Shkarko publikim ne PDF - Media Print
Shkarko publikim ne PDF - Media Print
Shkarko publikim ne PDF - Media Print
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Ethem Ruka, Enilda Rrapaj<br />
Eksperimente<br />
dhe Punë Praktike<br />
5<br />
Për klasën e pestë të arsimit 9-vjeçar
5<br />
5<br />
978-9928-08-039-4
Përmbajtja<br />
Kreu 1<br />
UJI<br />
1.1. Si të studioni një ajsberg ............................................................... 6<br />
1.2. Çfarë tretet në ujë .......................................................................... 7<br />
1.3. Si mund ta shndërroni ujin e kripur në ujë të ëmbël ...................... 8<br />
1.4. Sa i fortë është uji i çezmës .......................................................... 9<br />
1.5. Si ta pastrojmë ujin me fi ltrim ...................................................... 10<br />
1.6. Si mund ta realizoni ciklin e ujit në shtëpinë tuaj ......................... 11<br />
Kreu 2<br />
AJRI<br />
2.1. Shishja është bosh apo me ajër .................................................. 13<br />
2.2. A mund ta mbajë ajri ujin sipër .................................................... 14<br />
Kreu 3<br />
MBROJTJA E AJRIT DHE UJIT<br />
3.1. Cili gaz e ndihmon djegien dhe cili jo .......................................... 16<br />
3.2. Si e fi ltron toka ujin e ndotur ........................................................ 17<br />
Kreu 4<br />
SISTEMI DIELLOR<br />
4.1. Vrojtimi i qiellit gjatë natës ............................................................. 19<br />
4.2. Gjeni yjësitë e Arushës së madhe dhe të Vogël ............................ 20<br />
4.3. Si formohen meteoridët ............................................................ 21<br />
4.4. Gjeni emrat e pla<strong>ne</strong>tëve të sistemit diellor .................................... 22<br />
4.5. Si ta përcaktojmë vendndodhjen e Diellit .................................... 23<br />
4.6. Ditë apo natë ............................................................................... 24<br />
4.7. Si t’i imitojmë fazat e Hënës ........................................................ 25<br />
4.8. Si formohen stinët ....................................................................... 26<br />
4.9. Si mund të bëni një model toke me plastelinë ............................... 27<br />
4.10. Gjeni emrat e konti<strong>ne</strong>nteve dhe oqea<strong>ne</strong>ve .................................... 28<br />
4.11. Si të imitoni tërmetin ...................................................................... 29<br />
4.12. Dini të mbroheni nga tërmeti ....................................................... 30<br />
Kreu 5<br />
TINGULLI<br />
5.1. Si prodhohen tingujt në një gotë vere me ujë .............................. 32<br />
5.2. Ku përhapen më shpejt tingujt ..................................................... 33<br />
3
5.3. Cili është roli i ujit në përhapjen e tingullit ...............................34<br />
5.4. Si përhapet tingulli ...................................................................35<br />
5.5. Çfarë bëjnë veçuesit akustikë .................................................36<br />
5.6. Pse kërcejnë kokrrat e orizit ....................................................37<br />
5.7. Tinguj të dobët apo të fortë ......................................................38<br />
5.8. Sa i mprehtë është dëgjimi juaj ...............................................39<br />
5.9. Si të ndërtojmë një instrument muzikor ...................................40<br />
Kreu 6<br />
TE NJOHIM DHE TE STUDIOJME TE GJALLEN<br />
6.1. E gjallë apo jo e gjallë .............................................................42<br />
6.2. Modeli i një qelize shtazore ......................................................43<br />
6.3. Modeli i një qelize bimore ........................................................44<br />
6.4. Gjeni emrat e pjesëve që ndërtojnë organizmin e gjallë .........45<br />
6.5. Si të përdorni një mikroskop ......................................................46<br />
Kreu 7<br />
BIMET DHE MJEDISI I TYRE<br />
7.1. Llojet e bimëve ..........................................................................48<br />
7.2. Për çfarë kanë <strong>ne</strong>vojë bimët që të rriten .................................49<br />
7.3. Pse bimët ndjekin dritën ..........................................................50<br />
Kreu 8<br />
NDERTIMI DHE FUNKSIONET E BIMEVE<br />
8.1. Gjeni emrat e pjesëve kryesore të bimës ..................................52<br />
8.2. Si rritet rrënja ............................................................................53<br />
8.3. Si ta provojmë përthithjen me anë të rrënjës ............................54<br />
8.4. Si ta provojmë transportin e ujit me anë të kërcellit ..................55<br />
8.5. Si mund ta veçoni klorofi lin nga gjethet ....................................56<br />
8.6. Si ta provojmë transpirimin nga gjethet e bimëve ....................57<br />
8.7. Frymëmarrja te gjethja ...............................................................58<br />
8.8. Si është e ndërtuar lulja ............................................................59<br />
8.9. A mund të mbillni një fasule ......................................................60<br />
8.10. Shumimi vegjetativ i begonjës ....................................................61<br />
Kreu 9<br />
BIMËT DHE NJERIU<br />
9.1. Çfarë përfi tojnë kafshët dhe bimët nga njëra-tjetra ..................63<br />
9.2. Cilat janë disa nga bimët mjekësore të zonës suaj ..................64<br />
9.3. Si ta provojmë shiun acid në ujë ..............................................65<br />
4
KREU<br />
1<br />
Kreu<br />
PUNË LABORATORIKE<br />
UJI<br />
1 Përmbajtja<br />
1.1. Si të studioni një ajsberg<br />
1.2. Çfarë tretet në ujë<br />
1.3. Si mund ta shndërroni ujin e kripur në ujë të ëmbël<br />
1.4. Sa i fortë është uji i çezmës<br />
1.5. Si ta pastrojmë ujin me fi ltrim<br />
1.6. Si mund ta realizoni ciklin e ujit në shtëpinë tuaj
1.1. Zbulojmë<br />
Emri ............................ Data ............................<br />
Materialet<br />
Si të studioni një ajsberg<br />
Ajsbergu është një copë e madhe akulli që noton në det.<br />
Shtresa e akullit të ajsbergut e mbron ujin poshtë tij nga të<br />
ftohtit.<br />
Çfarë do të bëni<br />
cilindër i shkallëzuar<br />
gotë me ujë<br />
1<br />
2<br />
13<br />
4<br />
Hidhni disa kubikë akulli në një gotë ose tas qelqi me ujë<br />
sa më të ftohtë. Vrojtoni nëse pjesa më e madhe e akullit<br />
është mbi ujë ose nën ujë ...............................................<br />
Për të matur se sa është masa e ajsbergut mbi dhe nën<br />
ujë veproni si më poshtë:<br />
Hidhni ujë në një cilindër të shkallëzuar dhe shënoni<br />
vëllimin e tij............. Hidhni në të një kubik akulli. Matni<br />
vëllimin e ujit dhe shënojeni atë.....................................<br />
Përllogaritni vëllimin e pjesës së zhytur, duke bërë<br />
ndryshimin midis dy vëllimeve të matura. Ky vëllim është..<br />
............................................................................................<br />
Hapi 1<br />
Hapi 2<br />
tas qelqi<br />
akull<br />
5<br />
6<br />
7<br />
Shtyjeni me gisht akullin deri sa të mbulohet me ujë. Matni<br />
përsëri vëllimin e ujit dhe shënojeni atë. Ky është vëllimi i<br />
përgjithshëm i kubikut të akullit.<br />
Hiqni nga vëllimi i përgjithshëm i akullit vëllimin e pjesës së<br />
zhytur. Shënojeni atë................... Ky është vëllimi i pjesës<br />
jo të zhytur të akullit.<br />
Krahasoni vëllimin e pjesës së zhytur me vëllimin e pjesës<br />
mbi ujë. Cili është më i madh dhe sa herë më i madh<br />
KREU 1. UJI<br />
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />
Analizoni:<br />
Më i rëndë është uji apo akulli ....................................................<br />
.......................................................................................................<br />
Cili është më i rëndë, hekuri i ngurtë apo hekuri i shkrirë ...........<br />
.....................................................................................................<br />
Shfrytëzoni temën mësimore 1.2:<br />
“Akulli është më i lehtë se uji i lëngët”<br />
6
1.2. Zbulojmë<br />
Emri ............................ Data ............................<br />
Materialet<br />
Çfarë tretet në ujë<br />
Uji është një tretës mjaft i mirë i shumë lëndëve të tjera.<br />
Megjithatë, ka edhe lëndë të cilat nuk treten në ujë.<br />
Çfarë do të bëni<br />
gota plastike<br />
kripë gjelle<br />
sheqer<br />
1<br />
2<br />
3<br />
Merrni pesë gota plastike të pastra dhe shënoni në to<br />
termat: kripë, sheqer, sodë buke, niseshte dhe rërë.<br />
Mbushini gotat deri në një të tretën e tyre me ujë<br />
çezme të pastër. Shtoni një gjysmë luge kafeje me<br />
kripë gjelle në gotën e parë, ku keni shënuar kripë.<br />
Përzieni përmbajtjen e gotës me një thupër qelqi ose<br />
një lugë të vogël plastike. Shënoni se çfarë ndodh me<br />
kripën e gjellës...............................................................<br />
.......................................................................................<br />
Përsëritni të njëjtën gjë me sheqerin. Shënoni se çfarë<br />
ndodh me kristalet e tij.................................................<br />
2 3 4<br />
sodë buke<br />
4<br />
Përsëritni të njëjtën gjë edhe me sodën e bukës,<br />
niseshtenë dhe rërën. Shënoni se çfarë ndodh me<br />
tretshmërinë e këtyre lëndëve....................................<br />
niseshte<br />
rërë<br />
Analizoni:<br />
Cilat lëndë janë plotësisht të tretshme, pak të tretshme dhe të<br />
patretshme në ujë ..................................................................<br />
.................................................................................................<br />
Cili është ndryshimi midis ujit të detit dhe ujit të liqenit .........<br />
.................................................................................................<br />
KREU 1. UJI<br />
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />
Shfrytëzoni temën mësimore 1.3:<br />
“Uji është një tretës shumë i mirë”<br />
7
1.3. Zbulojmë<br />
Emri ............................ Data ............................<br />
Materialet<br />
Si mund ta shndërroni ujin e kripur në<br />
ujë të ëmbël<br />
Ujë i kripur është uji i deteve dhe oqea<strong>ne</strong>ve, kurse ujë i ëmbël<br />
është uji i liqe<strong>ne</strong>ve, lumenjve, përrenjve dhe burimeve.<br />
tas plastik i madh<br />
Çfarë do të bëni<br />
tas plastik i vogël<br />
kripë gjelle<br />
1<br />
2<br />
3<br />
Merrni një tas plastik dhe hidhni në të tre gishta ujë.<br />
Shtoni në ujë një lugë kripë gjelle dhe përziejeni atë.<br />
Lagni gishtin me ujë dhe provoni shijen e tij të kripur.<br />
Futni brenda tasit plastik një gotë të vogël uji prej qelqi<br />
ose një tas tjetër të vogël.<br />
Mbulojeni tasin e madh me një fl etë plastike. Lidheni atë<br />
me anë të një spangoje me grykën e tasit. Në qendër të<br />
fletës plastike vendosni një peshë të vogël deri sa fl eta të<br />
harkëzohet nga brenda.<br />
2<br />
3<br />
fletë plastike<br />
spango<br />
4<br />
5<br />
Vendoseni pajisjen në pezulin e dritares ku bie drita e<br />
diellit.<br />
Vrojtoni se çfarë ndodh me pikat e ujit që kondensohen<br />
në fletën plastike.<br />
kondesimi<br />
toka<br />
shiu<br />
(ujë i ëmbël)<br />
avullimi<br />
de (ujë i kripur)<br />
KREU 1. UJI<br />
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />
6<br />
Vrojtoni sasinë e ujit të grumbulluar në tasin e vogël të<br />
vendosur brenda tasit të madh. Hapeni fletën plastike<br />
dhe lyeni gishtin me ujin e grumbulluar në tasin e vogël.<br />
Provoni shijen e tij. A është ai i kripur si në fi llim...........<br />
........................................................................................<br />
Analizoni:<br />
Cilat janë dukuritë që ndodhin në këtë sistem dhe që<br />
ndryshojnë gjendjen e ujit...................................................<br />
Cili është ndryshimi midis ujit të kripur dhe ujit të ëmbël<br />
..............................................................................................<br />
Shfrytëzoni temën mësimore 1.3:<br />
“Uji është një tretës shumë i mirë”<br />
8
1.4. Zbulojmë<br />
Emri ............................ Data ............................<br />
Materialet<br />
Sa i fortë është uji i çezmës<br />
Uji i fortë përmban të tretura disa lëndë, të cilat nuk lejojnë<br />
formimin e shkumës së sapunit.<br />
Çfarë do të bëni<br />
larës enësh<br />
2 shishe plastike<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
Mbushni një shishe plastike përgjysmë me ujë të<br />
distiluar dhe një shishe tjetër me ujë çezme. Shënoni<br />
në to: ujë i distiluar dhe ujë çezme.<br />
Me anë të një pikatoreje, hidhni 10 pika tretësirë për<br />
larjen e enëve në të dyja shishet.<br />
Mbyllini shishet me tapë dhe tundini deri sa të formohet<br />
shkuma.<br />
Krahasoni nivelin e shkumës në të dyja shishet. Nëse<br />
uji i çezmës është i fortë, në shishen përkatëse do<br />
të ketë më pak shkumë sesa në shishen me ujë të<br />
distiluar.<br />
Hapi<br />
2 Hapi 3<br />
pikatore<br />
5<br />
6<br />
Shtoni edhe 10 pika lëng larës në shishen me ujë<br />
çezme. Nëse niveli i shkumës bëhet i barabartë me<br />
atë të shishes me ujë të distiluar, atëherë uji i çezmës<br />
është dy herë më i fortë se uji i butë (i distiluar).<br />
Nëse niveli i shkumës në shishen me ujë çezme<br />
është më i vogël se në shishen me ujë të distiluar,<br />
shtoni edhe 10 pika të tjera të lëngut larës. Nëse pas<br />
përzierjes niveli i shkumës barazohet me atë të ujit të<br />
distiluar, atëherë fortësia e ujit të çezmës do të jetë tri<br />
herë më e madhe sesa e ujit të butë.<br />
Analizoni:<br />
Rrobat lahen më mirë në ujë shiu apo në ujë burimi ...............<br />
................................................................................................<br />
KREU 1. UJI<br />
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />
Shfrytëzoni temën mësimore 1.4:<br />
“Uji i fortë dhe uji i butë”<br />
9
1.5. Zbulojmë<br />
Emri ............................ Data ............................<br />
Materialet<br />
Si ta pastrojmë ujin me filtrim<br />
Uji që përdoret për të pirë nuk duhet të përmbajë mikrobe,<br />
nuk duhet të vijë erë, si dhe duhet të ketë shije të mirë. Uji i<br />
burimeve dhe puseve duhet kontrolluar herë pas here.<br />
Çfarë do të bëni<br />
hinkë<br />
letra filtrimi<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
Grumbulloni ujë nga burime të ndryshme, si për shembull<br />
nga çezma, pusi, pellgu, liqeni, lumi etj. Përdorni qelqin<br />
zmadhues për të vrojtuar secilin prej tyre.<br />
Përgatitni një letër fi ltri dhe vendoseni në një hinkë.<br />
Vendoseni hinkën në një gotë qelqi të pastër.<br />
Hidhni mostrën e ujit në hinkë dhe grumbullojeni ujin e<br />
filtruar në një gotë qelqi të pastër.<br />
Përsëriteni fi ltrimin për të gjitha mostrat e ujit. Për çdo rast<br />
përdorni letra fi ltri të pastra.<br />
Hapi 2<br />
Hapi 3<br />
gota qelqi<br />
5<br />
6<br />
Vëreni me kujdes letrat e fi ltrit dhe thoni nëse kanë mbetur<br />
mbetje të ngurta në to. Ju mund të përdorni edhe një qelq<br />
zmadhues për të vëzhguar.<br />
Shënoni gjithçka që vrojtuat për mostrat e ujit.....................<br />
.............................................................................................<br />
.............................................................................................<br />
...............................................................<br />
Analizoni:<br />
A është i mjaftueshëm ky fi ltrim që të themi se uji është i<br />
pijshëm .....................................................................................<br />
.............................................................................................<br />
Duke krahasuar pastërtinë e mostrave të ndryshme të ujit, cila<br />
mostër ishte më e pastër....................................................<br />
.................................................................................................<br />
KREU 1. UJI<br />
EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />
Shfrytëzoni temën mësimore1.5:<br />
“Uji i pijshëm”<br />
10
Ethem Ruka<br />
Enilda Rrapaj<br />
Eksperimente<br />
dhe Punë Praktike<br />
5<br />
ISBN: 978-9928-08-039-4<br />
Çmimi 300 lekë