15.01.2015 Views

Shkarko publikim ne PDF - Media Print

Shkarko publikim ne PDF - Media Print

Shkarko publikim ne PDF - Media Print

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Ethem Ruka, Enilda Rrapaj<br />

Eksperimente<br />

dhe Punë Praktike<br />

5<br />

Për klasën e pestë të arsimit 9-vjeçar


5<br />

5<br />

978-9928-08-039-4


Përmbajtja<br />

Kreu 1<br />

UJI<br />

1.1. Si të studioni një ajsberg ............................................................... 6<br />

1.2. Çfarë tretet në ujë .......................................................................... 7<br />

1.3. Si mund ta shndërroni ujin e kripur në ujë të ëmbël ...................... 8<br />

1.4. Sa i fortë është uji i çezmës .......................................................... 9<br />

1.5. Si ta pastrojmë ujin me fi ltrim ...................................................... 10<br />

1.6. Si mund ta realizoni ciklin e ujit në shtëpinë tuaj ......................... 11<br />

Kreu 2<br />

AJRI<br />

2.1. Shishja është bosh apo me ajër .................................................. 13<br />

2.2. A mund ta mbajë ajri ujin sipër .................................................... 14<br />

Kreu 3<br />

MBROJTJA E AJRIT DHE UJIT<br />

3.1. Cili gaz e ndihmon djegien dhe cili jo .......................................... 16<br />

3.2. Si e fi ltron toka ujin e ndotur ........................................................ 17<br />

Kreu 4<br />

SISTEMI DIELLOR<br />

4.1. Vrojtimi i qiellit gjatë natës ............................................................. 19<br />

4.2. Gjeni yjësitë e Arushës së madhe dhe të Vogël ............................ 20<br />

4.3. Si formohen meteoridët ............................................................ 21<br />

4.4. Gjeni emrat e pla<strong>ne</strong>tëve të sistemit diellor .................................... 22<br />

4.5. Si ta përcaktojmë vendndodhjen e Diellit .................................... 23<br />

4.6. Ditë apo natë ............................................................................... 24<br />

4.7. Si t’i imitojmë fazat e Hënës ........................................................ 25<br />

4.8. Si formohen stinët ....................................................................... 26<br />

4.9. Si mund të bëni një model toke me plastelinë ............................... 27<br />

4.10. Gjeni emrat e konti<strong>ne</strong>nteve dhe oqea<strong>ne</strong>ve .................................... 28<br />

4.11. Si të imitoni tërmetin ...................................................................... 29<br />

4.12. Dini të mbroheni nga tërmeti ....................................................... 30<br />

Kreu 5<br />

TINGULLI<br />

5.1. Si prodhohen tingujt në një gotë vere me ujë .............................. 32<br />

5.2. Ku përhapen më shpejt tingujt ..................................................... 33<br />

3


5.3. Cili është roli i ujit në përhapjen e tingullit ...............................34<br />

5.4. Si përhapet tingulli ...................................................................35<br />

5.5. Çfarë bëjnë veçuesit akustikë .................................................36<br />

5.6. Pse kërcejnë kokrrat e orizit ....................................................37<br />

5.7. Tinguj të dobët apo të fortë ......................................................38<br />

5.8. Sa i mprehtë është dëgjimi juaj ...............................................39<br />

5.9. Si të ndërtojmë një instrument muzikor ...................................40<br />

Kreu 6<br />

TE NJOHIM DHE TE STUDIOJME TE GJALLEN<br />

6.1. E gjallë apo jo e gjallë .............................................................42<br />

6.2. Modeli i një qelize shtazore ......................................................43<br />

6.3. Modeli i një qelize bimore ........................................................44<br />

6.4. Gjeni emrat e pjesëve që ndërtojnë organizmin e gjallë .........45<br />

6.5. Si të përdorni një mikroskop ......................................................46<br />

Kreu 7<br />

BIMET DHE MJEDISI I TYRE<br />

7.1. Llojet e bimëve ..........................................................................48<br />

7.2. Për çfarë kanë <strong>ne</strong>vojë bimët që të rriten .................................49<br />

7.3. Pse bimët ndjekin dritën ..........................................................50<br />

Kreu 8<br />

NDERTIMI DHE FUNKSIONET E BIMEVE<br />

8.1. Gjeni emrat e pjesëve kryesore të bimës ..................................52<br />

8.2. Si rritet rrënja ............................................................................53<br />

8.3. Si ta provojmë përthithjen me anë të rrënjës ............................54<br />

8.4. Si ta provojmë transportin e ujit me anë të kërcellit ..................55<br />

8.5. Si mund ta veçoni klorofi lin nga gjethet ....................................56<br />

8.6. Si ta provojmë transpirimin nga gjethet e bimëve ....................57<br />

8.7. Frymëmarrja te gjethja ...............................................................58<br />

8.8. Si është e ndërtuar lulja ............................................................59<br />

8.9. A mund të mbillni një fasule ......................................................60<br />

8.10. Shumimi vegjetativ i begonjës ....................................................61<br />

Kreu 9<br />

BIMËT DHE NJERIU<br />

9.1. Çfarë përfi tojnë kafshët dhe bimët nga njëra-tjetra ..................63<br />

9.2. Cilat janë disa nga bimët mjekësore të zonës suaj ..................64<br />

9.3. Si ta provojmë shiun acid në ujë ..............................................65<br />

4


KREU<br />

1<br />

Kreu<br />

PUNË LABORATORIKE<br />

UJI<br />

1 Përmbajtja<br />

1.1. Si të studioni një ajsberg<br />

1.2. Çfarë tretet në ujë<br />

1.3. Si mund ta shndërroni ujin e kripur në ujë të ëmbël<br />

1.4. Sa i fortë është uji i çezmës<br />

1.5. Si ta pastrojmë ujin me fi ltrim<br />

1.6. Si mund ta realizoni ciklin e ujit në shtëpinë tuaj


1.1. Zbulojmë<br />

Emri ............................ Data ............................<br />

Materialet<br />

Si të studioni një ajsberg<br />

Ajsbergu është një copë e madhe akulli që noton në det.<br />

Shtresa e akullit të ajsbergut e mbron ujin poshtë tij nga të<br />

ftohtit.<br />

Çfarë do të bëni<br />

cilindër i shkallëzuar<br />

gotë me ujë<br />

1<br />

2<br />

13<br />

4<br />

Hidhni disa kubikë akulli në një gotë ose tas qelqi me ujë<br />

sa më të ftohtë. Vrojtoni nëse pjesa më e madhe e akullit<br />

është mbi ujë ose nën ujë ...............................................<br />

Për të matur se sa është masa e ajsbergut mbi dhe nën<br />

ujë veproni si më poshtë:<br />

Hidhni ujë në një cilindër të shkallëzuar dhe shënoni<br />

vëllimin e tij............. Hidhni në të një kubik akulli. Matni<br />

vëllimin e ujit dhe shënojeni atë.....................................<br />

Përllogaritni vëllimin e pjesës së zhytur, duke bërë<br />

ndryshimin midis dy vëllimeve të matura. Ky vëllim është..<br />

............................................................................................<br />

Hapi 1<br />

Hapi 2<br />

tas qelqi<br />

akull<br />

5<br />

6<br />

7<br />

Shtyjeni me gisht akullin deri sa të mbulohet me ujë. Matni<br />

përsëri vëllimin e ujit dhe shënojeni atë. Ky është vëllimi i<br />

përgjithshëm i kubikut të akullit.<br />

Hiqni nga vëllimi i përgjithshëm i akullit vëllimin e pjesës së<br />

zhytur. Shënojeni atë................... Ky është vëllimi i pjesës<br />

jo të zhytur të akullit.<br />

Krahasoni vëllimin e pjesës së zhytur me vëllimin e pjesës<br />

mbi ujë. Cili është më i madh dhe sa herë më i madh<br />

KREU 1. UJI<br />

EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />

Analizoni:<br />

Më i rëndë është uji apo akulli ....................................................<br />

.......................................................................................................<br />

Cili është më i rëndë, hekuri i ngurtë apo hekuri i shkrirë ...........<br />

.....................................................................................................<br />

Shfrytëzoni temën mësimore 1.2:<br />

“Akulli është më i lehtë se uji i lëngët”<br />

6


1.2. Zbulojmë<br />

Emri ............................ Data ............................<br />

Materialet<br />

Çfarë tretet në ujë<br />

Uji është një tretës mjaft i mirë i shumë lëndëve të tjera.<br />

Megjithatë, ka edhe lëndë të cilat nuk treten në ujë.<br />

Çfarë do të bëni<br />

gota plastike<br />

kripë gjelle<br />

sheqer<br />

1<br />

2<br />

3<br />

Merrni pesë gota plastike të pastra dhe shënoni në to<br />

termat: kripë, sheqer, sodë buke, niseshte dhe rërë.<br />

Mbushini gotat deri në një të tretën e tyre me ujë<br />

çezme të pastër. Shtoni një gjysmë luge kafeje me<br />

kripë gjelle në gotën e parë, ku keni shënuar kripë.<br />

Përzieni përmbajtjen e gotës me një thupër qelqi ose<br />

një lugë të vogël plastike. Shënoni se çfarë ndodh me<br />

kripën e gjellës...............................................................<br />

.......................................................................................<br />

Përsëritni të njëjtën gjë me sheqerin. Shënoni se çfarë<br />

ndodh me kristalet e tij.................................................<br />

2 3 4<br />

sodë buke<br />

4<br />

Përsëritni të njëjtën gjë edhe me sodën e bukës,<br />

niseshtenë dhe rërën. Shënoni se çfarë ndodh me<br />

tretshmërinë e këtyre lëndëve....................................<br />

niseshte<br />

rërë<br />

Analizoni:<br />

Cilat lëndë janë plotësisht të tretshme, pak të tretshme dhe të<br />

patretshme në ujë ..................................................................<br />

.................................................................................................<br />

Cili është ndryshimi midis ujit të detit dhe ujit të liqenit .........<br />

.................................................................................................<br />

KREU 1. UJI<br />

EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />

Shfrytëzoni temën mësimore 1.3:<br />

“Uji është një tretës shumë i mirë”<br />

7


1.3. Zbulojmë<br />

Emri ............................ Data ............................<br />

Materialet<br />

Si mund ta shndërroni ujin e kripur në<br />

ujë të ëmbël<br />

Ujë i kripur është uji i deteve dhe oqea<strong>ne</strong>ve, kurse ujë i ëmbël<br />

është uji i liqe<strong>ne</strong>ve, lumenjve, përrenjve dhe burimeve.<br />

tas plastik i madh<br />

Çfarë do të bëni<br />

tas plastik i vogël<br />

kripë gjelle<br />

1<br />

2<br />

3<br />

Merrni një tas plastik dhe hidhni në të tre gishta ujë.<br />

Shtoni në ujë një lugë kripë gjelle dhe përziejeni atë.<br />

Lagni gishtin me ujë dhe provoni shijen e tij të kripur.<br />

Futni brenda tasit plastik një gotë të vogël uji prej qelqi<br />

ose një tas tjetër të vogël.<br />

Mbulojeni tasin e madh me një fl etë plastike. Lidheni atë<br />

me anë të një spangoje me grykën e tasit. Në qendër të<br />

fletës plastike vendosni një peshë të vogël deri sa fl eta të<br />

harkëzohet nga brenda.<br />

2<br />

3<br />

fletë plastike<br />

spango<br />

4<br />

5<br />

Vendoseni pajisjen në pezulin e dritares ku bie drita e<br />

diellit.<br />

Vrojtoni se çfarë ndodh me pikat e ujit që kondensohen<br />

në fletën plastike.<br />

kondesimi<br />

toka<br />

shiu<br />

(ujë i ëmbël)<br />

avullimi<br />

de (ujë i kripur)<br />

KREU 1. UJI<br />

EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />

6<br />

Vrojtoni sasinë e ujit të grumbulluar në tasin e vogël të<br />

vendosur brenda tasit të madh. Hapeni fletën plastike<br />

dhe lyeni gishtin me ujin e grumbulluar në tasin e vogël.<br />

Provoni shijen e tij. A është ai i kripur si në fi llim...........<br />

........................................................................................<br />

Analizoni:<br />

Cilat janë dukuritë që ndodhin në këtë sistem dhe që<br />

ndryshojnë gjendjen e ujit...................................................<br />

Cili është ndryshimi midis ujit të kripur dhe ujit të ëmbël<br />

..............................................................................................<br />

Shfrytëzoni temën mësimore 1.3:<br />

“Uji është një tretës shumë i mirë”<br />

8


1.4. Zbulojmë<br />

Emri ............................ Data ............................<br />

Materialet<br />

Sa i fortë është uji i çezmës<br />

Uji i fortë përmban të tretura disa lëndë, të cilat nuk lejojnë<br />

formimin e shkumës së sapunit.<br />

Çfarë do të bëni<br />

larës enësh<br />

2 shishe plastike<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

Mbushni një shishe plastike përgjysmë me ujë të<br />

distiluar dhe një shishe tjetër me ujë çezme. Shënoni<br />

në to: ujë i distiluar dhe ujë çezme.<br />

Me anë të një pikatoreje, hidhni 10 pika tretësirë për<br />

larjen e enëve në të dyja shishet.<br />

Mbyllini shishet me tapë dhe tundini deri sa të formohet<br />

shkuma.<br />

Krahasoni nivelin e shkumës në të dyja shishet. Nëse<br />

uji i çezmës është i fortë, në shishen përkatëse do<br />

të ketë më pak shkumë sesa në shishen me ujë të<br />

distiluar.<br />

Hapi<br />

2 Hapi 3<br />

pikatore<br />

5<br />

6<br />

Shtoni edhe 10 pika lëng larës në shishen me ujë<br />

çezme. Nëse niveli i shkumës bëhet i barabartë me<br />

atë të shishes me ujë të distiluar, atëherë uji i çezmës<br />

është dy herë më i fortë se uji i butë (i distiluar).<br />

Nëse niveli i shkumës në shishen me ujë çezme<br />

është më i vogël se në shishen me ujë të distiluar,<br />

shtoni edhe 10 pika të tjera të lëngut larës. Nëse pas<br />

përzierjes niveli i shkumës barazohet me atë të ujit të<br />

distiluar, atëherë fortësia e ujit të çezmës do të jetë tri<br />

herë më e madhe sesa e ujit të butë.<br />

Analizoni:<br />

Rrobat lahen më mirë në ujë shiu apo në ujë burimi ...............<br />

................................................................................................<br />

KREU 1. UJI<br />

EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />

Shfrytëzoni temën mësimore 1.4:<br />

“Uji i fortë dhe uji i butë”<br />

9


1.5. Zbulojmë<br />

Emri ............................ Data ............................<br />

Materialet<br />

Si ta pastrojmë ujin me filtrim<br />

Uji që përdoret për të pirë nuk duhet të përmbajë mikrobe,<br />

nuk duhet të vijë erë, si dhe duhet të ketë shije të mirë. Uji i<br />

burimeve dhe puseve duhet kontrolluar herë pas here.<br />

Çfarë do të bëni<br />

hinkë<br />

letra filtrimi<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

Grumbulloni ujë nga burime të ndryshme, si për shembull<br />

nga çezma, pusi, pellgu, liqeni, lumi etj. Përdorni qelqin<br />

zmadhues për të vrojtuar secilin prej tyre.<br />

Përgatitni një letër fi ltri dhe vendoseni në një hinkë.<br />

Vendoseni hinkën në një gotë qelqi të pastër.<br />

Hidhni mostrën e ujit në hinkë dhe grumbullojeni ujin e<br />

filtruar në një gotë qelqi të pastër.<br />

Përsëriteni fi ltrimin për të gjitha mostrat e ujit. Për çdo rast<br />

përdorni letra fi ltri të pastra.<br />

Hapi 2<br />

Hapi 3<br />

gota qelqi<br />

5<br />

6<br />

Vëreni me kujdes letrat e fi ltrit dhe thoni nëse kanë mbetur<br />

mbetje të ngurta në to. Ju mund të përdorni edhe një qelq<br />

zmadhues për të vëzhguar.<br />

Shënoni gjithçka që vrojtuat për mostrat e ujit.....................<br />

.............................................................................................<br />

.............................................................................................<br />

...............................................................<br />

Analizoni:<br />

A është i mjaftueshëm ky fi ltrim që të themi se uji është i<br />

pijshëm .....................................................................................<br />

.............................................................................................<br />

Duke krahasuar pastërtinë e mostrave të ndryshme të ujit, cila<br />

mostër ishte më e pastër....................................................<br />

.................................................................................................<br />

KREU 1. UJI<br />

EKSPERIMENTE NË DITURINË E NATYRËS 5<br />

Shfrytëzoni temën mësimore1.5:<br />

“Uji i pijshëm”<br />

10


Ethem Ruka<br />

Enilda Rrapaj<br />

Eksperimente<br />

dhe Punë Praktike<br />

5<br />

ISBN: 978-9928-08-039-4<br />

Çmimi 300 lekë

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!