Stradanje pripadnika Vojske Kraljevine Jugoslavije iz Hrvatske u ...

Dragan Cvetković
Stradanje pripadnika
Vojske Kraljevine Jugoslavije iz Hrvatske
u zarobljeničkim logorima
Iako je istoriografska produkcija ostavila impozantan broj
naslova koji se odnose na istoriju Drugoga svetskog rata na
području Jugoslavije, ostalo je dosta tema i problema koji
nisu adekvatno obrađeni ili im, pak, uopšte nije pridavan
značaj. Jedna od takvih tema se svakako odnosi na zarobljene
vojnike Vojske Kraljevine Jugoslavije (VKJ). Samim
tim ni pitanje njenih stradalih pripadnika nije obrađen na
zadovoljavajući način.
Jugoslovenska istoriografija danas, odnosno istoriografija
Srbije i Crne Gore, kao ni istoriografija Socijalističke Federativne
Republike Jugoslavije (SFRJ) u prethodnom periodu
nisu dale precizne podatke o broju vojnika VKJ koji su nakon
kratkog Aprilskog rata protiv sila Osovine odvedeni u
zarobljeništvo. U literaturi se navode brojevi od 200.000
do gotovo 400.000 zarobljenih, za koje je uporište nađeno
u različitim dokumentima, kako domaćim tako i stranim. 1
1 U dokumentima Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i
njihovih pomagača, u saopštenju Izdajnički rad generala bivše jugoslovenske
vojske u zarobljeničkim logorima u Nemačkoj, zabeležen je podatak o
zarobljenih 12.000 oficira i 200.000 vojnika u Nemačkoj (up. Arhiv Jugoslavije/AJ,
Beograd, f. 110, 591, inv.br. 14.637, te Mile Bjelajac, Između
vojske i politike – biografija generala Dušana Trifunovića, Beograd 1997,
272).

372
Stradanje u zarobljeničkim logorima
Gotovo svi autori navode da su u zarobljeništvo odvedeni
Srbi, Slovenci i Crnogorci, dok su zarobljenici ostalih nacionalnosti
oslobođeni. 2 Nepreciznost u iznetim brojevima je
praćena nepominjanjem teritorije sa koje potiču zarobljeni
vojnici. Zbog toga je teško odrediti broj zarobljenika koji
potiče sa teritorije Hrvatske, tim pre što veći deo jedinica
koje su popunjavane ljudstvom sa ove teritorije nije
Nikola Živković, Ratna šteta koju je Nemačka učinila Jugoslaviji u Drugome
svetskom ratu, Beograd, 1975, 146-147, pak, pozivajući se na nemačke
izvore, iznosi podatak o 268.395 zarobljenika u maju 1941. godine
(234.721 vojnik i podoficir te 2653 oficira u Nemačkoj, zatim 27.195
vojnika i podoficira te 1571 oficir u Srbiji, kao i 2103 vojnika i podoficira
te 152 oficira na teritoriji Zagreba, Sarajeva i Banje Luke), odnosno o
zarobljenih 337.846 vojnika i 6298 oficira, a prema Hitlerovom govoru iz
aprila iste godine, kojega je prenela Obnova, kao i podatke, prema Reviji
međunarodnog Crvenog krsta iz maja 1942. godine, o 207.000 zarobljenika
te, prema dokumentima Jugoslovenskog crvenog krsta iz maja 1944.
godine, o 130.750 zarobljenika; Jozo Tomašević (Tomasevich), Četnici u
Drugome svjetskom ratu, Zagreb, 1979, 78, koristeći nemačke i američke
dokumente navodi broj od 181.258 zarobljenika u Nemačkoj u junu
1941. godine, a da je ih još oko 10.000 bilo i u Italiji; Velimir Terzić, Slom
Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1982, 472, iznosi podatak o 200.000
zarobljenika u Nemačkoj i oko 10.000 u Italiji (od ovog broja su oko 90%
bili Srbi, a 10% pripadnici ostalih narodnosti); Branko Petranović, Srbija u
Drugome svetskom ratu, Beograd, 1992, 108-109, je naveo da je zarobljeno
375.000 vojnika VKJ od kojih su na slobodu pušteni Makedonci (kao
Bugari), Hrvati i pripadnici nacionalnih manjina, dok su u zarobljeništvo
odvedeni Srbi, Crnogorci i Slovenci; a Dragan Aleksić, Privreda Srbije u
Drugome svetskom ratu, Beograd, 2002, 313, analizirajući do sada objavljene
podatke, opredelio se za broj od oko 200.000 zarobljenika.
2 V. Terzić, n.d., 472, navodi tako da je u cilju razbijanja jedinstva zarobljenika
vršeno njihovo selektiranje po nacionalnoj osnovi, pa su iz zarobljeništva
oslobađani i Srbi koji su imali porodice u Hrvatskoj, kao i na
teritorijama okupiranima od Italije, Bugarske i Mađarske. Zatim su oslobođeni
i oni koji su pristali da sarađuju sa kvislinškim režimima u Ljubljani i
Beogradu, kao i deo bolesnih i ranjenih zarobljenika.

Dragan Cvetković 373
formiran prema mobilizacijskim planu, a uz to se i raspao
pre kapitulacije preostalog dela VKJ. 3 Ostaci jedinica su,
nakon kapitulacije i zarobljavanja, selektiranja vojnika po
nacionalnoj osnovi te oslobađanja jednoga njihovog dela,
odvedeni u zarobljeničke logore Nemačke, gde je završila
velika većina zarobljenika, i Italije, gde je odvedeno mnogo
manje zarobljenika. Pored nepoznatog broja, nepoznata je
i nacionalna struktura zarobljenika. Iako je većina Hrvata
oslobođena nakon kapitulacije i pre transportovanja za Nemačku,
u logorima se ipak našao deo vojnika i oficira hrvatske
nacionalnosti, kako onih zarobljenih na tlu Hrvatske,
tako i onih zarobljenih u ostalim delovima Jugoslavije u
kojima su živeli ili bili na službi. Već tokom prvih meseci
zarobljeništva oni u najmanje dva slučaja pokušavaju da
poprave svoj položaj, kao i da izdejstvuju svoje oslobađanje,
4 čime se smanjivao njihov broj među zarobljenicima.
3 Vojni obveznici sa teritorije Hrvatske su prema mobilizacijskom planu
popunjavali jedinice 1. konjičke, Savske, Slavonske, Murske, Osječke, Jadranske,
Dinarske i Ličke divizije te Ličkog odreda i Komande baze Šibenik
te manje samostalne jedinice. Usled nesređenih političkih prilika u zemlji,
delovanja ustaškog pokreta, pasivnosti i defetizma stanovništva, kao i
kratkog vremenskog perioda mobilizacija jedinica nije izvršena, da bi
nakon početka ratnih dejstava došlo do masovnog dezerterstva, izdaje,
pobuna i raspada jedinica (up. isto, 260-268 i 312-382).
4 U logoru u Varburgu Oflag VI B grupa od 400 oficira Hrvata, predvođena
pukovnikom Eduardom J. Barošem, upućuje apel logorskoj upravi
u kome se pozdravlja formiranje Nezavisne Države Hrvatske (NDH) i
izražava želja da se stave na raspolaganje poglavniku Anti Paveliću, izražava
zahvalnost vođi Rajha i Nemačkoj te iznosi čitav niz optužbi na račun
Srba. Nakon toga je usledilo izdvajanje hrvatskih zarobljenika, osim manjeg
broja izostavljenih, koji se smeštaju u posebnu zgradu do njihovog
povratka u NDH (up. AJ, Beograd, 83-6-50-326, i M. Bjelajac, n.d., 256-
257). Takođe je i iz logora u Osnabriku Oflag VI (C-) upućen apel A.
Paveliću, kojega je potpisalo 1200 Hrvata, aktivnih i rezervnih oficira

374
Stradanje u zarobljeničkim logorima
Takođe je nepoznat i broj Srba iz Hrvatske koji su završili u
zarobljeništvu. Iako je većina uspela da izbegne zarobljavanje
usled raspada jedinica, dobar deo vojnih obveznika
srpske nacionalnosti se zadržao u vojnim formacijama u kojima
je dočekao kapitulaciju i zarobljavanje. Deo zarobljenih
Srba se, odmah po zarobljavanju, izjasnio da pripadaju
hrvatskoj nacionalnosti i bio je oslobođen pre transportovanja
za Nemačku. Ipak, postoji zbirni podatak o 35.000
Srba sa područja čitave Nezavisne Države Hrvatske koji su
se nalazili u logorima po Nemačkoj. 5 Treba imati u vidu da
je i deo Srba zarobljenika u logorima, koristeći se mimikrijom,
iskoristio mogućnost nacionalnog opredeljivanja da
se oslobodi zarobljeništva. 6 A brojno stanje zarobljenika se
tokom rata i dalje smanjivalo time što su Nemci, jedan
manji deo, oslobodili i vratili u Jugoslaviju, uglavnom zbog
bolesti. Na smanjenje broja zarobljenika je uticala i smrtnost
u logorima koja svakako nije bila mala. 7 Konačno, još
je manje podataka za ostale nacionalnosti među zarobljenicima.
Ovim se radom žele – drugačijim pristupom – dati neki odgovori
ili otvoriti nova pitanja u vezi sa zarobljenim vojnicima
VKJ sa teritorije Hrvatske. Na osnovu delimično revidipredvođenih
pukovnikom Ivanom Hočevarom (up. Duga, br. 408, Beograd,
1989). M. Bjelajac, n.d., 257-258, upoređujući ovaj podatak sa
drugima izvorima smatra da je broj preteran jer je iz logora, nakon izdvajanja
koje je trajalo od 28. juna do 21. oktobra 1941. godine, oslobođeno
227 Hrvata i 321 Bunjevac.
5 Up. N. Živković, n.d., 159.
6 Srbi-zarobljenici su se izjašnjavali kao Maćedonci, Rumuni i Bugari te, što
je značajno za zarobljene vojnike iz Hrvatske, kao mađarski ili italijanski
podanici, Bunjevci i sl. (up. M. Bjelajac, n.d., 257-258).
7 Up. D. Aleksić, n.d., 312.

Dragan Cvetković 375
ranog popisa Žrtve rata 1941-1945. godine, sačinjenog
1964. godine, 8 pokušaćemo da napravimo što obuhvatniju
analizu stradalih zarobljenika. Analiza, pored broja stradalih,
obuhvata i njihove nacionalnu strukturu, starost i način
stradanja te počinioce zločina te, ako su poznate, geografsku
odrednicu stradanja i socijalno-ekonomsku strukturu
stradalih.
Popisom je utvrđeno da je sa teritorije Hrvatske u zarobljeništvo
odvedeno 11.330 pripadnika VKJ, što je 7,93%
od svih registrovanih zarobljenih vojnika (142.802). Nacionalna
struktura pokazuje da je među njima bilo 55,47%
Srba (6258) i 39,68% Hrvata (4496), dok preostalih 4,85%
čine pripadnici ostalih i nepoznatih nacionalnosti (576). 9 Od
zarobljenih vojnika 459 je izgubilo život, što je 4,05% od
8 Popisna komisija je utvrdila da je učinjen čitav niz propusta pri izradi
popisnika, tako da je njime obuhvaćeno 56-59% lica od onih koje je
trebalo obuhvatiti popisom (Savezni zavod za statistiku/SZS, Žrtve rata
1941-1945. godine. Rezultati popisa, Beograd, 1966 – reprint 1992, 7),
pa je na korišćenje popisa stavljen embargo koji je potrajao gotovo 30
godina (do 1992. godine). Koristeći se raznovrsnom arhivskom građom,
opštinskim dokumentacijama, popisima Saveza udruženja bora narodnooslobodilačkog
rata (za pojedine opštine), monografijama i hronikama pojedinih
oblasti, opština i naselja te crkvenim knjigama i anketnim formularima
u beogradskom Muzeju žrtava genocida (MŽG), otpočeo je 1995.
rad na reviziji popisa, a po ugledu na muzej Jad Vašem (Yad Vashem) u
Jerusalimu i Memorijalni muzej holokausta (USHMM) u Vašingtonu.
Revizijom popisa obuhvaćena su sva lica sa prostora SFRJ bez obzira na
nacionalnu, versku, etničku, političku i vojnu pripadnost.
9 Popisom je registrovano 459 stradalih zarobljenika i 10.871 preživeli
zarobljenik VKJ. Prema proceni Popisne komisije o obuhvatnosti popisa
proizilazi da je sa teritorije Hrvatske u zarobljeništvu bilo između 19.203 i
20.232 vojnika, dok je sa teritorije Jugoslavije u zarobljeništvu bilo između
242.037 i 255.004 vojnika (up. SZS, Žrtve rata 1941-1945. godine.
Rezultati popisa, n.d., 19 i 59).

376
Stradanje u zarobljeničkim logorima
zarobljenih vojnika iz Hrvatske, kao i 8,25% svih stradalih
zarobljenih vojnika VKJ. Nacionalna struktura pokazuje da
je među njima bilo 64,92% Srba (298), 29,41% Hrvata
(135) te 5,67% ostalih i nepoznatih nacionalnosti (26). 10
Dakle, sa učešćem od 55,46% među zarobljenim vojnicima
sa teritorije Hrvatske, Srbi čine 64,92% stradalih vojnika,
dok Hrvati, koji predstavljaju 39,68% zarobljenih, čine
29,41% stradalih vojnika. Gledano u sklopu nacionalnih
korpusa stradali Srbi čine 4,76% zarobljenih Srba iz Hrvatske,
dok stradali Hrvati predstavljaju 3% zarobljenih
vojnika svoje nacionalnosti.
Prema proceni Popisne komisije o obuhvatnosti popisa od
56-59% proizilazi da je sa teritorije Hrvatske između 778 i
820 zarobljenih vojnika izgubilo život. Među stradalima je
između 505 i 532 vojnika srpske nacionalnosti te između
229 i 241 Hrvat. Do sada izvršenom revizijom popisa, koja
je u toku, ustanovljeno je da je sa teritorije Hrvatske u
zarobljeništvu stradalo 514 vojnika, 11 što je uvećanje od
11,98% (55 osoba) i predstavlja 62,68-66,07% od procenjenog
broja stradalih. Nacionalna struktura pokazuje da je
među njima 348 Srba, što je uvećanje za 16,78% (50 osoba)
i predstavlja 65,41-68,91% identifikovanih od procenjenog
broja. Do sada je revizijom identifikovano i 152
Hrvata, što je uvećanje za 12,59% (17 osoba) i čini 63,07-
66,38% od procenjenog broja stradalih, dok je kod grupe
ostalih i nepoznatih nacionalnosti smanjen broj na 14 osoba,
jer je kod 12 osoba revizijom utvrđena nacionalnost.
Tokom daljeg rada na reviziji popisa potrebno je identi-
10 Up. isto, 18-19.
11 Up. AJ, Beograd, f. 179, Popis Žrtve rata 1941-1945. godine, i Arhiv
MŽG, Beograd, Žrtve rata 1941-1945. godine – Hrvatska.

Dragan Cvetković 377
fikovati između 264 i 306 osoba, od kojih je 157 do 184
srpske i 77 do 89 hrvatske nacionalnosti. Stradali zarobljenici
VKJ čine vrlo mali segment od 0,24% ukupno stradalog
stanovništva Hrvatske tokom rata. Pijetet prema žrtvama
nam nalaže da u što je moguće većoj meri izvršimo njihovu
identifikaciju i time ih spasimo od zaborava.
Od do sada revizijom identifikovanih 514 stradalih zarobljenika
procentualno ih je najviše stradalo tokom prve
(27,63%) i poslednje godine rata (20,23%). Nacionalna
struktura pokazuje da 67,7% stradalih čine Srbi (348) i
29,57% Hrvati (152), a 2,73% pripadnici ostalih i nepoznatih
nacionalnosti (14).
Vojnici VKJ 1941. 1942. 1943. 1944. 1945. Ukupno
Srbi 74 54 65 74 81 348
% 52,11 60,00 74,71 81,32 77,88 67,70
Hrvati 64 35 19 15 19 152
% 45,07 38,89 21,84 16,48 18,27 29,57
Ostali i nep. 4 1 3 2 4 14
% 2,82 1,11 3,45 2,20 3,85 2,73
Ukupno 142 90 87 91 104 514
% 27,63 17,51 16,93 17,70 20,23 100,00
Srpski zarobljenici, gledano po godinama stradanja, čine
kao najbrojniji apsolutnu većinu među stradalima, s time
što je tokom prve dve godine rata primetno i zapaženije
učešće hrvatskih zarobljenika u broju stradalih. Najveći deo
zarobljenih Hrvata (65,14%) je stradao tokom prve dve
godine rata (42,11% i 23,03%), dakle u periodu pre nego
što je većina otpuštena iz logora, dok su preostali, verovatno
jugoslovenski opredeljeni Hrvati, delili istu sudbinu

378
Stradanje u zarobljeničkim logorima
sa ostalim zarobljenicima. 12 Kod zarobljenika srpske nacionalnosti
takođe je primetna neravnomernost u stradanju,
tako da ih je najmanje stradalo druge godine zarobljeništva
(15,52%), nakon čega je sledio rast u broju stradalih te ih
je najveći deo (23,28%) život izgubio poslednje godine
rata. 13 Od pripadnika ostalih i nepoznatih nacionalnosti,
pak, većina ih je živote izgubila tokom prve i poslednje
godine rata (po 28,57%).
Iako u obavezi da poštuje međunarodne konvencije o tretmanu
ratnih zarobljenika Nemačka ih se nije pridržavala, pa
je, stoga, smrtnost među zarobljenim vojnicima bila velika.
Posebno je bio težak položaj jugoslovenskih vojnika jer
zbog rasparčavanja države o njima nije imao ko zvanično
da se brine.
A tokom su zarobljeništva vojnici VKJ stradali na različite
načine: kod većine registrovanih – 50,19% - se navodi da
su ubijeni u logoru, a kod 33,85% da su umrli, dok je
poginulih 11,67, a nestalih 4,29%.
Vojnici VKJ Umrli Poginuli Ubijeni Nestali Ukupno
Srbi 126 36 169 17 348
% 72,41 60,00 65,50 77,27 67,70
Hrvati 45 23 80 4 152
% 25,86 38,33 31,01 18,18 29,57
Ostali i nepoz. 3 1 9 1 14
% 1,72 1,67 3,49 4,55 2,73
Ukupno 174 60 258 22 514
% 33,85 11,67 50,19 4,29 100,00
12 Inače, tokom 1943. stradalo je 12,5, 1944. godine – 9,87 i 1945.
godine – 12,50% od zarobljenih Hrvata.
13 Inače, tokom 1941. stradalo je 21,26, 1943. godine – 18,68 i 1944.
godine – 21,26% od zarobljenih Srba.

Dragan Cvetković 379
Kod Srba, kao najbrojnije grupe u zarobljeništvu, većina ih
(48,56%) pripada grupi ubijenih, dok ih je među umrlima
36,21 i poginulima 10,34%, a 4,89% ih je registrovano
kao nestalo. Sa 67,7% stradalih vojnika Srbi čine 72,41%
umrlih, 65,5% ubijenih, 60% poginulih i 77,27% nestalih.
A većina stradalih Hrvata (52,63%) spada u grupu ubijenih
u zarobljeništvu, dok ih je umrlo 29,61 i poginulo 15,13%,
a 2,63% registrovano je kao nestalo. Stradali vojnici hrvatske
nacionalnosti, iako čine 29,57% ukupno stradalih, čine,
uz to, 38,33% poginulih, 31,01% ubijenih, 25,86% umrlih
i 18,18% nestalih. Najveći deo pripadnika ostalih i nepoznatih
nacionalnosti je, pak, ubijen u zarobljeništvu
(64,29%) ili je u njemu umro (21,43%), pa oni, sa 2,73%
od ukupno stradalih vojnika, čine 3,49% ubijenih i 4,55%
nestalih.
Revizijom popisa 14 je do sada u 76,85% slučajeva (za 395
vojnika) utvrđeno ko je odgovoran za smrt zarobljenih
vojnika, a u 18,87% slučajeva (za 97 vojnika) se to tek
utvrđuje, dok se za 4,28% slučajeva (za 22 vojnika) zna da
su nestali te je potrebno, u meri u kojoj je to uopće izvodljivo,
utvrditi i njihovu sudbinu. A pošto je većina zarobljenika
bila stacionirana u nemačkim logorima to je i najveći
broj vojnika stradao pod nemačkom jurisdikcijom. Nemci
su, stoga, odgovorni za smrt 356 zarobljenih vojnika
(69,26% stradalih, a 90,13% od onih kod kojih je utvrđen
odgovorni za stradanje). Za 194 vojnika (54,49%) se zna
da su stradali u Stalagu, za 130 (36,52%) se navodi da su
stradali u neutvrđenom nemačkom logoru, a za 27 osoba
(7,58%) se zna da su bili oficiri koji su stradali u Oflagu,
14 Kategorija počinitelja zločina nije postojala u popisu iz 1964. godine, ali
je uvedena u procesu revizije.

380
Stradanje u zarobljeničkim logorima
dok se za pet vojnika (1,41%) samo navodi da su stradali u
nemačkom zarobljeništvu. Nacionalna struktura pokazuje
da Srbi čine 72,19% (257) vojnika za čiju smrt su odgovorni
Nemci, da je, po istom kriteriju, od njih stradalo
25,28% (90) vojnika hrvatske nacionalnosti te 2,53% (devet)
vojnika ostalih i nepoznatih nacionalnosti. Od stradalih
zarobljenih Srba 54,09% (139) ih je život izgubilo u Stalagu
i 7% (18) u Oflagu, dok se za 38,91% (100) njih
navodi da su stradali u neutvrđenom nemačkom logoru
(moguće je da je i među njima bilo oficira). A najveći deo
stradalih zarobljenika hrvatske nacionalnosti (53,33% ili 48
vojnika) je izgubio život u Stalagu i u Oflagu (8,89% ili
osam vojnika), a preostali (37,78% ili 34 vojnika) u neutvrđenom
nemačkom logoru (moguće je da je i među njima
bilo oficira). Konačno, kod vojnika ostalih i nepoznatih
nacionalnosti, 77,78% (sedam) ih je stradalo u Stalagu, a
22,22% (dva vojnika) u neutvrđenom njemačkom logoru.
A italijanska vojska je odgovorna za smrt 39 zarobljena
vojnika, što je 7,59% stradalih zarobljenika i 9,87%
vojnika kod kojih je utvrđen krivac za stradanje. Među
stradalim zarobljenicima za čiju smrt su odgovorni Italijani
bilo ih je 76,92% (30) srpske i 12,82% (pet) hrvatske
nacionalnosti, a 10,26% (četiri vojnika) čine vojnici ostalih i
nepoznatih nacionalnosti.
Radi sveobuhvatnijeg pregleda stradanja zarobljenih pripadnika
VKJ potrebno je utvrditi i njihovu socijalnoekonomsku
strukturu. Spomenutima popisom i kasnije delimično
izvršenom revizijom u potpunosti je rekonstruisana
struktura zanimanja stradalih vojnika, rađena prema
kategorizaciji koju je ustanovila Popisna komisija. Analiza
pokazuje da se među njima nalaze pripadnici svih socijalno-

Dragan Cvetković 381
ekonomskih kategorija, s time što je njihovo učešće različito
u sklopu pojedinih nacionalnih grupa.
Vojnici VKJ Ukupno % Srbi % Hrvati % Ost. i nep. %
-poljoprivrednici 288 56,03 205 58,91 79 51,97 4 28,56
-radnici 56 10,89 27 7,76 27 17,76 2 14,29
-privrednici 34 6,61 22 6,32 10 6,58 2 14,29
-voj.,polic.,žand. 85 16,54 64 18,39 20 13,15 1 7,14
-sužb.,struč. i sl. 33 6,42 20 5,75 10 6,58 3 21,43
-đaci i studenti 4 0,78 2 0,57 2 1,32 - -
-ostala zanim. 4 0,78 2 0,57 2 1,32 - -
-nepoz. zanim. 9 1,75 6 1,73 1 0,66 2 14,29
-sa ličnim prim. 1 0,20 - - 1 0,66 - -
Ukupno 514 348 152 14
Kategorija koju čine pripadnici vojske, policije i žandarmerije,
iako ne i najbrojnija po broju stradalih, izdvaja se po
učešću među stradalima sa 16,54% (inače, u ukupnom su
broju zarobljenika iz Hrvatske učestvovali sa 8,54%, odnosno
bilo ih je 968). 15 Tako veliko učešće među stradalima
može se objasniti time što jedino oficiri nisu odvođeni na
rad van logora gde bi se mogli da snađu za hranu. Poljoprivrednici,
pak, čine najbrojniju kategoriju među stradalim
zarobljenicima gde učestvuju sa 56,03%, što je manje od
njihovog učešća među svim zarobljenicima iz Hrvatske, a
koje iznosi 63,57%, odnosno bilo ih je 7203. 16 Razlika se
može obrazložiti nešto boljim položajem poljoprivrednika u
zarobljeništvu koji su, usled nedostatka radne snage,
15 Popisom je registrovano 75 stradalih i 893 preživelih pripadnika vojske,
policije i žandarmerije među zarobljenicima iz Hrvatske (up. SZS, Žrtve
rata 1941-1945. godine. Rezultati popisa, n.d., 24 i 61).
16 Popisom je registrovano 268 stradalih i 6935 preživelih poljoprivrednika
među zarobljenicima iz Hrvatske (up. isto).

382
Stradanje u zarobljeničkim logorima
odvođeni da rade na poljoprivrednim imanjima gde su dolazili
do hrane. Naredna brojnija kategorija među stradalima
su radnici koji učestvuju sa 10,89%, iako je njihovo
učešće među svim zarobljenicima 15,13%, odnosno bilo ih
je 1714, što je sličan slučaj kao i sa poljoprivrednicima. A
od kategorija sa većim učešćem među stradalima treba
pomenuti privrednike sa 6,61% te službenike, stručnjake i
sl. sa 6,42%, što je nešto više od njihovog učešća u
ukupnom broju zarobljenika, a koje iznosi 5,32%, odnosno
603 prvih, i 4,97%, odnosno 563 drugih. 17 Nešto veće
učešće među stradalima iz ove dve kategorije je posledica
toga što je deo pripadnika tih kategorija služio u rezervnom
oficirskom sastavu VKJ, pa su, stoga, imali isti tretman kao i
aktivni oficiri.
Analiza popisa je pokazala da je sa teritorije Hrvatske u
zarobljeništvo odvedeno 11.330 pripadnika VKJ, koji su
predstavljali 7,93% svih zarobljenika sa teritorije Jugoslavije.
Surov život u zarobljeništvu lišio je života 514 vojnika,
što je 4,54% od zarobljenih vojnika sa te teritorije, kao i
0,24% ukupnih ratnih žrtava Hrvatske. Među njima je
67,70% Srba, 29,57% Hrvata i 2,73% pripadnika ostalih i
nepoznatih nacionalnosti. Najviše ih je stradalo tokom prve
i poslednje godine rata, kada je život izgubilo 27,63 i
20,23% zarobljenika, s time što je većina Hrvata, pre otpuštanja
iz logora, život izgubila u prve dve godine rata,
dok su Srbi i preostali jugoslovenski opredeljeni Hrvati stradali
tokom čitavog rata. Za polovinu stradalih (50,19%) je
utvrđeno da su ubijeni, dok je trećina (33,85%) umrla u
zarobljeništvu. Nemačka vojska je odgovorna za smrt
90,13% zarobljenika, dok su za preostalih 9,87% odgovor-
17 Up. isto.

Dragan Cvetković 383
ni Italijani. Analiza socijalno-ekonomske strukture pokazuje
da su pripadnici vojske, policije i žandarmerije podneli
najveće gubitke s obzirom na njihovo učešće u ukupnom
broju zarobljenika (16,54% prema 8,54%).
Sažetak
Jedna od tema kojima istoriografija nije poklonila dovoljno pažnje se
odnosi na zarobljene vojnike Vojske Kraljevine Jugoslavije (VKJ), pa
samim tim ni njihovo stradanje nije obrađeno na adekvatan način. U
do sada objavljenim istoriografskim radovima uglavnom se iznose aproksimativni
brojevi zarobljenih i stradalih vojnika. Stoga se u saopštenju,
na osnovu delimično revidiranog popisa Žrtve rata 1941-1945.
iz 1964. godine, nastoji prikazati stradanje vojnika VKJ koji potiču sa
teritorije Hrvatske. Analiza popisa je pokazala da je sa teritorije
Hrvatske u zarobljeništvo odvedeno 11.330 pripadnika VKJ, koji su
predstavljali 7,93% svih zarobljenika sa teritorije Jugoslavije. Surov
život u zarobljeništvu lišio je života 514 vojnika, što je 4,54% od
zarobljenih vojnika sa ove teritorije, kao i 0,24% ukupnih ratnih žrtava
Hrvatske. Među njima je 67,70% Srba, 29,57% Hrvata i 2,73% pripadnika
ostalih i nepoznatih nacionalnosti. Najviše ih je stradalo tokom
prve i poslednje godine rata, kada je život izgubilo 27,63 i 20,23%
zarobljenika, s time što je većina Hrvata, pre otpuštanja iz logora, život
izgubila u prve dve godine rata, dok su Srbi i preostali jugoslovenski
opredeljeni Hrvati stradali tokom čitavog rata. Za polovinu stradalih
(50,19%) je utvrđeno da su ubijeni, dok je trećina (33,85%) umrla u
zarobljeništvu. Nemačka vojska je odgovorna za smrt 90,13%
zarobljenika, dok su za preostalih 9,87% odgovorni Italijani. Analiza
socijalno-ekonomske strukture pokazuje da su pripadnici vojske,
policije i žandarmerije podneli najveće gubitke s obzirom na njihovo
učešće u ukupnom broju zarobljenika (16,54% prema 8,54%).
Zusammenfassung
Eines der Themen, mit denen sich die Historiographie bisher nicht ausreichend
beschäftigt hatte, bezieht sich auf die Kriegsgefangenen aus
den Reihen der Armee des Königreichs Jugoslawien (Abk. VKJ/Vojska

384
Stradanje u zarobljeničkim logorima
Kraljevine Jugoslavije), dessen Leidensgeschichte nicht adäquat bearbeitet
wurde. In den bisher publizierten geschichtlichen Abhandlungen
wurden meistens nur annähernde Zahlen der gefangenen
Soldaten und der Opfer aus den Reihen der Soldaten angeführt.
Deswegen wird im Rahmen des Beitrags versucht, aufgrund der
teilweise revidierten Liste Opfer des Krieges 1941-1945 das Leiden der
aus Kroatien stammenden Soldaten der VKJ darzustellen. Die Analyse
der Liste ergab, dass aus dem Gebiet Kroatiens 11.330 Soldaten der
VKJ gefangen genommen wurden, d.h. 7,93% aller Gefangenen aus
dem Gesamtgebiet Jugoslawiens. Hartem Leben in Gefangenschaft
fielen 514 Soldaten zu Opfer, d.h. 4,54% der gefangenen Soldaten
aus diesem Gebiet und 0,24% der gesamten Kriegsopfer Kroatiens.
Darunter waren 67,70% Serben, 29,57% Kroaten und 2,73%
Angehörige von anderen und unbekannten Nationalitätsgruppen. Der
Großteil von ihnen waren Opfer des ersten und des letzten Kriegsjahres,
als 27,63% ums Leben gekommen sind und 20,23% gefangen
genommen wurden, wobei der Großteil der Kroaten in den ersten zwei
Kriegsjahren, d.h. vor der Freilassung aus dem Gefangenenlager,
gefallen ist, während die Opfer aus den Reihen der Serben und der
restlichen jugoslawisch orientierten Kroaten die ganze Kriegszeit
hindurch verunglückten. Für eine Hälfte aller Opfer (50,19%) konnte
festgestellt werden, dass sie getötet worden waren, während ein
Drittel (33,85%) in Gefangenschaft gestorben ist. Die deutsche Armee
war verantwortlich für den Tod von 90,13% der Gefangenen, während
der Tod von den restlichen 9,87% von den Italienern verschuldet
war. Die Analyse der sozialwirtschaftlichen Struktur ergab, dass die
meisten Opfer – hinsichtlich ihres Anteils an der Gesamtzahl der
Gefangenen - aus den Reihen der Armee, Polizei und Gendarmerie
(16,54% zu 8,54%) gekommen waren.
Summary
One of the subjects to which historiography has not given enough
attention refers to the captive soldiers of the Army of the Kingdom of
Yugoslavia (Vojska Kraljevine Jugoslavije/VKJ). Likewise, their suffering
has not been treated in the appropriate way. Historiographic
works published so far usually list approximate numbers of captive
soldiers and those who perished. Therefore, the paper tries to show
the sufferings of VKJ soldiers who come from the territory of Croatia,

Dragan Cvetković 385
based on the revised list Casualties of War 1941-1945 from 1964.
The analysis of the list showed that 11,330 VKJ soldiers from the
territory of Croatia were taken into captivity, which represents 7.93%
of all captives from the territory of Yugoslavia. Severe living conditions
in captivity brought about the death of 514 soldiers, which is 4.54%
of all captive soldiers from this territory, as well as 0.24% of the total
number of casualties of war in Croatia. Among them 67.70% were
Serbs, 29.57% Croats and 2.73% of other and unknown nationalities.
Most of them perished during the first and the last year of war when
27.63 and 20.23% of captives lost their lives. Most Croats before
release from prison camps lost their lives in the first two years of war,
while Serbs and other Yugoslav oriented Croats continued to perish
throughout the war. It is established that half of the casualties
(50.19%) were killed while a third of them (33.85%) died in captivity.
The German Army is liable for the death of 90.13% of captives while
liability for the other 9.87% falls on the Italians. The analysis of the
socio-economic structure shows that soldiers, policemen, and gendarmerie
suffered the greatest losses regarding their percentages in the
total number of captives (16.4% to 8.54%).