mogą się więc różnić inaczej, jak 

tylko swoistą transformacją materiału 

przekazywanego odbiorcy. Koordynacja, 

wzajemne dopasowanie w systemie 

polega na tym, że każdy ze 

środków propagandy kreśli obraz 

obiektywnego świata swoimi barwami, 

i te same treści, fakty i zdarzenia 

przedstawione odbiorcy w radio, prasie 

czy telewizji dają rozmaity pokarm 

dla uczuć i umysłu (s. 182). 

W. S. Chielemiendik twierdzi, że 

teoria „śmierci gazety" lansowana 

szeroko na Zachodzie, jest fałszywa, 

przynajmniej w odniesieniu do krajów 

socjalistycznych, gdzie nie ma 

przeszkód we współpracy prasy z innymi 

środkami propagandy, gdyż masowe 

środki propagandy wolne są od 

destrukcyjnego wpływu wolnej konkurencji. 

Przechodząc do praktyki działania 

środków propagandy, autor stwierdza, 

że nie postępuje ona w zupełnej 

zgodzie z teorią. Mianowicie w przekazywaniu 

treści prasa nie wyzyskuje 

swego waloru w postaci zdolności 

do analizy, uogólnienia faktów, rzadko 

podejmuje rolę organizatorską 

w stosunku do opinii społecznej. Radio 

korzysta w niewielkim stopniu 

z właściwej mu operatywności i agitacyjno-inform 

acyjnego charakteru; 

telewizja — ze swej zdolności do oddziaływania 

emocjonalnego i bezpośredniości 

przekazu. 

Przeprowadzony w okręgu krymskim 

eksperyment dowiódł, jak różnorodność 

form oddziaływania przy 

wzajemnej współpracy wzmacnia 

wpływ masowych środków propagandy 

na życie społeczne. Celem eksperymentu 

było zorganizowanie współdziałania 

prasy, radia i telewizji w 

przypadku problemu, jaki dla mieszkańców 

regionu stwarzała organizacja 

zbiorowego żywienia w warunkach 

pięciodniowego tygodnia pracy. 

Rola wiodąca, organizatorska w tym 

eksperymencie, przypadła dziennikowi 

Krymskaja Prawda, z którym 

współdziałały lokalne stacje radia 

i tv. Wykorzystano^ przy tym informacyjno-agitacyjny 

charakter radia 

i emocjonalne oddziaływanie telewizji, 

oddającej efekt fizycznego uczestnictwa 

odbiorcy w przekazywanych 

zdarzeniach. 

Innym celem było' zmierzenie operatywności 

współpracujących środków, 

czyli zbadanie, jakie zmiany zaszły 

w życiu społecznym po wystąpieniach 

każdego z nich. W tym celu 

analizowano pocztę redakcyjną oraz 

wykonano badanie socjologiczne zbiorowości 

odbiorców. 

Krymski eksperyment potwierdził 

teorię, że współpraca masowych środków 

propagandy podwyższa efektywność 

systemu jako całości. Akcja rozbudziła 

także aktywność społeczeństwa 

i nadała jej pożądany kierunek. 

Wyraźnie wystąpiła przy tym wiodąca 

rola prasy. 

W zakończeniu artykułu sformułowano 

konkluzje, a między innymi


i tę, że w społeczeństwie socjalistycznym 

(w ZSRR — przypi. recenzenta) 

system masowych środków propagandy 

osiągnął takie stadium, w którym 

koordynacja między poszczególnymi 

środkami przeradza się łatwo 

we współpracę (s. 209). Inny wniosek 

stwierdza, że większe korzyści przynosi 

społeczeństwu połączona akcja 

prasy, radia i telewizji niż akcja prowadzona 

przez jeden tylko środek 

masowej propagandy. Współdziałanie 

pobudza tok procesów komunikowania, 

aktywizuje świadomość społeczną, 

utwierdza więź dziennikarstwa 

z masami (s. 210). Zaobserwowano, 

że w trakcie współpracy poszczególne 

środki wymieniają się na miejscu 

wiodącym, które zajmują kolejno, 

eksponując swoje specyficzne zdolności 

komunikowania: rolę organizatorską, 

informacyjno-organizacyjny charakter, 

oddziaływanie emocjonalne 

oraz — jak w przypadku radia i telewizji 

— masowość i bezpośredniość 

przekazu. 

Inny interesujący artykuł to „Tygodnik 

w masowym nakładzie i jego 

czytelnik". A. G. Miendielejew traktuje 

tygodniki jako swoisty rodzaj 

środka informacji. Badaniem objęto 

popularny w ZSRR tygodnik Niediela 

(Tydzień). Zaczął on wychodzić 

w roku 1959 w 200 tys. egzemplarzy 

i w roku 1968 osiągnął 2 min nakładu. 

Celem badań było określenie 

cech demograficzno-społecznych publiczności 

czytelniczej, stopnia popularności 

różnorodnych działów tygodnika 

wśród czytelników, granic zainteresowań 

czytelniczych wśród różnych 

kategorii czytelników oraz 

uchwycenie motywacji przy lekturze. 

Ponadto badanie miało przynieść charakterystykę 

tygodnika jako specyficznej 

formy publikacji prasowej 

i określić jego miejsce w systemie 

masowych środków propagandy. 

Założono, że lektura tygodnika w 

czasie odpoczynku po pracy winna 

sprzyjać temu odpoczynkowi, toteż 

badano, jak czytelnicy wyobrażają 

sobie „odpoczynek przy lekturze" i co 

właściwie rozumieją pod tym pojęciem. 

Postawiano pytanie o to, jakie 

możliwości ma badany tygodnik, 

aby pozostając środkiem odpoczynku 

— spełniał zarazem funkcję wychowawczą 

i propagandową. 

Bardzo interesującą procedurę zastosowano 

przy pobraniu próby reprezentującej 

czytelników pisma. 

Oparto się na założeniu, że struktura 

ogółu tzw. czytelników aktywnych 

nie odbiega od struktury kategorii 

czytelników pisujących do redakcji 

(s. 218). Wydrukowano więc w tygodniku 

ankietę, na którą odpowiedziało 

22 tys. osób. Liczebność respondentów 

poniekąd kompensowała niedostatek 

kontroli nad kryteriami selekcji 

reprezentacji aktywnych czytelników 

— co zresztą poddano dodatkowemu 

badaniu. Mianowicie wybrano 

z całości odpowiedzi te, które 

nadesłali mieszkańcy Taganrogu, 

miasta o 250 tys. ludności. Odnaleziono 

43 ankiety. Następnie ankieterzy 

z grupy badawczej sporządzili 

charakterystykę w kategoriach demograficzno-społecznych 

wszystkich, 

którzy kupowali tygodnik w Taganrogu. 

Przebadano 2800 osób. Stwierdzono 

podobieństwo struktury nabywców 

tygodnika w Taganrogu 

i respondentów ankiety z tego* miasta. 

Sprawdzono z kolei, czy ankiety 

nadesłane z Taganrogu mogą reprezentować 

ankiety nadesłane z miast 

o populacji w przedziale od 100 do 

499 tys. mieszkańców. I tym razem 

test wypadł pozytywnie. Stąd można 

ze znacznym prawdopodobieństwem 

przyjąć, że respondenci przedstawiają 

w dostatecznym stopniu aktywną 

publiczność czytelniczą tygodnika. 

Właśnie „publiczność aktywną", a nie 

cały krąg czytelników, bowiem autorzy 

badania nie mieli możności 

stwierdzić, do jakiego stopnia można 

ekstrapolować wyniki ankiety na całość 

czytelników tygodnika. 

W eksperymencie tym interesująca 

jest metoda określenia czytelnika 

aktywnego. Okazała się ona bardzo 

efektywna i dzięki temu ma praktyczne 

znaczenie. 

Badanie czytelników Niedieli przyniosło 

między innymi wyniki, które 

mogą zaciekawić jako punkt wyjścia 

do dalszych poszukiwań. Stwierdzono, 

że przynależność do różnych 

kategorii demograficzno-społecznych 

nie wpływa — poza nielicznymi wyjątkami 

— na zainteresowania czytelników 

tym czy innym działem tygodnika. 

Pozycje, które otrzymały wysoką 

lokatę u czytelników (ponad 90'% 

wyborów), cieszyły się jednakowym 

zainteresowaniem wśród różnych 

warstw społecznych (s, 229). 

Inny fakt rzuca ciekawe światło na 

powyższe ustalenie. Niediela jest kupowana 

pod wpływem jednego, dominującego 

motywu: pragnienia odpoczynku 

przy lekturze w dzień wol-


ny od pracy, w momencie psychicznego 

i myślowego odprężenia. Zdaniem 

autora artykułu, identyczna motywacja 

co do lektury określonych 

działów zbliża i upodabnia inżyniera 

i naukowca, robotnika i studenta, 

nauczyciela i hutnika. Lektura pomaga 

im wszystkim wypoczywać (s, 231). 

Dla większości czytelników pismo 

jest rodzinną, niedzielną lekturą. Bardzo 

mały odsetek respondentów czytuje 

Niedielę samotnie. Wspólna lektura 

pisma jest zjawiskiem ciekawym 

ze względu na konsekwencje, jakie 

ma niewątpliwie dla percepcji treści 

tygodnika. 

„Zagadnienia teorii i praktyki masowych 

środków propagandy" to praca, 

która szczególnie w warstwie empirycznej 

przedstawionego materiału 

przynosi wiele nowych pomysłów 

metodologicznych i dostarcza wątku 

do konstruowania płodnych hipotez 

teoretycznych. 

Wojciech, Miścicki 

O SPOŁECZNYM 

KOMUNIKOWANIU 

Vaclav L a m s e r : KOMUNIK A- 

CE A SPOLECNOST. Academia, 

Praha 1969. S. 298. 

Nauka współczesna, chcąc rozpatrywać 

wielowarstwowość ludzkiego' 

działania, musi zająć się także oipisem 

społecznych procesów komunikowania. 

Stwierdzenie to, aczkolwiek oczywiste, 

stawia naukę o komunikowaniu 

w pewnej szczególnej pozycji. 

Nauka ta nie może być ani „krzykiem 

mody naukowej", ani też „najbardziej 

aktualnie zaawansowaną gałęzią wiedzy". 

Ma ona natomiast być jednym 

z elementów działalności naukowej, 

zmierzającej — wraz z wysiłkami innych 

nauk — do poznania rzeczywistości 

społecznej. Przyjmując taki 

punkt wyjścia, spójrzmy na książkę 

Vàclava Lamsera jako na jedną 

z prac, które stanowią „pchnięcie" tej 

wiedzy o społecznym komunikowaniu 

w kierunku lepszego poznania społeczeństwa. 

Punktem wyjścia jest dla Lamsera 

stwierdzenie, że nauka o społecznym 

komunikowaniu się nie jest 

osobną wiedzą, czy też jakąś 

jednorodną nauką (s. 5). W tym zakresie, 

w jakim pisze o niej Lamser, 

jest ona pewnym zbiorem zdań wchodzących 

do takich dziedzin wiedzy, 

jak: socjologia, psychologia, cybernetyka 

(wraz z teorią informacji), 

semiotyka (teoria znaku), lingwistyka, 

ekonomia polityczna, nauki polityczne, 

estetyka, historia (s. 6). Przyznaje 

też Lamser, że jego rozważania wchodzą 

w zakres pewnych działów tzw. 

nauk podstawowych, a więc np. analizy 

organizacji i zarządzania, rozważań 

nad propagandą itp. Co więc powoduje, 

że ta w sumie rozrzucona po 

wielu dyscyplinach wiedza stanowi 

przedmiot wspólnych analiz, że jest 

to', jak mówi Lamser: „Teorie spolecenské 

sociâl/ni komunikace" (s. 5). 

Odpowiedź na to pytanie znajdujemy 

w pierwszym rozdziale omawianej 

książki. Lamser pisze, że w jego 

rozumieniu owa wiedza o społecznym 

komunikowaniu jest wynikiem istnienia 

refleksji naukowej nad społecznymi 

aspektami komunikowania się 

ludzi między sobą. Dokładniej można 

powiedzieć, że jest to wynik rozważań 

nad społecznymi aspektami „...przenoszenia 

informacji w ramach kontaktów 

społecznych" (s. 9). Zdanie to 

wyjaśnia Lamser prezentując spotykane 

już w literaturze określenia dotyczące 

samej akcji komunikowania 

(np. H. D. Lasswella), przy czym analiza 

ta dokonywana jest w terminach 

teorii informacji (a więc z użyciem 

takich pojęć, jak: nadawca, odbiorca, 

kierunek przepływu informacji itp.). 

Jest to więc analiza — nazwijmy 

ją — formalna (tj. nie zwracająca 

uwagi na specyfikę treściową nadawanych 

informacji). Społeczny charakter 

procesów komunikowania omawia 

Lamser, opierając się na podstawowych 

ustaleniach socjologii w tym 

zakresie (wspomnijmy, że rozpoczyna 

on swą analizę od omówienia rozważań 

C. H. Cooileya), lecz dochodzi tu 

tylko* do znanych powszechnie, podręcznikowych 

prawie podziałów na 

rolę kontaktów osobowych, bezosobowych 

itp. Tak więc nadal, oprócz powszechnie 

znanych stwierdzeń ogólnych, 

nie wiemy nic o treści (jej rodzajach, 

znaczeniu itd.) przekazywanej 

w toku informowania. Od czasu 

do czasu wplątane są w tę analizę 

pewne pojęcia socjologiczne, jak np. 

rola społeczna (tu warto wspomnieć, 

że sarno określenie roli społecznej cytuje 

Lamser za Janem Szczepańskim); 

lecz i te pojęcia traktowane są tylko


jako pomocnicze w analizie formalnej. 

Ciekawą problematykę omawia autor 

w drugim rozdziale poświęconym 

metodologicznym zagadnieniom komunikowania. 

Znajdujemy tu refleksje 

nad strukturami społecznych procesów 

komunikowania (np. struktura 

statystyczna, struktura interakcji 

itd. — s. 49 i nast.) i szersze rozwinięcie 

metodologicznych problemów 

struktury interakcji. Niestety, ta 

część książki Lamsera jest bardzo 

mało komunikatywna (choć zapewne 

interesująca), a to ze względu na — 

chyba nie zawsze konieczne — sformalizowanie 

i zmatematyzowanie wywodów 

(por. szczególnie s, 58 do 72), 

nie dające żadnych szans na ich śledzenie 

czytelnikowi nie przygotowanemu 

do czytania takiej właśnie literatury. 

Mamy tam np. pewne analizy 

oparte na znajomości teorii grafów 

— bez żadnego ich przybliżenia 

czytelnikowi nie obeznanemu z tą 

problematyką. 

Rozdział trzeci przedstawia analizy 

sytuacji społecznych, w jakich odbywa 

się proces komunikowania. 

Punktem wyjścia jest tu określenie 

sytuacji społecznych spotykane w literaturze 

socjologicznej (por. szczególnie 

F. Znaniecki, R. M. Maciver, 

T. Parsons czy T. Kotarbiński). Dalsze 

rozważania Lamsera są jednak 

tylko o tyle zgodne z socjologicznymi 

intencjami określenia „sytuacji społecznej", 

o ile zawiera się w tym pojęciu 

również układ jednostek w 

określonym momencie. Tak więc mówi 

Lamser O' komunikowaniu w odniesieniu 

do teatru klasycznego, teatru 

kolistego, stadionu sportowego, 

sali zebrań czy trybuny w wolnej 

przestrzeni (s. 100 i 101). Przedstawieniu 

temu towarzyszą plansze i rysunki. 

Dalsza analiza dokonywana 

jest znów przy użyciu aparatury pojęciowej 

zaczerpniętej z teorii informacji. 

Mamy tu więc pewną taktykę 

podejścia do przedmiotu, o którym 

traktuje praca. Polega ona na wstępnym 

użyciu pewnych elementów aparatury 

pojęciowej takich nauk, jak 

socjologia (czasem antropologia kultury) 

czy psychologia (czasem psychologia 

społeczna) i następnie przechodzeniu 

do analizy właściwej, dokonywanej 

w terminach teorii informacji. 

Stwierdzimy to i w następnych 

rozdziałach omawianej książki, 

tak więc w rozdziale o stosunku problematyki 

struktur społecznych do 

problematyki społecznego komuniko^ 

wan i a itd. 

Dla prasoznawstwa najciekawszy 

jest rozdział VII, poświęcony środkom 

masowego komunikowania. I tu 

początek to powołanie się na znane 

z socjologii i psychologii społecznej 

określenia środków masowego komunikowania, 

np. Koeniga, Newcomba 

czy Younga (s. 201 i nast.). Następnie 

(już w terminach innych nauk, przede 

wszystkim teorii informacji) omawiane 

są poszczególne środki masowego 

komunikowania, jak radio czy 

telewizja (s. 209 i nast.). 

Z kolei omawia Lamser odbiorców 

treści nadawanych przez środki 

masowego komunikowania, Dzieli ich 

na: potencjalnych (tych, którzy mogą 

odbierać sygnały nadawane przez dany 

środek nadawczy, jak radio czy 

telewizja) i faktycznych — którzy 

rzeczywiście odbierają te sygnały. 

W związku z tym, zdaniem autora 

tzw. globalny efekt komunikacji jest 

po prostu stosunkiem ilości odbiorców 

faktycznych do potencjalnych 

(s. 215). Sformułowanie to, choć 

efektowne, nie wydaje się szczególnie 

odkrywcze. 

Jak to, co wyżej przedstawiono, 

tak i cała praca ma z jednej strony 

charakter ciekawych prób nowatorskiego 

podejścia do problematyki 

komunikowania w społeczeństwie, 

z drugiej strony pełna jest jednak 

uogólnień trochę hipotetycznych, trochę 

efekciarskich, a najczęściej nie 

trafiających w sedno omawianego 

problemu. Czy więc wynikałoby z tego, 

że praca jest zła Absolutnie nie. 

Praca jest konstrukcyjnie dojrzała, 

stara się podejść do omawianego 

problemu w sposób w miarę kompletny 

(przy czym podkreślić należy 

ciekawe operowanie literaturą przedmiotu, 

pochodzącą przecież z różnych 

dziedzin wiedzy). 

Wspomniane wyżej zastrzeżenia 

w stosunku do książki w dużej mierze 

odnoszą się też do innych prac 

z dziedziny społecznych procesów komunikowania. 

Można by uznać, że 

wiele z nich nie jest winą samego 

autora omawianej tu pracy, lecz wynika 

po' prostu z nie zawsze jeszcze 

i niejednakowo we wszystkich częściach 

zaawansowej wiedzy, której 

praca dotyczy. 

Książka Lamsera jest lekturą ciekawą, 

a przez przytoczoną bogatą literaturę 

także bardzo instruktażową 

— choć czasem maniera symbo-


liki stasowanej przez autora czyni tą 

lekturę trudną dla nieprzygotowanego 

czytelnika. 

Jacek Wódz 

O SOCJOLOGIĘ 

MASOWEGO 

KOMUNIKOWANIA 

MEDIA SOCIOLOGY. Red.: Jeremy 

Tuns tall. Constable, London 

1970. S. 574+IX. 

Angielski kierunek studiów nad masowym 

komunikowaniem reprezentuje 

dziś — naszym zdaniem — najciekawsze 

zjawisko w naukowym 

prasoznawstwie Europy, a być może 

i świata. Podobną opinię staraliśmy 

się zasugerować czytelnikom już 

wcześniej, lecz dziś dopiero wypowiadamy 

ją otwarcie. Dla pobieżnego 

obserwatora wszelkie porównania 

europejskich studiów z amerykańskimi 

mogą się wydawać niesprawiedliwością, 

zaś doszukiwanie się 

dowodów supremacji którejś ze szkół 

europejskich — kontynentalną megalomanią. 

Mimo to jesteśmy gotowi 

zdania wypowiedzianego bronić. 

Niewątpliwie Amerykanie mają 

badania ilościowo bardziej rozwinięte; 

liczba raportów i studiów, zwłaszcza 

typu metodologicznego, jakie 

się w tym kraju ukazują w ciągu 

roku, przypuszczalnie przewyższa pozostałą 

produkcję światową. Nie można 

dziś pisać o badaniach nad masowym 

komunikowaniem, by nie powoływać 

autorytetów amerykańskich, 

ani też ułożyć choćby jednego kompetentnego 

readera, by nie pomieścić 

w nim prac zza Oceanu. Mimo to 

jednak w tej olbrzymiej produkcji 

zaskakuje nas znaczna ilość prac jałowych, 

badań sprawdzających banalne 

hipotezy, w końcu — co* będzie 

decydować o naszej ocenie — studiów 

świadczących o bezradności 

teoretycznej, o tym, że badaczom 

amerykańskim trudno dziś wyplątać 

się z gąszcza dawnych założeń, uwikłanych 

w argumentacje ideologiczne 

lub wypływających z pozanaukowych 

kosmogonii. Razi w badaniach amerykańskich 

wielka rozrzutność empiryczna, 

wyrażająca się wielokrotnym 

sprawdzaniem tych samych hipotez, 

stawianiem małych kroczków w kierunku 

ich zmian, wreszcie mały 

udział myślenia socjologicznego w 

formułowaniu zdań teoretycznych. 

Wszystkich tych błędów starają 

się uniknąć Brytyjczycy. Jak przystało 

na obywateli kraju przeżywającego 

trudności gospodarcze, w sposób 

możliwie ekonomiczny i prosty 

zmierzają do wytkniętego celu, którym 

jest ustalenie drogi rozwoju badań 

w oparciu o kryteria ważnych 

problemów społecznych. 

Recenzowana książka jest zbiorem 

prac, wydanych z myślą o studiujących 

te problemy. Czytelnika 

mito zaskakuje wyjątkowo jasne 

sformułowanie teoretycznych i krytycznych 

celów tego tomu, co zdecydowanie 

różni go od innych readerów, 

których głównym zadaniem jest 

zwykle prezentacja aktualnego dorobku, 

ukazanie ciekawszych prac, 

bez potrzeby integrowania ich w jeden 

kierunek myśli. Jeremy Tunstall, 

wykładowca socjologii na Open University, 

gromadzi prace, które — w 

jego mniemaniu — mają zilustrować 

podstawowe tezy kierunku, jaki pragnie 

on rozwijać. Czytelnik, którym 

ma być młody człowiek, podejmujący 

studia tych zagadnień, spotyka od 

początku jasną koncepcję teoretyczną, 

którą będzie analizował i jej zasadność 

sprawdzał w przyszłych badaniach. 

Na baczniejszą uwagę zasługuje 

sam tytuł tomu. Wyraża on program 

wypracowania nauki, która będzie 

socjologią masowego komunikowania. 

Zwykle używane w takich pracach 

słowa: communication, propaganda, 

mass, public opinion, persuasion 

zastąpione są tutaj przez proste 

media. Poprzednie bowiem, zdaniem 

Tunstalla, uwikłane są w kategorie 

aksjologiczne, a nadto stanowią na 

tyle zdefiniowane pojęcia, że koniecznością 

wypływającą z ich użycia 

staje się poszukiwanie odpowiedzi 

na znane już, lecz nie zapewniające 

powodzenia badawczego, pytania 

o komunikowanie między nadawcą 

i odbiorcą, nakłanianie do przyjęcia 

opinii, panowanie nad masami 

itd. Tunstall chce, by wiedza, jaką 

mamy rozwijać, wolna była od tych 

założonych celów czy też funkcji, jakie 

— sądzimy — spełniają środki 

masowe w społeczeństwie. Nowa wiedza 

ma być socjologią, a jej przedmiotem 

zbiorowości ludzkie. Jakie 

funkcje pełnią media w ich życiu


i działaniu, cnie potrafimy określić 

z góry, lecz dopiero badania pozwolą 

nam ukazać, jak jest w rzeczywistości. 

Niestety, taki program realizowany 

był dotąd w bardzo ograniczonym 

stopniu, stąd też i prace zgromadzone 

w zbiorze w pewinym sensie 

nawiązują jeszcze do dawnych założeń 

badawczych. Mimo to autor wyboru 

starał się doibrać wśród nich takie, 

które wyrażają krytyczny stosunek 

do dotychczasowych założeń, lub 

też ukazują pola w nauce tej zapoznawane. 

W całym układzie tomu 

powtórzono co prawda dawne znane 

porządki, lecz starano się zmodyfikować 

problematykę poszczególnych 

działów. Między innymi szczególny 

nacisk położono na problemy organizacji 

środków masowego 1 komunikowania. 

Na całość składają się 23 artykuły 

i wstęp, będący osobnym artykułem 

problemowym. Autorzy, to w większości 

Brytyjczycy (18 osób), ponadto 

trzej Amerykanie oraz po jednym 

Polaku (znana praca Aleksandra M a- 

t e j к i o redakcji jako systemie społecznym 

oparta na wynikach badań 

prowadzonych przez niego dla 

Ośrodka Badań Prasoznawczych), 

Egipcjaninie i Niemcu. 

Nie sposób przedstawić choćby 

w krótkim zarysie wszystkich prac; 

ograniczymy się przeto do tych studiów, 

które zawierają jakieś nowe 

propozycje badawcze, lub też wnoszą 

konstruktywną krytykę. 

Jeremy Tun stall we wstępie, 

omawiającym niedostatki badań oraz 

charakteryzującym całość zebranego 

materiału twierdzi, że badania masowego 

komunikowania kierują się problematyką 

wynikającą z modelu 

przepływu informacji między nadawcą 

a odbiorcą. Model ten nazywa on 

„podskórnym", bo — jak się wydaje 

— nigdzie nie sformułowano go 

jasno jako wyznaczający zakres poszukiwanych 

faktów. W badaniach 

tych dziennikarze traktowani są jedynie 

jako 1 zbieracze i nadawcy informacji, 

przywódcy opinii jako kontrolerzy 

jej przepływu. Przyjmowana 

za program badań formuła Lasswella 

jest, zdaniem autora, w istocie swej 

zasadą klasyfikacji zbieranych materiałów 

i nie powinna ograniczać ich 

zasięgu. Dosłowne jej traktowanie jako 

zbioru pytań, na które badania 

muszą odpowiedzieć, jest przyczyną 

niepowodzeń naszej nauki i uniemożliwia 

integrowanie jej stwierdzeń 

w szerszą teorię. Przepływ tak mierzony 

bywa zwykle rozumiany wąsko, 

jako jednokierunkowy, składający 

się z prostych aktów komunikowania; 

nadto sugeruje się jego krótkotrwałość. 

Pierwsze choćby pytanie 

formuły: kto nie zakłada studiów 

nad organizacją środków masowych. 

Niedostatki badań tłumaczy autor 

między innymi faktem, że od końca 

lat czterdziestych od badań odchodzić 

zaczęli wybitniejsi socjologowie, 

a w ich miejsce wchodzili mniej zdolni, 

nadto z mniejszą praktyką badawczą. 

Dodatkowe trudności w sformułowaniu 

teorii stanowił interdyscyplinarny 

charakter tej nauki. Nie jest 

bowiem prawdą, że dotychczasowi 

badacze problemów prasy byli gotowi 

do współpracy z nowymi dziedzinami 

nauki, które zaczynały się włączać 

do badań prasoznawczych i że 

współpracę taką podejmowali. W miarę 

postępującego udziału nauk społecznych 

w tej dziedzinie wiedzy profesorowie 

dziennikarstwa zaczęli 

uprawiać swoistą historię środków 

masowych, a dziennikarze pisali autobiografie. 

Nurt krytyki podejmuje w swym 

artykule o dotychczasowym rozwoju 

badań nad środkami masowymi Roger 

L. Brown. Zwraca on uwagę, 

że zastosowanie do badań nad masowym 

komunikowaniem zasad analizy 

funkcjonalnej nie przynosi efektu. 

Próby nieco' mechanicznego zastosowania 

programu tej analizy do problemu 

komunikowania, przy tendencji 

określenia funkcjonalności komunikowania 

na poziomie osobowości 

odbiorcy (jak to starał się zrobić 

Klapper), nie powiodły się. Szczupłość 

posiadanej wiedzy, gromadzonej 

według wskazówek płynących 

z modelu przepływu, nie pozwoliła 

określić korzyści, jakie odnosi jednostka 

w tym procesie. Brak teorii 

skłania nas do poszukiwania zdań 

wyjaśniających w nienaukowej kośni 

agonii, jak np. MacLuhanizmie 

czy — dodajmy — w pewnym szerokim 

pojmowaniu teorii alienacji.*) 

Nadto, dodaje Brown, współczesne 

studia, jeżeli doprowadzą kiedyś do 

teorii, wypracują ją z pewnością tylko 

w odniesieniu do sytuacji komunikowania 

w społeczeństwach indu- 

•) Piszemy o tym obszerniej w artykule: 

O naukowym i socjologicznym charakterze 

badań nad masowym komunikowaniem. 

Studia Socjologiczne, w druku.


strialnych, pomijając te społeczności, 

które szczebla tego nie osiągnęły. 

Wszelkie twierdzenia o perswazyjności 

środków masowych muszą być 

podejmowane w pełnej świadomości, 

że efekty komunikowania zależne są 

w większej mierze od grup pierwotnych, 

w jakich odbiorcy tkwią, niż 

od środków przekazu. Wniosek: badać 

odbiorcę jako członka grup. 

Zawodne jest również poleganie 

na procedurze analizy treści, jako 

obiektywnym sposobie określenia tego, 

co jest nadawane i odbierane 

w procesie masowego przekazu. Po 

pierwsze dlatego, że analiza ta dotyczy 

jedynie słów, tymczasem media 

działają znacznie bogatszym zespołem 

środków, jak obraz, kontekst, intonacja 

głosu. Nadto: zarówno nadawcy 

mówią coś „między wierszami", jak 

i odbiorcy odczytują te treści. Po drugie 

— nie jest wcale pewne, że odbiorca 

odczytuje w taki sposób daną 

treść, jak ją badacz zaklasyfikował. 

Przedstawiane w tomie uwagi Jamesa 

H all or an a na temat badań 

prowadzonych wśród dzieci wskazują, 

że młody widz czy czytelnik nie odbiera 

jako wyrazu gwałtu tych scen, 

które badacz określił jako gwałtowne. 

Ciekawe uwagi na ten temat wypowiada 

Andrew Tudor, ukazując, 

jak trudno jest w drodze analizy zawartości 

określić treści, przekazywane 

przez dzieło filmowe. Autor krytykuje 

również model komunikowania 

oparty na prostej analizie przepływu. 

Nawiązując do Marksowskiej 

nauki o bazie i nadbudowie, proponuje 

roizwinięty model komunikowania. 

Oprócz podstawowego przebiegu 

nadawca-odbiorca, uczestniczą w nim 

takie elementy, jak: kultura, która 

określa język środka przekazu 

i struktura społeczna, określająca sytuacje 

przekazu. Nadto po stronie nadawcy 

trzeba uwzględnić motywacje, 

po stronie odbiorcy — efekt. Nadawcę 

i odbiorcę trzeba też analizować pod 

kątem posiadanych orientacji poznawczych, 

odnoszących się do sposobu 

wyrazu, aksjologicznych oraz 

oczekiwań, jak również sytuacji społecznych, 

w jakich te osoby się znalazły. 

Zdaniem Tunstalla badania nad 

środkami masowymi powinny 

uwzględniać następujące trzy dyrektywy: 

1) częściej stosować podejścia 

porównawcze, określające działania 

wszystkich środków masowych, 2) 

zwracać uwagę na dwukierunkowość 

przepływu informacji, od nadawcy do 

odbiorcy za pomocą całego systemu 

społecznego, 3) zwracać uwagę na 

aspekty organizacyjne środków masowych. 

W końcu badania te powinny 

mieć bardziej charakter makro- 

-społeczny. 

W tomie przedstawiono dwa takie 

przykłady badań makro-społecznych. 

Pierwszy omawia artykuł Winstona 

Fletcher a, który badał, w jakim 

sitopniu powszechny odbiór środków 

masowych stał się wzorcem kulturowym 

w Wielkiej Brytanii. Drugim 

jest artykuł Melvina L. DeFleura. 

Badał on proces innowacji poszczególnych 

środków masowych w 

społeczeństwie amerykańskim. Podmiotem 

przyjmującym środki nie są 

poszczególne jednostki, lecz rodziny. 

Ze studiów DeFleura wynika, że proces 

przyjęcia innowacji wyraża się 

na wykresach zawsze krzywą S, że 

nadto przyjęcie wszystkich badanych 

środków masowych w USA 

(dzienników, filmu, radia, tv) wyrażało 

się tą krzywą, lecz że zjawiska 

te miały charakterystyczne cechy 

swoiste. 

Autorzy zgodni są w swej krytyce 

dotychczas uprawianych badań. Mimo 

to jednak demonstrowane przez 

nich przykłady wskazywać mogą — 

naszym zdaniem — na zarysowywanie 

się w badaniach dwu podejść, 

które być może w przyszłości znajdą 

się w opozycji do siebie. Pierwsze, 

reprezentowane przez Tunstalla i Tudora, 

nakazuje koncentrować uwagę 

na samym procesie komunikowania, 

oczywiście rozumianym szeroko i nie 

zawężonym do modelu prostego przepływu, 

lecz model ten starającym 

się razwinąć. Cechą jego jest dzielenie 

pewnych społecznych całości według 

z góry wyodrębnionych kryteriów 

i określanie ich uczestnictwa 

w procesie komunikowania. Oto dla 

przykładu problemy, jakie Tunstall 

radzi badać: 1. Kobiety i środki masowe 

— co mogłoby obejmować role 

dziewcząt i kobiet w treściach środków 

przekazu, kobiet jako nadawców 

i kobiet jako publiczności (włącznie 

z reklamą), 2. Klasę robotniczą i środki 

przekazu, 3. Wartości elitarne 

i środki przekazu. 

Podejście drugie, którego elementy 

znaleźć można w artykule DeFleura, 

zaleca koncentrować się raczej na 

grupach, takich jak np. rodzina, i badać 

funkcje, jakie w życiu tych cało-


ści pełnią środki masowe (obok innych 

czynników). 

Pierwsze z tych ujęć przedstawia 

dla nas socjologię masowego komunikowania, 

gdy drugie — socjologię 

kultury. Dla socjologa to drugie rozwiązanie 

wydaje się trafniejsze. Jeżeliby 

na przykład zastosować się do 

pierwszej z propozycji badawczych 

Tunstalla i badać miejsce kobiety 

w masowym komunikowaniu, rychło 

przekonalibyśmy się, że koibiety jako 

takie stanowią wątpliwą samodzielną 

całość społeczną, w najlepszym razie 

zbiorowość, częściej zbiór, nie zaś 

grupę; wyjaśnianie teoretyczne problemu 

musi nas z konieczności prowadzić 

na teren rodziny, zespołu pracowniczego, 

a w przypadku szerszych 

wyjaśnień — na teren klasy czy społeczeństwa 

jako podmiotu kultury 

itd. 

Praca angielska podtrzymuje nasze 

zastrzeżenia co do możliwości uprawiania 

socjologii masowego komunikowania 

jako osobnej wiedzy, a proponowane 

przez nią rozwiązania problemu 

nie rozwiewają raz zrodzonych 

wątpliwości. Czy nie lepiej, dostrzegając 

wagę środków masowych 

we współczesnym życiu społecznym, 

po prostu życie to badać jako całość 

Jest to- odpowiedź socjologa, nie zaś 

praso znawcy i to, że ona właśnie 

przychodzi na myśl, wskazuje, że daleka 

jest jeszcze droga do socjologii 

masowego komunikowania. 

Jerzy 

O ŚRODKACH 

MASOWEGO PRZEKAZU 

Pomorski 

Erich Feldmann: NEUE STU 

DIEN ZUR THEORIE DER MAS 

SENMEDIEN. ERNST REIN 

HARDT VERLAG, München/Basel 

1969. S. 193. 

Gwałtowny rozwój środków masowego 

przekazu, jaki obserwujemy na 

całym świecie w ciągu ostatniego 

ćwierćwiecza, nie przestaje fascynować 

ludzi pióra. Lawinowo wręcz rośnie, 

we wszystkich językach, liczba 

publikacji poświęconych różnorodnym 

problemom jakie rodzi — nie 

mający historycznego precedensu — 

proces, na naszych oczach zmieniający 

charakter życia kulturalnego, głęboko 

wpływający na całość życia 

społecznego. 

Naukowe wysiłki, podejmowane 

w tysiącach instytucji badawczych, 

idą głównie w kierunku możliwie 

wszechstronnej dokumentacji zjawiska 

i empirycznych studiów nad jego 

upowszechnieniem i efektami; niewielka 

zaledwie ich część podejmuje 

problemy teoretyczne. W krajach zachodnich, 

a zwłaszcza w USA, gdzie 

ze względu na osiągnięty stopień rozwoju 

i powiązania z życiem gospodarczym 

szczególnie liczne są prace 

badawcze nad środkami masowego 

przekazu, rozważania teoretyczne podejmowane 

są zazwyczaj z pozytywistycznych 

pozycji filozoficznych. Jeśli 

chodzi o kraje socjalistyczne, to — 

rzecz naturalna — teoretycy kultury 

współczesnej z reguły opierają się 

o dorobek marksistowskiej myśli filozoficznej. 

Nie znaczy to jednak, 

aby nie było w tej dziedzinie innych 

prób, w szczególności nawiązywania 

do różnorodnych nurtów spekulatywnej 

filozofii posiadającej w wielu 

krajach (przede wszystkim w Niemczech) 

bogate tradycje. 

Interesującym przykładem takich 

właśnie usiłowań jest opublikowany 

niedawno tom studiów Ericha Feldmanna, 

profesora uniwersytetu w 

Bonn, autora wydanej w 1962 r. 

książki o teorii środków masowego 

przekazu.*) 

Recenzowany tu tom nie stanowi 

spójnej całości; jest to zbiór szeregu 

artykułów, wykładów i odczytów autora, 

publikowanych już przezeń 

w rozmaitych zachodnioeuropejskich 

czasopismach w latach 1962—1968, 

przy czym czasopisma te często są 

bardzo odległe od problemów nauki. 

Elementem łączącym poszczególne 

części zbioru jest tu jedynie sam nadrzędny 

temat, szeroko rozumiana problematyka 

środków masowego przekazu 

i badań nad nimi. Czytelnik nastawiony, 

ze względu na tytuł tomu, 

na zagadnienia teorii będzie rozczarowany 

i łatwo stwierdzi przypadkowość 

doboru treści: specjalistyczne 

zagadnienia eksperymentalnej pedagogiki 

rozważane są obok problemów 

techniki handlowych ogłoszeń, zagadnienia 

fizjologii recepcji obok 

spraw organizacji badań, półfantastyczne 

wizje futurologiczne znajdują 

*) Por. recenzję w Zeszytach Prasoznawczych 

1965 nr 2, s. 80 ł d. (Red.).


się obok historyczinych wycieczek 

w przeszłość Europy i jej kultury. 

Najwięcej miejsca poświęca autor 

sprawom wychowania i wykształcenia 

w związku z rozwojem i funkcjonowaniem 

środków masowego przekazu. 

Wykład jego ma jednak charakter 

bardzo elementarny, powtarza 

dobrze od lat znane prawdy, zaopatrując 

je banalnymi dywagacjami 

o potędze, jaką tworzą dziś radio, telewizja 

czy prasa oraz o możliwościach, 

jakie rodzą one dla wszechstronnej 

edukacji, przede wszystkim 

młodzieży. 

Autor wyraźnie unika wszelkiego 

materiału empirycznego, nawet z własnego, 

najbliższego mu kraju — 

NRF. Całość jego wywodów, nie wyłączając 

tych części, które dotyczą 

mechanizmów rynkowych, reklamy, 

ogranicza się do twierdzeń czysto 

werbalnych, często' bardzo apodyktycznych. 

W/ całej pracy nie ma najmniejszej 

nawet próby wskazania na 

ekonomiczny aspekt środków masowego 

przekazu i związane z nim 

•sprawy kontroli d dyspozycji. Stałe 

podkreślając agólnoteoretyczny charakter 

swych rozumowań, których ambicją 

jest stworzenie intelektualnego 

fundamentu dla zrozumienia fenomenu 

mającego dziś zasięg globalny, 

autor w rzeczywistości operuje prymitywnymi 

schematami: z jednej 

strony społeczeństwa kapitalistycznego, 

opartego rzekomo o pełną i niczym 

nie skrępowaną swobodę jednostki 

i dobrowolnych grup mogących 

według swego uznania rozwijać 

kulturę, w tym i środki masowego 

przekazu ; z drugiej strony schematem 

społeczeństwa socjalistycznego, jak 

gdyby w pełni w tej dziedzinie dyrygowanego 

i wykluczającego wszelką 

spontaniczną działalność jednostki. 

Za pomocą takich papierowych 

zabiegów usiłuje E. Feldmann ukryć 

swą, bijącą w oczy, ignorancję jeśli 

chodzi o realia kultury krajów socjalistycznych 

i przemilczeć rzeczywiste 

problemy krajów Zachodu, 

gdzie stały wzrost gigantycznych monopoli 

kontrolujących środki masowego 

przekazu wywołuje wiele niepokoju 

i żywe dyskusje. Naiwno- 

- idylliczny obraz NRF, kraju Axela 

Springera, gdzie przeciętny obywatel 

realizuje jakoby swe spontaniczne 

dążenia w dziedzinie środków masowego 

przekazu, nie nadaje się do poważnej 

dyskusji, stanowi jednak sam 

przez się ciekawy symptom, tym bardziej 

charakterystyczny, iż pojawia 

się w artykułach i odczytach przeznaczonych 

dla szerokiej publiczności 

i w cieniu wciąż społecznie wielkiego 

autorytetu profesorskiej wiedzy. 

Pod tym względem recenzowana 

praca może być dla polskiego czytelnika 

pouczającym przykładem usługowej 

roli, jaką przynajmniej część 

zachodniej nauki spełnia wobec ortodoksyjnej 

ideologii kapitalizmu; warto 

przy tym zaznaczyć iż o krajach 

trzeciego świata E. Feldmann w ogóle 

nie wspomina. 

Z rozważań autora, które można 

potraktować poważnie w płaszczyźnie 

naukowej, zasługują na uwagę przede 

wszystkim elementy jego własnej 

teorii komunikacji, powtarzające się 

w kilku rozdziałach, oraz próba filozoficznej 

analizy obrazu, informacji 

wizualnej. Komunikację, uznawaną 

przez autora (zgodnie z tezami jego 

amerykańskich nauczycieli) za 

podstawowe pojęcie w zakresie teorii 

kultury, dzieli on na trzy zupełnie 

autonomiczne — jak twierdzi — rodzaje. 

Wyróżnia więc: 

a) komunikację informującą, 

b) komunikację regulującą, 

c) komunikację stymulującą. 

Pierwsza ma się sprowadzać do 

„czystego" informowania, głównie 

o faktach, bez żadnych zamiarów 

wpływania na opinie odbiorcy; druga 

— regulująca — celowo tworzy tę 

opinię, wychowuje, propaguje czy 

reklamuje; trzecia służy zabawie 

i sztuce, dostarcza ludziom emocji. 

Scholastyczność takiego sztywnego 

podziału jest oczywista, niemniej jednak 

autor, nie dając żadnych konkretnych 

przykładów ani analiz, stale 

tym podziałem operuje. 

Pewne wyjaśnienie charakterystycznych 

cech jego umysłu przynosi 

własna deklaracja filozoficznego stanowiska 

autora. Odżegnując się zdecydowanie 

od wszelkich związków 

z marksizmem i pozytywizmem, 

E. Feldmann określa siebie jako kondycjonalistę. 

Gwoli przypomnienia 

czytelnikowi wyjaśnić należy, iż kondycjonalizm 

to dość marginesowy 

nurt filozofii niemieckiej związany 

z imionami dwu uczonych: M. Verwarn 

a i D. Hausemanna, którzy od 

r. 1912 głosili tezę, iż należy z nauki 

usunąć w ogóle pojęcie przyczyny 

i zastąpić je pojęciem „zespołu warunków." 

W rzeczywistości jest jednak 

E. Feldmann nie tyle kondycjonalistą, 

co po prostu eklektykiem.


W swych rozważaniach o obrazie, informacji 

wizualnej w środkach masowego 

przekazu, usiłuje nawiązać 

z jednej strony do Kanta, z drugiej 

dO' Leibniza i Wolffa. Ogłasza więc, 

iż tworzy nową naukę, „gnoseologię", 

rodzaj teorii poznania, który (w jego 

opinii) jest konieczny do badań ruchomego 

obrazu stwarzanego przez 

współczesne środki techniczne. Świat 

tych obrazów (tylko ruchomych) nazywa 

Feldmann „drugim światem" 

i twierdzi, iż jest to twór tak szczególny, 

że wymaga nowej zupełnie 

epistemologii i że on właśnie zakłada 

jej podstawy w oparciu o fenomenalizm 

Kanta. 

Recenzowany zbiór przedstawia jako 

lektura bardzo nierówną wartość 

poznawczą. Dla polskiego czytelnika 

najciekawsze może być właśnie zapoznanie 

się z jego czysto filozoficznymi 

fragmentami, przede wszystkim 

rozdziałem pt. „Próba gnoseologii doświadczania 

obrazu" (Versuch einer 

Gnoseologie der Bilderfahrung). Pozwalają 

one na uprzytomnienie sobie 

jak silne są tradycje klasycznej 

filozofii w Niemczech, jak rozpowszechniony 

werbalizm i spekulacja 

w rozważaniach teoretycznych, i jak 

usiłuje się nowoczesne zjawiska interpretować 

w. nawiązaniu do imion 

wielkich myślicieli przeszłości. 

Kazimierz 

J „MAŁA TEORIA" 

TELEWIZJI 

Zygulski 

Robert Michel: FERNSEH 

JOURNALISTISCHE GESTAL 

TUNGSMITTEL. Karl-Marx-Universität, 

Sektion Journalistik, 

Leipzig 1969. S. 166. 

Obecna sytuacja telewizji charakteryzuje 

się dominacją empirii nad 

teorią. Teoretyczne wypowiedzi znanych 

filozofów, estetyków — mimo, 

że mają charakter marginalny w ich 

twórczości — z konieczności stanoiwią 

punkty orientacyjne w piętrzących 

się zagadnieniach badawczych 

wokół tego- najmłodszego, a już 

wszechobecnego środka masowego 

komunikowania. 

Szeroki od początku lat pięćdziesiątych 

do chwili obecnej rozwój telewizji 

masowej spowodował w ostatnim 

czasie wzrost wydawnictw teoretycznych 

w zakresie telewizji. 

Większość z nich jednak rozstrzyga 

zagadnienia dotyczące miejsca tv 

wśród pozostałych dziedzin sztuki czy 

środków masowego komunikowania, 

próbuje ustalić czy jest to kino domowe, 

czy filmowany teatr, czy jest 

to prasa unowocześniona, czy też 

morderczy konkurent prasy w tradycyjnym 

znaczeniu. 

Nic nie jest bardziej przydatne 

praktyce jak dobra teoria, lecz rozwiązania 

teoretyczne na tym szczeblu, 

jakkolwiek z praktyki wyrosłe 

niewiele do jej rozwoju wnoszą. Na 

użytek codzienny potrzebna jest teoria, 

która pomoże doświadczeniu i intuicji 

i bronić będzie przed rutyną 

i stereotypem. Teoria wyrosła z analizy 

przedmiotu zarówno w jego 

aspektach technicznych jak i artystycznych, 

wyodrębniająca i szeregująca 

podstawowe składniki konstruujące 

obraz i oddziaływanie telewizji. 

Umożliwiająca i upraszczająca wybór 

środków wyrazu, których ilość 

nie powinna być przeglądem możliwości, 

lecz wyrazem konieczności, 

uzasadnionej formą wypowiedzi oraz 

funkcją oddziaływania. 

Ta „mała teoria" jest przedmiotem 

książki Roberta Michela. Publikacja 

jest przeznaczona dla studentów 

dziennikarstwa, jako pomoc naukowa 

rozszerzająca zagadnienia podstawowego 

podręcznika. Może jednak służyć 

również i praktyce dziennikarskiej, 

jako teoretyczne uzupełnienie 

doświadczeń i źródło inspiracji do 

nowych trafnych rozwiązań. 

Nie jest to jednak podręcznik 

kształcący niższy personel techniczny 

tv. Adresowany jest bowiem do zespołu 

twórczego, przekazuje mu wiedzę 

o dramaturgicznych zasadach oddziaływania. 

Z zespołowego aktu 

twórczego, jakim jest emisja programu 

telewizyjnego, wyodrębnia autor 

wizualne, foniczne i językowe elementy. 

Właściwości każdego z nich 

i ich wzajemne modyfikacje w obrębie 

kompletnego wypowiedzenia telewizyjnego 

są przedmiotem dociekań. 

Na materiale przykładowym ustala 

autor podstawowe reguły obiektywizujące 

to, co w jednostkowym przypadku 

uważa się za subiektywny styl. 

Założone uproszczenia przy ustaleniu 

relacji między poszczególnymi


środkami wyrazu rekompensuje konkretność 

problemów gatunkowych, 

montażowych czy mikserskich. I tak 

np. sprawy montażu ukazane zostały 

w różnych płaszczyznach (wizualnej 

i fonicznej) z zastosowaniem prawideł 

takich dyscyplin jak: estetyka, 

lingwistyka, malarstwo, plastyka. 

Książka ma charakter kompilacyjny, 

co w połączeniu z przyjętym 

systemem porządkowania materiału 

i klasyfikowania zjawisk ustawia ją 

na pograniczu wydawnictw podręcznikowych 

i encyklopedycznych. „Mała 

teoria" zapobiegająca niebezpieczeństwom 

poszukiwań intuicyjnych 

lub — co gorsza — rutynie, powstała 

tu na gruncie doświadczeń uogólnionych 

przy pomocy metody analityczno-syntetycznej. 

TELEWIZJA 

A PRZESTĘPCZOŚĆ 

Teresa 

Lisicka 

J. D. H al lor an, R. L. Brown, 

D. С Chane у: TELEVISION 

AND DELIQUENCY. University 

Press, Leicester 1970. S. 222. 

Rzecz jest niecodzienna, bo Anglia 

dotąd niemal się szczyciła tym, że nie 

prowadzi u siebie szkolnictwa dziennikarskiego 

(kto chce być dziennikarzem, 

temu wystarczy talent i dar 

Boży — mówiono): Anglia nie prowadziła 

też badań nad środkami masowej 

informacji (kto chce takie badanie 

uprawiać — może to robić 

w ramach tradycyjnych dyscyplin). 

Tak sprawa wyglądała jeszcze pięć 

lat temu i oto nagle trzy angielskie 

uniwersytety otrzymały zlecenie 

opracowania programu nauczania 

dziennikarstwa, a Uniwersytet w Leicester 

powołał Centre for Mass Communication 

Research. Ten ośrodek 

wyłącznie badawczy powstał nrzed 

3 laty i obecnie przedstawia już 

pierwszą produkcję wydawniczą. 

Na pierwszy ogień poszła telewizja, 

a więc ten środek masowego 

przekazu, który jest w Anglii (i nie 

tylko) najżywiej dyskutowany. Wyszły 

więc drukiem (w 1970 r.) następujące 

prace tego Ośrodka: ..The 

Effects of Television"; „Television 

for Children and Young People"; 

„Mass Media in the Society: the 

need for research"; „Problems of 

television research". 

Ostatnio zaś Ośrodek ten wydał 

nową pracę pt. Telewizja i przestępczość. 

Pracy tej chcemy poświęcić tu 

nieco miejsca, jako że, zestawia ona 

problematykę telewizyjną z aktualnymi 

sprawami młodzieży i filmu, 

zwłaszcza tzw. kryminalnego. Otóż 

w Anglii problem ten (wpływu telewizji 

— dobrego czy złego — na młodzież) 

jest szczególnie aktualny i — 

jak twierdzą Autorzy — naukowe 

badanie tej problematyki ma duże 

znaczenie. Społeczny problem wpływu 

tv na przestępstwa młodzieży 

jest W Anglii tak poważny, że może 

być zdefiniowany jako taki, który 

już „niepokoi społeczeństwo". W tej 

sytuacji coś musi być zrobione „aby 

polepszyć sytuację". Ponieważ w wielu 

wypadkach odzywały się głosy, iż 

za szerzenie się przestępczości wśród 

młodzieży ponosi winę przede wszystkim 

telewizja, przeto instytucja ta 

sama zainicjowała badania naukowe 

nad tym problemem, choćby dla potwierdzenia 

lub odrzucenia tezy 

„o roli" telewizji w rozwoju przestępczości. 

Tak doszło w 1963 r. do powołania 

Television Research Committee (Komitet 

Badań nad Telewizją). Komitet 

otrzymał dużą finansową pomoc państwową 

(50 000 funktów rocznie); została 

ona zlokalizowana w uniwersytetach 

(jak np. Leicester), które podjęły 

się prowadzić placówki prasoczy 

teleznawcze. 

W czasie dyskusji nad kierunkami 

badań okazało się, że problem jest 

znacznie szerszy aniżeli „telewizja 

i przestępczość", bowiem „całe życie, 

a raczej sposób jego opisywania i pokazywania 

przez telewizję" powinien 

być przedmiotem naukowej obserwacji. 

Na tej drodze doszło do wysunięcia 

pOiStulatu kompromisu między 

„rosnącym interesem publicznym" 

z jednej strony, a „sophisticated 

approach of the social scientists". 

Praca J. W. Hallorana i współautorów 

jakkolwiek ma tytuł „TV and 

deliquency" zawiera już tę rozszerzającą 

formułę i zajmuje się różnymi 

aspektami działalności telewizyjnej. 

Jest to bardzo poprawnie wykonana 

praca socjologiczna oparta na ankietach, 

których część zamieszczono 

(jako aneksy) na końcu książki, co 

ją znacznie ożywia. 

8*


Jeżeli chodzi o odpowiedź na pytanie 

zawarte niejako w tytule książki, 

to Autorzy nie dają zdecydowanej 

czy jednoznacznej odpowiedzi. Powiadają 

mianowicie, że nie można telewizji 

przypisać zdecydowanego wpływu 

na wzrost przestępczości, jakkolwiek 

w konkretnych wypadkach 

określonych filmów czy innych audycji 

można na taki proces wskazać. 

Mieczysław 

RYNEK PRASOWY NRF 

Kafel 

Enno Dreppenstedt: DER 

ZEITTJNGS- UND ZEITSCHRIF 

TENMARKT. Verlag für Buchmarkt-Forschung, 

Hamburg 1969. 

S. 309. 

Jest to książka doforze ilustrująca 

charakterystyczny proces, będący rezultatem 

koncentracji prasy w neo- 

-kapitalizmie. Przytaczając obszerne 

materiały statystyczne i faktograficzne, 

odzwierciedlające obecny stan 

rynku prasowego NRF, praca E. Dreppenstedta 

z przysłowiową niemiecką 

sumiennością i drobiazgowością analizuje 

prawidłowości rynkiem tym 

rządzące. 

Książka będąca rozszerzoną rozprawką 

doktorską autora, o czym 

nie zapomina on przypomnieć czytelnikowi 

we wstępie, we wstępnych 

częściach poddaje szczegółowemu 

rozbiorowi samo pojęcie „prasa" 

i „gazeta". W zwięzłym streszczeniu 

otrzymujemy tu tezy skądinąd od 

dawna i dobrze znane (z „klasycznych" 

w tej dziedzinie dzieł Grotha 

lub Dovifata). Ponieważ praca nie 

stawia sobie jako celu przebadania 

prasy zachodnioniemieckiej z punktu 

widzenia socjologicznego lub politycznego, 

lecz ściśle handlowo-gospodarczego 

— dalsze części książki poświęcone 

są wnioskom nasuwającym 

się z lektury bogatego materiału faktograficznego, 

dotyczącego gazety lub 

periodyku zachodnioniemieckiego, 

występujących jako towary. Ten 

punkt widzenia, który może wydawać 

się nam wąski lub ubogi, jest w istocie 

dla społeczeństwa neokapitalistycznego 

wiodący; umożliwia nam 

obserwację pewnych aktualnych procesów 

rozwojowych, będących następstwem 

koncentracji i całkowitej 

komercjalizacji prasy w NRF. 

Co w szczególnoiści godne jest 

w tym kontekście uwydatnienia 

1) Zjawisko powstałe w wyniku stałego 

kurczenia się wielkonakładowych 

gazet, których koszty własne 

są zbyt duże, by mogły być ponoszone 

przez niemonopolistycznego 

wydawcę. 

2) Całkowite niemal podporządkowanie 

prasy NRF wymogom reklamy 

prasowej, która stanowi jedyne, 

naprawdę poważne i stałe źródło 

dochodów" wydawców. 

3) Konsekwencje wynikające z upowszechnienia 

telewizji; jak twierdzi 

autor, niekoniecznie są one dla 

rozwoju prasy codziennej negatywne. 

O ile nawet, w pierwszym 

okresie, telewizja ograniczyła czytelnictwo 

prasy codziennej, o tyle 

obecnie obserwujemy w NRF zjawisko 

pewnej współzależności. 

Programy telewizyjne pobudzają 

więc mniej rozwinięte kulturalnie 

środowiska czytelnicze do lektury 

prasy, która z kolei stanowi wtórny 

bodziec spotęgowanego odbioru 

tv. Prawidłowość ta jest szczególnie 

wyrazista w odniesieniu do 

tygodników i magazynów ilustrowanych. 

Zdaniem autora nie ma 

najmniejszej wątpliwości, że telewizja 

podziałała ogromnie pobudzająco 

na ich rozwój i czytelnictwo. 

4) Zupełne uzależnienie tzw. prasy 

rezonującej (politycznej) od praw 

rządzących rynkiem prasowym. 

Innymi słowy — w świetle materiałów 

przytoczonych w omawianej 

książce — jeżeli jeszcze ktokolwiek 

mógłby żywić iluzje odnośnie do 

możliwości zabezpieczenia wolności 

prasy w neokapitalizmie, musi 

je stracić. 

Dla czytelnika z kraju socjalistycznego 

wprost groteskowo brzmią niektóre 

wywody E. Dreppenstedta, zapewne 

przyjmowane zupełnie na serio 

przez zachód ni oniemieć kie h wydawców, 

według których taka lub inna 

sonda „socjologiczna" (wykazując, 

że czytelnicy zginają w pewien określony 

sposób płachty gazet spiesząc 

rano do pracy) zobowiązuje redaktora 

lub właściciela pisma, pragnących być 

„konkurencyjnymi", do szczególnego 

sposobu łamania gazety lub umieszczania 

najbardziej wysokoplatnych 

ogłoszeń reklamowych właśnie w tej, 

a nie innej części dziennika.


Dotykając tu i ówdzie problemów 

społecznych, autor książki o rynku 

prasowym NRF sygnalizuje następujący 

interesujący fenomen. Otóż jak 

wykazują długotrwałe strajki prasowe 

w NRF, W. Brytanii czy USA, 

obecność radia i telewizji powoduje, 

że przez dłuższy nawet okres czytelnicy 

mogą być pozbawieni dzienników. 

Nie oznacza to jednak, by godzili 

się oni na zawsze z myślą „likwidacji" 

prasy codziennej na rynku 

wydawniczym. Przeciwnie: autor cytuje 

wypadki, kiedy — zwłaszcza 

w USA — po kilkumiesięcznych 

strajkach prasy codziennej zwolennicy 

gazet w burzliwych demonstracjach 

ulicznych domagali się jej powrotu 

na rynek. Zgoda na nieukazywanie 

się gazet codziennych jest więc 

tylko zjawiskiem ograniczonym w czasie 

i relatywnym. 

Główną korzyść z lektury książki 

E. Dreppenstedta może u nas odnieść 

badacz ekonomiki prasy kapitalistycznej. 

Ignacy 

Krasicki

I 18 


Noty o polskich nowościach wydawniczych 

• Janina Kulczycka-Saloni: ŻY 

CIE LITERACKIE WARSZAWY W LA 

TACH 1864—1892. Biblioteka Wiedzy o Warszawie. 

PIW, Warszawa 1970. S. 272 + ilustracje 

na wklejkach. 

„Pojęcie życia literackiego nie jest dokładnie 

sprecyzowane — obejmuje ono całokształt 

warunków społecznych, w których 

literatura powstaje i w których funkcjonuje... 

Z tego obfitego zespołu zagadnień 

wybieram tylko kilka. Ale nawet te 

wybrane nie mogą być opracowane w sposób 

wyczerpujący." Autorka wyjaśnia więc 

we wstępie, że książka nie jest monografią, 

ale raczej zbiorem szkiców, których 

tematyka mieści się w ramach określonych 

tytułem książki. 

Po omówieniu zadań i sytuacji materialnej 

pisarza, kolejno przedstawia instytucje 

związane z życiem literackim: wydawnictwa 

i czasopisma; salony, zebrania 

towarzyskie ; redakcje i kawiarnie; odczyty, 

ofiarność obywatelską; kobiety literatki. 

Ostatni ze szkiców nosi tytuł „Stracone 

pokolenie". Na końcu jeszcze 31 stron 

słowniczka biograficznego. 

Jak widać z przedstawionego przeglądu 

treści, niektóre szkice dotyczą wprost 

dziejów prasy warszawskiej w drugiej połowie 

XIX w. W innych autorka również 

nawiązuje do tej tematyki. Np. już 

w pierwszym szkicu jest mowa o tym, że 

pisarze, z trudnością zarabiając na życie 

twórczością literacką, „dorabiali" felietonami, 

korespondencjami, pracą w redakcjach. 

Ale i twórczość dziennikarsko-publicystyczna 

nie zapewniała egzystencji, 

więc poszukiwano stałych dochodów 

w pracy biurowej. Z tym problemem łączy 

się temat jednego z następnych szkiców 

— o Kasie Literackiej. 

W szkicu poświęconym wydawnictwom 

i czasopismom interesujące jest zwłaszcza 

przedstawienie stosunków wydawca-^autor. 

Gdy mowa o czasopismach — chodzi 

przede wszystkim o ich stosunek do literatury: 

w jakim stopniu były czynnikiem 

pobudzającym twórczość literacką. 

W podrozdziale „Redakcje i redaktorzy", 

autorka szkicuje sytuację ówczesnej 

prasy, jej rolę społeczną, przedstawia niektóre 

redakcje i sylwetki redaktorów. 

W sumie, choć w formie szkicowej, 

znajdzie czytelnik w tej książce ogólny 

obraz prasy warszawskiej po powstaniu 

styczniowym. Obfita bibliografia odsyła 

do bardziej szczegółowych opracowań lub 

źródeł. Atmosferę owych czasów przybliżają 

też reprodukcje starych ilustracji. 

• DRUKARSKIM SZLAKIEM. W setną 

rocznicę narodzin związku zawodowego 

drukarzy polskich. Praca zbiorowa pod redakcją 

Stanisława Poznańskiego. 

Instytut Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 

1970. S. 288. 

Wydawnictwo jubileuszowe, które powstało 

staraniem Zw. Zaw. Pracowników 

Poligrafii. Ma ono jednak znaczenie nie 

tylko jubileuszowe, ale jest zbiorem cennych 

materiałów do dziejów polskiego 

drukarstwa. Składają się nań szkice historyczne, 

wspomnienia dziennikarzy 

o drukarzach i drukarzy o swej pracy. 

Szczególnie eksponowana jest rola drukarzy 

w ruchu robotniczym, któremu służyli 

swymi zawodowymi kwalifikacjami, drukując 

z poświęceniem nielegalne wydawnictwa. 

Także — rola drukarzy podczas II 

wojny światowej, kiedy walczyli, składając 

tajną prasę przy kasztach, jak i z karabinami 

na frontach. W końcu — o drukarstwie 

już w wyzwolonej Polsce, począwszy 

od wydrukowania Manifestu 

PKWN w Chełmie Lubelskim. A zamyka 

ten tom fotoreportaż pokazujący nowoczesne, 

budowane już po wojnie drukarnie. 

Dla lepszego zorientowania w zawartości 

tego wydawnictwa — wyliczenie kilku 

artykułów: 

— Stary konterfekt zawodu (Mieczysław 

Ziemski), o Księdze Protokolarnej 

i aktów wypisów towarzyszy sztuki 

drukarskiej za okres 1850—1875; 

— Jeden z dynastii (Mieczysław 

Ziemski), o drukarzu Antonim Mańkowskim, 

lwowskim działaczu ruchu robotniczego; 

— Zawsze z myślą o powrocie do Macierzy. 

Rozmowa z Edmundem Osmańczykiem 

(Jerzy Hańbowski), o drukarzach Polakach 

pracujących przed wojną na terenach 

III Rzeszy; 

— Takie, były dzieje „Czwórki" (Michał 

Wojewódzki), o konspiracyjnej 

warszawskiej drukarni AK; 

— W starej drukarni Czernickich (Stanisław 

Poznański), o drukarni 

w Chełmie Lubelskim, gdzie został wydrukowany 

Manifest PKWN; 

— Przy szpaltach „Kalendarza Polskiego" 

w Esztergomie (Stanisław Poznański), 

o linotypiście i sportowcu Bolesławie 

Jaworskim, który w czasie wojny 

składał na Węgrzech polskie druki; 

— Pierwszomajowy numer Trybuny 

o dru 

Wolności (Piotr J. Stolarek), 

karni PPR;


— Dalekie wciąż bliskie (Mieczysław 

Ziemski), o odradzającym się drukarstwie 

po wojnie. 

Książka zawiera wiele krótkich biografii 

zasłużonych drukarzy XIX i XX wieku. 

Jest bogato ilustrowana; m. in. liczne reprodukcje 

czasem unikalnych wydawnictw, 

także czasopism. 

ki 

• W PRACY I W WALCE. Wspomnienia 

robotników warszawskich z przełomu XIX 

i XX wieku. Орг. Janusz Durko. Biblioteka 

Wiedzy o Warszawie. PIW, Warszawa 

1970. S. 222 i wklejka z 28 ilustracjami. 

Wspomnienia 9 szeregowych działaczy 

ruchu robotniczego, warszawskich robotników. 

Zbierał te wspomnienia Jan D u r- 

k o (ojciec autora opracowania), który od 

końca XIX w. działał najpierw w PPS, 

a potem w SDKPiL. Dwa z tych wspomnień 

spisał autor opracowania. 

Z punktu widzenia dziejów rewolucyjnej 

prasy robotniczej i tak zwanej „techniki" 

interesujące są wspomnienia Andrzeja 

Kowalskiego, kierownika 

nielegalnej drukarni Proletariatu przy ul. 

Waliców 8, następnie innej warszawskiej 

drukarni partii Proletariat. Jakiś czas pracował 

także w genewskiej drukarni Przedświtu 

i Walki Klas. Opowiada on o tej 

właśnie pierwszej, legendarnej drukarni 

Proletariatu. 

Drugie wspomnienie Adolf К i e ł z a 

poświęca Janowi Rosołowi. Kiełza 

był zecerem, korektorem i kolporterem 

nielegalnych wydawnictw. W mieszkaniu 

Rosoła, robotnika-działacza, mieściła się 

tajna drukarnia. Wspomnienia te uzupełnia 

Zofia Rosół, która współpracowała 

z mężem w owej drukarni. 

Także Wacław Koral, wspominający 

swe kontakty z SDKPiL-owcami, był zecerem; 

brał udział w pierwszym strajku 

drukarzy warszawskich i pomagał w drukowaniu 

wydawnictw tej partii. Sam 

w końcu wstąpił do SDKPiL i założył tajną 

drukarnię. Opowiada o tej pracy. 

Kolporterem nielegalnych wydawnictw 

był Piotr Modrowski, działacz II 

Proletariatu i PPS. Następne wspomnienie 

Andrzej Pionka, działacz SDKPiL, poświęca 

tajnej drukarni przy ul. Dzielnej 

48, a Franciszek Pawlak też SDKPiL- 

-owiec, obronie przez Marcina Kasprzaka 

tajnej drukarni, która mieściła się w jego 

mieszkaniu. 

ki 

• Józef Raczkowski: WSRÖD POLI 

TYKÓW I ARTYSTÓW, (ze wspomnień redaktora). 

Opr. Witold Stankiewicz, Maria 

Wronkowska. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 

Warszawa 1969. S. 540, ilustracje 

na wklejkach. 

Autor (żył 1885—1951) był działaczem ruchu 

ludowego, dramaturgiem i dziennikarzem. 

Jako pisarz debiutował tomem poezji, 

do którego winietę rysował Wyspiański; 

autor miał wówczas 18 lat. Do ruchu 

ludowego, sam będąc pochodzenia chłopskiego, 

zbliżył się przed wybuchem wojny 

światowej ; od 1914 roku był przez 10 lat 

redaktorem Piasta. 

Przed pracą w Piaście R^ąezkowski odbył 

praktykę dziennikarską w kilku redakcjach 

krakowskich. Pisze o tym dość 

szczegółowo, ukazując stosunki panujące 

w ówczesnej prasie. Jego debiutem dziennikarskim 

był artykuł w Naprzodzie, napisany 

jeszcze na gimnazjalnej ławie (wystąpił 

przeciw obowiązkowym wówczas 

gimnazjalnym „musztrom"). 

O pracy redakcyjnej pisze w rozdziale 

pt. Praktyka w redakcji (s. 174 i nast.). 

Rozpoczął ją w tygodniku Ilustracja Polska, 

redagowanym przez Ludwika Szczepańskiego. 

Potem w pismach Nowiny, Gazeta 

Poniedziałkowa, Nowa Reforma. 

Także następne rozdziały zawierają liczne 

wzmianki o pracy redakcyjnej. Interesujące 

są zwłaszcza te, w których opisuje 

pracę w Piaście (od s. 225). Zaproponował 

mu ją ówczesny poseł do Sejmu 

Krajowego, ludowy polityk i publicysta 

Andrzej Sredniawski. Raczkowski pracował 

wówczas w Nowej Reformie. Kierownictwo 

PSL „Piast" oddało redakcję pisma 

fachowemu dziennikarzowi, chcąc podnieść 

na wyższy poziom formy redagowania. Nie 

pomylili się, powierzając pismo Raczkowskiemu. 

Zdobywało sobie czytelników, rósł 

autorytet Piasta, a z nim także nakład. 

Dziesięcioletni okres redagowania jest 

przedstawiony zarówno od strony praktyki 

dziennikarskiej, jak też pracy politycznej. 

Nazywano go „prawą ręką Witosa", 

wszedł bowiem Raczkowski w samo centrum 

politycznych wydarzeń z okresu końca 

wojny i pierwszych lat II Rzeczypospolitej. 

W końcu jednak drogi jego i Witosa rozeszły 

się; w 1924 Raczkowski wycofał się 

z życia politycznego, wystąpił z PSL i redakcji 

Piasta. Osiadł na gospodarstwie pod 

Poznaniem. W 1933 wrócił do dziennikarstwa, 

obejmując redakcję fachoworolniczego 

Rolnika Wielkopolskiego (ukazywał się 

dwa razy w tygodniu). I tu jego zdolności 

dziennikarskie dały efekty — pismo było 

poczytne. W 1937 zmieniło tytuł na Rolnik 

Polski. 

W czasie wojny Raczkowski zamieszkał 

u brata w Krakowie i był organizatorem 

pomocy materialnej dla dziennikarzy, którzy 

uciekli lub zostali wysiedleni z Ziem 

Zachodnich. Po wojnie współpracował 

z czytelnikowskim wówczas Rolnikiem 

Polskim. 

Opublikowane wspomnienia kończą się 

na latach dwudziestych. 

Oprócz informacji na temat prasy 

w tekście wspomnień — wiele dodatkowych 

także w obszernych przypisach wydawców. 

ki 

• Edward Ligocki: DIALOG Z PRZE 

SZŁOŚCIĄ. Czytelnik, Warszawa 1970. 

S. 470. 

Polityka i literatura to były pierwszoplanowe 

zajęcia autora. Ale był również 

dziennikarzem, publicystą. Ten tom jego 

wspomnień interesujący jest przede 

wszystkim dla historyka dziejów najnowszych; 

obfituje w relacje uczestnika 

i świadka wielu wydarzeń politycznych od 

czasów pierwszej po drugą wojnę światową 

włącznie. Praca dziennikarska jest tu 

tylko wzmiankowana. W latach międzywojennych 

autor przebywał dłuższymi okresami 

we Francji. „Trzy Kuriery — warszawski, 

poznański i krakowski — drukowały 

dość dużo moich artykułów i wierszy" 

(s. 330) i dalej krótka, ale celna uwaga 

o kierownictwie IKC. Ligocki (żył 1877— 

1966) zamyka swe wspomnienia na roku 

1945. 

ki


• Wojciech Wrzesiński: POLSKI 

RUCH NARODOWY W NIEMCZECH 1922— 

1939. Wyd. Poznańskie, Poznań 1970. S. 434. 

Jest to monografia dziejów ludności 

polskiej w Niemczech w okresie międzywojennym. 

Po wstępnym rozdziale, w którym 

autor omawia rozmieszczenie Polaków 

w Niemczech i ich świadomość narodową, 

przedstawia dokładnie sprawę 

utworzenia Związku Polaków w Niemczech, 

który następnie zadecydował o „zasadniczych 

kształtach organizacyjnych ruchu 

polskiego w okresie międzywojennym". 

W związku z tym, jak zmieniała 

się sytuacja polityczna w Niemczech, 

zmieniała się również sytuacja tej organizacji 

i prasy polskiej związanej z polskim 

ruchem narodowym. Problem ten był dla 

autora tematem osobnego studium (zob. 

W. Wrzesiński: Ze studiów nad historią 

czasopiśmiennictwa polskiego w Niemczech. 

Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, 

1967). Ale także w wydanej obecnie 

monografii sprawy prasowo-wydawnicze 

są silnie zaakcentowane i czytelnik 

zainteresowany tym zagadnieniem znajdzie 

wiele informacji. 

ki 

Rubryką redaguje 

JAN KALKOWSKI 

Noty o wydawnictwach zagranicznych 

• Jose Marques de Melo: O CONTRO 

LE DOS MEIOS DE COMUNICACAO. 

Universidad de Sao Paulo, Escola de 

Communicacao, Departamento de Jornalismo, 

Sao Paulo 1970. S. 91. 

Jest to podręcznik przeznaczony dla 

brazylijskich szkół dziennikarskich, a 

omawiający systemy kontroli środków masowej 

informacji w różnych typach ustrojów 

państwowych: od ustroju socjalistycznego, 

przez „liberalny" czyli system 

„odpowiedzialności społecznej" (czytaj: 

wolnokapitalistyczny), aż do faszystowskiego. 

Omawiana praca niejako bazuje — jeśli 

chodzi o jej układ — na koncepcji 

Schramma, Petersona i Sieberta wyłożonej 

w „Four Theories of the Press". Ale 

to tylko układ jest jakby zapożyczony 

(do czego nawet sam Autor się nie przyznaje). 

Jeśli chodzi o treść, o tendencję 

główną, to mamy tu próbę jakiejś własnej 

oceny spraw prasowych i prasy. 

Rzecz ciekawa, że Autor cytuje przy 

systemie prasy socjalistycznej Prawdą, 

Izwiestia, a także Trybunę Ludu oraz 

Trybuną Robotniczą. Nawet tu i ówdzie 

można znaleźć nazwisko polskiego autora 

— prasoznawcy. Jest to już wielka różnica 

w porównaniu z podręcznikami tego 

typu, które wydawano w krajach Ameryki 

Południowej np. lat temu 10 czy 20. 

Ten klimat, a raczej jego powolna zmiana 

jest przyczyną tego, że skrypt ten odnotowujemy 

u nas, co bynajmniej nie 

oznacza, iż zgadzamy się całkowicie z jego 

treścią. 

Praca zawiera pięć rozdziałów. Całość 

jest wydana pod redakcją prof. J. M. de 

Melo, a na każdy rozdział składa się treść 

jednego seminarium, z których każde 

prowadzone było przez innego wykładowcę. 

Szczególnie ciekawie i dokładnie omówiony 

jest angielski system kontroli prasy, 

a zwłaszcza BBC, polegający na różnego 

rodzaju państwowych subwencjach 

oraz cichych i ukrytych dotacjach. 

Do systemów totalitarnych (sistemo 

autoritario) zaliczają autorzy system hitlerowski, 

a także rządy Mussollniego 

oraz współczesne systemy prasowe w 

Hiszpanii i Portugalii. 

W sumie jest to jakby jakaś nowa 

próba spojrzenia na systemy prasowe na 

świecie, próba, na której już tak nie ciążą 

północnoamerykańskie okulary. To zaś 

znaczy już bardzo dużo. 

mk 

• RUNDFUNKANSTALTEN UND TAGES 

ZEITUNGEN. Eine Materialsammlung. 

Arbeitsgemeinschaft der öffentlich-rechtlichen 

Rundfumkanstalten der Bundesrepublik 

Deutschland, Frankfurt a. M. 1965— 

1969. I: S. 403, II: S. 174, III: S. 409. IV: 

S. 208, V: S. 352. 

W pierwszej połowie lat 1960-tych toczyła 

się w NRF ostra dyskusja na temat 

konkurencji między prasą a radiem i telewizją. 

Rząd federalny powołał specjalną 

komisję („Michel-Kommision"), która po 

kilkuletnich badaniach nie stwierdziła 

„konkurencyjnych wynaturzeń" między 

prasowymi i audiowizualnymi środkami 

przekazu. 

Ze swej strony zachodnioniemiecka radiofonia/tv 

opublikowała obszerną, pięciotomową 

dokumentację pod ogólnym tytułem 

„Radiofonia a dzienniki". Tytuły poszczególnych 

tomów charakteryzują ich 

zawartość: 

1. Fakty i opinie, 

2. Dyskusja parlamentarna, 

3. Rozprawy naukowe, 

4. Badania opinii i analizy, 

5. Wyniki studiów i zalecenia. 

Dla niezaangażowanego w zachodnioniemieckie 

spory odbiorcy większą wartość 

niż jednostkowe czy instytucjonalne 

opinie ma oczywiście warstwa faktograficzna 

— zresztą bardzo pokaźna — w tej 

wielotomowej dokumentacji. 

czb 

• Manfred Steffen: DAS GESCHÄFT 

MIT DER NACHRICHT. Agenturen, Redaktionen, 

Journalisten. Hoffmann und 

Campe Verlag, Hamburg 1969. S. 311. 

Jest to książka o „kuchni" dziennikarskiego 

zbierania, opracowywania i przekazywania 

wiadomości w agencjach i redakcjach, 

napisana przez doświadczonego 

praktyka, przeznaczona dla szerokiego kręgu 

odbiorców. Omawia m. in. koniecz« 

ność wyboru przez redakcje stosunkowo


niewielu wiadomości z obszernych serwisów 

agencyjnych (w których i tak znalazła 

odbicie tylko cząstka wydarzeń zachodzących 

na świecie), styl opracowania 

wiadomości, dobór słów w tekście i nagłówkach 

i reperkusję tego na odbiorców, 

aspekty gospodarczo-techniczne przekazu 

wiadomości. Autor przytacza liczne przykłady 

„chochlików" i „kaczek dziennikarskich", 

z których wiele zrobiło — niestety 

— światową karierę. Takie i podobne 

frapujące przykłady z praktyki 

oraz żywy tok opowiadania przesądzają 

o popularności książki na Zachodzie, która 

ze względu na bogate doświadczenia 

autora nie jest pozbawiona wartości poznawczych. 

czb 

• Renate M a y n t z, Kurt Holm, Peter 

H ü b n e r: EINFUHRUNG IN DIE 

METHODEN DER EMPIRISCHEN SOZIO 

LOGIE. Westdeutscher Verlag, Köln und 

Opladen 1969. S. 222. 

Praktyczną wartość tej książki dla 

wszystkich osób, prowadzących badania 

empiryczne w zakresie socjologii (i pokrewnych 

dyscyplin), przedstawia zarys 

treści rozdziałów: 

1. Założenia metodologiczne — podstawowe 

pojęcia socjologii, ich definiowanie. 

2. Pomiary — podstawy pomiarów (formalne 

właściwości danych, zasady pomiarów, 

wskaźniki), skalowanie (system 

rang, metoda Thurstona, skale Likerta 

i Guttmana, wiarygodność skalowania). 

3. Próby — losowa, celowa, quota. 

4. Obserwacja — jej możliwości i granice, 

systematyzacja obserwacji, stosunek 

obserwującego do zjawisk. 

5. Wywiad — możliwości zastosowania, 

formułowanie pytań, budowa kwestionariusza, 

ważność i wiarygodność danych. 

6. Socjometria — możliwości zastosowania, 

technika, przedstawianie i ocena 

danych. 

7. Panel — jego istota i zastosowanie, 

tabelaryczne przedstawianie i ocena wyników. 

8. Analiza zawartości — założenia ogólne, 

postępowanie badawcze, niektóre problemy 

analizy ilościowej. 

9. Niektóre techniki eksperymentalne. 

10. Przedstawianie i analiza danych — 

tabelarycznie i kontekstowo, kontrola 

związków wieloczynnikowych, analiza 

czynników. 

czb 

• HANDBUCH DER WERBUNG. Verlag 

Die Wirtschaft, Berlin 1969. S. 469 + 56 nib. 

W drugiej połowie 1967 r. wydano 

w NRD „pierwszy podręcznik reklamy 

socjalistycznej" — a po niespełna 2 latach 

ukazało się nowe, przepracowane wydanie. 

Świadczy to zarówno o popycie na tego 

rodzaju książkę w państwie socjalistycznym, 

jak też o sprawności zespołu autorów 

i wydawców. 

Podręcznik dzieli się na 6 części. 

Pierwsza omawia rolę reklamy w gospodarce 

socjalistycznej. Część druga jest poświęcona 

psychologii reklamy i traktuje 

m. in. o reklamie jako składniku masowego 

komunikowania, o czynnikach skutecznego 

oddziaływania reklamy, badaniach 

nad nią itp. Następny dział przedstawia 

metodykę planowania, realizowania 

i kontrolowania reklamy. W czwartej 

części scharakteryzowano środki reklamowania 

(znaki firmowe, komponowanie 

tekstów i obrazów reklamowych, a także 

— wśród wielu innych form — ogłoszenia 

prasowe i radiowe, reklamę filmową, 

telewizyjną itd.). Kolejna część zajmuje 

się problemami prawnymi reklamy, 

m. in. prawem wydawniczym i autorskim, 

międzynarodową ochroną prawną 

reklamy. Ostatnia część — to 150-stronicowy 

wykaz NRD-owskich przedsiębiorstw 

i instytucji, będących potencjalnymi ogłoszeniodawcami, 

jak również tych, które 

uprawiają działalność reklamową. Całość 

zamyka słownik pojęć fachowych, a nieodzowne 

uzupełnienie stanowią ilustracje 

(częściowo kolorowe) na wklejkach. 

Dowodem uznania wartości książki może 

być np. opinia NRF-owskiego czasopisma 

Die Anzeige, że lektura podręcznika 

jest interesująca także dla zachodnioniemieckich 

fachowców reklamy. Tym 

bardziej wskazane wydaje się przygotowanie 

polskiego odpowiednika tego wydawnictwa, 

lub choćby przekład publikacji 

NRD-owskiej. 

pd


Nabytki biblioteki OBP 

(IV kwartał 1970) 

ZAGADNIENIA OGÓLNE 

INFORMATOR NAUKI POLSKIEJ 1970. 

Oprać. Jerzy Kozłowski. Państwowe 

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970. 

S. 648. 

Marcel van D i j к, Georges van Slype: 

LE SERVICE DE DOCUMENTATION FACE 

A l'EXPLOSION DE L'INFORMATION. 

Les Éditions d'Organisation, Paris 1969. 

S. 265. 

AUTOMATYCZNE PRZETWARZANIE IN 

FORMACJI. T. 1: TECHNIKA — METODY. 

T. 2: ZASTOSOWANIA. Praca zbiorowa 

pod red. nauk. Elżbiety Ni e d z i e 1- 

skiej. Wyższa Szkoła Ekonomiczna we 

Wrocławiu, Wrocław 1970. S. 312, 170. 

Kurt Koszyk, Karl H. P г u y s: DTV- 

-WÖRTERBUCH ZUR PUBLIZISTIK. Deutscher 

Taschenbuch Verlag, München 1969. 

S. 412. 

Jean L о h i s s e, Nicole В r i с h e t: LA 

TELEVISION ET L'ENSEIGNEMENT. Bibliographie 

Internationale Commentée. 

Centre des Techniques de Diffusion, Librairie 

Universitaire, Louvain 1968. S. 

XXVI, 476. 

Volker S p i e s s: BIBLIOGRAPHIE ZU 

RUNDFUNK UND FERNSEHEN. Studien 

zur Massenkommunikation 1. Verlag Hans 

Bredow-Institut, Hamburg 1966. S. 206. 

POLSKA BIBLIOGRAFIA LITERACKA ZA 

ROK 1967. Red. nauk. Jadwiga С z a- 

c h o w s к a. Państwowe Wydawnictwo 

Naukowe, Łódź 1970. S. 922. 

PRASA 

DIE MACHT DES AXEL CÄSAR SPRIN 

GER. Hrsg. von der Internationalen Organisation 

der Journalisten, Prag 1968. S. 36. 

SPRINGER MACHT POLITIK. Internationale 

Organisation der Journalisten, Prag 

1969. S. 75. 

Ryszard Hajduk: Od Nowin do Trybuny. 

Z notatnika opolskiego redaktora. Wydawnictwo 

Śląsk, Katowice 1970. S. 216. 

Ruth Römer: DIE SPRACHE DER AN 

ZEIGENWERBUNG. Pädagogischer Verlag 

Schwann, Düsseldorf 1968. S. 281. 

IMPERIUM SPRINGER. MACHT & MA 

NIPULATION. Hrsg. Bernd Jansen und 

Arno Klönne. Paul Rugenstein Verlag, 

Köln 1968. S. 272. 

Ekkehart Mittelberg: WORTSCHATZ 

UND SYNTAX DER Bild-Zeitung. N. G. Elwert 

Verlag, Hamburg 1967. S. 324. 

Aleksandr F. Bierieżnoj: W. I. LE 

NIN I PIECZAT' (MATERIAŁY К BIBLIO- 

RAFII). Wypusk 2. Gosuniw. im. A. A. Zdanowa, 

Fakultiet Żurnalistiki, Leningrad 

1969. S. 14. 

Aleksandr F. Bierieżnoj: LENIN- 

SKIJE PRINCIPY SOWIETSKOJ PIECZA- 

TI. Lenizdat, Leningrad 1970. S. 137. 

TEORIA I METODOLOGIA BADAN NAD 

PRASĄ ZA GRANICĄ (Przekłady), 4: 

WARSZTAT DZIENNIKARSKI. Materiały 

— zesz. 11. Do użytku wewnętrznego. 

Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW 

„Prasa", Kraków 1970. S. 67. 

Ruari McLean: MAGAZINE DESIGN. 

Oxford University Press, London 1969. S. 

X, 354. 

THE PRESS WE DESERVE. Ed. by Richard 

Boston. Routledge and Kegan Paul, 

London 1970. S. VI, 158. 

Jerzy M y ś 1 i ń s к i: STUDIA NAD POL 

SKĄ PRASĄ SPOŁECZNO-POLITYCZNĄ 

W ZACHODNIEJ GALICJI 1905—1914. Materiały 

i Studia do Historii Prasy i Czasopiśmiennictwa 

Polskiego — zesz. 16. Pracownia 

Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 

XIX i XX wieku Polskiej Akademii 

Nauk, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 

Warszawa 1970. S. 491. 

Wiesław Paweł Szymański: Z DZIE 

JÓW CZASOPISM LITERACKICH W 

DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJEN 

NYM. Wyd. 2 rozszerzone. Wydawnictwo 

Literackie, Kraków 1970. S. 386. 

ZEITUNGEN IN DEUTSCHLAND. Sechsundfünfzig 

Porträts von deutschen Tageszeitungen, 

dargeboten durch die Frankfurter 

Allgemeine Zeitung. Frankfurt 

a/Main. [b.r.]. S. 120. 

Georg В Г ä U n i g: 300 JAHRE ZEITUNG 

IN OBERBADEN. 2 Auflage. Südkurier 

GmbH, Konstanz 1965. S. 32.


Paweł Dubiel: MODEL MAGAZYNÓW 

POLSKICH. Materiały — zesz. 10. Do użytku 

wewnętrznego. Ośrodek Badań Prasoznawczych 

RSW „Prasa", Kraków 1970. 

S. 64. 

PRZYSZŁOŚĆ PRASY NA ŚWIECIE 

(część 2). Wybór z publikacji zagranicznych. 

Materiały — zesz. 12. Do użytku wewnętrznego. 

Ośrodek Badań Prasoznawczych 

RSW „Prasa", Kraków 1970. S. 103. 

Franciszek Adamski: MODELE MAŁ 

ŻEŃSTWA I RODZINY A KULTURA MA 

SOWA. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 

Warszawa 1970. S. 303. 

FIbM 

Alicja H e m a n: O DZIELE FILMOWYM. 

Materiał. Technika. Struktura. Wydawnictwo 

Literackie, Kraków 1970. S. 230. 

TELEWIZJA 

Andrzej M у с i e 1 s к i: TELEWIZJA 

W SŁUŻBIE POLITYKI. Studium o politycznej 

roli telewizji na przykładzie praktyki 

kilku państw kapitalistycznych. Acta 

Universitatis Wratislaviensis Nr 122, Prawo 

XXXI, Wrocław 1970. S. 49. 

ŚRODKI MASOWEJ INFORMACJI *) 

Vaclav L a m s e r: KOMUNIKACE A SPO- 

LECNOST. Üvod do teorie spolecenské 

komunikace. Academia, Praha 1969. S. 298. 

*) Publikacje o problematyce ogólnej środków 

masowej informacji oraz omawiające 

kilka lub wszystkie środki przekazu. 

DIE MASSENMEDIEN UND IHRE FOL 

GEN. Kommunikationssoziologische Studien. 

Hrsg. Alphons Silbermann. 

Ernst Reinhardt Verlag, München 1970. 

S. 158. 

RUNDFUNKANSTALTEN UND TAGES 

ZEITUNGEN: DOKUMENTATION 5. Untersuchungsergebnisse 

und Empfehlungen. 

Hrsg. von der Arbeitsgemeinschaft der 

öffentlich-rechtlichen Rundfunkanstalten 

der Bundersrepublik Deutschland (ARD). 

V. Hase & Koehler Verlag, Mainz 1969. 

S. XIX, 352. 

Michel Verheyden: LA RADIO-TË- 

LEVISION FACE AU POUVOIR. L'expérience 

belge. Centre des Techniques de 

Diffusion. Vander, Louvain 1970. S. VI, 

198. V, IV, III. 

Hildegard Scholand, Jürgen Hüther: 

DAS STUDIUM DER PUBLIZISTIK 

WISSENSCHAFT. Ferdinand Schöningh, 

Paderborn 1969. S. 132. 

THE ANALYSIS OF COMMUNICATION 

CONTENT. Developments in Scientific 

Theories and Computer Techniques. Ed. 

by George G e г b n e r, Ole R. H о 1 s t i, 

Klaus Krippendorf f, William J. 

Paisley, Philip J. Stone. John 

Wiley & Sons. Inc., New York 1969. S. XIX, 

597. 

Elżbieta i Franciszek Ryszkowie: 

MIĘDZY UTOPIĄ. A ZWĄTPIENIEM. Państwowy 

Instytut Wydawniczy, Warszawa 

1970. S. 169. 

Winfried В. Lerg: DAS GESPRÄCH. 

Theorie und Praxis der unvermittelten 

Kommunikation. Bertelsmann Universitätsverlag, 

Düsseldorf 1970. S. 376. (jap.)

W С Z A S О P I S M A C H 

RRA8A 

ROLSKA 

ROCZNIK 1970 

Przewartościowywanie wielu opinii 

i poglądów po tragicznych dniach 

grudniowych, czego świadkiem i aktywnym 

współuczestnikiem jest także 

polskie środowisko dziennikarskie, 

nakazuje spojrzeć nieco inaczej również 

na Prasę Polską — pismo Stowarzyszenia 

Dziennikarzy Polskich. 

Recenzję dwunastu numerów tego 

miesięcznika wydanych w roku 1970 

chciałbym zacząć od nawiązania do 

tego, co pisałem przed rokiem: uważam, 

że Prasa Polska powinna, a w 

obecnej sytuacji politycznej ma na 

to pełne szanse, stać się pismem oddziałującym 

na szerszy krąg czytelników 

niż dotychczas, że może i powinna 

być adresowana także do 

tych wszystkich osób spoza środowiska 

dziennikarskiego, dla których 

problematyka masowych środków 

przekazu nie jest obca. Wzorem może 

tu być Zurnalist — mający nakład 

,2,5 raza większy od liczby członków 

Związku Dziennikarzy Radzieckich. 

(Prasa Polska ma nakład znacznie 

niższy od liczby członków SDP.) 

Wydaje się jednak, że warunkiem 

niezbędnym do osiągnięcia takiego 

celu jest nie tyle poszerzenie wachlarza 

tematycznego pisma, co pogłębienie 

pewnych problemów i ich uatrakcyjnienie. 

Pod tym względem zaś 

ostatni rocznik Prasy Polskiej nie 

wnosi wiele nowego. Wręcz przeciwnie, 

odnosi się wrażenie, że pismo — 

ustaliwszy sobie pewien model, czy 

raczej schemat formalny i treściowy 

— zatrzymało się. Co gorsze, 

punkt w którym pismo stoi, nie odpowiada 

już ani poziomowi i oczekiwaniom 

czytelników, ani też potencjalnym 

możliwościom zespołu redagującego 

i współpracującego. 

Można zaryzykować twierdzenie, 

że Prasa Polska 1970 stanowiła dość 

wierne odbicie niedostatków prasy 

polskiej, tej przez małe p. Żeby nie 

szukać daleko, sięgnijmy do felietonu 

Ryszarda Kosińskiego z numeru 

4 pt. „Dziennikarze i rok 1970", 

który te niedostatki omawia w sposób 

o tyle trafny, co bezkompromisowy: 

„Powiem z miejsca, że grzechem 

głównym dziennikarstwa (...) jest 

konserwatyzm. (...) Choroiba ta — tak 

mi się wydaje — bije z przyczyny, 

że tak powiem, rozmijania się świadomości 

dziennikarzy i telewidzów 

oraz czytelników. Dosadniej — myślę, 

że rozwój światopoglądu naszej, 

dziennikarskiej publiczności biegnie 

szybciej niż rozwój piszących dla tej 

publiczności. (...) Styl rozmowy dziennikarzy 

z publicznością niewiele się 

zmienił od lat dwudziestu, nadal 

przeważa infantylna retoryka, typ 

uprawiania propagandy, który omija 

zdobyte doświadczenia ludzi, ich podniesiony 

poziom oświatowy i zawodowy, 

ich bogatszy o dwudziestolecie 

światopogląd. (...) Dziennikarze stanęli 

w miejscu, publiczność poszła 

do przodu. Oczekuje ona coraz częściej 

merytorycznej rozmowy, informacji 

i komentarza opartego na doświadczeniu 

empirycznym. Dostaje 

zaś nadal za wiele piany i kokieteryjnej 

stylistyki, ubogiej w wiedzę, za 

bogatej zaś w łatwiutkie gusta. (...) 

Więc ni w telewizji, ni w prasie nie 

czekamy prawie na żadne niespodzianki." 

Istotnie, także w Prasie Polskiej 

z roku 1970, poza cytowanym „pamfletem" 

(jak to określa autor) trudno

Щ CZASOPISMACH 125 

natrafić na jakąś niespodziankę. 

Główny ton nadaje rocznikowi przerażająca 

wprost ilość jubileuszy. Już 

dawno przestały się one mieścić na 

końcowych stronach w „Naszej Kronice", 

rozlały się po całym piśmie 

i stanowią pretekst do całego szeregu 

wypowiedzi. Najszczęśliwszym 

wyjściem wydaje się załatwianie ich 

przy pomocy wspomnień z pierwszych 

lat istnienia prasy w Polsce 

Ludowej. Są one nie tylko „do poczytania" 

dzięki swoistej egzotyce, 

ale pozwalają na rejestrację i faktów, 

i klimatu z tamtych dni, których 

odtworzenie po jakimś czasie 

będzie po prostu technicznie niemożliwe. 

Mniej strawne są różne „rysy 

historyczne" poszczególnych redakcji, 

a najtrudniejsze do przyjęcia 

są wypowiedzi na temat własnej pracy 

kogoś z zespołu. Autorami ich są 

zwykle osoby zbliżone do kręgów 

kierowniczych redakcji, zaś teksty 

mają mało wspólnego z dzieleniem 

się swymi doświadczeniami warsztatowymi, 

natomiast mocno trącą źle 

maskowanym sprawozdaniem z działalności. 

Zupełnie, jakby adresatami 

ich miały być czynniki odgórne, nie 

zaś koledzy dziennikarze. 

Niestety, również wiele innych pozycji 

miesięcznika ma ten sam charakter 

sprawozdawczoi-of ic j alno-reprezentacyjny. 

Artykuły problemowe 

są najczęściej echem lub wprost 

streszczeniem czyjejś oficjalnej wypowiedzi 

lub referatu i toi zwykle 

mających na celu raczej przekazanie 

jakichś dyrektyw do środowiska 

dziennikarskiego niż dialogu góra — 

dół. Smutne, że najbardziej polemiczne 

pozycje dotyczą jakichś marginesowych 

i indywidualnych sporów (np. 

Marii O s i a d а с z „W| pieniactwie — 

metoda" z nru 7 — Kałużyński versus 

krytycy teatralni), a nie rzeczywistych 

problemów środowiska. Inne 

artykuły, mogące stanowić dobry 

punkt wyjścia do zasadniczej dyskusji, 

zawisają w próżni, gdyż brak im 

kontynuacji (np. Aliny Tepli-Kobielskiej 

„Problem papieru — 

jest nad czym dyskutować", nr 7), 

albo też kończą się wnioskami nieco 

enigmatycznymi. Przykładowo interesujące 

„Myśli niespokojne o fotografii" 

Michała Gawałkiewicza 

(nr 2) sugerują, może wbrew intencji 

autora, że poziom polskiej fotografiki 

prasowej można podnieść... 

zmieniając regulamin konkursów fotograficznych. 

To szukanie ratunku 

w rozwiązaniach formalnych przebija 

także z kilku pozycji na temat 

pracy klubów twórczych SDP. Mimo 

wysiłków i zastrzeżeń, jakie czynią 

autorzy zabierający głos na ten temat, 

dyskusja zabrnęła w roku 1970 

w roztrząsanie spraw przynależności 

członkowskiej klubów, regulaminów 

wzorcowych itp. 

Dopełnieniem tego obrazu jest kilka 

spraw marginalnych, ale charakterystycznych. 

Otóż żenująco' jednostajny 

jest np. serwis zdjęciowy pisma. 

Poza zdjęciami nagrodzonymi 

na konkursach mamy same główki, 

wręczenia, uściski dłoni, fragmenty 

sal konferencyjnych i prezydiów. Coraz 

mniej jest także rodzimego' humoru 

rysunkowego O' prasie, a dowcipy 

zagraniczne mają często na siłę 

dopisywaną pointę „prasową", tym 

bardziej zaskakującą, że prasa codzienna 

zamieszcza równolegle niektóre 

obrazki z podpisami zgoła innej 

treści. Humoreski o prasie poruszają 

stereotypowe kwestie, zręcznie prześlizgując 

się obök istotnych problemów 

zawodu. Wiele pozycji pisanych 

jest stylem jako żywo nie dziennikarskim 

— po prostu nudnie. 

Na ciepłe słowa zasługuje chyba 

tylko upór, z jakim Prasa Polska 

kontynuuje niektóre wiecznie żywe 

tematy środowiska — np. szkolenie 

narybku dziennikarskiego, językowe 

błędy prasy, bieżącą aktualną informację 

z podwórka polskiego prasoznawstwa 

oraz „Notatnik bibliograficzny", 

którego wartość ocenić się 

da dopiero po latach. 

Zdaję sobie sprawę, że przedstawiony 

obraz Prasy Polskiej składa 

się głównie z cieni. Korzystam tu 

jednak z dziennikarskiego prawa do 

przejaskrawień. Chciałbym bowiem, 

aby refleksje te przyjęte zostały jako 

głos jednego ze stałych czytelników 

pisma a nie jako wynik analizy naukowej, 

która na pewno wykazałaby 

w Prasie Polskiej mnóstwo centymetrów 

kwadratowych ideologii, polityki, 

etyki zawodowej itp. Po prostu 

wydaje mi się, że tych 60 stron nienajgorszego 

przecież papieru miesięcznie 

mogłoby stać się — bez zmiany 

ceny — artykułem nie tylko pierwszej 

jakości, ale i pierwszej potrzeby 

dla dziennikarza, jako tak bardzo 

potrzebne forum dyskusyjne dla środowiska, 

a nie tylko jako trybuna 

władz SDP. 

Władysław 

Masłowski

126 W CZASOPISMACH 

P. S. Z satysfakcją przeczytałem już 

w 2 numerze Prasy Polskiej z 1971 r. 

artykuł jej redaktora naczelnego Zenona 

Wilczewskiego „O lepsze 

wykorzystanie podstawowych funkcji 

prasy". Wymieniono w nim długą listę 

grzechów prasy. Gdyby .tak jeszcze 

znalazło się w nim chociaż jedno 

zdanie samokrytyki... I gdyby zaraz 

po nim nie zamieszczono informacji 

tak całkiem sprzecznej z pierwszym 

zdaniem sąsiedniej szpalty artykułu... 

W. M 

ROCZNIK 

HISTORII CZASOPIŚMIENNICTWA 

POLSKIEGO 

ZESZYTY 3, 4/1970 *) 

W poprzednim numerze Zeszytów 

omówiliśmy pierwsze dwa numery 

czasopisma, tu publikujemy uwagi 

o drugim półroczu. 

Część druga rozprawki Barbary 

P e t r o z o 1 i n - Skowrońskiej 

o stanowisku Aleksandra Świętochowskiego 

jako autora felietonów 

pt. „Liberum veto" w Prawdzie wobec 

rewolucji 1905—1907, zajmuje się 

postawą znakomitego publicysty wobec 

aktualnych wydarzeń i problemów 

chwili. Skrępowany cenzurą, nie 

mógł się on wypowiedzieć w sposób 

odpowiadający jego zaangażowaniu 

politycznemu z tytułu czołowej roli 

odegranej w zrazu nielegalnej Postępowej 

Demokracji. Od początku stanął 

aktywnie po stronie rewolucji, 

a ścierał się z narodową demokracją. 

Analizując treść felietonów Posła 

Prawdy autorka wykazała ich wewnętrzną 

spoistość, logikę i konsekwencję. 

Ostateczny ich wydźwięk był 

jednak ujemny, przepełniony goryczą 

i niemal totalną krytyką rzeczywistości. 

Wyjście z kryzysu widział 

Świętochowski tylko jedno: powrót 

do haseł pracy organicznej. W rozprawie 

brak -zupełnie cytatów z wypowiedzi 

świetnego publicysty, które 

niewątpliwie okrasiłyby tekst. 

*) Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa 

Polskiego. Tom IX, zeszyty 3 i 4. Pracownia 

Badań Literackich PAN. Zakład 

Nar. Im. Ossolińskich, Wrocław—Warszawa—Kraków 

1970. S. 319—614. 

Janina Rosnowska zajęła się 

Janem Dobrzańskim jako redaktorem 

pierwszej Gazety Narodowej, założonej 

i zawieszonej w burzliwym 

roku Wiosny Ludów. Podkreśla jego 

pierwotny radykalizm i maksymalizm 

jego programu Polski „nierozdzielnej", 

republikańskiej, ludowej. Wyjaśnia 

czynniki, które wpłynęły na 

zmianę oblicza Gazety Narodowej 

w duchu umiarkowanym, na zawężenie 

się postulatów w kierunku... 

autonomii Galicji. Artykuł bardzo 

żywo napisany, przeplatany cytatami 

z Gazety Narodowej, stanowi zapewne 

fragment obszerniejszej pracy 

O' Dobrzańskim, który godny jest monografii 

jako najruchliwszy i najpopularniejszy 

dziennikarz galicyjski 

XIX wieku. Dotychczas zwrócili na 

niego uwagę poloniści z tytułu swego 

zainteresowania Dziennikiem Literackim 

i jego rolą w literaturze galicyjskiej. 

Natomiast w równej co najmniej, 

jeśli nie większej jeszcze mierze, 

winien Dobrzański stać się obiektem 

badań historyka prasy. Właśnie 

na przykładzie Gazety Narodowej 

można i należy prześledzić ciągłość 

poczynań dziennikarskich i publicystycznych 

Dobrzańskiego. Rok 1848 

zadecydował o kierunku jego drogi 

życiowej. Atoli dopiero wskrzeszona 

w 1862 r. Gazeta Narodowa stała się 

głównym tytułem jego popularności 

i pamięci potomnych. Zorganizował 

warsztat codziennej pracy, lecz i coś 

więcej: szkołę dziennikarską, jedyną 

w swoim rodzaju i bez analogii. 

Dziennik jego w historii opinii galicyjskiej 

wysuwa się na centralne 

miejsce. Tym wpływem Dobrzańskiego 

na współczesnych winien się zająć 

zarówno historyk prasy, jak socjolog. 

Jerzy Ratajewski pokazał 

upadek i likwidację jednego z najdłużej 

istniejących wydawnictw prasowych 

Śląska Opolskiego, bytomskiego 

Katolika (1923—1932). Cenny 

to przyczynek właśnie w stulecie tegO' 

zapomnianego, a wysoce zasłużonego 

czasopisma. Od wydawcy, 

A. Napierał s ki ego, w 1925 r. przejął 

wydawnictwo i pismo Związek Polaków 

w Niemczech. Położenie jednego 

i drugiego stale się pogarszało, rosły 

deficyt i zadłużenie. Po rozmaitych 

tarapatach i daremnych próbach ratowania 

tego', co się uratować nie dało, 

Katolik i Katolik Codzienny z końcem 

1931 r. przestały wychodzić. 

W momencie zaostrzonej walki z na-

Wj CZASOPISMACH 127 

porem germanizacji, stara placówka 

uległa likwidacji po 64 latach istnienia. 

Podział Śląska poderwał egzystencję 

pisma, pozbawionego części 

chłonnego rynku czytelniczego. Nie 

pomogły subwencje, zabrakło takiego 

organizatora, jak Napieralski. 

Ostatecznie Katolik odrodził się 

w 1932 r. w postaci Katolika Trzyrazowego 

(trzy razy w tygodniu), utrzymującego 

się obok Nowin i Nowin 

Codziennych w Opolu aż do 1 września 

1939 r. 

W dziale „Wspomnień" poczesne 

miejsce należy się kolejnym fragmentom 

pamiętnika publicystycznego 

Klaudiusza Hrab у к a, obejmującym 

okres pobytu autora na Górnym 

Śląsku (1925/26), ponownej, krótkiej 

pracy w Krakowie (1926) i ustaleniu 

się we Lwowie w tymże roku, w redakcji 

Słowa Polskiego, którą opuścił 

w styczniu 1928, jeszcze przed zmianą 

linii politycznej pisma i przejściem 

na pozycje prorządowe. Autor 

redagował odtąd zastępcze pisma endeckie, 

montowane pośpiesznie dla 

powetowania straty Słowa Polskiego. 

Były to Sztandar Polski, Lwowski 

Kurier Poranny, Kurier Lwowski. 

Środowisko jest we wspomnieniach 

odtworzone wyraziście. 

Niepodobna przejść obojętnie również 

wobec plastycznie kreślonych 

wspomnień Mieczysława Krzepk 

o w s к i e g o-. Objął on kierownictwo 

1 sensacyjnego dziennika Dzień 

Dobry w 1934 r. i dźwignął go z chwilowego 

regresu. Wspomnienia Krzepko 

wskiego obfitują w sylwetki kolegów, 

co wzbogaca znajomość dziejów 

prasy. Inny z natury rzeczy charakter 

mają jego zapiski z wygnania 

wojennego w Wilnie od 5 października 

1939 do ,22 czerwca 1941, gdy 

walczyć trzeba było o byt w warunkach 

wyjątkowych, a o zajęciach 

dziennikarskich myślało się raczej 

przygodnie i dorywczo. 

W zeszycie czwartym omawianego 

Rocznika najważniejszą pozycję stanowi 

artykuł Andrzeja Paczkowskiego: 

„Geografia polityczna" 

prasy polskiej 1918—1939. Przez to 

pojęcie rozumie autor taki podział 

wytworów prasowej działalności wydawniczej, 

który odpowiada aktualnemu 

układowi partyjnemu społeczeństwa. 

Chodzi tu więc o wszelkie 

stałe związki między czasopismem 

a stronnictwem politycznym. „Geografia 

polityczna" prasy polskiej międzywojennej 

nie stała się jeszcze 

przedmiotem specjalnych badań. Wymagałyby 

one kompletnego, ujednoliconego 

katalogu tytułów prasowych 

i wydawnictw, uzupełnionego równie 

precyzyjnie opracowanym katalogiem 

partii i ugrupowań politycznych. Dokonany 

przez autora przegląd materiałów 

dotyczących prasy legalnej 

oparty został na informatorach, wydawnictwach 

opartych O' dane Ministerstwa 

Spraw Wewnętrznych oraz 

na spisach prasy, sporządzanych 

przez biura reklamowo-ogłoszeniowe. 

Okazuje się, że np. prasa prawicowa 

reprezentowana była w 1936 r. przez 

41 pism, centrowa — 25, lewicowa — 

6 pism. Wynika z tego stabilność 

prasy prawicowej i wydatne zmniejszenie 

się prasy lewicowej oraz centrowej, 

które zostały prawdopodobnie 

wchłonięte przez obóz rządowy i znalazły 

się w rejestrze jako pisma bloku 

rządowego. Autor podnosi, że 

„geografia polityczna" prasy w swym 

wymiarze ilościowym nie odpowiadała 

w pełni rzeczywistemu układowi 

sił partii i ugrupowań politycznvch. 

Rezultat zestawień dokonanych przez 

autora prowadzi do wniosku, że prasa 

prawicowa stanowiła 33—50 procent 

ogółu pism poddanych klasyfikacji 

politycznej. Pisma centrowe 

trudno oddzielić ściśle od pominiętych 

w zestawieniach pism „bezpartyjnych". 

Określenie pism jako „prorządowe" 

wpłynęło na obniżenie liczby 

periodyków uchodzących za centrowe 

i lewicowo-demokratyczne. Np. 

w 1930 r. wypadałoby na 105 pism 

prawicowych (zasadniczo opozycyjnych) 

tylko 13 prorządowych, a w 

1939 r. na 75 prawicowych — aż 69 

prorządowych. 

Halina Z a w r z у к r a j informuje 

o prasie krakowskiej zaraz po wyzwoleniu 

miasta między styczniem 

a majem 1945 r. Uwzględniono tło 

ówczesnej sytuacji politycznej i zachowany 

stan bazy poligraficznej 

w szczęśliwie ocalałym od zniszczenia 

mieście- Autorka przedstawia 

pierwsze tygodniki: Głos Pracy, organ 

KW PPR, wydawany już od 31 stycznia 

1945 г., klasyczny przykład prasy 

nowego typu. Dalej Naprzód ukazujący 

się od 18 lutego pod naczelną 

redakcją Bolesława Drofoinera, jako 

swoista kontynuacja zawieszonego 

w 1934 r. dziennika, skupiający teraz 

uwagę raczej na sprawach partyjnych 

niż ogólnopotlitycznych. Większą 

rolę odegrały w tym początkowym 

okresie mutacje pism centralnych: 

Głosu Ludu, Robotnika, Rzeczpospolitej, 

nadsyłane z Łodzi samolotem


w formie matryc odbijanych na 

miejscu. Pozbawione były te mutacje 

naturalnie własnych korespondentów, 

toteż informacje z terenu Krakowa 

i okolicy ukazywały się raczej przypadkowo, 

zwłaszcza w Głosie Ludu. 

W dziale recenzji zeszytu czwartego 

zwraca uwagę surowa, negatywna, 

lecz umotywowana recenzja Jerzego 

Łojka katalogu gazet pisanych 

z XVIII wieku w zbiorach Biblioteki 

Zakładu Narodowego im. 

Ossolińskich", opracowanego przez 

Armelę Bułówną i Józefa Szczepańca, 

a luksusowo wydanego. 

Czesław 

Lechicki 

Publizistik 

ROCZNIK 1970 

15 rocznik zachodnioiniemieckiego 

kwartalnika prasoanawczego *) jest — 

w porównaniu z poprzednim — znacznie 

mniej interesujący. 2 ) Zaledwie 

parę artykułów zasługuje na szersze 

omówienie, kilka dalszych — na 

wzmiankę. 

W zeszycie pierwszym zwracają 

m. in. uwagę „Tezy o gatunku wywiadu" 

pióra Hansa-Joachima Netz 

er a. Zakłada on, iż wywiad stastanowi 

najważniejszy i najszerszy 

zakres działalności dziennikarskiej, 

której najczęstszą podstawą jest rozmowa 

z innymi ludźmi. Dziiennikarz 

jest interpretatorem, pośrednikiem; 

by jednak mógł coś przekazać — musi 

wpierw dowiedzieć się czegoś, poinformować 

się, a w tym celu stosuje 

wywiad. 

Autor kwestionuje przydatność podziałów 

wywiadu na liczne formy, 

czy klasyfikacje (przykładowo cytuje 

Edgara' Moriina, który pisze o wywiadzie 

rytualnym, anegdotycznym i dialogowym). 

Netzer przyznaje, że na 

rzecz wszelkich określeń i podziałów 

można znaleźć argumenty; w praktyce 

jednak co chwilę napotyka się odmiany, 

do których tamte określenia 

nie będą przystawały. 

») Publizistik 1970. Rocznik 15, nry 1—4. 

S. 392 + nlb. 

*) Omówienie rocznika 1969 zatytułowaliśmy 

„Ciekawy rocznik Publizistik". Por. 

Zeszyty Prasoznawcze 1970 nr 4, s. 125 

Sam Netzer określa wywiad najogólniej 

jako „rozmowę, pytanie i odpowiedź". 

Za. najbardziej rozsądny 

uważa podział najprostszy — na wywiad 

przedmiotowy (zur Sßche) i podmiotowy 

(zur Person). W pierwszym 

chodzi o to, co ktoś mówi; w drugim 

najważniejsze jest kto mówi. 

Temu podziałowi dadzą się przyporządkować 

wszelkie formy istniejące 

wywiadów lub jeszcze czekające na 

odkrycie. 

Netzer uważa, że wywiad nie nadaje 

się do druku. W tej postaci odbiera 

się go podobnie, jak drukowany 

scenariusz filmowy, czy dialog 

radiowy, albo dramat sceniczny. Wydrukowany 

wywiad jest stenogramem 

jakiejś rozmowy. Jeśli się go nie zredaguje 

— będzie raziła składnia, niegramatyczność. 

Jeśli się go opracuje 

— będzie za gładki, brak będzie 

przerw, „ochów i achów", zwlekania 

z odpowiedzią — co niejednokrotnie 

może mieć większe znaczenie od treści 

odpowiedzi. 

Autor odróżnia wywiad tylko f o r- 

m a 1 n y — od wywiadu prawdziwego, 

o którym przesądza intencja. 

Kwestionuje mp. jako wywiad formę, 

uprawianą przez magazyn informacyjny 

Der Spiegel: podczas rozmowy 

dziennikarze decydują o jej przebiegu, 

wyrażają swoje opinie, i do nich 

należy ostatnie słowo. Wywiad natomiast 

winien odpowiadać zamiarowi 

zebrania informacji od kogoś, osoba 

dziennikarza jest zupełnie nieważna, 

ważne są odpowiedzi — nie pytania. 

Pytania mają tylko pobudzać wypowiedź, 

pomagać w jej rozwijaniu. 

Czasami może wprawdzie dojść do 

wymiany zdań między rozmówcami — 

ale celem musi być zawsze poinformowanie 

czytelnika. 

Kontynuując rozważania na przykładzie 

wywiadu radiowego wzgl. telewizyjnego, 

Netzer twierdzi, że wywiad 

jako forma przedstawiania winien 

być stosowany tylko- w 4 przypadkach: 

1) gdy reportera nie było 

przy wydarzeniu (np. wypadku) i muszą 

mu je później zrelacjonować 

świadkowie, 2) gdy wydarzenia (np. 

uchwalonego' przez gabinet planu gospodarczego) 

nie da się inaczej przedstawić, 

3) gdy wagę wypowiedzi podkreśla 

osoba mówiącego- (np. w sprawie 

konfliktu bliskowschodniego — 

szef zaangażowanego rządu, nie zaś 

sprawozdawca), 4) gdy chodzi o osobę 

cieszącą się powszechnym zainteresowaniem, 

której głos wzgl. syl-

Щ CZASOPISMACH 129 

wetka wyraża część osobowości (np. 

Picasso). Natomiast 3 „grzechy główne", 

to: 1) wywiad rytualny (wg określenia 

E. Marina), najczęściej aplikowany 

na lotniskach politykom przed 

wizytą zagraniczną lub po niej, albo 

sportowcom bezpośrednio po walce; 

wartość informacyjna „wywiadu" jest 

wówczas równa zeru, w istocie zaś 

chodzi o pokazanie wszechobecności 

radia czy tv, 2) monolog odpowiadającego, 

któremu nieprzygotowany reporter 

potrafi zadać tylko wstępne 

pytanie i musi się zadowolić zanotowaniem 

odpowiedzi całkowicie tak, 

jak ją sformułował rozmówca, 3) 

wręcz groźna społecznie forma „wywiadu 

ulicznego na gorąco", nie mająca 

niczego wspólnego z informowaniem, 

gdyż może oddać tylko niereprezentatywny 

wyraz nieprzemyślanych 

emocji — szczególnie niebezpieczna 

ze względu na sugestywność 

oddziaływania na odbiorców. 

Netzer podkreśla: „Reporter musi 

być dokładnie poinformowany o sprawie, 

o którą kogoś wypytuje. Przygotowanie 

jest dla reportera najważniejszą 

częścią pracy... Wywiad jest 

w ogóle najtrudniejszą formą pracy 

dziennikarskiej." 

W omawianym roczniku dużo uwagi 

poświęcono sprawom radiofonii 

i telewizji. W zeszycie pierwszym 

Amine H a a s e omówiła na przykładzie 

południowego magazynu rozgłośni 

„Westdeutscher Rundfunk" 

strukturę magazynów radiowych, na 

którą składa się muzyka lekka + różnorodne 

formy wypowiedzi dziennikarskich 

— przy czym punkt ciężkości 

stanowi przekazanie wiadomości 

politycznych. W tym samym zeszycie 

Karl Setzen argumentuje przeciw 

prywatnej formie własności stacji telewizyjnych, 

którym status publiczno-prawny 

zyskuje większą wiarygodność 

wśród odbiorców. Problematykę 

tę kontynuuje w zeszycie 2. Jochen 

R ö p к e w rozprawie „O ekonomii 

politycznej radia i telewizji". 

Autor wyraża przekonanie, że prywatnoi-konkurencyjny 

status audiowizualnych 

środków przekazu uniemożliwiłby 

im spełnianie zadań publicznych. 

W zeszycie 4. m. in. intendent 

„Westdeutscher Rundfunk" Klaus 

von Bismarck podejmuje temat 

„Wiadomość a rzeczywistość". W 

oparciu o wieloletnią praktykę radiową 

autor formułuje szereg interesujących 

wniosków. Uważa, iż odbiorca 

oczekuje od radia i telewizji informacji 

aktualnej (tu: możliwie 

najszybciej), p eł n e j oraz obiektywnej. 

Aczkolwiek autor zdaje 

sobie sprawę, że „każdy sposób przekazywania 

wiadomości jest łańcuchem 

subiektywnych decyzji" — to 

jednak sprowadza obiektywność 

dziennikarza do rzeczowej wiedzy 

i niewyrażania własnego nastawienia 

politycznego!. Uważa też, że każda 

wiadomość jest w jakiś sposób manipulowana 

przez nadawcę — np. 

chociażby przez kilkuminutowy skrót 

wielogodzinnej debaty parlamentarnej. 

Bismarck twierdzi przy tym, że 

manipulacja jest większa przy telewizyjnym 

przekazie obrazowym niż 

przy słownej audycji radiowej. 

Oddanie rzeczywistości — pisze 

Bismarck — jest zawsze celem optymalnym, 

z reguły możemy jednak 

przekazać tylko możliwie dużo cząstkowych 

aspektów rzeczywistości. 

Lecz poprzez kontynuację i różnorodność 

informacji możemy mimo 

wszystko uzyskać znaczne zbliżenie 

do rzeczywistości. 

Bismarck zajmuje się także perspektywami 

technicznego rozwoju 

środków przekazu. Dostrzega przede 

wszystkim dwa czynniki, mogące spowodować 

wielkie zmiany w przekazywaniu 

informacji: 1. Zastosowanie 

systemu satelitarnego dla informacji 

ogólnoświatowej, 2. Zastosowanie 

elektroniki w celu szybkiego przekazu, 

systematyzowania i przechowywania 

wiadomości. Bismarck pisze: 

„Duża ilość krążących nad nami satelitów 

być może już za niewiele lat 

stworzy odbiorcom w każdym dowolnym 

punkcie ziemi możliwość wyboru 

spośród wielości programów — 

tak przynajmniej przepowiadają to 

niektórzy futurolodzy. Jednostce stojącej 

w obliczu tak rozszerzonego 

w skali światowej wyboru zagraża 

niebezpieczeństwo, że albo* wybierze 

tylko te informacje, które potwierdzą 

jej wcześniejsze poglądy — albo też, 

że mnogość popytu dostarczy więcej 

chaosu niż pełnej, rzeczowej informacji... 

Nie da się jeszcze jasno przewidzieć 

— ani w sensie pozytywnym, 

ani w negatywnym — jakie skutki 

wywrze na jednostkę i społeczeństwo 

ogólnoświatowe komunikowanie satelitarne" 

(s. 292). 

„Szybko wzrastające zastosowanie 

elektroniki do gromadzenia, porządkowania 

i przechowywania informacji 

stawia poważny problem: w jaki 



sposób szybko udostępnić tę niezliczoną 

ilość informacji i umożliwić 

ich opracowanie... Już dziś można 

zauważyć, że strumień informacji, 

które trzeba przepracować, coraz 

przybiera na szybkości oraz intensywności. 

Jego przepracowanie nie 

da się jeszcze dokonać za pomocą 

środków technicznych — a więc 

komputerów — w redakcjach informacyjnych, 

lecz zakłada przede 

wszystkim wykształcenie wysoko 

kwalifikowanych redaktorów informacyjnych, 

którzy zapewnią dostarczanie 

komputerowi jedynie stuprocentowo 

pewnych wiadomości! Opłaca 

się, i to bardzo, celowe przemyślenie 

wniosków płynących stąd dla 

kształcenia narybku dziennikarskiego" 

(s. 292). 

W zakończeniu autor formułuje 

następujące wnioski — oczywiście ze 

stanowiska państwa, będącego najsilniejszym 

europejskim członem 

Paktu Atlantyckiego: 

„1. Można przewidzieć, że w przyszłości 

telewizja kasetonowa przejmie 

od publiczno-prawinej radiofonii zadania 

rozrywkowe i oświatowe. Tym 

samym punkt ciężkości w zakresie 

jej zadań jeszcze bardziej przesunie 

się na aktualną sprawozdawczość. 

Będzie można temu podołać tylko 

drogą kooperacji w bardzo szerokim 

zakresie. Warto się zastanowić — 

równolegle do politycznej i gospodarczej 

integracji Europy — nad kooperacyjnym 

utworzeniem europejskiej 

agencji informacyjnej jako przeciwwagi 

dla wielkich agencji Stanów 

Zjednoczonych Ameryki. Fuzja istniejących 

agencji nie da się obecnie 

z pewnością zrealizować. Należy jednak 

zbadać możliwości wzmocnienia 

współpracy, aby nadawcom informacji 

w Europie przydać większej wagi 

politycznej i aby im stworzyć szerszą 

podstawę ekonomiczną. 

2. Należałoby też zbadać, i to nie 

tylko w zakresie narodowym, lecz 

także międzynarodowym, celowość 

powołania centralnego instytutu, w 

którym określone wiadomości byłyby 

gromadzone i na określone hasło 

przekazywane komputerem... Wszystko, 

co przyjęłoby to archiwum, byłoby 

aktualnie i w najdalszej przyszłości 

materiałem dokumentacyjnym. 

Na sfinansowanie takiego wielkiego 

organizmu musiałyby się złożyć liczne 

narodowe i międzynarodowe, dziennikarskie 

i państwowe instytucje. 

3. ...Należy się też zastanowić, czy 

w jednym miejscu Europy nie należałoby 

elektronicznie zgromadzić 

całego materiału przechodzącego 

przez europejskiego satelitę; następnie 

zmontować z tego europejski blok 

informacji i przekazać go za pośrednictwem 

satelity atlantyckiego Stanom 

Zjednoczonym. Jako rekompensatę 

owa centrala europejska otrzymałaby 

poprzez satelitę atlantyckiego 

blok informacji amerykańskich, które 

z tej centrali mogłyby być przekazane 

wszystkim europejskim stacjom 

telewizyjnym przez satelitę europejskiego..." 

(s. 293 i п.). 

Trzeba zwrócić uwagę na jeszcze 

jedną pozycję w zeszycie 4. Vladimir 

Karbusicky omawia artykuł 

W. S. Korobiejnikowa na temat analizy 

zawartości masowego komunikowania, 

zamieszczony w numerze 

4/1969 czasopisma Akademii Nauk 

ZSRR Woprosy Fiłosofii. Autor radziecki 

krytycznie ocenił niedostatki 

metodologii amerykańskich socjologów 

(Laswella, Berelsona i in.), pozytywnie 

natomiast ustosunkował się 

do możliwości stosowania analizy zawartości 

w oparciu O' metodologię 

marksistowską (wskazał zresztą na 

prekursorską rolę K. Marksa w jego 

pracy „Wojna domowa we Francji"). 

Z kolei Karbusicky podjął próbę semantycznej 

analizy zawartości artykułu 

Korobiejniikowa. Szkopuł w tym, 

że uczynił to w sposób niedopuszczalnie 

tendencyjny, a ponadto wykazał 

— jak na znawcę przedmiotu, za 

jakiego się podaje — zaskakującą 

nieznajomość pewnych faktów. 

Karbusicky twierdzi np. na wstępie, 

że w artykule Korobiejnikowa 

została po raz pierwsizy podjęta 

(w ZSRR) sprawa stosowalności metody 

analizy zawartości w socjologii 

marksistowskiej. Tymczasem podjęli 

to wcześniej inni socjologowie radzieccy 

— np. A. N. Aleksiejew w 

pracy zbiorowej „Problemy sowriemiennoj 

zarubieżnoj pieczati" (oddanej 

do> druku wiosną 1969 w beningradzie) 

w której pozytywnie ocenił 

„metodę Jacquesa Kaysera". Same 

analizy zawartości gazet były jednak 

w ZSRR wykonywane już wcześniej 

— od połowy lat 1960-tych. 3 ) 

Karbusicky nie tylko dezinformuje, 

pisząc że „w ZSRR nie wykonano do- 

') Por. sprawozdanie z międzynarodowego 

seminarium, zorganizowanego przez Akademię 

Nauk ZSRR W lipcu 1970 w Akademgorodku. 

Zeszyty Prasoznawcze 1970 

nr 4, s. 145.

W| CZASOPISMACH 131 

tąd żadnej analizy zawartości" (s. 

342) — lecz pośrednio imputuje kłamstwo 

Korobiejnikowi, gdy parę wierszy 

dalej przytacza sprzeczne ze swą 

opinią zdanie autora radzieckiego: 

„W ZSRR, o ile wiemy, analizy zawartości 

były dotąd wykonywane tylko 

w Moskwie i Leningradzie." Tego 

rodzaju chwyty są typowe dla stylu 

analizy Karbusicky'ego — emigranta 

politycznego z CSRS, który sam o sobie 

pisze, iż „w październiku 1966 napisał 

pierwszy w Czechosłowacji artykuł 

o zachodniej analizie zawartości 

i jej zastosowaniu" (na łamach czasopisma 

Hudebni Rozhledy, nr 18). Faktycznie 

jednak metodę analizy zawartości 

poznali znacznie wcześniej prasoznawcy 

czechosłowaccy — na sympozjach 

z początkiem i końcem 1964 г., 

gdy wszechstronnie referowali ją 

autorzy z Ośrodka Badań Prasoznawczych 

w Krakowie. Niektóre wystąpienia 

były zresztą już w tym i następnym 

roku publikowane w bratysławskim 

roczniku Otâzky Zurnalistiky. 

Jak na pismo naukowe o wysokiej 

dotychczas renomie — w 15 roczniku 

Publizistik za mało znajdujemy rozpraw 

o powszechnym, trwałym znaczeniu. 

Dysonansem zaś jest opracowanie 

Karbusicky'ego — którego tytuł: 

„Analiza zawartości w ramach 

określonej ideologii" — wprost idealnie 

charakteryzuje treść. Tytuł ten 

miał się odnosić do rozprawy socjologa 

radzieckiego, lecz na zasadzie bumerangu 

utrafił w reakcyjne wywody 

ongiś czeskiego, obecnie zachodnioniemieckiego 

autora. Pretensje o tę 

tendencyjną publikację należy oczywiście 

kierować nie pod jego, lecz redakcji 

adresem — co niniejszym czynimy. 

Paweł 

Dubiel 

journalism 

Quarterly 

JESIEŃ 1970 

Zawiera ten numer co najmniej 

dwie pozycje, które przez szereg lat 

będą z całą pewnością pojawiały się 

w przypisach i bibliografiach. Sprawi 

to jednak nie tyle ich odkrywczość, ile 

to, że omawiają wiele wcześniejszych 

prac na dany temat. I tak ktokolwiek 

będzie chciał pisać o listach do redakcji, 

powinien sięgnąć do artykułu D. L. 

Greya i T. R. Browna: Letters 

to the Editor. Znajdzie w nim zresztą 

nie tylko krytyczny przegląd amerykańskiej 

literatury na temat listów do 

redakcji, ale także hipotezę, która trafia 

mi do przekonania. Otóż zdaniem 

Creya i Browna listy te nie upoważniają 

wprawdzie do wnioskowania 

o opinii publicznej, ale jednak odbijają 

stanowiska środowiskowych 

„strażników informacji" (gatekeepers). 

Podobnie ważną rolę w badaniach 

i dyskusjach nad współzawodnictwem 

między prasą, radiem i telewizją odegra 

artykuł Р. С 1 а г к e' a i L. 

Ruggelsa: Preferences Among 

News Media for Coverage of Public 

Affairs. Rzecz jest naprawdę tak interesująca 

i ze względu na autorów, i ze 

względu na sam temat, że warto wręcz 

zacytować kilka jej fragmentów. 

Zacznijmy od początku. 

„Wzrastające znaczenie telewizji 

i stale zmniejszająca się liczba egzemplarzy 

dzienników na głowę 1 mieszkańca 

USA stały się bodźcem do badań 

nad społecznym zaufaniem do 

różnych środków komunikowania masowego. 

Najlepiej znanymi są badania 

E. Ropera prowadzone w latach 1959— 

67 dla Telewizyjnego Urzędu Informacji. 

Roper stwierdził oczywisty wzrost 

roli telewizji jako kanału informacyjnego 

od roku 1959, w którym rozpoczął 

swoje studia. 

W latach 1959—1967 wymienianie 

telewizji (jako głównego źródła wiadomości) 

wzrosło z 51% do 64"Vo, a wymienianie 

gazet nieznacznie spadło 

z 57% do 55%. 

Carter i Greenberg — piszą dalej 

Clarke i Ruggels — podali w wątpli- 

9*


wość te odkrycia na podstawie metodologicznej. 

Pytania Ropera w sprawie 

zaufania do środków informacji 

wymagały wprawdzie wymienienia 

tylko jednego kanału, lecz ankieterzy 

godzili się na wymienianie kilku. Carter 

i Greenberg odkryli, że kiedy osoby 

muszą ograniczyć się do jednej odpowiedzi, 

pozycja gazet w stosunku do 

telewizji poprawia się." 

Clarke i Ruggels poszli inną drogą 

niż ich poprzednicy. Jeżeli bowiem 

dawniej pytania w kwestionariuszach 

odnosiły się do wiadomości politycznych, 

społecznych czy kulturalnych 

w ogóle, Clarke i Ruggels pytali 

o źródło informacji o konkretnych 

wydarzeniach. I wyniki uzyskane 

przez nich w sposób zasadniczy podważają 

hipotezę Ropera: gazeta utrzymuje 

nadal bezwzględny prymat jako 

główne i najbardziej godne zaufania 

źródło informacji o wszystkich wydarzeniach, 

choć jej przewaga nad radiem 

i telewizją jest mniejsza w zakresie 

informacji międzynarodowych 

i krajowych niż w zakresie informacji 

lokalnych. Co ciekawsze, okazało się, 

że osoby polegające na radiu i telewizji 

jako najlepszych informatorach, 

charakteryzują się zwykle mniejszym 

zainteresowaniem sprawami społeczno-politycznymi. 

Artykuł Clarke'a i Ruggelsa kończy 

się słowami: ,,Zamiast prowadzić dyskusję 

nad tym, czy ludzie wolą telewizję 

czy druk, 'proponujemy badaczom, 

by podjęli studia nad strategią 

poszukiwania informacji dotyczącej 

określonych tematów." 

Kto się interesuje językiem w masowym 

komunikowaniu, z przyjemnością 

przeczyta artykuł D. A. S e a r s a 

i Margaret Bourland: Journalism 

Makes the Style oraz relację z badań 

nad zrozumiałością i atrakcyjnością 

języka w radiu, przeprowadzonych 

przez dwóch Finów, O. A. W i i o 

i K. Nordenstreng a. 

Sears i Bourland porównali język 

utworów literackich, których autorzy 

rozpoczęli swą działalność pisarską 

od dziennikarstwa, z językiem utworów, 

których autorzy nigdy nie parali 

się dziennikarstwem. Grupę pierwszą 

reprezentowała twórczość S. Crane'a, 

T. Dreisera, E. Hemingwaya i J. Herseya, 

grupę drugą — twórczość H. Jamesa, 

E. Whartona, T. Wolfe'a 

i T. Capote'a. Z analizy wynika, że 

utwory byłych dziennikarzy charakteryzują 

się krótszymi zdaniami, bardziej 

zrozumiałym słownictwem, 

rzadszym użyciem strony biernej 

i wyrazów abstrakcyjnych oraz częstszym 

użyciem wyrazów i zdań osobistych. 

Praktyka dziennikarska sprzyja 

wykształceniu jasnej obrazowości 

i dynam/iczności stylu — wnioskują 

autorzy. Ale równie dobrze można by 

z przedstawionej analizy wyciągnąć 

inny wniosek: Crane, Dreiser, Hemingway 

i Hersey odnosili sukcesy jako 

dziennikarze, bo ich styl osobniczy cechowała 

jasność, obrazowość i dynamiczność. 

Badania Wiio i Nordenstrenga dowodzą, 

że zrozumiałość tekstu mówionego 

jest znacznie trudniej określić 

niż zrozumiałość tekstów pisanych. 

,,Mówiąc, możemy wytworzyć w odbiorcy 

poczucie zrozumienia, choć nasze 

słowa w rzeczywistości nie będą 

rozumiane. W pisaniu trudniej to 

osiągnąć: język pisany jest bardziej 

denotatywny i mniej konotatywny 

niż język mówiony. (...) Zwłaszcza dla 

osób z niższym wykształceniem stopień 

dramatyzacji i konkretności są 

najważniejszymi czynnikami rozumienia." 

Niezwykłą dla tradycji amerykańskiego 

prasoznawstwa metodę analizy 

zawartości wypowiedzi programowych 

przedstawia K. Kripp endo 

rff w artykule pt. The Expression 

of Value in Political Documents. 

Amerykańska szkoła analizy zawartości 

charakteryzowała się bowiem 

zawsze dążeniem do maksymalnej 

formalizacji, a nawet wręcz automatyzacji 

procedury badawczej. W zakresie 

badań nad wartościami, na 

które powołują się autorzy analizowanych 

wypowiedzi, za typowe dla 

tej szkoły można uznać techniki opracowane 

swego czasu przez J. de Sola 

Pool, Osgooda i Holstiego. Propozycja 

Krippendorffa wywodzi się z zupełnie 

innych źródeł. Nawet najdoskonalszy 

komputer nie potrafi zastąpić człowieka 

w badaniach realizowanych zgodnie 

z nią. 

Krippendorff bowiem nie godzi się 

na ograniczenie analizy do wyrazów 

i wyrażeń nazywających wprost poszczególne 

wartości („wolność", „prawa 

człowieka"), ale postuluje konieczność 

uwzględnienia także wyrażeń, 

które odwołują się do jakichś wartości 

pośrednio, w taki sposób, że do 

ich ujawnienia nie wystarcza sama 

znajomość języka analizowanego tekstu. 

Krytyka sformalizowanych technik 

brzmi przekonywająco, ale zaproponowana 

przez Krippendorffa

W CZASOPISMACH 

procedura, oparta na intuicji badacza, 

nie podoba mi się. Dopuszcza zbyt 

wielki udział subiektywizmu. Wiadomo, 

że kto raz — nawet za cenę znacznych 

uproszczeń, żeby nie powiedzieć, 

wulgaryzacji — dotknął twardego 

gruntu ścisłości i obiektywizmu, 

niełatwo zgodzi się na powrót do intuicyjnych 

spekulacji, które zawsze 

grożą niebezpieczeństwem, że w wykonaniu 

dwóch różnych badaczy doprowadzą 

do dwóch różnych wyników. 

Oprócz 5 wspomnianych artykułów 

redakcja Journalism Quarterly oferuje 

w tym numerze 14 innych oryginalnych 

pozycji oraz jak zawsze wartościowy 

dział recenzyjno-bibliograficzny. 

Kończąc, nie mogę się powstrzymać 

przed napisaniem choćby kilku 

słów o artykule wstępnym, najdłuższym 

i reklamowanym przez redakcję 

na okładce. Jest to relacja z „eksperymentu 

w Seattle", czyli dziewiętnastomiesięcznej 

działalności tamtejszej 

Rady Prasowej. A było to tak. Fundacja 

Melletta przeznaczyła pewną 

kwotę na rozładowanie napięcia między 

czarnymi obywatelami Seattle 

a lokalnymi środkami masowego komunikowania. 

Dzięki temu powołano 

do życia Radę Prasową, w skład której 

weszli wydawcy dwóch miejscowych 

gazet, czterej dyrektorzy stacji telewizyjnych, 

naczelny redaktor jednej 

z 16 lokalnych rozgłośni radiowych 

oraz przedstawiciele ludności murzyńskiej 

(pastor, dwaj dyrektorzy przedsiębiorstw, 

przywódcy 2 organizacji 

studenckich oraz lokalny przywódca 

Czarnych Panter). W ciągu 19 miesięcy 

swego istnienia Rada zebrała sie 14 

razy dla przedyskutowania aktualnych 

sytuacji konfliktowych (w konferencjach 

oprócz członków Rady 

uczestniczyli też zaproszeni goście). 

Spotkania odbywały się w hotelu i były 

połączone z obiadem lub kolacją. 

Posiłki musiały być raczej wystawne, 

jeżeli kwota 5300 dolarów wystarczyła 

— jak wynika z artykułu — zaledwie 

na 7 spotkań (w każdym brało 

udział około 28 osób). Kiedy pieniędzy 

zabrakło — Rada rozwiązała się. 

Wszystko to całkiem poważnie opowiada 

prof. L. Schneider, przewodniczący 

Rady. Równie poważnie 

stwierdza, że eksperymentu nie można 

uznać za udany, bo nie udało siię 

Radzie wyrobić we wszystkich mieszkańcach 

Seattle „poczucia wspólnoty 

społecznej" (sense of community). 

Zygmunt Dąbek 

133 

I UBLic OPINION 

uARTERU 

NR 3/1970 

Jak pamiętamy, sondaże opinii 

przed powszechnymi wyborami 18 

czerwca 1970 roku w Wielkiej Brytanii 

przewidywały znaczną przewagę 

labourzystów. Wybory przyniosły 

zwycięstwo konserwatystom i szereg 

gorzkich uwag pod adresem autorów 

sondaży. Jak mogło dojść do tego, że 

z pięciu najpoważniejszych instytutów 

zajmujących się badaniem opinii: 

Marplan, Gallup, National Opinion 

Poll, Louis Harris, Opinion Research 

Center, tylko' ten ostatni przewidział 

zwycięstwo konserwatystów, zresztą 

ze znacznie niższą przewagą niż rzeczywiste 

wyniki wyborów 

Wyjaśnień dostarcza Mark 

A bram s w artykule, otwierającym 

trzeci numer Public Opinion Quarterly: 

The opinion polls and the 1970 British 

General Election. Rozmaite techniki 

badawcze, to jest losowe, czy też 

udziałowe ustalanie próby, jej rozmiar, 

nie odegrały poważniejszej roli 

w zniekształceniu wyników, toteż początkowo 

tłumaczono pomyłkę niskim 

udziałem ludności w wyborach 

i zmianą preferencji wyborców 

w ostatnich dniach czy godzinach. 

Autor, porównując wyniki omawianych 

wyborów z wynikami z roku 

1966, odrzuca obie te interpretacje. 

Skłonny jest natomiast widzieć źródło 

błędu w tym, że większość sondaży 

nie brała pod uwagę (lub zbyt nisko 

szacowała) liczbę osób nie zamierzających 

głosować oraz w tym, że niewiele 

uwagi poświęcono grupom, 

które uprzednio przyczyniły się do 

zwycięstwa Wilsona. Przede wszystkim 

nadmierne rozreklamowanie wyników 

prowadzonych sondaży w trasie 

i telewizji jest przyczyną pomyłki. 

Zdaniem autora oddziałało to na 

oczekiwania ankieterów, a zatem na 

wyniki sondaży. Ankieter przystępował 

do pracy, mając przed oczyma tytuły: 

„lOO^/o zwycięstwo labourzystów", 

„Klęska torysów" itp. Tym samym 

i potencjalny wyborca, czytając, 

że „Tylko cud uratuje torysów" i nie


zajmując się bliższą analizą procentów, 

która wcale -nie wskazywała na 

tak pewne zwycięstwo Wilsona, stawał 

się przedmiotem oddziaływania 

reklamy wyborów. Tu lektura artykułu 

sprawia niejaki niedosyt, chciałoby 

się wiedzieć więcej, jeśli nawet 

nie o mechanizmie takiego oddziaływania, 

to przynajmniej o jego efekcie. 

Oczywiście, takim efektem są wyniki 

wyborów, ale autor nie udziela 

odpowiedzi na pytanie, w jakiej mierze 

i na jakie kategorie wyborców zadziałał 

ten właśnie czynnik. 

Następny z kolei artykuł daje pewne 

metodologiczne podstawy do badań 

w tym zakresie. W rozprawie pt. Salience 

patterns, source credibility, 

and the sleeper effect — G. I. 

S с h u 1 m a n i Ch. W о г г а 11 przedstawiają 

badania nad „efektem usypiania" 

(sleeper effect). Już Hovland 

i inni, badając skuteczność oddziaływania 

filmów instruktażowych przeznaczonych 

dla wojska zauważyli, że 

w przypadku filmów uważanych za 

„propagandowe" zmiana opinii w propagowanym 

kierunku była większa 

po pewnym czasie, niż bezpośrednio 

po projekcji. Gdy w następnych badaniach 

jako dodatkową zmienną 

przyjęto wiarogodność źródła informacji, 

okazało sią, że natychmiastowa 

zmiana opinii jest większa dla wiarogodmego, 

niż dla mało wiarogadnego 

źródła. Jednak po pewnym czasie (3— 

4 tygodnie) różnica wynikająca z charakteru 

źródeł zanika. Zjawisko to nazwano 

„efektem usypiania". 

Autorzy artykułu podjęli badania 

zmierzające do bliższego określenia 

efektu, uściślając warunki eksperymentu 

i precyzując jeszcze jedną 

zmienną — spontaniczne kojarzenie 

przekazu ze źródłem (o słabej czy też 

wysokiej wiarogodności). Dla uniknięcia 

wpływu powtarzanych wielokroć 

pytań kwestionariusza, badanych 

(studentów socjologii) podzielono na 

cztery grupy. W każdej z grup przeprowadzono 

wywiad przed przekazem 

eksperymentalnym, a następnie po 

przekazie, tyle że w odstępach czasu 

różnych dla każdej z grup (natychmiast, 

w 4, 10 i 26 dni po przekazie). 

Wyniki eksperymentu częściowo 

potwierdziły działanie „efektu usypiania" 

i tym samym tezę, która głosi, że 

trwały efekt komunikowania jest niezależny 

od źródła .W każdej z czterech 

grup eksperymentalnych badani, którzy 

nie kojarzyli spontanicznie treści 

przekazu z jego źródłem, w takim samym 

stopniu wykazywali zmiany opinii. 

Okazało się również, że ów czynnik 

spontanicznego kojarzenia treści i źródła 

przekazu ogranicza zakres powyższej 

tezy. Wśród tych, którym komunikowano 

przekaz ze wskazaniem na 

źródło o niewielkiej wiarogodności, 

większość (71%) kojarzyła przekaz ze 

źródłem w dalszej fazie eksperymentu 

i w znacznie mniejszym stopniu wykazywała 

zmiany opinii niż pozostała 

grupa (29'%). Natomiast odpowiedni 

odsetek odbierających ten sam przekaz 

ze wskazaniem na bardziej wiarogodne 

źródło wynosił 43'%, a zmiany 

opinii w tej grupie charakteryzował 

ten sam wysoki wskaźnik, co dla pozostałych 

57'% badanych. 

Dwie dłuższe noty zamieszczone 

w omawianym numerze dotyczą 

powodowanych przez ankieterów 

zniekształceń tekstów wywiadów. Autorzy 

obu not pokazują na przykładzie 

swoich badań, w jakim kierunku 

i w jakich przypadkach działa wpływ 

ankietera na respondenta. Pierwszą 

notę pt. Discovering interviewer bias 

in open-ended survey responses, napisał 

M. J. Shapiro. Wpływ ankietera 

v/ odpowiedziach na pytania 

otwarte kwestionariusza daje się zauważyć 

zwłaszcza gdy chodzi o wyliczenie 

ilości przedmiotów (np. w pytaniach 

o czytelnictwie — tytułów gazet). 

Niektórzy ankieterzy wbrew instrukcjom 

naprowadzają badanych na 

odpowiedzi. Także niechęć ankieterów 

do pewnych sformułowań czy wręcz 

słów może powodować powstanie błędu 

systematycznego-, a tym samym 

zniekształcać wyniki. 

W. A. Collins w nocie „Interviewers 

verbal idiosyncrasies as 

a source of bias" twierdzi nawet, że 

zniekształcenia powstałe w ten sposób 

rzutują na wnioski wyciągane z badań. 

Należy zatem stosować w miarę 

możności pytania zamknięte (z wyliczonymi 

możliwościami odpowiedzi) 

i techniki notowania odpowiedzi, 

sprawniejsze niż pióro ankietera. 

W omawianym numerze wiele 

miejsca zajmuje dwudziesta piąta 

konferencja American Association for 

Public Opinion Research, która odbyła 

się w maju 1970 w Nowym Jorku. 

W piętnastu grupach dyskusyjnych, 

z których każda zajmowała się innym 

tematem, wysłuchano 48 referatów. 

Krótkie informacje o tych referatach 

zamykają numer. 

Andrzej Rusinek

W| CZASOPISMACH 135 

{RecmuuK 

МОСКОВСКОГО 

УНИВЕРСИТЕТА 

NR 5/1970 

We współczesnej walce ideologii 

kapitalistycznej z socjalistyczną 

szczególnie ważną rolę, odgrywają 

środki masowej informacji i propagandy. 

Dlatego nieprzypadkowo burżuazyjni 

specjaliści od walki ideologicznej 

tak interesują się telewizją, 

radiem i prasą. Są one często pomostem 

i odskocznią do różnych form 

dywersji przeciwko krajom socjalistycznym. 

Przypomniał o tym raz jeszcze 

J. N. Zasurski w interesującym 

artykule na łamach moskiewskiej 

Zurnalistiki. Wychodząc od jakże 

trafnych tez Lenina zawartych w pracy 

pt. „Partyjna organizacja i partyjna 

literatura", napisanej 65 lat temu, 

Zasurski ukazuje jej aktualność 

i przeprowadza krytykę niektórych 

współczesnych teorii dziennikarstwa. 

Osobliwością współczesnej prasy 

burżuazyjnej jest jej jawna monopolizacja. 

Koncerny Springera, Thompsona, 

i in. stały się w ostatnich latach 

tak potężnymi instytucjami o charakterze 

międzynarodowym, że nawet 

wielu zachodnich teoretyków prasy 

nie stara się już zaprzeczać oczywistym 

faktom. 

W USA monopolizacja prasy doszła 

do takiego stopnia, że np. w Nowvm 

Jorku wychodzą codziennie tylko trzy 

duże gazety. Monopolizacja dała więc 

właścicielom koncernów prasowych 

nieograniczone wprost możliwości kierowania 

i formowania opinii publicznej, 

ignorując w oczywisty sposób 

rzeczywisty interes odbiorców. Prowadzone 

w 1969 roku w USA badania 

wśród czytelników wskazują, że 

tylko 2P/o spośród nich traktuje gazety 

amerykańskie jako wiarygodne 

źródło informacji, pozostali natomiast 

odnoszą się do wiadomości zamieszczanych 

na łamach prasy z niedowierzaniem. 

Także dawna dążność do przekazywania 

odbiorcom „uniwersalnej informacji" 

(co było niegdyś zawarte w 

podtytule New Jork Times'a) ustąpiła 

miejsca dowolnemu wyborowi, zgodnemu 

z interesami właścicieli gazet. 

W celu zamaskowania procesu koncentracji 

i monopolizacji prasy — pisze 

Zasurski — burżuazyjni praktycy 

i teoretycy prasy sięgają do różnych 

metod. Oto w piśmie Grasroots Editor 

(IX—X 1969) prof. В. Racker nawołuje 

do „buntu dziennikarzy", co powinno 

doprowadzić do sytuacji, 

w której właściciele koncernów prasowych 

dadzą „zbuntowanym" wolną 

rękę w tworzeniu pisma. Twórca tej 

koncepcji opiera się na przykładach 

francuskich pism Figaro i Le Monde, 

lecz zapomina, że w wypadku tych 

pism wewnątrzredakcyjna kontrola 

jest tylko przykrywką ich zależności 

od kapitału i reakcyjnych kręgów politycznych 

— konkluduje Zasurski. 

Na tle takiej sytuacji prasy zachodniej 

oczywistym kłamstwem jest 

twierdzenie o tzw. swobodzie dziennikarzy 

na Zachodzie, tak obecnie 

lansowane w celu ideologicznej dywersji 

w krajach socjalistycznych. 

Zasurski przypomina m. in. wydarzenia 

czechosłowackie 1968 roku, kiedy 

to teza niezależności prasy od partii 

przyniosła bardzo opłakane skutki. 

Zbigniew 

Bajka 

S. W. S w i e t an a pt. „Tielewizionnaja 

riecz" rozpatruje zagadnienie 

języka w telewizji, który jest najmniej 

zbadanym środkiem przekazu 

informacji. W początkowym okresie 

badacze byli zafascynowani siłą obrazu 

telewizyjnego, dopiero później 

zwrócono uwagę na konieczność badań 

również dźwięku i mowy. 

Autor artykułu koncentruje się na 

analizie mowy, podkreślając, że należy 

ją rozpatrywać jako element triady: 

obraz-dźwięk-mowa. Przyjęcie takiej 

postawy badawczej ułatwia wykazanie 

specyfiki telewizji jako jednego 

z ważniejszych środków współczesnej 

masowej informacji, dostarcza 

także bogatego materiału dla obserwacji 

żywych procesów językowych. 

Swietana zwraca uwagę na występowanie 

we współczesnej naukowej 

terminologii pojęć: „język prasy", 

„język radia", „język gazety". Zaznaczając 

względność tych terminów, 

nie widzi możliwości analogicznego 

przeniesienia ich do telewizji. 

'W, tym celu przeprowadza analizę zapisanych 

na taśmie magnetofonowej 

kilku wyjątków z różnego rodzaju


programów telewizyjnych. Celem eksperymentu 

jest znalezienie w nich 

wspólnych cech językowych. Ponieważ 

analiza nie wykazała jednej 

wspólnej dla wszystkich fragmentów 

cechy językowej, nie można stosować 

terminu „język telewizji". 

Drugą część artykułu stanowią rozważania 

teoretyczne. Autor odwołuje 

się do prac językoznawców zajmujących 

się badaniem języka w prasie, 

gdyż — jak zaznaczył na wstępie — 

zagadnienie specyfiki języka w telewizji 

nie jest jeszcze zbadane. Rozważania 

te zawierają opracowaną już 

metodykę analizy, przynoszą definicje 

podstawowych pojęć stylistyki w 

przystosowaniu do językowej specyfiki 

gazety. 

W artykule zostały omówione 

i krytycznie ocenione wypowiedzi lingwistów 

radzieckich o języku w prasie: 

Wimokura, Sołganika i Kostomarowa. 

Prace tych uczonych, przynosząc 

wiele cennych wniosków, zdaniem 

Swietany nie rozwiązują w pełni 

podjętego problemu badań. Za najbardziej 

konstruktywne dla określenia 

językowej specyfiki środków masowego 

przekazu informacji uznaje prace 

polskich uczonych Marii Kniagininowej 

i Walerego Pisarka. W. Pisarek 

w książce „Język wiadomości prasowych" 

przyjmuje za prawidłowe tylko 

pojęcie „język w prasie", przez „język 

prasy" można jedynie rozumieć zawodową 

gwarę, jaką posługują się dziennikarze, 

drukarze i korektorzy w swoim 

środowisku. 

Swietana odwołuje się kilkakrotnie 

do cytowanej pracy W. Pisarka i M. 

Kniagininowej, przytaczając szereg 

zawartych w niej sądów. Opierając 

się na wynikach badań uczonych zajmujących 

się językiem w prasie, autor 

artykułu wyprowadza następujące 

wnioski: 

Telewizja, tak jak i prasa, wykorzystuje 

stylistyczne właściwości języka 

oraz wszystkie style językowe. 

Wobec tego nie należy używać pojęcia 

„język telewizji", lecz trzeba mówić 

o funkcjonowaniu języka w telewizji. 

Swietana wprowadza dla nazywania 

języka w telewizji pojęcie „telewizionmaja 

riecz". 

Do różnorodnych form języka 

w telewizji należy podchodzić z punktu 

widzenia ich funkcjonalnego uwarunkowania; 

obraz, muzyka, szmery, 

pauzy, intonacja odgrywają rolę pozajęzykowej 

konsytuacji. 

Artykuł zamyka stwierdzenie, że 

język w telewizji stanowi szczególną 

funkcjonalno-stylistyczną sferę, dalsze 

zaś jego badania powinny iść 

w kierunku poszukiwania obiektywnie 

uogólnianych właściwości językowych. 

Alicja 

Zagrodnikowa

W! CZASOPISMACH 137 

Artykuły z czasopism zagranicznych 

• Zdenëk S i m e 6 e к: LINZ UND DIE 

NACHRICHTENVERMITTLUNG NACH 

BÖHMEN VOM 15 BIS ZUM 17 JAHRHUN 

DERT. Sonderdruck aus Historisches Jahrbuch 

der Stadt Linz, Linz. 1969. S. 269—292. 

Rozprawa — jak szereg prac Simeêka — 

dotyczy czasów, kiedy nosicielami informacji 

aktualnościowej byli nowelanci, utrzymywani 

bądź przez dwory panujące, bądź 

rycerskie, czasem subwencjonowani przez 

obrotnych właścicieli przywileju pocztowego. 

Dlatego materiał źródłowy uzyskany 

przez autora do tej nieomal całkiem nieznanej 

u nas historii prasy obcej pochodzi 

z archiwów proweniencji prywatnej 

Czechach, głównie rodziny Rozenbergów 

m. Trzeboń, z domu Lobkowiców 

w Roudnice (obecnie w Archiwum Państwowym 

w Litomierzycach), a także z zasobów 

innych archiwów, m. in. Centralnego 

Archiwum Państwowego w Pradze. Tylko 

dzięki szczęśliwemu przetrwaniu tych 

zbiorów przez czas wojen XIX i XX w. 

i dzięki niestrudzonej kwerendzie wśród 

pozornie mało ważnych papierów, Simećek 

odkrywa raz po raz nieznane karty narodzin 

służby informacyjnej w Europie środkowej. 

Linz odgrywał od XV w. szczególną rolę 

tranzytowo-informacyjną na pograniczu 

krajów korony św. Wacława, Bawarii, krajów 

pod władztwem Habsburgów. Rola 

ta była i konsekwencją, i funkcją wymiany 

handlowej między Wiedniem i Passawą, 

między Salzburgiem a Włochami północnymi; 

oczywiście duże znaczenie w tych 

stosunkach miała i Praga. Szczególnie 

w XVII w., kiedy do Wiednia zbliżała się 

armia turecka, Linz odgrywał rolę jakby 

najbliższego zaplecza dla akcji dyplomatycznej 

i wojskowej, a dla rodzin rycerskich 

rozsiadłych w północnych Czechach 

funkcję najbliższego ośrodka rejestrującego 

dokładnie rozgrywające się wypadki. 

Ale autor nie popada w przesadę w generalizacji 

związku między sytuacją Linzu, 

a rozwojem służby informacyjno-aktualnościowej 

dla odbiorców czeskich. Wyraźnie 

stwierdza, że do 1560 r. komunikacja 

między pograniczem czesko-austriackim 

działała nieregularnie, raczej sporadycznie. 

Łączność pocztowa między Linzem a Pragą 

i Budziejowicami (założona w 1530 r.) działała 

krótko i nieregularnie, w 1564 r. polepszyła 

się o tyle, że dysponowała 3 stałymi 

stacjami; miało to dla zbierania wiadomości 

do opracowania przez nowelantow 

w postaci gazet pisanych większe już 

znaczenie. Dopiero atoli z początkiem 

XVII w. łączność pocztowa między Wiedniem 

a Pragą drogą na Linz przyczyniła 

się do regularnego dostarczania pisanych 

Wiener Zeitungen do Czech. Praga dysponowała 

już po 1610 r. silnym importem 

wiadomości z Rzymu i Wenecji, z Kolonii 

i Antwerpii. Dzięki temu tutejsi nowelanci 

kompletowali swój serwis informacyjny 

w sposób atrakcyjny. 

Autor omawianej rozprawy zadał sobie 

sporo trudu w ustaleniu recepcji niektórych 

wiadomości stwierdzonych przez praskich 

nowelantow w odległych miastach 

niemieckich, np. Frankfurcie n/Menem 

i zużytkowaniu ich przez tamtejsze gazety 

pisane. Autor wymienia po nazwiskach 

niektórych dostawców wiadomości, kurierów, 

agentów, którzy oddawali szczególną 

usługę światu kupieckiemu w Czechach. 

Ruch ten nabrał na żywości z chwilą ukazania 

się pierwszych gazet drukowanych. 

Tygodniki drukowane wiedeńskie, które 

interesowały odbiorców czeskich, datuje 

autor na r. 1621 i stwierdza, że w tym samym 

roku drukarz w Linzu, Hans Planck, 

postarał się o przywilej prasowy; po nim 

w 1630 Kryspin Vogtländer. W ten sposób 

Linz przerodził się z ośrodka tranzytowego 

dla informacji w ośrodek produkujący 

druki aktualnościowe. Aż do XVIII w. Linz 

odgrywał tedy rolę dostawcy wiadomości 

dla miast południowych Czech. 

rat 

Zur- 

• RADI ZAWTRASZNIEGO DNIA. 

nalist 1970 nr 6. S. 38—40. 

„Kto ma być dziennikarzem" — artykuł 

W. К u z i n a pod tym tytułem, opublikowany 

dwa lata temu, wywołał długą 

i burzliwą dyskusję nie tylko wśród dziennikarzy, 

ale także wśród działaczy partyjnych 

i studentów w Kraju Rad. Do Żurnalista 

napłynęło kilkaset listów. Problem 

kadr dziennikarskich interesuje, jak widać, 

wielu. 

Aby wyjaśnić podstawową sprawę: 

gdzie i jak przygotowywać dziennikarzy 

— redakcja Żurnalista zorganizowała spotkanie 

z dziekanami wydziałów dziennikarstwa 

uniwersytetów: moskiewskiego — Zasurskim, 

leningradzkiego — Bierieżnojem 

i uralskiego — Cziczilanowem. 

Uczestnicy spotkania zgodzili się z zasadniczą 

tezą Kuzina, że obecny system 

przygotowania uniwersyteckiego dziennikarzy 

jest właściwy, natomiast niewłaściwa 

jest decentralizacja w przygotowaniu 

przyszłych pracowników prasy, radia i te-


lewiaji, kiedy to każda uczelnia stara się 

koniecznie mieć „swój" wydział, lub przynajmniej 

„swoją" sekcję dziennikarstwa. 

Obecnie jest ich w ZSRR aż 23, a możliwości 

w nich są różne. Na wydział dziennikarstwa 

uniwersytetu moskiewskiego 

przyjmuje się aktualnie 200, na leningradzki 

— 75, a na uralski 50 osób. Wydział 

dziennikarstwa w Moskwie ma doskonałe 

zaplecze techniczne, na innych uczelniach 

takich możliwości nie ma. Chodzi zresztą 

nie tylko o możliwości techniczne. Wiele 

wydziałów i sekcji cierpi na brak kwalifikowanych 

wykładowców posiadających 

równocześnie doświadczenie dziennikarskie. 

A co mówią na ten temat dziekani 

Prof. Bierieżnoj uważa, że już na 

pierwszym roku można stwierdzić przydatność 

studenta do zawodu dziennikarskiego, 

ale nie można ze względów formalnych 

przenieść go na inny kierunek. 

J. Zasurski natomiast sądzi, że zdolność 

do pełnienia zawodu dziennikarza 

można stwierdzić już podczas egzaminów 

wstępnych. Trzeba podsunąć egzaminowanym 

jako temat nie fikcję literacką, ale 

ich współczesnych i otaczające ich życie, 

a następnie oceniać pracę nie tylko za styl, 

gramatykę itp., ale za spostrzegawczość, za 

rozumienie tego co widzą. 

Wiele się ostatnio mówi o doskonaleniu 

przygotowania dziennikarzy — czytamy 

w artykule redakcyjnym. Stowarzyszenie 

dziennikarzy organizuje na ten temat specjalne 

plena, ministerstwo szkolnictwa 

wyższego wydaje kolejne zarządzenia, 

a system przyjmowania na studia dziennikarskie 

jak dawniej tak i teraz nie pozwala 

odkryć twórczych możliwości abiturienta. 

Jak te twórcze możliwości zbadać Redakcja 

proponuje w tym względzie współpracę 

psychologów i socjologów, co pozwoli 

na pełniejszą i bardziej obiektywną 

ocenę przydatności egzaminowanych. Bierieżnoj 

i Cziczilanow zgadzają się z takim 

stanowiskiem. Zasurski natomiast wyraża 

się o tym projekcie sceptycznie. 

Kształcenie nowych kadr dziennikarskich 

jest problemem trudnym. Absolwenci 

powinni być możliwie szeroko przygotowani 

do przyszłej pracy. Dlatego powinno 

się częściej organizować dla przyszłych 

dziennikarzy wykłady naukowców różnych 

specjalności. Poza tym niezwykle ważne 

jest praktyczne przygotowanie do zawodu 

w redakcji i przede wszystkim w terenie. 

Kończąc studia — konkludują autorzy artykułu 

— absolwent wydziału dziennikarstwa 

nie powinien uczyć się zawodu na 

nowo, ale przystępując do pracy w redakcji 

dokształcać się i poszerzać swoje 

umiejętności. 

zb 

© Seamus O'Pinhas: OCR — ASPEK 

TE DES AUTOMATISCHEN LESENS UND 

ABTASTENS VON MANUSKRIPTEN. ZV+ 

+ ZV 1970 nr 47. S. 2448—9. 

OCR (Optical Charakter Readers) — to 

elektroniczne oko, które przy pomocy głowicy 

z fotoelementem „czyta" maszynopis 

i przenosi jego treść automatycznie na 

taśmę perforowaną lub magnetyczną. 

Sygnały OCR są następnie przesyłane 

do komputera, który oblicza spacje i dzieli 

wyrazy. System ten okazał się szczególnie 

przydatny przy wykonywaniu drobnych 

ogłoszeń, które z natury są podobne do siebie 

treścią i układem. 

Plany produkcyjne fabryki Perry Newspapers 

z Florydy przewidują m. in. standaryzację 

reporterskich maszyn do pisania, 

tak aby przysyłane do redakcji manuskrypty 

mogły być czytane automatycznie 

po uwzględnieniu poprawek redakcyjnych. 

W Europie przeprowadza się już także 

doświadczenia z OCR. W Anglii zajęła się 

tym zagadnieniem firma Rocappi, budująca 

komputery. Droga nie była łatwa. Specyfika 

języka angielskiego nie wpływa na 

jasność i zrozumiałość skryptów dziennikarskich. 

Zecer maszynowy składając taki 

skrypt może domyślać się poszczególnych 

zwrotów, skojarzyć je, a maszyna 

nie. Dlatego manuskrypty muszą być najpierw 

przepisane na czysto, a następnie — 

z szybkością 800 liter na sekundę — automatycznie 

przeczytane przez maszynę 

Scan-Data-300. Taśmę magnetyczną zakłada 

się do komputera Univac-107, który dzieli 

wyrazy, i gotowa taśma wędruje do fotoskładu. 

Krytycy tej metody twierdzą, że zamiast 

przepisywać na czysto manuskrypty 

można po prostu przetastrować je na 

dziurkarce. Zapominają oni jednak, iż czysto 

przepisany manuskrypt wymaga starannej 

korekty, która jest tania, natomiast 

przeprowadzanie korekty na dziurkarce 

lub taśmie magnetycznej jest wielokrotnie 

droższe i pracochłonne. 

Metoda OCR będzie szczególnie przydatna 

przy wydawaniu książek adresowych, 

wznowieniach książek beletrystycznych, 

książek telefonicznych itp. Encyklopaedia 

Britannica zapowiada stopniowe 

przechodzenie w swoich wydawnictwach 

na ten system. 

W USA wydawnictwo książek szkolnych 

Taylor Publishing Company pracuje 

w oparciu o aparaty OCR, magazynując 

taśmy magnetyczne. Umożliwia to wydawnictwu 

— po naniesieniu poprawek — 

szybkie wznawianie wyczerpanych nakładów. 

Przy współpracy wytwórni komputerów 

CRM Corporation oraz gazet Philadelphia 

Bulletin, Boston Globe, Milwaukee Journal, 

Washington Star i San Jose Mercury 

News rozwija się w USA gazetowy system 

OCR. Pierwsze aparaty, które zostaną dostarczone 

na rynek na przełomie 1971/72 г., 

będą mogły odczytywać już większą ilość 

krojów pisma, a także kursywę i półtłusty. 

Nanosić będą tekst na taśmy dziurkowane 

lub magnetyczne — wg wyboru. 

W systemie tym zakłada się szybkość 

czytania 500 słów na minutę przy szerokości 

wiersza do 15 cm i 0,05% błędów. Producenci 

tego aparatu zdają sobie jednak 

sprawę, że 90 000 dolarów to cena bardzo 

wysoka. Proponują więc możliwość wynajmu 

po 2000 doi. miesięcznie. W każdym razie 

należy stwierdzić, że system ten jest 

już o połowę tańszy od najczęściej stosowanych 

dotychczas w wydawnictwach systemów 

OCR. 

Oczywiście są już i inne firmy, które 

pracują nad OCR. Jedna z nich, Compuscan 

Incorporated, zapowiada na październik 

1971 r. OCR — System dla wydawnictw 

i gazet za cenę 36 000 dolarów. 

kk 

• Karl-Heinz R U t s a t z: DIE KOSTEN 

ENTWICKLUNG DER TAGESZEITUNGEN 

VON 1966 BIS 1970. ZV+ZV 1971 nr 2/3. 

S. 35—37. 

Artykuł omawia bardzo poważny wzrost 

kosztów produkcji dzienników w NRF 

w latach 1966—1970. W pierwszym okresie 

koszty te były stabilne; wyraźne oznaki

W CZASOPISMACH 139 

wzrostu kosztów zanotowano na przełomie 

lat 1968/69, zaś w dwu ostatnich latach ich 

wzrastanie nazwano „eksplozyjnym". 

W 1969 w stosunku do roku poprzedniego 

koszty wzrosły o 10,5°/o, a w I kwartale 

1970 w zestawieniu z rokiem 1969 — o dalszych 

10°/o. 

Jako najpoważniejszą przyczynę wzrostu 

kosztów wymienia się nieprzerwany 

wzrost — od jesieni 1969 — wydatków osobowych. 

Wskazuje się, że dopiero w 1971 r. 

uzewnętrzni się to w całej pełni, gdyż 

wejdą w życie wcześniej zawarte układy 

zbiorowe. 

A oto kilka zestawień liczbowych. W latach 

1966—1970 (przyjmując pierwszy rok 

jako 100,0) wpływy wynosiły, każdorazowo 

zwiększając się w stosunku do roku poprzedniego: 

101,5 — 105,3 — 108,1 — 106,2. 

Natomiast wzrost kosztów poniesionych za 

każdy sprzedany egzemplarz dziennika 

przebiegał następująco (w markach, 1966 = 

= 0,00): 0,19 — 0,08 — 1,48 — 2,23. Tak więc 

w 1970 r. wzrost kosztów był dwukrotnie 

wyższy od wzrostu wpływów. Jeżeli trend 

ten systematycznie się utrzyma, to z końcem 

1972 r. ogólne wpływy ze sprzedaży 

dzienników w NRF nie pokryją poniesionych 

kosztów produkcyjnych. 

Przyjmując znowu rok 1966 jako 100,0 — 

wydatki w poszczególnych dziedzinach 

osiągnęły w 1970 r. następujące wskaźniki: 

papier 116,3, koszty techniczne 135,5, druk 

129,4, redakcja 133,0, inne 124,5. Łącznie 

z kolportażem deficyt każdego egzemplarza 

dziennika wynosił w okresie 1966—1970 

(w markach): 4,01 — 3,91 — 3,94 — 4,60 — 

5,63. Natomiast wpływy z reklamy w przeliczeniu 

na egzemplarz kształtowały się 

w poszczególnych latach następując 

(w markach): 5,44 — 5,34 — 6,21 — 6,92 — 

6,77. Autor artykułu podkreśla jednak, że 

pod koniec 1970 r. stagnacja gospodarcza 

spowodowała także zahamowanie napływu 

ogłoszeń, a wzrost wpływów reklamowych 

polegał wyłącznie na podwyższeniu cen za 

reklamy. Wyraźnie widać tu niebezpieczeństwo, 

jakie zagraża prasie uzależnionej 

od reklamy, czyli od koniunktury gospodarczej. 

Autor widzi możliwość poprawy 

wskaźnika rentowności poprzez zmiany 

w stosunku objętości stron redakcji--' 

i ogłoszeniowych w dziennikach. W USA 

strony redakcyjne stanowią zaledwie 30°/o 

objętości gazety, w NRF — jeszcze ok. 55°/n. 

Stwierdzając, że różnice infrastrukturv 

USA i NRF dopuszczają tylko ograniczone 

porównania, autor artykułu postuluje jednak 

zmiany w dziennikach zachodnioniemieckich 

na korzyść części ogłoszeniowej. 

pd

KRONIKA NAUKOWA. SPRAWOZDANIA 

W sprawie podręcznika historii prasy polskiej 

W dniach 2—4 grudnia 1970, na zaproszenie 

Instytutu Badań Literackich, 

odbyła się w Pracowni Historii 

Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX 

i XX w. w Warszawie konferencja 

przedstawicieli nauki i instytucji zainteresowanych 

prasoznawstwem, poświęcona 

przygotowaniu i wydaniu 

podręcznika dziejów prasy i dziennikarstwa 

w Polsce. W ten sposób z inicjatywy 

Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa 

Polskiego przerwane zostało 

długoletnie i kompromitujące 

milczenie w tej sprawie, stawiające 

nas niżej od społeczeństw o znacznie 

uboższych i późniejszych tradycjach 

w rozwoju czasopiśmiennictwa. Nauka 

polska nie posiada dotąd syntetycznego, 

choćby popularnego, ale na 

wysokim poziomie, opracowania całokształtu 

dziejów naszej prasy. 

W naradach, którym przewodniczył 

prof, dr Józef Skrzypek jako kierownik 

PHCzP, wzięło udział ok. 30 

przedstawicieli katedr historii literatury 

i historii politycznej kilku wyższych 

uczelni oraz Instytutu Badań 

Literackich i Instytutu Historii PAN 

(m. in. M. M. Drozdowski, M. 

Ingi ot, Z. Libiszowska, J. 

Łojek, J. My śliń ski, К. Dunin-Wąsowicz 

i in.), Studium 

Dziennikarskiego U. W. (M. Kafel, 

A. S ł o m к o w s к а) ; uczestniczyli 

nadto: z ramienia Ośrodka Badań 

Prasoznawczych w Krakowie — 

M. Tyrowicz, jako przedstawiciel 

Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich 

— red. M. Krzepkowski. 

Z uniwersytetów reprezentowane 

były: warszawski, wrocławski, toruński, 

łódzki. 

Podstawę do dyskusji stanowiły 

cztery już zredagowane rozdziały 

podręcznika, które udostępniono 

uczestnikom narady dn. 2 grudnia, 

oraz oparte o ich teksty autoreferaty 

autorów, a to: doc. dra Jerzego 

Łojka (Prasa polska 1729—1830, obszar 

całej Polski); dra Zenona 

Kmiecika (Prasa Królestwa Polskiego 

1864—1905); doc. dra Jerzego 

Myślińskiego (Prasa polska w 

Galicji 1867—1918) i dra Andrzeja 

Paczkowskiego (Prasa II Rzeczypospolitej). 

Krótkie konspekty tych 

rozdziałów zostały dołączone do zaproszeń 

na konferencję. 

3 grudnia wymienieni autorzy zreferowali 

swe ujęcia. Mimo, że przewodniczący 

konferencji apelował do 

dyskutantów o ocenę wyłącznie gotowych 

rozdziałów, dyskusja wybiegła 

daleko poza ten zasięg. Okazało się to 

nieuniknione także z tego względu, że 

o założeniach redakcyjnych, rozmiiarach 

dzieła, jego dokumentacji i terminie 

ukazania się większość uczestników 

konferencji dowiedziała się 

dopiero na miejscu. 

Dyskusja objęła zatem szeroki 

wachlarz spraw o charakterze uwag 

krytycznych (częściowo tylko pozytywnych), 

postulatów bądź sugestii 

zmierzających do zmiany ujęcia. Dyskusja 

trwała dwa przedpołudnia (3— 

4 grudnia) i została utrwalona na taśmie 

magnetofonowej celem opracowania 

szczegółowego jej przebiegu. 

Dlatego ograniczamy się tutaj do 

wskazania na niektóre tylko kluczowe 

kwestie, jakie znajdą odbicie w makiecie 

całego dzieła. 

Sam charakter wydawniczy wywołał 

szereg głosów sprzecznych: podręcznik 

dla celów dydaktycznych czy 

opracowanie dostępne szerszym kręgom 

czytelniczym Przeważyły głosy

KRONIKA NAUKOWA. SPRAWOZDANIA 141 

za opracowaniem szerszym (Kafel, 

Inglot, Ratajewski, Zawadzki), a 

mniej liczne postulaty dotyczyły 

opracowania podręcznikowego (Słomkowiska, 

Kwiatkowska). Zwrócono 

równtież uwagę na objętość, zaplanowaną 

mniej więcej na 1600 stron 

w dwu tomach (Tyrowicz, Skrzypek), 

wymogi dokumentacji bibliograficznej 

i źródłocanawczej oraz szatę ilustracyjną 

(Libiszowiska, Rudnicka, 

Łossowska). O terminie ukończenia 

prac redakcyjnych dowiedziano się 

tylko tyle, że impreza jest zaplanowana 

na lat kilka i druk książki jest 

uzależniony od planów finansowych 

PAN (Skrzypek). 

Dłuższe wywody poświęcono krytyce 

poszczególnych rozdziałów, z których 

najpozytywniej oceniono część 

Łojka, wielu uzupełnień i zmian domagano 

się w rozdziale Myślińskiego 

(Wąsowicz, Tyrowicz, Inglot), mniej 

uwagi poświęcono opracowaniu prasy 

Królestwa Polskiego (Kołodziejczyk), 

więcej okresowi międzywojennemu 

(Drozdowski). Uwagi te obejmowały 

zarówno wymogi uściślenia terminologii, 

jak i właściwej interpretacji 

tendencji i programów poszczególnych 

organów, poszerzenia faktografii, 

wreszcie potrzeby wyjaśnienia pewnych 

pojęć z zakresu środków masowego 

przekazu drukiem. O przekazie 

radiowym i filmowym nie mówiono; 

jeden z dyskutantów domagał się wyraźnie 

rezygnacji z uwzględniania radiofonii 

(Żarnowski). 

W rezultacie opracowane rozdziały 

— częściowo z wyjątkiem Łojka — 

wymagać będą znacznej rewizji, która 

winna rzutować również na partie 

dotąd nieopracowane. W kilku głosach 

zwrócono uwagę na kwestię periodyzacji 

i dobór właściwych cezur 

chronologicznych (Tyrowicz, Zawadzki), 

na uwzględnienie wybitnych talentów 

i zasług w kręgu redaktorów, 

dziennikarzy, publicystów. Mniej zainteresowania 

obudziły zagadnienia 

typologiczne prasy, choć była mowa 

o pismach młodzieżowych, kobiecych, 

nawet kalendarzach (Kołodziejczyk, 

Kwiatkowska); poruszono też sprawę 

pism obcojęzycznych wydawanych 

w Polsce (Kalembka). W sprawie dokumentacji 

archiwalnej i bibliograficznej 

przewodniczący konferencji 

poinformował o zaplanowanym wykazie 

ważniejszych tego rodzaju materiałów 

zachowanych w kraju, który to 

wykaz wraz z odpowiednim komentarzem 

stanowić będzie wstęp do 

dzieła. 

W sumie konferencja przyniosła 

znaczny plon sugestii i pożytecznych 

wskazówek dla redakcji całego wydawnictwa; 

wykazała ona równocześnie 

rozbieżność szeregu ocen i niedostatki 

opracowanych części. Przewodniczący 

zapowiedział zwołanie następnej 

narady we właściwym 

minie. 

Marian 

ter 

Tyrowicz 

Ośrodek prasoznawczy w Bremie w 1970 r. 

Przy Państwowej Bibliotece w Bremie 

działa ośrodek badań prasoznawczych 

pod nazwą „Deutsche Presseforschung". 

Jego działalność skupia 

się przede wszystkim na pracach nad 

skatalogowaniem prasy niemieckojęzycznej. 

Przeświadczenie,, iż prasa 

może i musi być przedmiotem i źródłem 

badań dla wielu dyscyplin, nie 

od razu zdobyło sobie w Niemczech 

Zachodnich powszechną aprobatę; 

obecnie jednak można je uznać za powszechne. 

Do tej pory nie istnieje pełna bibliografia 

wszelkich niemieckojęzycz- 

nych wydawnictw prasowych jakie 

kiedykolwiek się ukazały, nie wiadomo, 

które edycje i gdzie są zachowane. 

Z tego względu przewiduje się, 

że z kwerendy bibliograficznej powstanie 

pełny katalog tej prasy. Nie 

można jednak określić kiedy do tego 

dojdzie, gdyż nieliczne grono pracowników 

ośrodka prasoznawczego w 

Bremie — którego nie udało się powiększyć 

w roku 1970 — nie pozwala 

bliżej określić daty realizacji planu. 

W ostatnim roku archiwum reprodukcji 

zoistało wzbogacone o 402 filmy 

ze zdjęciami gazet niemieckoję-

142 KRONIKA NAUKOWA. SPRAWOZDANIA 

zycznych. Ogółem w posiadaniu archiwum 

znajdują się 4594 filmy i 720 odcinków 

taśmy z reprodukcjami. Kontynuowano 

też prace nad katalogiem 

archiwum reprodukcji. W ub. r. skatalogowano 

625 filmów z reprodukcjami 

gazet wydawanych w latach 1701— 

1847. Do składu drukarskiego skierowano 

dwutomowy katalog niemieckojęzycznej 

prasy XVII w., opracowany 

przez Else В o g e 1 i Elgera В1 ü h- 

ma. 

Ośrodek prowadził także nadal 

działalność informacyjną. W 1970 r. 

udzielono informacji o 3707 tytułach 

prasowych, a łącznie z udostępnieniem 

swoich zbiorów obsłużono 4261 

klientów. Liczba zainteresowanych 

działalnością ośrodka wzrastała systematycznie 

w ostatnich 3 latach. M. in. 

w ubiegłym roku odnotowano wizyty 

lub zapytania z 18 krajów zagranicznych: 

Austrii, Belgii, Brazylii, CSRS, 

Danii, Finlandii, Francji, Holandii, 

Izraela, Japonii, Kanady, Rumunii, 

Szwajcarii, Szwecji, USA, Węgier, 

W. Brytanii, ZSRR. 

W ramach rozwoju współpracy 

z instytucjami zagranicznymi nawiązano 

kontakty z Instytutem Marksizmu-Leninizmu 

w Moskwie oraz z Biblioteką 

im. Sałtykowa-Szczedrina 

w Leningradzie. Na zaproszenie Stowarzyszenia 

Dziennikarzy Węgierskich, 

we wrześniu 1970 uczestniczył 

w metodologicznej konferencji na temat 

historiografii prasy w Budapeszcie 

dr Eiger Blii hm. 

Ukazały się 3 dalsze tomy (nr nr 12, 

13, 14) serii „Studien zur Publizistik", 

a mianowicie opracowania: 

Elisabeth Matz: Die Zeitungen 

der US-Armee für die deutsche Bevölkerung 

1944—1946: (Gazety armii 

okupacyjnej Stanów Zjednoczonych 

dla ludności niemieckiej 1944—1946); 

B. Uwe Weller: Maximilian 

Harden und die Zukunft. (M. Harden 

i czasopismo Zukunft); 

Margarete Plewnia: Auf dem 

Weg zu Hitler. Der „völkische" Publizist 

Dietrich Eckart. (Na drodze do 

Hitlera. „Ludowy" publicysta D. 

Eckart). 

Opracowanie redakcyjne na podstawie 

nadesłanego sprawozdania 

Elgera Bliihma

KRONIKA NAUKOWA, SPRAWOZDANIA 143 

Kronika Ośrodka Badań Prasoznawczych 

Rok 1970 

PRACE BADAWCZE 

Zespół pod kierunkiem Andrzeja 

Maliszewskieg o: Model oraz 

domniemane i rzeczywiste funkcje 7 

polskich magazynów dla młodzieży. 

W wyniku badań przygotowano dwa 

opracowania: 1. O modelu i funkcjach 

badanych magazynów, 2. O zainteresowaniach, 

ideałach i postawach 

młodzieży. Planuje się publikację 

w serii „Materiały". 

Jerzy Pomorski: Skuteczność 

oddziaływania prasy w zakresie informowania 

i kształtowania opinii na 

przykładzie wybranego wydarzenia 

o znaczeniu międzynarodowym. Przykładowym 

wydarzeniem jest podpisanie 

układu Polska-NRF. Wstępny raport 

z badań w archiwum OBP. 

Tadeusz Kupis: Wpływ deficytu 

i limitu zwrotów prasy na jej zakup. 

Wyniki badań zostaną opublikowane 

łącznie, po powtórzeniu badań w roku 

1971. Częściowe wyniki znalazły 

wyraz w artykule autora badań pt. 

Społeczne aspekty rynku prasowego 

(Zeszyty prasoznawcze 1970 nr 1). 

Henryk Siwek: Czytelnictwo 

prasy w Polsce. Opracowanie syntetyzujące 

dotychczasowe wyniki badań 

nad czytelnictwem, prowadzanych 

w latach 1956—70. 

Jerzy Pomorski: Społeczna 

użyteczność ogłoszeń prasowych. Częściowa 

publikacja: Zeszyty Prasoznawcze 

1971 nr 1. 

Małgorzata Przyboś: Obraz 

i ocena zawodów w propagandzie prasowej. 

Stopień zgodności między hierarchią 

zawodów według potrzeb gospodarki 

narodowej a ich hierarchią 

Praso 

w prasie. Publikacja: Zeszyty 

znawcze 1971 nr 1. 

Paweł Dubiel: Prasa polska 

o problemie niemieckim. Analiza wypowiedzi 

prasowych o tematyce niemieckiej 

w okresie 18 V 1969—30 VI 

1970 w wybranych 12 dziennikach i 4 

tygodnikach. 

Andrzej Magdoń: Problematyka 

ekonomiczna na łamach prasy. Analiza 

ilościowa i jakościowa wypowiedzi 

o tematyce ekonomicznej w okresie 

27 V—31 VIII 1970 w 6 dziennikach. 

Maszynopis w archiwum OBP. 

Władysław Masłowski, Leszek 

Sokołowski, Stanisław S o m- 

merfeld, Roman Tomaszewski: 

Analiza funkcjonalna pism drukarskich 

stosowanych w prasie polskiej. 

Raport z pierwszej części badań 

w archiwum OBP. 

Walery Pisarek: Słownik frekwencyjny 

języka w prasie. Słownik 

wyrazów pospolitych używanych w 

wiadomościach prasowych, reportażach 

i publicystyce. Uwzględnia częstotliwość 

względną każdego wyrazu. 

Publikacja przewidziana w roku bieżącym 

w serii В Biblioteki Wiedzy 

o Prasie. 

Bolesław Garlicki: Organizacja 

pracy w redakcji dziennika. Optymalne 

modele organizacyjne w redakcjach 

dzienników różnych typów. 

Teresa Lisicka, Rajmund В о r- 

k o w s к i: Założenia merytoryczne 

i organizacyjne międzyredakcyjnego 

działu dokumentacji i informacji. 

Wi wyniku opracowania ma powstać 

instrukcja uwzględniająca wyposażenie, 

personel, zakres i metody рггсу


międzyredakcyjnych działów informacji 

i dokumentacji. 

Sylwester Dziki: Adnotowana 

bibliografia polskiej wiedzy o prasie 

za rok 1969. Ukończono prace autorskie 

i redakcyjne. Kolejny rocznik 

wydawnictwa ciągłego OBP. 

Zespół pod kierunkiem Juliana 

Maślanki: Encyklopedia prasowo- 

-wydawnicza. Etap końcowy prac autorsko-redakcyjnych 

leksykonu terminologii 

prasowo-wydawniczej i praso 

zna we zej. 

Henryk Kurta: Prasa na świecie. 

Informator o wybranych dziennikach 

i czasopismach. 

Zespół pod kierunkiem Teresy L i- 

s i с к i e j i Mariana Tyrowic 

z a: 25 lat prasy na Ziemiach Zachodnich 

i Północnych. Krótkie monografie 

historyczne prasy 7 województw, 

powielone jako materiały sesji 

'naukowej na temat 25 lat prasy na 

Ziemiach Zachodnich i Północnych. 

W przygotowaniu publikacja książkowa. 

Zbigniew В a j к a: Recepcja tygodnika 

Perspektywy. Badania sondażowe 

w 3 województwach przeprowadzone 

za pomocą sieci społecznych ankieterów. 

Andrzej Mag doń, Władysław 

Masłowski: Obraz handlu w prasie 

codziennej. 

WYDAWNICTWA 

w 1970 r. wydano: 

1. I. Tetelowska: Lenin o prasie. 

Biblioteka Wiedzy o Prasie, seria 

A. 

2. A. Kopff: Ilustracja prasowa 

i szata graficzna w świetle prawa. Biblioteka 

Wiedzy o Prasie, seria B. 

3. Teoria i metodologia badań nad 

prasą za granicą (przekłady). Seria 

„Materiały": 

cz. 1 — Język w prasie; 

cz. 2 — Teoria i badania; 

cz. 3 — Analiza zawartości 

(w druku); 

cz. 4 — Warsztat dziennikarski. 

4. Przyszłość prasy na świecie. Wybór 

z publikacji zagranicznych, cz. II. 

Seria „Materiały". 

5. W. Masłowski: Warunki 

pracy działów łączności w redakcjach 

prasowych. Seria „Materiały". 

6. P. Dubiel: Model polskich 

magazynów ilustrowanych. Seria 

„Materiały". 

7. H. Siwek: Czytelnictwo prasy 

centralnej poza Warszawą. Biblioteka 

Wiedzy o Prasie, seria B. 

8. 9. Bibliografia polskiej wiedzy 

o prasie (pod redakcją S. Dzikieg 

o) za rok 1967 i za rok 1968. Dwa 

kolejne tomy serii bibliograficznej 

OBP. 

10. W. P i s a r e k: Retoryka dziennikarska. 

Kolejny tom Biblioteki 

Dziennikarza. 

ODCZYTY — SEMINARIA — 

KONFERENCJE 

24 I — w Kazimierzu n/Wisłą odbyło 

się seminarium zorganizowane 

przez Ośrodek Dziennikarstwa SDP, 

w którym wzięli udział przedstawiciele 

OBP: mgr Władysław Masłowski 

i mgr Danuta Wągiel. 

Referat na temat stanu i potrzeb archiwów 

prasowych przedstawił na 

podstawie badań OBP Wł. Masłowski. 

(Sprawozdanie: Zeszyty Prasoznawcze 

1970 nr 3. 

W dniach 5—8II — odbyło się 

w Zakopanem VI Polsko-Czechosłowackie 

Sympozjum Prasoznawcze. 


przedstawił następujące referaty: mgr 

Władysław Masłowski: Sytuacja 

konfliktowa w stosunkach wiedza- 

-praktyka (publikacja w Zeszytach 

Prasoznawczych 1970 nr 3); dr Walery 

Pisarek: Wiedza o prasie, praktyka 

prasowa i dydaktyka dziennikarska. 


1970 nr 2. 

9 II — w sesji naukowej z okazji 

25-lecia Trybuny Robotniczej w Katowicach 

uczestniczył dr Walery Pisa 

r e k. 

19 II — w redakcji ITD odbyło się 

spotkanie zespołu redakcyjnego tygodnika 

z przedstawicielami OBP: 

Andrzejem Maliszewskim, Marianem 

Niezgodą i Andrzejem 

Rusinkiem. Spotkanie poświęcone 

było omówieniu wyników analizy zawartości 

opracowanej w Ośrodku 

w ramach badań nad modelem magazynów 

młodzieżowych.


21II — na sesji popularnonaukowej 

z okazji 25-lecia Dziennika Łódzkiego 

dr Walery Pisarek wygłosił referat 

pt. Tematyka lokalna w Dzienniku 

w latach 1945—1970. 

1IV — w Kielcach w klubie MPiK 

dr Walery Pisarek wygłosił odczyt 

na temat: Język w prasie, jego 

funkcje i cechy. 

3 IV — w Krakowie odbyła się zorganizowana 

przez Zarząd Główny 

SDP Sesja Leninowska, podczas której 

m. in. dr Walery Pisarek wygłosił 

referait: Idee Leninowskie w badaniach 

nad prasą w Polsce. (Sprawozdanie: 


nr 2). 

11IV — w redakcji Panoramy 

w Katowicach odbyło się spotkanie 

poświęcone wynikom badań i analizy 

zawartości tego tygodnika. Ośrodek 

reprezentowali mgr mgr Paweł D u- 

b i e 1, , Władysław Masłowski 

i Małgorzata Przyboś. 

16IV — w Zarządzie Głównym 

RSW „Prasa" w Warszawie dr Walery 

Pisarek wygłosił odczyt na temat: 

Lenin a prasa. 

t> W dniach od 16—18 IV w Kazimierzu 

n/Wisłą odbyła się konferencja 

szkoleniowa kierowników biur ogłoszeń. 

Z ramienia OBP wzięli udział 

dr Walery Pi s a r e к i dr Jerzy P o- 

morski, wygłaszając referaty: 

O polszczyźnie ogłoszeń prasowych 

i Wyniki badań nad społeczną efektywnością 

niektórych rodzajów ogłoszeń. 


1970 nr 3). 

13 V — na spotkaniu z redakcją 

Echa Krakowa mgr Zbigniew Bajka 

przedstawił wyniki badań nad skutecznością 

akcji społecznych organizowanych 

przez Echo. 

26 V — na sesji popularnonaukowej 

z okazji 25-lecia powojennej prasy 

w Gdańsku, Ośrodek Badań Prasoznawczych 

reprezentowali dr Walery 

Pisarek i mgr Małgorzata Przyboś, 

która w zastępstwie red. Andrzeja 

Magdonia wygłosiła referat: 

Problematyka morska i kulturalna 

w Głosie Wybrzeża i Dzienniku Bałtyckim. 

16 VI — w OBP konferencja 

z udziałem naczelnych redaktorów 

czasopism dla młodzieży. Tematem 

dyskusji były wyniki analizy zawartości 

tych pism. 

3—4 IX — na obozie studentów — 

słuchaczy wrocławskiej Wszechnicy 

Dziennikarskiej w Jagniątkowie k. Jeleniej 

Góry — kierownik Pracowni 

Prasoznawcze^ OBP mgr Władysław 

Masłowski wygłosił prelekcje nt. 

zadań i bieżących prac OBP oraz o listach 

czytelników do redakcji. 

26—27 IX — odbyła się we Wrocławiu 

organizowana przez redakcję 

Słowa Polskiego, Wrocławskie Wydawnictwo 

Prasowe RSW „Prasa" 

i Ośrodek Badań Prasoznawczych 

w Krakowie sesja naukowa poświęcona 

25-leciu prasy polskiej na Ziemiach 

Zachodnich i Północnych. Referat 

wprowadzający wygłosu dr Walery 

Pisarek. (Sprawozdanie: Zeszyty 

Prasoznawcze 1970 nr 4). 

1,2—15 X — odbyło się III Sympozjum 

Informacji Naukowej Akademii 

Nauk: Czechosłowackiej (CSAV), słowackiej 

(SAN) i PAN w Zakopanem. 

Temat obrad: Stan i potrzeby informacji 

naukowej w naukach społecznych. 

Z ramienia Ośrodka udział 

w sympozjum wzięli dr Walery Pisarek 

i mgr Teresa Lisicka. 

27—28X1 — we Wrocławiu odbyła 

się z okazji jubileuszu Słowu Polskiego 

sesja popularnonaukowa poświęcona 

badaniom prasoznawczym wrocławskiego 

środowiska naukowego. 

Z ramienia Ośrodka udział wzięli dr 

Walery Pisarek i mgr Teresa L i- 

sieka. 

28—29 XI — w Lublińcu (woj. katowickie) 

odbyło się zorganizowane 

przez Zarząd Główny ZMW, z okazji 

dziesięciolecia czasopisma Razem, 

sympozjum poświęcone roli środków 

masowego komunikowania w wychowaniu 

młodego pokolenia wsi. Z ramienia 

OBP udział wzięli dr Walery 

Pisarek oraz mgr Andrzej Rusinek, 

który wygłosił referat: Postawy 

młodzieży wiejskiej województwa 

krakowskiego i wrocławskiego. 

17X11 — w Centralnej Szkole Partyjnej 

w Warszawie odbyła się międzynarodowa 

konferencja na temat: 

Rola prasy w społeczeństwie socjalistycznym. 


reprezentowali dr; Walery P i- 

s a r e k, mgr Henryk Siwek i mgr 

Zbigniew Bajka. 



KONTAKTY ZAGRANICZNE 

Goście zagraniczni w OBP 

W dniach od 8 do 10 lutego przebywał 

jako gość w OBP toiw. Daniło 

Żlender — przedstawiciel Instytutu 

Dziennikarskiego z Belgradu, 

16 lutego Ośrodek Badań Prasoznawczych 

gościł tow. tow. Łalina 

Dymitrowa — zastępca kierownika 

Wydz. Propagandy i Agitacji КС 

BPK, Pawła Pisariewa — zastępcę 

dyrektora Telewizji Bułgarskiej, 

Pawła G r u e w a — instruktora 

Wydziału Propagandy i Agitacji 

КС BPK i Bogumiła Jankowa — 

członka kolegium redakcyjnego pisma 

Robotniczesko Dęło. Delegacja bułgarska 

przebywała w Polsce na zaproszenie 

КС PZPR. 

24 lutego gościli w OBP Michał 

Z e 1 u к i Arkady Szpetny, studenci 

Wydziału Filozoficznego uniwersytetu 

w Świerdłowsku. Studentów 

radzieckich interesowały badania 

nad masowym komunikowaniem, 

a zwłaszcza efektami masowego komunikowania 

w świadomości społecznej. 

10 marca odwiedził Ośrodek tow. 

Nikołaj P i 1 i ń s к i, redaktor naczelny 

Mowoznawstwa z Kijowa. Gościa 

interesowały zagadnienia kultury języka 

w prasie. 

4 kwietnia redaktor naczelny miesięcznika 

Journalist Démocratique 

z Pragi, Oldfych В u r e ś przebywał 

w OBP. Gość przeprowadził rozmowy 

z kierownictwem Ośrodka na temat 

publikacji wyników badań OBP w 

tym czasopiśmie. 

9 kwietnia przebywał w Ośrodku 

prof. Paavo Seppänen z Institute 

of Sociology University of Helsinki. 

Gościa interesowały wyniki działalności 

pracowni socjologicznej. 

W dniach od 7—13 sierpnia w ramach 

wymiany między OBP a Wydziałem 

Dziennikarskim Uniwersytetu 

im. Karola Marksa w Lipsku przebywali 

w Krakowie prof, dr Wolfgang 

Wittenbecher i dr Klaus T i e- 

1 i с к е. Goście zapoznali się ze strukturą 

organizacyjną i planem badań 

Ośrodka. 

11 sierpnia w OBP gościł prof. T. I. 

Kowalów z Uniwersytetu im. Łomonosowa 

w Moskwie. Zainteresowania 

gościa koncentrowały się na socjologicznych 

aspektach badań nad 

prasą. 

12 sierpnia odwiedził Ośrodek tow. 

Wacław Kalinin, przedstawiciel 

Agencji Prasowej „Nowosti" z Moskwy. 

Przedmiotem zainteresowań gościa 

były środki masowego komunikowania 

w krajach kapitalistycznych. 

16 sierpnia dr Alexandr Stich 

z Instytutu Języka Czeskiego w Pradze 

zapoznał się z badaniami Ośrodka 

nad językiem w prasie. 

22 sierpnia 20-osobowa grupa młodych 

pracowników naukowych i studentów 

Wydziału Dziennikarskiego 

Uniwersytetu im. Karola Marksa 

w Lipsku zapoznała się z działalnością 

naukowo-badawczą OBP, ze 

szczególnym uwzględnieniem analiz 

zawartości. 

25 września odwiedzili Ośrodek 

tow. tow. dr Manfred S e i d 1 e r — 

dyrektor Szkoły Dziennikarskiej 

z Lipska i Walter Lechmann — 

kierownik Wydziału Zarządu Głównego 

Związku Dziennikarzy Niemieckich. 

Gości interesowała organizacja 

badań nad prasą w Polsce. 

8 października dr Wolfgang В ö 11- 

g e r, docent Wydziału Dziennikarskiego 


w Lipsku, zapoznał się w OBP 

z badaniami nad językiem i stylem 

wypowiedzi dziennikarskiej. 

W dniach od 9—17 października 

przebywał w Ośrodku dr Edmund 

Schulz z Wydziału Dziennikarskiego 


w Lipsku. Gościa interesowały zagadnienia 

metodologii badań i marksistowskiej 

teorii prasy. 

20 października odwiedził OBP 

prof. Władimir Michajłowicz S о к о- 

ł o w z Akademii Nauk Społecznych 

КС KPZR z Moskwy. Gość zapoznał 

się z badaniami nad skutecznością 

propagandy. 

10 listopada odwiedzili Ośrodek 

przedstawiciele nowoorganizowanego 

ośrodka badawczego wydawnictwa 

Zentrag: inż. Jürgen Lemke z Drezna 

i inż. Arnulf Schönberg 

z Berlina. Goście zapoznali się 

z doświadczeniami organizacyjnymi 

Ośrodka w zakresie badań nad prasą, 

a zwłaszcza ich perspektywami rozwojowymi. 

3 grudnia był z wizytą w Ośrodku 

tow. N. W. Apresjan zastępca


naczelnego redaktora pisma Mołodoj 

Kommunist z Moskwy. Przedmiotem 

zainteresowań gościa była praktyczna 

użyteczność badań nad prasą. 

Wyjazdy zagraniczne 

W dniach od 26—28 maja w Stifinie 

k/Pragi w Czechosłowacji odbyło się 

kolejne spotkanie robocze Komisji 

Koordynacyjnej do spraw wymiany 

informacji i dokumentacji z zakresu 

wiedzy o prasie. Jako przedstawiciele 

Ośrodka Badań Prasoznawczych 

uczestniczyli w nim mgr Teresa Lisicka 

i mgr Sylwester Dziki. 


1970 nr 4. 

W dniach od 1—4 września w Konstancji 

(NRF) odbyło się Zgromadzenie 

Ogólne AIERI, w którym wziął 

udział dr Walery Pisarek. (Sprawozdanie: 


lar 1. 

W dniach 26 i 27 października 

w Piszczanach w Słowacji odbyła się 

konferencja na temat: Metodologiczne 

problemy analizy zawartości masowych 

środków komunikowania. Kon- 

2 kwietnia odbyło się w Krakowie 

posiedzenie Rady Naukowej Ośrodka 

Badań Prasoznawczych. 

Otwierając obrady w imieniu kierownictwa 

RSW „Prasa" wiceprezes 

Edmund Król przypomniał, że 

dwa lata temu zginęli w katastrofie 

lotniczej ówczesny przewodniczący 

Rady prof, dr Zenon Klemensiewicz, 

dyrektor OBP Irena Tetelowska i kierowniczka 

sekretariatu OBP Barbara 

Wojtowicz, zaś ostatnio zmarł członek 

Rady prof, dr Mieczysław Kafel. 

Zebrani uczcili pamięć Zmarłych 

chwilą milczenia. 

W zagajeniu wiceprezes E. Król 

podkreślił, że zdaniem kierownictwa 

RSW „Prasa" badania prasoznawcze 

mają służyć usprawnianiu funkcjonowania 

naszej prasy, a Ośrodek Badań 

Prasoznawczych powinien się stać 

ekspertem w zakresie diagnozy i prognozy 

jej rozwoju i już tę funkcję 

zaczął pełnić. Na pierwszy plan należy 

wysunąć usługowość prowadzoferencję 

zorganizował Instytut Badania 

Masowych Środków Komunikowania 

w Bratysławie. Z ramienia 

Ośrodka udział wzięli mgr Paweł D u- 

biel wygłaszając referat: Niektóre 

metodologiczne problemy analizy zawartości 

prasy oraz dr Jerzy Mikułowski 

Pomorski, który omówił 

analizy zawartości w świetle socjologicznych 

badań procesu komunikowania. 

PERSONALNE 

15 czerwca kierownik Pracowni 

Prasoznawczej OBP mgr Władysław 

Masłowski otrzymał nagrodę 

Klubu Redakcyjnego^ SDP za opracowanie: 

Warunki pracy działów 

łączności w redakcjach prasowych. 

RÓŻNE 

15 października Ośrodek Badań 

Prasoznawczych przeprowadził się do 

nowego lokalu w Krakowie przy Rynku 

Głównym nr 23. 

Posiedzenie rady naukowej OBP 

nych badań wobec praktyki. Nie 

oznacza to oczywiście przekreślenia 

badań teoretyczno-metodologicznych, 

chodzi tu natomiast o ustalenie rozsądnych 

proporcji. Od Rady Naukowej 

kierownictwo RSWi „Prasa" spodziewa 

się takiego nadzoru nad działalnością 

OBP, który zapewni najlepsze 

wykorzystanie energii pracowników 

Ośrodka i łożonych na jego działalność 

środków materialnych. 

W związku z upływem kolejnej kadencji, 

Rada została powołana obecnie 

w następującym składzie: 

Red. Tadeusz Galiński — prezes 

RSW; „Prasa", Warszawa; dr Bronisław 

Gołębiowski — z-ca kierownika 

Biura Prasy КС PZPR, Warszawa; 

red. Zdzisław Hardt — dyr. 

Ośrodka Dziennikarstwa SDP, Warszawa; 

red. Michał Hofman — red. 

nacz. PAP, Warszawa; prof, dr Mieczysław 

Karaś — prorektor UJ, 

Kraków; doc. dr hab. Józef К ą- 

d z i e 1 s к i — dyr. OBOPiSP PRiTV, 

10*


Warszawa; doc. dr Kazimierz К ą- 

k o 1 — kier. Studium Dziennikarskiego 

UW, Warszawa; red. Krzysztof 

Kąkolewski — publicysta, Warszawa; 

prof, dr Antonina Kłosk 

o ws к а — kier. Zakładu Socjologii 

Kultury UŁ, Łódź; dr Janusz 

Kolczyński — dyr. Ośrodka Badania 

Stosunków Wschód—Zachód, 

Warszawa; red. Ignacy Krasicki 

— z-ca red. nacz. AR, Warszawa; 

doc. dr Tadeusz Kupis — kier. Zaocznego 

Studium Magisterskiego UW, 

Warszawa; doc. dr Władysław К waśń 

lewi с z — dyr. Instytutu Socjologii 

UJ, Kraków; dr Władysław L o- 

ranc — dyr. Rozgłośni PR, Kraków; 

prof, dr Henryk Markiewicz — 

czł. rzeczywisty PAN, kier. Zakładu 

Literatury Polskiej UJ, Kraków; doc. 

dr hab. Julian Maślanka — Inst. 

Filologii Polskiej UJ, Kraków; red. 

Stanisław Mojkowski — przew 

ZG SDP, red. nacz. Trybuny Ludu, 

Warszawa; prof, dr Kazimierz R o- 

maniuk — kier. Zakładu Demografii 

i Statystyki SGPiS, Warszawa; 

prof, dr Paweł Rybicki — kier. 

Zakładu Demografii Ogólnej i Socjologii 

UJ, Kraków; prof, dr Józef 

Skrzypek — kier. Zakładu Historii 

Czasopiśmiennictwa Polskiego 

XIX i XX w. IBL-PAN, Warszawa; 

red. Stanisław Sokołowski — 

red. nacz. Panoramy, Katowice; prof, 

dr Włodzimierz Szewczuk — dyr. 

Instytutu Psychologii UJ, Kraków; 

doc. dr Michał Szulczewski — 

Studium Dziennikarskie UW, Warszawa; 

dr Zbigniew Temps к i — red. 

nacz. Słowa Polskiego, Wrocław. 

Prof. dr K. Romaniuk zgłosił następujące 

kandydatury do Prezydium 

Rady: przewodniczący — prof, dr 

Mieczysław Karaś, wiceprzewodniczący 

— prezes Tadeusz Galins 

к i oraz dr Bronisław Gołębiowski, 

sekretarz — doc. dr hab. Julian 

Maślanka. Rada jednomyślnie wybrała 

Prezydium w tym składzie. 

Prof. dr M. Karaś objął przewodnictwo 

obrad. Dziękując za zaszczytny 

wybór na przewodniczącego Rady 

oświadczył, że ma to dla niego podwójne 

znaczenie: ze względu na 

własne zainteresowania naukowe oraz 

że czuje się zobowiązany kontynuować 

działalność prof. Klemensiewicza 

jako Jego uczeń. 

Z kolei dyrektor OBP dr Walery 

Pisarek dał zwięzłe wprowadzenie 

do wcześniej rozesłanych materiałów: 

protokołu z poprzedniego posiedzenia 

Rady Naukowej, sprawozdania 

z działalności OBP w latach 

1969—1970, analizy zawartości Zeszytów 

Prasoznawczych 1969—1970 

i działalności redakcji w tym okresie, 

planów tematycznych OBP i Zeszytów 

Prasoznawczych na rok 1971, założeń 

do planu perspektywicznego 

OBP. 

Następnie wywiązała się ożywiona 

dyskusja. Wśród najszerzej omawianych 

spraw należy wymienić następujące: 

• Ogólna ocena planów. Przede 

wszystkim postulowano podporządkowanie 

pewnego zestawu badań ogólnej 

koncepcji zmian zachodzących 

w modelu konsumpcji i ogniskowanie 

badań Ośrodka wokół kluczowych 

problemów (prof. prof. Rybicki, Romaniuk). 

Jako aktualnie podstawowy 

problem wskazano konieczność 

zbadania potrzeb w zakresie informacji, 

zwłaszcza ekonomicznej i społeczno-politycznej; 

zagadnienie jest 

szczególnie istotne ze względu na dorastanie 

wielomilionowych rzesz nowych 

odbiorców (dr Gołębiowski, red. 

Sokołowski). Niemniej istotne jest 

opracowanie teorii propagandy w socjalizmie 

(doc. Kąkol, dr Gołębiowski). 

© Zintegrowanie badań nad oddziaływaniem 

prasy, radia i tv. Jako temat 

bliski potrzebom proponowano 

wprowadzenie do planu perspektywicznego 

analizy roli współczesnej 

prasy wobec środków audiowizualnych, 

zwłaszcza w obliczu bliskiej 

perspektywy komunikowania satelitarnego 

(red, Hofman, dr Loranc). 

Szerokiego uwzględnienia wymagają 

przy tym badania nad rozwojem 

technicznym prasy (red. Hofman 

prof. Romaniuk, dr Gołębiowski). 

© Warsztat dziennikarski. Wyłania 

się tu szeroki wachlarz problemów 

badawczych, od organizacji pracy redakcji, 

poprzez dziennikarski wybór 

i opracowanie tematu, po kształtowanie 

się polityki redakcyjnej (doc. Kupis, 

dr Loranc). 

• Zagadnienia teorii i praktyki 

dziennikarstwa. Podkreślono poprawne 

rozłożenie w planach akcentów 

tej problematyki, przestrzegając 

przed zbyt wąskim rozumieniem służebności 

praktyce („badacz najlepiej 

służy praktyce rozwijając teorię" — 

prof. Romaniuk). Doc. Kądzielski


zwrócił uwagą na konieczność określenia 

ram teoretycznych badań 

(p r a s o z n a w s t w o czy znacznie 

szersza propaganda). Dr Gołębiowski 

wskazał, że rozwijanie dorobku teoretycznego 

w powiązaniu z potrzebami 

praktyki jest podstawową funkcją 

każdej placówki naukowo-badawczej. 

• Główny akcent badań prowadzonych 

bieżąco powinien być ześrodkowany 

na skuteczności oddziaływania; 

badania w tym zakresie należy ilościowo 

zwiększyć i przyspieszać (dyr. 

Hardt, doc. doc. Kupis i Kądzielski). 

9 Przyspieszenie badań dyktuje jak 

najszybsze uruchomienie w OBP 

własnej komórki obliczeniowej wyposażonej 

w niezbędne maszyny liczące 

(doc. Kwaśniewicz, prof. Romaniuk, 

dr Gołębiowski). 

© Współpraca z innymi instytucjami. 

Podkreślano zainteresowanie, jakie 

działalność OBP wywołuje w innych 

instytucjach i środowiskach naukowych, 

np. wśród socjologów. Dyr. 

Hardt, doc. Kąkol i doc. Kądzielski 

wskazywali na konieczność dalszej 

koordynacji planów i poczynań badawczych 

Ośrodka i pokrewnych instytucji, 

przy czym dwaj pierwsi dyskutanci 

mówili o wykorzystywaniu 

przez Ośrodek Dziennikarstwa SDP 

i Studium Dziennikarskie UW dorobku 

OBP. Prof. Romaniuk postulował 

aktywną współpracę OBP z Komitetem 

„Polska 2000" w zakresie prognozy 

rozwoju prasy. 

• Upowszechnianie dorobku OBP. 

Niezbędne jest przedstawianie całemu 

społeczeństwu, zwłaszcza zaś najszerszemu 

środowisku dziennikarskiemu, 

wyników badań Ośrodka. 

W tym zakresie OBP nie prowadził 

właściwej propagandy, chociaż wyniki 

niektórych badań Ośrodka posłużyły 

do podjęcia ważnych decyzji 

w zakresie polityki prasowej (dr Gołębiowski). 

Wdrażanie wniosków powinno 

następować bezpośrednio w zespołach 

redakcyjnych (red. Sokołowski). 

Wśród wielu innych problemów 

mówiono o konieczności kontynuowania 

prac nad usprawnianiem dokumentacji 

dla zwiększenia operatywności 

pracy dzienikarskiej (red. Hofman), 

o przydatności wielu publikacji 

Ośrodka dla dydaktyki dziennikarskiej 

(doc. doc. Kupis i Kąkol). Redakcji 

Zeszytów Prasoznawczych 

zwrócono uwagę na niepokojącą tendencję 

do uszczuplania części problemowej 

pisma na rzecz recenzyjno- 

-informacyjnej. Postulowano, by Zeszyty 

zwiększyły ilość artykułów 

o doświadczeniach unowocześniania 

prasy w krajach rozwiniętych. Wyrażono 

poparcie dla edycji obcojęzycznej 

Zeszytów jako cennej formy 

propagowania dorobku polskiego prasoznawstwa. 

Zamykając dyskusję, przewodniczący 

Rady prof, dr M. Karaś oświadczył, 

że Prezydium Rady wspólnie 

z kierownictwem Ośrodka wyciągnie 

odpowiedinie wnioski z dyskusji 

i zgłoszonych postulatów. 

Na wniosek dyrektora OBP Rada 

powołała na stanowiska: adiunkta — 

mgra Sylwestra Dzikiego z Pracowni 

Dokumentacji; starszych asystentów 

— magistrów Zbigniewa 

Bajkę z Prac. Socjologicznej, Krystynę 

H o ł u b o w s к ą z Prac. Dokumentacji 

i Alicję Zagrodnikową 

z Prac. Językoznawczej; asystenta 

— mgra Andrzeja Rusinka 

z Prac. Socjologicznej. 

Paweł 

Dubiel

INFORMACJE Z KRAJU I ZE ŚWIATA 

KRONIKA PRASY POLSKIEJ 

(1 października — 31 grudnia 1970) *) 

1 X — w Częstochowie reaktywowana 

została delegatura Polskiej Agencji Prasowej. 

2 X — inauguracja II programu telewizji 

(nadawanego 5 razy w tygodniu i początkowo 

odbieranego w Warszawie, Łodzi, 

Katowicach i Krakowie). 80% audycji 

to w szerokim pojęciu oświatowe. 

5 X — pod przewodnictwem z-cy kierownika 

Biura Prasy КС PZPR W. В e- 

k a narada redaktorów naczelnych dzienników 

centralnych, agencji prasowych 

radia i tv oraz wojewódzkich organów 

partyjnych. Sekretarz КС S. Olszowski 

zapoznał uczestników narady z węzłowymi 

problemami polityki gospodarczej 

i wynikającymi stąd zadaniami dla 

masowych środków informacji i propagandy. 

8 X — inauguracja nowego roku akademickiego 

na podyplomowym Studium 

Dziennikarskim UW (165 słuchaczy). Wykład 

inauguracyjny pt. „Nowa strategia 

gospodarcza a środki informacji i propagandy" 

wygłosił kierownik Studium, doc. 

dr К. К ą к ol. 

17 X — spotkanie redaktorów naczelnych 

pism SD z przewodniczącym CK SD 

Z. Moskwą, poświęcone aktualnym 

pracom Stronnictwa ze szczególnym 

uwzględnieniem problematyki gospodarczej. 

25 X — inauguracja nowego roku akademickiego 

na podyplomowym Studium 

Dziennikarskim Uniwersytetu Śląskiego 

(ponad 100 słuchaczy). Wykład inauguracyjny 

„Społeczna funkcja prasy" wygłosił 

red. nacz. Trybuny Robotniczej 

M. Szczepański. 

3 XI — pod przewodnictwem sekretarza 

КС PZPR S. Olszowskiego ogólnopolska 

narada redaktorów naczelnych 

prasy, radia i telewizji, poświęcona analizie 

działalności publicystycznej oraz aktualnym 

zadaniom środków masowej propagandy 

w dziedzinie spraw ekonomicznych. 

W naradzie uczestniczyli również sekretarze 

propagandy KW PZPR. 

*) Wraz z uzupełnieniami za poprzednie 

miesiące. 

9 XI — w Kielcach międzywojewódzka 

narada redaktorów gazet zakładowych 

(z Kielc, Lublina i Łodzi), poświęcona roli 

tej prasy w kształtowaniu nowej psychiki 

załóg i przezwyciężaniu starych przyzwyczajeń 

ekstensywnego gospodarowania. 

10 XI — posiedzenie Prezydium ZG ZNP 

z udziałem redaktorów naczelnych czasopism 

pedagogicznych poświęcone roli tych 

czasopism w upowszechnianiu dorobku 

nowoczesnej myśli pedagogicznej. 

10 XI — narada redaktorów naczelnych 

gazet i czasopism wojskowych oraz wojskowych 

programów radia i tv w GZP 

WP, poświęcona aktualnym problemom 

w dziedzinie wychowania ideowego i politycznego 

żołnierzy LWP. 

11XI — 20-lecie PUPiK „Ruch", który 

rozprowadza codziennie 8 min egz. gazet. 

Jednorazowy nakład całej kolportowanej 

prasy wynosi 31,4 min egz. „Ruch" kolportuje 

968 tytułów prasy krajowej i ponad 

13 tys. tytułów prasy zagranicznej, 

sprowadzanej z 81 krajów. Finansowe 

obroty przedsiębiorstwa przekroczyły w 

1969 kwotę 35 mld zł. 

17—18 XI — w Warszawie IV Plenum 

ZG ZZ Prac. Książki, Prasy i Radia poświęcone 

sprawom działalności socjalnej 

w Polskim Radiu i Telewizji (obszern. inf.: 

Prasa Polska 1971 nr 1 s. 54). 

20 XI — w Zakładach Chemicznych 

„Blachownia" wyjazdowe posiedzenie Rady 

Prasowej CRZZ poświęcone zasadom 

redagowania prasy zakładowej. 

22 XI — Sekretarz КС PZPR S. 01- 

s z o w s к i odwiedził dolnośląski Ośrodek 

Telewizyjny i rozgłośnię PR we Wrocławiu 

zapoznając się z ich dorobkiem i planami 

dalszego rozwoju. 

23 XI — w Warszawie narada redaktorów 

prasy związkowej i branżowej, poświęcona 

aktualnym problemom informacji 

i publicystyki, zwłaszcza ekonomicznej. 

28X1 — posiedzenie Sejmowej Komisji 

Kultury i Sztuki, poświęcone przedyskutowaniu 

zamierzeń Min. Kultury i Sztuki 

w zakresie rozwoju bazy materialnej kultury 

w latach 1971—75. Znaczne środki fi-

INFORMACJE Z KRAJU I ZE ŚWIATA 151 

„nansowe przeznacza się na kontynuację 

Inwestycji w przemyśle poligraficznym. 

28 XI — we Wrocławiu sympozjum prasoznawcze. 

Referat dra J. A bina: Prasa 

dolnośląska w latach 1945—1948, komunikaty 

z prac magisterskich Instytutu 

Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego: 

Słowo Polskie a specyfika społeczności 

wrocławskiej; Model kultury w 

publicystyce Gazety Robotniczej; Wrocławski 

felieton prasowy i jego funkcja 

wychowawcza w dziedzinie obyczaju. 

XI — z inicjatywy Warszawskiego 

KW PZPR narada, poświęcona ocenie mazowieckiego 

miesięcznika społeczno-kulturalnego 

Barwy (wyniki narady omawia 

W. Tybura: Jakie są Barwy. Trybuna 

Mazowiecka nr 284). 

2 XII — w Biurze Prasy КС PZPR pod 

przewodnictwem z-cy kierownika Biura 

W. Beka narada, poświęcona zadaniom 

prasy w upowszechnianiu tematyki IV Plenum. 

W naradzie uczestniczyli naczelni 

redaktorzy i publicyści dzienników centralnych, 

agencji, radia i tv oraz prasy 

technicznej. 

2 XII — z udziałem sekretarza КС PZPR 

S. Olszowskiego zakładowa konferencja 

sprawozdawczo-wyborcza PZPR 

przy Komitecie d/s Radia i Tv. W dyskusji 

omawiano problemy podniesienia poziomu 

programów oraz konieczność stałego 

podnoszenia kwalifikacji i wiedzy 

dziennikarzy, zwłaszcza w dziedzinie ekonomicznej. 

4 XII — w Rzeszowie pod przewodnictwem 

członka Biura Politycznego, I sekretarza 

KW PZPR W. Kruczka plenum 

KW poświęcone problemom rozwoju 

i upowszechniania kultury w środowisku 

robotniczym. W obradach wzięli udział: 

sekretarz КС PZPR S. Olszowski, 

kier. Wydz. Kultury КС W. Krasko, 

minister kultury i sztuki L. Motyka, 

sekretarz CRZZ W. Adamski. Problemy 

rozwoju kultury w środowisku robotniczym 

omówił S. Olszowski 

(skrót przemówienia: Trybuna Ludu z 

5 XII, s. 4). 

8 XII — pod przewodnictwem sekretarza 

КС PZPR S. Olszowskiego posiedzenie 

Rady RSW „Prasa", poświęcone 

uchwaleniu planu prasowo-wydawniczego 

na 1971 r. Rada zapoznała się również 

z problemami inwestycji prasowych 

i ustaliła kierunki niezbędnych przedsięwzięć. 

8—9 Xli — w instytucie Zachodnim 

w Poznaniu ogólnopolska sesja naukowa 

nt. „Nauka i publicystyka wobec problematyki 

niemieckiej" zorganizowana staraniem 

Komisji Prasy i Wydawnictw К W 

PZPR, Poznańskiego Wydawnictwa Prasowego 

RSW „Prasa" i poznańskiej rozgłośni 

PR. Referaty m. in. wygłosili: przedstawiciel 

Biura Prasy КС PZPR 

M. Kruczkowski (Problematyka 

niemiecka w polskiej publicystyce), red. 

J. Matuszyński (Aktualne kierunki 

zachodnioniemieckich działań propagandowych 

na przykładzie programów „Deutsche 

Welle" i „Deutschlandfunk"). 

14 XII — pod przewodnictwem posła 

W. Lasoty posiedzenie Sejmowej Komisji 

Kultury i Sztuki, poświęcone ocenie 

projektu planu i budżetu Komitetu d/s 

Radia i TV, RSW „Prasa" i PAP. Problemy 

prasy, PAP i wydawnictw referowali: 

wiceprezes RSW „Prasa" E. Król, 

dyr. PAP S. Bańkowski oraz pos. 

K. Marszałek-Młyńczyk. Z uwagi 

na niewielki wzrost przydziałów papieru 

— projekt planu wydawniczego RSW 

„Prasa" nie ulegnie większym zmianom. 

Zakłada on m. in. wydawanie nowego 

dziennika popołudniowego w Kielcach, 

powstanie miesięcznika przekładów z literatury 

światowej, wydawanie edycji 

niemieckiej tygodnika Perspektywy, utworzenie 

regionalnego miesięcznika społeczno-kulturalnego 

w Szczecinie, zmianę cyklu 

wydawniczego (z dwutygodnika na 

tygodnik) czasopisma Za Wolność i Lud. 

KONTAKTY MIĘDZYNARODOWE 

9IX — w Piszczanach (CSRS) zebranie 

założycielskie Międzynarodowego Klubu 

Publicystów Rolnych krajów socjalistycznych 

(w skład jego wchodzą sekcje rolne 

stowarzyszeń dziennikarzy Bułgarii, CSRS, 

NRD, Polski, Węgier i ZSRR). Wiceprzewodniczącym 

Klubu został M. R ó g - 

-Swiostek. 

6 X — w Polskim Instytucie Spraw 

Międzynarodowych prezes i dyrektor gen. 

AFP J. Marin wygłosił odczyt o historii 

i aktualnej działalności tej agencji 

(por. wywiad z J. Marinem na łamach 

Polityki nr 44). 

7 X — w Warszawie podpisanie umowy 

o współpracy między PAP i AFP. 

8—9 X — w Ystad (Szwecja) konferencja 

Klubu Dziennikarzy Krajów Bałtyckich. 

Temat: zanieczyszczanie i ochrona 

wód Bałtyku. Referaty naukowca szwedzkiego 

L. Hannerza, dziennikarza radia 

fińskiego J. Pakkanena oraz 

wiceprzewodniczącego Klubu — T. Kuty 

(Głos Wybrzeża). Por.: Prasa Polska nr 11, 

s. 8. 

15—18 X — w Warszawie przebywał na 

zaproszenie PAP dyrektor gen. „Prensa 

Latina" — Manuel Y e p e. W czasie wizyty 

dokonano wymiany doświadczeń oraz 

postanowiono rozszerzyć współpracę między 

PAP i „Prensa Latina". 

19 X — na zaproszenie dyrektora Departamentu 

Prasy i Informacji MSZ amb. 

R. Poleszczuka przybył do Warszawy 

dyrektor Departamentu Prasy MSZ 

Jugosławii — Dragoljub V u j i с a. 

20—22 X — w Berlinie międzynarodowa 

narada naczelnych redaktorów gazet medycznych, 

ukazujących się w krajach socjalistycznych 

(o problemach narady — 

M. Cześninowa, Służba Zdrowia 

nr 44). 

6—26 XI — w Pradze wystawa międzynarodowa 

fotografii prasowej — V Interpressfoto 

(1179 zdjęć 476 autorów z 44 krajów; 

48 fotoreporterów z Polski przedstawiło 

160 zdjęć). „Grand Prix" przyznano 

S. Jakubowskiemu (CAF) za fotoreportaż 

„72 godziny grozy", przedstawiający 

ratowanie górników w kopalni im 

A. Zawadzkiego. Srebrne medale: Z. Matuszewski 

i S. Dąbrowiecki. 

9—19 XI — na zaproszenie francuskiego 

MSZ we Francji przebywała grupa dziennikarzy 

polskich pod przewodnictwem

152 INFORMACJE Z KRAJU I ZE ŚWIATA 

red. nacz. Życia Warszawy H. Korotyńskiego. 

Dziennikarze polscy zostali 

przyjęci (17X1) przez premiera 

J. Chaban-Delmasa. 

16—17 XI — w Sofii rozszerzone posiedzenie 

Sekretariatu Generalnego MOD, 

poświęcone problemom VII Kongresu tej 

organizacji w Hawanie. Z ramienia SDP 

w obradach uczestniczył przewodniczacv 

ZG SDP S. Mojkowski. 

18 XI — we Wrocławiu — z udziałem 

specjalistów Bułgarii, Czechosłowacji i 

NRD — ogólnopolska konferencja naukowo-techniczna, 

poświęcona urządzeniu 

i organizacji zecerni dziełowej i gazetowej. 

Referat pt. „Organizacja zecerni gazetowej" 

wygłosił dyrektor Prasowych 

Zakładów Graficznych RSW „Prasa" inż. 

B. Kleszczyński. 

19—24 XI — w Warszawie przebywał 

dyr. gen. TASS L. Z a m i a t i n. Rozmowy 

z kierownictwem PAP w sprawie 

dalszego usprawnienia wymiany informacji 

między TASS i PAP. Gościa przyjął 

sekretarz КС PZPR S. Olszowski 

(23 XI) i minister spraw zagr. S. J ę d r y- 

c h o W s к i (24 XI). 

XI — na zaproszenie kierownictwa redakcji 

Nowych Dróg przebywał w Polsce 

nacz. red. Kommunista A. J e g o r o w. 

Rozmowy na temat współpracy między 

bratnimi teoretycznymi organami obu 

partii. 

XI — w Międzynarodowym Konkursie 

Programów Oświatowych pn. „Prix Japon", 

organizowanym przez radio i tv Japonii, 

II nagrodę uzyskał J. Kunicki 

za słuchowisko radiowe „Apteka pod 

Andromedą". 

XI — w Moskwie narada redaktorów 

czasopism literackich Bułgarii, Czechosłowacji, 

Mongolii, NRD, Polski (przedstawiciele 

Miesięcznika Literackiego i Twórczości), 

Rumunii, Węgier i ZSRR. Tematyka 

narady: rozwój literatury w krajach 

socjalistycznych oraz międzynarodowe 

kontakty czasopism literackich. (Obszerniejsze 

sprawozdanie: Twórczość, 1971 

nr 2, S. 159—166). 

1 XII — sekretarz КС PZPR S. 01- 

s z o w s к i przyjął przebywającego w Polsce 

na zaproszenie kierownictwa Nowych 

Dróg red. nacz. organu teoretycznego 

КС SED Einheit — H. S с h a u 1 a. 

1—2 XII — w Pradze staraniem Centrali 

Związku Dziennikarzy Czechosłowackich 

— międzynarodowe sympozjum, poświęcone 

dywersji ideologicznej burżuazyjnych 

środków masowego przekazu przeciwko 

krajom socjalistycznym. Ze strony polskiej 

w sympozjum uczestniczyła 3-osobowa 

delegacja pod przewodnictwem dyrektora 

Ośrodka Badań Stosunków Wschód- 

Zachód dra J. Kolczyńskiego. 

3—i XII — na Studium Dziennikarskim 

UW seminarium naukowe, zorganizowane 

przy współudziale Wydz. Dziennikarstwa 

Instytutu Stosunków Międzynarodowych 

przy MSZ ZSRR. Tematem seminarium 

były niektóre aktualne aspekty imperialistycznej 

wojny psychologicznej i dywersji 

politycznej. 

7 XII — akredytowani w ZSRR korespondenci 

prasy polskiej spotkali się ze 

studentami i pracownikami Wydz. Dziennikarskiego 

Uniwersytetu Moskiewskiego 

im. Łomonosowa. W trakcie spotkania 

radca Ambasady PRL doc. dr A. S 1 i s z 

poinformował zebranych o działalności, 

strukturze i zadaniach polskiej prasy. 

O pracy swych redakcji mówili: J. Kraszewski 

(Trybuna Ludu), W. Kubie- 

i (życie Warszawy), D. Poprzeć z- 

k o (AR), Z. Romanowski („Interpress"), 

W. Snarski (PR i Tv) i Z. S u- 

c h a r (PAP). 

12 XII — w Sofii narada kierowników 

redakcji zagranicznych i informacji dla 

zagranicy agencji krajów socjalistycznych. 

Omówiono problemy informacji o krajach 

socjalistycznych, zagadnienia techniki 

łączności oraz sprawę podniesienia poziomu 

współpracy między agencjami krajów 

socjalistycznych. 

14—20 XII — w Moskwie robocza narada 

redaktorów naczelnych czasopism filmowych 

i krytyków krajów socjalistycznych. 

Dokonano wymiany poglądów o możliwości 

ścisłej współpracy między poszczególnymi 

redakcjami. 

15—17 XII — w Baranowie Sandomierskim 

sympozjum polsko-węgierskie zorganizowane 

przez Ośrodek Badania Stosunków 

Wschód—Zachód i ZG SDP, poświęcone 

problemom walki ideologicznej między 

dwoma systemami — socjalistycznym 

i kapitalistycznym. 

XII — w Moskwie rozstrzygnięcie międzynarodowego 

konkursu fotograficznego 

pt. „Wiek Lenina", zorganizowanego przez 

AP „Nowosti" (współorganizatorem konkursu 

w Polsce były redakcje Kraju Rad 

i Przyjaźni). I nagr.: A. Nowosielski 

(Trybuna Ludu) ; II: M. Sokołowski 

(CAF); wyróżnienia: G. Matysiak, 

R. Popławski. 

XII — w Bukareszcie przebywał na zaproszenie 

Rumuńskiej Agencji Prasowej 

„Agerpres" red. nacz. PA „Interpress" 

J. Solecki. Rozmowy na temat współpracy 

obu agencji skonkretyzują się 

w formie umowy o wzajemnej wymianie 

materiałów prasowych. 

XII — fotoreporter Nowej Wsi M. G a- 

d z a 1 s к i wyróżniony złotym medalem 

na I Międzynarodowej Wystawie Fotografii 

Sportowej w Rues (Hiszpania). 

XII — do władz paryskiego Stowarzyszenia 

Prasy Zagranicznej (skupia ono 

wszystkich korespondentów zagranicznych 

akredytowanych we Francji z wyjątkiem 

przedstawicieli prasy anglo-amerykańskiej) 

wybrany został korespondent PAP we 

Francji red. P. Wasielewski. 

SDP I KLUBY TWÓRCZE 

IX — w Koszalinie zebranie sprawozdawczo-wyborcze 

oddziału SDP. Przewodniczącym 

został Z. P i ś. O problematyce 

dziennikarskiego środowiska koszalińskiego 

— Prasa Polska nr 11, s. 21— 

23. 

12 X — w Warszawie posiedzenie rozszerzonego 

Prezydium ZG SDP, poświęcone 

omówieniu założeń planów inwestycyjnych 

i kierunku rozwoju w latach 

1971—75 RSW „Prasa", Komitetu d/s Radia 

i TV oraz PAP (obszerniejsze sprawozdanie: 

Prasa Polska nr 11, s. 13—14).


30 X — w Kielcach zebranie sprawozdawczo-wyborcze 


został A. Małachowski; 

o aktualnych problemach miejscowego 

środowiska dziennikarskiego — Prasa Polska 

nr 12, s. 10—11. 

4 XI — w Gdańsku zebranie sprawozdawczo-wyborcze 


został J. К r ó 1 i к o ws к i. 

O aktualnych problemach tego środowiska 

— Prasa Polska 1971 nr 1 s. 16—17. 

18 XI — w Poznaniu zebranie sprawozdawczo-wyborcze 


został S. Garczarczyk. 

O aktualnych problemach tego środowiska 

— Prasa Polska 1971 nr 1 s. 20—21. 

20 XI — w Bydgoszczy zebranie sprawozdawczo-wyborcze 


został L. Kubicki. 

XI — posiedzenie Prezydium Klubu 

Dziennikarzy Sportowych, poświęcone pracy 

ideowo-wychowawczej w ruchu sportowym 

oraz sprawom doskonalenia kwalifikacji 

zawodowych dziennikarzy sportowych. 

5 XII — V/ Rzeszowie zebranie sprawozdawczo-wyborcze 


zarządu został W. Szymczyk 

(o aktualnych problemach tego środowiska 

— Prasa Polska 1971 nr 2 s. 29—30). 

5 XII — w Lublinie zebranie sprawozdawczo-wyborcze 


został C. Klepacki. O aktualnych 

problemach tego środowiska — 

Prasa Polska 1971 nr 1 s. 18—20. 

12 XII — w Katowicach zebranie sprawozdawczo-wyborcze 


zarządu został В. К о- 

n e с к i. O aktualnych problemach tego 

środowiska — Prasa Polska 1971 nr 2 s. 

28—29. 

RSW „PRASA" 

5 XII — 25-lecie Biura Wycinków Prasowych 

„Glob". Z jego usług korzysta 

1400 instytucji i osób prywatnych. Każdego 

dnia opracowuje się i przesyła dla nich 

ponad 12 tys. wycinków prasowych ze 138 

gazet i czasopism. 

REDAKCYJNE INICJATYWY 

18 X — w nrze 42 Tygodnika Demokratycznego 

wyniki ankiety czytelniczej ogłoszonej 

na początku br. Wśród odbiorców 

Tygodnika przeważają czytelnicy o średnim 

wykształceniu (lub wyżej niego), wykonujący 

jeden z tzw. zawodów inteligenckich, 

w wieku średnim i mieszkający 

w mieście wojewódzkim. Dużą grupę odbiorców 

pisma stanowią osoby z kręgów 

drobnej wytwórczości oraz rzemieślnicy. 

24X1 — w nrach 279, 283, 284 Dziennika 

Bałtyckiego J. Królikowski omawia 

wyniki jubileuszowej ankiety czytelniczej. 

63°/o odpowiadających na ankietę 

jest przeciwnych wprowadzaniu jakichkolwiek 

zmian w redagowaniu pisma; 

szereg, czytelników domaga się zwiększenia 

formatu (realizację tego postulatu redakcja 

zapowiada od 1 V 1971) i rozszerzenia 

serwisu informacyjnego, a także 

zwiększenia nakładu (68% respondentów 

stwierdza, że napotyka na trudności 

w stałym nabywaniu Dziennika). 

28—29 XI — z okazji 10-lecia miesięcznika 

Razem, w Lublińcu, krajowe sympozjum 

poświęcone roli środków masowego 

przekazu w wychowaniu młodego pokolenia 

na wsi. W referatach mówiono o społeczno-wychowawczej 

funkcji prasy ZMW 

oraz o wzrastającym udziale młodzieży 

wiejskiej w tworzeniu współczesnej kultury 

ogólnonarodowej. 

1 XII — w ZG RSW „Prasa" wręczenie 

darów (przedmioty niezbędne w pracy 

dziennikarskiej), ufundowanych przez redakcję 

Słowa Ludu dla wietnamskiego 

dziennika Quang Binh. 

6 XII — w nrze 46 życia Gospodarczego 

wyniki ankiety czytelniczej pn. „Czytelnicy 

o Życiu Gospodarczym". 66% respondentów 

ma wyższe wykształcenie (w tym 

61% ekonomiczne); 40% respondentów jest 

zatrudnionych w przemyśle. Najliczniejszą 

grupę (52%) stanowią czytelnicy w wieku 

od 24 do Зэ lat. Czytelnicy postulują rozszerzenie 

problematyki dotyczącej organizacji 

pracy, bieżącej sytuacji gospodarczej 

kosztem ograniczania problematyki teoretycznej 

i gospodarki terenowej. 

13 XII — wyniki dorocznego konkursu 

organizowanego przez Zycie Warszawy — 

„Dzień bez błędu". I miejsce: Życie Warszawy; 

ii: Dziennik Ludowy; III: Express 

Wieczorny. Obszerniejsze omówienie wyników 

konkursu — A. Wróblewski: 

Smutek kopistów, Życie Warszawy nr 310, 

s. 5. 

13 XII — w 50 n-rze 7 Głosu Tygodnia 

wyniki ankiety czytelniczej. Wśród respondentów 

przeważają ludzie młodzi od 14 do 

30 lat (95%), których interesują przede 

wszystkim problemy młodzieżowe i sprawy 

obyczajowe. 

31 XII — w n-rze 309 Trybuna Robotnicza 

ogłosiła sprawozdanie z całorocznej 

pracy redakcyjnej i organizatorskiej działalności 

dziennikarskiej. 

ANKIETY CZYTELNICZE ogłosiły: Słowo 

Powszechne (nr 307, 27 XII), Tempo (nr 

75, 2X1), Trybuna Mazowiecka (nr 277, 

20 XI), Wiedza i życie (nr 11). 

ODZNACZENIA 

6 X — red. nacz. Kuriera Szczecińskiego 

Z. Czapliński wyróżniony złotym 

medalem Czechosłowackiego Towarzystwa 

Współpracy z Zagranicą. 

19 X — J. Markiewicz (Ilustrowany 

Kurier Polski) wyróżniony odznaką 

„Za zasługi w rozwoju województwa 

poznańskiego". 

21X — Trybuna Ludu i Trybuna Robotnicza 

wyróżnione złotymi medalami 

„Za zasługi w rozwoju przyjaźni i współpracy 

z CSRS". 

24 X — z okazji 25-lecia Ilustrowanego 

Kuriera Polskiego dziennikarze wyróżnieni 

odznaczeniami państwowymi. Order 

Sztandaru Pracy II klasy: W. Lasota; 

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski: 

B. Kub a tek; Złoty Krzyż Zasługi: 

J. Ryczkowski; Srebrny: 

Z. Urbanyi, J. Markiewicz, 

S. Jakubowski i Z. Sosnowski. 

24 X — zespół Echa Krakowa wyróżniony 

odznaką „Budowniczego Nowej Huty".


24 X — z okazji 10-lecia Gospodarki 

i Administracji Terenowej dziennikarze 

wyróżnieni odznaczeniami państwowymi. 

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski: 

Z. Maywald; Zloty Krzyż Zasługi: 

G. Chlebowska; Srebrny: M. 

Kawałkowska 1 A. Leżeńska. 

27 X — dziennikarze Expressu Wieczornego 

wyróżnieni medalami za zasługi dla 

pożarnictwa. Złoty medal: Z. S o łub a; 

srebrne: S. Piotrowski i R. Kościuszko. 

X — redaktorzy Dziennika Zachodniego 

wyróżnieni odznaką im. J. Krasickiego. 

Złota odznaka: B. Kowalski; srebrne: 

A. Jaźwlecki i M. Kujawa- 

-Szymonowicz; brązowe: B. Namysł 

i Z. Pietrzycka. 

X — A. Ryszczuk (Trybuna Ludu) 

wyróżniony złotą odznaką „Za zasługi dla 

województwa warszawskiego". 

X — J. Krawczyk (Światowid) 

wyróżniony brązowym medalem za zasługi 

dla obronności kraju. 

5 XI — z okazji 25-lecia Sportu wręczenie 

odznaczeń państwowych dziennikarzom 

tego pisma. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia 

Polski: F. Gorzelany; Złoty 

Krzyż Zasługi: A. Sojka, H. 

Stoczkiewicz; Srebrny: H. H e r- 

m a s z; Brązowy: J. J e 1 e ń. 

14 XI — miesięcznik Zivot (otgan Towarzystwa 

Kulturalnego Czechów i Słowaków 

w Polsce), a także pracownicy redakcji 

wyróżnieni złotymi odznakami za zasługi 

dla ziemi krakowskiej. 

15 XI — Dziennik Łódzki i Glos Robotniczy 

wyróżnione dyplomami TRZZ. 

18 XI — Z. В i e n i o s z e к i W. Lend 

z i o n (PR i Tv Szczecin) wyróżnieni 

złotymi medalami „Za zasługi dla pożarnictwa". 

19 XI — S. Aleksandrzak (Płomyczek) 

i J. M. Zimiński (PR i Tv) 

wyróżnieni — z okazji Dnia Nauczyciela — 

medalami Komisji Edukacji Narodowej. 

XI — ilustrowany tygodnik studencki 

ITD wyróżniony złotą odznaką ZSP. 

XI — gazeta Zakładów Radiowych 

w Dzierżoniowie — Diora wyróżniona 

(z okazji 100 nru) złotą odznaką ZG ZZ 

Metalowców. 

5 XII — dziennikarze Życia Gospodarczego 

— z okazji 25-lecia pisma — wyróżnieni 

odznaczeniami państwowymi. Krzyż Oficerski 

Orderu Odrodzenia Polski.: J. Giówc 

z у к; Krzyż Kawalerski: M. Dyner; 

Złoty Krzyż Zasługi: Z. Mikołajczyk; 

Srebrny К. В a s i k, z. В o- 

chińska, J. Czernecka, K. 

Szwarc, W. Szyndler, W. Wiśniewska, 

Z. Wyczesany; Brązowy: 

A. M i 1 i ń s к a, W. P r u s i к. 

XII — P. Płatek (PR Kraków) wyróżniony 

złotą honorową odznaką ZMW; 

J. Antecka (Dziennik Polski) — srebrną. 

XII — tyg. Światowid oraz jego dziennikarze: 

Z. Mikołajczak i J. Kopeć 

wyróżnieni honorowymi odznakami 

warszawskiego Automobilklubu. 

XII — odznakami „Zasłużony działacz 

turystyki" wyróżnieni: Z. Bożek (Trybuna 

Robotnicza), J. Kopeć (Światowid), 

K. Kostrzewa (Trybuna Ludu), 

T. Ostaszewski (Panorama Północy), 

W. Oszelda (Głos Ziemi Cieszyńskiej), 

T. Pasikowski (Gazeta Poznańska), 

I. Trojanowska (GJos Wybrzeża), 

M. S a r a m a (Panorama), Z. Wróbel 

(Pomorze) i M. Żywień (Słowo Polskie). 

NAGRODY 

6 X — rozstrzygnięty został konkurs 

dziennlkarsko-literacki, zorganizowany z 

okazji 25-lecia MO i SB z inicjatywy Klubu 

Publicystyki Prawnej. W grupie prac 

dziennikarskich I nagr.: J. Żukowski 

(Gazeta Krakowska); II: Z. Borkowski 

(Trybuna Robotnicza); III: R. Kaczorowski 

(W służbie narodu) i W. 

Skulska (Przekrój). 

9 X — rozstrzygnięcie konkursu literackiego, 

zorganizowanego (m. in. przy 

współudziale Życia Literackiego) z okazji 

20-lecia Nowej Huty i Kombinatu im. Lenina. 

W dziale reportaży I nagr.: S. Harasimiuk 

(Lublin); II: A. Jędrzejczak 

(Echo Krakowa); III: K. Kisielewski 

(Kraków) iB. Seidler (Warszawa). 

12 X — przyznanie dorocznych nagród 

Ministra Obrony Narodowej. W dziedzinie 

publicystyki nagroda III stopnia: zespół 

twórców telewizyjnej audycji „Drogi zwycięstwa"; 

wyróżnienia: W. Kisielewski, 

B. Surówka (Dziennik Zachodni), 

T. Karwacki (GJos Szczeciński), Z. 

Ruta (Gromada-Rolnik Polski), T. S t ę- 

p i e ń (Kurier Polski), J. Magnuski, 

L. Wąchalski (Express Poznański), 

E. Bil (Żołnierz Wolności), J. Sokół, 

J. Gołąb, J. Sylwestrzak i Z. Rawicz 

(Polskie Radio) oraz B. Czarnocki 

(Tv). Wręczenie nagród: 13X1. 

29 X — wręczenie nagród laureatom 

konkursu Klubu Dziennikarzy Sportowych 

o „Złote pióro". II nagr.: B. Tuszyns 

к i (PR Warszawa) i W. Książek 

(Tempo); III: Z. Mikołajczak (Światowid). 

Nagroda dla działu terenowego — 

redakcja sportowa Tv Szczecin. 

X — wśród laureatów nagrody lubelskiego 

Prez. WRN M. Cap-Cieplica 

(lubelski korespondent Głosu Pracy) i M. 

A. Jaworski (Kamena). 

X — rozstrzygnięcie konkursu na publikacje 

o turystycznych problemach Ziemi 

Lubuskiej, zorganizowanego przez Komitet 

Organizacyjny zielonogórskiego Święta 

Prasy. I nagr.: W. Dymitrow {Zycie 

Warszawy); II: M. Sa rama (Panorama); 

III: K. Progulska i T. Olszewski 

(Światowid), Z. Nowicka-Turwidow 

a (Pomorze); wyróżnienie: M. Nowak 

(Tempo). 

25 XI — wręczenie dorocznych nagród 

Klubu Sprawozdawców Parlamentarnych 

Otrzymali je: E. Stocka (PR) i A. S a r 

(Zielony Sztandar). 

28 XI — ogłoszenie wyników dorocznego 

konkursu dla dziennikarzy „O złoty laur 

PTTK" (wpłynęło 250 prac od 22 dziennikarzy). 

I nagr.: M. Szumiński (Tv); II: 

H. Lipowczan (Panorama), Т. О s t a-


szewski (Panorama Północy); III: W. 

Woj cikowski (Kurier Lubelski), 

J. К1 i ś (Trybuna Robotnicza), R. 

H ł а d к о (Trybuna Opolska). 

XI — rozstrzygnięcie konkursu dla 

dziennikarzy interesujących się problematyką 

pożarnictwa, zorganizowanego przez 

Woj. Komendę Straży Pożarnych w Poznaniu. 

I nagr.: W. Ofierski (Gazeta Poznańska); 

II: H. Konieczny (Tv Poznań), 

J. Mozio (Dziennik Ludowy); 

III: Z. D o h n к е (Glos Wielkopolski), 

J. Frąckowiak i J. Ziarko (PR 

Poznań); wyróżnienia: D. Burdajew 

i с z (PR Poznań) i K. Feliczak 

(Gazeta Poznańska). 

7 XII — rozstrzygnięcie konkursu zorganizowanego 

dla prasy zakładowej przez 

Główny Inspektorat CRZZ na najlepiej 

prowadzoną działalność popularyzacyjno- 

-propagandową w zakresie ochrony pracy. 

I nagr.: Wspólny Cel (Jelenia Góra); II: 

Profile (Bydgoszcz) i Głos Załogi SHL 

(Kielce); III: Elektronowiec (Warszawa), 

Nasza Trybuna (Poznań) oraz Głos Metalowca 

(Nowa Sól). 

8 XII — w oddziale warszawskim SDP 

wręczenie nagród w konkursie poświęconym 

tematyce warszawskiej. Nagrody 

otrzymali: zespół kwartalnika Kronika 

Warszawy, B. Czajkowski i F. Kidawa 

(PR), B. Raczkowski i С 

Sandelewskl (Tv) oraz M. Gardowski, 

W. Kmlcik, K. Małcużyński, 

J. Zajicek (PKF). 

18 XII — wśród laureatów lubuskich nagród 

Prez. WRN w Zielonej Górze H. A n- 

k 1 e w 1 с z (Gazeta Zielonogórska) i R. 

Szura (PR). Sylwetki laureatów: Gazeta 

Zielonogórska z 23 XII. 

21 XII — wręczenie nagród laureatom 

konkursu publicystycznego pn. „Młodzi 

patrioci", zorganizowanego przez GK ZHP, 

ZG ZBoWiD i ZG SDP. Nagrody zespołowe: 

„Błękitna Sztafeta" (PR), Dziennik 

Tv, PKF oraz zespoły redakcyjne dodatków 

harcerskich Gazety Zielonogórskiej, 

Kuriera Lubelskiego i Kuriera Szczecińskiego. 

Nagr. indywidualne: В. К o s i liski 

i J. Woleń (Wytwórnia Filmowa 

„Czołówka"), T. Siedlarowa (PR 

Kraków), B. Siudowski (Chłopska 

Droga), M. H. Wiśniewska (Tv>. 

22 XII — rozstrzygnięcie konkursu 

dziennikarskiego na najlepszą publikację 

na temat ochrony przyrody, zorganizowanego 

przez Zarząd Okręgu LOP i SDP 

w Zielonej Górze. Laureatami zostali: 

I. Adamczuk (Gazeta Zielonogórska, 

Gorzów), K. Różalski (Gazeta Zielonogórska), 

E. Tomczak (PR Zielona 

Góra) i zespół red. Słowa Żarskiego. 




przez Zarząd Okręgu LOP w Toruniu. 

I nagr.: J. Jaśkowiak (Dziennik 

Wieczorny) iK. Pawłowski (Nowości); 

И: М. Kowalski (Gazeta Pomorska); 

III: E. Milczyński (PR). 

23 XII — wręczenie nagród Stowarzyszenia 

Filmowców Polskich za najlepsze publikacje 

prasowe nt. krakowskich festiwali 

filmów krótkometrażowych w 1970 r. 

Otrzymali je: J. J. Szczepański 

(Tygodnik Powszechny) iJ. Eljasiak 

(Sztandar Młodych). 

29 XII — wśród laureatów nagród za 

działalność twórczą i upowszechnianie 

kultury Prez. WRN w Koszalinie: B. H o- 

r o w s к i (PR) i z. M i с h t a (Głos 

Koszaliński). 



nt. ochrony przyrody zorganizowanego 

przez łódzki ZO LOP. I nagr.: Z. F o 1- 

tyński (Głos Robotniczy); II: H. S m o- 

laga (PR); III: W. Kasprzak (Dziennik 

Łódzki); IV: H. Rudnicki (Głos 

Robotniczy). 


dziennikarskiego Polskiego Klubu Publicystów 

Międzynarodowych. W dziale I — 

„za działalność w dziedzinie publicystyki 

międzynarodowej w prasie codziennej i periodycznej" 

nagrodę otrzymał dr J. Stefanowicz 

(prasa Stowarzyszenia 

,,Pax"); wyróżnienie: W. Slavik 

(Wieczór Wybrzeża) W dz. II — ,,za publicystykę 

na tematy polityki międzynarodowej 

w radiu i telewizji" — А. С h i- 

czewski. W dz. III — „za cykl reportaży 

zagranicznych" — K. Dziewanowski. 

W dz. IV — „za pracę korespondenta 

zagranicznego" — Z. Morawski 

(PAP); wyróżnienie: D. Poprzeć z- 

k o (AR). W dz. V — „za książkę publicystyczną 

poświęconą aktualnej problematyce 

międzynarodowej" — dr R. F r e- 

lek. 

30 XII — wśród laureatów wojewódzkiej 

nagrody za upowszechnianie kultury na 

Warmii i Mazurach — publicysta i historyk 

czasopiśmiennictwa A. W a kar. 

31 XII — w Szczecinie rozstrzygnięcie 

konkursu dziennikarskiego (zorganizowanego 

przez KW MO i miejscowy oddział 

SDP) na publikacje prasowe dot. bezpieczeństwa 

na drogach. I nagr.: F. Tilly 

(Glos Szczeciński); II: A. Zbór on 

(Kurier Szczeciński), III: A. Przy bo s z 

(Kurier Szczeciński); wyróżnienia: R. 

Strzelbicki (Głos Szczeciński), T. 

Kowalski (PR) i R. Stefanowicz 

(Tv). Pucharem przechodnim wyróżniono 

zespół Głosu Szczecińskiego. 

XII — rozstrzygnięcie konkursu na najlepszą 

popularyzację oszczędzania (zorg. 

przez PKO w Bydgoszczy dla gazet zakładowych 

ukazujących się na terenie 

woj. bydgoskiego). I nagr. Profile; II: 

Głos Załogi, Sygnały, Glos Zamechu; III: 

Elana; wyróżnienia: Echo ZNTK, Celuloza. 

XII — w Krakowie rozstrzygnięcie konkursu 



przez Zarząd Okręgu LOP 

i SDP. Laureatami zostali: J. К a 1 к о w- 

ski i Z. Strychalski (Przekrój) 

J. Kwietniewski (Słowo Powszechne), 

H. Słoczyńska (Echo 

Krakowa), A. Stanowski (Gazeta 

Krakowska), J. Adamczewski i J- 

Steinhauf (Dziennik Polski). 

XII — rozstrzygnięcie konkursu dziennikarskiego, 

zorganizowanego przez gdański 

Społeczny Komitet Przeciwalkoholowy 

na najlepsze publikacje nt. walki z alkoholizmem 

i działalności profilaktycznej. 

I nagr.: Z. G i e d r o j ć (Glos Wybrzeża);


II: W. Rejnson (Wieczór Wybrzeża); 

III: W. Gabriałowicz (Wieczór Wybrzeża). 

XII — rozstrzygnięcie konkursu dziennikarskiego, 

ogłoszonego przez poznańską 

WKZZ dla publicystów zajmujących się 

popularyzacją zagadnień wynalazczości 

i racjonalizacji. Nagrody otrzymali: P. 

Chojnacki i M. Skąpskl (Głos 

Wielkopolski), W. Goszczyński iK. 

Pierzchlewicz (PR), Z. Namysłowski 

(Express Poznański), M. N o- 

w а к o w sk i (TV). Nagr. specjalna: J. 

Orzałkiewicz (Gazeta Poznańska). 

RYNEK 

Nowe tytuły: 

PRASOWO-WYDAWNICZY 

IX — W Kielcach 1 nr społeczno-kulturalnego 

miesięcznika Przemiany; wyd.: 

Wyd. Pras. „Słowo Ludu". 27X37,5 cm, 32 

str., cena 7 zł; nakład: 17 tys. egz. 

IX — w Krośnie 1 nr tyg. Podkarpacie; 

wyd.: Rzeszowskie Wyd. Pras. 29X42 cm, 

8 str., cena 2,50 zł; nakład: 15 tys. egz. 

Opracował: Sylwester 

Dziki


RSW „PRASA" 

Korespondenci zagraniczni prasy polskiej 

(Stan w dniu 1 stycznia 1971) 

Algieria (Algier) 

Anglia (Londyn) 

Austria (Wiedeń) 

Belgia (Bruksela) 

CSRS (Praga) 

Francja (Paryż) 

ChRL (Pekin) 

NRD (Berlin) 

NRF (Bonn) 

Rumunia (Bukareszt) 

USA (Waszyngton) 

WRL (B-udapeszt) 

Włochy (Rzym) 

ZSRR (Moskwa) 

— Tadeusz Jackowski (Zycie Warszawy, Agencja 

Robotnicza), Anna Jackowska (Interpress); 

— Wojciech Kornacki (Express Wieczorny), Andrzej 

Broniarek {Zycie Warszawy, Interpress); 

— Jan M o s z с z e ń s к i (Interpress) ; 

— Jerzy Kasprzycki (Zycie Warszawy); 

— Janusz Litwin (Trybuna Ludu), Marek D u- 

nin-Wąsowicz (Zycie Warszawy, Interpress) ; 

— Zygmunt Broniarek (Trybuna Ludu), Urszula 

Kozierowska (Interpress); 

— Zygmunt Słomkowski (Trybuna Ludu); 

— Jan Legut (Trybuna Ludu), Leon Bielski 

(Agencja Robotnicza), Tadeusz Derlatka (Interpress) 

; 

— Ryszard D recki (Agencja Robotnicza, Zycie 

Warszawy), Stanisław Albinowski (Trybuna 

Ludu) ; 

— Zbigniew К 1 e j n (Trybuna Ludu) ; 

— Maksymilian Berezowski (Trybuna Ludu); 

— Wacław Urbański (Trybuna Ludu) ; 

— Dominik Horodyński (Agencja Robotnicza); 

— Doforosław Poprzeczko (Agencja Robotnicza), 

Jerzy Kraszewski (Trybuna Ludu), Zdzisław 

Romanowski (Interpress), Wojciech Kubick 

i (Zycie Warszawy). 

PAP 



Belgia (Bruksela) 

Bułgaria (Sofia) 

CSRS (Praga) 

ChRL (Pekin) 

DRW (Hanoi) 


Indie (New Delhi) 

Jugosławia (Belgrad) 

Kuba (Hawana) 

Meksyk (Mexico) 

NRD (Berlin) 

— Tadeusz Jackowski; 

— Władysław Krajewski; 

— Jerzy Kasprzycki; 

— Juliusz Pelc; 

— Bogdan M o s z к i e w i с z; 

— Ryszard Najder s ki; 

— Waldemar К e d a j ; 

— Paweł Wasielewski; 

— Ryszard Piekarowicz; 

— Władysław К n у с p e 1; 

— Ryszard G i n a 1 s к i; 

— Ryszard Kapuściński; 

— Jerzy Tomaszewski, Jerzy Wańkowicz;


NRF (Bonn) — Czesław Jackowski, Leonard Kaszycki; 

Rumunia (Bukareszt) — Andrzej Wjyhowski; 

Szwecja (Sztokholm) — Andrzej Nowicki; 

USA (N. Jork — ONZ) — Jerzy Górski; 

(Waszyngton) — Janusz Gołębiowski; 

WjRL (Budapeszt) — Andrzej Czerkawski; 

Włochy (Rzym) — Zdzisław Morawski; 

ZRA (Kair) —Krzysztof Wojna; 

ZSRR (Moskwa) —Piotr Z i arnik, Zbigniew Suchar. 

POLSKIE RADIO I TELEWIZJA 



Bliski Wschód (Bejrut) 

Bułgaria (Sofia) 

CSRS (Praga) 


Jugosławia (Belgrad) 

NRD (Berlin) 

NRF (Bonn) 

Rumunia (Bukareszt) 

USA (N. Jork — ONZ) 

WHL (Budapeszt) 

Włochy (Rzym) 

ZRA (Kair) 

ZSRR (Moskwa) 

Tadeusz Jackowski; 

Maciej S ł o t w i ń s к i ; 

Bolesław Nene ki; 

Juliusz Pelc; 

Karol Bielecki; 

Mirosław A z e m b s к i ; 

Zbigniew Targosz; 

Edward Kmiecik; 

Jan Zygmunt Sawicki; 

Andrzej Wyhowski; 

Andrzej Nowaliński; 

Witold W i e r o m i e j ; 

Zdzisław Morawski; 

Krzysztof Wojna; 

Władysław S n а г s к i. 

KURIER 

POLSKI 


CSRS (Praga) 


NRF (Bonn) 

ZSRR (Moskwa) 

— Kazimierz Smogorzewski; 

— Danuta Wąsowicz; 

— Paweł Wasielewski; 

— Czesław Jackowski; 

— Zbigniew Suchar. 

LUDOWA SPÓŁDZIELNIA 

WYDAWNICZA 

CSRS (Praga) 

ZSRR (Moskwa) 

Barbara Bielecka; 

Ewa Ostrowska. 

STOWARZYSZENIE DZIENNIKARZY POLSKICH 

CSRS (Praga — MOD) — Zdzisław S z а к i e w i с z.


ROZPOWSZECHNIENIE ŚRODKÓW 

MASOWEJ INFORMACJI 

MIĘDZYNARODOWE. Wydawane w Singapurze 

czasopismo The Mirror zamieściło 

zastawienie ilości egzemplarzy gazet, przypadających 

dziennie na 1000 mieszkańców 

niektórych krajów azjatyckich: 

Japonia 395, Singapur 210, Korea Płd. 57, 

Taiwan 43, Syjam 28, Wietnam Płd. 28, 

Sarawak (część Malajzji) 27, Cejlon 2,0, Filipiny 

19, Malaje i Borneo Płn. (cz. Malajzji) 

17—16, Indonezja 11, Indie 9. (ZV + 

+ ZV 1970 nr 50 S. 2638) pd 

AUSTRIA. Wyniki reprezentatywnej dla 

całego kraju analizy czytelnictwa za r. 1969 

wykazały, że najpopularniejszym dziennikiem 

była bulwarowa Kronen-Zeitung, 

drukowana wówczas w nakładzie blisko 

600 tys. egz. Dalsze miejsca zajmowały Kurier 

(386 tys.) oraz Express (285 tys.). Wyprzedzały 

one gazety partii politycznych, 

które Partia Socjaldemokratyczna wydawała 

w 228 tys. egz., Austriacka Partia Ludowa 

w 204 tys. egz, a KPA w ilości 51 

tys. egz. (ZV + ZV 1970 nr 46 s. 2389) pd 

BUŁGARIA. Globalny nakład dzienników 

i czasopism wzrósł w ostatnim dwudziestoleciu 

12-krotnie i przy 8,5 min mieszkańców 

osiągnął w połowie 1970 jednorazowo 

8 min egz. 80°/o nakładu rozprowadza 

się w prenumeracie; na tysiąc mieszkańców 

przypadają 942 prenumerowane 

egzemplarze {Neue Deutsche Presse 1970 

nr 20 s. 9) pd 

JAPONIA Dziennik Asahi Shimbun przekroczył 

10 min egz. jednorazowego przeciętnego 

nakładu. (ZV + ZV 1970 nr 44 s. 

2226) pd 

JUGOSŁAWIA. W związku z 25-leciem prasy 

jugosłowiańskiej dokonano liczbowego 

zestawienia gazet i czasopism, ukazujących 

się w poszczególnych latach. Brak danych 

dotyczących łącznej liczby tytułów i nakładów 

w latach 1945—1946; wiadomo tylko, 

że w 1945 wychodziło 15 dzienników o przeciętnym 

nakładzie 719 000 egz., a w 1946 również 

15 dzienników o 735 000 egz. Liczba tytułów 

gazet i czasopism systematycznie 

wzrasta, z 217 w roku 1947 do 1381 w 1969. 

W roku tym wychodziły: 23 dzienniki o nakładzie 

1614 000 egz., 9 gazet ukazujacvch 

się kilka razy w tygodniu o nakładzie 

129 000 egz., 174 tygodniki o nakładzie 

2 593 000 egz., 151 dwutygodników o nakładzie 

1 377 000 egz. 585 miesięczników o nakładzie 

1 993 000 egz. i 437 innych periodyków 

o nakładzie 974 000 egz. Największy 

nakład osiąenęła prasa jugosłowiańska w 

1964 (10 065 000 egz.), natomiast w 1969 spadł 

on do 8 678 000 egz. (Naśa Stampa 1970 nr 

178 s. 12) az 

JUGOSŁAWIA. Do 1951 ukazywały się tylko 

dzienniki poranne, począwszy od tego 

roku wychodzą również popoludniówki. 

Wielki wzrost nakładów dzienników porannych 

nastąpił w latach 1948—1950. 

W 1949 największy nakład osiągnęły: Borba 

664 000 egz., PoUtika 287 000 egz. i Vjesnik 

55 000 egz. W 1969 wielkość nakładów tych 

gazet uległa zmianie. PoUtika osiągnęła 

264 000 egz., Vjesnik 103 000 egz. a Borba 

59 000 egz. Od 1965 do chwili obecnej wychodzi 

16 dzienników porannych i 7 popołudniówek. 

Z pism popołudniowych w 1969 

największy nakład miały: Vecernje Novosti 

361 000 egz. PoUtika Ekspres 126 000 egz. 

i Vjecernji List 99 000 egz., najmniejszy: 

Vecer (Skopje) 8000 egz. (Naśa Stampa 1970 

nr 178 s. 13—14) az 

JUGOSŁAWIA. Według danych Jugosłowiańskiego 

Instytutu Bibliograficznego, 

w 1969 w językach obcych narodowości zamieszkujących 

Jugosławię wychodziły 43 

gazety o przeciętnym nakładzie 21 258 egz. 

i 33 czasopisma o przeciętnym nakładzie 

2004 egz. Najlepiej rozwiniętą prasę mają 

narodowości: węgierska (12 gazet o przeciętnym 

nakładzie 14 314 egz. i 12 czasopism 

o przeciętnym nakładzie 708 egz.) oraz albańska 

(11 gazet o przeciętnym nakładzie 

4515 egz. i 7 czasopism o przeciętnym nakładzie 

790 egz.). 

Następnie w kolejności: czeska i słowacka 

(3 gaz. o przeć. nakł. 321 egz. i 7 

czasop. o przeć. nakł. 423 egz), włoska 

(5 gaz. o przeć. nakł. 1239 egz. i 3 czasop. 

o przeć. nakł. 67 egz), rumuńska (3 gaz. 

o przeć. nakł. 350 egz. i 2 czasop. o przeć, 

nakł. 9 egz., turecka (4 gaz. o przeć. nakł. 

224 egz.), bułgarska (3 gaz. o przeć. nakł. 

155 egz.), ukraińska (2 gaz. o przeć. nakł. 

140 egz.). 

W porównaniu z rokiem 1951 — w 1969 

liczba gazet obcych narodowości wzrosła 

prawie dwukrotnie, a ich nakład wzrósł od 

1953 przeszło dwukrotnie. Od 1951 do 1969 

przybyło 9 nowych czasopism, których nakład 

wzrósł 2 i pół raza. (Naśa Stampa 1970 

nr 180 s. 10) az 

JUGOSŁAWIA. Radio i telewizja są obecnie 

najbardziej popularnymi środkami masowego 

przekazu informacji w Jugosławii. 

W końcu sierpnia 1970 było zarejestrowanych 

3 375 250 odbiorników radiowych 

1712 289 telewizorów; jeden aparat radiowv 

przypadał na 6, a jeden telewizor na 11 

osób. 

W tym też okresie pracowało 8 radiostacji 

w stolicach republik i obwodów autonomicznych 

oraz radiostacje lokalne 

(patrz następna wiadomość). Radiostacje 

centralne emitowały łącznie 18 programów 

dla kraju i 1 dla zagranicy. 

Telewizja jugosłowiańska rozpoczęła 

nadawanie programu w 1956. Obecnie pra-


cuje w kraju 6 stacji telewizyjnych: w Zagrzebiu, 

Lublanie, Belgradzie, Skopje, Sarajewie 

i Titogradzie. (Naśa Stampa 1970 

nr 178 s. 10—11) az 

JUGOSŁAWIA. Według materiałów przygotowanych 

przez jugosłowiańskie radio i tewizję 

— w końcu 1969 było w kraju 129 

lokalnych radiostacji, o 22 więcej niż 

w 1968. Ale już w pierwszych dziesięciu 

miesiącach 1970 liczba lokalnych radiostacji 

wzrosła do 151, co wysunęło Jugosławię na 

pierwsze miejsce w Europie. Najwięcej 

radiostacji tego typu ma Chorwacja (67), 

następnie Serbia (30), Macedonia (23), Bośnia 

i Hercegowina (16) i Słowenia (15). 

(Nasa Stampa 1970 nr 180 s. 7) az 

SZWAJCARIA. Najnowsze zestawienia wykazują 

w 1970 roku 54 dzienniki o nakładzie 

powyżej 10 tys. egzemplarzy. Blick, miał 

210 tys., Tages-Anzeiger 202 tys., Tagblatt 

der Stadt Zürich 105 tys., popularna za 

granicą Neue Zürcher Zeitung 87 tys. egz. 

GazetT niedzielna Weltwoche drukowana 

była w 110 tys. egz., zaś magazyn 

Schweizer Ilustrierte Zeitung w 212 tys. 

egz. Największy nakład miał magazyn rozrywkowy 

Der Schweizerische Beobachter 

— 458 tys. egz. (ZV + ZV 1970 nr 37 

s. 1644) pd 

USA. Według sprawozdania Komitetu d/s 

komunikowania FCC, z początkiem IV 

kwartału 1970 pracowało w Stanach 6458 

radiostacji (z tego V» na falach ultrakrótkich). 

Ilość stacji telewizyjnych wynosiła 

ok. 700; do tego dochodzi 200 stacji tv 

niekomercyjnych, emitujących programy 

szkolno-oświatowe. (Neue Zürcher Zeitung 

14 XI 1970 s. 51) pd 

WŁOCHY. Według statystyk ogłoszonych 

przez ISTAT (Główny Instytut Statystyczny), 

w 1969 wydawano tu 7777 dzienników 

i periodyków o globalnym nakładzie 

4 690 657 000 egz.; 93% tych pism ukazało 

się w języku włoskim, 112 z nich wyszło 

w językach obcych, a 434 w wersji dwujęzycznej. 

Wychodzi tu 66 dzienników 

i 140 tygodników, które sięgają 

2 600 000 000 egz. Inne periodyki ukazują się 

w ilości 7025 przy ok. 2 miliardach egz. 

66 dzienników wydawanych w języku włoskim 

rozpowszechniono w 2 490 455 000 egz., 

a tygodniki informacyjne osiągnęły 

154 000 000 egz. Wśród periodyków największym 

popytem cieszyły się tytuły poświęcone 

sportowi, sprzedano ich 426 min egz., 

na drugim miejscu znalazły się pisma polityczne 

i ekonomiczne — 295 min egz., 

dalej religijne i teologiczne — 181 min. 

Sprzedaż globalna periodyków przeznaczonych 

dla dzieci i młodzieży wyniosła 93 

min egz. (L'Echo de la Presse... 1970 nr 743 

s. 12) jap 

ODBIORCY 

NRF. W reprezentatywnej analizie czytelnictwa 

LA 1970 stwierdzono, że tygodniki 

ilustrowane docierają do odestków ogólnej 

populacji powyżej 14 lat: Stern 

21,2, Bunte Illustrierte 15,4, Neue Revue 

15,1, Quick 14,7. Z tygodników Springera 

magazyn, omawiający programy radiowo- 

-telewizyjne Hör Zu, dociera aż do 31,5%, 

a brukowa gazeta niedzielna Bild am 

Sonntag do 20,7% populacji. Liberalny magazyn 

polityczno-informacyjny Der Spiegel 

czytuje 11,2% mieszkańców, a hamburski 

tygodnik społeczno-polityczny Die Zeit 

2,4%. (ZV + ZV 1970 nr 45 S. 2242) pd 

USA. Według ustaleń Zrzeszenia Wydawców 

Dzienników — każdy egzemplarz gazety 

codziennej jest czytany w Stanach 

przeciętnie przez 2,13 osoby w wieku ponad 

18 lat. W 50 największych miejscowościach 

czyta dzienniki regularnie 78% dorosłych 

mieszkańców. (ZV + ZV 1970 nr 41 

s. 828) pd 

W. BRYTANIA. Przeprowadzone wśród 

30,5 tys. osób powyżej 15 lat badania wykazały, 

że wśród ogólnej zbiorowości liczącej 

41,2 min, najczęściej są czytywane następujące 

tytuły: 

Tytuł pisma 

DZIENNIKI 

Daily Mirror 

Daily Express 

Sun 

Daily 

Daily 

Mail 

Telegraph 

Daily 

Daily 

Sketch 

Record 

Times 

Guardian 

Financial Times 

GAZETY NIEDZIELNE 

News of the World 

People 

Sunday Mirror 

Sunday 

Sunday 

Express 

Post 

Sunday Times 

Observer 

Sunday Mail 

Sunday Telegraph 

•o . 

со и 

3S я ^ 

££ 

4850 

3670 

1509 

1938 

1391 

839 

527 

414 

297 

173 

5008 

4277 

• — 

1473 

857 

764 

768 

(ZV + ZV 1970 nr 43 s. 2125) pd 

CO 

° о 

-; & 

36,8 

24,8 

13,4 

12,5 

8,4 

7,5 

3,6 

3,2 

2,1 

1,7 

34,4 

25,8 

11,0 

9,8 

6,0 

5,4 

5,1 

à 

. OS 

ÖS 

зд 

2,8 

3,7 

2,7 

2,5 

3,7 

2,8 

3,2 

3,0 

4Д 

2,8 

2,5 

2,7 

2,9 

2,9 

2,7 

RUCH WYDAWNICZY 

AUSTRIA. Wiedeński dziennik Volksblatt, 

centralny organ Austriackiej Partii Ludowej 

(chrześcijańsko-demokratycznej) o nakładzie 

5 tys. egz. przestał wychodzić od 15 

listopada 1970 z powodu trudności finansowych. 

Brak oficjalnego organu partii 

chrześcijańsko-demokratycznej jest w kronikach 

prasy austriackiej wypadkiem bez 

precedensu. Prasa konserwatywna jest 

chronicznie deficytowa wobec wzrastającej 

konkurencji prasy ogólnoinformacyjnej, 

finansowanej przez wielkie banki. (L'Echo 

de la Presse... 1970 nr 743 s. 9) jap 

DANIA. W wyniku koncentracji zmalała 

w latach 1945—1970 ilość dziennifeów ze 140 

do 58. Ich globalny nakład wzrósł w tym 

okresie z 1,5 do 1,75 min egz. (ZV+ZV 1970 

nr 43 s. 2124) pd 

HOLANDIA. Pod wpływem ostrej konkurencji 

w dziedzinie reklamy telewizyjnej 

i radiowej dokonała się 1X 1970 fuzja 

dwóch dzienników, zaliczanych do najstarszych 

i najpoważniejszych w kraju: Nieuwe 

Rotterdamse Courant i Algemeen Handelsblad 

z Amsterdamu. Połączone pismo 

uzgodniło ponadto współpracę redakcyjną, 

techniczną i ekonomiczną z amsterdamskim 

dziennikiem katolickim Tijd. (Neue 

Deutsche Presse 1970 nr 21 s. 23) pd 

HOLANDIA. Jako największe czasopismo 

w kraju — w nakładzie miliona egzemplarzy 

— wydano pierwszy numer kolorowego 

magazynu Journaal 2000. Miesięcznik


utrzymuje się wyłącznie z reklamy i jest 

kolportowany bezpłatnie wśród wszystkich 

gospodarstw domowych Amsterdamu, Hagi 

i Rotterdamu, z perspektywą rozszerzania 

dostawy na inne miasta. Z 84 stron pierwszej 

edvcji 26 zajęły ogłoszenia. (ZV + ZV 

1970 nr 47 s. 2485) pd 

NRF. Z chwilą ukonstytuowania DKP pojawiła 

się w NRF pewna ilość pism komunistycznych 

i postępowych redagowanych 

przez zawodowych dziennikarzy. Są to: 

Unsere Zeit — tygodnik, zwany „Ludową 

gazetą socjalistyczną". Wychodzi 

w Essen. Redaktorem naczelnym jest 

Gerhard Deumlich. Tygodnik posiada 

oddziały regionalne w Hamburgu, Kilonii, 

Bremie, Hanowerze, Duisburgu, 

Frankfurcie, Moguncji, Saarbrücken, 

Stuttgarcie, Norymberdze i Monachium. 

Deutsche Kommunistische Partei (DKP 

Informationen). Jest to rodzaj oficjalnego 

biuletynu prasowego DKP. Wychodzi nieregularnie 

w Dusseldorfie. Redaktorem naczelnym 

jest Georg Polikeit. 

Bonner Korrespondenz — nieoficjalny 

biuletyn prasowy DKP, ukazujący się dwa 

razy w miesiącu. Wydawcą jest znany 

działacz komunistyczny, Anton P г е с к e 1, 

który przez długi okres czasu był korespondentem 

l'Humanité w Bonn. 

Elan — magazyn przeznaczony dla młodzieży. 

Skłania się ku DKP, jak również 

i ku Demokratycznej Federacji Młodych. 

Miesięcznik. Kieruje nim komitet redakcyjny, 

w skład którego wchodzą: ksiądz 

Willi Heintzeler, Bernhardt J e n- 

drejewski, Rolf Jürgen P r i e m e r 

i Karl Heinz Schröder, sekretarz jednej 

z sekcji DKP. 

Marksistische Blätter für Probleme der 

Gesellschaft, Wirtschaft und Politik. Wydawcą 

pisma jest „Towarzystwo A. Bebla"; 

odpowiedzialnym redaktorem — Marianne 

Roth z Frankfurtu. Pismo to 

związane jest z Instytutem Badań Marksistowskich, 

prowadzonym przez Josepha 

Schleifsteina we Frankfurcie. Te dwie instytucje 

wydają biuletyn informacyjny 

oraz kwartalnik Marxismus-Digest. 

Die Tat. Tygodnik Niemieckiego Ruchu 

Oporu; w NRF prawdziwy ruch oporu 

skupia wyłącznie działaczy lewicy. Naczelnym 

redaktorem pisma jest we Frankfurcie 

komunista Emil Carlebach. 

Stimme des Widerstandes — jak wyżej. 

Redaktorem naczelnym jest Max O p- 

penheimer we Frankfurcie. 

V. V. Informationen. Jest to biuletyn 

informacyjny wydawany przez ruch 

oporu. 

Neue Kritik. — kwartalnik wychodzący 

we Frankfurcie. 

Nachrichten — miesięcznik wydawany 

przez grupę syndykalistów DGB (Deutscher 

Gewerkschafsbund), członków DKP 

i KPD. Wychodzi we Frankfurcie. Kierują 

nim komunista Joseph Ledwohn, 

były socjalista Heinz S e e g e r, który 

przeszedł do DKP oraz Heinz Lu к r a w- 

k a. Redaktorem naczelnym pisma jest dr 

W. Petschok. 

Neue Kommentare — pismo, ukazujące 

się co dwa miesiące: kieruje nim Georg 

Herde. Przykłada szczególną uwagę do 

atakowania NPD i innych ruchów więcej 

lub mniej pronazistowskich. 

Tendenzen — dwumiesięcznik. Pismo 

dla zaangażowanych artystów. Pisze 

o sztuce i filozofii w świetle marksizmu. 

Kieruje nim sympatyzujący z komunizmem 

dr R. H i e p e. 

W wykazie nie uwzględniono prasy inspirowanej 

przez maoistów oraz innych 

publikacji ultralewicowych jak: Kote Blätter, 

Rotes Forum, Rebell, Roter Morgen, 

Rote-Press Korrespondenz itd. (L'Echo de 

la Presse... 1970 nr 743 s. 16) jap 

WŁOCHY. Już czwarty rok ukazuje się tutaj 

miesięcznik Playmen, włoski odpowiednik 

Playboya. Mimo stosunkowo wysokiej 

ceny (przeszło 1 dolar) i systematycznych 

konfiskat (jeszcze nie było miesiąca, 

w którym by przynajmniej w jednym 

mieście lokalny prokurator nie zarządził 

konfiskaty), osiągnął on nakład 450 tys. 

egz. Założycielką i wydawcą miesięcznika 

jest Adelina T a 11 i 1 o. Zdobycie rynku 

ułatwiło jej to, że do 1968 obowiązywał 

we Włoszech zakaz sprzedaży 

(Time z 18 I s. 24—25). гор 

EKONOMIKA 

Playboya. 

AUSTRIA. I w tym kraju postępuje koncentracja 

prasy. Kurt Falk, dotychczasowy 

właściciel masowej gazety Kronen- 

Zeitung (650 tys. egz., wyd. niedzielne 860 

tys.), tygodnika Wiener Wochenausgabe 

(240 tys. egz.) i najnowocześniejszej drukarni 

austriackiej — nabył pod koniec 

roku 1970 popularną gazetę bulwarową 

Express (350 tys. egz.), która stanowiła 

własność partii socjaldemokratycznej. (Der 

Spiegel 1970 nr 50 s. 123 i п.). pd 

BERLIN ZACH. Jednym z licznych przykładów 

fikcji, jaką w statystykach stanowi 

kilkanaście setek tytułów gazet codziennych 

ukazujących się w NRF i Berlinie 

Zachodnim — jest dokonana 1 X 1970 fuzja 

zachodnioberlińskich dzienników Telegraf 

i nachtdepeche: od wymienionego dnia 

mają one — poza stroną tytułową — identyczną 

treść, są więc rodzajem mutacji. 

Wydawca Arno Scholz oświadczył, że trudności 

ekonomiczne zmusiły go do tego 

kroku, jak również do zwolnienia 10 dziennikarzy 

i współpracowników obu redakcji. 

(Neue Deutsche Presse 1970 nr 22 s. 5) pd 

NRF. Wzrost cen odbił się także na prasie 

codziennej. W drugiej połowie 1970 dwa 

czołowe dzienniki — Frankfurter Allgemeine 

Zeitung oraz Die Welt — podniosły cenę 

prenumeraty o 1,20 mk. Miesięczna prenumerata 

każdego z tych dzienników kosztuje 

obecnie 8,80 mk. (Neue Deutsche 

se 1970 nr 22 s. 5) pd 

Pres 

NRF. Prasa stanowi zauważalną pozycję 

w towarowym eksporcie i imporcie zagranicznym 

Niemiec Zachodnich. W 1969 eksport 

objął pisma wartości 228,3 min marek, 

importowano zaś prasę za 35,9 min 

mk. Z samych tylko Włoch sprowadzono 

prasę za 10,9 min, ze Szwajcarii za 6,7 

min, z Holandii za 4,8 min, z USA za 3,9 

min, z Francji za 3,1 min. Import prasy 

polskiej (na 20. miejscu kolejnym) stanowił 

równowartość 22 tys. mk. 

Wywóz prasy następował w pierwszym 

rzędzie do Stanów Zjednoczonych — 11,9 

min mk, W. Brytanii — 5,2 min, dalej kolejno 

do Hiszpanii, Danii, Japonii i Jugosławii 

(wartości od 4,5 do 4,3 min mk). Polska 

zajmowała w tym zestawieniu 13. 

miejsce kolejne, nabywając prasę wartości 

2,3 min mk. (ZV + ZV 1970 nr 45 s. 2344 i П.) 

pd 

USA. Wzrastające koszty papieru i opłat 

pocztowych skłoniły wydawców kilku magazynów 

do zmniejszenia ich formatu. 

Ukazujące się dotychczas w formacie 

Life'u magazyny Holiday i Boys Life 

skurczyły się do rozmiarów Time'u. W ich 

ślady poszły McCall's i Esquire. Choć


przyczyny tych zmian mają niewątpliwie 

charakter ekonomiczny, wydawcy tłumaczą, 

że przyjmują nowy format jako nowocześniejszy 

i wygodniejszy dla czytelnika. 

„Esquire — oświadczył jego wydawca 

— będzie mniej kłopotliwy do czytania 

w łóżku." (Time z 18 11971 s. 25) wp 

REKLAMA 

AUSTRIA. W latach 1964—1969 globalne 

wydatki na reklamę podwoiły się — 

z 623 min szylingów do 1293 min. Dość 

istotnie zmienił się udział poszczególnych 

środków reklamy w ogólnych kosztach. 

Ogłoszenia prasowe spadły z 62 do 47'/«, 

radiowe z 12 do 10V«, natomiast reklama 

telewizyjna wzrosła z 22 do 38%, a plakatowa 

z 4 do 5%. (ZV + ZV 1970 nr 46 

s. 2366 i n.) pd 

NKF. Bardzo zróżnicowane były w 1969 

koszty reklamy audiowizualnej w poszczególnych 

programach: minuta reklamy radiowej 

kosztowała 45 marek, w I programie 

tv — aż 1350 mk, w III programie 

tv — 382 marki. Od początku 1971 reklama 

telewizyjna zdrożała od 10 do 35 e /*. 

(ZV + ZV 1970 nr 45 S. 2332, 2334) pd 

USA. Czasopismo Girl Talk wprowadziło 

nowe formy graficzne reklamy: ogłoszenia 

przekątne, złożone od lewego rogu 

górnego strony do prawego narożnika 

dolnego. Taki układ, jak również składanie 

ogłoszeń w formie określonych liter 

(np. H, T, Z), ma znacznie zwiększyć ich 

siłę oddziaływania. (ZV 4- ZV 1970 nr 50 

s. 2608) pd 

W. BRYTANIA. Jak ustaliła Advertising 

Association, wydatki reklamowe w 1969 

osiągnęły 535 min funtów (1968 — 494 min, 

1964 — 414 min). W roku 1969 przypadło 

na ogłoszenia prasowe 68°/o, na reklamę 

telewizyjną 24%, a na reklamę radiową 

1%. (ZV + ZV 1970 nr 37 s. 1694) pd 

ZAWÓD DZIENNIKARSKI 

JUGOSŁAWIA. W październiku 1970 SNJ 

obchodził swój srebrny jubileusz z tej okazji 

prezydent Tito przyznał tej organizacji 

dziennikarskiej najwyższe odznaczenie: 

Order zasługi dla narodu ze złotą 

gwiazdą pierwszej klasy, oraz wystosował 

list gratulacyjny, w którym stwierdza 

między innymi: „Od dziennikarzy nie 

wymagano nigdy ślepego posłuszeństwa, 

ale zawsze interweniowano w przypadku, 

kiedy brakowało pełnego obiektywizmu 

w przedstawianiu stosunków społeczno- 

-politycznych w naszym kraju, kiedy 

artykuły dziennikarzy mogły szkodliwie 

oddziaływać na jego rozwój lub na autorytet 

Jugosławii w świecie." Za dwudziestopięcioletnią 

pracę odznaczono 438 dziennikarzy. 

(NaSa Stampa 1970 nr 179 s. 1—4) 

az 

JUGOSŁAWIA. W sierpniu 1970 minęło 

20 lat od chwili ukazania się pierwszego 

numeru Naśej Stampy, pisma Związku 

Dziennikarzy Jugosławii. W pierwszych 

latach Naśa Stampa wychodziła nieregularnie: 

w 1951 — 2 razy, w 1952 — 6, a w 

1953 — 4 razy. Od 1954 pismo ukazuje się 

bardziej regularnie i zwiększa swoją 

objętość W pierwszym dziesięcioleciu 

(1951—1960) wyszło 89 regularnych numerów, 

liczących 592 strony, w drugim — 

84 numery, ale liczące już 1710 stron. 

W numerach tych opublikowano łącznie 

6003 artykuły. (Naśa Stampa 1970 nr 178 

s. 4) az 

NRF. Na zlecenie Rady Prasowej (jest to 

organ opiniodawczy, pozbawiony prawa 

wydawania wiążących decyzji) został opracowany 

projekt kształcenia dziennikarzy, 

przewidujący 4 równoległe odmiany: 

1. Kandydaci do zawodu z wykształceniem 

średnim (pożądanych kilka semestrów 

studiów wyższych) podejmują staż 

w redakcji pod kierunkiem doświadczonych 

dziennikarzy. Na koszt wydawnictw 

dokształcają się na zawodowych kursach, 

przeprowadzonych przez organizacje 

dziennikarskie. 

2. Kandydaci z wykształceniem j. w. 

kształcą się w szkole dziennikarskiej 

(istnieje taka np. w Monachium, prowadzona 

przez Związek Dziennikarzy NRF). 

Podczas studiów — kilkutygodniowe praktyki 

redakcyjne. Po studiach — rok stażowy; 

obowiązkowe doszkalanie na kursach 

specjalistycznych. 

3. Kandydaci z wykształceniem średnim 

uczestniczą przynajmniej przez 8 semestrów 

w uniwersyteckich studiach 

dziennikarskich, których powiązanie z 

praktyką powinni zabezpieczyć jako wykładowcy 

doświadczeni dziennikarze, wydawcy 

i inni eksperci (prawa prasy, socjologii, 

stylistyki itd.). Zakończenie studiów 

pracą magisterską lub doktorską. 

Po zatrudnieniu obowiązek dokształcania 

na kursach specjalistycznych. 

4. Zorganizowanie wyższych szkół 

dziennikarskich w 6 wielkich miastach. 

Kandydatów obowiązywałyby wykształcenie 

średnie i egzaminy wstępne. Co najmniej 

dwuletnie studia w zakresie dziennikarstwa 

prasowego (radiowego, telewizyjnego), 

problemów wydawniczych, prawa 

publicznego, międzynarodowego, prasowego, 

autorskiego, socjologii, nauk politycznych, 

ekonomii politycznej, stylistyki 

itp., języków obcych, stenografii, maszynopisania. 

Zakończenie studiów pracą 

dyplomową. W zawodzie — obowiązek 

dokształcania na kursach specjalistycznych. 

(Der Journalist 1970 nr 10 s. 18) pd 

SZKOLNICTWO 

DZIENNIKARSKIE 

KENIA. Przy uniwersytecie w Nairobi 

utworzono z pomocą UNESCO szkołę 

dziennikarską, która ma kształcić kadry 

dla całej Afryki wschodniej i centralnej. 

Pierwsze dwuletnie studium podjęło 35 

kandydatów. (Der Journalist 1970 nr 9 

s. 31) pd 

BADANIA I INSTYTUCJE 

NAUKOWE 

MIĘDZYNARODOWE. Szereg interesujących 

informacji można wyczytać z bilansu 

Międzynarodowego Instytutu Prasoznawczego 

(IPI) w Zurychu za rok 1969. 

Budżet zamknięto kwotą 176 tys. dolarów 

(w roku poprzednim — 314 tys. doi.). 

Z tego jedynie 53 tys. doi. pochodziły 

ze składek członkowskich itp. wpływów 

własnych, resztę stanowiły subsydia 

i fundacje różnych kapitalistycznych instytucji 

i wydawnictw. (Jak wiadomo, IPI 

jest czołowym ośrodkiem prasoznawczym 

o tendencji antykomunistycznej. Aż 

71 tys. doi. pochłonęły uposażenia etatowych 

pracowników IPI, natomiast prace 

badawcze i publikacje — tylko 20 tys. doi. 

Na przeprowadzonym w Hongkongu 

Zgromadzeniu Generalnym IPI w r. 1970


mówiono oficjalnie o kryzysie finansowym 

tej instytucji, stwierdzając w konkluzji, 

że „Instytut nie ma szansy przeżycia". 

{I PI-Rundschau czerwiec-lipiec 1970 r. 15, 

22) pd 

FRANCJA. Le Monde wydał wkładkę reklamową, 

zawierającą podstawowe wyniki 

ankiety przeprowadzonej przez CESP 

w r. 1970 na temat tego dziennika. Wykazały 

one wzrost liczby czytelników 

Z 1090 000 W 1969 do 1200 000 w 1970; 49 e /» 

czytelników pisma ma poniżej 35 lat (wobec 

52"/« w 1969). 43V« czytelników (wobec 

29,5'/« w 1969) rekrutuje się z wyższych 

kadr kierowniczych, 69,5 e /« (wobec 62,5Ve 

w 1969) ze średnich i niższych kadr kierowniczych 

i urzędniczych oraz drobnych 

przedsiębiorców. 

Średni nakład wzrósł ze 108 tys. egz. 

W 1945 do 238 tys. w 1962, a w 1970 osiągnął 

478 tys. egz. Średnia objętość z czterech 

stron bezpośrednio po wyzwoleniu 

wzrosła do ponad trzydziestu obecnie. 

Le Monde zatrudnia 930 osób, redaktorów, 

personelu kierowniczego, urzędników 

i robotników. Liczba zatrudnionych 

redaktorów osiągnęła 145 pracujących 

etatowo; dochodzi do nich jeszcze 350 

dziennikarzy na ryczałcie. Z innych informacji 

warto odnotować, że 43*/o czytelników 

to mieszkańcy Paryża, 13°/o to nabywcy 

zagraniczni ze 145 krajów. (L'Echo 

de la Presse... 1970 nr 744 s. 12) jap 

USA. Zgodnie z umową zawartą między 

ASJSA i AEJ Journalism Educator, dotychczasowy 

organ ASJSA, będzie od roku 

1971 kolportowany jako oficjalna publikacja 

Stowarzyszenia do spraw Kształcenia 

Dziennikarzy (AEJ). Journalism Educator 

przejmuje dwa działy Journalism 

Quarterly: Kształcenie dziennikarzy i Kronikę. 

Jego redaktorem naczelnym mianowano 

L. Gillelanda z Uniwersytetu 

Nevady. 

Program redakcyjny przewiduje, że 

Journalism Educator będzie informować 

o działalności szkół dziennikarskich, zamieszczać 

artykuły o metodach nauczania 

dziennikarstwa i technikach badawczych, 

sprawozdania ze zjazdów i konferencji 

AEJ oraz recenzje książek i publikacji poświęconych 

kształceniu dziennikarzy. 

(Journalism Quarterly jesień 1970 s. 631— 

632) гор 

PRAWO PRASOWE 

NRF. Ukazujący się dotychczas nieregularnie 

dodatek do fachowego tygodnika 

Zeitungs-Verlag und Zeitschriften-Verlag, 

zajmujący się problemami prawnymi prasy, 

został pod koniec 1970 przekształcony 

w samodzielny kwartalnik, zachowując tytuł 

Archiv für Presserecht. Pierwszy zeszyt 

kwartalnika utrzymał ciągłość numeracji 

i wyszedł jako edycja 82. Wydawcą 

odpowiedzialnym za treść pisma jest 

E. Freiherr von Mauchenheim, przewodniczącym 

rady redakcyjnej mec. Klaus 

Mathy. 

Czasopismo wydano na 48 stronach 

formatu A4. Numer zawiera kilka rozpraw, 

komentarze do orzecznictwa sądowego 

w sprawach prasy i innych środków publikowania 

oraz recenzje wydawnictw 

z zakresu prawa prasowego. Pojedynczy 

zeszyt kosztuje 8 marek. (Inf. własna) pd 

PORTUGALIA. Rząd portugalski przedłożył 

parlamentowi projekt ustawy znoszącej 

prewencyjną cenzurę. Ustawa ta zawiera 

jednak liczne ograniczenia. Według 

projektu, prewencyjna cenzura może być 

przywrócona w razie ogłoszenia stanu wyjątkowego 

lub poważnych aktów wywrotowych 

w jakiejkolwiek części terytorium 

narodowego (także w Angoli, Mozambiku 

i Gwinei). Z drugiej strony wolność słowa 

zostaje poddana pewnym ograniczeniom 

dotyczącym głównie bezpieczeństwa 

państwa i moralności publicznej. Tekst 

projektu przewiduje ponadto, że agencje 

zagraniczne podlegać będą odpowiednim 

przepisom odnoszącym się do prasy portugalskiej, 

jeśli chodzi o odpowiedzialność 

ich personelu zagranicznego czy krajowego. 

(L'Echo de la Presse... 1970 nr 748 

s. 12) jap 

USA. Federalna Komisja d/s Komunikowania 

(FCC) ogłosiła w 1970 obowiązujące 

warunki uzyskiwania koncesji na posiadanie 

stacji radiowych i tv (nowe zarządzenie 

nie obowiązuje już działających rozgłośni). 

Obecnie w zakresie lokalnym dopuszczalne 

jest posiadanie tylko jednej 

stacji — a nie, jak uprzednio, po jednej 

w zakresie fal średnich i ultrakrótkich 

oraz telewizyjnej. 

Zarządzenie ma powstrzymać monopolizację 

lokalnych audiowizualnych środków 

przekazu. Natomiast na obszarze 

stanowym obowiązują przepisy „concentration 

of control rules", dopuszczające 

skupienie w jednym ręku 7 rozgłośni 

emitujących na falach średnich, tyluż nadających 

na falach ultrakrótkich oraz 

7 stacji tv. 

O rozmiarach koncentracji audiowizualnych 

środków przekazu na płaszczyźnie 

lokalnej świadczą nast. dane: w 184 największych 

ośrodkach nadawania aż 127 stacji 

tv (czyli 70°/o) jest połączonych z radiostacjami 

w danych miejscowościach; wartość 

tych skoncentrowanych rozgłośni 

szacuje się na 2,6—2,8 miliardów dolarów. 

Raport FCC wskazuje jednocześnie, że 

istotnym zagadnieniem w zakresie koncentracji 

jest jednoczesne kontrolowanie 

przez określone osoby i spółki audiowizualnych 

i prasowych środków przekazu. 

(Neue Zürcher Zeitung z 25 VII 1970 s. 51) 

pd 

TECHNIKA 

JAPONIA. Stacja NHK zastosowała po raz 

pierwszy przy emisji normalnego programu 

telewizyjnego jednocześnie dwa kanały 

dla fonii: oglądając film można wybrać 

jego oryginalną wersję językową 

lub przekład japoński. Specjalny adapter 

w odbiorniku umożliwia rozdział kanałów 

fonii. (Neue Deutsche Presse 1970 nr 23 

s. 26) pd 

USA. Jak podało Amerykańskie Zrzeszenie 

Wydawców Dzienników ANPA, z początkiem 

1970 roku drukowano w Stanach 

Zjednoczonych 580 dzienników techniką 

offsetową w nakładzie 5,8 min egz. Stanowi 

to 33°/o ogółu gazet codziennych i 9°/» 

dziennego nakładu. Z 8,3 min t zużytego 

w 1969 papieru gazetowego 14°/o przerobiono 

w offsecie. (ZV + ZV 1970 nr 47 s. 2451) 

pd 

ZSRR. Dziennik Izwiestia jest drukowany 

aż w 40 miastach Związku Radzieckiego. 

Do 9 miejscowości przekazuje się matryce 

z Moskwy za pośrednictwem telefoto, do 

pozostałych miast matryce są. transportowane 

samolotami i innymi środkami komunikacji. 

(Neue Deutsche Presse 1970 

nr 23 s. 8) pd


HISTORIA 

JUGOSŁAWIA. 25 lat istnienia socjalistycznej 

prasy jugosłowiańskiej można podzielić 

na cztery okresy. Pierwszy (1945— 

1951) charakteryzuje się szybkim rozwojem 

prasy (354 tytułów przed wybuchem 

wojny, 360 w 1949 o nakładzie 4 780 000 egz.). 

W drugim okresie (1951—1957) następują 

istotne przemiany w sytuacji instytucji 

prasowo-wydawniczych, spowodowane decentralizacją 

i przejściem na system samorządności. 

Wszechstronny rozwój całej 

prasy nastąpił w latach 1957—1965. Zaznaczył 

się on w dziedzinie informowania, 

różnorodności podejmowanej tematyki 

oraz technicznego opracowania gazet. 

W okresie czwartym (1965—1970) prasa 

aktywnie uczestniczyła w przeprowadzaniu 

reform społeczno-gospodarczych (Nasa 

Stampa 1970 nr 178 s. 12) az 

RÓŻNE 

NRF — USA. Obok osławionej dywersyjnej 

rozgłośni amerykańskiej „Wolna Europa", 

działa z terenu Niemiec Zachodnich inna 

dywersyjna rozgłośnia „Liberty", usiłująca 

oddziaływać na słuchaczy w ZSRR. Nadaje 

ona przez całą dobę programy w jęz. 

rosyjskim oraz przez kilka godzin dziennie 

w 17 innych językach narodów radzieckich. 

Zatrudnia 800 pracowników 

w centrali w Monachium, w oddziale 

programowania w Nowym Jorku oraz 

przy urządzeniach technicznych w NRF 

i na Taiwanie. 

Działalnością dywersyjnej rozgłośni kieruje 

komitet z siedzibą w Nowym Jorku, 

na czele którego stoi b. zastępca sekretarza 

stanu w rządzie Trumana (który 

zresztą jest jednym z „honorowych przewodniczących" 

komitetu). Oprócz instytucji 

i osób prywatnych, istniejący od 

1951 roku komitet finansuje centrala 

szpiegowska CIA. 

W programie „Liberty", obok nadawanych 

co godzinę tendencyjnych informacji 

i komentarzy — dominują audycje polemizujące 

z ideologią marksistowsko-leninowską 

i gloryfikujące antyradzieckie 

utwory literackie. (Wg Neue Zürcher Zeltung 

z 30 VII 1970 s. 4) pd 

RODEZJA. Prawie cała prasa reprezentuje 

reakcyjną linię polityczną reżimu lana 

Smitha. Politykę rządu popierają gazety 

Chronicie (dziennik wydawany w Bulawayo) 

i ukazująca się 3 razy w tygodniu 

Umtali News, tygodniki Midlands Observer, 

Gwelo Times i The Citizen, jak też 

miesięczniki Illustrated Life Rhodesia 

oraz Property and Finance, które są organami 

rządowej partii Rhodesian Front. 

Jedynymi pismami uważanymi przez 

reżim za „wrogie" są: dziennik dla białych 

Rhodesien Herald (28 tys. egz. nakładu) 

oraz jedyny reprezentant opozycji 

murzyńskiej — miesięcznik Moto, drukowany 

w Gwelo w nakładzie 36 tys. egz. 

(IPI-Rundscliau wrzesień 1970 s. 4) pd

N Е К R O L O G I A 

IZABELLA BYCHOWSKA 

(27 X 1910 Warszawa ~ 17 X 1970 

Warszawa) 

Z rodziny inteligenckiej. Szkoła średnia 

w Warszawie. Studia w Wyższej Szkole 

Dziennikarskiej. 

Pracę, dziennikarską rozpoczęła w г. 1D41 

we Lwowie jako sekretarz redakcji czasopisma 

dziecięcego Pionierzy. W 1944 była 

sekretarzem redakcji, a następnie redaktorem 

naczelnym Gazety III DP I Armii 

WP Na Zachód. W tymże roku przeniosła 

sie. do Głosu Ludu, po czym kolejno pracowała 

w Trybunie Wolności i w Trybunie 

budu (1951). W latach 1956—1958 z ramienia 

MSZ pełniła funkcję prasową na 

placówce zagranicznej w Szwajcarii, a od 

roku 1958 pracowała w Problemach Pokoju 

i Socjalizmu. 

Oficer rezerwy WP, członek PZPR, 

SDP. Odznaczona Złotym i Srebrnym 

Krzyżem Zasługi oraz medalem X-Lecia 

PRL. 

ALEKSANDER PŁACZKOWSKI 

(31 V 1915 Warszawa — 17 XI1970 

Warszawa) 

Ze środowiska mieszczańskiego. Szkoła 

średnia w Warszawie. Studia na Wydziale 

Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego 

(1934—1936) i w Wyższej Szkole 

Dziennikarskiej w Warszawie (1934—1937). 

Pracę dziennikarską rozpoczął już 

w czasie studiów w 1934, współpracując 

dorywczo jako reporter z konserwatywnym 

krakowskim Czasem. W latach 1936— 

1939 był referentem prasowym Dyrekcji 

Naczelnej Lasów Państwowych. Jednocześnie 

współpracował jako publicysta z Kurierem 

Porannym, Erpressern Porannym 

i Polską Agencją Agrarną. 

W pierwszym okresie okupacji przebywał 

w Kownie. Tam, za artykuł antyniemiecki 

umieszczony w Letuvos Żinios, został 

pozbawiony pracy dziennikarskiej. 

W latach 1940—41 kierował działem literackim 

w Radiokomitecie Wileńskim. Zamieszczał 

także recenzje literackie w 

Praludzie Komsomolskiej w Wilnie. Po 

powrocie do Warszawy (1941—44) pracował 

fizycznie. 

Po wyzwoleniu powrócił do pracy zawodowej. 

W roku 1945 był sprawozdawcą 

parlamentarnym Dziennika Polskiego, potem 

reporterem i publicystą Kuriera Codziennego 

(1946—1947), Życia Warszawy 

(1947—1961). 1961—1965 pracował w Zachodniej 

Agencji Prasowej, następnie do 1967 

w Interpressie i wreszcie jako publicysta 

działu zagranicznego od 1968 w Erpresste 

Wieczornym. 

Autor ciekawych reportaży z M/S Piłsudski 

i reportaży norymberskich. Był 

czynnym działaczem Stronnictwa Demokratycznego. 

W okresie 1945—1S46 był sekretarzem 

Komitetu Wojewódzkiego SD, 

członkiem Komisji Międzypartyjnej i radnym 

m. Krakowa. 

Wieloletni członek Stowarzyszenia 

Dziennikarzy Polskich. Odznaczony Krzyżem 

Walecznych za udział w Powstaniu 

Warszawskim, Złotym Krzyżem Zasługi 

i Medalem X-lecia PRL. 

JÓZEF BĄCZKOWSKI 

(18 IX 1924 Warszawa — 26 XI 1970 

Warszawa) 

Z rodziny inteligencji pracującej. Podczas 

okupacji wywieziony do Rzeszy na 

roboty, dopiero po zakończeniu działań 

wojennych w 1948 uzyskał świadectwo 

dojrzałości w Gimn. im. Władysława IV. 

Studia wyższe ukończył 1951 w Akademii 

Wychowana Fizycznego, magisterium na 

Wydz. Biologii uzyskał 1953. 

W latach 1951—53 pracował w Głównym 

Komitecie Kiltury Fizycznej w Warszawie. 

Pracę dziennikarską rozpoczął w 1953 

jako kierownik redakcji sportowej w Centralnej 

Agencji Fotograficznej, ostatnio 

był redaktorem depeszowym w dziale informacji 

CAF. 

Członek Stowarzyszenia Dziennikarzy 

Polskich. 

STANISŁAW NADZIN 

(28 VIII 1914 Warszawa — 10 XII 1970 

Warszawa) 

Ze środowiska inteligencji pracującej. 

Szkoła średnia w Warszawie. Studia na 

Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. 

Pracę dziennikarską rozpoczął w roku 

1937, umieszczając artykuły literackie w 

warszawskich pismach lewicowych. Od 

r. 1939—1943 przebywał w Zw. Radzieckim, 

współpracując z miejscowymi gazetami 

(Białoruś, Ukraina Zachodnia, Woroneż, 

obwód Saratowski). W 1942 służył w Armii 

Radzieckiej, a od r. 1943 był w szeregach 

Wojska Polskiego w randze pułkownika. 

Od 1944 był kolejno redaktorem gazet 

wojskowych Żołnierz Wolności, Glos Żołnierza, 

kierownikiem działu wojskowego, 

a później dyrektorem programowym Polskiego 

Radia. W 1952 pełnił funkcję redaktora 

naczelnego literacko-artystycznego 

pisma Głównego Zarządu Politycznego 

Żołnierz Polski. 

Członek PZPR. Wieloletni członek Stowarzyszenia 

Dziennikarzy Polskich, czynny 

od r. 1961 we władzach SDP jako członek 

Zarządu, rzecznik dyscyplinarny, członek 

komisji prawno-regulaminowej. 

Opr. mc

РЕЗЮМЕ 

Генрих С иве к: Роль самовозвратной почтовой анкеты в исследованиях 

читаемости прессы 

В статье представлен некоторый методологический опыт, полученный 

в результате исследования читаемости общепольских газет. Эти исследования 

проводились в избранных воеводствах с применением самовозвратной 

анкеты, разосланной к около 29 000 подобранных по жребию лиц. Ответов 

было получено — после напоминаний — около 60%. 

Используя результаты контрольных исследований (пилотируемая анкета), 

доступные информации об общественно-демографической структуре 

опрошенного коллектива, а также возможности, полученные благодаря маркировке 

анкет, автор оценивает применявшуюся исследовательскую технику 

с точки зрения ее стоимости, времени реализации, познавательного 

значения полученных результатов. 

В итоге автор приходит к выводу, что техника самовозвратной адресной 

анкеты — это один из самых оптимальных способов изучения читаемости 

прессы. Небольшие расходы по сбору материала и быстрота реализации 

идут наряду с познавательными достоинствами, так как полученный таким 

образом материал дает возможность определить зависимости между переменными 

с не меньшим успехом, чем и в исследованиях другого типа. 

Тем не менее и эта техника проведения исследований не лишена некоторых 

недостатков по сравнению с исследованиями, в ходе которых материал 

собирают анкетеры. Однако эти недостатки не очень-то крупные. 

Впрочем, их можно корректировать, используя сведения относительно результатов 

в отдельных фазисах исследований (знание действительной 

структуры населения, применение маркировки). 

Приведение результатов, полученных в ходе почтовой самовозвратной 

анкеты, к результатам, сравниваемым с исследованиями, проводившимися 

анкетерами, не обязательно, так как различные исследовательские техники 

следует рассматривать как иначе градуированны, но не менее серьезные 

способы измерения интенсивности некоторых черт населения. Поэтому 

их основное познавательное значение заключается в возможности получать 

идентичные выводы относительно зависимостей между переменными (несмотря 

на различные способы сбора материалов). 

Збигнев Байка: 

Читатели польских вечерних газет 

Статья представляет собой попытку подвести итоги полученным до сих 

пор эмпирическим сведениям о читателях вечерних газет, главным образом 

в результате различных исследований, проводившихся в течение последнего 

десятилетия Печатоведческим центром в Кракове. Они показывают, 

что в восьмидесяти процентах читателями вечерних газет являются 

жители крупных городов, чаще женщины, чем мужчины, преимущественно 

люди молодые в возрасте 18—19 лет, чаще всего с начальным и средним 

образованием. Основная группа читателей — это рабочие в больших городах; 

часто вечерняя газета является единственной газетой, которую они 

читают. Самой большой популярностью пользуются хозяйственная тема-

167 

тика, сенсационные события и актуальные политические проблемы, а также 

нравы людей в Польше и во всем мире. В заключение статьи автор предлагает 

провести широкие исследования в области читаемости вечерних 

газет с использованием анкетерских коллективов, состоящих из читателей 

этих газет. 

Измерение стилистического и эмоциального значе 

Валерий Писарек: 

ния лексики 

Настоящая статья представляет собой отчет об эксперименте, задачей 

которого была верификация следующих, основанных на интуиции, гипотез: 

1. лексика газетной информации имеет более официальный характер, 

чем лексика репортажей и комментариев; 2. лексика репортажей ближе 

к разговорной речи, чем лексика информации и комментариев; 3. лексика 

репортажей эмоциональнее лексики комментариев и информации; 4. лексика 

информации более оптимистична, чем лексика комментариев и репортажей. 

На основании лексико-статистического анализа было выделено по 

15 слов, типичных для лексики информации, репортажа и комментария. 

100 студентам было предложено распределить каждое из этих 45 слов по 

трем семибалльным шкалам (официальное — разговорное; эмоциональное 

— безразличное; положительное — отрицательное). Полученные результаты 

подтвердили правильность только трех первых гипотез. Заодно было 

констатировано, что стилистическое значение слова в общественном отношении 

более стабилизировано, чем его эмоциональное значение. 

Анджей Магдонь: Что читатель ищет в утренней газете 

Автор статьи открывает дискуссию, посвященную работе отделений редакций 

газет, занимающихся телеграфными сообщениями. Он постулирует 

внести некоторые изменения в организацию труда этих отделений и дифференциацию 

сервиса Польского Агентства Печати (ПАП) соответственно 

потребностям газет, радио и телевидения. 

Чеслав Людвичек: 

Против униформизации 

Очередным участником ведущейса целый год на страницах журнала 

„Зешиты прасознавче" дискуссии по поводу модели современных польских 

газет является публицист газеты „Дзенник Заходни" из г. Катовице. 

Он постулирует сохранить существующую систему; утренняя газета — 

партийный орган — утренняя газета, не являющаяся партийным органом — 

вечерняя газета, и приводит в пользу этой модели ряд аргументов общественно-политического 

характера. 

Майкл Е. Бишоп: Значение избранных американских моделей коммуникации 

для международных исследований 

Статья написана доцентом Университета Северная Каролина (США) 

специально для журнала „Зешиты прасознавче". В ней обсуждаются основные 

модели, применяющиеся в США в ходе изучения процесса коммуникации, 

как то: модель теории информации (the Information Model), модель 

обучения (the Learning Model), модель диффузии (the Diffusion Model), 

модель соориентации (the Coorientation Model). 

Бернард Пиотровский: Подпольная норвежская пресса в период второй 

мировой войны 

В период гитлеровской оккупации (1940—1945 гг.) в Норвегии выходило 

в общем свыше 300 нелегальных газет и журналов. Все они выражали 

антифашистские взгляды почти всех политических и общественных кругов. 

Подпольной прессой охватывались все городские промышленные 

и административные центры, на переломе же 1944/1945 гг. подпольная газетная 

пропаганда распространялась в большинстве норвежских деревень

168 

Vi. поселков. Подпольная печать, имевшая крупное моральное и информационное 

значение, являлась в то же время действенной мерой сопротивления 

нацистской диктатуре. Пассивное сопротивление было весьма пригодно 

для небольших народов, не располагавших надлежащими средствами 

для активной борьбы против гитлеровского оккупанта и его квислинговских 

сотрудников. 

Анджей Сковронский: Исследования читаемости газет г. Катовице 

в 1961—1969 гг. 

Жители г. Катовице читают, кроме центральных газет, три местных газеты: 

„Трибуна роботнича", „Дзенник заходни" и „Вечур". Проведенные 

исследования показали, что „Трибуна роботнича", имеющая самый крупный 

в стране тираж, имеет также самое большое распространение среди 

читательских кругов. Однако, если результаты исследований в 1961 году 

показали только незначительный перевес „Трибуны работничей" над газетой 

„Вечур" в области читаемости, то в 1969 году пределы распространения 

газеты „Трибуна роботнича" значительно превышали пределы распространения 

двух остальных газет. В 1961 году газета „Вечур" была признана 

самой интересной, а в 1969 году она заняла, согласно высказываниям 

жителей г. Катовице, лишь третье место, за газетами „Трибуна роботнича" 

и „Дзенник заходни". 

Перевод с польского 

Д. Хоровича 

SUMMARY 

Henryk Siwek: The Mail Questionnaire in the Press Readership Studies 

The Author presents some methodological results gained in the readership 

survey of the Polish dailies with a nation-wide circulation. The survey was 

made in selected provinces and the technique applied was that of mail questionnaires, 

which had been sent to 29 thousand random-selected persons, 60% 

of whom responded. 

Using the results of control tests (pilot study), the available information 

on socio-demographic structure of community, and possibilities created by 

the fact that questionnaires had been marked — the Author assesses the 

technique used in survey in terms of the survey costs, amount of time spent 

and the cognitive value of findings. 

The Author comes to the conclusion that the technique of mail questionnaires 

is one of the best means of investigating the readership. Low costs of 

collecting the material aind the short time required for it add to the cognitive 

values. The material obtained makes possible to establish the interrelations 

between variables as effectively as in the investigations of other type. 

In comparison to investigations to which material is gathered by pollsters, 

the technique of mail questionnaire is burdened with certain systematic 

faults which, however, are not too big. Besides, those faults can be corrected 

with the help of information on the results of individual stages of investigation 

(knowledge of the real structure of population, marking operation). 

The results achieved with the use of mail questionnaire do not need to 

be reduced to results comparable to investigations conducted with the help 

of pollsters; the research techniques of different type should be treated as 

differently graduated but reliable ways of measuring the intensity with which 

certain characteristics appear among a population. Hence, the basic cognitive

169 

value of those techniques is that they render possible the obtaining of identical 

conclusions on interrelations between variables (despite different ways 

of collecting the materials). 

Zbigniew Bajka: 

Readers of the Polish Afternoon Newspapers 

The article is an endeavaour at summing up the present empiric knowledge 

of the afternoon newspaper readers. It is based chiefly on the results of 

different investigations conducted in the last decade at the Press Research 

Centre in Cracow. The findings of those investigations show that 80' a /o of the 

afternoon newspaper readers are big-town inhabitants, more frequently 

women than men, mostly young people of 18—39 years of age, with elementary 

and secondary education. The big-town workers constitute the basic group 

of readers; in many cases the afternoon newspaper is the only paper they 

read. Among subjects which attract most the attention of afternoon newspaper 

readers are the problems of economy, sensations, and current political 

problems as well as peoples' customs at home and in the world. In final 

conclusions the Author proposes, among other things, the undertaking of 

large-scale simultaneous investigations of afternoon newspapers' readership 

on the basis of materials gathered by teams of pollsters composed of the 

readers of those newspapers. 

Walery Pisarek: The Measuring of Stylistic and Emotive Value of 

Vocabulary 

The article is an account of an experiment aimed at verifying the following 

hypostheses, based on intuition: 1. the vocabulary of press news is more 

official than that of reportages and commentaries; 2. the vocabulary of 

reportages is more colloquial than that of commentaries and press news; 

3. the vocabulary of reportages is more emotional than that of commentaries 

and press news; 4. the vocabulary of press news is more optimistic than that 

of commentaries and reportages. On the basis of lexical-statistical analysis 

there had been selected 3 groups of words, each consisting of 15 words typical 

of the respective vocabularies of press news, reportage and commentary. 

100 students were entrusted with the task of placing each of those 45 words 

on 3 seven-grade scales (official-colloquial; emotional — neutral; positive — 

negative). The results confirmed the correctness of only the first three hypotheses. 

At the same time it has also been found that the stylistic value of 

word is socially more stabilized than its emotional value. 

Andrzej M a g d o ń: What the Reader Looks For in His Morning Newspaper 

The Author initiates a discussion on the work of cable desks in newspapers. 

He postulates certain changes in the organization of their work and suggests 

a differentiation of news service of the Polish Press Agency (PAP) in accordance 

with the needs of newspapers, radio and TV. 

Czesław Ludwiczek: Against the Uniformization 

The next participant in a discussion on the model of present-day Polish 

newspaper, which has been continued since a year in Zeszyty Prasoznawcze, 

is a journalist of Dziennik Zachodni, Katowice. He postulates the preservation 

of a system in which a Party organ appears as a moring paper and a newspaper 

being not a Party organ — as an afternoon paper. The Author backs his 

opinion by quoting many arguments of political and social nature. 

Michael E. Bishop: Implications of Selected American Communication 

Models for International Research 

The Author, Assistant Professor at the North Carolina University, wrote — 

exclusively for the Editors of Zeszyty Prasoznawcze — an article discussing 

basic models applied in the U.S.A. in research on the communication process: 

the Information Model, the Learning Model and the Coorientation Model.

170 

Bernard Piotrowski: The Norwegian Underground Press in World War II 

During the Nazi occupation (1940—1945) there appeared in Norway more 

than 300 illegal papers and periodicals. They represented the antifascist 

opinions of almost all political and social groups. Geographically, the Underground 

press propaganda affected all industrial and administrative centres 

in towns and on the turn of 1944 included also a great majority of Norwegian 

villages and settlements. The Underground press, besides its great morale- 

-lifting and informative values, was also an effective medium of resistance 

against the Nazi dictatorship. The passive form of resistance was useful for 

small nations which did not possess sufficient means to carry on an active 

struggle against the Nazi invaders and their quisling collaborators. 

Andrzej Skowroński: A Survey of Newspaper Readership in Katowice 

in the Years 1961—1969 

The inhabitants of Katowice have at their disposal — besides central 

press — three local newspapers: Trybuna Robotnicza, Dziennik Zachodni and 

Wieczór. Trybuna Robotnicza, the newspaper with the highest circulation in 

Poland, appears in all surveys discussed as a most widely-read newspaper. 

Whereas, however, the results of 1961 indicated only a slight readership 

supremacy of Trybuna Robotnicza over Wieczór, in 1969 the range of Trybuna 

Robotnicza considerably surpassed that of Dziennik Zachodni and Wieczór. 

The latter, which had been in 1969 acknowledged as the most interesting 

newspaper in the region, in 1969 was put by the Katowice readers on the 

third place, the first two- being occupied by Trybuna Robotnicza and Dziennik 

Zachodni. 

Translated by: 

Andrzej Głowacz 

RÉSUMÉ 

Henryk Siwek: L'enquête postale à retourner dans les recherches sur la 

perception de la presse 

L'auteur présente certaines expériences méthodologiques découlant des 

recherches sur la perception des quotidiens à diffusion nationale. Ces recherches 

oint éteé entreprises dans des voïvodies choisies et en appliquant la 

techlnique de l'enquête postale à retourner à l'expéditeur qui a été envoyée 

à environ 29 000 personnes tirées su sort, on a obtenu — après plusieurs 

rappels — environ 60°/o de réponse. 

En mettant à profit les résultats des recherches de contrôle (enquête 

pilotée), les informations disponibles sur la structure sociale et démographique 

de la collectivité, les possibilités créées par le marquage des enquêtes — 

l'auteur analyse la technique de recherche appliquée du point de vue du coût 

des recherches, du temps exigé pour leur réalisation, de la valeur scientifique 

des résultats obtenus. 

L'auteur en arrive à la comclusfton que la technique de l'enquête postale 

à retourner est un des moyens optimaux permettant de mener des recherches 

sur la perception. Le coût faible de la collecte du matériel et la rapidité de sa 

réalisation n'enlèvent en rien à la valeur scientifique des résultats. On obtient 

en effet un matériel permettant d'établir les relativités existantes aussi bien 

qu'à l'aide d'autre type de recherches. 

Cependant, cette technique comporte certaines lacunes systématiques par 

rapport aux recherches entreprises par des enquêteurs. Les erreurs qui en 

découlent ne sont cependant pas très importantes. On peut d'ailleurs en 

effectuer le redressement en mettant à profit les informations concernant les 

résultats des phases particulières de l'étude (connaissance de la structure 

réelle de la population, marquage des enquêtes).

171 

Il n'est pas nécessaire de comparer les résultats atteints à l'aide de l'enquête 

postale à retourner aux résultats des recherches entreprises par les 

enquêteurs. Les divers types d'enquêtes sont en effet difficislement comparabl 

en raison de la différence de leur point de départ. Il suffit de prendre en 

considération l'intensité de certains traits propres à la population étudiée. C'est 

pourquoi leur valeur essentielle consiste en la possibilité d'arriver à des conclusions 

identiques sur les relativités entre les divers facteurs variables (et 

cela malgré la manière différente du rassemblement du matériel). 

Zbigniew Bajka: 

Les lecteurs des quotidiens polonais du soir 

L'article tente d'effectuer la somme des connaissances empiriques obtenues 

jusqu'ici sur les lecteurs des quotidiens du soir et cela à partir des résultats 

des diverses recherches entreprises au cours des dix dernières années par le 

Centre de Recherches sur la Presse de Cracovie. Elles démontrent que 80°/o 

des lecteurs de la presse du soir sont des habitants des grandes villes. Les 

femmes prédominent, l'âge des lecteurs varie de 18 à 39 ans, leur instruction 

est surtout primaire et moyenne. Le principal groupe de lecteurs est composé 

par les ouvriers pour lesquels le quotidien du soir est le seul journal lu. Parmi 

les sujets traités par ces quotidiens, les lecteurs sont le plus intéressés par 

les problèmes économiques, le sensationnel et les problèmes politiques actuels 

ainsi que les moeurs en Pologne et dans le monde. L'auteur propose en conclusion 

de procéder à de grandes enquêtes simultannées sur la perception des 

quotidiens du soir à partir d'ensembles d'enquêteurs composés de lecteurs de 

ces quotidiens. 

Walery Pisarek: La mesure de la valeur stylistique et émotive du 

vocabulaire 

L'article consiste en une relation d'une expérience dont le but était la 

vérification des hypothèses suivantes, basées sur l'intuition: 1. le vocabulaire 

de l'information de presse est plus officiel que celui des reportages et des 

commentaires 2. le vocabulaire des reportages est plus courant que celui des 

informations et des commentaires; 3. le vocabulaire des reportages et plus 

émotionnel que celui des commentaires et des informations; 4. le vocabulaire 

des informations est plus optimiste que celui des commentaires et des reportages. 

A partir d'une analyse lexicale et statistique, ob a procédé à la 

distinction de 15 expressions typiques pour l'information et d'un même nombre 

pour le reportage et le commentaire. 100 étudiants ont eu comme devoir de 

placer chacune de ces 45 expressions dans trois groupes comptant chacun 

7 degrés (officiel — courant, émotionnel — indifférent, positif — négatif). 

Les résultats ont prouvé la justesse des trois premières hypothèses seulement. 

On a constaté par la même occasion que la valeur stylistique de l'expression 

est socialement plus stabilisée que sa valeur émotionnelle. 

Andrzej Magd oń: Que cherche le lecteur dans le journal du matin 

L'auteur ouvre la discussion sur l'activité des services de dépêches dans 

les quotidiens. Il postule certains changements dans l'organisation du travail 

de ces services ainsi qu'une différenciation du service de presse de l'Agence 

polonaise de presse (PAP) suivant qu'il est adressé aux journaux, à la radio 

ou à la télévision. 

Czesław Ludwiczek: 

Contre l'uniformisation 

En tant que nouveau participant à la discussion menée depuis un an par 

la rédaction des Zeszyty Prasoznawcze sur le modèle des quotidiens polonais 

contemporains, c'est un journaliste du Dziennik Zachodni qui cette fois-ci 

prend la parole. Ce publiciste de Katowice postule le maintien de l'existence 

de trois quotidiens dans les capitales de voïvodie: un quotidien du matin du 

parti, un quotidien du matiln n'étant pas l'organe du parti et un quotidien du 

soir. Pour soutenir sa conception, l'auteur avance un certain nombre d'arguments 

politiques et sociaux.

3 72 

Michael E. Bishop: L'importance des modèles américains choisis dc communication 

pour les recherches internationales 

L'auteur, docent à l'Université de la Caroline du Nord aux USA, a écrit 

cet article spécialement pour les Zeszyty Prasoznawcze. Il présente les 

principaux modèles appliqués aux USA dans les recherches sur le processus 

de communication: le modèle de théorie de l'information (the Information 

Model), le modèle d'enseignement (the Learning Model), le modèle de diffusion 

(the Diffusion Model), le modèle de co-orientation (the Coorientation Model). 

Bernard Piotrowski: 

II guerre mondiale 

La presse clandestine norvégienne au cours de la 

Fendant l'occupation allemande (1940—45) parurent en Norvège au total 

plus de 300 journaux et périodiques clandestins. Ils exprimaient les tendances 

antifascistes de presque tous les milieux politiques et sociaux. Du pomt de 

vue géographique cette presse englobait tous les centres urbains industriels 

et administratifs, vers la fin de 1944 la propagande clandestine atteignait la 

plupart des agglomérations et des villages norvégiens. La presse clandestine 

en tant que facteur moral et d'information fut également un moren efficace 

de résistance contre la dictature nazie. Cette forme passive de résistance 

joua un rôle important peur les petites nations qui ne disposaient pas de 

moyens nécessaires pour lutter efficacement et les armes à la main contre 

l'occupant hitlérien et les collaborateurs de Quisling. 

Andrzej Skowroński: Recherches sur la perception des quotidiens de 

Katowice de 1JÎGÎ à 1969 

Les habitants de Katowice disposent — en plus de la presse centrale — de 

trois quotidiens locaux: Trybuna Robotnicza Dziennik Zachodni et Wieczór. 

Trybuna Robotnicza, quotidien ayant îc plus fort tirage de tous les quotidiens 

polonais occupe dans toutes ces recherches la première place du point de vue 

de sa perception. Cependa.it, si les résultats de 1961 prouvaient un faible 

avantage de Trybuna Robotnicza sur Wieczór en ce qui concerne sa perception. 

en 1969, ce journal dépassait largement les deux autres. Wieczór qui en 1961 

était considéré comme le plus intéressant n'a obtenu en 1969 que la troisième 

place derrière Trybuna Robotnicza et Dziennik Zachodni. 

Tradr't par: 

Henryk Kurta

со 

Й 

8 

г—I 

а, 

о . 

о, о 

cd О) 

О тЗ 

. ей 

03 ^ 

от • 

Л со 

» N 

. О 

3 

^ * й 

Is 

а. ь 

*Й • 

К2 

О xi 

• со 

со 

от • 

• 

^ 

о • 

N 

CJ . CJ 

03 

s ^ 

дз с* 

D 03 

^ 

г-н N r-H SI ^—i Nr—i N J—i Nr—i N" 

Xi -g ДЗ •£ jD •£ ДЗ •- г-н N г-н N г-н N г-н N н N H 

CU 0) cu_2 a o; eu cu &. cu •§ 

3 £ 3 

а си си си 

оЗ ш 

О) 

CU О) 

2 

W r—I оЗ а> со 1) аЗ 

0) 

аЗ 

оЗ 

й • 

,n to 

азЗ 

0> 03 си оЗ CD СиД} CU 

I—I 

,н CU гт* to „, 

03 -i_i 

Со +о 03 

'й • 

co -i_> • 'с • 'S • Ъ • 

Й • 

"Й • 'й 

О xi U.2 а .У 

'й • 

•гН 

о тз .2 U.2 >-Ч.^Ч 'a.S 'а.2 

О T3 тз 

. аз . оз ТЗ О о т) U.2 а.2 а.2 Си .2 

• гН 0 .гН 

13 ОтЗ О xi о -хз О хЗ о хз а.У 

О тЗ CU.2 Си 

. cd 

cd . аЗ . аз 03 • 03 . cd . 03 . 03 

О ТЗ О ТЗ О 

. оЗ 

и сб ^ 

03 .^ 

. 03 . 

и 

и 

• ~i t- 

от • с« Ï 

оЗ 

от 

от 

1 

оЗ ^ 

оЗ . оЗ 

co o3 03 оЗ 

ОТ uj ОТ 03 со ОТ 

от • 

со от 

oj оз аЗ оЗ аЗ со oj 

р оЗ оЗ оЗ оЗ оЗ го оЗ çd 

U ri U 

N M N >-^ N a N й й й eu N S-U N CU м CU N CU 

. о 

О . О . CJ . О 

. о . О . Ü . 

cd cd 

зЗ 

rQ H,Û 

cd 7^ 

cd cd cd 

г" Crû £3 £3 £,ß £Д2 

3 

Дн a, 

з S 3 S 

В 3 

с^ Й з 

а Дн Сч §* £0 CUCO Cu °3 Cu cO CU_c^ 

a Си Си со 

cd "> cd '> cd % 

00 

Я) 

W 

CO £ cd 

Сч 

I й| S| й| S| 81 SI 

+-> Счч- 1 Си-*-» Си-*-» Си+-> CU+J CU+J 

Zeszyty 

OŚRODEK BADAN PRASOZNAWCZYCH RSW PRASA 

Nr 3 (49) R. XII KRAKÓW 1971

SUBSCRIPTION ORDERS FOR 

„ZESZYTY PRASOZNAWCZE" 

MAY BE PLACED WITH THE FOLLOWING FIRMS: 

PRIÈRE D'ADRESSER LES COMMANDES D'ABONNEMENT 

DE „ZESZYTY PRASOZNAWCZE" 

AUPRÈS DE SUIVANTES MAISONS ÉTRANGÈRES: 

СПИСОК ЗАРУБЕЖНЫХ ФИРМ 

ПРИНИМАЮЩИХ ПОДПИСКУ НА ЖУРНАЛ 

„ЗЕШИТЫ ПРАСОЗНАВЧЕ" 

HP БЪЛГАРИЯ 

Direktion REP, София 

и веичките пощенски станции 

RS ROMANIA 

CARTIMEX, Bucuresti, Aristide 

Briand 14—18, P.O. Box 134—135 

! 

CSSR 

СССР 

Postovni Novinova Służba — Dovoz 

Tisku 

Praha II, ul. Vinohradska 46 

Polské Kulturni Stfedisko, Praha 1, 

Vaclavské Nâmesti 19 

a każdy Postovni urad 

DEUTSCHE DEMOKRATISCHE 

REPUBLIK 

Deutsche Post, Zeitungsvertriebsamt, 

1004 Berlin, Fruchtstrasse 3—4 

SFR JUGOSŁAWIA 

Jugoslovenska Knjiga, Beograd, 

Terazije 27 

Mladost, Zagreb, Ilica 30 

Почтовыми отделениями и отделениями 

„Союзпечати" 

AUSTRALIA 

Messrs Contai Со. Mutual Arcade, 

266 Flinders Street, Melbourne, 

Vic. 3000 

Current Book Distributors 3rd Folor, 

James House 168—174 Day Street, 

Sydney W.S.W. 

BELGIQUE 

Vander 

10, rue de la Monnaie, Louvain 

Agence et Messageries de la Presse 

S. A., 34, Rue du Marais, Bruxelles 1 

MAGYARORSZÂG 

Posta Központi-Hirlap Ir oda, 

Budapest V 

József Nâdor-tèr 1 

S. Proszowski, 722, Queen Street W. 

Toronto 3, Ontario 

Dawson Subscription Service Ltd 

6 Thorncliffe Park Drive, Toronto 17

Browse publication

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?