08.30.2012. Pravila za OPS
17.01.2015 • Views
Share Embed Flag

08.30.2012. Pravila za OPS

08.30.2012. Pravila za OPS

08.30.2012. Pravila za OPS

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
oie.res.me

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

Na osnovu člana 86, stav 1 Zakona o energetici ("Službeni list CG", broj 28/2010), i člana 45,<br />

stav 1, tačka 15 Statuta Crnogorskog elektroprenosnog sistema AD, Odbor direktora Društva, na<br />

II sjednici od 27.10.2011. god., utvrdio je<br />

<strong>Pravila</strong> <strong>za</strong> funkcionisanje prenosnog sistema električne<br />

energije<br />

<strong>Pravila</strong> su objavljena u "Službenom listu CG", br. 5/2012<br />

od 23.1.2012. godine.<br />

I. OSNOVNE ODREDBE<br />

1. Predmet <strong>Pravila</strong> <strong>za</strong> funkcionisanje prenosnog sistema električne<br />

energije<br />

Član 1<br />

<strong>Pravila</strong> <strong>za</strong> funkcionisanje prenosnog sistema električne energije (u daljem tekstu <strong>Pravila</strong> ili<br />

<strong>Pravila</strong> <strong>za</strong> funkcionisanje) utvrñuju minimum tehničkih, planskih i radnih uslova <strong>za</strong> povezivanje na<br />

prenosni sistem i interkonekciju sa ostalim sistemima, kao i <strong>za</strong> rad i način upravljanja prenosnog<br />

sistema.<br />

Ispunjavanje ovih uslova osigurava nesmetan rad prenosnog sistema. Uslovi moraju biti<br />

pravični, nediskriminatorni i nepristrasni.<br />

<strong>Pravila</strong> utvrñuju prava i obaveze operatora prenosnog sistema (u daljem tekstu "<strong>OPS</strong>") i<br />

korisnika prenosnog sistema sa namjenom obezbjeñivanja sigurnog i pouzdanog rada prenosnog<br />

sistema u cilju sigurnog i pouzdanog snabdijevanja krajnjih kupaca električnom energijom.<br />

<strong>Pravila</strong> sadrže i minimalne uslove Udruženja evropskih operatera prenosnih sistema električne<br />

energije (ENTSO-E) ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> rad i razmjenu električne energije izmeñu sinhrono pove<strong>za</strong>nih<br />

sistema.<br />

Član 2<br />

Prema Zakonu o energetici, član 86, Pravilima se ureñuju:<br />

1) tehnički i drugi uslovi <strong>za</strong> priključak korisnika na prenosni sistem,<br />

2) tehnički i drugi uslovi <strong>za</strong> sigurno funkcionisanje elektroenergetskog sistema radi<br />

snabdijevanja krajnjih kupaca električnom energijom propisanog kvaliteta,<br />

3) opšti uslovi <strong>za</strong> korišćenje prenosnog sistema,<br />

4) pravila o pristupu prenosnom sistemu,<br />

5) kriterijumi i način obezbjeñivanja pomoćnih i sistemskih usluga,<br />

6) način rada u vanrednim situacijama,<br />

7) tehnički i drugi uslovi <strong>za</strong> povezivanje i funkcionisanje prenosnog sistema u interkonekciji,<br />

8) način planiranja razvoja prenosnog sistema,<br />

9) funkcionalni <strong>za</strong>htjevi i klasa tačnosti mjernih ureñaja, kao i način mjerenja električne<br />

energije,<br />

10) način objavljivanja podataka potrebnih <strong>za</strong> funkcionisanje tržišta i davanje podataka<br />

operatorima sistema, i<br />

11) način davanja prioriteta korišćenju domaćih izvora primarne energije <strong>za</strong> proizvodnju<br />

električne energije, koji u bilo kojoj kalendarskoj godini ne prelaze 15 % ukupne primarne<br />

energije neophodne <strong>za</strong> proizvodnju električne energije koja se troši u Crnoj Gori.<br />

2. Područje primjene<br />

Član 3<br />

U tehničko-tehnološkom pogledu, <strong>Pravila</strong> se primjenjuju:<br />

- na prenosni sistem i<br />

- na djelove objekata i mreža 110 kV koji su u vlasništvu, odnosno na kojima pravo korišćenja<br />

imaju korisnici prenosnog sistema.

Član 4<br />

U pogledu energetskih subjekata, <strong>Pravila</strong> se primjenjuju na:<br />

1) <strong>OPS</strong>;<br />

2) korisnike prenosnog sistema pod kojima se u ovim Pravilima podrazumijevaju:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- operator(i) distributivnog sistema električne energije,<br />

- snabdjevači električnom energijom,<br />

- krajnji kupci direktno pove<strong>za</strong>ni na prenosni sistem (direktni potrošači), i<br />

- trgovci, posrednici i <strong>za</strong>stupnici na tržištu električne energije;<br />

3) operatora tržišta.<br />

3. Osnovne obaveze i odgovornosti kod primjene <strong>Pravila</strong><br />

Opšte obaveze<br />

Član 5<br />

Kod izvoñenja aktivnosti iz svoje nadležnosti, propisanih članom 83 Zakona o energetici, <strong>OPS</strong><br />

je obave<strong>za</strong>n da primjenjuje <strong>Pravila</strong> na pravičan, nediskriminatoran i nepristrasan način.<br />

Svi elektroenergetski subjekti i korisnici na koje se odnose pojedini dijelovi <strong>Pravila</strong>, što je<br />

definisano predmetom svakog dijela <strong>Pravila</strong>, obavezni su da ga primjenjuju.<br />

Ukoliko su pojedini subjekti ili korisnici obavezni, a nijesu u mogućnosti da primijene odreñene<br />

obaveze iz <strong>Pravila</strong>, mogu podnijeti <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> izuzeće u skladu sa čl. 283 i 284 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Promjene i tumačenja <strong>Pravila</strong><br />

Član 6<br />

Ukoliko neki energetski subjekat ili korisnik smatra da je pojedine odredbe iz <strong>Pravila</strong> potrebno<br />

promijeniti postupa u skladu sa članom 276 st. 1 i 2 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da najkasnije u roku od 45 dana od dana nastanka nepredviñenih okolnosti iz<br />

člana 7 ovih <strong>Pravila</strong> sačini i podnese na razmatranje i usaglašavanje inicijativu <strong>za</strong> izjmenu<br />

odnosno dopunu <strong>Pravila</strong>.<br />

Svaki energetski subjekt ili korisnik može, u slučaju potrebe, od <strong>OPS</strong>-a <strong>za</strong>htijevati dodatna<br />

tumačenja o namjeni i primjeni bilo koga dijela <strong>Pravila</strong>. <strong>OPS</strong> je dužan da energetskom subjektu ili<br />

korisniku da <strong>za</strong>htijevana tumačenja i da javno stavi na raspolaganje i <strong>za</strong>htjev i tumačenje.<br />

Nepredviñene okolnosti i izvještavanje<br />

Član 7<br />

Ukoliko nastanu okolnosti koje odredbama <strong>Pravila</strong> nijesu predviñene, odnosno čije se<br />

nastupanje nije moglo spriječiti, a djelovanje tih okolnosti može prouzrokovati izmjenjene<br />

tehničke uslove korišćenja prenosnog sistema i i<strong>za</strong>zvati posljedice po korisnike prenosnog<br />

sistema, <strong>OPS</strong> ima pravo da preduzme mjere <strong>za</strong> slučaj nepredviñenih okolnosti.<br />

U takvim okolnostima <strong>OPS</strong>, u mjeri u kojoj je to moguće, hitno konsultuje sve korisnike kojih<br />

se to tiče, kako bi se postigao dogovor o tome šta je potrebno preduzeti. Ukoliko <strong>OPS</strong> i korisnici<br />

ne mogu, u okviru raspoloživog vremena, postići dogovor o mjerama koje je potrebno preduzeti,<br />

odluku o tome donosi <strong>OPS</strong>.<br />

Kad god <strong>OPS</strong> donosi takve odluke, čini to uzimajući u obzir, kada je to moguće, gledišta<br />

iznešena od strane korisnika, u svakom slučaju vodeći računa što je prihvatljivo u takvim<br />

okolnostima i primjenjujući mjere koje posljedice po korisnike sistema svode na najmanju<br />

moguću mjeru.<br />

Svaki korisnik je dužan pridržavati se uputstava dobijenih od <strong>OPS</strong>-a poštujući takvu odluku,<br />

pod uslovom da su uputstva konzistetna sa postojećim tehničkim parametrima sistema korisnika,<br />

registrovanog u skladu sa Pravilima.<br />

<strong>OPS</strong> obaviještava Agenciju o svim nepredviñenim okolnostima i relevantnim odlukama u<br />

skladu sa ovim Pravilima.

<strong>OPS</strong> je dužan da sačini izvještaj o primjeni mjera <strong>za</strong> slučaj nepredviñenih okolnosti, na način i<br />

po postupku <strong>za</strong> izradu vanrednih izvještaja o radu prenosnog sistema, u kojem se, pored ostalog,<br />

navode uzroci nastupanja nepredviñenih okolnosti, mjere koje su preduzete i posljedice<br />

djelovanja nepredviñenih okolnosti.<br />

Povjerljivost informacija i podataka<br />

Član 8<br />

Kod primjene ovih <strong>Pravila</strong> <strong>OPS</strong> je dužan da primjenjuje <strong>Pravila</strong> <strong>za</strong> čuvanje povjerljivosti<br />

komercijalno osjetljivih informacija ("Službeni list CG", broj 35/11).<br />

Podaci koje energetski subjekti i korisnici prenosnog sistema dostavljaju <strong>OPS</strong> su povjerljivi i<br />

<strong>OPS</strong> ih može učiniti dostupnim drugim energetskim subjektima i korisnicima ili potencijalnim<br />

korisnicima samo u slučajevima i na način kako je to, posebno, opisano u svakom članu <strong>Pravila</strong>,<br />

gdje je <strong>za</strong> tim bilo potrebe.<br />

Komercijalno osjetljivi podaci, kao i podaci koji mogu uticati na ravnopravnost u konkurenciji<br />

su tajni. Svi podaci tehničke prirode po pravilu nijesu tajni.<br />

Korisnici prenosnog sistema odreñuju podatke koji se odnose na tehničke karakteristike i<br />

uslove eksploatacije svojih objekata, koje <strong>OPS</strong> mora da tretira kao povjerljive. Ovi podaci se<br />

unose u sporazum koji reguliše eksploataciju objekata korisnika prenosnog sistema.<br />

Informacije i podatke koje je korisnik prenosnog sistema odredio <strong>za</strong> povjerljive <strong>OPS</strong> može<br />

objaviti samo uz pisanu saglasnost korisnika. Pisana saglasnost odreñuje <strong>za</strong> koju se svrhu<br />

informacije ili podaci mogu objaviti. Ova saglasnost ne može imati trajni karakter.<br />

Podaci koji se odnose na potrošnju, proizvodnju i razmjenu električne energije svakog<br />

korisnika pojedinačno, <strong>OPS</strong> smatra <strong>za</strong> povjerljive. Sumarni podaci ovog tipa, na nivou<br />

elektroenergetskog sistema, ne smatraju se povjerljivim.<br />

Osnovne informacije o radu prenosnog sistema, uključujući i osnovne informacije o<br />

poremećajima i drugim vanrednim okolnostima, ne smatraju se povjerljivim.<br />

Podatke o opterećenju prenosnog sistema <strong>OPS</strong> objavljuje u formi koja ne narušava<br />

povjerljivost informacija korisnika prenosnog sistema.<br />

<strong>OPS</strong> u cilju obezbjeñivanja tehničkih preduslova <strong>za</strong> analizu sigurnosti rada elektroenergetskog<br />

sistema razmjenjuje odgovarajuće podatke sa susjednim operatorima prenosnog sistema, meñu<br />

kojima se nalaze i komercijalno povjerljivi ili osjetljivi podaci. Kako bi se spriječile zloupotrebe<br />

ovih podataka, <strong>OPS</strong> sa susjednim operatorima prenosnog sistema <strong>za</strong>ključuje odgovarajuće<br />

ugovore o povjerljivosti dostupnih podataka, u kojima se takvi podaci označavaju kao povjerljivi,<br />

a ugovorne strane obavezuju na očuvanje njihove tajnosti.<br />

4. Termini, skraćenice i definicije<br />

Termini<br />

Član 9<br />

Ukoliko kontekst ili svrha ne nalažu drugačije, svi termini definisani u Zakonu o energetici<br />

imaju isto značenje i u ovim Pravilima.<br />

Skraćenice<br />

Član 10<br />

Skraćenice upotrijebljene u ovim Pravilima imaju sljedeće značenje:<br />

APU Automatsko ponovno uključenje<br />

AAC<br />

ACE<br />

AGC<br />

Već rasporeñen prenosni kapacitet<br />

Greška kontrolne zone<br />

Automatska regulacija proizvodnje

ATC<br />

EES<br />

EN<br />

ENTSO-<br />

E<br />

ETSO<br />

IEC<br />

ISO<br />

NTC<br />

ODS<br />

<strong>OPS</strong><br />

OT<br />

Raspoloživi prenosni kapacitet<br />

Elektroenergetski sistem<br />

Evropski standard <strong>za</strong> laboratorije<br />

European Network of Transmission System Operators for Electricity<br />

(Evropsko udruženje operatora prenosnih sistema električne energije)<br />

European Transmission System Operators (Udruženje Evropskih operatora<br />

prenosnog sistema) - ne postoji više, njegovu ulogu preuzima ENTSO-E<br />

Meñunarodna elektrotehnička komisija<br />

Meñunarodna organi<strong>za</strong>cija <strong>za</strong> standardi<strong>za</strong>ciju<br />

Neto prenosni kapacitet<br />

Operator distributivnog sistema električne energije<br />

Operator prenosnog sistema električne energije<br />

Operator tržišta<br />

SEETSO Asocijacija južnoevropskih operatora prenosnog sistema<br />

SCADA<br />

TTC<br />

UCTE<br />

Sistem <strong>za</strong> nadzor i upravljanje EES-om u realnom vremenu.<br />

Ukupni prenosni kapacitet<br />

Union pour la Coordination du Transport d´électricité (Unija <strong>za</strong><br />

koordinaciju transporta električne energije) - ne postoji više, njegovu ulogu<br />

preuzima ETSO odnosno ENTSO-E<br />

Definicije<br />

Član 11<br />

Termini upotrijebljeni u ovim Pravilima imaju sljedeća značenja i definicije:<br />

Agencija<br />

Regulatorna agencija <strong>za</strong> energetiku<br />

Aktivna energija<br />

Automatsko<br />

rasterećenje<br />

Balansna energija<br />

Balansna<br />

odgovornost<br />

Električna energija proizvedena, potrošena ili prenošena u<br />

odreñenom vremenskom intervalu mjerena jedinicom vatsat<br />

ili standardnim većim jedinicama<br />

Rasterećenje sistema, tj isključenje potrošnje (opterećenja)<br />

koje se postiže reagovanjem podfrekventnih releja<br />

Električna energija koju <strong>OPS</strong> obezbjeñuje u cilju usklañivanja<br />

raspoložive električne energije sa potrebama<br />

Odgovornost balansno odgovornih subjekata <strong>za</strong> odstupanje od<br />

sopstvenog plana predaje i prijema električne energije<br />

utvrñenog u voznom redu

Balansno odgovorni<br />

subjekt<br />

Balansno tržište<br />

Balansna grupa<br />

Beznaponsko<br />

pokretanje<br />

generatora<br />

(blackstart)<br />

Debalans<br />

Direktni potrošač<br />

Dispečer<br />

Dispečerska<br />

instrukcija<br />

Dispečerski centar<br />

<strong>OPS</strong><br />

Dispečiranje<br />

Ekonomsko<br />

prvenstvo<br />

Električna energija iz<br />

obnovljivih izvora<br />

Učesnik na tržištu električne energije (proizvoñač,<br />

snabdjevač, trgovac ili kvalifikovani kupac), koji je dužan da<br />

učestvuje u sistemu količinskog obračuna odstupanja predaje<br />

i prijema električne energije od voznih redova, koje sprovodi<br />

operator tržišta<br />

Tržište koje se uspostavlja i održava u cilju kupoprodaje<br />

balansne energije<br />

Udruženje balansno odgovornih subjekata radi <strong>za</strong>jedničkog<br />

obračuna odstupanja, čime postaju subjekti poravnanja date<br />

balansne grupe. Balansno odgovorni subjekti udruženi u<br />

balansnu grupu odreñuju nosioca balansne odgovornosti<br />

balansne grupe<br />

Sposobnost proizvodne jedinice da se iz stanja kada je<br />

isključena sa sistema vrati u operativno stanje i počne da<br />

predaje snagu, u situaciji kada je dio prenosnog sistema na<br />

koji je priključena u beznaponskom stanju<br />

Odstupanje rada EES od voznog reda, tj. razlika izmeñu<br />

raspoložive energije (proizvodnja i nabavka) i ukupnih<br />

potreba (potrošnja, isporuka i gubici u sistemu)<br />

Krajnji kupac koji prima električnu energiju direktno iz<br />

prenosnog sistema<br />

Osoba ovlaštena od <strong>OPS</strong>-a da izdaje instrukcije o dispečiranju<br />

Instrukcija izdata od <strong>OPS</strong>-a (dispečera) koja se odnosi na<br />

funkcionisanje proizvodnih jedinica, prenosnog i korisničkih<br />

sistema, uključujući korišćenje pomoćnih i sistemskih usluga<br />

Centar upravljanja prenosnim sistemom<br />

Upravljanje tokovima električne energije u prenosnom<br />

sistemu, uključujući i razmjenu sa drugim sistemima<br />

Vrsta dispečiranja u kojem operator prenosnog sistema<br />

prihvata prvo ponudu sa najnižom cijenom <strong>za</strong> raspoloživu<br />

proizvodnju električne energije, nakon čega slijedi<br />

prihvatanje skuplje proizvodnje po rastućem redosljedu<br />

Energija proizvedena u postrojenjima koja koriste samo<br />

obnovljive izvore energije; dio električne energije koju iz<br />

obnovljivih izvora energije proizvedu elektrane sa<br />

kombinovanim ciklusom, koje u svom procesu koriste i<br />

neobnovljive izvore energije (npr. spaljivanje biomase u<br />

elektranama na ugalj) i obnovljiva električna energija koja se<br />

koristi <strong>za</strong> akumulaciju energije, bez električne energije koja je

Elektrana<br />

Elektroenergetski<br />

sistem<br />

Energetski bilans<br />

Energetski prenosni<br />

objekat<br />

Energija<br />

Fliker<br />

Frekvencija<br />

Frekventno<br />

odstupanje<br />

Generatorski<br />

dijagram proizvodne<br />

jedinice<br />

Gubici u sistemu<br />

Hladna rezerva<br />

Imalac licence<br />

Interkonektor<br />

Izuzeće<br />

dobijena iz te akumulacije<br />

Elektroenergetski objekat koji obuhvata jednu ili više<br />

proizvodnih jedinica<br />

U tehničkom smislu, skup elektrana prenosnih i distributivnih<br />

vodova, transformatora i krajnjih kupaca meñusobno<br />

pove<strong>za</strong>nih tako da dejstvuju kao jedna cjelina<br />

Planski akt kojim se <strong>za</strong> odreñeni planski period utvrñuje<br />

sistematski prikaz tokova energije od njihovog izvora u<br />

prirodi (primarna energija), nabavke i prodaje (primarnih i<br />

sekundarnih oblika energije), razmjene u skladištima, preko<br />

potrošnje ili proizvodnje u centralnim postrojenjima <strong>za</strong><br />

transformaciju energije, gubitka prenosa i distribucije energije<br />

do snabdijevanja po pojedinim sektorima finalne potrošnje<br />

Objekat u kojem se vrši jedna ili više tehnoloških funkcija<br />

prenosa električne energije<br />

Aktivna energija i/ili reaktivna energija<br />

Nagla promjena efektivne vrednosti naponskog talasa koja je<br />

obično i<strong>za</strong>zvana priključivanjem postrojenja korisnika koje<br />

izobličuje normalnu sinusnu naponsku krivu<br />

Broj perioda naizmjeničnog napona u sekundi (izražen u<br />

Hercima), pri kojem sistem funkcioniše<br />

Odstupanje stvarne od <strong>za</strong>date frekvencije sistema<br />

Dokumenat u kojem su date granice sposobnosti rada<br />

proizvodne jedinice (u MW i Mvar) u normalnim okolnostima<br />

Gubici aktivne energije u elementima prenosnog sistema<br />

Proizvodna jedinica koja je podvrgnuta centralnom<br />

upravljanju od strane <strong>OPS</strong>-a, spremna <strong>za</strong> pogon i može biti<br />

sinhronizovana (stavljena u pogon) u odreñenom vremenu<br />

Fizičko ili pravno lice koje ima licencu <strong>za</strong> obavljanje<br />

odreñene elektroenergetske djelatnosti u skladu sa Zakonom o<br />

energetici<br />

Prenosni vod koji prelazi granicu izmeñu dvije države samo<br />

radi povezivanja prenosnih sistema tih država<br />

Odobrenje, dato od strane Agencije ili <strong>OPS</strong>-a na <strong>za</strong>htjev<br />

korisnika prenosnog sistema, <strong>za</strong> nepridržavanje neke odredbe<br />

<strong>Pravila</strong> u ograničenom trajanju, tj. do otklanjanja razloga

Koordinator bloka<br />

Korisnički sistem<br />

Korisnik (prenosnog<br />

sistema)<br />

Krajnji kupac<br />

Kupac<br />

Kvalifikovani kupac<br />

Mjerni sistem<br />

zbog kojeg je izuzeće traženo<br />

Operator prenosnog sistema koji je nadležan <strong>za</strong> prikupljanje i<br />

usvajanje programa razmjene izmeñu regulacionih oblasti<br />

koje sačinjavaju regulacioni blok i susjednih regulacionih<br />

oblasti, te <strong>za</strong> izračunavanje neželjenih odstupanja i<br />

kompen<strong>za</strong>cionih programa regulacionih oblasti koje<br />

sačinjavaju regulacioni blok<br />

Svaki sistem u vlasništvu korisnika kojim upravlja korisnik<br />

Pravno ili fizičko lice koji koristi (prenosni) sistem ili budući<br />

korisnik (prenosnog) sistema<br />

Kupac koji kupuje električnu energiju <strong>za</strong> sopstvenu potrošnju<br />

Pravno ili fizičko lice koje kupuje električnu energiju <strong>za</strong><br />

sopstvenu potrošnju ili <strong>za</strong> dalju prodaju<br />

Krajnji kupac koji može da kupuje električnu energiju od<br />

snabdjevača po sopstvenom izboru<br />

Oprema potrebna <strong>za</strong> mjerenje locirana izmeñu tačke mjerenja<br />

i tačke priključka na telekomunikacioni sistem<br />

Mjerni transformator Naponski ili strujni transformator<br />

Mjerni ureñaj<br />

Naponski nivo<br />

Naponski<br />

transformator (NT)<br />

Nosilac balansne<br />

odgovornosti<br />

Obnovljivi izvori<br />

energije<br />

Odobreni vozni red<br />

Ureñaj koji mjeri i registruje proizvodnju, potrošnju i<br />

razmjenu električne energije<br />

Nazivni napon kojim se mreža označava i naziva. Standardni<br />

naponski nivoi u prenosnom sistemu Crne Gore su 110 kV,<br />

220 kV i 400 kV.<br />

Transformator koji se koristi sa mjernim ureñajima i/ili<br />

<strong>za</strong>štitnim ureñajima u kojima je napon u sekundarnom<br />

namotaju, u okviru propisanih granica greške, proporcionalan<br />

naponu u primarnom namotaju<br />

Balansno odgovorni subjekt ili nosilac balansne odgovornosti<br />

balansne grupe<br />

Izvori energije koji se obnavljaju u cjelosti ili djelimično,<br />

posebno energija vodotoka, vjetra, neakumulirana sunčeva<br />

energija, biogorivo, biomasa, biogas, geotermalna,<br />

hidrotermalna i aerotermalna energija, energija talasa, plime i<br />

osjeke, gasa iz deponija, gasa iz postrojenja <strong>za</strong> preradu<br />

otpadnih voda<br />

Vozni red koji je dostavljen operatoru tržišta i od njega<br />

odobren i koji se primjenjuje <strong>za</strong> odgovarajući rasporedni dan.<br />

Ovaj vozni red je obavezujući <strong>za</strong> balansno odgovornog

Operator<br />

distributivnog<br />

sistema (ODS)<br />

Operator prenosnog<br />

sistema (<strong>OPS</strong>)<br />

Operator tržišta (OT)<br />

Opterećenje<br />

Ostrvo<br />

Podaci mjerenja<br />

Podfrekventni relej<br />

Pogonski poremećaj<br />

Pomoćna oprema<br />

Pomoćne i sistemske<br />

usluge<br />

Povlašćeni<br />

proizvoñač<br />

subjekta koji ga je dostavio<br />

Energetski subjekat koji obavlja djelatnost distribucije<br />

električne energije i koji je odgovoran <strong>za</strong> funkcionisanje,<br />

korišćenje, pouzdanost, upravljanje, održavanje i razvoj<br />

distributivnog sistema na odreñenom području<br />

Energetski subjekat koji obavlja djelatnost prenosa električne<br />

energije i koji je odgovoran <strong>za</strong> funkcionisanje, korišćenje,<br />

pouzdanost, upravljanje, održavanje i razvoj prenosnog<br />

sistema, dispečiranje, usklañivanje raspoložive električne<br />

energije sa potrebama, rezerve u sistemu, vremensko<br />

usklañivanje ponude i potražnje<br />

Energetski subjekat koji je pravno ili funkcionalno razdvojen<br />

i odgovoran je <strong>za</strong> organi<strong>za</strong>ciju i upravljanje tržištem<br />

električne energije<br />

Potrošnja u EES-u koja mora biti pokrivena radom<br />

proizvodnih jedinica ili nabavkom iz drugih sistema preko<br />

interkonektora<br />

Deo elektroenergetskog sistema koji je odvojen od glavnog<br />

interkonekcijskog sistema i čini izdvojen (ostrvski) elektroenergetski<br />

sistem. Rad objekta u ostrvu naziva se ostrvski rad.<br />

Podaci dobijeni iz mjernog sistema i/ili obrañeni podaci ili<br />

<strong>za</strong>mjenski podaci koji se koriste <strong>za</strong> potrebe poravnanja<br />

Električni mjerni relej namijenjen da proradi kada frekvencija<br />

dostigne vrijednost relejnog podešenja<br />

Neplanirani dogañaj koji dovodi do poremećaja u radu EES-a<br />

Svaki dio ureñaja i/ili postrojenja koji nije direktno dio<br />

prenosnog sistema, ali je neophodan <strong>za</strong> njegov rad<br />

Usluge neophodne <strong>za</strong> rad prenosnog i distributivnog sistema<br />

koje obuhvataju isporuku reaktivne električne energije,<br />

regulisanje frekvencije i napona, obrtne rezerve, hladne<br />

rezerve, mogućnosti starta nakon raspada sistema i pokretanja<br />

rezervnog sistema, kao i regulisanje oscilacija u opterećenju<br />

(debalansa)<br />

Proizvoñač koji koristi obnovljive izvore energije ili otpad ili<br />

u pojedinačnom proizvodnom objektu istovremeno proizvodi<br />

električnu energiju i toplotu <strong>za</strong> daljinsko grijanje i/ili hlañenje<br />

ili industrijsku upotrebu, na ekonomski primjeren način u<br />

skladu sa propisima o <strong>za</strong>štiti životne sredine i koji u skladu sa<br />

Zakonom o energetici ima poseban status

Prenos (električne<br />

energije)<br />

Prenosni sistem<br />

Priključak<br />

Primarna regulacija<br />

Primarna rezerva<br />

Pristup (prenosnom<br />

sistemu)<br />

Proizvodna jedinica<br />

Proizvoñač<br />

Rasporedni dan<br />

Rasterećenje<br />

Razvoj korisnika<br />

Reaktivna energija<br />

Reaktivna snaga<br />

Regulacija<br />

frekvencije<br />

Regulacija napona i<br />

Prenošenje električne energije putem visokonaponskog<br />

interkonektovanog prenosnog sistema od proizvodnih<br />

objekata do distributivnog sistema ili do instalacija krajnjih<br />

kupaca koji su direktno priključeni na prenosni sistem<br />

(direktni potrošači) ili do drugog prenosnog sistema, osim<br />

snabdijevanja<br />

Postrojenja 110 kV, transformatori 110/x kV i vodovi 110<br />

kV, kao i postrojenja, transformatori i vodovi višeg<br />

naponskog nivoa, do mjesta priključka korisnika sistema na<br />

prenosni sistem i objekti, telekomunikaciona i informaciona<br />

oprema i druga infrastruktura neophodna <strong>za</strong> njegovo<br />

funkcionisanje<br />

Jedna ili više tačaka spajanja izmeñu objekata energetskih<br />

subjekata ili izmeñu sistema sa objektima koji su u vlasništvu<br />

krajnjeg kupca ili spajanje izmeñu sistema i drugog sistema<br />

na različitom naponskom nivou<br />

Automatska funkcija turbinskih regulatora proizvodnih<br />

jedinica koja promjeni proizvodnju proizvodne jedinice usljed<br />

promjene frekvencije<br />

Komponenta rezervi EES-a koja je raspoloživa u roku do 30<br />

sekundi i aktivira se kod odstupanja frekvencije od <strong>za</strong>date<br />

vrijednosti<br />

Pravo korisnika sistema na korišćenje prenosnog sistema<br />

Set ureñaja koji proizvodi električnu energiju<br />

Energetski subjekat koji proizvodi električnu energiju <strong>za</strong><br />

prodaju<br />

Period od 24 sata koji počinje u 00:00 sati (ponoć)<br />

rasporednog dana na koji se odnosi<br />

Dogovorno smanjenje opterećenja na kontrolisan način<br />

isključivanjem krajnjih kupaca ili korisnika sistema<br />

Promjena potreba korisnika prema <strong>OPS</strong>-u koja, u nekim<br />

slučajevima, <strong>za</strong>htijeva novu Saglasnost <strong>za</strong> priključenje<br />

Integral reaktivne snage po vremenu<br />

Proizvod napona, struje i sinusa faznog ugla meñu njima<br />

Mjere koje se preduzimaju <strong>za</strong> održavanje frekvencije sistema<br />

u propisanim granicama<br />

Upravljanje proizvodnjom reaktivne energije u generatorima,

eaktivnih snaga<br />

Regulaciona oblast<br />

Regulacioni blok<br />

Sekundarna<br />

regulacija<br />

Sekundarna rezerva<br />

Sinhrona zona<br />

Sistem<br />

Sistemski test<br />

Snabdijevanje<br />

Stabilnost sistema<br />

Stati<strong>za</strong>m<br />

Strujni transformator<br />

(ST)<br />

sinhronim kompen<strong>za</strong>torima, statičkim kompen<strong>za</strong>cionim<br />

sistemima i upravljanje tokovima reaktivne snage promjenom<br />

odnosa transformacije uključenjem odnosno isključenjem<br />

elemenata prenosnog sistema<br />

Najmanji dio EES koji ima sopstveni sistem <strong>za</strong> regulaciju<br />

frekvencije i snage razmjene, obično se poklapa sa teritorijom<br />

neke zemlje na kojoj vrši primarnu regulaciju frekvencije,<br />

sposoban je da održava razmjenu snage na <strong>za</strong>datoj vrijednosti,<br />

pomaže u vraćanju frekvencije u <strong>za</strong>date okvire nakon<br />

poremećaja i <strong>za</strong>dužen je <strong>za</strong> izradu programa kompen<strong>za</strong>cije<br />

neželjenih odstupanja<br />

Više regulacionih oblasti koje rade <strong>za</strong>jednički radi<br />

obezbjeñenja regulacije frekvencije i snage razmjene u<br />

odnosu na druge regulacione blokove<br />

Automatska, centralizovana funkcija čiji je cilj podešenje<br />

proizvodnje u regulacionoj oblasti radi održanja programa<br />

razmjene sa svim drugim regulacionim oblastima na <strong>za</strong>datoj<br />

vrijednosti i oslobañanja rezerve korišćene u primarnoj<br />

regulaciji<br />

Komponenta rezervi EES-a <strong>za</strong> održavanje prekograničnih<br />

tokova snaga regulacione oblasti na <strong>za</strong>datoj vrijednosti i u<br />

slučaju većeg odstupanja frekvencije, koju je uzrokovala<br />

regulaciona oblast, <strong>za</strong> oslobañanje primarne rezerve<br />

Oblast obuhvaćena kontrolnim zonama jednog ili više<br />

operatora sistema u okviru ENTSO-E koje su sinhronizovano<br />

interkonektovane<br />

Prenosni i/ili distributivni sistem električne energije, <strong>za</strong>visno<br />

od slučaja<br />

Testovi koji uključuju simulirane uslove ili kontrolisanu<br />

primjenu nepravilnih, neuobičajenih ili ekstremnih uslova na<br />

ukupnom sistemu ili njegovom dijelu<br />

Nabavka, isporuka i prodaja električne energije<br />

Sposobnost EES-a da održi stanje ravnoteže tokom normalnih<br />

ili poremećenih režima rada<br />

Procentualni pad frekvencije sistema koji i<strong>za</strong>ziva slobodnu<br />

akciju primarnog regulatora frekvencije da generator<br />

promijeni proizvodnju od nule do punog tereta<br />

Transformator koji se koristi sa mjernim i/ili <strong>za</strong>štitnim<br />

ureñajima u kojima je struja u sekundarnom namotaju, u<br />

okviru granica propisane greške, proporcionalna i u fazi sa

Stvarna tačka<br />

mjerenja<br />

Tačka priključenja<br />

Tercijarna regulacija<br />

Tercijarna rezerva<br />

Totalni raspad<br />

sistema<br />

Tranzit<br />

Učesnik na tržištu<br />

električne energije<br />

Ugovor o<br />

interkonekciji<br />

Upravljanje<br />

Upravljanje<br />

potrošnjom<br />

Ureñaji<br />

Visoki napon<br />

Vozni red<br />

Zadata frekvencija<br />

Zadati napon<br />

strujom u primarnom namotaju<br />

Mjesto mjerenja, tj. stvarna tačka u kojoj se mjeri električna<br />

energija<br />

Dogovorena tačka priključenja uspostavljena izmeñu<br />

prenosnog ili korisničkog sistema (<strong>za</strong>visno od slučaja) i<br />

korisnika sistema<br />

Promjena aktivne snage proizvodnih jedinica u cilju<br />

obnavljanja sekundarne rezerve<br />

Komponenta rezervi EES-a koja je raspoloživa u roku od 15<br />

minuta i aktivira se u cilju obnavljanja sekundarne rezerve<br />

Situacija u kojoj je sva proizvodnja prekinuta i nema<br />

snabdijevanja električnom energijom iz drugih sistema i zbog<br />

čega je cijeli sistem isključen, tj. potpuno beznaponsko stanje<br />

Prenos električne energije, koji nije porijeklom iz Crne Gore,<br />

iz jedne države u drugu ili vraćanje u zemlju porijekla preko<br />

teritorije Crne Gore<br />

Pravno ili fizičko lice registrovano <strong>za</strong> kupovinu ili prodaju<br />

električne energije<br />

Ugovor izmeñu <strong>OPS</strong>-a Crne Gore i <strong>OPS</strong>-a susjednih sistema<br />

o <strong>za</strong>jedničkom paralelnom radu koji se ostvaruje preko<br />

<strong>za</strong>jedničkih, meñusistemskih vodova- interkonektora<br />

Planska ili planirana aktivnost ve<strong>za</strong>na <strong>za</strong> funkcionisanje<br />

sistema<br />

Primjena mjera redukcije snage potrošnje u cilju<br />

uspostavljanja ravnotežnog stanja u slučaju pojave nedostatka<br />

aktivne snage u EES-u<br />

Sva oprema koja se koristi u visokonaponskim postrojenjima<br />

ili koja predstavlja dio tih postrojenja<br />

Nominalni napon veći od 35 kV<br />

Dokument kojim se utvrñuje operativni plan proizvodnje,<br />

razmjene i potrošnje električne energije i snage nosilaca<br />

balansne odgovornosti, odnosno imalaca licenci i direktnih<br />

potrošača<br />

Frekvencija koju odreñuje <strong>OPS</strong> u skladu sa preporukama<br />

ENTSO-E, kao poželjnu operativnu frekvenciju sistema<br />

Naponski nivo koji treba postići proizvodna jedinica u<br />

prenosnom sistemu na tački priključenja

II. PLANIRANJE RAZVOJA PRENOSNOG SISTEMA<br />

1. Posebne odredbe<br />

Aktivnosti kod planiranja<br />

Član 12<br />

Razvoj prenosnog sistema podrazumijeva:<br />

- izgradnju novih elemenata prenosnog sistema,<br />

- jačanje postojećih elemenata prenosnog sistema (rekonstrukcije i povećanje kapaciteta),<br />

- podešavanje sistema <strong>za</strong>štite i njihovo osavremenjivanje,<br />

- promjenu topologije mreže, i<br />

- stalno praćenje i primjenu novih tehnoloških rješenja.<br />

Planiranjem razvoja prenosnog sistema sagledava se neophodan razvoj i odreñeni uslovi u<br />

kojima će se rad ovog sistema odvijati u nastupajućem periodu, kako bi se odredile mjere <strong>za</strong><br />

obezbjeñivanje normalnog funkcionisanja elektroenergetskog sistema.<br />

Planirana izgradnja, rekonstrukcija i dogradnja prenosnih objekata mora obezbjediti<br />

preduslove <strong>za</strong> razvoj proizvodnih i distributivnih kapaciteta, tržišta električne energije i pouzdanu<br />

isporuku električne energije <strong>za</strong> prognozirani nivo potrošnje.<br />

Tokom planiranja razvoja prenosnog sistema <strong>OPS</strong> vrši prikupljanje neophodnih informacija o<br />

korisnicima prenosnog sistema. Tokom sprovoñenja razvojnog plana <strong>OPS</strong> ima pravo da<br />

<strong>za</strong>htijeva prilagoñavanje objekta korisnika prenosnog sistema.<br />

Prava i obaveze <strong>OPS</strong>-a kod planiranja<br />

Član 13<br />

Prava, obaveze i odgovornosti <strong>OPS</strong>-a, koja se odnose na planiranje, prema čl. 83 i 86 Zakona<br />

o energetici su da:<br />

- utvrdi desetogodišnji plan razvoja prenosnog sistema iz člana 41 stav 1 tačka 1 Zakona o<br />

energetici, usklañen sa Strategijom razvoja energetike i Akcionim planom, odnosno planom<br />

razvoja susjednih prenosnih sistema, koji se ažurira najmanje svake treće godine i dostavi ga<br />

Agenciji na odobravanje;<br />

- utvrdi godišnje investicione planove iz člana 41, stav 1, tačka 2 Zakona o energetici prema<br />

potrebama korisnika sistema, u skladu sa desetogodišnjim planom razvoja prenosnog sistema i<br />

prostorno-planskim dokumentima i dostavlja ih Agenciji na odobravanje; i<br />

- objavi odobrene planove na svojoj internet stranici.<br />

Sadržaj plana razvoja<br />

Član 14<br />

Plan razvoja sadrži strategiju razvoja prenosnog sistema Crne Gore, sa planiranim<br />

aktivnostima u posmatranom periodu od deset godina kao, i osnovnim smjernicama razvoja u<br />

periodu nakon deset godina, dinamički razvrstan po godišnjim fa<strong>za</strong>ma u prvih pet godina koji<br />

omogućava postojećim i potencijalnim korisnicima procjenu mogućnosti povezivanja i korišćenja<br />

prenosnog sistema.<br />

2. Primjena i nadležnosti<br />

Predmet planiranja<br />

Član 15<br />

<strong>OPS</strong> je nadležan <strong>za</strong> planiranje razvoja prenosnog sistema koji čine postrojenja 110 kV,<br />

transformatori 110/x kV i vodovi 110 kV, kao i postrojenja, transformatori i vodovi višeg

naponskog nivoa, do mjesta priključka korisnika sistema i objekti, telekomunikaciona i<br />

informaciona oprema i druga infrastruktura neophodna <strong>za</strong> njegovo funkcionisanje.<br />

Primjena planiranja<br />

Član 16<br />

<strong>OPS</strong> planira razvoj prenosnog sistema kao energetski subjekat koji obavlja energetsku<br />

djelatnost prenosa električne energije.<br />

Pored <strong>OPS</strong>-a energetski subjekti na koje se odnose odredbe <strong>Pravila</strong>, ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> planiranje<br />

razvoja prenosnog sistema, su:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- operatori distributivnog sistema,<br />

- direktni potrošači, i<br />

- operatori susjednih prenosnih sistema<br />

Navedene prve tri kategorije korisnika postaju obuhvaćene planom prenosnog sistema znatno<br />

prije početka vršenja energetske djelatnosti snabdijevanja, proizvodnje ili potrošnje, odnosno u<br />

momentu kad se pojave kao potencijalni korisnici. U procesu planiranja prenosnog sistema<br />

potencijalni korisnici se tretiraju kao i postojeći korisnici priključeni na sistem uz uvažavanje<br />

neizvjesnosti njihove izgradnje.<br />

Korisnici su u obavezi da informišu <strong>OPS</strong> o svim promjenama koje se odnose na informacije<br />

potrebne <strong>za</strong> planiranje prenosnog sistema.<br />

Planiranje konekcija sa susjednim prenosnim sistemima<br />

Član 17<br />

<strong>OPS</strong> sarañuje sa operatorima prenosnog sistema na regionalnom kao i na nivou ENTSO-E-a<br />

u izradi planova razvoja, a u skladu sa postignutim dogovorima.<br />

Procedura <strong>za</strong> planiranje konekcije sa susjednim pove<strong>za</strong>nim sistemima se definiše<br />

odgovarajućim meñunarodnim ugovorima.<br />

<strong>OPS</strong> neophodne podatke razmjenjuje sa operatorima susjednih sistema i ostalim korisnicima<br />

sistema pod uslovima u<strong>za</strong>jamnosti.<br />

3. Ciljevi planiranja<br />

Član 18<br />

Plan razvoja prenosnog sistema ima <strong>za</strong> osnovni cilj da:<br />

1) definiše i obezbedi neophodne informacije od strane korisnika sistema kako bi <strong>OPS</strong> mogao<br />

izvršiti planiranje razvoja prenosnog sistema i priključivanje korisnika na bazi utvrñenih<br />

kriterijuma,<br />

2) obezbjedi sveobuhvatan pregled razvoja prenosnog sistema u datom vremenskom<br />

intervalu,<br />

3) omogući pregled glavnih izmjena u prenosnom sistemu (spisak, lokacije i osnovne<br />

karakteristike prenosnih objekata koji će biti rekonstruisani, prošireni, izgrañeni ili demontirani,<br />

uključujući i interkonektivne dalekovode) kao i promjene od interesa koje se odnose na korisnike<br />

sistema,<br />

4) omogući ugovoreni i planirani prenos električne energije, kao i pouzdano i sigurno<br />

upravljanje elektroenergetskim sistemom (uključujući i mogućnosti <strong>za</strong> obezbjeñivanje sistemskih<br />

usluga),<br />

5) omogući što fleksibilniji rad proizvodnih kapaciteta u svim predvidivim režimima rada<br />

elektroenergetskog sistema i <strong>za</strong>dovoljiti potrebe razmjene električne energije na tržištu,<br />

6) obezbjedi ekonomično napajanje krajnjih kupaca pri naponu i frekvenciji čiji je kvalitet u<br />

skladu sa evropskim normama, a prema pravilima ENTSO-a uz minimalan uticaj na životnu<br />

sredinu, i<br />

7) učini transparentnim podatke o kretanju ukupne potrošnje i proizvodnje sa posebnim<br />

osvrtom na značajne izmjene, pojavu novih, ili gašenje postojećih objekata korisnika prenosnog<br />

sistema.

4. Kriterijumi planiranja<br />

Član 19<br />

Prilikom planiranja razvoja prenosnog sistema, moraju se <strong>za</strong>dovoljiti sljedeći kriterijumi:<br />

- plan razvoja prenosnog sistema se mora temeljiti na tehno-ekonomskim kriterijumima<br />

uvažavajući aktuelna opterećenja elemenata prenosnog sistema i proizvodnje elektrana, kao i<br />

perspektivne potrebe distributivnih sistema i korisnika prenosnog sistema, uključujući i<br />

proizvodne objekte koji su već priključeni ili će biti priključeni na prenosni sistem u razmatranom<br />

planskom periodu;<br />

- prenosni sistem mora biti dimenzionisan u skladu sa (n-1) kriterijumom sigurnosti. Posljedice<br />

višestrukih poremećaja koji nastaju u prenosnom sistemu ne uzimaju se u obzir pri planiranju<br />

razvoja prenosnog sistema i moraju se ograničiti odgovarajućim strategijama odbrane od većih<br />

poremećaja i strategijama ponovnog uspostavljanja napajanja (odbrambeni plan); i<br />

- prenosni sistem mora biti planiran tako da omogući očuvanje statičke i tranzijentne<br />

stabilnosti, kao i propisane naponske prilike. U tom cilju <strong>OPS</strong> može da <strong>za</strong>htjeva od proizvoñača<br />

da uskladi karakteristike i parametre sistema <strong>za</strong> regulaciju napona i snage proizvodnih jedinica<br />

koje su značajne sa aspekta stabilnosti, a od direktnih potrošača da uskladi karakteristike i<br />

parametre njegove potrošnje naročito u pogledu kvaliteta električne energije (viši harmonici,<br />

flikeri) i faktora snage (cos φ).<br />

Proces planiranja razvojnih aktivnosti na planu razvoja prenosnog sistema počinje<br />

prikupljanjem, izborom i anali<strong>za</strong>ma sljedećih podloga:<br />

- progno<strong>za</strong> porasta potrošnje električne energije i njene geografske raspodjele,<br />

- lokacija i potrošnja novih krajnjih kupaca priključenih na prenosni sistem,<br />

- lokacija i kapacitet novih proizvodnih objekata,<br />

- progno<strong>za</strong> razmjene električne energije sa ostalim zemljama u okruženju, i<br />

- razvojnih programa ostalih prenosnih sistema od interesa u okruženju.<br />

Za analizu ciljne godine u budućnosti, identifikuje se jedan ili više mogućih operativnih<br />

scenarija <strong>za</strong> prenosni sistem u skladu sa gore navedenim podlogama i na tom osnovu se formira<br />

referentni režim sa planiranom topologijom mreže kako bi se uočili eventualni problemi u radu<br />

sistema i definisale potrebe <strong>za</strong> pojačanjima kako bi se uočeni problemi riješili.<br />

Za identifikaciju eventualnih problema i planiranje prenosnog sistema, <strong>OPS</strong> koristi sljedeće<br />

kriterijume planiranja:<br />

1) tehničke kriterijume i ograničenja <strong>za</strong> normalne pogonske uslove,<br />

2) tehničke kriterijume i ograničenja <strong>za</strong> otežane uslove rada,<br />

3) kriterijum dozvoljenih struja kratkih spojeva, i<br />

4) kriterijume uvoñenja novih elemenata prenosnog sistema i rekonstrukcije postojećih.<br />

1) Tehnički kriterijumi i ograničenja <strong>za</strong> normalne pogonske uslove<br />

Član 20<br />

Pod normalnim pogonskim uslovima podrazumijeva se da <strong>za</strong> planirano stanje sistema i<br />

očekivanu potrošnju, odgovarajućim angažovanjem proizvodnih kapaciteta i svim elementima<br />

prenosnog sistema u pogonu, snabdjevanje krajnjih kupaca u bilo kojoj tački sistema bude<br />

obezbjeñeno u okviru propisanih ograničenja rada sistema.<br />

Za normalne uslove rada, pri punoj topologiji mreže, u procesu planiranja definišu se sledeća<br />

ograničenja rada prenosnog sistema:<br />

1) element prenosnog sistema je preopterećen, ukoliko njegovo opterećenje prelazi 80%<br />

termičke granice (termičke struje). Termičke struje predstavljaju ograničavajući faktor <strong>za</strong><br />

elemente prenosnog sistema. Ovo ograničenje je definisano kao temperatura <strong>za</strong>grijavanja<br />

provodnika pri proticanju navedene struje koja i<strong>za</strong>ziva topljenje provodnog materijala ili<br />

smanjenje rastojanja izmeñu provodnika i zemlje ispod dozvoljene granice;<br />

2) dozvoljeni opseg napona:<br />

- 380 - 420 kV <strong>za</strong> 400 kV naponski nivo, odnosno ±5% od nominalnog napona,<br />

- 198 - 242 kV <strong>za</strong> 220 kV naponski nivo, odnosno ±10% od nominalnog napona,<br />

- 99 - 121 kV <strong>za</strong> 110 kV naponski nivo, odnosno ±10% od nominalnog napona.

2) Tehnički kriterijumi i ograničenja <strong>za</strong> otežane uslove<br />

Član 21<br />

Otežani uslovi rada sistema podrazumjevaju ispad iz pogona bilo kojeg elementa prenosnog<br />

sistema. Prenosni sistem se planira tako da u svim etapama razvoja, sa aspekta sigurnosti rada,<br />

<strong>za</strong>dovolji (n-1) kriterijum sigurnosti.<br />

<strong>OPS</strong> vrši verifikaciju statičke sigurnosti radnog režima planiranog stanja sistema, odnosno<br />

analizu N-1 kriterijuma sigurnosti kao jedan od osnovnih kriterijuma planiranja.<br />

Analizom N-1 kriterijuma sigurnosti identifikuju se problemi (kritične konfiguracije ili<br />

konfiguracije koje su neprihvatljive sa tačke gledišta sigurnosti i pouzdanosti rada sistema) kao i<br />

moguća rešenja <strong>za</strong> pojačanje prenosnog sistema kako bi se uočeni problemi riješili.<br />

Kriterijum sigurnosti (n-1) je ispunjen ukoliko ispad iz pogona bilo kojeg elementa prenosnog<br />

sistema usljed kvara (otežani uslovi rada) ne i<strong>za</strong>ziva:<br />

- narušavanje graničnih vrednosti pogonskih veličina propisanih <strong>za</strong> prenosni sistem (radni<br />

naponi, naponski opseg, nivoi struja kratkih spojeva) i opterećenja opreme (strujno opterećenje)<br />

koje ugrožava sigurnost rada sistema ili dovodi do oštećenja ili skraćenja očekivanog radnog<br />

vijeka opreme;<br />

- trajne prekide u napajanju, bez obzira na postojanje rezerve u napajanju preko distributivnih<br />

naponskih nivoa ili u sistemima korisnika;<br />

- kaskadne ispade u sistemu usljed aktiviranja sistema <strong>za</strong>štite elementa koji nije direktno<br />

pogoñen kvarom, sa rizikom daljeg širenja poremećaja;<br />

- gubitak stabilnosti u proizvodnim jedinicama; ili<br />

- potrebe <strong>za</strong> ograničenjem, ili eventualnim prekidima primopredaje električne energije u<br />

tačkama priključenja korisnika.<br />

Prema usvojenim kriterijumima planiranja u slučajevima otežanih uslova rada se definišu<br />

sljedeća ograničenja:<br />

- element prenosnog sistema je preopterećen, ukoliko njegovo opterećenje prelazi 80%<br />

termičke granice. U izvjesnim uslovima (u slučaju izgradnje značajnijih objekata prenosnog<br />

sistema kojim se rešava više uočenih problema u sistemu) pri otežanim uslovima rada <strong>OPS</strong><br />

prilikom procesa planiranja može u kratkotrajnom periodu (do izgradnje značajnijeg objekta)<br />

dozvoliti i veće termičko opterećenje elemenata kako bi se izbjeglo predimenzionisanje mreže i<br />

smanjili troškovi;<br />

- u otežanim uslovima rada u slučajevima poremećaja u elektroenergetskom sistemu, tj. većih<br />

kvarova na proizvodno-prenosnim objektima dozvoljena su veća odstupanja napona od<br />

odstupanja definisanih <strong>za</strong> normalne uslove rada.<br />

3) Kriterijum dozvoljenih struja kratkih spojeva<br />

Član 22<br />

Oprema u prenosnim objektima <strong>OPS</strong>-a i objektima korisnika prenosnog sistema mora biti<br />

dimenzionisana tako da <strong>za</strong>dovolji proračunate vrednosti struja kratkih spojeva. U slučaju kratkog<br />

spoja ne smije se narušiti stabilan rad elektroenergetskog sistema.<br />

Planirane maksimalne vrijednosti struje kratkog spoja ne smiju biti veće od 95% prekidne moći<br />

rasklopne opreme koja je trenutno ugrañena u postojećim postrojenjima prenosnog sistema ili od<br />

standardizovane vreijdnosti prekidne moći opreme koja je dostupna na tržištu <strong>za</strong> postrojenja čija<br />

se izgradnja planira.<br />

Proračunavanje struja kratkih spojeva se sprovodi prema standardu IEC 60909.<br />

Proračuni struja kratkih spojeva izvode se <strong>za</strong> uklopno stanje u prenosnom sistemu definisano<br />

na sljedeći način:<br />

- svi generatori su priključeni na sistem;<br />

- svi susjedni sistemi su priključeni na sistem (uključeni interkonektivni dalekovodi); i<br />

- svi sistemi sabirnica su pove<strong>za</strong>ni.<br />

Izuzetno, proračun struja kratkih spojeva može biti sa razdvojenim sabirnicama, i to:<br />

- <strong>za</strong> one sabirnice čiji je razdvojen rad predviñen uputstvima <strong>za</strong> pogon prenosnih objekata<br />

zbog tehničkih karakteristika ugrañene opreme; ili

- u slučajevima kada povezivanje sistema sabirnica proizvodi ekstremne kriterijume <strong>za</strong> izbor<br />

opreme, a u prenosnom sistemu ne postoje tehnički preduslovi <strong>za</strong> takav pogon.<br />

Struje kratkih spojeva ispituju se prilikom izrade Plana razvoja prenosnog sistema <strong>za</strong> sve<br />

elemente prenosnog sistema (uključujući i VN strane postrojenja korisnika).<br />

Struje kratkih spojeva proračunavaju se prilikom izrade Plana razvoja prenosnog sistema na<br />

petogodišnjem nivou uvažavanjem planiranog razvoja prenosnog sistema kao i planiranog<br />

razvoja proizvodnje <strong>za</strong> taj period.<br />

Struje kratkih spojeva proračunavaju se i na izričit <strong>za</strong>htjev korisnika prenosnog sistema.<br />

Ukoliko <strong>OPS</strong> oceni da perspektivne vrijednosti struja kratkih spojeva (usljed razvoja<br />

elektroenergetskog sistema) mogu ugroziti postojeću instaliranu opremu u prenosnim i objektima<br />

korisnika prenosnog sistema, <strong>OPS</strong> preduzima mere u prenosnim objektima i usaglašava mere sa<br />

korisnicima prenosnog sistema koje je potrebno preduzeti u objektima korisnika. Navedene mjere<br />

prvenstveno obuhvataju pripremu planova <strong>za</strong> <strong>za</strong>mjenu ugrožene opreme, odreñivanje novih<br />

uklopnih stanja u prenosnoj mreži i objektima korisnika, te uspostavljanje nadzora nad strujama<br />

kratkog spoja u realnom vremenu.<br />

4) Kriterijumi uvoñenja novih elemenata sistema i rekonstrukcije postojećih<br />

Član 23<br />

Optimalni kriterijum <strong>za</strong> izbor novih elemenata prenosnog sistema (vodova i transformatorskih<br />

stanica) je kombinacija ispunjenja tehničkih (ispunjenje uslova o održanju napona i opterećenju<br />

elemenata mreže), sigurnosnih ("n-1" kriterijuma sigurnosti), prostorno-planskih kao i<br />

ekonomskih (izbor najekonomičnijeg rješenja) kriterijuma.<br />

U skladu sa tim, <strong>OPS</strong> vrši planiranje i donosi odluku o uvoñenju novih elemenata sistema, kao<br />

i rekonstrukcije postojećih po predmetnim godinama na osnovu usvojenih:<br />

- kriterijuma <strong>za</strong> izgradnju novih elemenata sistema,<br />

- kriterijuma <strong>za</strong> rekonstrukciju postojećih elemenata,<br />

- kriterijuma <strong>za</strong> tehničku ocjenu elemenata sistema planiranih <strong>za</strong> izgradnju/rekonstrukciju,<br />

- prostorno-planskih kriterijuma, i<br />

- ekonomskih kriterijuma.<br />

Kriterijumi <strong>za</strong> izgradnju novih elemenata sistema<br />

Član 24<br />

Ukoliko postojeći prenosni sistem ne može da obezbijedi potreban nivo sigurnosti i kvaliteta u<br />

eksploataciji, odnosno kada je ugrožen pouzdan rad korisnika prenosnog sistema neophodno je<br />

planirati izgradnju novih elemenata u sledećim slučajevima:<br />

1) kada se ustanovi da su narušeni tehnički kriterijumi i ograničenja <strong>za</strong> rad sistema u<br />

normalnim ili otežanim uslovima (N-1) potrebno je predvidjeti pojačanja u prenosnom sistemu;<br />

2) kada je narušen nivo pouzdanosti rada korisnika prenosnog sistema propisan<br />

odgovarajućom regulativom;<br />

3) potrebe podsticanja razvoja tržišta električne energije i u tom cilju povećanje internih i<br />

prekograničnih prenosnih kapaciteta;<br />

4) kada se transformatorska stanica napaja iz jednog čvora i preko jednog voda, tada <strong>za</strong><br />

svaku transformatorsku stanicu treba osigurati napajanje iz najmanje dva čvorišta ili preko dva<br />

voda iz jednog čvora čiji je nivo pouzdanosti <strong>za</strong>dovoljavajući, izgradnjom novog dalekovoda ili<br />

kabla;<br />

5) kada je transformatorska stanica opremljena samo jednim energetskim transformatorom,<br />

tada je <strong>za</strong> svaku takvu transformatorsku stanicu potrebno planirati ugradnju drugog<br />

transformatora, pri čemu prioritet imaju objekti sa slabije razvijenom srednjenaponskom mrežom i<br />

većom potrošnjom koja ostaje bez napajanja. Pri tome je kriterijum <strong>za</strong> ugradnju drugog<br />

transformatora sljedeći:<br />

- <strong>za</strong> TS koje imaju rezervu u napajanju kroz distributivni sistem više od 50%, ugradnja drugog<br />

transformatora se planira kada opterećenje u navedenoj TS dostigne 80% vrijednosti instalisane<br />

snage postojećeg transformatora;

6) kada vršno opterećenje u transformatorskoj stanici dostigne 60% instalisane snage<br />

postojećih transformatora (<strong>za</strong> normalno uklopno stanje) planira se ili povećanje snage<br />

transformacije ili izgradnja novog objekta.<br />

Kriterijumi <strong>za</strong> rekonstrukciju postojećih elemenata sistema<br />

Član 25<br />

Rekonstrukcija elemenata prenosnog sistema obuhvata:<br />

- <strong>za</strong>mjenu energetskih transformatora,<br />

- značajne rekonstrukcije dalekovoda, i<br />

- značajne rekonstrukcije transformatorskih stanica.<br />

Zamjena ostale opreme i rekonstrukcije/<strong>za</strong>mjene manjeg obima predmet je godišnjih planova<br />

investicija.<br />

Lista prioriteta <strong>za</strong> <strong>za</strong>mjenu i rekonstrukciju pojedinih elemenata formira se na osnovu:<br />

- očekivanog eksploatacionog vijeka opreme, odnosno elementa prenosnog sistema i<br />

- pouzdanosti rada elementa prenosnog sistema.<br />

Kriterijumi <strong>za</strong> tehničku ocjenu elemenata sistema planiranih <strong>za</strong> izgradnju/rekonstrukciju<br />

Član 26<br />

Za projekte koji se nalaze na listi kandidata <strong>za</strong> izgradnju (ili rekonstrukciju u smislu povećanja<br />

prenosnih kapaciteta), <strong>OPS</strong> vrši sljedeće analize i proračune:<br />

- analizu tokova snaga i naponskih prilika <strong>za</strong> stacionarno stanje (normalni uslovi<br />

eksploatacije),<br />

- analizu opterećenja vodova i transformatora,<br />

- analizu naponsko reaktivnih prilika,<br />

- analizu proizvodnje aktivne i reaktivne snage,<br />

- proračun gubitaka u prenosnom sistemu,<br />

- analizu tokova snaga i sigurnosti pri neraspoloživosti elemenata sistema ((n-1) kriterijum<br />

sigurnosti), i<br />

- analizu dinamičke stabilnosti.<br />

Na osnovu izvršenih anali<strong>za</strong>, elementi sistema <strong>za</strong> izgradnju se rangiraju prema tehničkom<br />

doprinosu sigurnosti i pouzdanosti rada sistema.<br />

Prostorno-planski kriterijum<br />

Član 27<br />

Analizom važeće prostorne-planske dokumentacije utvrñuju se mogućnosti <strong>za</strong> izgradnju novih<br />

elemenata prenosnog sistema i definišu koridori <strong>za</strong> izgradnju dalekovoda (polaganje kablova) i<br />

moguće optimalne lokacije <strong>za</strong> izgradnju transformatorskih stanica, odnosno utvrñuju se<br />

neophodne izmjene i dopune postojeće prostorno-planske dokumentacije i o tome se<br />

obavještavaju nadležni subjekti.<br />

Ekonomski kriterijum<br />

Član 28<br />

Pored sigurnosnih kriterijuma prenosnog sistema, <strong>OPS</strong> vrši ocjenu opcija u planu razvoja sa<br />

ekonomskog aspekta, uporeñujući procijenjene investicione troškove sa pripadajućom dobiti u<br />

smislu smanjenja sveukupnih troškova sistema (uključujući proizvodnju, prenosne i distributivne<br />

troškove), koje snosi krajnji kupac.<br />

Osnovni kriterijum planiranja prenosnog sistema je minimi<strong>za</strong>cija ukupnih (investicionih i<br />

eksploatacionih) troškova, uz <strong>za</strong>dovoljenje kriterijuma <strong>za</strong> sigurnost funkcionisanja EES.<br />

<strong>OPS</strong> vrši zbor novih objekata prenosnog sistema, te proširenja/pojačanja postojećih,<br />

poreñenjem alternativa, pri čemu se prednost daje:

- izgradnji/proširenju objekata u područjima gdje je očekivana vrijednost neisporučene<br />

električne energije veća,<br />

- objektima kod kojih je ukupna cijena izgradnje/proširenja/pojačanja najmanja,<br />

- proširenju/pojačanju postojećih objekata, umjesto izgradnje novih ako je centar potrošnje<br />

ostao nepromijenjen,<br />

- novim objektima u slučaju da je centar potrošnje pomjeren, čime se direktno smanjuju gubici<br />

na distributivnom sistemu,<br />

- tipskim rješenjima radi smanjenja troškova održavanja i eksploatacije (manja količina<br />

rezervnih dijelova, oprema <strong>za</strong> održavanje, specijalističke ekipe), i<br />

- objektima čija je izgradnja brža zbog bržeg povrata investicije.<br />

Ukoliko postoji mogućnost procjene, ova ocjena uključuje troškove <strong>za</strong>gušenja, trendove na<br />

tržištu električne energije, mogućnosti povećanja nivoa uvo<strong>za</strong>/izvo<strong>za</strong> sa ostalim zemljama,<br />

gubitke u sistemu i mogući rizik prekida napajanja krajnjih kupaca.<br />

5. Ulazni podaci i podloge<br />

Član 29<br />

Prilikom planiranja razvoja prenosnog sistema, <strong>OPS</strong> uzima u obzir sledeće podatke i<br />

informacije:<br />

- podatke o trendovima potrošnje po područjima,<br />

- prognoze bilansa električne energije,<br />

- razvoj postojećih i projekte novih energetskih objekata, planiranih od strane korisnika u Crnoj<br />

Gori i operatora susjednih prenosnih sistema kako je definisano u njihovim planovima razvoja,<br />

- potrebe <strong>za</strong> racionali<strong>za</strong>cijom u planiranju sistema,<br />

- bilo koja moguća stanja poremećaja u sistemu koji se mogu javiti u toku rada kao i potrebe<br />

koje proizilaze iz takvih situacija,<br />

- izdate saglasnosti <strong>za</strong> priključenje novih korisnika na prenosni sistem, i<br />

- ostale <strong>za</strong>konske, ekološke i bezbjednosne propise.<br />

Progno<strong>za</strong> potrošnje električne energije i snage<br />

Član 30<br />

Ulazne podloge potrebne <strong>za</strong> prognozu potrošnje su:<br />

- ostvarene vrijednosti potrošnje energije (MWh) i vršne snage (MW), minimalno u periodu od<br />

proteklih pet godina, sa posebnim osvrtom na vrijednosti u karakterističnim režimima zimskog i<br />

ljetnjeg minimuma i maksimuma,<br />

- <strong>za</strong>htjevi <strong>za</strong> priključenje direktnih potrošača na prenosni sistem,<br />

- dinamika ekonomskog razvoja zemlje (na osnovu prognoze porasta bruto nacionalnog<br />

proizvoda, investicija, <strong>za</strong>poslenosti i potrošnje), i<br />

- promjene potrošnje energije u različitim privrednim sektorima, kako bi se ustanovila ve<strong>za</strong><br />

izmeñu ekonomije i potražnje <strong>za</strong> električnom energijom.<br />

Progno<strong>za</strong> porasta potrošnje električne energije i vršne snage u EES Crne Gore koja je<br />

relevantna <strong>za</strong> planiranje prenosnog sistema mora biti u potpunosti u skladu sa Strategijom<br />

razvoja energetike Crne Gore.<br />

Podaci o izvorima energije<br />

Član 31<br />

Podaci o prognozi proizvodnje električne energije koriste se <strong>za</strong> formiranje bilansa i ukupne<br />

slike na nivou crnogorskog EES-a. <strong>OPS</strong> prikuplja dvije osnovne grupe podataka:<br />

1) podaci o postojećim elektranama - obuhvataju postojeća ograničenja u proizvodnji<br />

(minimalnu i maksimalnu aktivnu i reaktivnu snagu) i moguće promjene usled planirane<br />

revitali<strong>za</strong>cije, proširenja/smanjenja proizvodnih kapaciteta ili prestanka rada same proizvodne<br />

jedinice. <strong>OPS</strong> arhivira sve pogonske parametre ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> rad postojećih proizvodnih objekata i<br />

na osnovu toga planira njihovo angažovanje u karakterističnim režimima od interesa <strong>za</strong><br />

planiranje razvoja prenosnog sistema;

2) podaci o novim elektranama - u <strong>za</strong>visnosti od faze u kojem se planirani projekat nalazi,<br />

<strong>OPS</strong>-u je neophodno dostaviti adekvatne podatke kako bi se planiranje sistema moglo izvršiti.<br />

Ukoliko planirana godina <strong>za</strong> ula<strong>za</strong>k u pogon objekta spada u domen planiranja od 3-5 godina i<br />

objekat ulazi u fazu podnošenja <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> priključenje, <strong>OPS</strong>-u je potrebno dostaviti detaljne<br />

podatke prema <strong>za</strong>htjevu <strong>za</strong> priključenje korisnika u skladu sa članom 43 stav 2 ovih <strong>Pravila</strong>. Za<br />

domen planiranja veći od 5 godina, i ukoliko detaljni podaci nisu raspoloživi, neophodni su<br />

osnovni podaci:<br />

- minimum i maksimum aktivne i reaktivne snage buduće elektrane,<br />

- primarni izvor energije,<br />

- lokacija elektrane, i<br />

- dinamika izgradnje.<br />

Podaci o izvorima energije iz susjednih sistema koji su pove<strong>za</strong>ni sa prenosnim sistemom Crne<br />

Gore, prikupljaju se u obimu osnovnih podataka i na odgovarajući način i shodno uticaju se<br />

uvažavaju prilikom formiranja osnovnih scenarija rada planiranog prenosnog sistema Crne Gore.<br />

Progno<strong>za</strong> uvo<strong>za</strong>/izvo<strong>za</strong> električne energije<br />

Član 32<br />

Osnovu <strong>za</strong> prognozu potencijalnih viškova/manjkova električne energije u Crnoj Gori<br />

predstavljaju planirani scenariji razvoja proizvodnih objekata i porasta potrošnje u periodu <strong>za</strong> koji<br />

se vrši planiranje razvoja prenosnog sistema. Na osnovu ovih podataka <strong>OPS</strong> vrši analizu<br />

potencijalnih viškova/manjkova u EES Crne Gore prema Strategiji razvoja energetike i<br />

procjenjuje totale razmjene sa susjednim sistemima.<br />

Na osnovu ovakve analize i sagledavanja stanja na regionalnom tržištu električne energije<br />

odreñuju se vjerovatne razjmene po interkonektivnim dalekovodima.<br />

U procesu planiranja razvoja prenosnog sistema, <strong>OPS</strong> razmatra projekte sa ciljem povećanja<br />

prenosnog kapaciteta na interkonektivnim dalekovodima sa EES susjednih zemalja, kako bi se<br />

dostigle rastuće potrebe <strong>za</strong> funkcionisanjem tržišta električne energije.<br />

Potrebe razvoja interkonektivnih ve<strong>za</strong> identifikuju se od strane <strong>OPS</strong>-a <strong>za</strong>jedno sa stranim<br />

partnerima odgovornim <strong>za</strong> razvoj prenosnih sistema.<br />

Ekološke i tehničke potrebe <strong>za</strong> racionali<strong>za</strong>cijom sistema<br />

Član 33<br />

<strong>OPS</strong> razmatra razvojne aktivnosti koje podrazumjevaju racionali<strong>za</strong>ciju sistema, kako bi se<br />

poboljšao kvalitet usluge i istovremeno <strong>za</strong>štitila životna sredina, uvažavajući istovremeno,<br />

geografske i specifičnosti životne sredine oblasti predviñene <strong>za</strong> trasu dalekovoda ili lokaciju<br />

elektroenergetskog objekta.<br />

Projekti koji predviñaju demontiranje djelova dalekovoda ili objekata čiji je eksploatacioni vijek<br />

istekao i koji se više ne smatraju neophodnim <strong>za</strong> sigurnost rada sistema, ili ograničavaju<br />

mogućnosti izgradnje novih elemenata prenosnog sistema moraju biti uključeni u aktivnosti<br />

planiranja prenosnog sistema.<br />

Kritična stanja usled poremećaja u radu sistema<br />

Član 34<br />

Kako bi se potvrdilo da su ciljevi razvoja postavljeni u prethodnom planu razvoja postignuti,<br />

<strong>OPS</strong> vrši analizu kvarova i njihovih posledica koji su se pojavili u toku prethodnih godina.<br />

<strong>OPS</strong> vrši prikupljanje podataka o učestalosti i trajanju kvarova i drugim neraspoloživostima<br />

elemenata prenosnog sistema. Svi podaci o uočenim kritičnim stanjima i okolnostima prilikom<br />

poremećaja koje su <strong>za</strong>bilježene ispituju se od strane <strong>OPS</strong>-a kako bi se plan razvoja dopunio<br />

novim rješenjima, ukoliko <strong>za</strong> to postoji potreba.<br />

Usaglašavanje planova razvoja sa korisnicima prenosnog sistema

Član 35<br />

Planom razvoja definiše se neophodan razvoj prenosnog sistema i odreñuju se uslovi u kojima<br />

će se odvijati rad sistema u nastupajućem periodu, kako bi se obezbijedili svi preduslovi <strong>za</strong><br />

pouzdan, siguran i stabilan rad cjelokupnog EES-a Crne Gore.<br />

Plan razvoja prenosnog sistema <strong>za</strong>sniva se prije svega na planovima razvoja postojećih i<br />

potencijalnih korisnika prenosnog sistema, te u tom smislu mora biti usklañen sa njihovim<br />

planovima razvoja.<br />

Kako bi se osigurao odgovarajući nivo meñusobne usaglašenosti planova razvoja izmeñu<br />

<strong>OPS</strong>-a i ostalih nosioca odgovornosti definisanih u članu 16, stav 2 ovih <strong>Pravila</strong>, vrši se<br />

koordinacija, još u samoj fazi planiranja, odgovarajućih aktivnosti na razvoju sistema.<br />

<strong>OPS</strong> i drugi nosioci odgovornosti moraju imati brzu i pravovremenu komunikaciju ve<strong>za</strong>nu <strong>za</strong><br />

sve promjene u sistemu koje mogu biti od meñusobnog uticaja. Na ovaj način prilikom procesa<br />

planiranja <strong>OPS</strong> može uvažiti sve promjene ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> predviñenu strukturu sistema u budućnosti<br />

i identifikovati potrebu <strong>za</strong> novim elementima u okviru razvojnog plana.<br />

U cilju koordinacije budućih aktivnosti i usaglašavanja planova razvoja, <strong>OPS</strong> redovno<br />

objavljuje ažurirane raspoložive podatke relevantne <strong>za</strong> razvoj prenosnog sistema, a koje u tom<br />

trenutku posjeduje (Strategija razvoja energetike, izdata mišljenja o mogućnostima priključenja,<br />

sredstva javnog informisanja itd.). Strane <strong>za</strong>interesovane <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem<br />

mogu dostaviti <strong>OPS</strong>-u predloge i komentare na objavljene podatke, do datuma naznačenog kao<br />

krajnji rok <strong>za</strong> javno prikupljanje relevantnih podataka.<br />

<strong>OPS</strong>, po isteku roka iz prethodnog stava, dostavlja na verifikaciju nadležnim subjektima<br />

sljedeće prikupljene podatke:<br />

1) Proizvoñačima električne energije:<br />

- raspoložive podatke o planiranoj <strong>za</strong>mjeni opreme, proširenju/smanjenju proizvodnih<br />

kapaciteta ili prestanku rada postojećih proizvodnih jedinica i<br />

- raspoložive podatke o novim proizvodnim jedinicama (instalisani kapacitet, primarni izvor<br />

energije, geografska lokacija, dinamika izgradnje);<br />

2) Operatoru distributivnog sistema:<br />

- prognozu porasta potrošnje u karakterističnim režimima relevantnim <strong>za</strong> planiranje po<br />

pojedinim distributivnim područjima,<br />

- prostornu raspodjelu prognozirane potrošnje po postojećim i planiranim transformatorskim<br />

stanicama u skladu sa statističkim podacima iz prošlosti i raspoloživim informacijama o<br />

pomjeranjima centara potrošnje,<br />

- podatke o planiranim promjenama kapaciteta na postojećim transformatorskim stanicama<br />

prenosnog sistema,<br />

- podatke o planiranoj izgradnji i povezivanju novih transformatorskih stanica, dinamici njihove<br />

izgradnje i lokaciji u skladu sa raspoloživim podacima o prostornoj raspodjeli opterećenja kao i u<br />

skladu sa važećom prostorno-planskom dokumentacijom, i<br />

- raspoloživa saznanja o ugradnji (<strong>za</strong>mjeni) opreme u postrojenjima korisnika koja mogu biti od<br />

važnosti <strong>za</strong> kvalitet, sigurnost i pouzdanost rada čitavog prenosnog sistema;<br />

3) Direktnim potrošačima:<br />

- aktuelne podatke o planiranom proširenju/smanjenju vršne potrošnje ili prestanku rada<br />

djelova postrojenja <strong>za</strong> postojeće korisnike i<br />

- aktuelne podatke o novim postrojenjima (vršna potrošnja, geografska lokacija objekta,<br />

dinamika izgradnje);<br />

4) Operatorima susjednih prenosnih sistema:<br />

- podatke o planovima razvoja koji su od interesa <strong>za</strong> susjedne prenosne sisteme, <strong>OPS</strong><br />

usaglašava u okviru regionalnih radnih grupa;<br />

5) Državnim i organima lokalne samouprave nadležnim <strong>za</strong> izradu prostorno-planske<br />

dokumentacije:<br />

- podatke o planiranoj izgradnji i povezivanju novih transformatorskih stanica, dinamici njihove<br />

izgradnje i lokaciji u skladu sa raspoloživim podacima o prostornoj raspodjeli opterećenja.<br />

Ukoliko nosioci odgovornosti koji su definisani u članu 16, stav 2 ovih <strong>Pravila</strong> ne dostave<br />

primjedbe ili izmjene podataka u roku od 3 mjeseca od dana dostavljanja podataka, smatra se da<br />

su objavljeni, odnosno dostavljeni podaci verifikovani.

Po isteku roka iz prethodnog stava, a najmanje jednom u tri godine, <strong>OPS</strong> dostavlja na<br />

verifikaciju nadležnom Ministarstvu i Agenciji predlog podloga <strong>za</strong> izradu planskog dokumenta koji<br />

sadrži javno prikupljene podatke o proizvodnji i potrošnji električne energije, verifikovane od<br />

strane Proizvoñača, ODS-a, direktnih potrošača, operatora susjednih sistema i organa<br />

odgovornih <strong>za</strong> izradu prostorno-planske dokumentacije.<br />

Objavljivanjem plana razvoja prenosnog sistema na zvaničnoj internet prezentaciji nakon<br />

njegovog odobrenja od strane Agencije, <strong>OPS</strong> čini transparentnim sve neophodne informacije<br />

korisnicima i operatorima susednih sistema koje su ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> razvoj prenosnog sistema Crne<br />

Gore.<br />

6. Plan razvoja<br />

Član 36<br />

Na osnovu neposrednog, stalnog praćenja rada sistema, sagledavanja trenda potreba <strong>za</strong><br />

pojačanjima, kao i podataka i informacija dobijenih od svih relevantnih subjekata, <strong>OPS</strong> priprema<br />

plan razvoja prenosnog sistema. Svi ovako prikupljeni podaci provjeravaju se, i na osnovu<br />

objedinjenih podataka utvrñuju se elementi razvoja prenosnog sistema, imajući u vidu poštovanje<br />

kriterijuma planiranja.<br />

Član 37<br />

Plan razvoja prenosnog sistema sadrži:<br />

1) pregled postojećeg stanja;<br />

2) pregled postojećih elemenata prenosnog sistema (dalekovoda, transformatora i kablova sa<br />

tehničkim podacima);<br />

3) procjenu stanja elemenata prenosnog sistema (starost, mogućnost proširenja, kao i<br />

budućnost pojedinih objekata sa stanovišta napuštanja pojedinih rješenja) i njihovog<br />

eksploatacionog vijeka:<br />

- statistika kvarova kao i vrijeme njihovog trajanja <strong>za</strong> dalekovode i mrežne transformatore u<br />

posljednjih pet godina;<br />

4) prognozu potrošnje po pojedinačnim tačkama predaje električne energije iz prenosnog<br />

sistema:<br />

- progno<strong>za</strong> potrošnje se vrši u minimum tri scenarija (visoki, srednji i niski) po različitim<br />

metodologijama od kojih se nakon prika<strong>za</strong>nih rezultata shodno posmatranoj potrošačkoj tački i<br />

njenim karakteristikama odabira referentna kriva porasta,<br />

- plan razvoja potrošnje direktnih potrošača,<br />

- model potrošnje (po aktivnoj i reaktivnoj snazi) izrañuje se u svim postojećim i planiranim<br />

mjestima priključenja, čime se istovremeno vrši geografska raspodjela prognoze opterećenja <strong>za</strong><br />

svaku godinu posmatranog perioda uvažavajući planove razvoja distributivnih područja i<br />

priključenje direktnih potrošača;<br />

5) plan razvoja proizvodnje u planiranom periodu:<br />

- osnovne pogonske karakteristike postojećih proizvodnih objekata u karakterističnim<br />

režimima,<br />

- plan razvoja konvencionalnih proizvodnih izvora (definisanje mogućih načina priključenja),<br />

- plan razvoja obnovljivih proizvodnih izvora (definisanje mogućih načina priključenja)<br />

- progno<strong>za</strong> uvo<strong>za</strong>/izvo<strong>za</strong> u skladu sa scenarijima razvoja proizvodnje i potrošnje,<br />

- tehnički aspekti ulaska u pogon novih proizvodnih jedinica sa stanovišta njihovog uticaja na<br />

sistemske usluge;<br />

6) planiranje razvoja prenosnog sistema:<br />

- procjena opterećenja elemenata prenosnog sistema na bazi planiranih karakterističnih<br />

scenarija rada prenosnog sistema u normalnom režimu i koristeći kriterijum (n-1) sigurnosti,<br />

- anali<strong>za</strong> naponskih prilika u karakterističnim scenarijima rada sistema,<br />

- anali<strong>za</strong> gubitaka u prenosnom sistemu,<br />

- definisanje potrebnih pojačanja sistema i/ili promjena u topološkoj strukturi prenosnog<br />

sistema sa vremenski definisanom dinamikom izgradnje,<br />

- potrebna nadogradnja i <strong>za</strong>mjena elemenata prenosnog sistema i opreme postrojenja<br />

(rekonstrukcije, <strong>za</strong>mjena primarne i sekundarne opreme, proširenje kapaciteta TS i sl.) sa<br />

vremenski definisanom dinamikom izgradnje,<br />

- anali<strong>za</strong> razvoja prenosnih kapaciteta koji se mogu staviti na raspolaganje trećim stranama;

7) anali<strong>za</strong> kratkih spojeva:<br />

- proračun struja kratkih spojeva <strong>za</strong> svako čvorište mreže naponskog nivoa 110 kV i više,<br />

- anali<strong>za</strong> perspektivnih struja kratkih spojeva sa stanovišta instalirane rasklopne opreme u<br />

prenosnim i objektima korisnika prenosnog sistema;<br />

8) anali<strong>za</strong> dinamičke stabilnosti (po potrebi a najmanje jednom u tri godine):<br />

- anali<strong>za</strong> tranzijentne stabilnosti proizvodnih jedinica,<br />

- anali<strong>za</strong> stabilnosti na male poremećaje;<br />

9) investicioni plan;<br />

- procjena potrebnih investicija <strong>za</strong> reali<strong>za</strong>ciju predloženih planova po godinama izrade plana.<br />

III. USLOVI ZA PRIKLJUČENJE NA PRENOSNI SISTEM<br />

1. Posebne odredbe<br />

Član 38<br />

Uslovi <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem utvrñuju minimum tehničkih, konstruktivnih,<br />

organi<strong>za</strong>cionih i operativnih uslova i obave<strong>za</strong> koje moraju <strong>za</strong>dovoljiti korisnici koji su već<br />

pove<strong>za</strong>ni na prenosni sistem ili koji <strong>za</strong>htijevaju priključenje na prenosni sistem. U pojedinačnim<br />

slučajevima definišu se i dodatni uslovi i obaveze koji mogu biti neophodni <strong>za</strong> siguran rad<br />

prenosnog sistema.<br />

Uslovi <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem definišu i proceduru koju <strong>OPS</strong> sprovodi kako bi<br />

osigurao usaglašenost sa definisanim kriterijumima kao uslov <strong>za</strong> odobrenje priključenja korisnika<br />

na prenosni sistem.<br />

Uslovi <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem definišu uslove i obaveze <strong>za</strong> izgradnju i operativno<br />

upravljanje jednog ili više priključaka na prenosni sistem. Uslovi i obaveze su definisani u skladu<br />

sa opšte prihvaćenim tehničkim pravilima prema postojećim tehnološkim dostignućima kao i u<br />

skladu sa osnovnim direktivama i preporukama ENTSO-E pravilnika o radu prenosnih sistema.<br />

2. Ciljevi<br />

Član 39<br />

Uslovi <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem primjenjuju se na sve korisnike prenosnog sistema,<br />

bez obzira na to da li priključak koriste <strong>za</strong> preuzimanje ili predaju električne energije.<br />

Uslovi se definišu na osnovu sljedećih kiterijuma:<br />

- niti jedan novi ili izmijenjeni postojeći priključak korisnika na prenosni sistem ne smije i<strong>za</strong>zvati<br />

negativne uticaje na prenosni ili na čitav elektroenergetski sistem ili na bilo kojeg korisnika<br />

sistema, niti smije bilo koji korisnik biti izložen negativnim uticajima nakon priključenja na<br />

prenosni sistem;<br />

- svi korisnici prenosnog sistema se tretiraju na jednak, nediskriminatorni način.<br />

Uslovi <strong>za</strong> priključenje korisnika na prenosni sistem čine tehničku osnovu <strong>za</strong> izradu Elaborata o<br />

priključenju, izdavanje Saglasnosti <strong>za</strong> priključenje i <strong>za</strong>ključivanje Ugovora o priključenju.<br />

3. Primjena<br />

Član 40<br />

Nosioci odgovornosti kod primjene uslova <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem su <strong>OPS</strong> i<br />

korisnici prenosnog sistema pod kojima se smatraju:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- vlasnici interkonektivnih dalekovoda na koji se ne primjenjuju pravila o pristupu prenosnom<br />

sistemu,<br />

- operatori distributivnog sistema (ODS), i<br />

- direktni potrošači.<br />

4. Procedura priključenja<br />

1) Dokumenti izdati u proceduri<br />

Član 41<br />

U toku procedure priključenja korisnika na prenosni sistem, <strong>OPS</strong>:

1) Daje mišljenje o mogućnostima priključenja,<br />

2) Izdaje saglasnost <strong>za</strong> priključenje,<br />

3) Izdaje saglasnost na projektnu dokumentaciju,<br />

4) Izdaje Privremenu dozvolu <strong>za</strong> priključenje tokom probnog rada,<br />

5) Zaključuje Ugovor o priključenju.<br />

2) Mišljenje o mogućnostima priključenja<br />

Član 42<br />

Na <strong>za</strong>htjev nadležnog Ministarstva, u skladu sa <strong>za</strong>htjevom subjekta koji namerava izgradnju<br />

energetskog objekta <strong>OPS</strong>, daje mišljenje o mogućnostima priključenja na prenosni sistem.<br />

Zahtjev <strong>za</strong> izdavanje mišljenja o mogućnosti priključenja treba da sadrži bitne podatke o<br />

objektu izgradnje. Bitni podaci propisani su obrascem koji je dostupan na zvaničnoj internet<br />

stranici <strong>OPS</strong>-a (Prilog 1).<br />

Mišljenje o mogućnosti priključenja sadrži:<br />

- mišljenje o adekvatnosti priključenja energetskog objekta na prenosni sistem i predlog<br />

optimalnog naponskog nivoa priključka,<br />

- preliminarnu procjena uticaja objekta na rad EES-a, i<br />

- moguće tačke priključenja uzimajući u obzir postojeće stanje prenosnog sistema, terminski<br />

plan izgradnje objekta <strong>za</strong> koji se traži mišljenje i aktuelne planove razvoja prenosnog sistema.<br />

Ukoliko doñe do izmjene planskih dokumenata prije izdavanja saglasnosti <strong>za</strong> priključenje<br />

korisnika na prenosni sistem, <strong>OPS</strong> <strong>za</strong>država pravo da definiše novu tačku priključenja na<br />

prenosni sistem i dopuni mišljenje o adekvatnosti priključenja i preliminarnu procjenu uticaja<br />

objekta na rad elektroenergetskog sistema, vodeći računa o prethodno izdatom mišljenju.<br />

Konačni uslovi priključenja koji su obavezujući <strong>za</strong> <strong>OPS</strong> definišu se u okviru izdate saglasnosti <strong>za</strong><br />

priključenje.<br />

3) Saglasnost <strong>za</strong> priključenje<br />

Član 43<br />

Za svaku izgradnju novog priključka na prenosni sistem ili njegovu promjenu u smislu<br />

tehničkih parametara, subjekt koji planira izgradnju, odnosno promjenu mora pribaviti saglasnost<br />

<strong>za</strong> priključenje koju izdaje <strong>OPS</strong>.<br />

Postupak izdavanja saglasnosti <strong>za</strong> priključenje pokreće se podnošenjem <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> dobijanje<br />

saglasnosti <strong>za</strong> priključenje. Zahtjev se podnosi na propisanom obrascu koji je dostupan na<br />

zvaničnoj internet stranici <strong>OPS</strong>-a. (Prilog 2)<br />

Podaci, odnosno tehnički parametri, sadržani u <strong>za</strong>htjevu <strong>za</strong> dobijanje saglasnosti <strong>za</strong><br />

priključenje moraju biti usaglašeni sa revidovanim idejnim projektom.<br />

<strong>OPS</strong> izdaje saglasnost <strong>za</strong> priključenje objekta ukoliko ne postoje tehnička ograničenja u radu<br />

prenosnog sistema i ukoliko ureñaji i instalacije objekta koji se priključuje ispunjavaju uslove<br />

propisane ovim Pravilima.<br />

Saglasnost <strong>za</strong> priključenje objekta na prenosni sistem sadrži:<br />

- uslove <strong>za</strong> priključenje, uključujući mjesto i procjenu troškova priključenja,<br />

- način, tehničke uslove i rok priključenja, i<br />

- mjesto i način mjerenja isporučene energije<br />

Saglasnost <strong>za</strong> priključenje pored navedenih stavki može sadržati, uz odobrenje Agencije, i<br />

način, uslove i rokove <strong>za</strong> preuzimanje infrastrukture od strane <strong>OPS</strong>-a koju je o svom trošku<br />

izgradio korisnik sistema u saglasnosti sa čl. 149 i 204 Zakona o energetici.<br />

U slučaju <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> priključenje proizvodnih i drugih energetskih objekata <strong>za</strong> koje je<br />

potrebna izrada sistemskih anali<strong>za</strong>, <strong>OPS</strong> u procesu izdavanja saglasnosti <strong>za</strong> priključenje izrañuje<br />

elaborat o priključenju čiji <strong>za</strong>ključci predstavljaju osnovu <strong>za</strong> izdavanje saglasnosti.<br />

Elaborat o priključenju

Član 44<br />

Tehnički uslovi i definicije koji su opisani u čl. 49 do 94 ovih <strong>Pravila</strong> jesu osnova <strong>za</strong> izradu<br />

elaborata o priključenju korisnika na prenosni sistem a samim tim i osnova <strong>za</strong> izdavanje<br />

saglasnosti <strong>za</strong> priključenje.<br />

U cilju definisanja optimalnih uslova priključenja koji su sastavni dio elaborata, <strong>OPS</strong> izvršava<br />

sve neophodne analize (anali<strong>za</strong> tokova snaga, anali<strong>za</strong> sigurnosti, regulacija reaktivnih snaga,<br />

anali<strong>za</strong> kratkih spojeva, dinamička stabilnost itd.) kojima se ispituje da li su parametri rada<br />

prenosnog sistema u okviru propisanih granica <strong>za</strong> nesmetano povezivanje i rad korisnikovog<br />

postrojenja bez negativnih efekata po prenosni sistem i bez ugrožavanja normalnog rada<br />

postrojenja.<br />

Prilikom izrade elaborata o priključenju, <strong>OPS</strong> može <strong>za</strong>htjevati od korisnika detaljan simulacioni<br />

model postrojenja koji će <strong>OPS</strong> koristiti u cilju sprovoñenja svih neophodnih anali<strong>za</strong> usaglašenosti<br />

sa uslovima definisanim ovim Pravilima, kao i u cilju izrade različitih studija stabilnosti sistema <strong>za</strong><br />

čitavo vrijeme pove<strong>za</strong>nosti korisnika na prenosni sistem. U slučaju ovakvog <strong>za</strong>htjeva, korisnik je<br />

u obavezi da dostavi detaljan simulacioni model postrojenja u odgovarajućem formatu koji<br />

odreñuje <strong>OPS</strong> i koji mora prika<strong>za</strong>ti realan odziv postrojenja prilikom statičkih i dinamičkih<br />

simulacija u tački priključenja.<br />

Svaki priključak na prenosni sistem mora biti tako dimenzionisan i izveden da operator<br />

prenosnog sistema bude u stanju da upravlja sistemom koji je u njegovom vlasništvu u skladu sa<br />

N-1 kriterijumom sigurnosti.<br />

Elaborat o priključenju može da sadrži više varijanti priključenja. Prilikom izrade elaborata,<br />

<strong>OPS</strong> mora voditi računa da se predložene varijante priključenja u najvećoj mogućoj mjeri<br />

uklapaju u usvojeni plan razvoja prenosnog sistema.<br />

Ukoliko analize pokažu da su uslovi rada prenosnog sistema u tački priključenja neprihvatljivi<br />

sa stanovišta propisanog rada postrojenja korisnika, <strong>OPS</strong> definiše odgovarajuće mjere u<br />

elaboratu o priključenju koje je potrebno preduzeti u cilju prilagoñenja postrojenja korisnika.<br />

Ukoliko su, kao rezultat priključenja novog ili promjene postojećeg objekta, potrebna<br />

proširenja, pojačanja ili druge tehničke promjene u prenosnom sistemu, sve neophodne dodatne<br />

mjere moraju biti jasno definisane i naznačene u okviru elaborata o priključenju.<br />

Svi detalji ve<strong>za</strong>ni <strong>za</strong> uslove <strong>za</strong> izradu elaborata dati su u okviru internog dokumenta <strong>OPS</strong>-a<br />

"Metodologija <strong>za</strong> utvrñivanje cijena, rokova i uslova <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem", koji je<br />

dostupan na zvaničnoj internet prezentaciji <strong>OPS</strong>-a.<br />

Na osnovu <strong>za</strong>ključaka elaborata o priključenju, odnosno sporazumnog utvrñivanja konačne<br />

varijante priključenja u slučaju postojanja više varijanti, <strong>OPS</strong> izdaje saglasnost <strong>za</strong> priključenje na<br />

prenosni sistem.<br />

4) Saglasnost na projektnu dokumentaciju<br />

Član 45<br />

<strong>OPS</strong> vrši reviziju i daje saglasnost na investiciono-tehničku dokumentaciju i idejni projekat,<br />

odnosno glavni projekat, ako je izrañen <strong>za</strong> objekat ili dio objekta koji ima uticaj na rad prenosnog<br />

sistema i koji je potreban korisniku prilikom pribavljanja dozvole <strong>za</strong> gradnju i to u roku od 30 dana<br />

od dana prijema <strong>za</strong>htjeva.<br />

5) Privremena dozvola <strong>za</strong> priključenje tokom probnog rada<br />

Član 46<br />

Prije početka probnog rada (ako je probni rad <strong>za</strong>htjevan prema <strong>za</strong>konu koji ureñuje izgradnju<br />

objekata), <strong>OPS</strong> na <strong>za</strong>htjev korisnika izdaje privremenu dozvolu <strong>za</strong> priključenje tokom probnog<br />

rada.<br />

Privremenu dozvolu <strong>za</strong> priključenje tokom probnog rada izdaje <strong>OPS</strong> na osnovu stručne ocjene<br />

o ispunjenosti uslova iz saglasnosti <strong>za</strong> priključenje.<br />

Minimalno <strong>za</strong> vreme trajanja probnog rada, a u slučaju <strong>za</strong>htjeva <strong>OPS</strong>-a i <strong>za</strong> čitavo vrijeme<br />

pove<strong>za</strong>nosti na prenosni sistem, korisnik je dužan da instalira ureñaj kojim će se omogućiti

snimanje dinamičkog odziva generatora kao i vršiti monitoring parametara kvaliteta električne<br />

energije u tački priključenja. Podešavanje ureñaja <strong>za</strong> snimanje dinamičkog odziva i monitoring<br />

parametara se <strong>za</strong>jednički usaglašava izmeñu korisnika i <strong>OPS</strong>-a.<br />

Na osnovu poreñenja stvarnog odziva generatora i parametara kvaliteta električne energije<br />

koji se <strong>za</strong>bilježe preko ureñaja <strong>za</strong> snimanje i monitoring u toku probnog rada i dinamičkog odziva<br />

generatora i nivoa emisije flikera dobijenih na osnovu simulacija u elaboratu o priključenju <strong>OPS</strong><br />

izdaje stručnu ocjenu o ispunjenosti uslova iz saglasnosti <strong>za</strong> priključenje.<br />

Ocejnu ispunjenosti uslova definisanih u saglasnosti <strong>za</strong> priključenje <strong>za</strong>pisnički konstatuje<br />

komisija imenovana od strane <strong>OPS</strong>-a u prisustvu ovlašćenog lica podnosioca <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong><br />

priključenje. Sve eventualne nepravilnosti evidentiraju se u <strong>za</strong>pisniku i otklanjaju se u roku koji se<br />

sporazumno utvrñuje izmeñu korisnika i <strong>OPS</strong>-a.<br />

Privremena dozvola važi samo <strong>za</strong> vrijeme trajanja probnog rada.<br />

6) Ugovor o priključenju<br />

Član 47<br />

Ugovorom o priključenju koji se <strong>za</strong>ključuje izmeñu <strong>OPS</strong>-i korisnika prenosnog sistema ureñuju<br />

se tehnički, pravni i ekonomski uslovi priključenja na prenosni sistem, sve pojedinosti budućih<br />

vlasničkih odnosa, kao i budući odnosi u radu i održavanju izmeñu ugovornih strana.<br />

Sadržaj ugovora o priključenju definisan je Zakonom o energetici.<br />

Ugovor o priključenju mora biti <strong>za</strong>ključen prije trajnog puštanja objekta pod napon.<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da podnosiocu <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> <strong>za</strong>ključenje ugovora o priključenju dostavi predlog<br />

ugovora u roku od 30 dana od dana podnošenja <strong>za</strong>htjeva. Tehnički uslovi <strong>za</strong> priključenje<br />

sadržani u predlogu ugovora o priključenju, utvrñuju se u svemu u skladu sa odredbama ovih<br />

<strong>Pravila</strong> koji se odnose na priključenje na prenosni sistem i u skladu sa uslovima definisanim u<br />

saglasnosti <strong>za</strong> priključenje korisnika/podnosioca <strong>za</strong>htjeva/ na prenosni sistem.<br />

Ugovor o priključenju se <strong>za</strong>ključuje na osnovu:<br />

- pregleda tehničke dokumentacije od strane <strong>OPS</strong>-a,<br />

- ocjene ispunjenosti uslova definisanih u Saglasnosti <strong>za</strong> priključenje na osnovu obavljenih<br />

ispitivanja, probnog rada objekta i tehničkog pregleda,<br />

- upotrebne dozvole objekta,<br />

- opremljenosti obračunskog mjernog mjesta sa propisanom mjernom opremom, i<br />

- potvrde o spremnosti stavljanja priključka pod napon od strane <strong>OPS</strong>-a.<br />

7) Izmjene i kontrola tehničkih parametara priključka<br />

Član 48<br />

Sve planirane izmjene komponenti u okviru samog postrojenja koji utiču na rad prenosnog<br />

sistema moraju biti dogovorene izmeñu <strong>OPS</strong>-a i korisnika. Kompletna tehnička dokumentacija<br />

koja se tiče ovakve promjene mora biti na vrijeme dostavljena <strong>OPS</strong>-u.<br />

Ukoliko je potrebno sprovesti dodatnu kontrolu korisnikovog postrojenja, <strong>OPS</strong> mora o tome na<br />

vrijeme informisati korisnika.<br />

Promjene tehničkih parametara priključka moraju biti usaglašene u aneksu Ugovora o<br />

priključenju kao i sve ostale promjene Ugovora o priključenju koje proističu iz promjena tehničkih<br />

parametara.<br />

5. Opšti tehnički uslovi <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem<br />

1) Opšte<br />

Član 49<br />

Tačke priključenja korisnika odreñuje <strong>OPS</strong>, u skladu sa relevantnim uslovima rada prenosnog<br />

sistema, instalisane snage, načina na koji postrojenje funkcioniše, kao i interesima samog<br />

korisnika.

Član 50<br />

Postrojenje korisnika mora biti, u cilju predaje ili preuzimanja električne energije, pove<strong>za</strong>no sa<br />

tačkom priključka u prenosnom sistemu preko dalekovoda sa mogućnošću isključenja (rasklopna<br />

oprema).<br />

Član 51<br />

U skladu sa uslovima <strong>za</strong> priključenje, koje izdaje <strong>OPS</strong>, korisnik izgrañuje transformatorsku<br />

stanicu koja je u njegovoj nadležnosti. Oprema u postrojenju mora biti tako dimenzionisana i<br />

podešena da postrojenje funkcioniše u skladu sa važećim propisima i prihvaćenim tehnološkim<br />

standardima.<br />

Član 52<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da obezbijedi svu neophodnu dokumentaciju koju korisnik mora popuniti i<br />

dostaviti u propisanom vremenskom roku <strong>OPS</strong>-u prilikom <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> izdavanjem saglasnosti <strong>za</strong><br />

priključenje (Prilog 2) kao i prilikom <strong>za</strong>ključivanja ugovora o priključenju (Prilog 3) i koja se mora<br />

održavati ažuriranom u toku čitavog trajanja pove<strong>za</strong>nosti korisnika na prenosni sistem.<br />

Ukoliko doñe do eventualnih promjena podataka kod jedne od odgovornih strana, sve<br />

relevantne promjene moraju biti dostupne drugoj strani.<br />

2) Način priključenja i izrada postrojenja<br />

Član 53<br />

U skladu sa topologijom prenosne mreže i operativnim potrebama, povezivanje sa prenosnim<br />

sistemom je moguće ostvariti na jedan od sljedeća dva načina:<br />

- povezivanje na postojeći ili planirani dalekovod po principu ulaz/izlaz ili<br />

- povezivanje direktno na sabirnice u postojećoj ili planiranoj transformatorskoj stanici<br />

(razvodnom postrojenju).<br />

<strong>OPS</strong> prilikom izdavanja saglasnosti <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem odreñuje konfiguraciju<br />

postrojenja (broj sabirnica, broj dalekovodnih i transformatorskih polja) uključujući i prateću<br />

rasklopnu opremu.<br />

Prateća rasklopna oprema podrazumijeva sljedeće:<br />

- prekidače odgovarajućih tehničkih karakteristika koji omogućavaju selektivno isključenje<br />

dalekovoda, transformatora i sistema sabirnica u postrojenju korisnika i u susjednim objektima,<br />

- rastavljače (izlazni, i sabirnički <strong>za</strong> dalekovode, sabirnički <strong>za</strong> transformatore i spojna polja), i<br />

- noževe <strong>za</strong> uzemljenje (dalekovodna polja, 400 kV polja transformatora, kao i <strong>za</strong> 400 kV<br />

sabirnice).<br />

Član 54<br />

Konfiguraciju postrojenja koje se priključuje na prenosni sistem odreñuje <strong>OPS</strong> na osnovu<br />

podataka koje dostavlja korisnik, vodeći računa o tipi<strong>za</strong>ciji postrojenja koja se priključuju na<br />

prenosni sistem. Pri tome <strong>OPS</strong> uzima u obzir:<br />

- predlog jednopolne šeme postrojenja dostavljene od strane korisnika,<br />

- pogonske karakteristike postrojenja,<br />

- uobičajene operativne procedure,<br />

- mogućnost alternativne isporuke električne energije postrojenju korisnika iz distributivnih ili<br />

drugih sistema, i<br />

- konzum, tj. dijagram potrošnje postrojenja tokom normalnog rada, odnosno dijagram<br />

proizvodnje ukoliko je korisnik Proizvoñač.<br />

Član 55<br />

Koordinacija izolacije svih prekidača, rastavljača, noževa <strong>za</strong> uzemljenje, energetskih<br />

transformatora, naponskih i strujnih transformatora, odvodnika prenapona, izolatora, opreme <strong>za</strong><br />

uzemljenje neutralne tačke, konden<strong>za</strong>tora, VF prigušnica i spojne opreme, mora biti u skladu sa<br />

IEC standardima.<br />

Ne<strong>za</strong>visno neprekidno napajanje električnom energijom preko baterija mora biti obezbijeñeno<br />

<strong>za</strong> sve električne ureñaje sopstvene potrošnje kao što su upravljački, komunikacioni, <strong>za</strong>štitni,<br />

mjerni ureñaji i upravljački sistemi rasklopne opreme.

3) Razmjena reaktivne snage<br />

Član 56<br />

U slučaju kada korisnik preuzima aktivnu snagu iz prenosnog sistema <strong>OPS</strong>-a, korisnik mora<br />

održavati u skladu sa standardima faktor snage od 0.95 (induktivno) do 1 u tački priključka na<br />

prenosni sistem. Dodatna razmjena reaktivne snage izvan gore propisanih granica je dozvoljena<br />

isključivo u slučajevima kada je takva razmjena ugovorena izmeñu korisnika i <strong>OPS</strong>-a.<br />

Razmjena reaktivne snage u slučaju korisnika koji predaju snagu u prenosni sistem opisana je<br />

u čl. 77 do 81 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

4) Upravljanje postrojenjem<br />

Član 57<br />

Upravljanje elektroenergetskim postrojenjem pokriva sve tehničke i organi<strong>za</strong>cione aktivnosti<br />

koje su neophodne da bi se postrojenje održavalo funkcionalnim i sigurnim.<br />

Korisnik prenosnog sistema mora da oformi sopstveni centar upravljanja <strong>za</strong> objekat <strong>za</strong> koji se<br />

podnosi <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> odobravanje priključenja na prenosni sistem. Ovaj centar je u smislu<br />

obavljanja upravljačkih radnji koje mogu imati uticaj na rad prenosnog sistema podreñen<br />

nadležnom centru upravljanja sistemom <strong>OPS</strong>-a.<br />

Centar upravljanja korisnika prenosnog sistema mora biti neprestano u funkciji.<br />

Operativno osoblje koje je <strong>za</strong>posleno u centru upravljanja korisnika prenosnog sistema mora<br />

biti kvalifikovano <strong>za</strong> rad i pristup električnim postrojenjima visokog napona.<br />

Ovlašćeno lice <strong>za</strong>posleno u centru upravljanja korisnika prenosnog sistema koje je odgovorno<br />

<strong>za</strong> manipulacije prekidačkom opremom mora biti dostupno centru upravljanja sistemom <strong>OPS</strong>-a u<br />

svakom trenutku.<br />

5) Rad u toku poremećaja<br />

Član 58<br />

Postrojenje korisnika i prenosni sistem moraju biti tako izgrañeni da se svi kvarovi automatski<br />

u najbržem mogućem vremenu izoluju od ostatka sistema djelovanjem <strong>za</strong>štitnih ureñaja i na taj<br />

način spreči dalje širenje kvara.<br />

6) Kvalitet električne energije<br />

Član 59<br />

Električni sistem u postrojenju korisnika mora biti izgrañen i podešen tako da dok je u pogonu<br />

nema uticaja na kvalitet električne energije u prenosnom sistemu ili kod trećeg lica, kao i da ne<br />

dolazi do neželjenih uticaja prilikom prenosa signala i drugih informacija.<br />

Flikeri<br />

Član 60<br />

Naponski fliker se definiše kao nagla promjena efektivne vreijdnosti naponskog talasa koja je<br />

obično i<strong>za</strong>zvana priključivanjem postrojenja korisnika koje izobličuje normalnu sinusnu naponsku<br />

krivu.<br />

Pojava flikera se opisuje preko dva indeksa jačine:<br />

- P st - Indeks jačine flikera kratkog trajanja koji se dobija mjerenjem u toku perioda od 10<br />

minuta i<br />

- P lt - Indeks jačine flikera dugog trajanja koji se izračunava <strong>za</strong> period od 120 minuta prema<br />

sledećoj formuli

Korisnik je dužan da minimizuje pojavu naponskih flikera u tački priključka na prenosni sistem.<br />

U tabeli 1 su prika<strong>za</strong>ne planske vrijednosti indeksa jačine flikera kratkog i dugog trajanja u<br />

prenosnom sistemu <strong>OPS</strong>-a po naponskim nivoima čije vrijednosti ne smiju biti prekoračene u<br />

tački riključka.<br />

Tabela 1 - Granične vrijednosti jačine flikera u prenosnom sistemu<br />

Naponski nivo P st P it<br />

400 i 220 kV 0.8 0.6<br />

110 kV 1 0.8<br />

Harmonijska izobličenja<br />

Član 61<br />

Harmonijsko izobličenje svakog pojedinačnog harmonika u prenosnom sistemu definiše se<br />

kao:<br />

gdje su:<br />

U n - amplituda napona n-tog harmonika<br />

U 1 - amplituda napona osnovnog harmonika<br />

Faktor ukupnog harmonijskog izobličenja THD(%) definiše se kao:<br />

Najveći dozvoljeni sadržaj viših harmonika u prenosnom sistemu <strong>OPS</strong>-a po naponskim<br />

nivoima prika<strong>za</strong>n je u tabeli 2.<br />

Tabela 2 - Granične vrijednosti sadržaja viših harmonika u prenosnom sistemu<br />

Naponski nivo D n (%) THD %<br />

400 i 220 kV 1 1.5<br />

110 kV 1.5 3<br />

Fazna nesimetrija<br />

Član 62<br />

Fazna nesimetrija u trofaznim sistemima definiše se kao odstupanje amplituda faznog napona<br />

i/ili odstupanje od faznog ugla izmeñu susjednih fa<strong>za</strong> (120°) i njena vrijednost se izraž ava preko<br />

faktora naponske nesimetrije.<br />

Prema IEC standardu faktor naponske nesimetrije (VUF) je dat kao odnos inverzne i direktne<br />

komponente napona

gdje su:<br />

U i - inverzna komponenta napona<br />

U d - direktna komponenta napona<br />

Vrijednost faktora nesimetrije može se takoñe izračunati i preko vrijednosti meñufaznih<br />

napona U ab , U bc i U ca kao:<br />

U normalnim pogonskim uslovima u skladu sa IEC 61000-3-13 maksimalna vrijednost<br />

nesimetrije faznog napona u prenosnom sistemu ne smije prelaziti 2%, odnosno inverzna<br />

komponenta ne smije prelaziti 2% direktne komponente napona.<br />

<strong>OPS</strong> <strong>za</strong>država pravo da u saglasnosti <strong>za</strong> priključenje u pojedinačnim slučajevima promjeni<br />

dozvoljeni iznos fazne nesimetrije u normalnom pogonu pod uslovom da time ne ugrožava<br />

normalan rad ostalih korisnika prenosnog sistema.<br />

7) Naponi<br />

Član 63<br />

U toku normalnog radnog režima naponske prilike se moraju održavati u sledećim granicama:<br />

1) Frekvencija napona u opsegu od 49.8 - 50.2 Hz;<br />

2) Trajno dozvoljeni opseg napona, po naponskim nivoima:<br />

- 380 - 420 kV <strong>za</strong> 400 kV naponski nivo, odnosno ±5% od nominalnog napona,<br />

- 198 - 242 kV <strong>za</strong> 220 kV naponski nivo, odnosno ±10% od nominalnog napona,<br />

- 99 - 121 kV <strong>za</strong> 110 kV naponski nivo, odnosno ±10% od nominalnog napona.<br />

8) Koncept uzemljenja neutralne tačke<br />

Član 64<br />

Odreñivanje koncepta uzemljenja neutralne tačke u prenosnom sistemu je u nadležnosti <strong>OPS</strong>a.<br />

Koncept uzemljenja neutralne tačke u prenosnom sistemu <strong>za</strong>sniva se na kriterijumu<br />

dozvoljenih struja kratkih spojeva u skladu sa članom 22 ovih <strong>Pravila</strong> kao i koordinaciji izolacije u<br />

mrežama 400, 220 i 110 kV naponskog nivoa.<br />

<strong>OPS</strong> propisuje odgovarajuću tehničku specifikaciju <strong>za</strong> uzemljenje neutralne tačke na svim<br />

naponskim nivoima koji pripadaju prenosnom sistemu (400, 220 i 110 kV), pa samim tim i onim<br />

neutralnim tačkama koje pripadaju djelovima ovog sistema, a u vlasništvu su korisnika.<br />

Koncept uzemljenja neutralne tačke u prenosnom sistemu je u nadležnosti <strong>OPS</strong>-a. To znači<br />

da <strong>OPS</strong> propisuje odgovarajuću tehničku specifikaciju <strong>za</strong> uzemljenje neutralne tačke na<br />

naponskim nivoima koji pripadaju prenosnom sistemu <strong>OPS</strong>-a, pa samim tim i onim neutralnim<br />

tačkama koji pripadaju sistemu korisnika.<br />

Na naponskim nivoima sistema 110 kV i više, neutralne tačke transformatora i drugih ureñaja<br />

koji pripadaju postrojenju korisnika moraju imati mogućnost <strong>za</strong> uzemljenje.<br />

Način uzemljenja neutralne tačke na relevantnim naponskim nivoima koji pripadaju<br />

prenosnom sistemu <strong>OPS</strong>-a u dijelu sistema koji pripada korisniku mora biti posebno obrañen <strong>za</strong><br />

svaki pojedinačni slučaj i sastavni je dio saglasnosti <strong>za</strong> priključenje.<br />

9) Održavanje

Član 65<br />

<strong>OPS</strong> i korisnik su nadležni <strong>za</strong> održavanje opreme i postrojenja koja su u njihovom vlasništvu.<br />

Svi elementi postrojenja moraju se održavati u skladu sa postojećim stepenom tehnološkog<br />

razvoja u cilju garantovanja pravilnog rada postrojenja u skladu sa ovim Pravilima.<br />

Elementi postrojenja koji su sastavni dio <strong>za</strong>štitnih sistema kao što su prekidači, baterije, relejni<br />

ureñaji moraju biti redovno kontrolisani u skladu sa planom, koji donosi korisnik u saglasnošću sa<br />

<strong>OPS</strong>-om.<br />

6. Posebni tehnički uslovi <strong>za</strong> priključenje proizvodnih objekata<br />

1) Opšte<br />

Član 66<br />

Za priključenje proizvodnih objekata na prenosni sistem korisnik je dužan, pored opštih<br />

tehničkih uslova navedenih u čl. 50, 51 i 55 do 64 ovih <strong>Pravila</strong>, ispuniti i posebne tehničke uslove.<br />

U skladu sa tehničkim karakteristikama proizvodne jedinice, posebni tehnički uslovi <strong>za</strong><br />

priključenje proizvodnih objekata sadrže:<br />

- osnovne uslove koji moraju biti ispunjeni od strane svake proizvodne jedinice, i<br />

- dodatne uslove koji moraju biti ispunjeni po <strong>za</strong>htjevima <strong>OPS</strong>-a kako bi se osigurala margina<br />

sigurnosti i pouzdanosti rada sistema. Eventualni dodatni uslovi se ugovorno ureñuju izmeñu<br />

<strong>OPS</strong>-a i Proizvoñača.<br />

Član 67<br />

Ukoliko nije drugačije naznačeno, svi uslovi u čl. 70 do 89 ovih <strong>Pravila</strong> su osnovni uslovi.<br />

Dodatni uslovi, ukoliko ih ima, su posebno istaknuti u okviru svakog pojedinačnog osnovnog<br />

uslova.<br />

Član 68<br />

Imajući u vidu različite odzive u toku i nakon poremećaja u sistemu potrebno je razlikovati dva<br />

tipa generatora:<br />

- Tip 1: Sinhroni generatori direktno pove<strong>za</strong>ni na prenosni sistem,<br />

- Tip 2: Ostali generatori koji ne spadaju u grupu tipa 1.<br />

Član 69<br />

Ukupna suma instalisanih snaga svih proizvodnih jedinica priključenih u <strong>za</strong>jedničku tačku je<br />

mjerodavna <strong>za</strong> odreñivanje instalisanog kapaciteta elektrane. To uključuje i slučajeve kada se<br />

preko <strong>za</strong>jedničkog priključka povezuje više ne<strong>za</strong>visnih proizvodnih jedinica.<br />

2) Aktivna snaga<br />

Član 70<br />

Povezivanje i normalan rad proizvodne jedinice korisnika ne smije i<strong>za</strong>zivati nikakve negativne<br />

uticaje na rad prenosnog sistema.<br />

Kod povezivanja generatora na prenosni sistem, sledeće operacije moraju biti dozvoljene u<br />

vezi sa sinhroni<strong>za</strong>cijom generatora:<br />

- pokretanje generatora u normalnim uslovima,<br />

- sinhroni<strong>za</strong>cija nakon ostrvskog rada napajanja sopstvene potrošnje, ukoliko je takav rad<br />

generatora tehnički moguć,<br />

- povezivanje sa izolovanim dijelom sistema bez napona u cilju obezbjeñenja njegovog<br />

napajanja.<br />

Član 71<br />

Svaka proizvodna jedinica mora biti u stanju da normalno radi sa smanjenom snagom prema<br />

pogonskom dijagramu kao i da omogući upravljanje aktivnom snagom u iznosu od 1% instalisane<br />

snage po minutu i to na čitavom opsegu rada od tehničkog minimuma do maksimalne instalisane<br />

snage.<br />

Posebno, hidrogeneratorske jedinice moraju biti u stanju da omoguće upravljanje aktivnom<br />

snagom od 40% P nom u minutu.

Svaka proizvodna jedinica mora biti osposobljena <strong>za</strong> trajni pogon na snazi tehničkog<br />

minimuma. Tehnički minimum turbogeneratorskih jedinica ne smije biti veći od 50% P nom .<br />

Ukoliko doñe do pojave propadanja frekvencije u funkciji vremena po graničnoj krivoj<br />

prika<strong>za</strong>noj na slici 1, kao i iznad ove granične krive, aktivna snaga elektrane se ne smije<br />

smanjivati.<br />

Slika 1 - Granična kriva propada frekvencije pri kojoj ne smije doći do smanjenja<br />

aktivne snage proizvodne jedinice<br />

Član 72<br />

Osnovni uslov prika<strong>za</strong>n na slici 2 ne odnosi se na uticaj dejstva primarne i sekundarne<br />

regulacije snage već kao osnovni uslov o održavanju predate aktivne snage pri propadima<br />

frekvencije i napona <strong>za</strong> proizvodne jedinice koje ne učestvuju u primarnoj regulaciji.

Slika 2 - Osnovni uslovi <strong>za</strong> generisanjem aktivne snage pri odstupanju napona i<br />

frekvencije u kvazistacionarnom stanju<br />

3) Frekventna stabilnost<br />

Član 73<br />

Sve proizvodne jedinice koje ispunjavaju tehničke i operativne uslove mogu biti korišćene <strong>za</strong><br />

potrebe primarne, sekundarne i tercijarne rezerve u sistemu. U tom smislu, proizvodne jedinice<br />

treba da proñu kvalifikacioni proces u okviru koga se detaljno utvrñuju parametri koji se tiču<br />

opsega regulacije, ograničenja naglog porasta proizvodnje, perioda korišćenja rezerve,<br />

raspoloživosti itd. Direktni potrošači takoñe mogu učestvovati u sekundarnoj i tercijarnoj regulaciji<br />

ukoliko <strong>za</strong> to postoje tehnološki uslovi preko upravljanja potrošnjom.<br />

Primarna regulacija<br />

Član 74<br />

Sve hidrogeneratorske i turbogeneratorske jedinice moraju biti osposobljene <strong>za</strong> učešće u<br />

primarnoj regulaciji, odnosno moraju biti opremljene turbinskim regulatorima koji imaju<br />

mogućnost automatske regulacije brzine obrtanja. Ovo je preduslov <strong>za</strong> priključenje na prenosni<br />

sistem.<br />

<strong>OPS</strong> može da izuzme pojedinačne proizvodne objekte od obaveze učešća u primarnoj<br />

regulaciji u skladu sa tehnologijom njihove izrade, kao i tipa primarne energije koju koriste.<br />

Sve hidrogeneratorske jedinice čiji je instalisani kapacitet ≥10 MW i turbogeneratorske jedinice<br />

čiji je instalisani kapacitet ≥30 MW obavezne su da učestvuju u primarnoj regulaciji u sistemu.<br />

Ostale hidrogeneratorske i turbogeneratorske jedinice (čiji je instalisani kapacitet ≤10 MW <strong>za</strong>

hidrogeneratorske jedinice i ≤30 MW <strong>za</strong> turbogeneratorske jedinice) obavezne su da aktiviraju<br />

automatski regulator brzine obrtanja samo u slučaju <strong>za</strong>htjeva <strong>OPS</strong>-a.<br />

Svaka proizvodna jedinica koja učestvuje u primarnoj regulaciji mora biti u mogućnosti da<br />

pruži regulaciju snage u skladu sa slikom 3 i parametrima koji su dati u tabeli 3.<br />

Slika 3 - Odziv proizvodnih jedinica koje učestvuju u primarnoj regulaciji<br />

P max - maksimalna snaga na koju se odnosi ∆P<br />

fn - nominalna frekvencija u sistemu (50 Hz)<br />

∆f - promjena frekvencije<br />

∆f1 - podešenje odstupanja frekvencije pri kojoj se aktivira stati<strong>za</strong>m s2<br />

∆fi - zona neosjetljivosti regulatora<br />

Tabela 3 - Parametri primarnog regulatora<br />

Parametar<br />

Opseg<br />

(mHz)<br />

Opseg<br />

(%)<br />

Regulacioni opseg u odnosu na maksimalnu snagu<br />

Podešenje odstupanja frekvencije <strong>za</strong> aktivaciju statizma<br />

- 2-10<br />

10-500 0.02-1.0<br />

s 2

Zona neosjetljivosti regulatora<br />

20-30 0.04-0.06<br />

Stati<strong>za</strong>m s 1 2-20<br />

Stati<strong>za</strong>m s 2 2-12<br />

Tačnost mjerenja frekvencije mora biti bolja ili jednaka 10 Mhz.<br />

Vrijednosti regulacionog opsega, podešenja odstupanja frekvencije <strong>za</strong> aktivaciju statizma s 2 ,<br />

zone neosjetljivosti i stati<strong>za</strong>ma s 1 i s 2 propisuje <strong>OPS</strong> i one moraju biti podesive u opsezima datim<br />

u tabeli 3.<br />

Dodatno, svaka hidrogeneratorska jedinica čiji je instalisani kapacitet ≥10 MW mora imati<br />

podesiv stati<strong>za</strong>m s 1 u opsegu od 2-5%, dok turbogeneratorska jedinica čiji je instalisani kapacitet<br />

≥30 MW mora imati podesiv stati<strong>za</strong>m s 1 u opsegu od 5-8%.<br />

Svaka proizvodna jedinica mora biti u stanju da aktivira kompletnu primarnu rezervu (∆P 1 ) u<br />

skladu sa dijagramom, prika<strong>za</strong>nim na slici 4 i opsegom parametara datim u tabeli 4. Vremensko<br />

kašnjenje (t 1 ) mora biti što je moguće kraće. U slučaju da je vremensko kašnjenje veće od 2 s<br />

operator proizvodne jedinice <strong>za</strong> to mora pružiti <strong>OPS</strong>-u adekvatne tehničke razloge.<br />

Slika 4 - Aktiviranje kompletne primarne rezerve generatora<br />

gdje su:<br />

Pmax - maksimalna snaga na koju se odnosi ∆P<br />

∆P - promena aktivne snage generatora<br />

Tabela 4 - Parametri aktiviranja kompletne primarne rezerve generatora

Parametar<br />

Opseg aktivne snage u odnosu na maksimalnu snagu<br />

Vremensko kašnjenje t 1<br />

Opseg<br />

2 - 10%<br />

≤ 2s<br />

Vrijeme aktiviranja kompletne primarne rezerve t 2<br />

6 - 30s<br />

Svaka proizvodna jedinica mora biti u stanju da obezbjedi pun kapacitet primarne rezerve u<br />

trajanju od 15 - 30 min.<br />

Kompletna primarna rezerva mora biti osloboñena 15min nakon njenog aktiviranja, a po<br />

dosti<strong>za</strong>nju željene vrijednosti frekvencije.<br />

Sekundarna regulacija<br />

Član 75<br />

Sve proizvodne jedinice moraju biti opremljene turbinskim regulatorima kojima se omogućuje<br />

pružanje usluge automatske sekundarne regulacije frekvencije i snage razmjene (sekundarna<br />

regulacija).<br />

Hidrogeneratorske jedinice opremljene <strong>za</strong> pružanje usluge sekundarne regulacije moraju<br />

obezbediti regulacioni opseg od minimalno 30% P nom i u tom opsegu moraju biti sposobne <strong>za</strong><br />

kontinuiranu promjenu aktivne snage u iznosu od minimalno 1.5% P nom u sekundi.<br />

Turbogeneratorske jedinice opremljene <strong>za</strong> pružanje usluge sekundarne regulacije moraju<br />

obezbjediti:<br />

- proizvodne jedinice koje kao primarno gorivo koriste ugalj: minimalni regulacioni opseg 15%<br />

P nom i brzinu promjene aktivne snage 1 - 2% P nom po minutu,<br />

- proizvodne jedinice koje kao primarno gorivo koriste gas ili mazut: minimalni regulacioni<br />

opseg 25% P nom i brzinu promjene aktivne snage 8% P nom po minutu.<br />

Tercijarna regulacija<br />

Član 76<br />

Sve proizvodne jedinice koje imaju tehničke mogućnosti <strong>za</strong> brzo startovanje (maksimalno 15<br />

minuta) moraju staviti na raspolaganje tercijarnu regulacijsku snagu u slučaju <strong>za</strong>htjeva <strong>OPS</strong>-a.<br />

4) Naponska stabilnost i regulacija reaktivne snage<br />

Član 77<br />

U slučaju odstupanja napona od nominalne vrijednosti u tački priključka nije dozvoljeno<br />

automatsko isključenje proizvodne jedinice sa mreže <strong>za</strong> opsege odstupanja napona po<br />

naponskim nivoima i definisanim vremenima u tabelama 5 i 6.<br />

Tabela 5 - Minimalno vrijeme rada proizvodne jedinice u slučaju odstupanja napona u<br />

tački priključenja na 400 kV naponskom nivou<br />

Naponski opseg<br />

Vrijeme rada<br />

0.8 - 0.85 pu 30 minuta<br />

0.85 - 0.9 pu 180 minuta<br />

0.9 - 1.05 pu Neograničeno<br />

1.05 - 1.1 pu 30 minuta

pu - relativne jedinice<br />

Tabela 6 - Minimalno vrijeme rada proizvodne jedinice u slučaju odstupanja napona u<br />

tački priključenja na 220 i 110 kV naponski nivo<br />

Naponski opseg<br />

Vrijeme rada<br />

0.8 - 0.85 pu 30 minuta<br />

0.85 - 0.9 pu 180 minuta<br />

0.9 - 1.115 pu Neograničeno<br />

1.115 - 1.15 pu 60 minuta<br />

pu - relativne jedinice<br />

Član 78<br />

Svaka proizvodna jedinica mora ispuniti, kao osnovni uslov, isporuku reaktivne snage u tački<br />

priključenja u opsegu prika<strong>za</strong>nom na slici 5. Kao dodatni uslov, <strong>OPS</strong> može u pojedinačnim<br />

slučajevima <strong>za</strong>tražiti proširenje ili promjenu opsega regulacije reaktivne snage.<br />

Slika 5 - Uslov <strong>za</strong> regulacijom napona (U=f(Q/P max ) unutar obilježene oblasti pri<br />

frekvenciji unutar opsega 49.5 - 50.5 Hz bez ograničenja predate aktivne snage<br />

Član 79<br />

Razmjena reaktivne snage svakog proizvodnog objekta sa prenosnim sistemom mora biti tako<br />

tehnički podešena da <strong>za</strong>dovolji <strong>za</strong>date vrijednosti date od strane <strong>OPS</strong>-a. Drugim riječima, svaki<br />

proizvodni objekat mora biti u stanju da u toku nekoliko minuta proñe kroz dogovoreni opseg<br />

rada sa različitim faktorom snage pri nominalnoj aktivnoj snazi.<br />

Član 80

Ukoliko je potrebno, dodatna oprema mora biti ugrañena u proizvodni objekat (kompen<strong>za</strong>cija<br />

reaktivne snage) kako bi se regulacija naponsko-reaktivnih prilika mogla sprovoditi unutar oblasti<br />

definisane osnovnim uslovom.<br />

Član 81<br />

Radna tačka razmjene reaktivne snage u stacionarnom režimu je definisana od strane <strong>OPS</strong>-a<br />

u okviru izdate saglasnosti <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem i to u <strong>za</strong>visnosti od uslova rada<br />

usistemu. <strong>OPS</strong> propisuje sledeće tri mogućnosti definisanja radne tačke:<br />

- faktor snage (cos φ),<br />

- injektiranje reaktivne snage (Q u Mvar), ili<br />

- naponski opseg (U u kV).<br />

Radne tačke se definišu na sledeći način:<br />

- dogovorom oko vrijednosti ili ukoliko je potrebno donošenjem odgovarajućeg plana ili<br />

- trenutnim <strong>za</strong>davanjem vrijednosti.<br />

U slučajevima trenutnog <strong>za</strong>davanja vrijednosti, nova <strong>za</strong>data vrijednost radne tačke se mora<br />

realizovati u tački priključenja u roku od jednog minuta.<br />

Blok transformator ili mrežni transformator mora biti opremljen regulacionom sklopkom čije su<br />

karakteristike usaglašene sa radom proizvodne jedinice (opseg i stepen regulacije).<br />

5) Isključenje proizvodnog objekta sa sistema<br />

Član 82<br />

Pri frekvencijama u opsegu od 47.5 Hz do 51.5 Hz, automatsko isključenje sa prenosnog<br />

sistema usled devijacije frekvence nije dozvoljeno. U slučajevima kada su granične vrijednosti<br />

dostignute (47.5 ili 51.5 Hz) automatsko isključenje se izvršava po mogućnosti bez vremenskog<br />

kašnjenja.<br />

U slučaju naglog porasta frekvencije na vrijednost od preko 50.5 Hz, <strong>OPS</strong> može <strong>za</strong>htijevati<br />

kao dodatni uslov mogućnost spuštanja aktivne snage u skladu sa članom 72, slika 2 ovih<br />

<strong>Pravila</strong>.<br />

6) Režimi rada proizvodnog objekta prilikom poremećaja<br />

Član 83<br />

Poremećaj ravnoteže izmeñu električnog i mehaničkog momenta ili oscilacije snage u sistemu<br />

ne smiju i<strong>za</strong>zvati reagovanje <strong>za</strong>štite proizvodne jedinice ili smanjenje njenog kapaciteta. Takoñe,<br />

upravljački sistem proizvodne jedinice ne smije i<strong>za</strong>zvati ubr<strong>za</strong>vanje rotora ili oscilacije snage.<br />

Promjenljive stanja turbinskog regulatora i upravljačkog sistema generatora moraju biti<br />

meñusobno usaglašene izmeñu operatora proizvodne jedinice (korisnika) i <strong>OPS</strong>-a.<br />

U pojedinim slučajevima potrebno je ugraditi opremu <strong>za</strong> prigušenje pobjega rotora ili oscilacija<br />

snage kao što su PSS ureñaji (Power System Stabilizer). Ukoliko je neophodna takva oprema,<br />

<strong>OPS</strong> i operator proizvodne jedinice meñusobno dogovaraju njegova podešenja. Ugradnjom ovih<br />

ureñaja statička stabilnost (stabilnost na male poremećaje) mora biti <strong>za</strong>dovoljena u svakoj radnoj<br />

tački pogonskog dijagrama generatora kao i radu generatora u stacionarnom stanju u slučaju<br />

pojave kvara čija je snaga kratkog spoja na VN strani blok transformatora minimum četiri puta<br />

veća od instalisane aktivne snage generatora.<br />

Nakon reagovanja <strong>za</strong>štite i otklanjanja kvara u prenosnom sistemu <strong>OPS</strong>-a, kao i u slučaju<br />

djelovanja automatskog ponovnog uključenja (APU) naponi u sistemu <strong>OPS</strong>-a i napon u tački<br />

priključenja korisnika mogu biti asinhroni. U tom smislu, operator proizvodne jedinice mora<br />

preduzeti mjere kojima osigurava da proces automatskog ponovnog uključenja (APU) u sistemu<br />

<strong>OPS</strong>-a ne i<strong>za</strong>ziva oštećenja proizvodne jedinice.<br />

Trajanje poremećaja ne <strong>za</strong>vršava se otklanjanjem kvara u sistemu nego trenutkom<br />

uspostavljanja normalnog radnog režima generatora u proizvodnom objektu.<br />

Uslovi rada u poremećenim režimima - generatori tipa 1

Član 84<br />

Sinhroni generator direktno pove<strong>za</strong>n na sistem je generator tipa 1.<br />

Tropolni kratak spoj na mjestu priključka generatora ne smije i<strong>za</strong>zvati nestabilnost ili ispad sa<br />

sistema generatora ukoliko je vrijeme otklanjanja kvara manje od 150 ms u čitavom radnom<br />

opsegu generatora.<br />

Slika 6 prikazuje graničnu krivu napona u tački priključenja proizvodne jedinice u slučaju<br />

tropolnog kratkog spoja u mreži iznad koje generatori tipa 1 moraju ostati u pogonu i to u<br />

stabilnom radnom režimu. Ovaj uslov se odnosi na sve radne režime generatora tipa 1 koji je<br />

priključen na prenosni sistem. Vrijednosti date graničnom krivom (napon, vrijeme) odnose se i na<br />

direktni sistem kod nesimetričnih kvarova u sistemu.<br />

Slika 6 - Granična kriva napona u tački priključka <strong>za</strong> generatore tipa 1 prilikom kvara u<br />

sistemu<br />

Uslovi rada u poremećenim režimima - generatori tipa 2<br />

Član 85<br />

Svi generatori koji ne spadaju u sinhrone generatore (tipa 1) su generatori tipa 2.<br />

U slučajevima kvarova u prenosnom sistemu izvan opsega djelovanja <strong>za</strong>štite u samom<br />

proizvodnom objektu ne smije doći do isključenja generatora sa sistema. Reaktivna snaga mora<br />

biti injektirana u prenosni sistem tokom trajanja kvara. U skladu sa korišćenom tehnologijom <strong>za</strong><br />

izradu generatora tipa 2 podrška u reaktivnoj snazi mora se dogovoriti sa <strong>OPS</strong>-om u svakom<br />

pojedinačnom slučaju.<br />

U skladu sa članom 82 ovih <strong>Pravila</strong> preporučuje se isključenje generatora bez vremenskog<br />

kašnjenja na generatorskoj strani blok transformatora u slučajevima devijacije frekvencije izvan<br />

opsega 47.5 do 51.5 Hz.<br />

Preporučuje se izvoñenje nadfrekventog, podfrekventnog, prenaponskog i podnaponskog<br />

<strong>za</strong>štitnog ureñaja u okviru jedne ne<strong>za</strong>visne jedinice.

Nakon isključenja proizvodne jedinice sa sistema zbog delovanja nadfrekventne,<br />

podfrekventne, prenaponske ili podnaponske <strong>za</strong>štite ili nakon <strong>za</strong>vršetka ostrvskog rada,<br />

automatska sinhroni<strong>za</strong>cija generatora na prenosni sistem je dozvoljena samo u slučaju da je<br />

napon u priključnoj tački veći od 0.95 Un. Nakon sinhroni<strong>za</strong>cije u ovom slučaju, povećanje<br />

aktivne snage koja se injektira u sistem <strong>OPS</strong>-a u koracima ne smije prelaziti maksimalnih 10%<br />

ukupnog kapaciteta po minutu.<br />

Tropolni kratak spoj ili propad napona prouzrokovan kvarom ne smije dovesti do nestabilnosti<br />

generatora u slučajevima kada je kriva napona iznad granične krive koja je prika<strong>za</strong>na na slici 7,<br />

niti do ispada generatora sa sistema. Vrijednosti date graničnom krivom (napon, vrijeme) odnose<br />

se i na direktni sistem kod nesimetričnih kvarova u sistemu.<br />

Slika 7 - Granična kriva napona u tački priključka <strong>za</strong> generatore tipa 2 prilikom kvara u<br />

sistemu<br />

Podnaponska <strong>za</strong>štita proizvodne jedinice, uvažavajući definisane radne opsege napona, mora<br />

biti podešena u skladu sa prethodno navedenim pravilom i to tako da obuhvata najširi mogući<br />

opseg rada koji je predviñen tehničkim karakteristikama generatora.<br />

Sledeći uslovi odnose se na područje iznad granične krive na slici 7:<br />

- sve proizvodne jedinice moraju <strong>za</strong>držati stabilnost i ne smiju ispasti sa sistema. Ukoliko u<br />

pojedinačnom slučaju reali<strong>za</strong>cije priključka generatora na prenosni sistem, proizvodna jedinica<br />

ne može ispuniti ovaj uslov dozvoljeno je uz dozvolu <strong>OPS</strong>-a privremeni prekid isporuke aktivne<br />

snage ali uz skraćenje vremena resinhroni<strong>za</strong>cije i <strong>za</strong>dovoljenja minimuma injektiranja reaktivne<br />

snage u toku trajanja kvara. Injektiranje reaktivne snage i vrijeme resinhroni<strong>za</strong>cije na sistem<br />

mora biti takvo da proizvodna jedinica <strong>za</strong>dovolji u prihvatljivoj mjeri odgovarajuće uslove u tački<br />

priključenja;<br />

- ukoliko, <strong>za</strong> vrijeme trajanja kvara, proizvodna jedinica postane nestabilna ili generatorska<br />

<strong>za</strong>štita odreaguje kratkotrajno isključenje generatora sa sistema dozvoljeno je isključivo<br />

sporazumno sa <strong>OPS</strong>-om. U slučaju kratkotrajnog isključenja generatora, resinhroni<strong>za</strong>cija

generatora se mora izvršiti u roku od maksimalno 2 sekunde. Originalna vrijednost injektiranja<br />

aktivne snage prije kratkotrajnog isključenja sa sistema mora se dostići u koracima od 10 - 20%<br />

od nominalne snage generatora po sekundi.<br />

Kratkotrajno isključenje sa sistema je dozvoljeno u slučaju kvarova koji su opisani krivom<br />

ispod definisane granične krive na slici 7. U tom slučaju, vrijeme resinhroni<strong>za</strong>cije veće od 2<br />

sekunde kao i injektiranje aktivne snage nakon prestanka kvara manje od 10% od nominalne<br />

snage po sekundi je takoñe omogućeno, ali u specijalnim slučajevima u dogovoru sa <strong>OPS</strong>-om.<br />

Sve proizvodne jedinice koje su ostale na sistemu <strong>za</strong> vrijeme trajanja kvara moraju nastaviti sa<br />

injektiranjem aktivne snage u sistem odmah nakon otklanjanja kvara i dostići originalnu vrijednost<br />

aktivne snage prije kvara u koracima od 10 - 20% od nominalne snage generatora po sekundi.<br />

Proizvodne jedinice moraju obezbijediti naponsku podršku sa dodatnim injektiranjem reaktivne<br />

komponente struje <strong>za</strong> vrijeme propada napona u prenosnom sistemu. U cilju obezbjeñenja ove<br />

obaveze regulacija napona mora biti aktivirana u skladu sa prika<strong>za</strong>nim na slici 8 i to u<br />

slučajevima promjene napona koji iznose više od 10% od efektivne vrijednosti napona<br />

generatora. Regulacija napona se mora aktivirati u roku od 40 ms (vrijeme reagovanja<br />

regulatora) od trenutka nastanka kvara i to injektiranjem reaktivne struje na generatorskoj strani<br />

blok transformatora koja iznosi minimum 2% od nazivne struje <strong>za</strong> svaki procenat propada<br />

napona. Injektiranje reaktivne struje od minimum 100% od nominalne reaktivne komponente<br />

struje mora biti omogućeno ukoliko je neophodno.<br />

Slika 8 - Princip regulacije napona injektiranjem reaktivne snage tokom trajanja kvara<br />

Nakon povratka napona u dozvoljeni opseg, naponska podrška se mora održati aktivnom <strong>za</strong><br />

još 500 ms u skladu sa prika<strong>za</strong>nom karakteristikom. Prelazni proces nakon oporavka napona<br />

mora biti <strong>za</strong>vršen nakon 300 ms. Ukoliko su generatori proizvodnog objekta suviše daleko od

tačke priključka što može prouzrokovati da naponska podrška bude neadekvatna, <strong>OPS</strong> može<br />

<strong>za</strong>htijevati mjerenje propada napona u tački priključenja i propisati <strong>za</strong>htijevanu naponsku podršku<br />

u skladu sa izmjerenom vrijednošću.<br />

7) Zaštitni sistemi<br />

Član 86<br />

Koncept rada <strong>za</strong>štitnih sistema kao i njihovih podešenja mora biti meñusobno dogovoren<br />

izmeñu <strong>OPS</strong>-a i operatora proizvodnog objekta i usaglašen u toku rada. <strong>OPS</strong> ugrañuje <strong>za</strong>štitne<br />

ureñaje u tački priključenja isključivo <strong>za</strong> opremu koja pripada <strong>OPS</strong>-u. Pored toga <strong>OPS</strong> može<br />

ugraditi <strong>za</strong>štitne ureñaje koji mogu isključiti proizvodni objekat sa sistema u slučaju neprihvatljivih<br />

režima rada.<br />

Zaštita proizvodne jedinice mora da radi ne<strong>za</strong>visno od upravljačkih kontrola (naponski<br />

regulator, sistem pobude) i može isključiti generator sa sistema u slučaju neprihvatljivog režima<br />

rada.<br />

Operator proizvodne jedinice mora tako podesiti <strong>za</strong>štitu da sklopne operacije, fluktuacije<br />

napona, automatsko ponovno uključenje ili druge operacije u sistemu <strong>OPS</strong>-a ne i<strong>za</strong>zovu<br />

oštećenja generatora.<br />

8) Ponovno uspostavljanje rada (restauracija)<br />

Ispad generatora na sopstvenu potrošnju<br />

Član 87<br />

Prela<strong>za</strong>k na ostrvski režim rada napajanja sopstvene potrošnje mora biti obezbjeñen u slučaju<br />

isključenja generatora sa sistema u skladu sa dogovorenim konceptom rada <strong>za</strong>štitnih sistema<br />

prilikom eventualnih kvarova u sistemu.<br />

Proizvodni objekat mora biti tako konstruisan da može preći u ostrvski rad iz bilo koje radne<br />

tačke pogonskog dijagrama generatora napajajući samo sopstvenu potrošnju.<br />

Nakon prelaska u ostrvski režim rada napajajući samo sopstvenu potrošnju, generator mora<br />

biti u stanju da ostane u takvom režimu najmanje 3 sata.<br />

Procedura prelaska na ostrvski režim napajanja sopstvene potrošnje mora biti provjerena<br />

prilikom prvog puštanja generatora u pogon i mora biti provjerena nakon značajnijih promjena u<br />

proizvodnom objektu.<br />

Ostrvski rad<br />

Član 88<br />

Svaki proizvodni objekat čiji je kapacitet ≥ 30 MW mora biti sposoban <strong>za</strong> rad u ostrvskom<br />

režimu. U vezi sa tim primjenjuju se sljedeći uslovi:<br />

- proizvodna jedinica mora biti u stanju da reguliše frekvenciju pod uslovom da rezultujući<br />

deficit u snazi nije veći od primarne rezerve prilikom ostrvskog rada. U slučajevima suficita<br />

snage, generator mora biti u stanju da radi na tehničkom minimumu;<br />

- proizvodna jedinica mora biti u stanju da održi rad u ostrvskom režimu nekoliko sati. Detalji<br />

ovakvog rada moraju biti dogovoreni izmeñu korisnika (operatora proizvodne jedinice) i <strong>OPS</strong>a; i<br />

- u ostrvskom radu, proizvodna jedinica mora biti u stanju da podnese trenutne promjene<br />

potrošnje koja iznosi maksimalno 10% od nazivne snage generatora koji su u tom trenutku u<br />

pogonu i koja ne smije biti veća od 50 MW. Interval izmeñu dva u<strong>za</strong>stopna povezivanja nove<br />

potrošnje mora iznositi minimalno 5 minuta.<br />

Sposobnost beznaponskog pokretanja (black start)<br />

Član 89

Sposobnost beznaponskog pokretanja (black start) proizvodne jedinice obavezujuća je <strong>za</strong> sve<br />

hidrogeneratorske jedinice i elektrane na gas ili mazut na <strong>za</strong>htjev <strong>OPS</strong>-a <strong>za</strong> potrebe<br />

uspostavljanja rada EES u slučajevima djelimičnog ili potpunog raspada.<br />

Mogućnost angažovanja proizvodne jedinice <strong>za</strong> pokretanje EES iz beznaponskog stanja (bez<br />

prisustva napona iz drugih sistema) reguliše se ugovorom izmeñu <strong>OPS</strong>-a i korisnika prenosnog<br />

sistema.<br />

Proizvodna jedinica koja ima mogućnost beznaponskog pokretanja mora biti u stanju da se<br />

pokrene u vremenskom roku koji odreñuje <strong>OPS</strong> bez ikakvog eksternog napajanja. Ovakva<br />

proizvodna jedinica mora biti u stanju da napoji dio sistema u skladu sa uputstvima <strong>OPS</strong>-a<br />

saglasno pravilima frekventne stabilnosti i naponskih granica.<br />

Svaka proizvodna jedinica koja ima mogućnost beznaponskog pokretanja treba ispuniti<br />

sljedeće karakteristične uslove:<br />

- mogućnost sopstvenog starta bez bilo kakvog eksternog napajanja, unutar definisanog<br />

vremena u skladu sa procedurama <strong>za</strong> obnovu sistema,<br />

- mogućnost uključenja na beznaponsku sabirnicu,<br />

- sposobnost održavanja frekvencije usled promjene opterećenja,<br />

- sposobnost održavanja napona usled promjene opterećenja, i<br />

- mogućnost održavanja potrebnog nivoa proizvodnje u toku obnove sistema.<br />

U okviru ugovora o pružanju pomoćnih usluga, <strong>OPS</strong> dogovara sa operatorom proizvodne<br />

jedinice plan rada u slučajevima velikih poremećaja i u skladu sa tim obučava njihovo osoblje.<br />

7. Uslovi priključenja obnovljivih izvora<br />

1) Opšte<br />

Član 90<br />

U čl. 91 do 93 ovih <strong>Pravila</strong> posebno su izdvojeni svi proizvodni objekti svrstani u grupu<br />

obnovljivih izvora energije prema Zakonu o energetici i <strong>za</strong> njih su definisani posebni uslovi kao<br />

dopuna uslova datih u čl. 50 do 89 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

2) Aktivna snaga<br />

Član 91<br />

Kao dodatni uslov, učestvovanje ovih proizvodnih jedinica u upravljanju proizvodnjom je<br />

neophodno kako bi se osigurao pouzdan rad sistema i <strong>za</strong>štitila oprema od oštećenja. Obnovljivi<br />

izvori moraju biti u stanju da u bilo kojem radnom režimu redukuju snagu koju predaju sistemu na<br />

maksimalnu dozvoljenu <strong>za</strong>datu vrijednost koju propisuje <strong>OPS</strong>. Ova <strong>za</strong>data vrijednost je odreñena<br />

od strane <strong>OPS</strong>-a u tački priključenja i daje se kao procentualna vrijednost od trenutne predate<br />

snage. Smanjenje predate snage na <strong>za</strong>datu vrijednost mora se izvršiti sa najmanje 10% od<br />

trenutne predate snage po minutu, bez isključenja generatora sa sistema.<br />

Svi obnovljivi proizvodni izvori, ukoliko rade na frekvenciji većoj od 50.2 Hz moraju redukovati<br />

trenutni plasman aktivne snage u koracima od 40% od trenutne angažovanosti generatora po Hz.<br />

gdje su:<br />

P M - trenutni plasman aktivne snage<br />

∆P - smanjenje aktivne snage<br />

f M - trenutna frekvencija u sistemu<br />

3) Frekventna stabilnost<br />

Član 92

Obnovljivi proizvodni izvori koji koriste generatore tipa 2 su osloboñeni od <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong><br />

učešćem u primarnoj, sekundarnoj i tercijarnoj regulaciji frekvencije.<br />

U slučaju potrebe, <strong>OPS</strong> može <strong>za</strong>htijevati da prilikom propada frekvencije u sistemu sve<br />

proizvodne jedinice tipa 2, koje u smislu tehnologije izrade imaju tu mogućnost, automatski<br />

povećaju aktivnu snagu prema statizmu koji propisuje <strong>OPS</strong>.<br />

Takoñe, <strong>OPS</strong> može <strong>za</strong>htijevati, u slučaju potrebe, da proizvodne jedinice tipa 2 koje nemaju<br />

mogućnosti <strong>za</strong> podi<strong>za</strong>njem aktivne snage u slučaju propada frekvencije ugrade odgovarajuće<br />

upravljačke sisteme kojima se omogućava ta funkcija.<br />

4) Ponovno uspostavljanje rada<br />

Član 93<br />

Obnovljivi proizvodni izvori su osloboñeni od <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> sposobnošću rada u ostrvskom<br />

režimu. Operator obnovljivog proizvodnog izvora može ponuditi ovu mogućnost kao opcionu.<br />

8. Reali<strong>za</strong>cija priključenja<br />

1) Zaštita sistema<br />

Član 94<br />

Zaštita prenosnog sistema je od presudne važnosti <strong>za</strong> siguran i pouzdan rad sistema. Koncept<br />

<strong>za</strong>štite kao i njena podešenja na granici razdvajanja izmeñu <strong>OPS</strong>-a sa jedne strane i korisnika sa<br />

druge strane moraju biti <strong>za</strong>jednički usaglašena na takav način da ne smije doći do ugrožavanja<br />

susjednih delova sistema ili postrojenja. U skladu sa tim, odgovarajući sistemi <strong>za</strong>štite i<br />

prekidačke opreme moraju biti obezbjeñeni u tački priključenja.<br />

Korisnik je odgovoran <strong>za</strong> pouzdanost <strong>za</strong>štite u okviru sopstvenog postrojenja. U cilju<br />

obezbjeñenja stalne funkcionalnosti, <strong>za</strong>štitni ureñaji koji pripadaju <strong>OPS</strong>-u, kao i oni <strong>za</strong> koje je<br />

odgovoran korisnik moraju biti kontrolisani u redovnim vremenskim intervalima. Evidencija<br />

izvršene kontrole <strong>za</strong>štitnih ureñaja i rezultati kontrole moraju biti dostavljeni u formi <strong>za</strong>pisnika o<br />

stanju <strong>za</strong>štitne opreme. Značajne promjene na <strong>za</strong>štitnim ureñajima i njihovim podešenjima<br />

moraju biti usaglašeni na vrijeme od strane <strong>OPS</strong>-a i korisnika. Sve neophodne informacije<br />

ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> otklanjanje kvara moraju biti razmijenjene izmeñu <strong>OPS</strong>-a i korisnika.<br />

Koncept <strong>za</strong>štite koji primjenjuje korisnik u tački priključenja mora biti identičan konceptu koji<br />

primjenjuje <strong>OPS</strong> u pogledu vremena reagovanja, raspoloživosti, rezervne <strong>za</strong>štite itd. Pri reali<strong>za</strong>ciji<br />

koncepta <strong>za</strong>štite, korisnik mora imati u vidu sledeće:<br />

- <strong>OPS</strong> odreñuje dozvoljeno vrijeme reagovanja backup <strong>za</strong>štita u tački priključenja,<br />

- koncept backup <strong>za</strong>štite u prenosnom sistemu <strong>OPS</strong>-a ne može 100% garantovati <strong>za</strong>štitu<br />

postrojenja korisnika, naročito u slučajevima kvarova na NN strani transformatora (na strani<br />

korisnika),<br />

- u cilju primjene podfrekventnog plana rasterećenja koji je sastavni deo odbrambenog plana,<br />

<strong>OPS</strong> može <strong>za</strong>htijevati ugradnju podfrekventnih releja u tački priključenja i postaviti njihova<br />

podešenja, i<br />

- vrijeme isključenja kvara značajno veće od 150 ms može nastati isključivo u slučajevima<br />

kvara <strong>za</strong>štitnog ureñaja ili prekidača.<br />

2) Razmjena podataka u realnom vremenu<br />

Član 95<br />

Način razmjene podataka u realnom vremenu i komunikacija izmeñu <strong>OPS</strong>-a i korisnika<br />

prenosnog sistema se ureñuju Ugovorom o priključenju.<br />

<strong>OPS</strong> i korisnik prenosnog sistema moraju instalirati komunikacionu opremu u cilju prenosa<br />

sledećih tipova podataka u realnom vremenu koji se koriste u okviru sistema upravljanja EESom:

- informacija o statusu rasklopne opreme, kao na primjer prekidača, rastavljača, uzemljivača i<br />

regulacionih sklopki, ukoliko je neophodno <strong>za</strong> upravljanje sistemom ili <strong>za</strong> procjenu rada sistema,<br />

- mjerenih vrednosti (struja, napon, frekvencija, aktivna snaga, reaktivna snaga),<br />

- informacija ve<strong>za</strong>nih <strong>za</strong> <strong>za</strong>štitne, upravljačke i alarmne ureñaje, i<br />

- ostalih podataka od interesa u <strong>za</strong>visnosti od specifičnosti korisnika prenosnog sistema koji se<br />

priključuje.<br />

Celokupan obim podataka ve<strong>za</strong>n <strong>za</strong> proces rada postrojenja korisnika koji je potrebno<br />

razmjeniti u realnom vremenu mora biti <strong>za</strong>jednički definisan i mora biti sastavni deo Ugovora o<br />

priključenju.<br />

3) Mjerna oprema<br />

Član 96<br />

<strong>OPS</strong> definiše tehničke standarde koji su neophodni <strong>za</strong> izbor mjernih ureñaja koji su u skladu<br />

sa <strong>za</strong>konskim uslovima. Mjerni ureñaji na mjestima primopredaje električne energije (u daljem<br />

tekstu mjerna mjesta) u objektima <strong>OPS</strong>-a moraju biti konstruisani i funkcionisati u skladu sa čl.<br />

119 i 128 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

<strong>OPS</strong> definiše lokaciju na kojoj će se instalirati mjerni ureñaji. Generalno se odabira<br />

odgovarajuća lokacija koja se nalazi u blizini granice razdvajanja vlasništva <strong>OPS</strong>-a i korisnika<br />

prenosnog sistema.<br />

4) Procedure upravljanja sistemom<br />

Član 97<br />

Procedure i postupci upravljanja sistemom u normalnom i poremećenim režimima rada<br />

ureñuju se Ugovorom o priključenju. Ugovorom o priključenju ureñuju se sledeća pitanja u vezi<br />

sa upravljanjem sistemom:<br />

- imenovanje ovlašćenih predstavnika odgovornih <strong>za</strong> upravljanje i prekidačke manipulacije koji<br />

moraju biti stalno dostupni,<br />

- usaglašavanje ovlašćenosti <strong>OPS</strong>-a da izdaje naloge o radnom režimu postrojenja korisnika<br />

(aktivna i reaktivna snaga) i prekidačkim manipulacijama,<br />

- detaljan opis odgovornosti <strong>za</strong> upravljanje sistemom izmeñu korisnika i <strong>OPS</strong>-a,<br />

- obavljanje prekidačkih manipulacija u normalnim i poremećenim radnim režimima, i<br />

- primjena <strong>za</strong>konskih mjera i mjera bezbednosti.<br />

IV. MJERNI SISTEMI<br />

1. Uvod<br />

Član 98<br />

Odredbama ovih <strong>Pravila</strong>, ve<strong>za</strong>nih <strong>za</strong> mjerne sisteme, se utvrñuju prava i obaveze <strong>OPS</strong>-a,<br />

učesnika na tržištu i korisnika prenosnog sistema i definišu oprema i procedure <strong>za</strong> potrebe:<br />

- mjerenja na mjestima primopredaje električne energije,<br />

- očitavanja i prikupljanja podataka o izvršenim mjerenjima sa brojila električne energije, i<br />

- obrade i distribucije podataka potrebnih <strong>za</strong> funkcionisanje tržišta električne energije<br />

Podaci mjerenja se koriste <strong>za</strong> poravnanje mjerenih veličina i u cilju utvrñivanja stepena<br />

korišćenja prenosnog sistema, obima i kvaliteta pruženih pomoćnih usluga i debalansa.<br />

2. Ciljevi<br />

Član 99<br />

Odredbe <strong>Pravila</strong> u vezi mjerenja utvrñuju uslove i obaveze sa ciljem:<br />

- obezbjeñivanja potrebnih mjernih podataka i utvrñivanja procedure <strong>za</strong> njihovu razmjenu<br />

izmeñu relevantnih energetskih subjekata,<br />

- definisanja veličina koje moraju biti mjerene i uslove <strong>za</strong> tačnošću,

- definisanja minimalnih uslova <strong>za</strong> mjerenje i registrovanje izmjerenih količina električne<br />

energije, koje se koriste <strong>za</strong> poravnanje ugovora o prometu električne energije, korišćenju<br />

prenosnog sistema, debalansu i pomoćnim uslugama, i<br />

- utvrñivanja obave<strong>za</strong> ve<strong>za</strong>nih <strong>za</strong> nabavku, ugradnju, ispitivanje, održavanje i upravljanje<br />

mjernim sistemima.<br />

3. Primjena<br />

Nosioci odgovornosti<br />

Član 100<br />

Nosioci odgovornosti kod mjerenja i razmjene mjernih podataka su <strong>OPS</strong> i korisnici prenosnog<br />

sistema.<br />

Pod korisnicima prenosnog sistema se podrazumijevaju:<br />

- proizvoñači, sa proizvodnim jedinicama direktno ve<strong>za</strong>nim na prenosni sistem,<br />

- operatori distributivnih sistema (ODS),<br />

- snabdjevači, i<br />

- direktni potrošači.<br />

Granice razdvajanja vlasništva<br />

Član 101<br />

U cilju definisanja granice razdvajanja vlasništva nad mjernom opremom se definišu sljedeći<br />

djelovi svakog mjernog sistema:<br />

- mjerni transformatori i<br />

- mjerni ureñaj (brojilo) sa ureñajem <strong>za</strong> čuvanje podataka i komunikacionim sistemom<br />

U tom smislu, čak i u slučajevima kada se mjerni sistem nalazi u postrojenju korisnika (ili delu<br />

postrojenja koji je u njegovom vlasništvu), <strong>OPS</strong> je vlasnik i obave<strong>za</strong>n je da vrši ugradnju,<br />

održavanje, ovjeravanje i baždarenje svih mjernih ureñaja (brojila) <strong>za</strong> registraciju tokova aktivne i<br />

reaktivne energije koji su sastavni deo mjernih sistema na tačkama razdvajanja prenosnog<br />

sistema sa korisnicima, kao i na interkonektorima.<br />

Pristup mjernim sistemima<br />

Član 102<br />

<strong>OPS</strong>-u mora biti omogućen pristup postrojenju ili dijelu postrojenja koji je u vlasništvu korisnika<br />

u cilju ispunjenja njegovih obave<strong>za</strong> definisanih <strong>za</strong>konom.<br />

U slučajevima u kojima je mjerni sistem u postrojenju ili dijelu postrojenja korisnika <strong>za</strong><br />

ugradnju, održavanje i ispunjenje <strong>za</strong>htijevane klase tačnosti mjernih transformatora odgovoran je<br />

korisnik.<br />

Obave<strong>za</strong> <strong>OPS</strong>-a u vezi mjernih podataka<br />

Član 103<br />

Obave<strong>za</strong> <strong>OPS</strong>-a je da prikuplja i stavlja na raspolaganje operatoru tržišta i imaocima licenci <strong>za</strong><br />

snabdijevanje mjerne podatke (uključujući, ali ne ograničavajući se na liste naloga <strong>za</strong><br />

proizvodnju, mjerenja sa mjesta predaje energije, podatke ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> rad i korišćenje balansne<br />

energije i obezbjeñivanje pomoćnih usluga itd.), koji su im neophodni u izvršavanju obračuna,<br />

poravnanja i sl.<br />

Procedura mjerenja na interkonektorima se reguliše odgovarajućim ugovorom o interkonekciji<br />

sa operatorima susjednih sistema.<br />

4. Opšti <strong>za</strong>htjevi<br />

Član 104<br />

Glavni principi kod definisanja uslova <strong>za</strong> mjerne sisteme su:

1) svako mjesto razdvajanja prenosnog sistema i korisnika mora imati mjerni sistem,<br />

2) svako mjerno mjesto na interkonektivnom dalekovodu mora imati minimalno obračunski i<br />

kontrolni mjerni ureñaj (dozvoljava se mogućnost ugradnje strujnog transformatora sa dvamjerna<br />

jezgra istih karakteristika),<br />

3) tačnost mjernih sistema i veličine koje se mjere na svakom mrežnom čvorištu odreñuju se u<br />

<strong>za</strong>visnosti od tipa mjernog mjesta (obračunsko, kontrolno ili ostala mjerna mjesta),<br />

4) <strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> ugradnju i održavanje mjernih ureñaja na svim mjernim mjestima u<br />

prenosnom sistemu,<br />

5) korisniku prenosnog sistema ostavlja se mogućnost ugradnje kontrolnog mjernog ureñaja,<br />

6) <strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje mjernih<br />

transformatora ukoliko se mjerno mjesto nalazi u dijelu sistema koja je u njegovom vlasništvu,<br />

7) korisnik je odgovoran <strong>za</strong> ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje mjernih<br />

transformatora koji se nalaze u dijelu sistema koja je u njegovom vlasništvu,<br />

8) korisnik i <strong>OPS</strong> moraju osigurati usklañenost tačnosti mjernih sistema sa uslovima iz čl. 106<br />

do 109 ovih <strong>Pravila</strong>,<br />

9) mjerni sistemi moraju biti sigurni, registrovani kod <strong>OPS</strong>-a, odobreni <strong>za</strong> upotrebu od strane<br />

nadležne institucije i sposobni da pružaju podatke <strong>za</strong> elektronski transfer do baze podataka<br />

mjerenja,<br />

10) podaci o izmjerenoj električnoj energiji se moraju čuvati i stavljati na raspolaganje u<br />

periodima dispečinga i poravnanja,<br />

11) podaci o izmjerenoj električnoj energiji su izraženi u jedinicama kWh-kilovatsat (aktivna) i<br />

kvar-kilovarsat (reaktivna),<br />

12) podaci mjerenja koji se koriste <strong>za</strong> ugovorno poravnanje, korišćenje prenosnog sistema,<br />

debalanse sistema i Pomoćne usluge postaju punovažni nakon što <strong>OPS</strong> izvrši provjeru njihove<br />

validnosti,<br />

13) podaci mjerenja moraju biti čuvani u bazi podataka mjerenja,<br />

14) <strong>OPS</strong> mora definisati postupak registracije i izraditi registar mjerenja, kako bi bila olakšana<br />

primjena ovih <strong>Pravila</strong> na korisnike i učesnike na tržištu električne energije u pogledu:<br />

- novih mjernih sistema,<br />

- izmjena postojećih mjernih sistema, i<br />

- isključenja mjernih sistema, uključujući davanje informacija o mjernim sistemima,<br />

15) svi mjerni sistemi moraju biti u skladu sa standardima koji su dati u ovim Pravilima, ili na<br />

koje se <strong>Pravila</strong> pozivaju.<br />

5. Tehnički <strong>za</strong>htjevi<br />

1) Opšti tehnički <strong>za</strong>htjevi<br />

Član 105<br />

Na svakom mjernom mjestu kao minimalan uslov mora postojati jedan mjerni sistem sa<br />

mogućnošću registrovanja potrošnje aktivne i reaktivne energije svakih 15 (petnaest) minuta uz<br />

mogućnost daljinskog i lokalnog očitavanja mjerenja.<br />

Kod mjernih mjesta na interkonektivnim dalekovodima minimalno moraju biti ugrañeni strujni<br />

transformatori opremljeni sa dva mjerna jezgra, jedno namenjeno <strong>za</strong> priključenje obračunskog<br />

mjernog ureñaja (brojila) a drugo <strong>za</strong> priključenje kontrolnog mjernog ureñaja.<br />

Za svaki priključak korisnika na 400 kV, 220 kV i 110 kV mrežu potrebno je obezbijediti<br />

mjerenja aktivne i reaktivne energije <strong>za</strong> oba smjera:<br />

- prijem/uvoz (MWh),<br />

- isporuka/izvoz (MWh),<br />

- prijem/uvoz (Mvarh), i<br />

- isporuka/izvoz (Mvarh).<br />

2) Tačnost mjerenja<br />

Član 106

Tačnost mjernih sistema mora biti u skladu sa propisanim granicama <strong>za</strong> odreñene mjerne<br />

sisteme, koje su date u čl. 107 do 109 ovih <strong>Pravila</strong>, kao i u okviru Zakona o Metrologiji i njegovim<br />

pod<strong>za</strong>konskim aktima.<br />

Mjerni ureñaji (brojila)<br />

Član 107<br />

Mjerni ureñaji aktivne energije moraju <strong>za</strong>dovoljavati sljedeće standarde:<br />

- IEC Standard 62053-22 - Statički mjerni sistemi <strong>za</strong> mjerenje aktivne snage (klase tačnosti<br />

0.2S i 0.5S) ili<br />

- IEC Standard 62053-11 - Elektromehanički mjerni sistemi <strong>za</strong> mjerenje aktivne snage (klase<br />

tačnosti 0.5, 1 i 2)<br />

Mjerni ureñaji reaktivne energije moraju <strong>za</strong>dovoljavati standard IEC 62053-23 (klasa tačnosti<br />

2.0).<br />

Klasa tačnosti mjernih transformatora<br />

Član 108<br />

Potvrde o testovima naponskih transformatora (NT), strujnih transformatora (ST) moraju, u<br />

svakom trenutku i u svim slučajevima, biti na raspolaganju <strong>OPS</strong>-u u slučajevima kada se mjerni<br />

sistem nalazi u postrojenju korisnika.<br />

Minimalne klase tačnosti mjernih sistema odreñenu su tabelom 7:<br />

Tabela 7 - Minimalne klase tačnosti mjernih sistema<br />

TIP<br />

Klasa tačnosti priključaka<br />

Obračunska i kontrolna mjerna<br />

mjesta<br />

Strujni transformatori 0,2S 0,5S/0,5<br />

Naponski transformatori 0,2 0,5<br />

Brojila <strong>za</strong> aktivnu<br />

energiju<br />

Brojila <strong>za</strong> reaktivnu<br />

energiju<br />

0,2S 0,5S/0,5<br />

2 2<br />

Ostala mjerna<br />

mjesta<br />

<strong>OPS</strong> <strong>za</strong>država pravo da u svakom trenutku <strong>za</strong>htijeva ugradnju mjernih transformatora sa<br />

komponentama veće klase tačnosti od predviñene u stavu 2 ovog člana, ako se ukaže kao<br />

neophodno.<br />

Ukupna tačnost mjerenja<br />

Član 109<br />

Ukupna tačnost mjerenja mora biti u saglasnosti sa tabelom 8:<br />

Tabela 8 - Ukupna tačnost mjerenja<br />

Struja, kao procenat<br />

nominalne struje<br />

Faktor snage<br />

Granice greške <strong>za</strong> mjerenje<br />

Obračunska i kontrolna<br />

mjerna mjesta<br />

Ostala<br />

mjerna<br />

mjesta

Aktivna energija<br />

20% do 120% 1 ± 0,5% ± 1,6%<br />

5% do 20% 1 ± 0,5% ± 1,6%<br />

1% do 5% 1 ± 0,7% ± 2,1%<br />

20% do120%<br />

0,5 ind. do 0,8<br />

kap.<br />

Reaktivna energija<br />

± 1,0% ± 2,5%<br />

10% do 120% 0 ± 4,0% ± 4,0%<br />

10% do 120%<br />

0,866 ind. do<br />

0,866 kap.<br />

6. Lokacije mjernih mjesta<br />

± 5,0% ± 5,0%<br />

Mjesto mjerenja i mjesto primopredaje električne energije<br />

Član 110<br />

Mjesto mjerenja predstavlja fizičko mjesto (tačku) u sistemu gdje su instalirani ureñaji <strong>za</strong><br />

mjerenje električne energije i na kome se mjeri električna energija koju korisnik preuzima od<br />

<strong>OPS</strong>-a, odnosno predaje <strong>OPS</strong>-u.<br />

Mjesto primopredaje električne energije je mjesto na kome <strong>OPS</strong> predaje a korisnik (ODS ili<br />

direktni potrošač) preuzima električnu energiju iz prenosnog sistema, odnosno mjesto na kome<br />

proizvoñač predaje a <strong>OPS</strong> preuzima električnu energiju.<br />

Mjesto primopredaje električne energije nalazi se na granici razdvajanja osnovnih sredstava<br />

<strong>OPS</strong>-a i korisnika.<br />

Mjesto primopredaje i mjesto mjerenja moraju biti utvrñena ugovorom o priključenju.<br />

<strong>OPS</strong> definiše lokaciju mjesta mjerenja odnosno lokaciju na kojoj će se instalirati mjerni sistem.<br />

Mjesto mjerenja nalazi se, po pravilu, u blizini mjesta primopredaje električne energije, ukoliko<br />

pojedinačnim ugovorom o priključenju nije drugačije odreñeno.<br />

U svim definisanim mjernim mjestima moraju biti <strong>za</strong>dovoljeni kriterijumi ukupne tačnosti<br />

mjerenja utvrñeni članom 109 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Lokacije mjernih mjesta mogu biti u objektima koji su vlasništvu:<br />

- <strong>OPS</strong>-a,<br />

- proizvoñača električne energije,<br />

- operatora distributivnog sistema (ODS), ili<br />

- direktnih potrošača.<br />

Korisnik je obave<strong>za</strong>n da obezbijedi da mjesto mjerenja bude locirano što je moguće bliže<br />

mjestu primopredaje (osnovni kriterijum). U slučajevima kada ovo nije moguće, ili ispunjenje ovog<br />

uslova iziskuje velike troškove, mjesto isporuke i mjesto mjerenja se ne moraju podudarati i to se<br />

definiše u okviru pojedinačnih ugovora o priključenju korisnika.<br />

Kada se mjesto isporuke i mjesto mjerenja ne podudaraju, npr. ako se ne nalaze na istom<br />

naponskom nivou, ili ako se nalaze na istom naponskom nivou ali su toliko udaljeni da se gubici<br />

električne energije ne mogu <strong>za</strong>nemariti, gdje god je to neophodno potrebno je izvršiti korekciju<br />

mjernih podataka <strong>za</strong> vrijednost gubitaka električne energije u elementima prenosnog<br />

(korisničkog) sistema, od mjesta primopredaje do mjernog mjesta (svoñenje na mjesto<br />

primopredaje), kako bi bili <strong>za</strong>dovoljeni kriterijumi ukupne tačnosti mjerenja na mjestu<br />

primopredaje. Korekcija se vrši u toku obračunskog procesa i njegov je sastavni dio.<br />

<strong>OPS</strong> može, uz saglasnost korisnika, obaviti mjerenja na mjernim mjestima koja se razlikuju od<br />

mjesta primopredaje, i to samo u sledećim slučajevima:

- ukoliko bi došlo do značajnog povećanja vremena ugradnje, operativnih troškova i/ili<br />

troškova održavanja zbog ugradnje mjernih ureñaja u nova mjerna mjesta koja bi bila u skladu sa<br />

osnovnim kriterijumom izbora lokacije;<br />

- ukoliko bi došlo do značajnog prekida snabdijevanja krajnjih kupaca zbog ugradnje mjernih<br />

ureñaja u nova mjerna mjesta koja bi bila u skladu sa osnovnim kriterijumom izbora lokacije ili<br />

zbog <strong>za</strong>mjene postojećih mjernih ureñaja koji nisu u skladu sa čl. 107 do 109 ovih <strong>Pravila</strong>; ili<br />

- ukoliko doñe do izmjene mjesta primopredaje koja se desila usljed promjena na prenosnom<br />

sistemu (promjena granice razdvajanja osnovnih sredstava).<br />

Prenosni sistem<br />

Član 111<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> cjelokupne mjerne sisteme na interkonektivnim dalekovodima i svim<br />

drugim definisanim mjernim mjestima koji se nalaze u objektima prenosnog sistema. To znači da<br />

je <strong>OPS</strong> odgovoran <strong>za</strong> ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje svih komponenti<br />

mjernih sistema u okviru prenosnog sistema.<br />

Proizvodni objekti<br />

Član 112<br />

Mjesto mjerenja električne energije isporučene od strane proizvodnog objekta prenosnom<br />

sistemu nalazi se prema osnovnom kriterijumu u dijelu sistema koji pripada korisniku u blizini<br />

mjesta primopredaje odnosno granice razdvajanja vlasništva osnovnih sredstava. Tačna lokacija<br />

mjernog mjesta kao i raspored odgovornosti na lokaciji je predmet pojedinačnog ugovora o<br />

priključenju.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje glavnog<br />

(obračunskog) mjernog ureñaja odnosno brojila i pripadajuće komunikacione opreme.<br />

Za ugradnju, održavanje i baždarenje ostalog dijela opreme mjernog sistema odgovoran je<br />

korisnik prenosnog sistema.<br />

<strong>OPS</strong> ostavlja proizvodnom objektu mogućnost ugradnje sopstvenog kontrolnog mjernog<br />

ureñaja koje mora biti izvedeno preko posebnog strujnog mjernog transformatora ili preko<br />

<strong>za</strong>jedničkog strujnog mjernog transformatora opremljenog sa dva mjerna jezgra koja su<br />

namijenjena <strong>za</strong> priključenje obračunskog i kontrolnog mjernog ureñaja.<br />

Distributivni sistem električne energije<br />

Član 113<br />

Električna energija isporučena od strane <strong>OPS</strong>-a distributivnom sistemu se mjeri u dovodnoj<br />

ćeliji (polju) niskonaponske strane transformatora 110/x kV koja se nalazi u vlasništvu ODS-a. U<br />

tom smislu, <strong>za</strong> ugradnju, održavanje, redovno ovjeravanje i baždarenje mjernih sistema (osim<br />

mjernih ureñaja) odgovoran je ODS, dok su mjerni ureñaji (brojila) uvek u nadležnosti <strong>OPS</strong>-a.<br />

<strong>OPS</strong> ostavlja ODS-u mogućnost ugradnje sopstvenog kontrolnog mjernog ureñaja koje mora<br />

biti izvedeno preko posebnog strujnog mjernog transformatora ili preko <strong>za</strong>jedničkog strujnog<br />

mjernog transformatora opremljenog sa dva mjerna jezgra koja su namijenjena <strong>za</strong> priključenje<br />

obračunskog i kontrolnog mjernog ureñaja.<br />

Direktni potrošači<br />

Član 114<br />

Mjesto mjerenja električne energije koja se iz prenosnog sistema predaje direktnom potrošaču<br />

nalazi se prema osnovnom kriterijumu u dijelu sistema koji pripada korisniku u blizini mjesta<br />

primopredaje, odnosno tačke razdvajanja vlasništva osnovnih sredstava. Tačna lokacija mjernog<br />

mjesta kao i raspored odgovornosti na lokaciji je predmet pojedinačnih ugovora o priključenju.

U skladu sa postojećom <strong>za</strong>konskom regulativom, <strong>za</strong> ugradnju, održavanje, redovno<br />

ovjeravanje i baždarenje glavnog (obračunskog) mjernog ureñaja, odnosno brojila odgovoran je<br />

<strong>OPS</strong>, dok je <strong>za</strong> ostali dio opreme mjernog sistema odgovoran korisnik prenosnog sistema,<br />

ukoliko pojedinačnim ugovorom o priključenju nije drugačije definisano.<br />

<strong>OPS</strong> ostavlja direktnom potrošaču mogućnost ugradnje sopstvenog kontrolnog mjernog<br />

ureñaja koje mora biti izvedeno preko posebnog strujnog mjernog transformatora ili preko<br />

<strong>za</strong>jedničkog strujnog mjernog transformatora opremljenog sa dva mjerna jezgra koja su<br />

namijenjena <strong>za</strong> priključenje obračunskog i kontrolnog mjernog ureñaja.<br />

7. Mjerni sistemi<br />

Član 115<br />

Mjerni sistem čine sljedeći elementi:<br />

- mjerni transformatori,<br />

- mjerni ureñaji,<br />

- ureñaji <strong>za</strong> čuvanje podataka, i<br />

- komunikacioni sistemi.<br />

Izuzimajući mjerne transformatore, ostali djelovi mjernog sistema moraju biti smješteni u čistoj<br />

i suvoj okolini.<br />

1) Mjerni transformatori<br />

Član 116<br />

Strujni (ST) i naponski (NT) transformatori moraju <strong>za</strong>dovoljiti uslove iz člana 108, stav 2 ovih<br />

<strong>Pravila</strong>. Tehničke karakteristike mjernih transformatora i njihovih pomoćnih komponenti,<br />

uključujući i detalje o mogućnostima preopterećivanja, moraju biti dostavljeni <strong>OPS</strong>-u zbog<br />

uvoñenja u registar mjerenja u skladu sa članom 135 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Strujni transformatori (ST)<br />

Član 117<br />

Na svakom mjernom mjestu mora postojati dva seta strujnih transformatora ili jedan strujni<br />

transformator sa dva ili više sekundarnih navoja u skladu sa IEC standardima 60044-1 i sa<br />

minimalnim standardom klase tačnosti kako je dato u članu 108, stav 2 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Jedan set strujnih transformatora odnosno jedno mjerno jezgro mora se koristiti isključivo <strong>za</strong><br />

napajanje obračunskog mjernog ureñaja. Strujni transformatori koji snabdijevaju kontrolne mjerne<br />

ureñaje, gdje oni postoje, mogu biti korišćeni u ostale svrhe, <strong>za</strong>dovoljavajući kriterijume <strong>za</strong><br />

ukupnom tačnošću mjerenja iz člana 109 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Naponski transformatori (NT)<br />

Član 118<br />

Potrebno je obezbijediti dva naponska transformatora, ili naponski transformator sa dva ili više<br />

sekundarnih namotaja, u skladu sa standardom IEC 60044-2 i sa minimalnim standardom klase<br />

tačnosti kako je dato u članu 108 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Pad napona u sekundarnom namotaju, koji snabdijeva mjerne ureñaje, ne smije preći 0,25%<br />

nominalnog napona. Sekundarni namotaj naponskih transformatora koji napajaju kontrolne<br />

mjerne ureñaje, gdje oni postoje, može biti korišten i u druge svrhe, <strong>za</strong>dovoljavajući kriterijume <strong>za</strong><br />

ukupnom tačnošću mjerenja iz člana 109 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Takoñe, zbog unošenja u registar mjerenja, korisnik sistema je dužan <strong>OPS</strong>-u dostavliti<br />

dokument o testu naponskog transformatora, koji pokazuje greške ukupnog radnog opterećenja<br />

<strong>za</strong> svaki namotaj naponskog transformatora koji se koristi <strong>za</strong> mjerenje električne energije.<br />

Ukupno opterećenje svakog sekundarnog namotaja naponskog transformatora ne smije<br />

prelaziti njegovo nominalno opterećenje.

2) Mjerni ureñaji<br />

Član 119<br />

Ureñaji <strong>za</strong> mjerenje aktivne i reaktivne energije moraju <strong>za</strong>dovoljavati uslove navedene u članu<br />

107 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Svi mjerni ureñaji moraju uključiti stabilne registre mjerenja cjelokupne energije <strong>za</strong> svaku<br />

mjerenu količinu. Registar mjerenja mora sadržati dovoljan broj cifara <strong>za</strong> očitavanje tako da ne<br />

doñe do resetovanja registra na nulu u toku normalnog perioda očitavanja.<br />

Mjerni ureñaji koji obezbjeñuju podatke <strong>za</strong> različite ureñaje <strong>za</strong> čuvanje podataka moraju, zbog<br />

ove namjene, imati dva izla<strong>za</strong> po mjernoj veličini.<br />

Svi mjerni ureñaji moraju biti obelježeni jedinstvenim nazivom (identifikacioni broj). Ovaj<br />

podatak, <strong>za</strong>jedno sa tehničkim karakteristikama i specifikacijama, mora biti dostupan <strong>OPS</strong>-u radi<br />

uključivanja u registar mjerenja.<br />

Svi mjerni ureñaji na 110 kV i višem naponskom nivou moraju biti napajani iz spoljašnjeg<br />

pomoćnog izvora napajanja.<br />

3) Ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka<br />

Opšti uslovi<br />

Član 120<br />

Svaki ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka mora imati takav kapacitet, da primi sve mjerene vrijednosti<br />

koje mu se daju <strong>za</strong> period od najmanje 45 (četrdeset pet) dana petnaestominutnih podataka.<br />

Ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka se mora redovno ispitivati. Podaci mjerenja se sakupljaju na<br />

dnevnoj osnovi.<br />

Za svaki ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka, mora se obezbijediti sigurno besprekidno napajanje sa<br />

posebnim osiguračem <strong>za</strong> svaki ureñaj.<br />

Ako je modem <strong>za</strong> ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka dislociran od ureñaja, onda i <strong>za</strong> njega važe<br />

uslovi iz predhodnog stava.<br />

Ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka mora imati izvedeni alarmni signal na vidljivom mjestu, koji se<br />

aktivira u slučaju prestanka napajanja ureñaja.<br />

Čuvanje podataka<br />

Član 121<br />

Mjerni sistemi moraju biti u mogućnosti da <strong>za</strong>štite podatke sačuvane u memoriji od gubljenja.<br />

Ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka mjerenja mora obezbijediti sljedeće:<br />

- kapacitet od najmanje 96 (devedeset šest) perioda po danu <strong>za</strong> najmanje 45 (četrdeset pet)<br />

dana, <strong>za</strong> sve vrijednosti električne energije i potrošnje,<br />

- ako doñe do prekida napajanja ureñaja <strong>za</strong> čuvanje podataka, ureñaj mora <strong>za</strong>štititi sve<br />

podatke sačuvane do tog trenutka,<br />

- vrijednosti energije i potrošnje u trenutku pojave prekida napajanja ureñaja <strong>za</strong> čuvanje<br />

podataka i njihove nulte vrijednosti nakon otklanjanja problema sa napajanjem, moraju biti<br />

označene, kako bi ih sistem <strong>za</strong> sakupljanje mjerenja mogao identifikovati, i<br />

- do uspostavljanja ponovnog napajanja ureñaja <strong>za</strong> čuvanje podataka, sat, kalendar i svi<br />

podaci moraju biti podržavani 45 (četrdeset pet) dana bez spoljašnjeg napajanja.<br />

Sistemi <strong>za</strong> nadzor<br />

Član 122<br />

Sistemi <strong>za</strong> nadzor moraju biti obezbijeñeni <strong>za</strong> svaki od sljedećih uslova:<br />

- greška u funkcionisanju ureñaja <strong>za</strong> čuvanje podataka,<br />

- nadgledanje baterijskog i energetskog napajanja,<br />

- provjera memorije,

- problem u snabdijevanju NT, i<br />

- pristup portu lokalnog pregleda.<br />

U slučaju svakog gore navedenog kvara <strong>OPS</strong> je obaviješten uobičajenim alarmom kroz lokalni<br />

sistem <strong>za</strong> nadzor.<br />

4) Oprema <strong>za</strong> komunikaciju<br />

Opšti uslovi<br />

Član 123<br />

Neophodno je omogućiti da se svaki ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka može pregledati lokalno i<br />

daljinski sa odvojenih portova.<br />

Oprema <strong>za</strong> mjerenje mora biti postavljena tako da čitanje i reprogramiranje podataka mjerenja<br />

iz mjernih sistema bude moguće samo kroz lokalni ili daljinski pristup uz odgovarajući stepen<br />

sigurnosti.<br />

Za vrijeme procesa očitavanja, prema potrebi, mora biti omogućeno prebacivanje sljedećih<br />

podataka:<br />

- vrijednosti razmjene električne energije u skladu sa članom 105 ovih <strong>Pravila</strong>, po potrebi, i<br />

- pokazivanja alarma.<br />

Lokalni pristup<br />

Član 124<br />

Za svaki ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka potrebno je obezbijediti port <strong>za</strong> očitavanje, kako bi se<br />

omogućilo priključivanje lokalnog terminala podataka, kao što je PC, a u sljedeće svrhe:<br />

- puštanje u rad, održavanje i pronalaženje grešaka,<br />

- prenos podataka mjerenja u slučaju komunikacijske greške, i<br />

- podešavanje vremena kada ono ne može biti urañeno daljinski ili automatski.<br />

Daljinsko očitavanje<br />

Član 125<br />

Svaki ureñaj <strong>za</strong> čuvanje podataka mora biti opremljen internim ili eksternim interfejsom <strong>za</strong><br />

komunikaciju, kao što je modem ili radio odašiljač, koji podržava razmjenu podataka <strong>za</strong> lokalni i<br />

daljinski nadzor, u skladu sa standardom IEC 62056-21. Mora se obezbijediti komunikacioni link<br />

<strong>za</strong> dobijanje podataka mjerenja pomoću sistema <strong>za</strong> sakupljanje mjerenja, a <strong>za</strong> potrebe <strong>OPS</strong>-a.<br />

Daljinski pristup od strane <strong>OPS</strong>-a u svrhu očitavanja podataka mjerenja vrši se minimalno<br />

jedanput dnevno.<br />

Sve strane moraju obezbijediti rezervisane krugove <strong>za</strong> primanje podataka mjerenja. <strong>OPS</strong> je<br />

odgovoran <strong>za</strong> obezbjeñivanje i troškove iznajmljivanja komunikacionog linka.<br />

Čitanje podataka sa mjernih ureñaja i programiranje i promjena parametara mora biti<br />

omogućeno samo kroz pristup na odgovarajućem nivou <strong>za</strong>štite.<br />

Komunikacija izmeñu ureñaja <strong>za</strong> čuvanje podataka i sistema <strong>za</strong> prikupljanje mjerenja mora<br />

uključivati odgovarajuće ureñaje <strong>za</strong> provjeru greške.<br />

<strong>OPS</strong> odreñuje tehničku specifikaciju formata prenosa podataka, protokola, ureñaja <strong>za</strong> provjeru<br />

greške i nivo <strong>za</strong>štite.<br />

5) Zaštita mjernih sistema<br />

Član 126<br />

Nakon ugradnje i puštanja u rad, sva oprema mjernih sistema mora biti <strong>za</strong>tvorena i <strong>za</strong>štićena<br />

pečatom-plombom u skladu sa dogovorenom procedurom. Pečat mora biti postavljen tako da<br />

unutrašnjost ureñaja <strong>za</strong> mjerenje ne može nikome biti dostupna bez uništavanja pečata.

6) Testiranje i baždarenje mjernih sistema<br />

Opšti uslovi<br />

Član 127<br />

Za provjeru, reviziju i potvrñivanje tehničkih specifikacija mjernih sistema, odgovoran je <strong>OPS</strong>,<br />

koji odobrava testove i programe puštanja u rad mjerne opreme, pregleda rezultate i nadgleda<br />

baždarenje mjernih ureñaja i mjernih transformatora. <strong>OPS</strong> metodom slučajnog uzorka sprovodi<br />

periodične revizije mjernih sistema, kako bi utvrdio usklañenost sa čl. 107 do 109 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

<strong>OPS</strong> mora imati neograničen pristup mjernim ureñajima radi kontrole, provere podataka i<br />

revizije sistema.<br />

Korisnik prenosnog sistema je dužan da obavijesti <strong>OPS</strong> o svim promjenama parametara<br />

postojećih mjernih sistema, koje ima namjeru uraditi. <strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> davanje saglasnosti<br />

<strong>za</strong> te promjene.<br />

Namotaji mjernih transformatora i djelovi mjernih sistema moraju biti sigurni i <strong>za</strong>štićeni.<br />

Mjerni sistemi se moraju baždariti i testirati u skladu sa standardima propisanim od strane<br />

nadležne institucije i ispuniti kriterijume ukupne tačnosti mjerenja iz člana 109 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Za sve mrežne ureñaje moraju biti obezbjeñeni odvojeni blokovi terminala <strong>za</strong> testiranje, s<br />

ciljem olakšanog testiranja i baždarenja. Ureñaj <strong>za</strong> testiranje mora biti lociran što je moguće bliže<br />

mjernim ureñajima na koje se odnosi. Pored linkova <strong>za</strong> testiranje moraju biti obezbjeñeni i linkovi<br />

<strong>za</strong> objedinjavanje.<br />

Mjerni ureñaji<br />

Član 128<br />

Svi mjerni ureñaji moraju biti baždareni prije početka komercijalne uputrebe (početno<br />

baždarenje), u skladu sa specifikacijama i tehničkim karakteristikama, propisanim od nadležne<br />

institucije i datim u članu 107 ovih <strong>Pravila</strong>. Ovo baždarenje može izvesti bilo koja ovlaštena<br />

osoba ili institucija. Rezultati testa i potvrda o baždarenju moraju, zbog kontrole i uvoñenja u<br />

registar mjerenja, biti dostupni <strong>OPS</strong>-u.<br />

Svi mjerni ureñaji moraju biti redovno testirani i baždareni, u odreñenim vremenskim<br />

periodima i po potrebi.<br />

Svi mjerni ureñaji moraju biti testirani na tačnost prilikom početnog puštanja u rad. Testovi se,<br />

takoñe rade u odreñenim intervalima, da bi se odredilo da li mjerni ureñaji rade u okviru<br />

propisanih granica greške, datih u članu 109 ovih <strong>Pravila</strong>. Datumi i rezultati svih testova moraju<br />

biti dostavljeni <strong>OPS</strong>-u zbog upisivanja u registar mjerenja. S vremena na vrijeme, po potrebi,<br />

osim ovih, mogu se <strong>za</strong>htijevati posebni testovi.<br />

Raspored testiranja i ponovnog baždarenja obavlja se u skladu sa Zakonom o metrologiji i<br />

njegovim pod<strong>za</strong>konskim aktima.<br />

Mjerni transformatori<br />

Član 129<br />

Novi mjerni transformatori moraju biti ispitani prije početka upotrebe (početno ispitivanje) u<br />

skladu sa specifikacijama i tehničkim karakteristikama, propisanim od nadležne institucije i datim<br />

u čl. 108 stav 2, 117, stav 1 i 118, st. 1 i 2 ovih <strong>Pravila</strong>. Rezultati testa i potvrda o ispitivanju<br />

moraju, zbog kontrole i uvoñenja u registar mjerenja, biti dostupni <strong>OPS</strong>-u.<br />

Periodična ispitivanja je potrebno sprovesti <strong>za</strong> mjerne transformatore i to: <strong>za</strong> strujne i<br />

naponske svakih 12 godina, a <strong>za</strong> kapacitivne naponske transformatore svakih 5 godina, ili prije<br />

ako se pojavi očigledan nedostatak.<br />

Ureñaji <strong>za</strong> čuvanje podataka<br />

Član 130

Novi ureñaji <strong>za</strong> čuvanje podataka moraju biti kontrolisani prije početka komercijalne upotrebe<br />

na bilo kojoj lokaciji, u skladu sa specifikacijama i tehničkim karakteristikama datim u članu 120<br />

ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Za ureñaje <strong>za</strong> čuvanje podataka se ne <strong>za</strong>htijeva periodično kontrolisanje, osim ako se pojavi<br />

očigledan nedostatak.<br />

Posjeta lokaciji<br />

Član 131<br />

Za sve lokacije, posjeta se obavlja na godišnjem nivou, a u cilju očitavanja registra mjerenja.<br />

Razlika izmeñu prednjačenja registra mjerenja <strong>za</strong> period i ukupne sume u<strong>za</strong>stopnih očitavanja<br />

mjernih perioda <strong>za</strong> isti vremenski interval, ne smije preći granicu tolerancije od 0,1 %, a u<br />

suprotnom se izrañuje izvještaj o nedostatku i preduzimaju se mjere <strong>za</strong> njegovo otklanjanje.<br />

Posjeta lokaciji se takoñe obavlja u cilju provjere da li je na mjernom sistemu ili pratećoj<br />

opremi došlo do bilo kakvog oštećenja ili falsifikovanja, posebno pečata, kao i da li postoji<br />

opasnost da se to dogodi.<br />

O svim, eventualno, pronañenim nedostacima se trenutno obaviještava <strong>OPS</strong>, koji sprovodi<br />

istragu, u skladu sa članom 132 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Greške mjernih ureñaja<br />

Član 132<br />

U slučaju da <strong>OPS</strong> otkrije, ili mu je prijavljeno postojanje, ili mogućnost nastanka greške, na<br />

mjernom ureñaj obave<strong>za</strong>n je:<br />

- u roku od 24 h o saznanju obavijesti korisnika,<br />

- kada bude neophodno naloži lokalno sakupljanje podataka mjerenja, i<br />

- naložiti strani odgovornoj <strong>za</strong> mjerenje da ispita i otkloni problem sa mjernim ureñajem.<br />

Ukoliko inspekcijski test ili revizija mjernog sistema, izvedena u skladu sa članom 127 stav, 1<br />

ovih <strong>Pravila</strong>, pokaže veću grešku od propisane u članu 109 ovih <strong>Pravila</strong>, a <strong>OPS</strong> ne raspolaže sa<br />

podatkom u koje se vrijeme greška pojavila, smatra se da je greška nastala na pola perioda od<br />

vremena <strong>za</strong>dnjeg testa ili revizije, koja je poka<strong>za</strong>la da mjerni sistem <strong>za</strong>dovoljava uslove <strong>za</strong><br />

tačnošću, i vremena kada je greška otkrivena.<br />

Ukoliko su neophodne <strong>za</strong>mjene podataka, tada <strong>OPS</strong> mora obezbijediti dovoljno <strong>za</strong>mjenskih<br />

očitavanja u skladu sa članom 140 ovih <strong>Pravila</strong>, kako bi uticao na korekciju te greške u odnosu<br />

na period <strong>za</strong> koji se smatra da je ta greška nastala.<br />

Zahtjevi <strong>za</strong> otklanjanje nedostataka<br />

Član 133<br />

Ukoliko doñe do nedostatka na cijelom mjernom sistemu, ili nekom njegovom dijelu, <strong>OPS</strong> je<br />

obave<strong>za</strong>n a o tome obavijesti korisnika u roku od 24 časa. Korisnik je obave<strong>za</strong>n da nedost atke<br />

na dijelu mjernog sistema koji je u njegovom vlasništvu (mjerni transformatori i pripadajuća<br />

oprema) otkloni u odreñenim vremenskim terminima.<br />

Kada nedostatak na mjernom sistemu značajno utiče na poravnanje (npr. nedostaci na<br />

mjernom ureñaju i sl.), tada mjerni sistem mora biti vraćen u redovni pogon u roku od 5 (pet)<br />

dana.<br />

Kada nedostatak na mjernom sistemu značajno može uticati na poravnanje (npr. nedostaci na<br />

mjernom ureñaju ili ureñaju <strong>za</strong> čuvanje podataka i sl.), tada mjerni sistem mora biti vraćen u<br />

redovni pogon u roku od 10 (deset) dana.<br />

Kada nedostatak na mjernom sistemu ne utiče značajno na poravnanje (npr. kvar na<br />

komunikacionom sistemu ili mjernom ureñaju i sl.), tada mjerni sistem mora biti vraćen u redovni<br />

pogon u roku od 15 (petnaest) dana.<br />

U svim slučajevima konačnu odluku o vraćanju mjernog sistema u redovni pogon donosi <strong>OPS</strong>.

7) Upravljanje bazom podataka mjerenja<br />

Ba<strong>za</strong> podataka mjerenja<br />

Član 134<br />

U bazi podataka mjerenja se moraju čuvati tehnički, stvarni i administrativni podaci značajni <strong>za</strong><br />

sve tačke mjerenja. Ba<strong>za</strong> podataka mjerenja se sastoji od:<br />

- registra mjerenja i<br />

- podataka mjerenja.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> ažuriranje, održavanje i administriranje registra mjerenja, kao i <strong>za</strong><br />

njegovu sigurnost i tajnost. Korisnici iz čl. 112 do 114 ovih <strong>Pravila</strong> moraju obaviještavati <strong>OPS</strong> o<br />

svim promjenama koje utiču na podatke mjerenja.<br />

Registar mjerenja<br />

Član 135<br />

Registar mjerenja je dio baze podataka mjerenja i u njemu se čuvaju stalne informacije,<br />

ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> mjerni sistem, <strong>za</strong>htijevane članu 136 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Uloga registra mjerenja je da olakša:<br />

- registrovanje mrežnih čvorišta i tačaka mjerenja,<br />

- verifikaciju saglasnosti sa čl. 107 do 109 ovih <strong>Pravila</strong>, i<br />

- reviziju i kontrolu promjena registrovanih informacija.<br />

Korisnik je obave<strong>za</strong>n da <strong>za</strong> svaki mjerni transformator koji je u njegovom vlasništvu dostavi<br />

<strong>OPS</strong>-u relevantne podatke i tehničke karakteristike kako je navedeno u članu 136 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> provjeru tačnosti informacija i njihovo <strong>za</strong>voñenje u registar mjerenja.<br />

<strong>OPS</strong> mora biti trenutno obaviješten o svakoj tabeli baždarenja sprovedenog u skladu sa<br />

tačnošću <strong>za</strong>htijevanom u članu 109 ovih <strong>Pravila</strong>, svakoj promjeni komponenti mjernog sistema,<br />

kao i svakoj promjeni podešenja parametara, zbog registracije. <strong>OPS</strong> i korisnik su odgovorni <strong>za</strong><br />

provjeru i potvrñivanje ažuriranih podataka.<br />

Informacije registra mjerenja<br />

Član 136<br />

Registar mjerenja mora sadržati minimum podataka-informacija koji se odnose na:<br />

- mrežno čvorište i mjesto (tačku) mjerenja,<br />

- opremu mjernog sistema,<br />

- razmjenu podataka i potvrdu podataka, i<br />

- procesiranje podataka prije poravnanja.<br />

Identifikacioni broj mjesta (tačke) mjerenja<br />

Član 137<br />

Svako mjesto (tačka) mjerenja mora imati Identifikacioni broj mjesta (tačke) mjerenja.<br />

Identifikacioni broj na jedinstven način označava mjesto (tačku) mjerenja i sastavljen je od 16<br />

(šesnaest) karaktera:<br />

- prve dvije cifre predstavljaju identifikaciju države i odreñuje je <strong>OPS</strong> u koordinaciji sa spolja<br />

pove<strong>za</strong>nim stranama i relevantnim subjektima, kao što je ENTSO-E;<br />

- Slovo "Z" <strong>za</strong> identifikovanje koda kao identifikacionog koda mjesta (tačke) mjerenja;<br />

- sljedeće 3 (tri) cifre ili velika slova predstavljaju identifikacioni broj mreže, koje kao<br />

jedinstvene identifikacione kodove <strong>OPS</strong> dodijeljuje korisnicima sistema;<br />

- sljedećih 9 (devet) cifara predstavlja identifikacioni kod mjesta (tačke) mjerenja ili velikih<br />

slova i dodijeljen je svakom mjestu (tački) mjerenja pojedinačno, sa jednim jedinstvenim<br />

identifikacionim kodom <strong>za</strong> svako mjesto (tačku) mjerenja. Neki karakteri mogu biti dodijeljeni <strong>za</strong><br />

odreñivanje tipa mjernog sistema (npr. Proizvodnja, Operator distribucije, direktni potrošač itd.);

- <strong>za</strong>dnji karakter je predviñen <strong>za</strong> pomoćna mjerenja.<br />

Veliko slovo u identifikacionom broju može biti jedno od sljedećih slova: A, B, C, D, E, F, G, H,<br />

I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W,X, Y, Z, i "-".<br />

Podaci mjerenja<br />

Član 138<br />

Podaci mjerenja obuhvataju sve izmjerene, sakupljene i izračunate vrijednosti mjerenja koje<br />

se koriste <strong>za</strong> poravnanje, korišćenje sistema i <strong>za</strong> upotrebu u sistemu. Podaci mjerenja se čuvaju<br />

u bazi podataka.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> prikupljanje podataka sa mjesta mjerenja, korišćenjem odreñenih<br />

protokola prenosa podataka i mora ih potvrditi, obraditi, smjestiti u bazu podataka mjerenja i<br />

osigurati <strong>za</strong> potrebe poravnanja tržišnih transakcija i naplatu <strong>za</strong> korišćenje sistema.<br />

Korisnik mora obezbijediti nesmetan rad komunikacionog linka i daljinskog prenosa podataka<br />

iz mjernog ureñaja do baze podataka mjerenja.<br />

Ako, iz bilo kog razloga, doñe do nemogućnosti daljinskog očitavanja (ili uzimanja) podataka,<br />

<strong>OPS</strong> i korisnik moraju obezbijediti pribavljanje podataka lokalnim pregledom. Ukoliko to nije<br />

moguće sprovesti ni na ovaj način, <strong>OPS</strong> mora koristiti ostale načine (npr. SCADA sistem) <strong>za</strong><br />

pribavljanje procijenjenih podataka.<br />

Podaci mjerenja uključuju:<br />

- originalne, vremenski <strong>za</strong>visne, vrijednosti aktivne i reaktivne električne energije prikupljene iz<br />

mjernih sistema,<br />

- od <strong>OPS</strong>-a izračunate vrijednosti iz originalnih podataka,<br />

- procijenjene i izmijenjene, ili <strong>za</strong>mijenjene, podatke u slučaju pogrešnih ili izgubljenih<br />

podataka, i<br />

- podatke i vrijednosti koji se koriste <strong>za</strong> obračun.<br />

Potvrda podataka<br />

Član 139<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> provjeru validnosti podataka, kao i <strong>za</strong> <strong>za</strong>mjenu podataka u slučaju<br />

grešaka ili gubljenja podataka iz bilo kog razloga.<br />

Prilikom sakupljanja ažuriranih dnevnih podataka moraju biti ispunjeni uslovi:<br />

- ukoliko podaci iz ureñaja <strong>za</strong> čuvanje podataka nisu dostupni, tada nije prikupljen nijedan<br />

podatak, oglašava se alarm <strong>za</strong> slučaj kvara i <strong>za</strong>počinje identifikacija kvara,<br />

- ukoliko nema komunikacije sa ureñajem <strong>za</strong> čuvanje podataka, oglašava se alarm <strong>za</strong> slučaj<br />

kvara i <strong>za</strong>počinje identifikacija kvara,<br />

- ukoliko se vrijeme na ureñaju <strong>za</strong> čuvanje podataka razlikuje od očekivanog <strong>za</strong> više od 10<br />

(deset) sekundi, a manje od 1 (jednog) minuta, tada se vrijeme na ureñaju <strong>za</strong> čuvanje podataka<br />

ispravlja pomoću sistema <strong>za</strong> prikupljanje podataka. U slučaju veće razlike, oglašava se alarm <strong>za</strong><br />

slučaj kvara i <strong>za</strong>počinje identifikacija kvara, i<br />

- ukoliko <strong>OPS</strong> uvrdi bilo koji od naznačenih kvarova, mora obavijestiti korisnika u periodu od<br />

24 (dvadeset četiri) sata nakon utvrñivanja kvara.<br />

Ukoliko doñe do neslaganja podataka iz mjernih sistema i beze podataka, strana pogoñena<br />

ovom činjenicom, mora u saradnji sa <strong>OPS</strong>-om naći najprikladniji način <strong>za</strong> brzo otklanjanje<br />

razloga neslaganja i dogovoriti mjere koje treba preduzeti da se neslaganja ne pojave u<br />

budućnosti.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran da svi incidenti na mjernom sistemu budu ispitani i otklonjeni. O greškama<br />

u podacima iz mjernog sistema, nastalim kao posljedica incidenta na mjernom sistemu, <strong>OPS</strong><br />

mora obavijestiti korisnika.<br />

Zamjena podataka<br />

Član 140

Ukoliko, zbog pojave razlike u podacima, ili bilo kojeg drugog razloga, doñe do potrebe<br />

<strong>za</strong>mjene podataka, onda je <strong>za</strong> <strong>za</strong>mjenu podataka odgovoran <strong>OPS</strong>. Takoñe <strong>OPS</strong> u saradnji sa<br />

ostalim učesnicima na tržištu definiše postupak <strong>za</strong>mjene podataka.<br />

U slučaju izostanka podataka mjerenja ili greške u mjernom sistemu, podaci moraju biti<br />

<strong>za</strong>mijenjeni podacima iz SCADA sistema, ili iz ostalih dostupnih izvora.<br />

Ako podaci mjerenja ne mogu biti obnovljeni iz mjernog sistema, u vremenu potrebnom <strong>za</strong><br />

poravnanje, <strong>OPS</strong> obezbjeñuje <strong>za</strong>mjenske vrijednosti, metodom dogovorenom sa relevantnim<br />

stranama.<br />

Ukoliko postoji razlika izmeñu podataka iz mjernog sistema i baze podataka, a ne postoji drugi<br />

izvor <strong>za</strong> provjeru tačnosti podataka, onda se podaci iz mjernog sistema uzimaju kao primarno<br />

važeći podaci <strong>za</strong> dato mjesto (tačku) mjerenja energije.<br />

Pristup podacima i sigurnost<br />

Član 141<br />

<strong>OPS</strong> je vlasnik registra mjerenja i zbog bezbjednosti samo on ima direktan pristup registru<br />

mjerenja. Strane koje imaju pravo da <strong>za</strong>htijevaju podatke iz registra mjerenja su:<br />

- korisnici iz čl. 112 do 114 ovih <strong>Pravila</strong>,<br />

- operator tržišta,<br />

- snabdjevači krajnjih kupaca,<br />

- nosioci balansne odgovornosti, i<br />

- Agencija.<br />

<strong>OPS</strong> obezbjeñuje na pisani <strong>za</strong>htjev bilo koje od ovih strana uvid u podatke registra mjerenja.<br />

Ovi podaci se obezbjeñuju u svrhu potvrñivanja, testiranja, sporova, baždarenja ili nekog drugog<br />

razloga koji <strong>OPS</strong> ocijeni prihvatljivim. Podaci se obezbjeñuju elektronskim putem, ne kasnije od 7<br />

(sedam) dana od dana prijema pisanog <strong>za</strong>htjeva.<br />

<strong>OPS</strong> posjeduje podatke mjerenja i u cilju sigurnosti samo <strong>OPS</strong> ima pristup podacima mjerenja.<br />

Strane koje imaju pravo da <strong>za</strong>htijevaju podatke mjerenja su:<br />

- korisnici iz čl. 112 do 114 ovih <strong>Pravila</strong>,<br />

- operator tržišta,<br />

- snabdjevač krajnjih kupaca,<br />

- nosilac balansne odgovornosti, i<br />

- Agencija.<br />

Na pisani <strong>za</strong>htjev bilo koje od ovih strana, <strong>OPS</strong> obezbjeñuje uvid u podatke mjerenja. Ovi<br />

podaci se obezbjeñuju u svrhu potvrñivanja, testiranja, sporova, baždarenja ili nekog drugog<br />

razloga koji <strong>OPS</strong> ocijeni prihvatljivim. Podaci se obezbjeñuju elektronskim putem, ne kasnije od 7<br />

(sedam) dana od dana prijema pisanog <strong>za</strong>htjeva.<br />

Svi podaci mjerenja koji se nalaze u mjernim sistemima moraju biti <strong>za</strong>štićeni od lokalnog ili<br />

daljinskog pristupa elektronskim putem, odgovarajućim password-om.<br />

Dokumentacija<br />

Član 142<br />

U registru mjerenja moraju biti nedvosmisleno navedena i registrovana mjesta isporuke i<br />

mjesta mjerenja, kao i sve ostale komponente, podešenja i parametri u vezi sa njima. Svaka<br />

eventualna promjena komponenti, podešenja i parametara može biti provedena isključivo uz<br />

obavještavanje i koordinaciju sa <strong>OPS</strong>-om.<br />

Di<strong>za</strong>jn, tehničke specifikacije i šeme vezivanja mjernih sistema moraju biti uredno<br />

dokumentovani.<br />

Ova dokumenata moraju biti stalno raspoloživa korisnicima prenosnog sistema, kao i <strong>OPS</strong>-u<br />

zbog unošenja u registar mjerenja.<br />

8) Plaćanje <strong>za</strong> mjerenje i pristup podacima mjerenja<br />

Član 143

Odreñivanje i rasporeñivanje svih troškova mjerenja i pristupa podacima mora biti definisano u<br />

posebnim komercijalnim ugovorima izmeñu <strong>OPS</strong>-a i korisnika iz čl. 112 do 114 ovih <strong>Pravila</strong> kao i<br />

izmeñu <strong>OPS</strong>-a i stranama koje imaju pravo da <strong>za</strong>htijevaju podatke iz registra mjerenja u skladu<br />

sa članom 141 stav 1 ovih <strong>Pravila</strong> i do podataka mjerenja u skladu sa u članom 141 stav 3 ovih<br />

<strong>Pravila</strong>.<br />

Obračun električne energije <strong>za</strong> period kada brojila nijesu ispravno radila, izvršava se prema<br />

odredbama bilateralnih ugovora, odnosno tržišnih pravila.<br />

9) Izuzeća<br />

Član 144<br />

Ukoliko bilo koji dio mjernog sistema koji je u nadležnosti pojedinih nosilaca odgovornosti,<br />

danom stupanja na snagu <strong>Pravila</strong>, u bilo kom elementu, nije u skladu sa ovim Pravilima, nosilac<br />

odgovornosti je obave<strong>za</strong>n da u roku od 12 (dvanaest) mjeseci uskladi odgovarajuće djelove<br />

mjernog sistema sa ovim Pravilima.<br />

V. RAD PRENOSNOG SISTEMA<br />

1. Planiranje rada elektroenergetskog sistema<br />

1) Uvod<br />

Član 145<br />

Planiranje rada podrazumijeva sve one aktivnosti koje se sprovode prije upravljanja u realnom<br />

vremenu.<br />

Aktivnosti ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> planiranje rada obuhvataju sljedeće:<br />

- izradu godišnjeg, mjesečnog i sedmičnog plana rada elektroenergetskog sistema,<br />

- izradu dnevnog plana rada elektroenergetskog sistema,<br />

- izradu planova isključenja u prenosnoom sistemu, i<br />

- odreñivanje prekograničnih prenosnih kapaciteta.<br />

Planiranje rada omogućuje da se kratkoročni i srednjoročni dogañaji kao što su održavanje i<br />

popravka opreme ili izgradnja novog elementa isplaniraju u odgovarajućem vremenskom<br />

domenu i koordiniraju kroz proces upravljanja sistemom.<br />

Za razliku od planiranja razvoja sistema i nivoa sigurnosti i pouzdanosti koji se pri tom<br />

uvažavaju, planiranje rada uvažava trenutnu sigurnost rada sistema, kao na primjer nadzorom<br />

trenutnih ispada ili planiranih radova.<br />

Osnova planiranja rada <strong>za</strong> period koji se posmatra jeste model prenosnog sistema u skladu sa<br />

planiranom opterećenošću sistema, planiranim isključenjima elemenata sistema i generatora.<br />

2) Ciljevi planiranja rada<br />

Član 146<br />

<strong>Pravila</strong> koja su definisana u okviru planiranja rada imaju <strong>za</strong> cilj:<br />

- uravnoteženje planirane proizvodnje generatora sa prognoziranom potrošnjom na nivou<br />

prenosa (uključujući gubitke), <strong>za</strong>jedno sa obezbjeñenjem dovoljne rezerve u proizvodnji,<br />

uzimajući u obzir ispade pojedinih proizvodnih jedinica, djelova prenosnog sistema kao i djelova<br />

sistema korisnika sistema;<br />

- posti<strong>za</strong>nje <strong>za</strong>htijevanih standarda sigurnosti sistema u snabdijevanju krajnjih kupaca<br />

električnom energijom; i<br />

- utvrñivanje procedura koje omogućuju <strong>OPS</strong>-u da vrši meñusobno usglašavanje i optimi<strong>za</strong>ciju<br />

programa proizvodnje i planiranih isključenja-prekida u prenosnom sistemu, a da pri tom ne bude<br />

ugroženo sigurno i stabilno funkcionisanje elektroenergetskog sistema, odnosno kvalitetno<br />

snabdijevanje krajnjih kupaca električnom energijom.

3) Primjena<br />

Član 147<br />

Odgovorne strane <strong>za</strong> primjenu odredbi ovih <strong>Pravila</strong> koja se odnose na planiranje rada su <strong>OPS</strong><br />

i korisnici pod kojima se podrazumijevaju:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- operatori distributivnog sistema,<br />

- snabdjevači,<br />

- direktni potrošači, i<br />

- operatori susjednih prenosnih sistema.<br />

4) Opšte karakteristike planova<br />

Član 148<br />

Planovi rada elektroenergetskog sistema imaju <strong>za</strong> svrhu da ispitaju da li su <strong>za</strong>dovoljeni<br />

osnovni preduslovi <strong>za</strong> normalan rad EES-a, uključujući i ocjenu da li se mogu očekivati problemi<br />

u obezbjeñivanju sistemskih usluga, odnosno problemi u ostvarivanju energetskog bilansa Crne<br />

Gore u dijelu koji se odnosi na električnu energiju.<br />

Navedeni planovi se izrañuju na osnovu:<br />

- odgovarajućih planova rada korisnika prenosnog sistema,<br />

- planova isključenja u prenosnom sistemu,<br />

- bilateralnih sporazuma <strong>za</strong>ključenih sa susjednim operatorima prenosnog sistema a<br />

primjenom internih metodologija <strong>OPS</strong>,<br />

- izvršenih anali<strong>za</strong> sigurnosti rada prenosnog sistema (anali<strong>za</strong> ispada (n-1), naponska<br />

stabilnost, itd.) u svim vremenskim domenima izrade planova, i<br />

- obezbjeñenog pristupa nivou pomoćnih usluga koji su potrebni u cilju ispunjenja sigurnosnih<br />

kriterijuma rada prenosnog sistema u svim vremenskim domenima izrade planova.<br />

5) Godišnji, mjesečni, sedmični i dnevni planovi rada elektroenergetskog sistema<br />

Struktura planova rada elektroenergetskog sistema<br />

Član 149<br />

Godišnji, mjesečni i sedmični planovi rada elektroenergetskog sistema sadrže opštu strukturu<br />

koja obuhvata:<br />

- plan potrošnje, proizvodnje i razmjene električne energije,<br />

- plan obezbjeñivanja primarne, sekundarne i tercijarne rezerve,<br />

- plan nabavke električne energije <strong>za</strong> pokrivanje tehničkih gubitaka u prenosnoom sistemu,<br />

- potrošnju, proizvodnju i razmjenu električne energije u satu maksimalnog opterećenja, i<br />

- planove rada elektroenergetskog sistema <strong>za</strong> karakteristične dane preko kojih se mogu<br />

opisati godišnji, mjesečni i sedmični planovi sa očekivanim nivoom neizvjesnosti.<br />

Anali<strong>za</strong> mogućnosti reali<strong>za</strong>cije sistemskih usluga<br />

Član 150<br />

Anali<strong>za</strong> mogućnosti reali<strong>za</strong>cije primarne, sekundarne, tercijarne i regulacije napona sagledava<br />

se prvenstveno na osnovu planova rada EES-a<strong>za</strong> karakteristične dane. Ovi planovi se<br />

sačinjavaju na principima prema kojima se izrañuje i dnevni plan rada EES-a.<br />

Progno<strong>za</strong> gubitaka u prenosnom sistemu<br />

Član 151

Prognozu gubitaka u prenosnom sistemu radi <strong>OPS</strong> na osnovu predviñanja proizvodnje,<br />

potrošnje i razmjene električne energije i planirane konfiguracije prenosnog sistema.<br />

Pri prognozi prenosnih gubitaka <strong>OPS</strong> mora uzeti u obzir:<br />

- gubitke u dalekovodima, energetskim transformatorima i autotransformatorima i<br />

- potrošnju električne energije <strong>za</strong> sopstvena razvodna postrojenja i transformatorske stanice<br />

koja se napaja iz transformatora sopstvene potrošnje ili iz distributivnog sistema.<br />

Opšta pravila o razmjeni neophodnih informacija<br />

Član 152<br />

U cilju izrade planova rada EES-a, odgovorne strane, u ime korisnika prenosnog sistema,<br />

dužne su dostaviti <strong>OPS</strong>-u sljedeće podatke:<br />

- plan sumarne potrošnje aktivne električne energije;<br />

- plan potrošnje aktivne električne energije pojedinačnih krajnjih kupaca ili grupa krajnjih<br />

kupaca, na poseban <strong>za</strong>htjev <strong>OPS</strong>;<br />

- plan proizvodnje aktivne električne energije po objektima priključenim na prenosni sistem,<br />

odnosno po objektima priključenim na distributivni sistem ako suma instalisanih snaga<br />

proizvodnih jedinica prevazilazi 5 MW, odnosno zbirno <strong>za</strong> objekte priključene na distributivni<br />

sistem čija suma instalisanih snaga ne prelazi 5 MW;<br />

- plan sopstvene potrošnje proizvodnih jedinica;<br />

- plan gubitaka u distributivnom sistemu;<br />

- plan nabavke i isporuke aktivne električne energije;<br />

- planove rada <strong>za</strong> karakteristični dan u satnoj rezoluciji;<br />

- planove raspoloživih kapaciteta <strong>za</strong> pružanje ugovorenih sistemskih usluga.<br />

<strong>OPS</strong> odreñuje format u kome mu se dostavljaju navedeni planovi i dužan je da ga najmanje 30<br />

dana prije roka <strong>za</strong> podnošenje podataka objavi na svom zvaničnom internet sajtu.<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da najmanje 30 dana prije roka <strong>za</strong> podnošenje podataka koji su ve<strong>za</strong>ni <strong>za</strong><br />

karakterističan dan, obavijesti korisnike prenosnog sistema o datumima koji se smatraju <strong>za</strong><br />

karakteristične dane.<br />

Prilikom izrade planova rada elektroenergetskog sistema <strong>OPS</strong> provjerava da li su ispunjeni<br />

uslovi <strong>za</strong> normalan rad na osnovu dostavljenih podataka.<br />

Ukoliko <strong>OPS</strong> procijeni da uslovi normalnog rada nisu <strong>za</strong>dovoljeni, može se obratiti odgovornim<br />

stranama i <strong>za</strong>tražiti odgovarajuće izmjene u podnijetim planovima rada.<br />

Odgovorne strane su obavezne da podnijete planove rada izmene u skladu sa <strong>za</strong>htjevima<br />

<strong>OPS</strong>.<br />

Godišnji plan rada elektroenergetskog sistema<br />

Član 153<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje godišnji plan rada EES-a do 15. oktobra u godini koja prethodi godini <strong>za</strong> koju se<br />

plan izrañuje.<br />

<strong>OPS</strong> sprovodi redovnu verifikaciju, odnosno korekciju godišnjeg plana rada EES-a o svakog<br />

25. dana u mjesecu M-1, pri čemu se verifikacija, odnosno korekcija ovog plana odnosi na sve<br />

mjesece od mjeseca M do kraja godine.<br />

Godišnji plan rada EES-a sadrži:<br />

- plan potrošnje, proizvodnje i razmjene električne energije,<br />

- potrošnju, proizvodnju i razmjenu električne energije u satu maksimalnog opterećenja,<br />

- planove rada elektroenergetskog sistema <strong>za</strong> karakteristične dane,<br />

- plan neraspoloživosti proizvodnih jedinica u dnevnoj rezoluciji,<br />

- planiranu vrijednost neto prenosnog kapaciteta na godišnjem nivou,<br />

- planiranu vrijednost raspoloživog prenosnog kapaciteta na godišnjem nivou,<br />

- plan obezbjeñivanja primarne, sekundarne i tercijarne rezerve,<br />

- plan nabavke električne energije <strong>za</strong> pokrivanje tehničkih gubitaka u prenosnom sistemu, i<br />

- godišnji plan isključenja elemenata EES.

<strong>OPS</strong> propisuje formu <strong>za</strong> dostavljanje podataka potrebnih <strong>za</strong> izradu godišnjeg plana i objavljuje<br />

na svojoj internet stranici najkasnije do 1. jula. Odgovorne strane dužne su da <strong>za</strong>htijevane<br />

podatke dostave u propisanoj formi najkasnije do 1. oktobra u godini koja prethodi godini <strong>za</strong> koju<br />

se izrañuje godišnji plan rada EES-a.<br />

<strong>OPS</strong> usaglašava navedene podatke sa odgovornim stranama do 7. oktobra.<br />

U slučaju promjene godišnjeg plana rada korisnika prenosnog sistema, odgovorna strana ima<br />

obavezu da do 20. dana u mjesecu M-1, dostavi korigovani godišnji plan rada korisnika<br />

prenosnog sistema koji se odnosi na sve mjesece od mjeseca M do kraja godine, pri čemu dio<br />

plana koji se odnosi na mjesec M mora biti u saglasnosti sa već predatim mjesečnim planom<br />

rada korisnika prenosnog sistema.<br />

Mjesečni plan rada elektroenergetskog sistema<br />

Član 154<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje mjesečni plan rada EES-a do 25. dana u mjesecu koji prethodi mjesecu <strong>za</strong> koji<br />

se plan izrañuje.<br />

Prva sedmica mjesečnog plana rada EES-a počinje u 00:00 sati 1. dana u mjesecu, a<br />

<strong>za</strong>vršava se u 24:00 sata prve nedjelje u mjesecu. Poslednja sedmica mjesečnog plana rada<br />

EES- a počinje u 00:00 sati poslednjeg ponedjeljka u mjesecu, a <strong>za</strong>vršava se u 24:00 sata<br />

poslednjeg dana u mjesecu.<br />

Ostale sedmice mjesečnog plana rada EES-a počinju u ponedjeljak u 00:00 sati, a <strong>za</strong>vršavaju<br />

se u nedjelju u 24:00 sata.<br />

Mjesečni plan rada EES-a sadrži sve elemente koji su navedeni u okviru godišnjeg plana, pri<br />

čemu se:<br />

- plan neto prenosnog kapaciteta izrañuje u satnoj rezoluciji,<br />

- plan raspoloživog prenosnog kapaciteta izrañuje u satnoj rezoluciji,<br />

- plan nabavke električne energije <strong>za</strong> pokrivanje gubitaka u prenosnom sistemu izrañuje u<br />

satnoj rezoluciji.<br />

<strong>OPS</strong> propisuje formu <strong>za</strong> dostavljanje podataka potrebnih <strong>za</strong> izradu mjesečnog plana i<br />

objavljuje na svojoj internet stranici najkasnije do 10. u mjesecu M-2 <strong>za</strong> mjesec M.<br />

Odgovorne strane dužne su da <strong>za</strong>htijevane podatke dostave u propisanoj formi najkasnije do<br />

20. u mjesecu M-2 <strong>za</strong> mjesec M <strong>za</strong> koji se izrañuje mjesečni plan rada EES-a.<br />

Sedmični plan rada elektroenergetskog sistema<br />

Član 155<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje sedmični plan rada EES-a do 12:00 sati svakog četvrtka pred nastupajuću<br />

sedmicu.<br />

Sedmični plan rada EES-a, sadrži sve elemente mjesečnog plana kao i program kompen<strong>za</strong>cije<br />

neželjenih odstupanja u satnoj rezoluciji;<br />

<strong>OPS</strong> propisuje formu <strong>za</strong> dostavljanje podataka potrebnih <strong>za</strong> izradu sedmičnog plana i<br />

objavljuje na svojoj internet stranici.<br />

Odgovorne strane dužne su da <strong>za</strong>htijevane podatke dostave u propisanoj formi najkasnije do<br />

srijede u 12:00 sati u sedmici koja prethodi sedmici <strong>za</strong> koju se izrañuje sedmični plan rada EESa.<br />

Dnevni plan rada elektroenergetskog sistema<br />

Član 156<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje dnevni plan rada EES-a do 16:00 sati svakog dana <strong>za</strong> naredni dan.<br />

Dnevni plan rada sadrži:<br />

- plan potrošnje električne energije u satnoj rezoluciji po direktnim potrošačima i<br />

snabdjevačima,<br />

- plan proizvodnje električne energije u satnoj rezoluciji po elektranama,<br />

- plan prekogranične razmjene električne energije po učesnicima u satnoj rezoluciji,

- plan nabavke električne energije <strong>za</strong> pokrivanje gubitaka u prenosnom sistemu u satnoj<br />

rezoluciji,<br />

- plan nabavke električne energije <strong>za</strong> pokrivanje kompen<strong>za</strong>cionih programa u satnoj rezoluciji,<br />

- plan raspoloživih prekograničnih prenosnih kapaciteta u satnoj rezoluciji,<br />

- plan angažovanja pomoćnih usluga u satnoj rezoluciji po pružaocima usluga, i<br />

- plan isključenja.<br />

<strong>OPS</strong> propisuje formu <strong>za</strong> dostavljanje podataka potrebnih <strong>za</strong> izradu dnevnog plana.<br />

6) Planovi isključenja u prenosnom sistemu<br />

Opšta pravila planiranja isključenja<br />

Član 157<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje godišnje, mjesečne, sedmične i dnevne planove isključenja elemenata<br />

naponskog nivoa 400, 220 i 110 kV koji pripadaju prenosnom sistemu. Korisnici prenosnog<br />

sistema izrañuju planove isključenja elemenata u okviru djelova sistema koja je u njihovoj<br />

nadležnosti.<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje konačne planove isključenja elemenata EES u koordinaciji sa korisnicima<br />

prenosnog sistema i susjednim operatorima prenosnog sistema.<br />

Planovima isključenja su obuhvaćeni radovi u beznaponskom stanju, u smislu propisa kojim<br />

se ureñuju opšte mjere <strong>za</strong>štite na radu, na elementima elektroenergetskih objekata naponskih<br />

nivoa 400 kV, 220 kV i 110 kV, kao i onim elementima nižeg naponskog nivoa koji su sastavni<br />

dio tih elementa (tercijar transformatora, zvezdište transformatora i slično) i ostali radovi koji<br />

<strong>za</strong>htijevaju isključenje elemenata EES.<br />

Prilikom izrade planova isključenja <strong>OPS</strong> je obave<strong>za</strong>n da usklañuje isključenja u prenosnom<br />

sistemu sa planovima rada proizvodnih jedinica u cilju očuvanja uslova normalnog, a ako to nije<br />

moguće, sigurnog rada tokom izvoñenja isključenja.<br />

Predlozi planova isključenja zbog investicija <strong>OPS</strong> i korisnika prenosnog sistema moraju biti<br />

obuhvaćeni planovima isključenja.<br />

Bliže procedure <strong>za</strong> izradu planova isključenja, izdavanja odobrenja <strong>za</strong> isključenja elemenata<br />

EES i sprovoñenje osnovnih mjera obezbjeñenja mjesta rada na elementima objekata EES, kao i<br />

oblik, formu i sadržinu dokumenata (<strong>za</strong>htjevi, odobrenja i sl.) na osnovu kojih se odobrava<br />

isključenje, ureñuje <strong>OPS</strong> u saradnji sa korisnicima prenosnog sistema.<br />

Trajanje redovnih isključenja<br />

Član 158<br />

Za trajanje isključenja zbog redovnog godišnjeg održavanja usvajaju se vrijednosti iz tabele 9<br />

<strong>za</strong> dalekovode i tabele 10 <strong>za</strong> ostale elemente EES.<br />

Tabela 9 - Maksimalno trajanje isključenja <strong>za</strong> dalekovode<br />

Opis dalekovoda<br />

Maksimalno trajanje isključenja<br />

Jednostruki dalekovodi 110 kV, <strong>za</strong> svakih 10 km<br />

Jednostruki dalekovodi 220 kV, <strong>za</strong> svakih 10 km<br />

Jednostruki dalekovodi 400 kV, <strong>za</strong> svakih 10 km<br />

1 dan<br />

1.1 dan<br />

1.25 dana<br />

Dvostruki dalekovodi Vrijeme <strong>za</strong> jednostruki x 1.2<br />

Svaki prelaz dalekovoda preko vodenih površina Dodatno jedan dan<br />

Tabela 10 - Maksimalno trajanje isključenja <strong>za</strong> ostale elemente prenosnog sistema<br />

Opis elementa EES<br />

Maksimalno trajanje isključenja

Sistem sabirnica<br />

Transformator 110 / x kV<br />

Transformator 220 / x kV<br />

Transformator 400 / x kV<br />

Sve vrste polja<br />

1 dan<br />

3 dana<br />

5 dana<br />

6 dana<br />

3 dana<br />

Radovi na redovnom održavanju blok-transformatora i ostalih elemenata u dijelu sistema koji<br />

pripada korisniku čije je isključenje neophodno u toku remonta pripadajuće proizvodne jedinice<br />

moraju se realizovati <strong>za</strong> vreme remonta te proizvodne jedinice.<br />

Godišnji plan isključenja<br />

Član 159<br />

Godišnji plan isključenja se izrañuje kao plan isključenja po mjesecima.<br />

Osnovu <strong>za</strong> izradu godišnjeg plana isključenja čine:<br />

- predlog plana revizija i remonata elektroprenosnih objekata i postrojenja,<br />

- predlog plana revizija i remonata proizvodnih kapaciteta i pripadajućih rasklopnih postrojenja,<br />

i<br />

- usaglašeni godišnji plan isključenja dalekovoda i transformatora važnih <strong>za</strong> normalan rad<br />

ENTSO-E interkonekcije u regionu Jugoistočne Evrope.<br />

Usaglašeni godišnji plan isključenja dalekovoda i transformatora važnih <strong>za</strong> normalan rad<br />

ENTSO-E interkonekcije u regionu Jugoistočne Evrope, izrañuje se u skladu sa odredbama<br />

ENTSO-E operativnog priručnika, do 20.11. tekuće godine <strong>za</strong> narednu godinu.<br />

Godišnji predlozi planova <strong>za</strong>stoja energetskih objekata <strong>za</strong> proizvodnju električne energije, i<br />

predlozi planova <strong>za</strong> isključenje elemenata i elektroenergetskih objekata <strong>OPS</strong>-a i ostalih korisnika<br />

prenosnog sistema, dostavljaju se <strong>OPS</strong> najkasnije do kraja septembra tekuće godine <strong>za</strong> narednu<br />

godinu.<br />

Nacrt godišnjeg plana isključenja <strong>za</strong> narednu godinu <strong>OPS</strong> AD izrañuje i dostavlja korisnicima<br />

prenosnog sistema najkasnije do 30. novembra tekuće godine.<br />

<strong>OPS</strong> objavljuje konačan godišnji plan isključenja <strong>za</strong> narednu godinu na internet stranici do 15.<br />

decembra tekuće godine.<br />

Godišnje planove isključenja <strong>OPS</strong> može mijenjati na sopstvenu inicijativu ili po <strong>za</strong>htjevu<br />

korisnika prenosnog sistema, ako postoje opravdani razlozi i uz saglasnost pogoñenih korisnika<br />

prenosnog sistema. Promjene se odnose na period od nastupanja okolnosti <strong>za</strong> promjenu do<br />

isteka godine <strong>za</strong> koju je donijet plan isključenja.<br />

Zahtjev <strong>za</strong> promjenu termina isključenja elemenata naponskog nivoa 220 kV i 400 kV,<br />

predviñenih godišnjim planom, korisnici prenosnog sistema mogu podnijeti <strong>OPS</strong>-u najkasnije do<br />

25. dana u mjesecu M-2 <strong>za</strong> mjesec M.<br />

Zahtjev <strong>za</strong> promjenu termina isključenja elemenata naponskog nivoa 110 kV, predviñenih<br />

godišnjim planom, korisnici prenosnog sistema mogu podnijeti <strong>OPS</strong>-u najkasnije do 20-og u<br />

mjesecu M-1 <strong>za</strong> mjesec M.<br />

Zahtjev <strong>za</strong> promjenu termina <strong>za</strong>stoja energetskih objekata <strong>za</strong> proizvodnju električne energije<br />

predviñenih godišnjim planom isključenja, podnosi se <strong>OPS</strong>-u najkasnije do 20-og u mjesecu M -<br />

2 <strong>za</strong> mjesec M.<br />

Mjesečni plan isključenja<br />

Član 160<br />

Mjesečni plan isključenja je izrañen po danima.

Mjesečni plan isključenja se priprema na osnovu godišnjeg plana isključenja i usaglašenih<br />

izmjena godišnjeg plana. Mjesečni plan isključenja se izrañuje najkasnije do 25-og u mjesecu M -<br />

1 <strong>za</strong> mjesec M.<br />

Sedmični plan isključenja<br />

Član 161<br />

Sedmični planovi isključenja se izrañuju po danima i satima.<br />

Sedmični planovi isključenja utvrñeni mjesečnim planom isključenja <strong>za</strong> sedmicu <strong>za</strong> koju se<br />

donosi sedmični plan, koriguju se u skladu sa odobrenim <strong>za</strong>htjevima <strong>za</strong> produženje roka<br />

izvoñenja radova koji su već otpočeti, <strong>za</strong>htjevima <strong>za</strong> izvoñenje radova koji su odloženi na osnovu<br />

naloga centara upravljanja <strong>OPS</strong> i <strong>za</strong>htjevima <strong>za</strong> isključenja zbog nastalog ili utvrñenog<br />

potencijalnog kvara ili <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> interventne radove, kao i odreñenim novim terminima<br />

isključenja <strong>za</strong> odložene ili produžene radove.<br />

U slučaju da isključenja planirana sedmičnim planom prouzrokuju ograničenje rada<br />

energetskih objekata <strong>za</strong> proizvodnju električne energije (raspoloživost pojedinih generatora,<br />

odnosno ograničavanje minimalne ili maksimalne proizvodnje), a koje nije obuhvaćeno<br />

mjesečnim planom isključenja, <strong>OPS</strong> traži saglasnost korisnika prenosnog sistema <strong>za</strong> takav režim<br />

rada do srijede u 15:00 časova tekuće sedmice <strong>za</strong> narednu sedmicu.<br />

Korisnik prenosnog sistema odgovara na ispostavljeni <strong>za</strong>htjev <strong>OPS</strong> do četvrtka u 12:00<br />

časova.<br />

Sedmični planovi isključenja se izrañuju najkasnije do petka u 12:00 časova, tekuće sedmice<br />

<strong>za</strong> narednu sedmicu.<br />

Dnevni plan isključenja<br />

Član 162<br />

Dnevni plan isključenja izrañuje se na osnovu sedmičnog plana dopunjenog odobrenim<br />

<strong>za</strong>htjevima koji su posljedica tekućih problema u eksploataciji prenosnog sistema. +<br />

Podnošenje i odobravanje <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> isključenje<br />

Član 163<br />

<strong>OPS</strong> definiše obra<strong>za</strong>c u cilju propisivanja procedure podnošenja i odobravanja <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong><br />

isključenje.<br />

Redovnu razmjenu spiskova ovlašćenih lica, koja mogu popunjavati obra<strong>za</strong>c izmeñu <strong>OPS</strong> i<br />

korisnika prenosnog sistema potrebno je obaviti svake godine do 1. marta tekuće godine.<br />

Korisnici prenosnog sistema dužni su dostaviti <strong>OPS</strong> <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> isključenje zbog planiranih<br />

radova do srijede u 15:00 časova tekuće sedmice <strong>za</strong> narednu sedmicu.<br />

Odobrenje <strong>za</strong> isključenje planiranih radova <strong>OPS</strong> dostavlja podnosiocu <strong>za</strong>htjeva do petka u<br />

12:00 časova tekuće sedmice, <strong>za</strong> isključenja planirana tokom naredne sedmice.<br />

Hitna isključenja su posljedica potrebe da se spriječi moguća havarijska situacija koja<br />

predstavlja prijetnju bezbjednosti osoblja u pogoñenom objektu, ili na bilo koji način ugrožava<br />

sigurnost rada elementa ili objekta prenosnog sistema, EES Crne Gore i susjednih EES.<br />

Zahtjev <strong>za</strong> hitno isključenje elementa ili objekta prenosnog sistema podnosi se odmah po<br />

uočavanju problema koji može da i<strong>za</strong>zove navedene posljedice. <strong>OPS</strong> odgovara na <strong>za</strong>htjev u<br />

najkraćem mogućem roku.<br />

7) Anali<strong>za</strong> sigurnosti<br />

Član 164<br />

Svrha planiranja rada elektroenergetskog sistema je održavanje maksimalne sigurnosti<br />

napajanja i pouzdanosti elektroenergetskih objekata i postrojenja. U procesu planiranja rada<br />

mora se voditi računa o poštovanju (n-1) kriterijuma sigurnosti.

Ispad se definiše kao ispad jednog ili više elemenata sistema koji se ne može unaprijed<br />

predvidjeti.<br />

Princip N-1 kriterijuma sigurnosti kod planiranja rada (kao i rada u realnom vremenu)<br />

podrazumijeva sljedeće:<br />

- u procesu planiranja <strong>OPS</strong> mora osigurati da u svim pogonskim uslovima jednostruki ispad<br />

(ne uzima se u obzir istovremeni ispad oba sistema na dvosistemskom vodu) bilo koje jedinice u<br />

sistemu (proizvodne jedinice, transformatori, vodovi, jedinice <strong>za</strong> kompen<strong>za</strong>ciju reaktivne snage i<br />

drugo) ne dovede do pogonskih ograničenja u vlastitom i/ili susjednim kontrolnim oblastima<br />

(prekoračenje vrijednosti struja, napona i drugo) te da ne i<strong>za</strong>zove prekide napajanja električnom<br />

energijom;<br />

- u slučaju ispada nekog elementa sistema, iako taj ispad nije narušio pogon sistema, <strong>OPS</strong><br />

mora uskladiti konfiguraciju sistema tako da u što kraćem vremenu ponovo <strong>za</strong>dovolji (n-1)<br />

kriterijum, jer ispad sljedećeg elementa u vremenu intervencije nakon prvog ispada može ugroziti<br />

integritet čitavog EES-a;<br />

- <strong>OPS</strong> može povremeno odstupiti od kriterijuma sigurnosti (n-1) ako je to potrebno zbog<br />

radova na održavanju ili izgradnji sistema, ali uz prethodno obavještenje ODS-u i korisnicima<br />

sistema na koje to utiče;<br />

- u cilju održavanja kriterijuma sigurnosti (n-1) tokom intervetnih radova na elementima<br />

sistema, <strong>OPS</strong> može prekinuti trgovinske transakcije i privremeno promijeniti planirani rad<br />

elektrane poštujući princip minimalnih troškova i minimalnog narušavanja principa tržišta<br />

električne energije;<br />

- kriterijum (n-1) održava se uz saradnju sa susjednim sistemima, ovisno o prethodnom<br />

dogovoru odgovornih strana. To podrazumijeva planiranje isključenja elemenata koja utiču na rad<br />

susjednih sistema, kao i razmjenu svih neophodnih informacija i podataka potrebnih <strong>za</strong> izradu<br />

proračuna po kriterijumu (n-1);<br />

- prilikom provere ispunjenosti (n-1) kriterijuma sigurnosti <strong>OPS</strong> je dužan uzeti u obzir<br />

dopuštena opterećenja ili preopterećenja elemenata sistema na način kako to odreñuje<br />

podešenje <strong>za</strong>štitnih ureñaja tih elemenata; i<br />

- pri planiranju mjera <strong>za</strong> ispunjenje kriterijuma (n-1), <strong>OPS</strong> se rukovodi tehničkim i ekonomskim<br />

činiocima, uzimajući u obzir verovatnoću razmatranog dogañaja, njegove posljedice, troškove<br />

njegovog sprečavanja, kao i troškove aktiviranja <strong>za</strong>štitnih mjera <strong>za</strong> sprečavanje širenja<br />

poremećaja u sistemu.<br />

<strong>OPS</strong> mora izvršiti proračune N-1 sigurnosti kako bi procijenio efekte ispada na sopstvenu<br />

oblast odgovornosti i to prema N situaciji. N situacija se odreñuje proračunima tokova snaga na<br />

osnovu odgovarajućeg skupa podataka dobijenih u procesu planiranja. <strong>OPS</strong> mora izvršiti N-1<br />

simulacije <strong>za</strong> sve ispade sa unaprijed definisane liste ispada (DACF procedura).<br />

8) Godišnji, mjesečni i sedmični planovi prekograničnih prenosnih kapaciteta<br />

Član 165<br />

Godišnji, mjesečni i sedmični planovi prekograničnih prenosnih kapaciteta predstavljaju<br />

procijenjene ili proračunate maksimalne vrijednosti snage razmjene električne energije na granici<br />

<strong>OPS</strong>-a sa susjednim operatorima prenosnog sistema raspoložive <strong>za</strong> dodjelu korisnicima<br />

prenosnog sistema.<br />

Proračun vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta vrši se u skladu sa važećim<br />

preporukama ENTSO-E organi<strong>za</strong>cije, sa ciljem da <strong>za</strong>dovolji maksimalnu iskoristivost resursa<br />

interkonekcije uz poštovanje kriterijuma pouzdanosti rada EES-a.<br />

Opšta pravila o planiranju prekograničnih prenosnih kapaciteta<br />

Član 166<br />

Prekogranični prenosni kapaciteti se planiraju na osnovu sljedećih ulaznih podataka:<br />

- plana potrošnje aktivne električne energije u EES-u Crne Gore i elektroenergetskim<br />

sistemima u regionu;

- plana proizvodnje aktivne električne energije po objektima priključenim na prenosni sistem,<br />

odnosno po objektima priključenim na distributivni sistem ako suma instalisanih snaga<br />

proizvodnih jedinica prevazilazi 5 MW, odnosno zbirno <strong>za</strong> objekte priključene na distributivni<br />

sistem čija suma instalisanih snaga ne prelazi 5 MW, <strong>za</strong> EES Crne Gore i planova proizvodnje u<br />

EES-ova u regionu;<br />

- planova nabavke i isporuke aktivne električne energije na nivou EES-a Crne Gore i u EESovima<br />

u regionu; i<br />

- planova isključenja elemenata prenosnog sistema u Crnoj Gori i zemljama regiona.<br />

Svi navedeni planovi odnose se na usaglašene reprezentativne režime rada i obuhvataju<br />

podatke o aktivnim i reaktivnim snagama, naponima i topologiji mreže, neophodne <strong>za</strong> formiranje<br />

konvergentnog matematičkog modela EES-a.<br />

Podatke iz crnogorskog EES-a potrebne <strong>za</strong> proračun/procjenu vrijednosti prekograničnih<br />

prenosnih kapaciteta <strong>OPS</strong> obezbjeñuje kroz prethodno opisanu procedure planiranja. Način<br />

razmjene podataka sa <strong>OPS</strong>-ima u regionu, <strong>OPS</strong> definiše odgovarajućim ugovorima o proračunu<br />

prekograničnih prenosnih kapaciteta ili sporazumima na regionalnom nivou.<br />

U cilju povećanja stepena harmonizovanosti i nivoa koordinacije rada EES-ova u<br />

interkonekciji, <strong>OPS</strong> može prenijeti ovlašćenje <strong>za</strong> proračun prekograničnih prenosnih kapaciteta<br />

<strong>za</strong> odreñeni vremenski okvir na <strong>za</strong>jedničko tijelo formirano na regionalnom nivou, ukoliko<br />

dogovorena procedura proračuna prekograničnih kapaciteta garantuje očuvanje nivoa<br />

pouzdanosti rada crnogorskog EES-a i optimalne iskorišćenosti raspoloživih prenosnih resursa.<br />

Godišnji plan prekograničnih prenosnih kapaciteta<br />

Član 167<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje godišnji plan prekograničnih prenosnih kapaciteta do roka utvrñenog Pravilima<br />

<strong>za</strong> dodjelu prekograničnih prenosnih kapaciteta.<br />

Godišnje vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta utvrñuju se <strong>za</strong> svaku pojedinačnu<br />

granicu EES-a Crne Gore sa susjednim EES-ovima, <strong>za</strong> svaki smjer. Proračunavaju se na osnovu<br />

podataka iz člana 166 stav 1 ovih <strong>Pravila</strong> ili procjenjuju na osnovu statističkih podataka o<br />

minimalnoj vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta <strong>za</strong> odgovarajuće režime u<br />

posljednjem petogodišnjem nizu.<br />

Godišnje vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta usaglašavaju se sa odgovarajućim<br />

susjednim <strong>OPS</strong>-om do vremena i na način definisan Ugovorom o prekograničnim prenosnim<br />

kapacitetima.<br />

<strong>OPS</strong> objavljuje godišnji plan prekograničnih prenosnih kapaciteta na svojoj internet stranici<br />

najkasnije do 1. decembra <strong>za</strong> narednu godinu.<br />

Mjesečni plan prekograničnih prenosnih kapaciteta<br />

Član 168<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje mjesečni plan prekograničnih prenosnih kapaciteta do roka utvrñenog Pravilima<br />

<strong>za</strong> dodjelu prekograničnih prenosnih kapaciteta.<br />

Mjesečne vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta utvrñuju se <strong>za</strong> svaku pojedinačnu<br />

granicu EES-a Crne Gore sa susjednim EES-ovima, <strong>za</strong> svaki smjer. Proračunavaju se na osnovu<br />

podataka iz člana 166 stav 1 ovih <strong>Pravila</strong> ili procjenjuju na osnovu statističkih podataka o<br />

minimalnoj vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta <strong>za</strong> odgovarajuće režime u<br />

posljednjem petogodišnjem nizu.<br />

Ukoliko proračunate vrijednosti mjesečnog prekograničnog prenosnog kapaciteta na<br />

odreñenoj granici u odreñenom smjeru prelaze vrijednosti već dodijeljenog kapaciteta na<br />

godišnjem nivou, <strong>OPS</strong> je dužan da, u na način definisan Pravilima <strong>za</strong> dodjelu prekograničnih<br />

prenosnih kapaciteta, a u cilju očuvanja pouzdanog rada EES-a, ukine pravo prenosa dijelu<br />

korisnika, sve dok ukupni dodijeljeni kapacitet ne postane jednak vrijednosti dobijenoj<br />

proračunom na mjesečnom nivou ili pristupi proceduri kontra-trgovine, u skladu sa važećim<br />

ENTSO-E preporukama.

Mjesečne vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta usaglašavaju se sa odgovarajućim<br />

susjednim <strong>OPS</strong>-om do vremena i na način definisan Ugovorom o prekograničnim prenosnim<br />

kapacitetima.<br />

<strong>OPS</strong> objavljuje mjesečni plan prekograničnih prenosnih kapaciteta na svojoj internet stranici<br />

najkasnije nedjelju dana prije sprovoñenja pripadajućih aukcija <strong>za</strong> njihovu dodjelu korisnicima<br />

prenosnog sistema.<br />

Sedmični plan prekograničnih prenosnih kapaciteta<br />

Član 169<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje sedmični plan prekograničnih prenosnih kapaciteta do roka utvrñenog Pravilima<br />

<strong>za</strong> dodjelu prekograničnih prenosnih kapaciteta. Ovaj plan predstavlja izvod iz odgovarajućeg<br />

mjesečnog plana ili novi plan, u slučaju značajnih nepredviñenih promjena ulaznih parametara od<br />

uticaja na proračun.<br />

Ukoliko, u slučaju značajnih nepredviñenih primjena iz prethodnog stava, proračunate<br />

vrijednosti sedmičnog prekograničnog prenosnog kapaciteta na odreñenoj granici u odreñenom<br />

smjeru prelaze vrijednosti već dodijeljenog kapaciteta na godišnjem ili mjesečnom nivou, <strong>OPS</strong> je<br />

dužan da, na način definisan Pravilima <strong>za</strong> dodjelu prekograničnih prenosnih kapaciteta, a u cilju<br />

očuvanja pouzdanog rada EES-a, ukine pravo prenosa dijelu korisnika, sve dok ukupni<br />

dodijeljeni kapacitet ne postane jednak vrijednosti dobijenoj proračunom na nedjeljnom nivou ili<br />

pristupi proceduri kontra-trgovine, u skladu sa važećim ENTSO-E preporukama.<br />

Nedjeljne vrijednosti prekograničnih prenosnih kapaciteta usaglašavaju se sa odgovarajućim<br />

susjednim <strong>OPS</strong>-om do vremena i na način definisan Ugovorom o prekograničnim prenosnim<br />

kapacitetima.<br />

<strong>OPS</strong> objavljuje nedjeljni plan prekograničnih prenosnih kapaciteta u slučaju značajnih<br />

promjena opisanih u prvom i drugom stavu ovog člana.<br />

2. Pomoćne i sistemske usluge<br />

1) Uvod<br />

Član 170<br />

Odredbama <strong>Pravila</strong>, ve<strong>za</strong>nim <strong>za</strong> pomoćne i sistemske usluge utvrñuju se tehničke<br />

karakteristike i uslovi koje energetski subjekti - pružaoci usluga moraju ispuniti u cilju<br />

obezbjeñenja pomoćnih i pružanja sistemskih usluga neophodnih <strong>za</strong> funkcionisanje EES-a<br />

uvažavajući sva planirana isključenja, ispade usljed kvarova i potreba <strong>za</strong> očuvanjem frekventne i<br />

naponske stabilnosti u sistemu.<br />

Procedure <strong>za</strong> obezbjeñenje pomoćnih i sistemskih usluga su definisane "Metodologijom <strong>za</strong><br />

utvrñivanje cijena i uslova <strong>za</strong> pružanje pomoćnih i sistemskih usluga balansiranja prenosnog<br />

sistema električne energije".<br />

Član 171<br />

Pod sistemskim uslugama se podrazumijevaju:<br />

- regulacija frekvencije i snage razmjene (primarna, sekundarna i tercijarna regulacija),<br />

- balansiranje,<br />

- regulacija napona, i<br />

- ponovno uspostavljanje sistema nakon raspada EES-a.<br />

Pomoćne usluge su usluge korisnika prenosnog sistema koje <strong>OPS</strong>-u omogućavaju pružanje<br />

sistemskih usluga.<br />

2) Ciljevi<br />

Član 172<br />

Ciljevi odredbi <strong>Pravila</strong> ve<strong>za</strong>nih <strong>za</strong> pomoćne i sistemske usluge su:

- da se obezbijedi siguran, stabilan i kvalitetan rad EES-a Crne Gore u okviru interkonekcije, tj.<br />

da u svakom trenutku proizvodnja i nabavka snage/energije, sa jedne strane, bude jednaka<br />

potrošnji i isporukama, uključujući i gubitke, na drugoj i<br />

- da se obezbijedi snabdijevanje krajnjih kupaca kvalitetnom električnom energijom (napon,<br />

frekvencija) u skladu sa preporukama ENTSO-E.<br />

3) Primjena<br />

Član 173<br />

Odgovorne strane <strong>za</strong> primjenu odredbi <strong>Pravila</strong>, ve<strong>za</strong>nih <strong>za</strong> pomoćne i sistemske usluge, su<br />

<strong>OPS</strong> i korisnici pod kojima se podrazumijevaju:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- operatori distributivnog sistema,<br />

- direktni potrošači, i<br />

- operatori susjednih prenosnih sistema.<br />

4) Opšte odredbe<br />

Član 174<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> prenos i kvalitet proizvedene i nabavljene električne energije, kao i<br />

kvalitet pomoćnih usluga.<br />

<strong>OPS</strong> garantuje i odgovoran je <strong>za</strong> angažovanje pomoćnih i reali<strong>za</strong>ciju sistemskih usluga,<br />

uzimajući u obzir minimalne troškove i tehničke kriterijume. Pomoćne i sistemske usluge <strong>OPS</strong><br />

obezbjeñuje:<br />

- <strong>za</strong>kupom (po ugovoru) kod domaćih proizvoñača i korisnika prenosnog sistema i<br />

- <strong>za</strong>kupom (po ugovoru) u drugim EES-ima.<br />

Nabavka pomoćnih usluga se vrši u skladu sa važećom regulativom.<br />

5) Regulacija frekvencije<br />

Član 175<br />

Regulacija frekvencije i snage razmjene se obavlja na sljedeći način:<br />

- automatskim reagovanjem proizvodnih jedinica koje učestvuju u primarnoj regulaciji,<br />

- automatskim reagovanjem proizvodnih jedinica koje rade u režimu automatske sekundarne<br />

regulacije frekvencije,<br />

- angažovanjem proizvodnih jedinica po nalogu <strong>OPS</strong>-a (tercijarna regulacija),<br />

- upravljanjem snagom potrošnje,<br />

- upravljanjem snagom prenosa (opterećenjem) na meñusistemskim vodovima, i<br />

- korekcijom sinhronog vremena kroz koordinaciju <strong>za</strong>date vrijednosti frekvencije koje obavlja<br />

<strong>OPS</strong> sa regionalnim koordinacionim centrom, odnosno sa Dispečerskim centrom ENTSO-E.<br />

Kriterijumi<br />

Član 176<br />

Regulacija frekvencije obavlja se u skladu sa sljedećim kriterijumima:<br />

- nominalna vrijednost frekvencije u EES Crne Gore je 50.00 Hz, osim u periodima kada se<br />

frekvencija, po nalogu nadreñenog centra podešava na 49.99 Hz ili 50.01 Hz;<br />

- maksimalno dozvoljeno odstupanje frekvencije u odnosu na nominalnu vrijednost, pri radu u<br />

interkonekciji, u kvazistacionarnom režimu, od nominalne vrijednosti je ±180 mHz. Pod<br />

pretpostavkom da ne postoji efekat samoregulacije opterećenja maksimalno dozvoljeno<br />

odstupanje iznosi ±200 mHz. Ovo odstupanje mora prouzrokovati puno angažovanje primarne<br />

regulacije unutar ENTSO-E sinhrone oblasti (kontinentalni dio Evrope);<br />

- maksimalno dozvoljeno dinamičko odstupanje frekvencije od nominalne vrijednosti, pri radu<br />

u interkonekciji, ne smije premašiti ±800 mHz;

- odstupanja frekvencije od nominalne vrijednosti <strong>za</strong> više od ±20 mHz regulišu se djelovanjem<br />

primarne regulacije (opseg koji uvažava neosetljivost regulatora i tačnost mjerenja frekvencije); i<br />

- podfrekventno rasterećenje u EES Crne Gore, kao mjera <strong>za</strong> održavanje frekvencije, aktivira<br />

se kada vrijednost frekvencije dostigne vrijednost od 49.00 Hz prema <strong>za</strong>htjevima ENTSO-E.<br />

Primarna regulacija<br />

Član 177<br />

Primarna regulacija frekvencije se vrši djelovanjem turbinskih regulatora brzine nakon<br />

odstupanja frekvencije od nominalne vrijednosti, usled neravnoteže u proizvodnji i potrošnji u<br />

sihnhrono pove<strong>za</strong>nim sistemima.<br />

<strong>OPS</strong> procjenjuje djelovanje primarne regulacije u svojoj kontrolnoj oblasti i preduzima mjere <strong>za</strong><br />

njeno usklañivanje sa ovim Pravilima.<br />

Primarna regulacija na nivou čitave interkonekcije mora biti u stanju da koriguje maksimalnu<br />

trenutnu razliku izmeñu proizvodnje i potrošnje u vrijednosti referentnog ispada u ENTSO-E CE<br />

koji iznosi 3000 MW.<br />

Pri radu u interkonekciji svaka regulaciona oblast/blok je obavezna da daje doprinos rezervi<br />

primarne regulacije interkonekcije u skladu sa učešćem svoje proizvodnje u ukupnoj proizvodnji<br />

interkonekcije.<br />

Koeficijenti učešća se odreñuju i objavljuju u na godišnjem nivou <strong>za</strong> svaku regulacionu oblast<br />

od strane ENTSO-E. Koeficijenti učešća su obavezujući <strong>za</strong> svaku regulacionu oblast u<br />

interkonekciji (<strong>OPS</strong>) u toku te kalendarske godine.<br />

Primarna regulacije mora početi da djeluje u nekoliko sekundi nakon nastanka poremećaja.<br />

Kompletna rezerva primarne regulacije se mora aktivirati <strong>za</strong> najviše 30 sekundi.<br />

U kvazistacionarnom stanju, ukupna rezerva primarne regulacije mora se aktivirati pri promjeni<br />

frekvencije iznosa ±200 mHz ili više.<br />

Primarna regulacije se aktivira ako odstupanje frekvencije od nominalne vrijednosti prekorači<br />

±20 mHz. Ovaj opseg uvažava tačnost mjerenja frekvencije u sistemu <strong>za</strong> regulaciju brzine<br />

obrtanja generatora kao i zonu neosjetljivosti turbinskog regulatora.<br />

Snagu primarne regulacije isporučuju proizvodne jedinice koje imaju sklopljen ugovor sa <strong>OPS</strong><br />

<strong>za</strong> obezbjeñenje primarne regulacije, po <strong>za</strong>htjevu <strong>OPS</strong>-a.<br />

Parametri sistema <strong>za</strong> regulaciju i eksploatacioni uslovi koje proizvodne jedinice koje učestvuju<br />

u primarnoj regulaciji moraju ispuniti definisani su članom 74 ovih <strong>Pravila</strong> i utvrñuju se u dijelu<br />

Ugovora o priključenju koji se odnosi na isporuku snage primarne regulacije.<br />

<strong>OPS</strong> na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći računa o<br />

načelu minimalnih troškova odlučuje koje će proizvodne jedinice uključiti u primarnu regulaciju.<br />

Sekundarna regulacija<br />

Član 178<br />

Funkcije sekundarne regulacije frekvencije i snage razmjene pri radu u interkonekciji su:<br />

- ostvarivanje utvrñenog programa razmjene izmeñu kontrolne oblasti Crna Gora i susjednih<br />

oblasti,<br />

- preuzimanje regulacije frekvencije od primarne regulacije i shodno tome oslobañanje<br />

aktivirane primarne rezerve,<br />

- regulacija frekvencije na <strong>za</strong>datu vrijednost, i<br />

- korekcija sinhronog vremena<br />

Pod odreñenim okolnostima, funkcije sekundarne regulacije se razlikuju od normalnog načina<br />

rada koji je definisan prilikom rada u interkonekciji:<br />

- režim regulacije frekvencije - u slučaju ostrvskog (izolovanog) rada, gde su svi interkonektivni<br />

dalekovodi regulacione oblasti/bloka isključeni (na primjer, kada nakon poremećaja regulaciona<br />

oblast nije više pove<strong>za</strong>na sa ostatkom sinhrone oblasti), usljed čega se programi razmjene ne<br />

mogu realizovati, operator se prebacuje u režim regulacije frekvencije;

- režim regulacije poveznih dalekovoda - u slučaju manjkavog mjerenja frekvencije, režim<br />

regulacije razmjena na poveznim dalekovodima u okviru sekundarne regulacije mora biti aktiviran<br />

automatski ili ručno od strane operatora;<br />

- <strong>za</strong>mrznuta regulacija - u neizvesnim operativnim uslovima regulacija treba da bude<br />

<strong>za</strong>mrznuta od strane operatora u cilju procene situacije. U ovom stanju, regulator ne vrši nikakve<br />

izmene <strong>za</strong>datih vrijednosti <strong>za</strong> sekundarnu regulaciju. Do ponovnog oslobañanja sekundarni<br />

regulator ostaje pasivan, <strong>za</strong>date vrijednosti su <strong>za</strong>mrznute, a regulaciona greška oblasti se ne<br />

reguliše.<br />

Tačnost mjerenja frekvencije u sistemu sekundarne regulacije mora biti minimalno 1.5 mHz.<br />

Tačnost mjerenja aktivne snage <strong>za</strong> potrebe sekundarne regulacije mora biti u skladu sa<br />

uslovima koji su dati u čl. 107 do 109 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Sistem <strong>za</strong> sekundarnu regulaciju frekvenciju reguliše na 50.00 Hz, osim u slučaju korekcije<br />

sinhronog vremena kada može iznositi 49.99 Hz ili 50.01 Hz.<br />

Pri radu u interkonekciji <strong>OPS</strong> primjenjuje odredbe pravila ENTSO-E u pogledu sekundarne<br />

regulacije.<br />

U skladu sa pravilima ENTSO-E, kada EES Crne Gore radi u interkonekciji, minimalni<br />

preporučeni iznos sekundarne rezerve koja se <strong>za</strong>htijeva od EES-a Crne Gore kako bi se<br />

regulisale promjene opterećenja iznosi:<br />

gdje su:<br />

R- preporučeni minimalni iznos rezerve,<br />

L max - maksimalno opterećenje i<br />

a i b - empirijske konstante ( a= 10; b=150 )<br />

<strong>OPS</strong> je nadležan da propiše i veći iznos sekundarne rezerve, ukoliko procijeni da je to<br />

neophodno u cilju ostvarivanja navedenih funkcija sekundarne regulacije.<br />

Snagu sekundarne regulacije isporučuju elektrane koje imaju sklopljen ugovor sa <strong>OPS</strong>-om <strong>za</strong><br />

obezbjeñenje sekundarne regulacije, po <strong>za</strong>htjevu <strong>OPS</strong>-a.<br />

Parametri sistema <strong>za</strong> regulaciju i eksploatacioni uslovi koje proizvodne jedinice koje učestvuju<br />

u sekundarnoj regulaciji moraju ispuniti definisani su u članu 75 ovih <strong>Pravila</strong> i utvrñuju se u dijelu<br />

Ugovora o priključenju koji se odnosi na isporuku snage sekundarne regulacije.<br />

<strong>OPS</strong> na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći računa o<br />

načelu minimalnih troškova odlučuje koje će proizvodne jedinice uključiti u sekundarnu<br />

regulaciju.<br />

Tercijarna regulacija<br />

Član 179<br />

Tercijarna regulacija koristi tercijarnu rezervu koju obično ručno aktivira <strong>OPS</strong> u slučaju da<br />

neprekidno djeluje sekundarna regulacija ili ako se očekuje njeno neprekidno dejstvo. Ona se<br />

prvenstveno koristi radi oslobañanja rezervi sekundarne rezerve tokom uravnoteženog rada<br />

sistema, ali se aktivira i kao dodatak rezervi sekundarne regulacije nakon većih poremećaja kako<br />

bi se ponovo uspostavila sistemska frekvencija, i sledstveno tome, oslobodila primarna rezerva<br />

aktivirana širom sistema.<br />

Svaka regulaciona oblast mora imati pristup dovoljnoj rezervi tercijarne regulacije da bi<br />

djelovala nakon sekundarne regulacije nakon poremećaja. Ukupna rezerva tercijarne regulacije<br />

mora da bude na raspolaganju kako bi se nadoknadio najveći očekivani gubitak snage<br />

(proizvodna jedinica, injektiranje snage ili opterećenje) u regulacionoj oblasti.<br />

Rezerva tercijarne regulacije može se djelimično obezbijediti i ugovorom o obezbjeñivanju<br />

rezerve izmeñu <strong>OPS</strong>-a i operatora susjednih elektroenergetskih sistema.<br />

Fiksan dio rezerve unutar regulacione oblasti od 50% ukupno neophodne rezerve sekundarne<br />

i tercijarne regulacije moraju biti <strong>za</strong>držani unutar regulacione oblasti.

Rezerve tercijarne regulacije treba da budu aktivirane unutar regulacione oblasti promjenom<br />

proizvodnje ili opterećenja unutar regulacione oblasti. Rezerve tercijarne regulacije koje se<br />

isporučuju preko granice treba da budu isporučene ažuriranjem ukupnog plana razmjene<br />

odgovarajućih regulacionih oblasti (regulacioni program) paralelno sa aktiviranjem rezerve.<br />

Vrijeme aktiviranja tercijarne rezerve je 15 minuta od nastanka poremećaja.<br />

Vrijeme trajanja aktiviranja tercijarne rezerve mora biti dovoljno da obezbijedi isporuku<br />

energije do otklanjanja uzroka koji su doveli do aktiviranja, a najduže 24 sata.<br />

Snagu tercijarne regulacije isporučuju korisnici ili drugi isporučioci pomoćnih usluga po<br />

<strong>za</strong>htjevu <strong>OPS</strong>-a koji imaju sklopljen ugovor <strong>za</strong> obezbjeñenje tercijarne regulacije.<br />

<strong>OPS</strong> može sklopiti ugovor o pružanju usluge tercijarne regulacije i sa krajnjim kupcima koji<br />

mogu pružati ovu uslugu.<br />

Parametri sistema <strong>za</strong> regulaciju i eksploatacioni uslovi koje proizvodne jedinice koje učestvuju<br />

u tercijarnoj regulaciji moraju ispuniti definisani su u članu 76 ovih <strong>Pravila</strong> i utvrñuju se u dijelu<br />

Ugovora o priključenju koji se odnosi na isporuku snage tercijarne regulacije.<br />

<strong>OPS</strong> na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći računa o<br />

načelu mimimalnih troškova odlučuje koje će proizvodne jedinice/krajnje kupce uključiti u<br />

tercijarnu regulaciju.<br />

Sinhrono vreme<br />

Član 180<br />

Kada EES Crne Gore radi u paralelnom, sinhronom radu sa evropskom elektroenergetskom<br />

interkonekcijom (ENTSO-E CE), odstupanje od referentnog sinhronog vremena je nadgledano i<br />

njegova ispravka je organizovana od strane ENTSO-E. Instrukcije <strong>za</strong> korekciju sinhronog<br />

vremena saopštavaju se kao izmjena u <strong>za</strong>danoj vrijednosti frekvencije koju je neophodno<br />

održavati u odreñenom periodu. <strong>OPS</strong> koristi ove vrijednosti kako bi izmijenio radne tačke AGC-a.<br />

6) Balansiranje<br />

Član 181<br />

U slučaju većih i dugotrajnih odstupanja dobave i potrošnje električne energije, koje se ne<br />

mogu izbalansirati sekundarnom regulacijom, <strong>OPS</strong> obezbjeñuje potrebnu snagu i energiju <strong>za</strong><br />

balansiranje:<br />

- kupovinom ili prodajom električne energije na tržištu balansne energije,<br />

- kupovinom ili prodajom električne energije u regulacionoj oblasti <strong>OPS</strong>-a ili u inostranstvu, i<br />

- aktiviranjem tercijarne rezerve.<br />

Član 182<br />

U slučaju aktiviranja tercijarne rezerve <strong>OPS</strong> je dužan u što kraćem roku obezbjediti balansnu<br />

energiju kupovinom energije zbog oslobañanja potrebne tercijarne rezerve u sistemu.<br />

Član 183<br />

Svi proizvoñači balansne energije (tj. učesnici tržišta balansne energije) moraju <strong>OPS</strong>-u<br />

dostaviti parametre planiranja proizvodnje, <strong>za</strong> svaku proizvodnu jedinicu, koja je raspoloživa <strong>za</strong><br />

proizvodnju balansne energije.<br />

<strong>OPS</strong> na bazi plana proizvodnje elektrana i potreba sigurnosti rada sistema, vodeći računa o<br />

načelu minimalnih troškova odlučuje od kojih proizvodnih jedinica će obezbjediti balansnu<br />

energiju.<br />

Član 184<br />

Ako <strong>OPS</strong> ne može osigurati dovoljno balansne energije, na temelju svoje odgovornosti <strong>za</strong><br />

pouzdanost rada prenosnog sistema i <strong>za</strong>štite ostalih korisnika, smije sprječiti nedozvoljeno<br />

odstupanje korisnika sistema reduciranjem njegove ukupne potrošnje <strong>za</strong> nedozvoljeno<br />

odstupanje.Takvo rješenje <strong>OPS</strong> može primjeniti samo u slučaju jasnog prepoznavanja korisnika<br />

odgovornog <strong>za</strong> odstupanje. Ako korisnik, odgovoran <strong>za</strong> odstupanje, nije u stanju ili odbije da<br />

postupi u saglasnosti sa <strong>za</strong>htjevima <strong>OPS</strong>-a, <strong>OPS</strong> ima pravo da korisnika isključi sa sistema.

U slučaju, da se potrebna balansna energija ne može obezbjediti mjerama iz člana 181 ovih<br />

<strong>Pravila</strong>, <strong>OPS</strong> ima pravo da:<br />

- <strong>za</strong>htjeva od proizvoñača, koji nisu učesnici tržišta balansne energije, povećanje ili smanjenje<br />

snage proizvodnje,<br />

- pristupi hitnim isključenjima potrošnje u skladu sa članom 212 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Troškovi balansiranja se <strong>za</strong>računavaju korisnicima prenosnog sistema, koji su prouzrokovali<br />

odstupanja, u saglasnosti sa Pravilnikom o načinu obračuna odstupanja predaje i prijema<br />

električne energije od voznih redova.<br />

7) Regulacija napona i upravljanje reaktivnom snagom<br />

Član 185<br />

Održavanje napona je sistemska usluga namijenjena sigurnom i kvalitetnom snabdijevanju<br />

električnom energijom, <strong>za</strong> koju odgovornost snosi <strong>OPS</strong>.<br />

Napon mora biti održavan širom sistema unutar propisanog opsega vrijednosti kako bi:<br />

- vrijednost napona bila kompatibilna sa nazivnim vrijednostima opreme,<br />

- vrijednost napona <strong>za</strong> krajnje kupce bila održavana unutar ugovorenih granica,<br />

- pouzdanost sistema bila garantovana i kako bi se izbegla pojava naponskog kolapsa, i<br />

- statička stabilnost bila održana.<br />

Član 186<br />

Dozvoljeni opseg vrijednosti napona obuhvata:<br />

- normalan opseg napona,<br />

- izuzetan opseg niskih napona, i<br />

- izuzetan opseg visokih napona,<br />

kako je prika<strong>za</strong>no na slici 9.<br />

Slika 9 - Principi odreñivanja naponskih granica<br />

Član 187<br />

Dozvoljeni opsjezi vrijednosti napona, po naponskim nivoima, <strong>za</strong> prenosni sistem Crne Gore u<br />

normalnim uslovima i u slučaju poremećaja u sistemu dati su u tabeli 11.

Naponski<br />

nivo<br />

Tabela 11 - Dozvoljeni opsjezi vrijedosti napona u prenosnom sistemu<br />

Opseg vrijednosti<br />

napona u<br />

normalnim<br />

uslovima rada<br />

[kV]<br />

Izuzetan opseg niskih<br />

napona kratkotrajno<br />

dozvoljen isključivo u<br />

slučaju poremećaja u<br />

sistemu [kV]<br />

Izuzetan opseg visokih<br />

napona kratkotrajno<br />

dozvoljen isključivo u<br />

slučaju poremećaja u<br />

sistemu [kV]<br />

110 99 121 93.5-99 121-126.5<br />

220 198 242 187-198 242-253<br />

400 380 420 360-380 420-440<br />

Član 188<br />

U regulaciji napona učestvuju <strong>OPS</strong> i svi korisnici prenosnog sistema.<br />

U regulaciji napona učestvuju i granični djelovi susjednih sistema, pa je <strong>OPS</strong> dužan usklañivati<br />

napone sa operatorima sistema koji upravljaju drugim krajem interkonektivnih dalekovoda.<br />

Član 189<br />

<strong>OPS</strong> upravlja tokovima reaktivne energije u sistemu na način da se ostvare minimalni gubici<br />

aktivne električne energije.<br />

Razmjena reaktivne energije po meñusistemskim, interkonektivnim vodovima mora se<br />

održavati u okviru granica utvrñenih preporukama ENTSO-E, i to:<br />

- na 400 kV dalekovodovima, u granicama ± 100 Mvar i<br />

- na 220 kV dalekovodovima, u granicama ± 50 Mvar.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> uravnoteženo upravljanje reaktivnom snagom radi održavanja napona u<br />

dopuštenim granicama u svim čvorovima sistema. U tu svrhu <strong>OPS</strong> mora imati na raspolaganju<br />

ureñaje <strong>za</strong> kompen<strong>za</strong>ciju reaktivne snage i kapacitete <strong>za</strong> proizvodnju reaktivne snage u<br />

priključenim elektranama koje pribavlja sklapajući odgovarajuće ugovore. Ti ureñaji moraju biti<br />

odgovarajuće dimenzionisani i imati potrebna svojstva kako bi obezbijedili saglasnost sa<br />

utvrñenim graničnim vrijednostima i ugovorenim parametrima napona.<br />

Član 190<br />

Svaka proizvodna jedinica mora, u skladu sa tehničkim mogućnostima, raditi u propisanom<br />

opsegu rada sa različitim faktorom snage prema uslovima datim u članu 77 ovih <strong>Pravila</strong>. Svaka<br />

proizvodna jedinica je u obavezi da dostavi <strong>OPS</strong>-u pogonsku kartu generatora uključujući i<br />

detalje eventualnih ograničenja u radu.<br />

Svi direktni potrošači moraju preuzimati reaktivnu snagu/energiju sa faktorom snage ne<br />

manjim od 0.95.<br />

Uslovi preuzimanja reaktivne snage/energije sa faktorom snage manjim od 0.95 ureñuju se<br />

izmeñu <strong>OPS</strong> i korisnika u sklopu Ugovora o priključenju.<br />

Član 191<br />

Izbor isporučilaca reaktivne snage bazira se na tehničkim kriterijumima, načelu minimalnih<br />

troškova i osiguranja raspoloživosti reaktivne snage u pojedinim djelovima sistema.<br />

U cilju obezbjeñenja <strong>za</strong>dovoljavajućeg profila napona u sistemu i održavanja dovoljne rezerve<br />

reaktivne energije, <strong>OPS</strong> obavlja sljedeće upravljačke akcije, odnosno izdaje sljedeće instrukcije<br />

korisnicima prenosnog sistema:<br />

- smanjenje ili povećanje proizvodnje reaktivne snage (Mvar), proizvodne jedinice u tački<br />

njene konekcije sa prenosnim sistemom. Instrukcija je obavezujuća osim u slučajevima kada<br />

njeno izvršenje ugrožava stabilnost rada proizvodne jedinice,<br />

- <strong>za</strong>dani nivoi napona proizvodnih jedinica koji se moraju postići u tačkama konekcije sa<br />

prenosnim sistemom,<br />

- promjena prenosnog odnosa transformatora,<br />

- uključenje/isključenje naponskih kompen<strong>za</strong>tora,<br />

- upotreba redukcije napona,<br />

- promjena topologije mreže, i

- <strong>za</strong>htijev distribucijama i direktnim potrošačima da pri potrošnji, odnosno preuzimanju<br />

električne energije moraju dostići faktor snage 0.95.<br />

8) Ponovno uspostavljanje sistema nakon raspada<br />

Član 192<br />

Sposobnost beznaponskog pokretanja proizvodne jedinice definiše se kao njena sposobnost<br />

da se iz stanja kada je bila isključena sa sistema vrati u operativno stanje, i počne da isporučuje<br />

snagu, bez pomoći EES-a.<br />

Sposobnost beznaponskog pokretanja ("black start") proizvodne jedinice je pomoćna usluga<br />

koju aktivira i realizuje <strong>OPS</strong>.<br />

"Black start" proizvodne jedinice moraju imati uvek dostupne i održavati ažuriranim procedure<br />

<strong>za</strong> beznaponsko pokretanje, kao i obučeno osoblje <strong>za</strong> sprovoñenje ovih procedura.<br />

U skladu sa potrebama, <strong>OPS</strong> sklapa ugovor(e) o pomoćnim uslugama sa proizvodnim<br />

jedinicama sposobnim <strong>za</strong> beznaponsko pokretanje, tj. inicijalno ponovno startovanje sistema<br />

poslije raspada bez prisustva spoljašnjeg napona.<br />

3. Planovi <strong>za</strong> rad EES-a u vanrednim okolnostima<br />

1) Uvod<br />

Član 193<br />

Procedure i planovi <strong>za</strong> rad EES-a u vanrednim okolnostima odnose se na rad sistema u<br />

poremećenim (havarijskim) režimima i predstavljaju osnovu <strong>za</strong> stvaranje tehničkih i<br />

organi<strong>za</strong>cionih preduslova kako bi se uz pomoć svih relevantnih elektroenergetskih subjekata<br />

očuvala sigurnost rada EES-a Crne Gore i spriječilo širenje incidenta i umanjile njegove<br />

posljedice.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran da obezbijedi sigurnost rada čitavog EES-a Crne Gore. Zahtijevani nivo<br />

sigurnosti i stabilnosti EES-a može se održati isključivo uz pomoć svih elektroenergetskih<br />

subjekata, kako <strong>OPS</strong>-a koji je nadležan <strong>za</strong> sprovoñenje mjera predviñenih planovima <strong>za</strong> rad<br />

EES-a u vanrednim okolnostima, tako i korisnika prenosnog sistema u čijim se postrojenjima<br />

ugrañuju <strong>za</strong>štitni ureñaji.<br />

Takoñe, <strong>OPS</strong> je dužan da postupa po mjerama koje donosi Vlada u skladu sa članom 166<br />

Zakona o energetici.<br />

Obave<strong>za</strong> <strong>OPS</strong>-a je da definiše procedure rada u poremećenim (havarijskim) režimima koji<br />

obuhvataju sljedeće:<br />

- nadzor i preventivno djelovanje kako bi se EES iz poremećenih radnih uslova, koji mogu<br />

dovesti do havarijskih stanja u lokalnom sistemu kao i širenju poremećaja prema ostatku<br />

interkonekcije, doveo do normalnog radnog režima;<br />

- odreñivanje skupa unaprijed definisanih mjera odbrane sistema koje se sprovode<br />

izvršavanjem naloga dispečera ili automatskim djelovanjem <strong>za</strong>štitnih ureñaja u slučajevima<br />

kritičnih stanja EES-a i sprečavaju širenje poremećaja; i<br />

- proces obnove integriteta sistema (restauracija) kako bi se osiguralo ponovno napajanje<br />

krajnjih kupaca električnom energijom i povratak sistema u normalno radno stanje.<br />

2) Ciljevi<br />

Član 194<br />

Cilj odredbi ovih <strong>Pravila</strong> ve<strong>za</strong>nih na planove <strong>za</strong> rad EES-a u vanrednim okolnostima je da<br />

definiše uslove i procedure u slučaju pojave kritičnih stanja u sistemu u kojima je margina<br />

sigurnosti sistema narušena ili u slučajevima djelimičnog ili potpunog raspada EES-a,<br />

omogućavaju da <strong>OPS</strong> <strong>za</strong>jedno sa korisnicima ponovo uspostavi rad EES-a i obezbijedi normalan<br />

rad svih korisnika što je moguće brže i sigurnije (pouzdanije) i sa najmanjim mogućim štetnim<br />

posljedicama.

3) Primjena i nadležnosti<br />

Član 195<br />

Nosioci odgovornosti kod <strong>Pravila</strong> ve<strong>za</strong>nih na planove <strong>za</strong> rad EES-a u vanrednim okolnostima<br />

su pored <strong>OPS</strong> i korisnici prenosnog sistema, pod kojima se podrazumijevaju:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- operatori distributivnog sistema,<br />

- direktni potrošači, i<br />

- operatori susjednih prenosnih sistema.<br />

4) Operativna stanja EES-a<br />

Član 196<br />

EES se može nalaziti u pet različitih operativnih stanja, koji su prika<strong>za</strong>ni na slici 10:<br />

- normalno - radne tačke fizičkih veličina koje opisuju rad sistema su dovoljno daleko od<br />

propisanih graničnih vrijednosti i postoji dovoljna margina sigurnosti rada sistema, svi korisnici su<br />

napajani električnom energijom propisanog kvaliteta, N-1 kriterijum sigurnosti je ispunjen;<br />

- prelazno stanje - poremećen rad, sistem veoma blizu granice sigurnosti, potrebne su<br />

odbrambene mjere <strong>za</strong> povratak sistema u normalno radno stanje koje se definišu odbrambenim<br />

planom kao što su korekcije programa razmjene, promjena angažovanja proizvodnih jedinica,<br />

rekonfiguracija mreže ili promjena prava korišćenja već dodijeljenih kapaciteta na<br />

interkonektivnim dalekovodima;<br />

- poremećeno stanje - radne tačke sistema su na graničnim vrijednostima ili preko njih,<br />

podrazumijeva nesiguran rad sistema uz još uvek očuvan integritet sa narušenim kriterijumom<br />

sigurnosti N-1, potrebne brze akcije <strong>za</strong> povratak sistema u normalno ili prelazno stanje kao što su<br />

kontrolisana isključenja potrošnje;<br />

- kritično stanje - preventivne i korektivne mjere nisu preduzete pravovremeno ili nisu dale<br />

rezultate, ugrožen je integritet sistema uz mogući raspad i dijeljenje sistema na više izolovanih<br />

"ostrva" u interkonekciji, potrebne su mjere odbrane sistema kako bi se što veći dio sistema<br />

održao u pogonu i spriječio potpuni raspad kao što su automatsko rasterećenje potrošnje,<br />

isključenje dalekovoda kako bi se spriječilo širenje poremećaja itd.; ili<br />

- stanje oporavka - <strong>za</strong>ustavljanje razvoja poremećaja, obnova integriteta sistema kako bi se<br />

osiguralo napajanje električnom energijom isključenim krajnjim kupcima, prela<strong>za</strong>k u normalno i<br />

prelazno radno stanje.

Slika 10 - Operativna stanja sistema i mogući prelazi izmeñu različitih stanja<br />

Član 197<br />

Svako odstupanje od definisanih graničnih opsega veličina koje opisuju rad sistema smatra se<br />

poremećenim radnim režimom.<br />

Član 198<br />

Margina sigurnosti rada odreñuje se u cilju ranog prepoznavanja mogućnosti prelaska sistema<br />

u poremećeni radni režim. Narušavanje margine sigurnosti definiše se kao narušavanje<br />

neophodne rezerve sigurnosti odnosno značajno približavanje veličina kojima se opisuje rad<br />

sistema graničnim vrijednostima i to naročito <strong>za</strong> elemente od vitalnog značaja po sigurnost rada<br />

čitave interkonekcije čiji ispadi mogu dovesti do narušavanja integriteta sistema. Narušavanje<br />

neophodne margine sigurnosti podrazumijeva radno stanje pri kojem su:<br />

- vrijednosti napona blizu minimalnih/maksimalnih vrijednosti, ili<br />

- opterećenosti elemenata dostižu vrijednosti pri kojima nije <strong>za</strong>dovoljen N-1 kriterijum<br />

sigurnosti.<br />

Granične vrijednosti napona su minimalna i maksimalna vrijednost napona u dozvoljenom<br />

opsegu vrijednosti <strong>za</strong> normalne uslove rada.<br />

Granične vrijednosti opterećenosti su:<br />

- <strong>za</strong> proizvodne jedinice - nominalna snaga proizvodne jedinice;<br />

- <strong>za</strong> vodove - maksimalno dozvoljeno opterećenje koje odreñuju termičko opterećenje,<br />

naponske prilike i granica stabilnosti, pri čemu se <strong>za</strong> značajnije vodove uvažava i kratkotrajno<br />

dozvoljeno preopterećenje vodova (stepeni podešenja prekostrujne <strong>za</strong>štite, opomena i isključenje<br />

u <strong>za</strong>visnosti od podešenog vremena);<br />

- <strong>za</strong> transformatore - nominalna snaga transformatora, uz uvažavanje kratkotrajno dozvoljenog<br />

preopterećenja transformatora (stepeni podešenja prekostrujne <strong>za</strong>štite, opomena i isključenje u<br />

<strong>za</strong>visnosti od podešenog vremena);<br />

- <strong>za</strong> polja - trajno dopušteno opterećenje spojnog polja ili rasklopne i mjerne opreme u polju;<br />

- <strong>za</strong> sabirnice - trajno dopušteno opterećenje sabirnica;<br />

- <strong>za</strong> jedinice <strong>za</strong> kompen<strong>za</strong>ciju reaktivne snage - opterećenost jedinice uz stvarni pogonski<br />

napon.<br />

5) Opšte o primjeni odbrambenih mjera<br />

Član 199

<strong>OPS</strong> je dužan u skladu sa definisanim operativnim stanjima EES-a propisati mjere<br />

preventivnog i korektivnog djelovanja kao i automatizovanih akcija u <strong>za</strong>visnosti od brzine širenja<br />

poremećaja (vremenski domen) kojima bi se kvalitetno koordinisao i uskladio rad lokalnih<br />

sistema <strong>za</strong>štite u postrojenjima i SCADA sistema <strong>za</strong> operativno upravljanje.<br />

Mjere djelovanja iz prvog stava ovog člana su prika<strong>za</strong>ne na slici 11.<br />

Slika 11 - Prikaz pozicioniranja akcija odbrambenog plana u odnosu na sistem relejne<br />

<strong>za</strong>štite i dispečerski centar upravljanja u vremenskom domenu<br />

Član 200<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje sljedeće planove koji definišu proceduru rada u poremećenim režimima u<br />

<strong>za</strong>visnosti od stepena poremećaja kao i uslova i okolnosti u kojima se EES nalazi:<br />

- plan rada sistema <strong>za</strong>štite - mjere koje se automatski sprovode <strong>za</strong> otklanjanje poremećaja i<br />

sprečavanje njihovog širenja,<br />

- plan preventivnih akcija i nadzora rada sistema - dispečerske akcije, redispečing generatora,<br />

nadzor oblasti od uticaja na sigurnost rada EES Crne Gore, identifikacija stanja u kojem se<br />

sistem nalazi i potencijalnih opasnosti, preventivne mjere,<br />

- plan redukcije potrošnje - primjena korektivnih akcija u cilju smanjenja posljedica<br />

poremećaja, i<br />

- plan uspostavljanja rada sistema nakon raspada (ponovno povezivanje EES-a poslije<br />

djelimičnog ili potpunog raspada).<br />

6) Plan rada sistema <strong>za</strong>štite<br />

Član 201<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje plan rada sistema <strong>za</strong>štite koji treba da obezbijedi neprekidnu kontrolu stanja i<br />

režima rada svih elemenata elektroenergetskog sistema, te da reaguje na svaku pojavu kvarova<br />

ili nenormalnih režima rada.<br />

Plan <strong>za</strong>štite uključuje:<br />

- principe i koncepciju sistema <strong>za</strong>štite,<br />

- tehničke kriterijume koje oprema mora da ispuni, i

- raspored odgovornosti i obave<strong>za</strong> izmeñu <strong>OPS</strong> i korisnika.<br />

<strong>OPS</strong> u svakom trenutku mora raspolagati sa ažurnom dokumentacijom koja se odnosi na<br />

tipove i podešenja svih <strong>za</strong>štitnih ureñaja koji su aktivni kako u sopstvenim objektima tako i<br />

objektima korisnika prenosnog sistema.<br />

<strong>OPS</strong> koordinira radom sistema <strong>za</strong>štite prenosnog sistema uvažavajući maksimalno dozvoljeno<br />

vreme isključenja kvara koje ne dovodi do narušavanja tranzijentne stabilnosti u sistemu.<br />

U slučajevima u kojima analize tranzijentnih poremećaja pokazuju nedostatak rezerve<br />

tranzijentne stabilnosti usljed neadekvatnog reagovanja <strong>za</strong>štite u bilo kojem dijelu prenosnog<br />

sistema naponskih nivoa 400, 220 i 110 kV uključujući i objekte ili djelove objekta koji pripadaju<br />

korisnicima, <strong>OPS</strong> sprovodi mjere u okviru svojih nadležnosti kako bi se u najkraćem roku<br />

otklonile uočene nepravilnosti.<br />

U okviru plana rada sistema <strong>za</strong>štite <strong>OPS</strong> izrañuje i primjenjuje plan podešenja <strong>za</strong>štite<br />

elemenata od preopterećenja u cilju obezbjeñenja efikasne <strong>za</strong>štite dalekovoda i pripadajuće<br />

visokonaponske opreme od trajne deformacije usljed termičkog napre<strong>za</strong>nja kao i blagovremenog<br />

obavještavanja o mogućim narušavanjima margine sigurnosti i pouzdanosti rada EES Crne Gore.<br />

Plan rada sistema <strong>za</strong>štite revidira se i ažurira svake godine u skladu sa fizičkim ograničenjima<br />

opreme i planiranim režimima rada sistema.<br />

7) Plan preventivnih akcija <strong>za</strong> sprečavanje poremećaja<br />

Član 202<br />

<strong>OPS</strong> u toku procesa dugoročnog planiranja razvoja, moderni<strong>za</strong>cije, upravljanja, održavanja i<br />

planiranja rada preduzima sve mjere <strong>za</strong> sprečavanje poremećaja u EES Crne Gore.<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje plan preventivnih akcija <strong>za</strong> sprečavanje poremećaja koji obuhvata:<br />

- kriterijume <strong>za</strong> identifikaciju radnog stanja sistema (prepoznavanje narušenih normalnih<br />

radnih parametara sistema),<br />

- identifikaciju dogañaja na regionalnom nivou koji mogu dovesti sistem u kritično stanje, i<br />

- definisanje preventivnih mjera <strong>za</strong> brz povratak sistema u normalno radno stanje.<br />

Član 203<br />

Ukoliko doñe do narušavanja parametara normalnog radnog režima EES-a, dispečerski centar<br />

upravljanja <strong>OPS</strong> na osnovu raspoloživih informacija registruje nastali poremećaj i njegove<br />

karakteristike i definiše odgovarajuće upravljačke akcije u cilju eliminisanja ili ograničenja širenja<br />

poremećaja.<br />

Član 204<br />

U slučaju poremećaja u sistemu, <strong>OPS</strong> je u obavezi da preduzme u najkraćem mogućem roku<br />

sve neophodne upravljačke mjere koje su mu na raspolaganju, uvažavajući vremenski domen<br />

nastanka poremećaja, kojima se sprečava širenje poremećaja kao i omogućiti povratak sistema u<br />

normalno radno stanje. Ove mjere podrazumijevaju otklanjanje dugotrajnih poremećaja i<br />

obuhvataju:<br />

- pokušaj uključenja ispalih elemenata u prenosnom sistemu,<br />

- dispečerske manipulacije u sistemu (promjena konfiguracije mreže),<br />

- otkazivanje planiranih isključenja u prenosnom sistemu i prekid radova koji su u toku,<br />

- angažovanje tercijarne rezerve,<br />

- primjena mjera regulacije napona,<br />

- promjene plana angažovanja elektrana (redispečing),<br />

- promjenu (otkazivanje ili redukovanje) postojeće razmjene električne energije (ako rezultati<br />

prethodnih akcija nisu dovoljni <strong>za</strong> rešavanje poremećaja), i<br />

- ostale propisane mjere koje ne obuhvataju redukciju potrošnje.<br />

Prilikom izbora navedenih mjera, <strong>OPS</strong> se rukovodi principom minimalnih troškova i<br />

minimalnog narušavanja principa tržišta električne energije (u mjeri u kojoj je to moguće).<br />

Član 205<br />

<strong>OPS</strong> je prema preporukama ENTSO-E dužan da izradi odbrambeni plan EES kojim se<br />

unaprijred prepoznaju poremećeni režimi u sopstvenoj oblasti i u regionu koji mogu dovesti do<br />

daljeg kritičnog narušavanja radnih parametara u cijeloj interkonekciji ili njenim djelovima kao i

skup odgovarajućih preventivnih akcija kojima se sprečava širenje tako definisanih poremećaja<br />

po interkonekciji i umanjiti njegove posljedice.<br />

U skladu sa regionalnim pristupom u sagledavanju potencijalnih opasnosti kojima je<br />

eventualno izložena interkonekcija, kao i sve većeg broja interkonektivnih dalekovoda izmeñu<br />

sistema kojima prenosni sistemi postaju <strong>za</strong>visni meñu sobom, <strong>OPS</strong> je dužan da uvaži uticaj<br />

okolnog prenosnog sistema na njegov sistem.<br />

Uvažavajući preporuke ENTSO-E, <strong>OPS</strong> periodično vrši odgovarajuće proračune i definiše<br />

oblast interkonekcije od uticaja na EES Crne Gore (oblast observabilnosti) nad kojim vrši nadzor<br />

u okviru SCADA sistema u smislu sigurnosti rada EES Crne Gore kao i čitave interkonekcije.<br />

Takoñe, periodično se vrši regionalna tehnička i organi<strong>za</strong>ciona koordinacija u cilju<br />

obezbjeñenja svih neophodnih informacija od strane susjednih operatora prenosnog sistema <strong>za</strong><br />

nadzor oblasti observabilnosti.<br />

8) Plan redukcije potrošnje<br />

Član 206<br />

Nakon što je prethodno preduzeo sve raspoložive mjere kako bi izbegao primjenu plana<br />

redukcije potrošnje, <strong>OPS</strong> ima pravo da u cilju održavanja ili ponovnog uspostavljanja propisanog<br />

nivoa sigurnosti sistema, privremeno ograniči snagu potrošnje korisnika ili da nalog <strong>za</strong> njegovo<br />

isključenje sa prenosnog sistema prema unaprijed definisanom planu u sljedećim slučajevima:<br />

- prirodne katastrofe (viša sila),<br />

- potencijalnog rizika po sigurnost i stabilnost EES,<br />

- <strong>za</strong>gušenja u mreži ili rizika od preopterećenja elemenata EES,<br />

- rizika odvajanja od interkonekcije (ostrvski rad),<br />

- ugrožavanja statičke ili dinamičke stabilnosti sistema,<br />

- ugrožavanja frekventne stabilnosti sistema,<br />

- neprihvatljivih meñusobnih uticaja u sistemu,<br />

- održavanja, popravke ili izgradnje djelova sistema koje imaju <strong>za</strong> posljedicu narušavanje<br />

sigurnosti rada sistema, ili<br />

- nedostatka (debalansa) aktivne snage u sistemu.<br />

<strong>OPS</strong> odlučuje koju vrstu plana će primijeniti u <strong>za</strong>visnosti od procjene radnih karakteristika u<br />

kojima se sistem nalazi kao i mogućih posljedica po EES koje može i<strong>za</strong>zvati eventualno dalje<br />

širenje poremećaja.<br />

Član 207<br />

<strong>OPS</strong> blagovremeno obavještava korisnike prenosnog sistema o planiranim i očekivanim<br />

redukcijama isporuke električne energije, osim u slučaju kada je to nemoguće usled brzine<br />

reagovanja u cilju sprečavanja djelimičnog ili totalnog raspada EES.<br />

Ukoliko korisnik prenosnog sistema odbije da primjeni mjere redukcije potrošnje u propisanom<br />

iznosu, <strong>OPS</strong> ima pravo da isključi kompletan objekat korisnika prenosnog sistema ili njegove<br />

djelove ukoliko je to moguće.<br />

Član 208<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje plan redukcije potrošnje koji obuhvata sljedeće planove:<br />

- plan naponskih redukcija,<br />

- plan havarijskih redukcija, i<br />

- plan automatskog podfrekventnog rasterećenja.<br />

Plan naponskih redukcija<br />

Član 209<br />

Naponska redukcija podrazumijeva snižavanje radnog napona u korisničkim sistemima u cilju<br />

ograničenja isporuke aktivne snage.<br />

Naponske redukcije se sprovode u objektima 220/110 kV i 110/X kV. Svi korisnički objekti<br />

priključeni na prenosni sistem moraju biti osposobljeni <strong>za</strong> primjenu naponskih redukcija.

U slučaju opasnosti od pojave preopterećenja ili naponskog sloma koji se mogu otkloniti<br />

mjerama naponske redukcije, <strong>OPS</strong> izdaje nalog <strong>za</strong> promjenom položaja regulacione sklopke na<br />

transformatorima u odgovarajućim tačkama sistema.<br />

Plan naponskih redukcija revidira se i ažurira svake godine u skladu sa prognoziranim<br />

parametrima i karakteristikom potrošnje (faktor snage) kao i planiranim režimima rada sistema.<br />

Plan havarijskih redukcija<br />

Član 210<br />

U slučaju neočekivanog nedostatka aktivne snage u elektroenergetskom sistemu, u cjelini ili<br />

na njegovim pojedinim djelovima, neophodno je pristupiti hitnim isključenjima potrošnje kako bi<br />

se izbjegao poremećaj većih razmjera, odnosno rad sa neprihvatljivo niskim naponom ili,<br />

eventualno, smanjenom frekvencijom. Pored toga, hitno isključenje može se koristiti kako bi se<br />

ublažilo preopterećenje djelova prenosnog sistema uključujući i pojedina čvorišta mreže.<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje plan havarijskih redukcija do 01. oktobra tekuće godine, <strong>za</strong> narednu godinu u<br />

kojem se definiše vrijednost potrošnje u MW koja mora biti uključena u plan <strong>za</strong> svakog<br />

pojedinačnog korisnika prenosnog sistema (ODS i direktni potrošači) uzimajući u obzir planirani<br />

nivo potrošnje u karakterističnim režimima.<br />

U cilju operativne reali<strong>za</strong>cije plana havarijskih redukcija, korisnici (ODS i direktni potrošači)<br />

utvrñuju svoje planove i dostavljaju <strong>OPS</strong>-u na uvid podatke o distributivnim izvodima (ili djelovima<br />

pogona kod direktnih potrošača) koje predlažu <strong>za</strong> isključivanje u skladu sa dostavljenom<br />

vrijednošću u MW do 01. novembra tekuće godine, <strong>za</strong> narednu godinu.<br />

Nakon provjere usaglašenosti dostavljenih podataka od strane korisnika sa vrijednostima<br />

potrošnje koja je <strong>za</strong>htjevana, konačan plan havarijskih redukcija, <strong>OPS</strong> dostavlja korisnicima<br />

prenosne mreže koji su dužni da ga implementiraju u slučaju <strong>za</strong>htjeva.<br />

Plan havarijskih redukcija sprovodi su u tri vida:<br />

- trenutne havarijske redukcije,<br />

- hitne havarijske redukcije, i<br />

- havarijske redukcije sa dužim trajanjem.<br />

Koji vid i stepen ograničenja primjenjuje <strong>OPS</strong>, <strong>za</strong>visi od uslova i okolnosti u<br />

elektroenergetskom sistemu koje iziskuju da se pristupi redukcijama potrošne električne energije.<br />

Trenutne havarijske redukcije<br />

Član 211<br />

Trenutne havarijske redukcije se primjenjuju u slučajevima kada je neophodno veoma brzo<br />

reagovati (u roku od svega nekoliko minuta) kako bi se spriječilo dalje naglo pogoršavanje<br />

situacije, odnosno raspad EES-a.<br />

Trenutne havarijske redukcije <strong>OPS</strong> sprovodi davanjem naloga <strong>za</strong> hitno isključenje velikih<br />

objekata (transformatora 220/110 kV i 110 /x kV, radijalnih vodova 110 kV, djelova ili ukupne<br />

potrošnje kod direktnih potrošača i sl.) na odgovarajućom konzumnom području i u potrebnom<br />

obimu.<br />

Hitne havarijske redukcije<br />

Član 212<br />

Hitne havarijske redukcije se primjenjuju odmah nakon primjene trenutnih havarijskih<br />

redukcija, odnosno čim je prošla neposredna opasnost od većeg poremećaja, sa ciljem da se<br />

ravnomjernom preraspodjelom ograničenja na veći broj krajnjih kupaca postigne veći stepen<br />

selektivnosti i da se u odreñenoj mjeri omogući vraćanje na sistem onih krajnjih kupaca, koji su<br />

prethodno isključeni.<br />

Ukoliko to situacija omogućava, prema procjeni dispečera, ovaj stepen ograničenja može se<br />

primijeniti i bez prethodnog <strong>za</strong>voñenja trenutnih havarijskih redukcija.<br />

Primjenom hitnih havarijskih redukcija, koja obuhvataju direktne potrošače i konzume svih<br />

distributivnih područja, ograničenje snage (u potrebnom obimu) vrši se isključenjem

transformatora ili odgovarajućeg broja izvoda u trafostanicama 110/x kV. Direktni potrošači vrše<br />

<strong>za</strong>ustavljanje rada proizvodnog procesa ili nekog njegovog dijela. Korisnik je dužan da redukuje<br />

potrošnju u traženom iznosu najkasnije 15 minuta po dobijanju naloga od strane <strong>OPS</strong>-a.<br />

Krajnjim kupcima kojima je primjenom ovog stepena redukcije prekinuto snadbijevanje, mogu<br />

ostati bez napajanja električnom energijom u kontinuitetu ne duže od dva sata. Korisnici (ODS i<br />

direktni potrošači) su dužni da uključe najmanje 35% potrošnje u svoje planove, koje dostavljaju<br />

<strong>OPS</strong>-u.<br />

Plan hitnih havarijskih redukcija donosi <strong>OPS</strong> uz konsultacije sa korisnicima prenosnog<br />

sistema.<br />

Hitne havarijske redukcije, po instrukciji <strong>OPS</strong>-a, sprovode ODS, kao i odreñeni direktni<br />

potrošači.<br />

<strong>OPS</strong> obavještava korisnike o uzrocima i trajanju mjera hitnih havarijskih redukcija.<br />

Prestanak primjene mjera hitnih havarijskih redukcija i vraćanje u normalan režim rada vrši se<br />

po dobijanju takve instrukcije od strane <strong>OPS</strong>-a.<br />

Pri izradi planova <strong>za</strong> hitne havarijske redukcije treba, koliko je to moguće, izbjeći preklapanje<br />

ovog plana sa Planom automatskog podfrekventnog rasterećenja.<br />

Havarijske redukcije sa dužim trajanjem<br />

Član 213<br />

Havarijske redukcije sa dužim trajanjem se primjenjuju kada situacija u EES-u <strong>za</strong>htijeva<br />

ograničenje snage krajnjih kupaca duže od dva sata. Ove redukcije se primjenjuju prema<br />

stalnom, unaprijed utvrñenom planu kojim su odreñeni redosled i snage krajnjih kupaca koje<br />

treba isključiti. Ovaj vid redukcija se planira sa što većim stepenom selektivnosti i izvodi se<br />

isključenjima na 35 kV i 10 kV.<br />

ODS i direktni potrošači su dužni u svoje planove, koje dostavljaju <strong>OPS</strong>-u, uključiti najmanje<br />

75% potrošnje, a isključenja kod direktnih potrošača se obavlja na način koji neće prouzrokovati<br />

opštu opasnost ili materijalnu štetu većeg obima.<br />

Plan havarijskih redukcija sa dužim trajanjem donosi <strong>OPS</strong> uz konsultacije sa korisnicima<br />

prenosnog sistema.<br />

Havarijske redukcije sa dužim trajanjem se primjenjuju i prilikom sprovoñenja mjera Vlade u<br />

skladu sa članom 166 Zakona o energetici.<br />

Plan automatskog podfrekventnog rasterećenja<br />

Član 214<br />

Frekventna stabilnost predstavlja sposobnost EES da u slučaju teških poremećaja koji dovode<br />

do značajnih debalansa izmeñu proizvodnje i potrošnje u sistemu postigne i održi stabilnu radnu<br />

tačku frekvencije sistema unutar dozvoljenih operativnih granica.<br />

U velikim interkonekcijama, kao što je kontinentalni dio ENTSO-E, u kojima radi EES Crne<br />

Gore, scenariji propada frekvencije u sistemu mogući su u slučajevima odvajanja dijelova<br />

sistema i formiranja više ostrva sa debalansima izmeñu proizvodnje i potrošnje. Stabilnost<br />

sistema u ovakvim slučajevima predstavlja praktično pitanje da li će svako od formiranih ostrva<br />

uspostaviti stabilno stacionarno stanje uz minimum prekida napajanja krajnjih kupaca. Takoñe,<br />

od najveće je važnosti stabilizovati frekvenciju iznad granične vrijednosti <strong>za</strong> isključenje<br />

proizvodnih jedinica od 47.5 Hz, što se postiže adekvatnim podfrekvetnim sistemima <strong>za</strong>štite.<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje plan podfrekventnog rasterećenja respektujući u najvećoj mogućoj mjeri sa<br />

jedne strane potrebu <strong>za</strong> minimalnim nivoom isključenja krajnjih kupaca, a sa druge strane<br />

<strong>za</strong>dovoljavanje minimuma kriterijuma solidarnosti i harmoni<strong>za</strong>cije podfrekventnih sistema <strong>za</strong>štite<br />

na regionalnom nivou koji je preporučen u operativnom priručniku ENTSO-E.<br />

Djelovanje podfrekventne <strong>za</strong>štite je podijeljeno u pet stepeni, u <strong>za</strong>visnosti od propada<br />

frekvence, kao što je prika<strong>za</strong>no u tabeli 12:<br />

Tabela 12 - Djelovanje podfrekventne <strong>za</strong>štite<br />

Stepen Frekvencija Smanjenje opterećenja (%) Kumulativno rasterećenje (%)

I 49,0 5 5<br />

II 48,8 10 15<br />

III 48,6 10 25<br />

IV 48,4 10 35<br />

V 48,2 15 50<br />

Iznos odnosno procenat automatskog rasterećenja po pojedinim stepenima djelovanja <strong>za</strong>štite<br />

utvrñuje se u odnosu na maksimalno registrovano opterećenje sistema ostvareno u prethodnoj<br />

godini.<br />

Ovako definisan plan potrebno je periodično usaglašavati (barem jednom godišnje) izmeñu<br />

<strong>OPS</strong>-a, ODS-a i direktnih potrošača. Usaglašavanje podrazumijeva dostavljanje podataka od<br />

strane korisnika prenosnog sistema o spisku distributivnih izvoda (ili djelova pogona kod direktnih<br />

potrošača) koje korisnik predlaže <strong>za</strong> isključivanje i to u skladu sa dostavljenom vrijednošću u<br />

MW, koja je definisana planom <strong>za</strong> predviñeni nivo potrošnje korisnika u godini implementacije<br />

plana. Nakon provjere podataka od strane <strong>OPS</strong>-a da li predloženi nivo konzuma <strong>za</strong>dovoljava nivo<br />

koji je propisan planom, usaglašeni plan se dostavlja korisnicima prenosnog sistema koji su<br />

dužni da ga implementiraju ugradnjom podfrekventnih sistema <strong>za</strong>štite.<br />

<strong>OPS</strong> revidira i ažurira plan podfrekventnog rasterećenja svake godine <strong>za</strong> narednu godinu.<br />

Nabavka, ugradnja, održavanje i podešavanje podfrekventnih releja je obave<strong>za</strong> vlasnika<br />

postrojenja u kojima su releji instalirani.<br />

Nakon svakog djelovanja podfrekventne <strong>za</strong>štite svi korisnici u čijim su postrojenjima<br />

postavljeni releji, prave pisane izvještaje o djelovanju <strong>za</strong>štite (broj releja koji je djelovao,<br />

pojedinačna i ukupna snaga koja je isključena, vrijeme djelovanja i sl.) i dostavljaju ih <strong>OPS</strong>-u koji,<br />

nakon toga, organizuje <strong>za</strong>jedničku analizu.<br />

9) Plan uspostavljanja rada elektroenergetskog sistema nakon raspada<br />

Član 215<br />

<strong>OPS</strong> je, u saradnji sa korisnicima, odgovoran <strong>za</strong> izradu i ažuriranje plana uspostavljanja rada<br />

elektroenergetskog sistema nakon raspada koji predstavlja opštu strategiju <strong>za</strong> obnovu<br />

elektroenergetskog sistema u periodima nakon djelimičnog ili potpunog raspada.<br />

Član 216<br />

Plan uspostavljanja rada EES-a nakon raspada daje upustva <strong>za</strong> postupanje svim relevantnim<br />

subjektima, koji su uključeni u proces uspostavljanja, sa ciljem da se obnavljanje sistema odvija<br />

što je moguće brže i sigurnije. Obzirom da pogonsko stanje i raspoloživost elektrana i kapaciteta<br />

prenosnog sistema nisu uvijek isti, već su promjenljivi tokom eksploatacije, <strong>OPS</strong> je obave<strong>za</strong>n da<br />

stalno prati stanje EES-a u realnom vremenu i da, shodno tome, može formulisati privremene<br />

procedure <strong>za</strong> uspostavljanje koje uzimaju u obzir aktuelne uslove EES-a.<br />

Plan uspostavljanja rada EES-a nakon raspada mora obratiti pažnju na:<br />

- prioritet obnove,<br />

- raspoloživost kapaciteta <strong>za</strong> obnovu, i<br />

- uputstva i instrukcije koje od <strong>OPS</strong>-a dobijaju korisnici prenosnog sistema koji moraju raditi po<br />

upustvima <strong>OPS</strong>-a<br />

Član 217<br />

Plan uspostavljanja rada EES-a nakon raspada revidira se i ažurira svake godine. Pored toga,<br />

<strong>OPS</strong> pregleda i ažurira plan kada doñe do priključenja neke nove proizvodne jedinice na<br />

elektroenergetski sistem, odnosno kada god doñe do promjena u sistemu koje mogu biti od<br />

uticaja na ovaj plan.<br />

Član 218<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da opštu strategiju <strong>za</strong> uspostavljanje elektroenergetskog sistema detaljno izloži<br />

u planu uspostavljanja rada EES-a nakon raspada koji definiše sljedeće stavke:

- prioritet uspostavljanja napajanja,<br />

- raspoložive kapacitete <strong>za</strong> ponovno uspostavljanje normalnog stanja,<br />

- upustva koja <strong>OPS</strong> daje ODS-u, proizvoñačima električne energije, kao i ostalim korisnicima,<br />

koji moraju slediti ta upustva,<br />

- uputstva o samostalnim manipulacijama na odreñenim proizvodnim i prenosnim objektima po<br />

kojima operativno osoblje postupa u slučaju raspada sistema, i<br />

- komunikacije sa nadležnim rukovodstvom <strong>OPS</strong>-a, predstavnicima vlasti, medijima itd.<br />

Član 219<br />

Prilikom definisanja postupaka <strong>za</strong> uspostavljanje EES-a, <strong>OPS</strong> mora strogo voditi računa:<br />

- da tokom voñenja procesa ponovnog uspostavljanja sistema frekvencija ostane pod<br />

kontrolom, kao i da ne doñe do pojave velikih prelaznih režima. U tom cilju, potrebno je, u ovoj<br />

fazi, pažljivo razmotriti mogućnosti korišćenja <strong>za</strong>štite <strong>za</strong> rasterećenje,<br />

- o opravdanosti promjene podešenja, tj. upravljanja <strong>za</strong>štitom u periodima kada su odstupanja<br />

sistemskih parametara značajnije izražena, tj kada su sistemski parametri na niskom nivou,<br />

- da naponi u toku uspostavljanja sistema ne smiju prekoračiti odreñene granice,<br />

- da sposobnosti proizvodnih jedinica <strong>za</strong> proizvodnjom reaktivne snage koje služe <strong>za</strong> početno<br />

uspostavljanje sistema, kao i drugih proizvodnih jedinica koje se angažuju tokom procesa<br />

uspostavljanja opterećenja, moraju biti dovoljne da obezbijede kontrolu napona. Ovdje treba<br />

planirati i upotrebu ostalih sredstava <strong>za</strong> regulaciju reaktivne energije (npr. ureñaji <strong>za</strong><br />

kompen<strong>za</strong>ciju reaktivne snage kod velikih krajnjih kupaca),<br />

- da broj manipulacija sa prekidačima, u procesu uspostavljanja sistema, mora biti unutar<br />

operativnih mogućnosti svakog objekta u uslovima isključenja, i<br />

- da opterećenje u svakom koraku uspostavljanja sistema mora <strong>za</strong>dovoljiti minimalno<br />

dozvoljenu proizvodnju sinhronizovanih proizvodnih jedinica.<br />

Član 220<br />

Kada djelovi sistema prestanu biti meñusobno sinhronizovani, ali pri tome ne doñe do<br />

potpunog ili djelimičnog raspada, <strong>OPS</strong> prema trenutnoj situaciji daje instrukcije odreñenim<br />

korisnicima da regulišu proizvodnju ili potrošnju, kako bi se omogućilo ponovno povezivanje, tj.<br />

resinhroni<strong>za</strong>cija izdvojenog ostrva. <strong>OPS</strong> informiše korisnike kada doñe do sinhroni<strong>za</strong>cije.<br />

U slučajevima kada dio sistema, na koji je priključena proizvodna jedinica, bude odvojen od<br />

ostatka sistema, a ne postoje kapaciteti <strong>za</strong> sinhroni<strong>za</strong>ciju sa ostatkom prenosnog sistema, tada<br />

mora proizvoñač električne energije, po instrukciji <strong>OPS</strong>-a, isključiti sa sistema proizvodne jedinice<br />

i držati ih spremnim (na obrtajima) <strong>za</strong> resinhroni<strong>za</strong>ciju po narednim instrukcijama <strong>OPS</strong>-a.<br />

ODS, elektrane i svi drugi pogoñeni korisnici, moraju se pridržavati uputstava <strong>OPS</strong>-a <strong>za</strong><br />

vrijeme uspostavljanja EES-a, čak i u slučaju da su ona protivna pojedinim djelovima Plana<br />

uspostavljanja rada EES-a nakon raspada, ukoliko postupanje po njima ne ugrožava pogonsko<br />

osoblje ili opremu.<br />

Nakon <strong>za</strong>vršetka procesa uspostavljanja EES-a i povratka u normalan rad, <strong>OPS</strong> obavještava<br />

korisnike da je funkcionisanje EES-a normalizovano.<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje plan uspostavljanja rada EES-a nakon raspada koji se sastoji od:<br />

- plana uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja i<br />

- plana uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona.<br />

Plan uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja ("black start")<br />

Član 221<br />

Potpuni raspad EES-a Crne Gore podrazumjeva ispad iz pogona svih proizvodnih kapaciteta u<br />

Crnoj Gori, beznaponsko stanje svih postrojenja i prestanak napajanja električnom energijom<br />

svih krajnjih kupaca.<br />

Nakon objave od strane <strong>OPS</strong>-a da je došlo do djelimičnog ili totalnog raspada EES-a, sve<br />

procedure ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> normalni pogon se suspenduju i sve dalje akcije se izvršavaju po nalozima<br />

<strong>OPS</strong>-a u skladu sa Planom uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja.<br />

Sposobnost proizvodne jedinice <strong>za</strong> "black start" je neophodna <strong>za</strong> obnovu sistema nakon<br />

totalnog raspada EES-a. U okviru plana uspostavljanja rada sistema nakon raspada definišu se<br />

pojedinačni generatori čije su lokacije i sposobnost potrebni <strong>za</strong> obnovu rada EES-a Crne Gore.

Procedura koja se odnosi na sposobnost beznaponskog pokretanja generatora moraju biti<br />

periodično pregledana i ažurirana <strong>za</strong>jedno sa pružaocima ove usluge kako bi se izvršile<br />

eventualne promjene, odredili novi uslovi ili dodale nove proizvodne jedinice.<br />

Opšta strategija uspostavljanja EES-a nakon potpunog raspada, koju moraju slijediti svi<br />

korisnici, je izložena u Planu uspostavljanja rada sistema bez spoljašnjeg napajanja ("black<br />

start") koji definiše sljedeće korake:<br />

- uspostavljanje napajanja dijela potrošnje uz pomoć elektrana koje imaju mogućnost brzog<br />

ponovnog pokretanja,<br />

- sinhroni<strong>za</strong>cija, korak po korak, i povezivanje djelova sistema, i<br />

- konačno i potpuno uspostavljanje normalnog rada cijelog EES-a uključujući i interkonektivne<br />

veze kada se <strong>za</strong> to steknu uslovi saglasno važećim pravilima <strong>za</strong>jedničkog rada u interkonekciji.<br />

Plan uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona<br />

Član 222<br />

Djelimični raspad EES-a podrazumjeva odvajanje jednog dijela sistema od ostalog dijela EESa,<br />

pri čemu su u tom dijelu sistema posljedice iste kao i kod potpunog raspada EES-a.<br />

Plan uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona sastoji iz sljedećih<br />

uputstava:<br />

- Uputstvo pri nestanku napona zbog kvara na sabirnicama,<br />

- Uputstvo <strong>za</strong> vršenje samostalnih manipulacija <strong>za</strong> svako postrojenje prenosnog sistema, i<br />

- Uputstvo obnove EES uz prisustvo spoljašnjeg napona<br />

Prilikom izrade plana uspostavljanja rada sistema uz prisustvo spoljašnjeg napona <strong>OPS</strong> mora<br />

uzeti u obzir sljedeće prioritete:<br />

- što je moguće brže prosleñivanje napona do proizvodnih objekata i krajnjih kupaca koji su<br />

osjetljivi na dugotrajne prekide u napajanju električnom energijom i<br />

- prosljeñivanje napona do potrošačkih centara prema usvojenom planu prioriteta.<br />

Obuka<br />

Član 223<br />

<strong>OPS</strong> je obave<strong>za</strong>n da vrši stalnu stručnu obuku i usavršavanje svog osoblja kako bi bilo<br />

sposobno i spremno da se na odgovarajući način uključeno u izradu, odnosno sprovoñenje,<br />

praćenje i prilagoñavanje Plana uspostavljanja rada sistema nakon raspada.<br />

Proizvoñači, ODS i svi direktni potrošači obavezni su da obezbijede adekvatnu obuku svog<br />

pogonskog osoblja kako bi bilo sposobno i spremno da aktivno i kvalitetno učestvuje u<br />

sprovoñenju mjera i aktivnosti u procesu otklanjanja poremećaja u radu EES-a.<br />

4. Upravljanje elektroenergetskim sistemom<br />

1) Uvod<br />

Član 224<br />

<strong>OPS</strong> upravlja EES-om u skladu sa sljedećim opštim principima:<br />

- očuvati normalno radno stanje EES-a koje podrazumijeva takvo stanje u kojem su radne<br />

tačke parametara sistema udaljene od graničnih vrijednosti <strong>za</strong> dovoljnu marginu sigurnosti,<br />

- preduzeti sve raspoložive mjere koje će dovesti do najbržeg otklanjanja poremećaja,<br />

smanjenja njegovih posljedica i povratka sistema u normalno radno stanje,<br />

- obezbjediti pouzdan prijem/predaju električne energije propisanog kvaliteta korisnicima<br />

prenosnog sistema,<br />

- optimalno koristiti raspoložive prenosne kapacitete, i<br />

- princip minimalnih troškova rada EES-a.<br />

Član 225

Upravljanje EES-om u realnom vremenu podrazumijeva reali<strong>za</strong>ciju planiranih režima rada<br />

uvažavajući opšte principe navedene u članu 224 uz ostavljanje mogućnosti svim učesnicima na<br />

tržištu električne energije <strong>za</strong> izmenom prvobitnih planova.<br />

Najznačajnije dužnosti upravljanja EES-om podrazumijevaju voñenje sistema (frekventna<br />

stabilnost, naponska stabilnost, primjena odbrambenih mjera i ponovno uspostavljanje rada),<br />

nadzor sistema u smislu stacionarne i tranzijentne stabilnosti i upravljanje prekidačkim<br />

manipulacijama.<br />

2) Ciljevi<br />

Član 226<br />

Odredbe koje su definisane u okviru upravljanja EES-om imaju <strong>za</strong> cilj da definišu proceduru i<br />

utvrde sve aktivnosti koje <strong>OPS</strong> sprovodi djelovanjem na elemente EES-a ili proizvodne jedinice,<br />

direktno ili putem operatora u proizvodnim objektima odnosno distributivnim objektima u cilju<br />

ostvarivanja sigurnog i pouzdanog rada EES Crne Gore i prijema/predaje električne energije<br />

propisanog kvaliteta.<br />

3) Primjena<br />

Član 227<br />

Odgovorne strane <strong>za</strong> primjenu odredbi koje su definisane u okviru upravljanja EES-om su<br />

<strong>OPS</strong> i korisnici pod kojima se podrazumijevaju:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- operatori distributivnog sistema,<br />

- operator tržišta i snabdjevači,<br />

- direktni potrošači, i<br />

- operatori susjednih prenosnih sistema.<br />

4) Upravljanje u normalnom radnom stanju<br />

Član 228<br />

Upravljanje u normalnom radnom stanju podrazumijeva obavljanje sljedećih aktivnosti:<br />

1) nadzor rada EES-a u skladu sa utvrñenim dnevnim planom;<br />

2) obavljanje sistemskih usluga regulacije frekvencije i regulacije napona davanjem naloga <strong>za</strong><br />

aktiviranje pomoćnih usluga; i<br />

3) komunikacija operatora u Dispečerskom centru <strong>OPS</strong>-a sa operatorima u objektima<br />

prenosnog sistema, objektima korisnika i susjednim operatorima prenosnih sistema u cilju:<br />

- nadzora nad pogonom sistema,<br />

- nadzora nad stanjem primarne i sekundarne opreme i pomoćnih pogona objekata prenosnog<br />

sistema,<br />

- izvoñenja manipulacija rasklopnom opremom,<br />

- izbora režima upravljanja, lokalno ili daljinski,<br />

- registrovanja vrijednosti pogonskih mjernih veličina, alarmnih i položajnih signala, signala<br />

<strong>za</strong>štite, odnosno veličine šuma,<br />

- koordinacije rada službi <strong>za</strong> upravljanje i održavanje na terenu, i<br />

- razmjene ostalih podataka neophodnih <strong>za</strong> upravljanje.<br />

Nadzor rada EES<br />

Član 229<br />

U cilju donošenja odluka kojima omogućava reali<strong>za</strong>ciju dnevnog plana rada kao i upravljanje<br />

EES-om u skladu sa članom 228, <strong>OPS</strong> ima na raspolaganju sljedeće informacije u realnom<br />

vremenu:<br />

- frekvenciju sistema,

- vrijednosti napona na sabirnicama postrojenja prenosnog sistema,<br />

- tokove aktivnih i reaktivnih snaga u prenosnom sistemu i objektima korisnika<br />

prenosnogsistema (koji su od interesa <strong>za</strong> rad prenosnog sistema),<br />

- grešku regulacione oblasti,<br />

- signale indikacija i alarma u prenosnim i objektima korisnika prenosnog sistema,<br />

- aktivne i reaktivne snage na proizvodnim jedinicama,<br />

- status rasklopne opreme,<br />

- pozicije na regulacionim transformatorima, i<br />

- alarme i signali<strong>za</strong>ciju koji se odnose na ispravnost izmjerenih veličina, rad <strong>za</strong>štitnih ureñaja,<br />

status komunikacije i slično.<br />

Nadzor nad radnim parametrima EES realizuje se preko SCADA sistema iz Dispečerskog<br />

centra <strong>OPS</strong>-a, lokalnim sistemima <strong>za</strong> upravljanje i nadzor u objektima <strong>OPS</strong>-a i korisnika kao i uz<br />

pomoć informacija dobijenih drugim sredstvima <strong>za</strong> komunikaciju sa objektima prenosnog<br />

sistema, objektima korisnika i operatorima susjednih sistema.<br />

Izdavanje naloga<br />

Član 230<br />

Dispečerski centar <strong>OPS</strong>-a, koji vrši upravljanje prenosnim sistemom je ovlašćen da izdaje<br />

opšte naloge korisnicima u cilju upravljanja svim prekidačkim manipulacijama u sistemu kao i<br />

ispunjenja obaveze vršenja sistemskih usluga.<br />

Dispečerski centar <strong>OPS</strong>-a prilikom upravljanja u normalnom radnom stanju izdaje dispečerske<br />

naloge <strong>za</strong>:<br />

- manipulacije sa rasklopnom opremom u prenosnom sistemu,<br />

- angažovanje pomoćnih usluga,<br />

- promjenu u proizvodnji reaktivne snage proizvodne jedinice ili <strong>za</strong> održavanje odreñenog<br />

nivoa napona na sabirnicama u skladu sa tehničkim uslovima definisanim u članu 56 stav 1 i čl.<br />

77 do 81 ovih <strong>Pravila</strong>, i<br />

- uključivanje/isključivanje i regulaciju opreme <strong>za</strong> reaktivnu kompen<strong>za</strong>ciju<br />

(kapaciteta/reaktora/SVC-a/promjena postavke preklopke transformatora).<br />

Nalog se izdaje usmenim putem, uz obavezno snimanje naloga na registrofonu ili putem<br />

depeše, ili na drugi način shodno internim procedurama <strong>OPS</strong>-a i sporazumom kojim se ureñuje<br />

eksploatacija objekta, a koji je <strong>za</strong>ključen izmeñu <strong>OPS</strong> i korisnika prenosnog sistema.<br />

Nalog izdat od strane Dispečerskog centra <strong>OPS</strong>-a je obavezujući <strong>za</strong> operatore u objektima<br />

prenosnog sistema i korisnika.<br />

Izuzetno, u slučajevima kada izdati nalog od strane dispečerskog centra <strong>OPS</strong>-a može ugroziti<br />

bezbjednost ljudi ili objekta, podreñeno osoblje u smislu upravljanja elektroenergetskim sistemom<br />

(operatori u prenosnim objektima, odnosno osoblje u centrima upravljanja korisnika prenosnog<br />

sistema) nije dužno da izvrši nalog, ali mora da obrazloži zbog čega to nije učinilo. Takoñe,<br />

pomenuto osoblje može da predloži upravljačke akcije nadreñenom centru upravljanja <strong>OPS</strong>-a na<br />

osnovu informacija kojima raspolaže, sa tim da ono snosi potpunu odgovornost <strong>za</strong> tačnost tih<br />

informacija.<br />

Izmjena utvrñenog dnevnog plana rada EES-a<br />

Član 231<br />

Prilikom <strong>za</strong>htjeva od odgovorne strane <strong>za</strong> unutardnevnom izmjenom bilo kojeg djela plana koji<br />

je sadržan u okviru dnevnog plana rada EES-a izrañenog u skladu sa članom 156 ovih <strong>Pravila</strong>,<br />

<strong>OPS</strong> provjerava sljedeće:<br />

- da li upućeni <strong>za</strong>htjev ugrožava uslove <strong>za</strong> održavanjem normalnog radnog stanja EES-a,<br />

- da li se remete uslovi tržišta električne energije, i<br />

- da li se ugrožava pristup drugom korisniku prenosnog sistema<br />

Ukoliko se ustanovi da <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> izmjenom narušava neki od gore navedenih kriterijuma<br />

promjena se odbija i <strong>OPS</strong> u saradnji sa odgovornom stranom traži drugi način <strong>za</strong> rešenje uzroka<br />

koji <strong>za</strong>htijevaju promjenu dnevnog plana rada EES-a.

U slučaju značajnih promjena po pitanju odstupanja potrošnje, proizvodnje ili raspoloživih<br />

prenosnih kapaciteta koje mogu dovesti, ili su već dovele do poremećaja, <strong>OPS</strong> može samostalno<br />

izmjeniti dnevni plana rada elektroenergetskog sistema u okviru ugovorenih sistemskih usluga<br />

kao i drugih navedenih mjera iz čl. 238 do 241 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Izvoñenje radova u prenosnom sistemu<br />

Član 232<br />

Isključenje elemenata EES zbog radova izvršava se na osnovu odobrenja <strong>za</strong> isključenje koje<br />

daje <strong>OPS</strong> po podnesenim <strong>za</strong>htjevima <strong>za</strong> isključenje, u skladu sa dnevnim planovima ili hitnim<br />

isključenjima.<br />

Procedura koja se sprovodi prilikom izvoñenja radova u prenosnom sistemu obuhvata<br />

sljedeće aktivnosti:<br />

- razmjenu informacija u skladu sa članom 163 ovih <strong>Pravila</strong> o planiranim ili hitnim radovima<br />

odnosno manipulacijama u postrojenjima <strong>OPS</strong>-a ili korisnika koje mogu biti od interesa <strong>za</strong><br />

odgovorne strane u cilju izbjegavanja neželjenih posljedica kako po sigurnost rada EES tako i po<br />

sigurnost napajanja korisnika;<br />

- izdavanje naloga <strong>za</strong> izvršenje manipulacija od strane Dispečerskog centra <strong>OPS</strong>-a u skladu<br />

sa članom 230 ovih <strong>Pravila</strong>,<br />

- potvrñivanje o izvršenoj manipulaciji od strane dežurnog operatora u postrojenjima<br />

prenosnog sistema ili postrojenjima korisnika, i<br />

- izdavanje dozvole <strong>za</strong> obavljanje radova na dalekovodima od strane Dispečerskog centra<br />

<strong>OPS</strong>-a, odnosno dežurnog operatora u postrojenju <strong>za</strong> radove u postrojenjima <strong>OPS</strong>-a ili korisnika,<br />

nakon potvrde o <strong>za</strong>vršenim manipulacijama kojima su obezbjeñeni uslovi <strong>za</strong> bezbjedno izvoñenje<br />

radova.<br />

Izvještavanje kod izvoñenja radova u prenosnom sistemu<br />

Član 233<br />

U cilju očuvanja stabilnog rada EES-a i izbjegavanja mogućih neželjenih posljedica, kako na<br />

radprenosnog sistema, tako i na rad korisnika, neophodno je obezbijediti pravovremenu i<br />

pouzdanu razmjenu informacija o svim isključenjima (planiranim ili hitnim) u sistemu.<br />

U slučaju izvoñenja radova ili manipulacija u prenosnom sistemu koji je u nadležnosti <strong>OPS</strong>-a,<br />

a koje bi mogle i<strong>za</strong>zvati posljedice na rad korisnika prenosnog sistema, <strong>OPS</strong> o tome obavještava<br />

korisnike sistema.<br />

U slučajevima planiranih radova ili manipulacija u postrojenju ili djelovima postrojenja u<br />

vlasništvu korisnika koje bi mogle i<strong>za</strong>zvati posljedice na siguran rad EES-a ili na rad drugih<br />

korisnika, korisnik mora obavijestiti <strong>OPS</strong>. Shodno obavještenju dobijenom od korisnika, <strong>OPS</strong><br />

obavještava druge korisnike, kao i operatore susjednih prenosnih sistema u skladu sa pravilima<br />

ENTSO-E o <strong>za</strong>jedničkom radu u interkonekciji.<br />

Informacija treba da sadrži sljedeće podatke:<br />

- tačan naziv elementa EES -a na kome se izvode radovi/manipulacije,<br />

- opis radova/manipulacija,<br />

- okvirno vrijeme početka i <strong>za</strong>vršetka radova/manipulacija, i<br />

- upozorenje o mogućim posljedicama kako po sigurnost rada EES tako i na sigurnost<br />

napajanja korisnika.<br />

Procedure kod izvoñenja radova u prenosnom sistemu<br />

Član 234<br />

U okviru internog pravilnika o radu "Uputstvo <strong>za</strong> rad Dispečerskog centra <strong>OPS</strong>-a" detaljno su<br />

opisane sljedeće procedure <strong>za</strong> slučaj radova u prenosnom sistemu koja je u nadležnosti <strong>OPS</strong>-a:<br />

- izdavanje naloga i način njihovog dostavljanja,<br />

- opis sadržaja potvrde o izvršenju manipulacije i način njenog dostavljanja, i<br />

- izdavanje dozvole <strong>za</strong> rad i opis njenog sadržaja.

U slučaju izvoñenja radova ili manipulacija u prenosnom sistemu koji je u nadležnosti<br />

korisnika, sve gore navedene procedure definišu se u okviru Ugovora o priključenju.<br />

<strong>OPS</strong>, kao i svaki korisnik prenosnog sistema moraju imati interni Pravilnik i/ili Uputstva o<br />

mjerama sigurnosti koje je neophodno sprovesti pri radu na elektroenergetskim objektima. Ovim<br />

Pravilnikom i/ili Uputstvom se, pored ostalog, definišu i sigurnosne procedure <strong>za</strong>štite na radu koje<br />

je neophodno sprovesti u slučaju izvoñenja radova u prenosnom sistemu ili sistemu korisnika.<br />

Koordinacija mjera <strong>za</strong>štite na radu izmeñu korisnika i <strong>OPS</strong>-a se definiše u okviru Ugovora o<br />

priključenju.<br />

Rad komunikacionog i tehničkog sistema upravljanja<br />

Član 235<br />

<strong>OPS</strong> omogućava kontinualnu komunikaciju sa korisnicima prenosnog sistema, učesnicima na<br />

tržištu električne energije i ostalim operatorima prenosnog sistema svojim komunikacionim<br />

sistemom u skladu sa obavezujućim odredbama ENTSO-E operativnog priručnika (Pravilo 6 -<br />

Komunikaciona infrastruktura).<br />

Svi razgovori u Dispečerskom centru <strong>OPS</strong>-a koji se tiču operativnog upravljanja moraju se<br />

obavljati preko telefona koji su pove<strong>za</strong>ni sa ureñajem <strong>za</strong> snimanje razgovora.<br />

U Dispečerskom centru <strong>OPS</strong>-a se arhiviraju svi poslani i primljeni faksovi, e-mail-ovi, pisana<br />

pošta i druga korespondencija.<br />

Korisnici prenosnog sistema obezbjeñuju kontinualni prenos neophodnih podataka u<br />

Dispečerski centar <strong>OPS</strong>-a prema odredbama definisanim u članu 95.<br />

Svi sistemi <strong>za</strong> komunikaciju moraju imati odgovarajuću rezervu <strong>za</strong> slučaj otka<strong>za</strong>.<br />

Za slučaj otka<strong>za</strong> sistema <strong>za</strong> komunikaciju, predviñena je procedura koja se usaglašava u<br />

okviru Ugovora o priključenju u dijelu kojim se reguliše eksploatacija objekta korisnika prenosnog<br />

sistema.<br />

Tehnički sistem upravljanja mora biti di<strong>za</strong>jniran i korišćen tako da <strong>OPS</strong> može ispuniti sve<br />

obaveze ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> upravljanje prenosnim sistemom.<br />

Centri upravljanja <strong>OPS</strong> moraju imati jasno i razumljivo prika<strong>za</strong>ne parametre u prenosnom<br />

sistemu. Ovi parametri se moraju prikazivati u realnom vremenu.<br />

<strong>OPS</strong> mora imati mogućnost arhiviranja navedenih parametara u ovom odjeljku u cilju<br />

analiziranja rada EESa, ponašanja proizvodnih jedinica i izrade izvještaja o radu EES-a.<br />

Svi generatori koji učestvuju u sekundarnoj regulaciji moraju biti integrisani u<br />

odgovarajućemjerno-upravljačko kolo koje u realnom vremenu dostavlja signale <strong>za</strong> formiranje<br />

greške regulacione oblasti.<br />

U slučaju privremene neraspoloživosti Dispečerskog centra <strong>OPS</strong>-a, njegove funkcije preuzima<br />

rezervni Dispečerski centar. U tom smislu, rezervni Dispečerski centar mora raspolagati<br />

odgovarajućom dokumentacijom i SCADA signalima.<br />

<strong>OPS</strong> i korisnici prenosnog sistema dužni su da svoju opremu koja služi <strong>za</strong> komunikaciju i<br />

upravljanje održavaju u ispravnom stanju.<br />

Radovi na održavanju opreme <strong>za</strong> komunikaciju i upravljanje prenosnim sistemom moraju se<br />

planirati tako da se ne ugrozi normalan rad sistema. Prilikom planiranja ovih radova, <strong>OPS</strong><br />

sarañuje sa korisnicima prenosnog sistema i susjednim operatorima prenosnog sistema.<br />

Korisnici prenosnog sistema dostavljaju tehničkom sistemu upravljanja <strong>OPS</strong>-a sve informacije<br />

u realnom vremenu neophodne <strong>za</strong> odvijanje upravljačkih akcija u saglasnosti sa članom 95 stav<br />

3 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Korisnik prenosnog sistema mora posedovati dokumentaciju koja se odnosi na komunikacionu<br />

i opremu <strong>za</strong> upravljanje prenosnim sistemom instaliranu u svom objektu. Na <strong>za</strong>htjev <strong>OPS</strong>,<br />

korisnik prenosnog sistema mora staviti na uvid dokumentaciju navedenu u ovom odjeljku.<br />

Korisnik prenosnog sistema dužan je da u slučaju nastanka kvara na opremi <strong>za</strong> komunikaciju,<br />

odnosno upravljanje prenosnim sistemom odmah obavijesti <strong>OPS</strong>.<br />

Prikupljanje podataka<br />

Član 236

<strong>OPS</strong> prikuplja sve podatke neophodne <strong>za</strong> planiranje i analizu rada EES-a u vremenskoj<br />

rezoluciji od interesa <strong>za</strong> planiranje rada EES-a, a to su:<br />

- srednjesatni podaci o razmjeni po interkonektivnim vodovima,<br />

- srednjesatni podaci o proizvodnji aktivne i reaktivne energije svih elektrana,<br />

- srednjesatni podaci potrošnje distributivnih transformatora 110/X kV,<br />

- srednjesatni podaci potrošnje direktnih potrošača,<br />

- stanja akumulacija i dotoka u hidroelektranama,<br />

- stanja deponija uglja i mazuta <strong>za</strong> termoelektrane,<br />

- podaci o ispadima elemenata u sistemu sa uzrokom i vremenom ispada, trajanje prekida<br />

napajanja odreñenog konzumnog područja,<br />

- podaci o ispadima proizvodnih objekata sa uzrokom i vremenom ispada,<br />

- vrijednosti napona u karakterističnim čvorovima, i<br />

- ostali podaci neophodni <strong>za</strong> planiranje i analizu rada EES-a.<br />

Korisnici prenosnog sistema dužni su da dostave <strong>OPS</strong>-u navedene podatke koji se odnose na<br />

njihove objekte, na način i u formatu koji propisuje <strong>OPS</strong>.<br />

5) Upravljanje u poremećenim uslovima<br />

Član 237<br />

Poremećeni radni režimi podrazumijevaju sve radne režime koji odstupaju od normalnog<br />

stanja. U okviru upravljanja poremećajima u sistemu, <strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> sprovoñenje mjera<br />

ograničenja širenja poremećaja kao i <strong>za</strong> ponovno uspostavljanje rada sistema. U tom smislu,<br />

siguran i stabilan rad EES-a i njegova restauracija imaju prednost nad interesima korisnika<br />

prenosnog sistema.<br />

Član 238<br />

Upravljanje u poremećenim uslovima izvodi <strong>OPS</strong> i podrazumijeva primjenu odbrambenih<br />

mjera definisanih u planovima <strong>za</strong> rad EES-a u vanrednim okolnostima (član 200 ovih <strong>Pravila</strong>)<br />

kojima se sistem održava ili vraća što je moguće brže u normalni radni režim.<br />

Član 239<br />

Svi lokalni poremećaji (kvarovi) u prenosnom sistemu otklanjaju se pravovremenim i<br />

selektivnim djelovanjem sistema <strong>za</strong>štite u skladu sa članom 201 ovih <strong>Pravila</strong> sa ciljem da se<br />

sačuva oprema u prenosnim i objektima korisnika prenosnog sistema od trajnih oštećenja,<br />

odnosno da se minimalizuju posljedice kvarova ili poremećaja u EES-u i da se održi njegov<br />

stabilan rad.<br />

Član 240<br />

Planom preventivnih akcija obuhvataju se sve upravljačke mjere koje su Dispečerskom centru<br />

<strong>OPS</strong>-a na raspolaganju kojima se sprečava širenje poremećaja kao i omogućiti povratak sistema<br />

u normalno radno stanje bez preduzimanja havarijskih redukcija.<br />

Ukoliko preduzete preventivne mjere nisu dovoljne ili ukoliko i dalje postoji opasnost od širenja<br />

poremećaja, <strong>OPS</strong> ima pravo da privremeno isključi djelove sistema kako bi održao siguran rad<br />

sistema i spriječio štetne posljedice širih razmjera (totalni raspad sistema). U poremećenim<br />

radnim režimima odgovarajući nalozi koji su dobijeni od strane <strong>OPS</strong>-a moraju se izvršiti bez<br />

odlaganja.<br />

Član 241<br />

U slučaju nedostatka aktivne snage u EES-u, naponskog sloma tj. nedostatka reaktivne snage<br />

u sistemu, preopterećenja elementa prenosnog sistema ili nekog drugog poremećaja, pri čemu<br />

preti opasnost narušavanja normalnog rada elektroenergetskog sistema, može se pristupiti<br />

ograničenju isporuke električne energije u celom ili pojedinim djelovima sistema primjenom<br />

redukcija potrošnje definisanih u članu 208 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

U slučaju djelimičnog ili potpunog raspada EES-a nadležni centri upravljanja <strong>OPS</strong>-a i korisnika<br />

prenosnog sistema uspostavljaju EES u skladu odredbama plana uspostavljanja rada EES-a<br />

nakon raspada (čl. 215 do 222 ovih <strong>Pravila</strong>).

U slučajevima kada <strong>OPS</strong> ili korisnik dobiju informaciju o pogonskom dogañaju koji bi mogao<br />

imati uticaja na sigurnost rada EES-a i koji su od interesa <strong>za</strong> obe odgovorne strane, oni istog<br />

trenutka moraju obavijestiti jedan drugog o novonastaloj situaciji.<br />

Član 242<br />

U cilju ispitivanja dogañaja prilikom poremećaja u prenosnom sistemu, <strong>OPS</strong> može <strong>za</strong>tražiti<br />

specijalne provjere koje korisnik mora izvršiti na svojoj opremi ukoliko je ova oprema pove<strong>za</strong>na<br />

na prenosni sistem <strong>OPS</strong>-a.<br />

Član 243<br />

Odgovorne strane moraju pružati podršku i informacije jedan drugom u cilju otklanjanja i<br />

ispitivanja uzroka nastanka kvara.<br />

Za svaki značajniji poremećaj u prenosnom sistemu, koji podrazumijeva poremećaj pri kojem<br />

je došlo do prekida isporuke električne energije, redukcije potrošnje ili ukidanja ugovorenih<br />

razmjena električne energije, <strong>OPS</strong> izrañuje odgovarajući izvještaj.<br />

Izvještaj o značajnijim poremećajima treba da sadrži:<br />

- datum, vreme nastanka i trajanje poremećaja,<br />

- mjesto i uzrok nastanka poremećaja,<br />

- podatke o ukidanju ugovorenih razmjena električne energije ili redukciji potrošnje, i<br />

- ukupno ukinutu razmjenu/neisporučenu električnu energiju.<br />

6) Tehnički i drugi uslovi <strong>za</strong> rad sistema u interkonekciji<br />

Član 244<br />

Saradnja <strong>OPS</strong> sa drugim operatorima prenosnih sistema se odvija na dva nivoa:<br />

- u vlastitom kontrolnom bloku radi obračuna neželjenih odstupanja prema interkonekciji i<br />

- sa drugim kontrolnim blokovima radi sigurnog pogona interkonekcije.<br />

Član 245<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da u saradnji sa susjednim operatorima osigura usklañenu regulaciju napona<br />

na krajevima interkonektivnih dalekovoda u cilju smanjenja razmjene reaktivne snage.<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da nadgleda ostvarivanje planirane razmjene aktivne snage sa drugim<br />

operatorima. Pogon treba da se vodi tako da je što manje odstupanje izmeñu dogovorene i<br />

stvarne razmjene.<br />

<strong>OPS</strong> je u obavezi da osigura rezervu kapaciteta <strong>za</strong> prenos izmeñu EES Crne Gore i drugih<br />

sistema koja omogućava dodatan protok snage djelovanjem primarne regulacije pri poremećaju.<br />

<strong>OPS</strong> vrši regulaciju frekvencije u skladu sa pravilima ENTSO-E.<br />

<strong>OPS</strong> na granici sa susjednim operatorom usklañuje:<br />

- raspoloživu lokalnu rezervu rektivne snage,<br />

- minimalne i maksimalne dopuštene napone u trajnom pogonu i njihova kratkotrajna<br />

narušavanja,<br />

- opseg razmjene reaktivne energije i postupke pri narušavanju opsega,<br />

- koordinaciju izolacije, i<br />

- <strong>za</strong>jedničke mjere <strong>za</strong> regulaciju napona.<br />

Obračun i kompen<strong>za</strong>cija neželjenih odstupanja obavljaju se u skladu sa pravilima ENTSO-E.<br />

<strong>OPS</strong> koordinira planove razvoja i izgradnje prenosnog sistema sa susjednim operatorima.<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> ugradnju <strong>za</strong>štitnih sistema na način da nije ugrožena oprema u drugim<br />

sistemima.<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da vrši koordinaciju aktivnosti na upravljanju <strong>za</strong>gušenjima sa susjednim<br />

operatorima.<br />

<strong>OPS</strong> vrši koordinaciju aktivnosti u poremećenim uslovima rada interkonekcije sa susjednim<br />

operatorima prenosnog sistema.<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da sa drugim operatorima razmjenjuje podatke koji omogućuju nadzor prenosa<br />

energije preko granica regulacionih oblasti:<br />

- planirana isključenja pojedinih elemenata sistema, od značaja <strong>za</strong> rad interkonekcije,<br />

- podatke o vrijednostima napona,<br />

- modele mreže,

- planove razmjene preko granice kontrolne oblasti, i<br />

- mjerenja u realnom vremenu napona, aktivne i reaktivne snage i statusa prekidača na<br />

elementima od značaja <strong>za</strong> rad interkonekcije, definisanim u skladu sa članom 205 st. 3 i 4 ovih<br />

<strong>Pravila</strong>.<br />

7) Izvještaj o radu prenosnog sistema<br />

Član 246<br />

Dispečerski centar <strong>OPS</strong>-a hronološki vodi dnevnik rada u koji se upisuju svi relevantni podaci<br />

<strong>za</strong> upravljanje prenosnim sistemom, a naročito:<br />

- izdati i primljeni nalozi,<br />

- ispadi i kvarovi elemenata prenosnog sistema,<br />

- izvršene manipulacije u prenosnom sistemu,<br />

- relevantne dogañaje ve<strong>za</strong>ni <strong>za</strong> rad proizvodnih objekata,<br />

- relevantne dogañaje ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> sigurnost rada prenosnog sistema,<br />

- sprovoñenje ograničenja isporuke električne energije,<br />

- problematika rada opreme <strong>za</strong> upravljanje,<br />

- raspoloživost <strong>za</strong>štite u prenosnom sistemu,<br />

- dokumenti <strong>za</strong> rad,<br />

- prispeli telegrami, i<br />

- ostale informacije relevantne <strong>za</strong> rad EES-a.<br />

Član 247<br />

Na osnovu dnevnika rada, arhiviranih podataka iz SCADA sistema kao i dostavljenih podataka<br />

od strane korisnika usmenim ili pismenim putem <strong>OPS</strong> izrañuje periodične izvještaje o radu<br />

prenosnog sistema. Izvještaj o radu prenosnog sistema sadrži sljedeće:<br />

- podatke o proizvodnji,<br />

- podatke o potrošnji,<br />

- podatke o razmjeni električne energije,<br />

- podatke o gubicima u prenosnom sistemu,<br />

- podatke o angažovanim pomoćnim uslugama,<br />

- podatke o pogonskim dogañajima,<br />

- podatke o trajanju prekida napajanja, i<br />

- ostale podatke od interesa <strong>za</strong> rad prenosnog sistema<br />

Periodične izvještaje o radu prenosnog sistema <strong>OPS</strong> dostavlja Agenciji na uvid.<br />

VI. PRISTUP PRENOSNOM SISTEMU<br />

1. Uvod<br />

Član 248<br />

Pristup prenosnom sistemu podrazumijeva pristup treće strane (korisnika prenosnog sistema)<br />

prenosnom sistemu <strong>za</strong> potrebe prenosa električne energije <strong>za</strong> podmirivanje potrošnje u Crnoj<br />

Gori ili radi tranzita.<br />

Odredbama <strong>Pravila</strong>, ve<strong>za</strong>nih na pristup prenosnom sistemu, se utvrñuju osnovni uslovi i<br />

procedure djelovanja <strong>OPS</strong>-a prema učesnicima na tržištu električne energije, kao i uslovi <strong>za</strong><br />

koordinaciju <strong>OPS</strong>-a i Operatora tržišta kao glavnog nosilaca aktivnosti organizovanja i upravljanja<br />

tržištem električne energije sa ciljem obezbjeñenja uslova <strong>za</strong> ravnopravan položaj učesnika na<br />

tržištu električne energije, kao i njihovog prava na nediskriminatoran pristup prenosnom sistemu.<br />

Član 249<br />

Pristup prenosnom sistemu korisnik može ostvariti:<br />

- sklapanjem ugovora o pristupu prenosnom sistemu u cilju korišćenja prenosnih kapaciteta<br />

unutar kontrolne oblasti Crna Gora,<br />

- sklapanjem ugovora o pristupu prenosnom sistemu u cilju korišćenja prekograničnih<br />

prenosnih kapaciteta, ili odobrenjem pristupa od strane <strong>OPS</strong>-a, u skladu sa procedurom koju<br />

<strong>OPS</strong> definiše i objavljuje na svojoj internet stranici, a na osnovu prethodno sprovedene<br />

registracije korisnika.

Član 250<br />

<strong>OPS</strong> odobrava i upravlja pristupom prenosnom sistemu.<br />

Član 251<br />

Ugovorom o pristupu prenosnom sistemu, korisnik prenosnog sistema stiče pravo<br />

garantovanog pristupa prenosnom sistemu radi prenosa odreñene količine električne energije po<br />

utvrñenom dijagramu, vremenskom roku i prenosnom pravcu.<br />

Član 252<br />

<strong>OPS</strong> na svojoj internet stranici blagovremeno objavljuje podatke od značaja <strong>za</strong> korišćenje<br />

prenosnog sistema, o kapacitetima, <strong>za</strong>gušenjima, kao i druge podatke potrebne <strong>za</strong><br />

funkcionisanje tržišta električne energije.<br />

2. Ciljevi<br />

Član 253<br />

Cilj odredbi <strong>Pravila</strong>, ve<strong>za</strong>nih na pristup prenosnom sistemu, je da se:<br />

- na <strong>za</strong>konit, javan i nediskriminatoran način omogući pristup i korišćenje kapaciteta<br />

prenosnog sistema trećoj strani (korisnicima prenosnog sistema),<br />

- izvrši optimi<strong>za</strong>cija kapaciteta prenosnog sistema,<br />

- omogući, što je moguće pouzdanije, snabdijevanje potrošača i podmirenje potrošnje u Crnoj<br />

Gori,<br />

- u okviru raspoloživih neiskorišćenih kapaciteta prenosnog sistema, a u skladu sa važećim<br />

propisima u intrekoneciji, omogući tranzit električne energije, <strong>za</strong> podmirenje potrošnje izvan Crne<br />

Gore, i<br />

- omogući regionalna harmoni<strong>za</strong>cija procedura pristupa prekograničnim prenosnim<br />

kapacitetima.<br />

3. Primjena<br />

Član 254<br />

Odgovorne strane <strong>za</strong> primjenu odredbi <strong>Pravila</strong>, ve<strong>za</strong>nih na pristup prenosnom sistemu, su<br />

<strong>OPS</strong>, Operator tržišta i korisnici pod kojima se podrazumijevaju:<br />

- proizvoñači električne energije,<br />

- trgovci električnom energijom,<br />

- snabdjevači,<br />

- direktni potrošači,<br />

- operatori susjednih prenosnih sistema,<br />

- ostali subjekti <strong>za</strong>interesovani <strong>za</strong> korišćenje prenosnog sistema crnogorskog <strong>OPS</strong>-a.<br />

4. Opšte karakteristike pristupa prenosnom sistemu<br />

Član 255<br />

Pristup prenosnom sistemu je aktivnost u okviru koje <strong>OPS</strong> korisnicima prenosnog sistema<br />

pruža uslugu prenosa električne energije. Usluga prenosa električne energije je postupak pri<br />

nabavci/isporuci električne energije, kojim <strong>OPS</strong> obezbjeñuje prenos električne energije sa jednog<br />

ili više mjesta, odnosno napojnih čvorišta (proizvodnih ili prenosnih objekata), kroz prenosni<br />

sistem, do distributivnog sistema ili postrojenja direktnih potrošača.<br />

U odnosu na organi<strong>za</strong>cionu strukturu EES-a, meñusobni odnos mjesta nabavke i mjesta<br />

isporuke električne energije može biti:<br />

- mjesto nabavke i mjesto isporuke su unutar regulacione oblasti <strong>OPS</strong>-a,<br />

- mjesto nabavke je unutar regulacione oblasti <strong>OPS</strong>-a, a mjesto isporuke izvan njegove<br />

oblasti,<br />

- mjesto nabavke je izvan regulacione oblasti <strong>OPS</strong>-a, mjesto isporuke unutar njegove oblasti ili<br />

- mjesto nabavke i mjesto isporuke su u različitim (ili istoj) regulacionim oblastima, a<br />

istovremeno izvan regulacione oblasti <strong>OPS</strong>-a (tranzit električne energije).<br />

5. Korišćenje prenosnih kapaciteta unutar kontrolne oblasti <strong>OPS</strong>-a<br />

Član 256<br />

Prenosni kapaciteti unutar kontrolne oblasti <strong>OPS</strong>-a stavljaju se na raspolaganje korisnicima<br />

prenosnog sistema u cilju omogućavanja rada EES-a u propisanim okvirima.

Član 257<br />

Način korišćenja prenosnih kapaciteta unutar kontrolne oblasti <strong>OPS</strong>-a definiše se Ugovorom o<br />

korišćenju prenosnog sistema izmeñu <strong>OPS</strong>-a i korisnika ili ugovorima o medjusistemskoj<br />

kompen<strong>za</strong>ciji izmedju <strong>OPS</strong>-a i drugih <strong>OPS</strong>-ova iz interkonekcije.<br />

Ugovor o korišćenju prenosnog sistema sadrži:<br />

- garantovane parametre kvaliteta prenesene električne energije,<br />

- obračunska mjerna mjesta relevantna <strong>za</strong> mjerenje prenesene električne energije,<br />

- način prijave prenosa električne energije i maksimalnu predviñenu snagu prenosa,<br />

- način usaglašavanja obračunskih vrijednosti,<br />

- komercijalne uslove usluge prenosa električne energije, i<br />

- uslove privremenog ili trajnog prekida usluge prenosa.<br />

Po pravilu, Ugovor o korišćenju prenosnog sistema unutar kotrolne oblasti sklapa se sa svim<br />

korisnicima pojedinačno, jednom godišnje. Izuzetno, ugovor o korišćenju prenosnog sistema <strong>za</strong><br />

potrebe <strong>OPS</strong>-ova iz interkonekcije sklapa se na multilateralnom nivou.<br />

Član 258<br />

Usluga prenosa električne energije unutar kontrolne oblasti <strong>OPS</strong>-a ostvaruje se kroz sljedeće<br />

faze:<br />

- prijava prenosa,<br />

- provjera izvodljivosti,<br />

- nadzor rada EES-a, i<br />

- usaglašavanje i obračun.<br />

1) Balansna odgovornost<br />

Član 259<br />

Svaki nosilac balansne odgovornosti balansne grupe, odnosno balansno odgovorni subjekt<br />

mora da preuzme balansnu odgovornost prema <strong>OPS</strong>-u, što predstavlja odgovornost <strong>za</strong><br />

odstupanje od sopstvenog programa rada (voznog reda).<br />

Nosilac balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovorni subjekt su odgovorni <strong>za</strong><br />

<strong>za</strong>ključivanje trilateralnog Ugovora o balansnoj odgovornosti sa <strong>OPS</strong>-om i Operatorom tržišta.<br />

Svi povlašćeni proizvoñači su članovi jedne balansne grupe kojoj <strong>OPS</strong> ne naplaćuje<br />

odstupanja.<br />

Operator tržišta vodi i redovno ažurira evidenciju balansnih grupa i balansno odgovornih<br />

subjekata (Registar nosilaca balansne odgovornosti).<br />

Nosioci balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovorni subjekti su dužni da<br />

Operatoru tržišta dostave listu svojih primopredajnih mjesta na prenosnoj i distributivnom<br />

sistemu. Lista primopredajnih mjesta se dostavlja uz <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> sticanje statusa nosilaca<br />

balansne odgovornosti.<br />

Nosilac balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovorni subjekt dužni su u<br />

pisanoj formi obavijestiti Operatora tržišta i <strong>OPS</strong> o promjenama svog statusa (ime, naziv<br />

prebivališta/sjedišta i dr.) najkasnije 7 dana po nastaloj promjeni. Administrativne promjene se<br />

moraju unijeti u postojeći Ugovor o balansnoj odgovornosti.<br />

Operator tržišta mjesečno obavještava nosioce balansne odgovornosti balansnih grupa i<br />

balansno odgovorne subjekte o ažuriranoj evidenciji balansnih grupa i balansno odgovornih<br />

subjekata.<br />

2) Vozni redovi<br />

Dostavljanje voznih redova<br />

Član 260<br />

Korisnici prenosnog sistema koji imaju potpisan Ugovor o korišćenju prenosnog sistema<br />

unutar kontrolne oblasti <strong>OPS</strong>-a dužni su da planirani prenos električne energije (vozni red)<br />

prijave <strong>OPS</strong>-u u proceduri prijavljivanja voznih redova definisanoj Tržišnim pravilima i Uputstvom

<strong>za</strong> prijavu i izradu voznih redova. Po pravilu, prijava načina korišćenja prenosnog sistema vrši se<br />

svakog radnog dana do 12:00, <strong>za</strong> naredni dan.<br />

Svaki korisnik prenosnog sistema je odgovoran <strong>za</strong> svoj prijavljeni vozni red. Vozni red<br />

korisnika sadrži:<br />

- naziv i šifru direktnog potrošača,<br />

- naziv i šifra proizvoñača,<br />

- naziv, šifru snabdjevača, ako ona nije identična sa šifrom direktnog potrošača ili proizvoñača,<br />

a snabdjevač je njihov <strong>za</strong>stupnik,<br />

- naziv ugovornog subjekta koji plaća usluge prenosa,<br />

- vrijeme početka pružanja usluge prenosa,<br />

- vrijeme <strong>za</strong>vršetka pružanja usluge prenosa,<br />

- napojna i potrošačka čvorišta, odnosno mjesta ulaska u prenosni sistem i izlaska iz<br />

prenosnog sistema, i<br />

- 15-to minutne ili satne srednje vrijednosti snage <strong>za</strong> sva napojna i potrošačka čvorišta.<br />

Povlašćeni proizvoñač dužan je da <strong>OPS</strong>-u i Operatoru tržišta dostavlja mjesečne i godišnje<br />

planove proizvodnje, <strong>za</strong> prosječne meteorološke uslove i očekivanja u mjesečnim odstupanjima<br />

proizvodnje <strong>za</strong>snovane na mjerenjima na osnovu kojih je utvrñen potencijal obnovljivog izvora<br />

energije.<br />

Okvirni vozni red sastavlja Operator tržišta na osnovu voznih redova evidentiranih bilateralnih<br />

ugovora koje mu dostavljaju strane odgovorne <strong>za</strong> prijavu voznog reda.<br />

Provjeru voznih redova sa stanovišta kompletnosti i usaglašenosti podataka vrši Operator<br />

tržišta u skladu sa Tržišnim pravilima i Uputstvom <strong>za</strong> prijavu i izradu voznih redova. Na osnovu<br />

provjerenih voznih redova nosilaca balansne odgovornosti balansne grupe i balansno odgovornih<br />

subjekata Operator tržišta izrañuje okvirni vozni red i dostavlja ga <strong>OPS</strong>-u.<br />

Izmjena voznih redova<br />

Član 261<br />

Izmjena voznih redova, provjeru i odobravanje obavlja se u skladu sa Tržišnim pravilima i<br />

Uputstvom <strong>za</strong> prijavu i izradu voznih redova.<br />

<strong>OPS</strong> provjerava i daje saglasnost na <strong>za</strong>htjeve učesnika na tržištu <strong>za</strong> promjenom količine<br />

proizvodnje, potrošnje i razmjene električne energije u skladu sa tehničkim mogućnostima i<br />

očuvanjem sigurnosti rada EES-a.<br />

U slučaju nastanka havarijskog stanja u EES-u, <strong>OPS</strong> ima pravo da suspenduje pojedine ili sve<br />

transakcije <strong>za</strong>ključene na tržištu električne energije u cilju očuvanja stabilnosti EES-a.<br />

Nosioci balansne odgovornosti mogu izmijeniti svoje odobrene vozne redove i nakon vremena<br />

odreñenog <strong>za</strong> dostavu voznih redova u slučajevima:<br />

- ako je izmjena uzrokovana kvarovima u sistemu, koje su objavili <strong>OPS</strong> ili ODS, što iziskuje da<br />

se teret (snaga) nosilaca balansne odgovornosti mora smanjiti <strong>za</strong> najmanje 10 MW ili, ako je u<br />

pitanju proizvoñač, proizvodnja nosilaca ograniči <strong>za</strong> najmanje 10 MW,<br />

- ako u proizvodnoj jedinici sa snagom od najmanje 10 MW, <strong>za</strong> koju je nosilac odgovoran,<br />

doñe do neočekivanog prekida u radu,<br />

- ako je <strong>OPS</strong> smanjio neku transakciju preko interkonektora, u skladu sa ugovorom o<br />

interkonekciji,<br />

- u slučaju kupovine i prodaje energije <strong>za</strong> balansiranje u regulacionoj oblasti <strong>OPS</strong>-a, ili<br />

- u slučaju obezbjeñivanja pomoćnih usluga (aktiviranje tercijarne rezerve) operatorima<br />

prenosnih sistemima van regulacione oblasti <strong>OPS</strong>-a.<br />

Provjera tehničke izvodljivosti voznih redova<br />

Član 262<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da provjeri tehničku izvodljivost okvirnog voznog reda sa stanovišta sigurnosti i<br />

stabilnosti rada sistema sa ciljem identifikacije mogućih tehničkih ograničenja (pre svega<br />

<strong>za</strong>gušenja u prenosnom sistemu i ograničenja u obezbjeñivanju pomoćnih i sistemskih usluga).

<strong>OPS</strong> vrši provjeru slobodnih i dodijeljenih prekograničnih prenosnih kapaciteta, odnosno<br />

provjeru mogućnosti <strong>za</strong> reali<strong>za</strong>ciju najavljene usluge prenosa.<br />

<strong>OPS</strong> neće odobriti prijavu <strong>za</strong> pružanje usluge prekograničnog prenosa električne energije<br />

koja, po stručnoj procjeni, u skladu sa utvrñenim kriterijumima, ugrožava funkcionisanje EES-a,<br />

čak i ako je na prethodno sprovedenim aukcijama dodijeljen prekogranični prenosni kapacitet, i o<br />

tome obavještava uključene (<strong>za</strong>interesovane) korisnike i operatore susjedih prenosnih sistema.<br />

Postupak odbijanja (<strong>za</strong>brane) se sprovodi na načun definisan u čl. 165 do 169 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Vremenski rokovi u kojima je <strong>OPS</strong> dužan da donese odluku u vezi sa prijavama <strong>za</strong> pružanje<br />

usluge prenosa električne energije na osnovu ugovora, definisani su posebnim pravilnikom o<br />

načinu izrade i dostavljanja planova rada.<br />

<strong>OPS</strong> odobrava prijavu <strong>za</strong> pružanje usluge prenosa električne energije ako se prenos<br />

električne energije može izvesti u svim 15-to minutnim (ili satnim) intervalima tokom traženog<br />

perioda trajanja pružanja usluge. Ako <strong>OPS</strong> odbije prijavu <strong>za</strong> prenos električne energije <strong>za</strong><br />

odreñeni period isti korisnik prenosnog sistema dužan je podnijeti naknadnu prijavu sa<br />

vrijednostima usaglašenim sa <strong>OPS</strong>-om.<br />

Okvirni vozni red, u koji <strong>OPS</strong> dodaje gubitke u prenosnom sistemu, rešenja mogućih tehničkih<br />

ograničenja, i tranzit električne energije, se naziva konačni vozni red i smatra se obavezujućim<br />

<strong>za</strong> sve nosioce balansne odgovornosti.<br />

Konačni vozni red je osnova <strong>za</strong> rad elektroenergetskog sistema i izračunavanje količinskih<br />

odstupanja <strong>za</strong> naredni dan.<br />

<strong>OPS</strong> prosleñuje konačni vozni red Operatoru tržišta.<br />

3) Obračun odstupanja<br />

Član 263<br />

Svaki nosilac balansne odgovornosti preuzima odgovornost prema <strong>OPS</strong>-u <strong>za</strong> odstupanja od<br />

plana svih učesnika <strong>za</strong> koje je on odgovoran. Odstupanja se obračunavaju i kompenzuju od<br />

strane Operatora tržišta u skladu sa Pravilnikom o načinu obračuna odstupanja predaje i prijema<br />

električne energije od voznih redova.<br />

<strong>OPS</strong> obezbjeñuje mjerenje predate i primljene električne energije na tačkama razdvajanja<br />

prenosnog sistema sa korisnicima, susjednim sistemima i drugim relevantnim tačkama.<br />

<strong>OPS</strong> utvrñuje gubitke nastale u prenosnom sistemu <strong>za</strong> svaki sat posebno i podatke o<br />

utvrñenim gubicima dostavlja Operatoru tržišta.<br />

<strong>OPS</strong> je obave<strong>za</strong>n da provjerene i potvrñene mjerne podatke, koji su postali zvanični, dostavi<br />

Operatoru tržišta. Operator tržišta te podatke može koristiti <strong>za</strong> utvrñivanje količinskog odstupanja<br />

predaje/prijema električne energije od voznih redova, finansijski obračun i analizu funkcionisanja<br />

tržišta.<br />

6. Dodjela i korišćenje prekograničnih prenosnih kapaciteta<br />

Član 264<br />

<strong>OPS</strong> je odgovoran <strong>za</strong> odobravanje i reali<strong>za</strong>ciju korišćenja prekograničnih prenosnih<br />

kapaciteta.<br />

Član 265<br />

Operator prenosnog sistema utvrñuje prekogranični neto prenosni kapacitet (NTC) u saradnji<br />

sa operatorima sistema u interkonekciji <strong>za</strong> svaku granicu na godišnjem, mjesečnom, nedjeljnom i<br />

dnevnom nivou.<br />

Prilikom odreñivanja neto prenosnog kapaciteta uvažavaju se predviñena pogonska stanja u<br />

elektroenergetskim sistemima u regionu <strong>za</strong> odgovarajući vremenski period, tehnički kriterijumi iz<br />

člana 19 stav 4 tč. 1 i 2 ovih <strong>Pravila</strong> i odgovarajući postupci ureñeni UCTE / ENTSO-E<br />

operativnim priručnikom.<br />

Član 266<br />

<strong>OPS</strong> objavljuje na svojoj internet stranici informacije o vrijednosti godišnjih, mjesečnih,<br />

sedmičnih i dnevnih neto prenosnih kapaciteta, već rasporeñenih kapaciteta (AAC) i raspoloživih<br />

prenosnih kapaciteta (ATC) <strong>za</strong> svaki navedeni vremenski horizont, kao i druge relevantne<br />

podatke <strong>za</strong> prekograničnu razmjenu električne energije.

Član 267<br />

<strong>OPS</strong> vrši dodjelu prekograničnog kapaciteta u skladu sa Pravilima <strong>za</strong> dodjelu raspoloživih<br />

prekograničnih prenosnih kapaciteta i objavljuje informacije o dodjeli prekograničnih kapaciteta<br />

na svojoj internet stranici.<br />

Nakon što <strong>OPS</strong> izvrši dodjelu prava na korišćenje prekograničnog prenosnog kapaciteta<br />

učesnicima na tržištu električne energije, ovi učesnici na tržištu električne energije stiču pravo da<br />

u okviru izrade i promjena voznog reda prijave prekogranične razmjene električne energije u<br />

okviru dodijeljenog prava.<br />

<strong>OPS</strong> obavještava Operatora tržišta o izvršenoj dodjeli prava na korišćenje prekograničnih<br />

kapaciteta (učesnici na tržištu, kojima je pravo bilo dodijeljeno, granica, pravac razmjene,<br />

vremenski period, visina dodjeljenog kapaciteta).<br />

Član 268<br />

<strong>OPS</strong> ima pravo da djelimično ili u potpunosti ograniči već dodjeljene prekogranične prenose<br />

električne energije:<br />

- u slučaju da operator prenosnog sistema susjedne države uvodi mjere <strong>za</strong> ograničavanje<br />

prekograničnih prenosnih kapaciteta,<br />

- u slučaju tehničkih ograničenja u prenosnom sistemu <strong>OPS</strong>-a kad se <strong>za</strong>gušenje ne može<br />

sprječiti tržišnim mjerama, i<br />

- u slučaju više sile.<br />

<strong>OPS</strong> je dužan u što kraćem vremenu obavijestiti korisinke o ograničavanju već dodjeljenih<br />

prava korišćenja prekograničnog prenosnog kapaciteta (datum, trajanje, obim ograničavanja<br />

prekograničnig prenosa).<br />

7. Nadzor rada EES-a<br />

Član 269<br />

Praćenje reali<strong>za</strong>cija Ugovora o korišćenju prenosnog sistema u realnom vremenu obavlja se u<br />

Dispečerskom centru <strong>OPS</strong>-a.<br />

Član 270<br />

Sve izmjene nastale usljed odstupanja rada EES-a od planiranog ili zbog dispečerskih akcija<br />

planiranih u cilju očuvanja stabilnosti rada EES-a se sprovode u skladu sa čl. 230, 231 i 238 do<br />

241 ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

8. Zagušenja u prenosnom sistemu<br />

Član 271<br />

U slučaju preopterećenosti prenosnog sistema, <strong>OPS</strong> nalaže proizvoñačima promjenu<br />

opterećenja, koji su dužni da je sprovedu. Kod snižavanja snage proizvodnje proizvoñača <strong>OPS</strong><br />

vodi računa, da se sniženje što manje primjenjuje na proizvoñačima koji koriste obnovljive<br />

energetske izvore, toplotu ili energiju otpada ili kombinovanu toplotnu energiju.<br />

U slučaju da ni sprovoñenje ovakvih mjera ne dovede do otklanjanja preopterećenja, <strong>OPS</strong><br />

mora smanjiti ili prekinuti one prenose električne energije koji utiču na pojavu <strong>za</strong>gušenja u<br />

prenosnom sistemu.<br />

Mjere iz predhodnog stava, korisnici prenosnog sistema moraju sprovesti u <strong>za</strong>htijevanom<br />

vremenskom roku. U suprotnom, radi sanacije takvog stanja i sprečavanja većih posljedica, <strong>OPS</strong><br />

pristupa sprovoñenju drugih, skupljih mjera (npr. angažovanje rezervne snage, kupovina<br />

električne energije, troškovi nastali zbog prekida ugovorene nabavke električne energije <strong>za</strong><br />

krajnje kupce itd.), čiji se troškovi <strong>za</strong>računavaju korisnicima prenosnog sistema koji nijesu<br />

sproveli prvobitno <strong>za</strong>htijevane mjere.<br />

VII. NEPOŠTOVANJE OBAVEZA IZ PRAVILA I RJEŠAVANJE<br />

SPOROVA<br />

1. Nepoštovanje obave<strong>za</strong> sa strane korisnika<br />

Član 272<br />

<strong>OPS</strong> na osnovu podataka koje ima provjerava poštovanje odredbi <strong>Pravila</strong> i identifikuje sva<br />

kršenja sa strane korisnika.

<strong>OPS</strong> ima pravo da traži od korisnika sve informacije koje mu trebaju <strong>za</strong> istraživanje<br />

pretpostavljenog nepoštovanja <strong>Pravila</strong>.<br />

<strong>OPS</strong> u slučaju, da utvrdi nepoštovanje <strong>Pravila</strong>, šalje korisniku i Agenciji informaciju upozorenja<br />

koja sadrži:<br />

- opis nepoštovanja <strong>Pravila</strong>,<br />

- rok <strong>za</strong> primjenu aktivnosti korisnika, neophodnih <strong>za</strong> ponovno uspostavljanje pravilnog<br />

funkcionisanja sistema odnosno <strong>za</strong> otklanjanje nepoštovanja <strong>Pravila</strong>, i<br />

- poziv korisniku da predstavi svoje komentare, odnosno objašnjenje nepoštovanja <strong>Pravila</strong>.<br />

U slučaju, da nepoštovanje <strong>Pravila</strong> ozbiljno narušava mogućnost i/ili kvalitet izvoñenja<br />

djelatnosti <strong>OPS</strong>-a, <strong>OPS</strong> ima pravo na ukidanje pružanja usluga korisniku sve dok korisnik ne<br />

preduzme mjere <strong>za</strong> otklanjanje nepoštovanja <strong>Pravila</strong>.<br />

U slučaju da korisnik u roku, navedenom u upozorenju, ne otkloni nepoštovanje <strong>Pravila</strong>, <strong>OPS</strong><br />

ima pravo da preduzme sve mjere <strong>za</strong> uspostavljanje pravilnog funkcionisanja sistema uključujući<br />

odbijanje pristupa korisnika prenosnom sistemu. <strong>OPS</strong> o preduzimanju mjera obavještava<br />

Agenciju.<br />

U slučaju da korisnik u roku, navedenom u upozorenju, otkloni nepoštovanje <strong>Pravila</strong>, <strong>OPS</strong> o<br />

tome obavještava Agenciju.<br />

2. Nepoštovanje obave<strong>za</strong> sa strane <strong>OPS</strong>-a<br />

Član 273<br />

Svaki korisnik koji pretpostavlja nepoštovanje <strong>Pravila</strong> sa strane <strong>OPS</strong>-a ima pravo da o tome<br />

obavjesti <strong>OPS</strong>. <strong>OPS</strong> je dužan da sprovede unutrašnju kontrolu u cilju provjere navedog<br />

nepoštovanja i da u roku od 45 dana nakon primanja obavještenja obavjesti korisnika o<br />

rezultatima provjere.<br />

U slučaju da korisnik nije saglasan sa rezultatima provjere ima pravo da u roku od 15 dana<br />

nakon primanja obavještenja od strane <strong>OPS</strong>-a, prosljedi <strong>OPS</strong>-u dodatna <strong>za</strong>pažanja. <strong>OPS</strong> je<br />

dužan da u roku od 15 dana prosljedi korisniku njegovu konačnu odluku.<br />

3. Materijalna odgovornosti <strong>OPS</strong> i korisnika<br />

Član 274<br />

Bilo kakva odgovornost sa strane <strong>OPS</strong>-a ili korisnika sistema u njihovim meñusobnim<br />

odnosima kao posljedica nepoštovanja njihovih obave<strong>za</strong>, koje proizlaze iz ovih <strong>Pravila</strong>,<br />

ograničena je na direktno pričinjenu materijalnu štetu koja je direktni rezultat njihovog ponašanja.<br />

Pri tome, isključuje se odgovornost <strong>za</strong> posredne štete ili gubitak prihoda, osim ako ovo nije u<br />

meñusobnom ugovoru eksplicitno definisano.<br />

Štoviše, odgovornost <strong>OPS</strong>-a izričito je ograničena na slučajeve prevara, korupcije i/ili krajnje<br />

nepažnje.<br />

4. Rješavanje sporova<br />

Član 275<br />

U slučaju nastanka spora izmeñu <strong>OPS</strong>-a i korisnika, isti će nastojati da, uz dobru volju, riješe<br />

bilo koji spor koji nastane meñu njima u vezi sa pitanjima koja se odnose na <strong>Pravila</strong>.<br />

Ako se ne postigne dogovor, strane u sporu se mogu obratiti Agenciji, koja rješava spornu<br />

situaciju po proceduri <strong>za</strong> rješavanje sporova.<br />

Odluke Agencije su konačne.<br />

Protiv odluke Agencije može se pokrenuti upravni spor.<br />

VIII. PRELAZNE ODREDBE<br />

1. Revizija <strong>Pravila</strong> i odredaba koje su sadržane u njemu<br />

Član 276<br />

Inicijativu <strong>za</strong> izmjenu ili dopunu <strong>Pravila</strong> mogu preduzeti <strong>OPS</strong>, korisnici i energetski subjekti.<br />

Korisnici i energetski subjekti predloge <strong>za</strong> izmjenu ili dopunu <strong>Pravila</strong> dostavljaju <strong>OPS</strong>-u.<br />

Izmjene i dopune <strong>Pravila</strong> vrše se na način i po postupku <strong>za</strong> njihovo donošenje.<br />

2. Usaglašavanje sa obave<strong>za</strong>ma iz <strong>Pravila</strong>

1) Usaglašavanje sa obave<strong>za</strong>ma iz <strong>Pravila</strong><br />

Član 277<br />

<strong>OPS</strong> i korisnici dužni su da u roku od dvije godine nakon stupanja <strong>Pravila</strong> na snagu usaglase<br />

sa odredbama <strong>Pravila</strong> sve karakteristike i eksploataciju prenosnih objekata i objekata korisnika<br />

prenosnog sistema, uključujući i trajno izuzimanje od obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong>.<br />

Objekti korisnika prenosnog sistema<br />

Član 278<br />

U slučajevima <strong>za</strong> koje je predviñeno izdavanje Saglasnosti <strong>za</strong> priključenje mora se pristupiti<br />

potpunom ispunjavanju obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong>, izuzev po onim pitanjima <strong>za</strong> koje je prethodno<br />

odobreno trajno izuzimanje od usaglašavanja.<br />

U slučajevima <strong>za</strong> koje nije predviñeno izdavanje Saglasnosti <strong>za</strong> priključenje mora se pristupiti<br />

potpunom ispunjavanju obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> najkasnije prilikom prve rekonstrukcije, odnosno<br />

dogradnje objekta, izuzev po onim pitanjima <strong>za</strong> koje je prethodno odobreno trajno izuzimanje od<br />

ispunjavanja obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong>.<br />

Trajno izuzimanje od obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong><br />

Član 279<br />

Objekti <strong>za</strong> proizvodnju električne energije mogu biti trajno izuzeti od obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> u<br />

slučajevima kada su ispunjeni sljedeći uslovi:<br />

- ispunjavanje obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> <strong>za</strong>htjeva promjenu čitave proizvodne jedinice,<br />

- izuzeće od obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> ne narušava uslove normalnog rada elektroenergetskog<br />

sistema, i<br />

- izuzeće od obave<strong>za</strong> ne ugrožava pristup prenosnom sistemu ostalim korisnicima prenosnog<br />

sistema.<br />

Pitanje narušavanja uslova normalnog rada EES-a ocenjuje isključivo <strong>OPS</strong>.<br />

Mjerenje električne energije<br />

Član 280<br />

Za potrebe usaglašavanja mjernih mjesta sačinjavaju se posebni izvještaji o ispunjavanju<br />

obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> i planovi usaglašavanja u skladu sa odredbama čl. 281 i 282 ovih <strong>Pravila</strong> koji<br />

sadrže i tehničke uslove <strong>za</strong> postojeće mjerno mjesto i tipska rješenja <strong>za</strong> opremanje i instalaciju<br />

brojila, registratora podataka i pomoćnih ureñaja.<br />

Postojeći ugrañeni mjerni transformatori koji ne <strong>za</strong>dovoljavaju kriterijume iz čl. 108, 117 i 118<br />

ovih <strong>Pravila</strong> se mogu i dalje koristiti do veće rekonstrukcije objekta.<br />

Izvještaj o ispunjavanju obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong><br />

Član 281<br />

<strong>OPS</strong> u roku od 12 mjeseci nakon stupanja <strong>Pravila</strong> na snagu dostavlja korisnicima prenosnog<br />

sistema <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> podatke o ispunjavanju obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> i o usaglašenosti sa tehničkim<br />

specifikacijama i standardima ureñenim u Pravilima.<br />

Korisnici prenosnog sistema su dužni da dostave <strong>OPS</strong>-u sve podatke u skladu sa <strong>za</strong>htjevom u<br />

roku od 3 mjeseca nakon prijema ovog <strong>za</strong>htjeva.<br />

Na osnovu dostavljenih podataka i rezultata redovnih i vanrednih ispitivanja, <strong>OPS</strong> izrañuje<br />

izvještaje o ispunjavanju obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> najkasnije u roku od dvije godine od dana stupanja<br />

<strong>Pravila</strong> na snagu.<br />

Planovi usaglašavanja

Član 282<br />

U cilju odreñivanja postupka usaglašavanja prenosnih objekata i objekata korisnika prenosnog<br />

sistema sa odredbama <strong>Pravila</strong>, a na osnovu izvještaja o ispunjavanju obave<strong>za</strong> iz člana 281 ovih<br />

<strong>Pravila</strong>, izrañuju se planovi usaglašavanja.<br />

<strong>OPS</strong> izrañuje planove usaglašavanja koje se odnose na funkcionisanje cjelokupnog<br />

prenosnog sistema i <strong>za</strong> prenosne objekte.<br />

Korisnici prenosnog sistema izrañuju plan usaglašavanja <strong>za</strong> svoje objekte u roku i formatu koji<br />

odredi <strong>OPS</strong>.<br />

U planovima usaglašavanja potrebno je navesti opis potrebne opreme i radova i rok <strong>za</strong><br />

sprovoñenje plana usaglašavanja.<br />

<strong>OPS</strong> odobrava, odnosno nalaže unošenja izmjena u planove usaglašavanja korisnika<br />

prenosnog sistema.<br />

Sve planove usaglašavanja potrebno je izraditi najkasnije u roku od tri godine od dana<br />

stupanja <strong>Pravila</strong> na snagu.<br />

2) Zahtjev <strong>za</strong> izuzeće od obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong><br />

Član 283<br />

Ukoliko korisnik uvidi da nije, ili neće biti u mogućnosti da ispuni neku od odredbi iz <strong>Pravila</strong>,<br />

obavještava o tome <strong>OPS</strong> u skladu sa članom 281 stav 2 ovih <strong>Pravila</strong> i preduzima mjere da bi se<br />

otklonili uzroci koji su doveli ili će dovesti do toga, što je prije moguće.<br />

Korisnik ima pravo, ukoliko smatra da nije, ili neće biti u mogućnosti da ispuni neku od odredbi<br />

iz <strong>Pravila</strong>, da podnese <strong>OPS</strong>-u <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> izuzeće od obave<strong>za</strong> iz <strong>Pravila</strong> u skladu sa članom 284<br />

ovih <strong>Pravila</strong>.<br />

Član 284<br />

Zahtjev <strong>za</strong> izuzeće od odredbi iz <strong>Pravila</strong> mora sadržati:<br />

- odredbu <strong>Pravila</strong> <strong>za</strong> koju se traži izuzeće,<br />

- identifikaciju postrojenja i/ili ureñaja u odnosu na koji se pravi izuzeće i, ukoliko je relevantno,<br />

prirodu i trajanje izuzeća,<br />

- detaljno obrazloženje <strong>za</strong>što se izuzeće traži,<br />

- predložene mjere <strong>za</strong> prevazilaženje razloga koji su doveli do potrebe traženja izuzeća, kao i<br />

predložene mjere prevazilaženja posljedica traženog izuzeća <strong>za</strong> vrijeme predloženog trajanja<br />

izuzeća, i<br />

- vremenski rok <strong>za</strong> koji se izuzeće traži.<br />

Član 285<br />

<strong>OPS</strong> po podnesenom <strong>za</strong>htjevu odlučuje u roku od 15 dana od dana njegovog podnošenja.<br />

Član 286<br />

Izuzeće od bilo koje odredbe <strong>Pravila</strong> koje odobrava <strong>OPS</strong>, sadrži:<br />

- odredbe <strong>Pravila</strong> na koji se odnosi podneseni <strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> izuzećem,<br />

- razlog zbog koga korisnik traži izuzeće,<br />

- identifikaciju postrojenja i/ili ureñaja na koje se odnosi izuzimanje i, ukoliko je potrebno,<br />

prirodu i obim izuzeća, uključujući i odredbe izmijenjenih saglasnosti, i<br />

- datum do kada važi izuzeće.<br />

Član 287<br />

<strong>OPS</strong> vodi registar svih odobrenih izuzetaka, navodeći ime subjekta na čiji je <strong>za</strong>htjev odobreno<br />

izuzeće, odredbu <strong>Pravila</strong> ćije je izuzeće odobreno i vrijeme trajanja izuzeća.<br />

Na <strong>za</strong>htjev bilo kog korisnika, <strong>OPS</strong> je dužan izdati kopiju registra izuzetaka.<br />

Član 288<br />

Ako doñe do značajnih izmjena u okolnostima, pregled postojećih izuzetaka, kao i svih<br />

izuzetaka koji se razmatraju, može biti iniciran od strane Agencije ili na <strong>za</strong>htjev <strong>OPS</strong>-a ili<br />

korisnika.<br />

3) Usaglašavanje opštih i drugih propisa, sporazuma i ugovora

Član 289<br />

<strong>OPS</strong> je dužan da u roku od dvije godine od dana stupanja <strong>Pravila</strong> na snagu, usaglasi sa<br />

Pravilima sva opšta i druga akta, kao i <strong>za</strong>ključene sporazume i ugovore.<br />

Do početka primjene akata iz stava 1 ovog člana, primjenjivaće se važeća akta, sporazumi i<br />

ugovori.<br />

IX. ZAVRŠNE ODREDBE<br />

Član 290<br />

Sastavni dio <strong>Pravila</strong> su i sledeći prilozi:<br />

- Prilog 1: Zahtjev <strong>za</strong> izdavanje mišljenja o mogućnosti priključenja na prenosni sistem<br />

- Prilog 2: Zahtjev <strong>za</strong> izdavanje saglasnosti <strong>za</strong> priključenje na prenosni sistem<br />

- Prilog 3: Podaci o energetskim postrojenjima (prilog ugovora o priključenju)<br />

Član 291<br />

<strong>OPS</strong> u postupku utvrñivanja <strong>Pravila</strong> obezbjeñuje učešće <strong>za</strong>interesovanih lica u oblasti<br />

električne energije i <strong>Pravila</strong> dostavlja Agenciji na odobrenje.<br />

Nakon odobrenja Agencije <strong>Pravila</strong> će biti objavljena u Službenom listu Crne Gore i na internet<br />

stranici <strong>OPS</strong>-a.<br />

Član 292<br />

Ova <strong>Pravila</strong> stupaju na snagu osmog dana od dana objavljivanja u Službenom listu Crne<br />

Gore.<br />

Danom stupanja na snagu ovih <strong>Pravila</strong> prestaje da važi Privremeni kodeks mreže ("Službeni<br />

list RCG", broj 13/2005).<br />

Odbor direktora<br />

Broj:10-00-11424<br />

Podgorica, 27.10.2011. godine<br />

Predsjednik,<br />

Dragan Laketić, s.r.<br />

PRILOG 1<br />

ZAHTJEV ZA IZDAVANJE MIŠLJENJA<br />

O MOGUĆNOSTI PRIKLJUČENJA NA PRENOSNI SISTEM<br />

1. Osnovni podaci o korisniku / podnosiocu <strong>za</strong>htjeva<br />

1.1. Naziv korisnika<br />

1.2. Vrsta korisnika<br />

1.3.<br />

Naziv objekta <strong>za</strong> koji se traži<br />

mišljenje<br />

1.4. Adresa objekta<br />

1.5.<br />

Broj katastarske čestice objekta<br />

(priložiti situaciju sa ucrtanim<br />

objektom)<br />

proizvoñač<br />

direktni potrošač<br />

Operator distributivnog sistema

1.6. Razlog podnošenja <strong>za</strong>htjeva priključenje novog objekta<br />

povećanje instalisane snage<br />

proizvoñača odnosno priključne snage<br />

direktnog potrošača<br />

promjena tehničkih parametara<br />

priključka<br />

priključenje novih ili povećanje snage<br />

postojećih vlastitih izvora napajanja<br />

direktnog potrošača<br />

1.7.<br />

1.8.<br />

Predviñena snaga priključenja<br />

odnosno povećanje snage (MW)<br />

Predviñen naponski nivo<br />

priključenja (kV)<br />

1.9. Faznost reali<strong>za</strong>cije (DA/NE)<br />

1.10.<br />

Planirani datum reali<strong>za</strong>cije<br />

proširenja/izgradnje (navesti po<br />

fa<strong>za</strong>ma)<br />

1.11. Adresa korisnika<br />

1.12. Telefon korisnika<br />

1.13. Fax korisnika:<br />

1.14. Odgovorno lice<br />

ime i prezime<br />

adresa<br />

e-mail<br />

telefon<br />

POPUNJAVA PROIZVOðAČ<br />

2. Podaci o proizvodnom objektu<br />

2.1. Vrsta i tip elektrane<br />

fa<strong>za</strong> I II III IV<br />

god./mj.<br />

MW<br />

protočna hidroelektrana<br />

akumulaciona hidroelektrana<br />

reverzibilna hidroelektrana<br />

termoelektrana<br />

termoelektrana - toplana

2.2.<br />

2.3.<br />

Pogonsko gorivo (<strong>za</strong><br />

termoelektrane i termoelektranetoplane)<br />

Energetski podaci elektrane po<br />

fa<strong>za</strong>ma:<br />

2.3.1. Broj proizvodnih jedinica<br />

2.3.2. Aktivna snaga generatora (MW)<br />

2.3.3.<br />

2.3.4.<br />

2.4.<br />

Maksimalna snaga na pragu<br />

elektrane (MW)<br />

Očekivana prosječna godišnja<br />

proizvodnja (MWh)<br />

Mogućnost regulacije reaktivne<br />

snage<br />

(DA/NE)<br />

vjetroelektrana<br />

ostalo (navesti):<br />

ugalj<br />

gas<br />

mazut<br />

ostalo:<br />

POPUNJAVA DIREKTNI POTROŠAČ I ODS<br />

3. Podaci o objektu koji se priključuje<br />

3.1. Vrsta objekta<br />

I II III IV<br />

industrijsko postrojenje<br />

industrijsko postrojenje sa<br />

proizvodnom jedinicom<br />

elektrovučna podstanica<br />

široka potrošnja<br />

ostalo:<br />

3.2. Energetski podaci po fa<strong>za</strong>ma: I II III IV<br />

3.2.1.<br />

3.2.2.<br />

3.2.3.<br />

Očekivano maksimalno<br />

opterećenje (MW) 1<br />

Očekivano maksimalno<br />

opterećenje (MVA) 1<br />

Očekivano minimalno opterećenje<br />

(MW) 1

3.2.4<br />

3.2.5<br />

3.2.5<br />

Očekivana prosječna godišnja<br />

potrošnja (MWh) 1<br />

Maksimalna snaga proizvodnih<br />

jedinica (MW)<br />

Očekivana prosječna godišnja<br />

proizvodnja (MWh)<br />

1 ... bez uvažavanja proizvodnih jedinica<br />

PRILOG 2<br />

ZAHTJEV ZA IZDAVANJE SAGLASNOSTI ZA PRIKLJUČENJE<br />

NA PRENOSNI SISTEM<br />

1. Osnovni podaci o korisniku / podnosiocu <strong>za</strong>htjeva<br />

1.1. Naziv korisnika<br />

proizvoñač<br />

1.2. Vrsta korisnika<br />

1.3. Naziv objekta <strong>za</strong> koji se traži saglasnost<br />

1.4. Adresa objekta<br />

1.5.<br />

Broj katastarske čestice objekta (priložiti<br />

situaciju sa ucrtanim objektom)<br />

1.6. Razlog podnošenja <strong>za</strong>htjeva<br />

1.7.<br />

Broj i datum mišljenja o mogućnosti<br />

priključenja odnosno Saglasnosti <strong>za</strong><br />

direktni potrošač<br />

Operator distributivnog<br />

sistema<br />

priključenje novog objekta<br />

povećanje instalisane snage<br />

proizvoñača odnosno<br />

priključne snage direktnog<br />

potrošača<br />

promjena tehničkih<br />

parametara priključka<br />

priključenje novih ili<br />

povećanje snage postojećih<br />

vlastitih izvora napajanja<br />

direktnog potrošača

1.8.<br />

1.9.<br />

1.10.<br />

1.11.<br />

priključenje postojećeg objekta<br />

Fa<strong>za</strong> izgradnje (prema izdatom mišljenju<br />

o mogućnosti priključenja)<br />

Planirani datum reali<strong>za</strong>cije<br />

proširenja/izgradnje<br />

Predviñena snaga priključenja odnosno<br />

povećanje snage (MW)<br />

Predviñen naponski nivo priključenja<br />

(kV)<br />

1.12. Adresa korisnika<br />

1.13. Telefon korisnika<br />

1.14. Fax korisnika<br />

1.15. Odgovorno lice<br />

POPUNJAVA PROIZVOðAČ<br />

ime i prezime<br />

adresa<br />

e-mail<br />

telefon<br />

2. Podaci o proizvodnom objektu<br />

2.1. Vrsta i tip elektrane<br />

2.2.<br />

Pogonsko gorivo (<strong>za</strong> termoelektrane i<br />

termoelektrane-toplane)<br />

protočna hidroelektrana<br />

akumulaciona hidroelektrana<br />

reverzibilna hidroelektrana<br />

termoelektrana<br />

termoelektrana - toplana<br />

vjetroelektrana<br />

ostalo (navesti):<br />

ugalj<br />

gas<br />

mazut<br />

ostalo:<br />

2.3. Energetski podaci elektrane: postojeće novo

2.3.1. Broj kotlova<br />

2.3.2. Broj proizvodnih jedinica<br />

2.3.3. Broj blok transformatora<br />

2.3.4. Prividna snaga (MVA)<br />

2.3.5. Aktivna snaga (MW)<br />

2.3.6. Reaktivna snaga (Mvar)<br />

2.3.7.<br />

2.3.8.<br />

2.3.9.<br />

2.3.10.<br />

2.3.11.<br />

2.3.12.<br />

2.3.13.<br />

2.3.14.<br />

2.4.<br />

Maksimalna snaga na pragu elektrane<br />

(MW)<br />

Minimalna snaga na pragu elektrane<br />

(MW)<br />

Raspoloživa snaga na pragu elektrane<br />

(MW)<br />

Očekivana prosječna godišnja proizvodnja<br />

(MWh)<br />

Nazivni naponski nivo priključenja<br />

vlastite potrošnje (kV)<br />

Najveća vrijednost vlastite potrošnje<br />

aktivne snage (MW)<br />

Najveća vrijednost vlastite potrošnje<br />

reaktivne snage (Mvar)<br />

Mogućnost regulacije reaktivne snage<br />

(DA/NE)<br />

Podaci o generatorima (popunjava se <strong>za</strong><br />

svaki generator)<br />

2.4.1. Vrsta generatora<br />

2.4.2. Prividna snaga (MVA)<br />

2.4.3. Aktivna snaga (MW)<br />

2.4.4. Faktor snage<br />

2.4.5. Nominalni napon (kV)<br />

2.4.6.<br />

2.4.7.<br />

Vrsta pobudnog sistema (rotirajući /<br />

statički)<br />

Tip naponskog regulatora i stabili<strong>za</strong>tora<br />

sistema<br />

1 2 3 4

2.4.8. Koeficijent (odnos) kratkog spoja<br />

2.4.9. Sinhrona reaktansa (%)<br />

2.4.10. Tranzijentna reaktansa (%)<br />

2.4.11. Subtranzijentna reaktansa (%)<br />

2.4.12.<br />

2.5.<br />

Vremenska konstanta prigušnog namotaja<br />

(s)<br />

Podaci o turbini (popunjava se <strong>za</strong> svaku<br />

pojedinačno)<br />

2.5.1. Tip turbine<br />

2.5.2. Instalisana snaga turbine (MW)<br />

2.5.3. Tehnički minimum (MW)<br />

2.5.4. Protok min/max (m 3 )<br />

1 2 3 4<br />

2.6. Podaci o transformatorima 1 2 3 4<br />

2.6.1. Nominalni prenosni odnos (kV/kV)<br />

2.6.2. Nominalna snaga VN/NN1/NN2 (MVA)<br />

2.6.3.<br />

Napon kratkog spoja<br />

(%)<br />

U k 1-2<br />

U k 1-3<br />

U k 2-3<br />

2.6.4.<br />

2.6.5.<br />

Tip regulacije (pod opterećenjem, pra<strong>za</strong>n<br />

hod)<br />

Regulacioni opseg, veličina koraka<br />

regulacione preklopke (%)<br />

2.6.6. Grupa spoja<br />

2.6.7.<br />

Direktna reaktansa (srednji položaj<br />

regulacione preklopke)<br />

2.6.8. Nulta reaktansa<br />

2.6.9. Način uzemljenja zvjezdišta<br />

POPUNJAVA DIREKTNI POTROŠAČ I ODS<br />

3. Podaci o objektu koji se priključuje<br />

3.1. Vrsta objekta<br />

industrijsko postrojenje<br />

industrijsko postrojenje sa

proizvodnom jedinicom<br />

elektrovučna podstanica<br />

široka potrošnja<br />

ostalo:<br />

3.2. Energetski podaci: postojeće novo<br />

3.2.1 Instalirana snaga objekta (MVA)<br />

3.2.2. Faktor snage (cos φ)<br />

3.2.3.<br />

Očekivano maksimalno opterećenje (MW)<br />

1<br />

3.2.4.<br />

3.2.5.<br />

3.2.6.<br />

3.2.7.<br />

3.2.8.<br />

3.2.9.<br />

3.2.10.<br />

Očekivano minimalno opterećenje (MW)<br />

1<br />

Predviñeni dnevni profil potrošnje (dnevni<br />

dijagram aktivne i reaktivne snage u<br />

zimskom i ljetnom režimu) priložen u<br />

prilogu (DA/NE)<br />

Osjetljivost potrošnje korisnika na<br />

naponske i frekvencijske varijacije<br />

prenosnog sistema (opisati):<br />

Maksimalni iznos flikera i sadržaj<br />

harmonika koje korisnik svojim<br />

potrošačima uzrokuje na mjestu<br />

priključka. Kad Korisnik posjeduje<br />

industrijske peći, valjaonice, instalacije <strong>za</strong><br />

vuču i druge potrošače koji mogu<br />

prouzrokovati varijacije u napajanju kod<br />

drugih korisnika <strong>za</strong> navedene potrošače<br />

potrebno je dostaviti pojedinosti.<br />

Pojedinosti o cikličnim varijacijama<br />

potrošnje aktivne i reaktivne snage (>5<br />

MVA/min.)<br />

Gradijent promjene aktivne i reaktivne<br />

snage - povećanje/smanjenje (>5<br />

MVA/min.)<br />

Neto profil proizvodnje svih proizvodnih<br />

jedinica direktno priključenih na<br />

korisnički sistem (MWh)<br />

3.2.11. Maksimalna snaga proizvodnih jedinica

3.2.12.<br />

(MW)<br />

Očekivana prosječna godišnja proizvodnja<br />

(MWh)<br />

3.3. Podaci o transformatorima 1 2 3 4<br />

3.3.1. Nominalni prenosni odnos (kV/kV)<br />

3.3.2. Nominalna snaga VN/NN1/NN2 (MVA)<br />

3.3.3.<br />

Napon kratkog spoja<br />

(%)<br />

U k 1-2<br />

U k 1-3<br />

U k 2-3<br />

3.3.4.<br />

3.3.5.<br />

Tip regulacije (pod opterećenjem, pra<strong>za</strong>n<br />

hod)<br />

Regulacioni opseg, veličina koraka<br />

regulacione preklopke (%)<br />

3.3.6. Grupa spoja<br />

3.3.7.<br />

Direktna reaktansa (srednji položaj<br />

regulacione preklopke)<br />

3.3.8. Nulta reaktansa<br />

3.3.9. Način uzemljenja zvjezdišta<br />

1 ... bez uvažavanja proizvodnih jedinica<br />

POPUNJAVAJU SVI KORISNICI<br />

Planirana potrošnja električne energije (sa uvažavanjem vlastite proizvodnje)<br />

odnosno proizvodnja električne energije (na pragu elektrane)<br />

Godina priključenja (20___)<br />

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII<br />

Energija (MWh)<br />

Ukupno [MWh]<br />

Godina priključenja +1 (20___)<br />

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII<br />

Energija (MWh)<br />

Ukupno [MWh]

Godina priključenja +2 (20___)<br />

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII<br />

Energija (MWh)<br />

Ukupno [MWh]<br />

Godina priključenja +3 (20___)<br />

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII<br />

Energija (MWh)<br />

Ukupno [MWh]<br />

Godina priključenja +4 (20___)<br />

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII<br />

Energija (MWh)<br />

Ukupno [MWh]<br />

Prilozi uz <strong>za</strong>htjev:<br />

1. Energetska saglasnost<br />

2. Pogonska karta proizvodne jedinice (proizvoñač)<br />

3. Jednopolna šema postrojenja<br />

4. Za direktne potrošače - principijelna jednopolna šema napajanja velikih industrijskih<br />

potrošača, energana ili kompen<strong>za</strong>cijskih ureñaja (>5 MVA)<br />

5. Predviñeni dnevni profil potrošnje (dnevni dijagram aktivne i reaktivne snage u<br />

zimskom i ljetnom režimu)<br />

Odgovorno lice Korisnika<br />

____________________<br />

Napomena: Crnogorski elektroprenosni sistem (CGES) <strong>za</strong>država pravo da od<br />

korisnika, <strong>za</strong> potrebe izrade Elaborata o priključenju, traži dodatne informacije.<br />

PRILOG 3<br />

Opšti podaci postrojenja:<br />

PODACI O ENERGETSKIM POSTROJENJIMA<br />

(PRILOG UGOVORA O PRIKLJUČENJU)<br />

1. Snaga (aktivna i cos φ) priključenja na sistem<br />

2. Mjesto priključka

3. Naponski nivo priključka<br />

4. Koordinacija izolacije<br />

5. Jednopolne šeme postojećeg i novog stanja<br />

6. Šeme <strong>za</strong>štite<br />

7. Maksimalna i minimalna snaga kratkog spoja<br />

8. Uslovi automatske sinhroni<strong>za</strong>cije<br />

9. Prisutnost viših harmonskih komponenti i komponenti flikera<br />

10. Isklopna snaga<br />

11. Načini uzemljenja neutralne tačke<br />

12.<br />

13.<br />

14.<br />

15.<br />

Minimalni i maksimalni napon u radu, trajanje i nivo kratkotrajnih prekoračenja<br />

minimalnih i maksimalnih vrijednosti<br />

Tip i obim izmjena reaktivne snage te potrebnih rezervi po reaktivnoj snazi koje<br />

korisnik sistema mora ugraditi u svoje naprave:<br />

- <strong>za</strong> potrošače važi cos φ ³ 0,9, ako po ugovoru nije odreñeno drugačije<br />

- <strong>za</strong> proizvodne jedinice u skladu sa čl. 77 do 81 <strong>Pravila</strong> <strong>za</strong> funkcionisanje<br />

prenosnog sistema<br />

Šeme naponske regulacije (referentna vrijednost, tačnost, brzina, rad pri<br />

smetnjama)<br />

Način uključenja u plan podfrekventnog rasterećenja i ograničenja pri<br />

nedostatku energije na tržištu energije<br />

16. Način uključenja u obezbjeñivanje sistemskih usluga<br />

17. Podaci o <strong>za</strong>štitnoj, mjerenoj i informacijskoj opremi i brojilima<br />

18.<br />

Način mjerenja i prenosa trenutnih mjerenih vrijednosti električnih varijabli,<br />

koje odredi sistemski opreater<br />

19. Preduzete mjere u slučaju velikih smetnji<br />

Tabela 1: Dalekovod (<strong>za</strong> direktne potrošače, ako imaju unutrašnje VN<br />

dalekovode)<br />

Opšti podaci<br />

1. Naziv dalekovoda<br />

2. Godina izgradnje i rekonstrukcije<br />

3.<br />

Vlasništvo dalekovoda, lokacija razgraničenja vlasništva te<br />

granice održavanja<br />

Konstrukcijske karakteristike<br />

oznaka jedinica

4. Konfiguracija dalekovoda - skica<br />

5.<br />

Rastojanje od ose stuba do faznih provodnika i <strong>za</strong>štitnog<br />

užeta<br />

a 1,2,3 , a 4<br />

6. Visina faznih provodnika i <strong>za</strong>štitnog užeta od zemlje h 1,2,3, h 4 m<br />

7. Provjes f m<br />

8. Presjek i materijal faznih provodnika i <strong>za</strong>štitnog užeta A mm 2<br />

9. Broj strujnih krugova<br />

10. Broj provodnika po fazi<br />

11. Broj i lokacija stubova<br />

12. Srednje rastojanje izmeñu stubova l sr m<br />

13. Dužina trase l km<br />

14. Dužina dalekovodnog užeta L km<br />

15. Optika u <strong>za</strong>ščitnom užetu (DA/NE)<br />

16. Podaci o izolacijskom (ovjesnom) materijalu<br />

Električne karakteristike<br />

m<br />

oznaka jedinica<br />

17. Nazivna struja I n A<br />

18. Nazivni napon U n kV<br />

19. Prividna snaga S n MVA<br />

20. Snaga punenja Q p Mvar<br />

21. Termička struja (zimi, ljeti) I th A<br />

22. Termička snaga (zimi, ljeti) S th MVA<br />

23. Maksimalna dozvoljena temperatura provodnika ϑ °C<br />

24. Talasni otpor Z v Ω<br />

25. Pozitivni ohmski otpor R 1 Ω<br />

26. Pozitivna reaktansa X 1 Ω<br />

27. Pozitivna kapacitivnost C 1 µF<br />

28. Shuntna provodnost G mS<br />

29. Nulta ohmska otpornost R 0 Ω<br />

30. Nulta reaktansa X 0 Ω

31. Nulta kapacitivnost C 0 µF<br />

32. Pozitivna meñusobna ohmska otpornost R 1m Ω<br />

33. Pozitivna meñusobna reaktansa X 1m Ω<br />

34. Nulta meñusobna ohmska otpornost R 0m Ω<br />

35. Nulta meñusobna reaktansa X 0m Ω<br />

36. Granica kratkospojne snage na početku dalekovoda S ks_max_p MVA<br />

37. Granica kratkospojne snage na kraju dalekovoda S ks_max_k MVA<br />

38. Redukcijski faktor r<br />

Pripadajuće DV polje<br />

39. Naziv DV polja<br />

40. Godina izgradnje<br />

41. Vlasništvo i održavanje polja<br />

Tehnički podaci pripadajućih polja - nazivna struja elemenata<br />

42.<br />

43.<br />

Q0, Q1 (Q2, Q3), Q7, Q8, Q9… (nazivna struja, godina<br />

proizvodnje)<br />

Strujni transformator (primarni prenosni odnos, maksimalna<br />

struja)<br />

44. Naponski transformator<br />

45. Prenaponski odvodnici<br />

Podaci o relejnim <strong>za</strong>štitnim napravama u poljima<br />

46. Vrsta <strong>za</strong>štite (nabrojati)<br />

47. APU (aktiviran: da/ne)<br />

48.<br />

Zaštita pred preopterećenjem (pri kojoj vrijednosti struje i<br />

vremenu će DV ispasti)<br />

49. Mogućnost lokacije greške (da/ne)<br />

50. Prenos kriterijuma distantne <strong>za</strong>štite (da/ne)<br />

Podaci o napravama <strong>za</strong> daljinsko upravljanje u poljima<br />

51. Tip mjernog pretvarača<br />

52. Tip naprava <strong>za</strong> daljinsko upravljanje<br />

53. Smjer daljinskog prenosa

54. Mogućnost i podešeni parametri sinhroni<strong>za</strong>cije<br />

Podaci o napravama <strong>za</strong> obračunska mjerenja u poljima<br />

55. Tip brojila aktivne energije<br />

56. Tip brojila reaktivne energije<br />

57. Tip obračunskog registratora<br />

58. Smjer daljinskog prenosa<br />

Tabela 2: Transformator<br />

Opšti podaci<br />

1. Naziv transformatorske stanice<br />

2. Godina izgradnje i rekonstrukcije<br />

3. Vlasništvo i održavanje transformatora<br />

4. Tip transformatora<br />

Električne karakteristike oznaka jedinica<br />

5. Broj namotaja (dva, tri)<br />

6.<br />

7.<br />

8.<br />

9.<br />

10.<br />

Nazivna prividna snaga primarnog, sekundarnog i<br />

terciarnog namotaja<br />

Nazivni napon primarnog, sekundarnog i terciarnog<br />

namotaja<br />

Maksimalni napon primarnog, sekundarnog i terciarnog<br />

namotaja<br />

Nazivna struja primarnog, sekundarnog i terciarnog<br />

namotaja<br />

Granica kratkospojne snage na primarnoj, sekundarnoj i<br />

terciarnoj strani<br />

S n_1,2,3<br />

U n_1,2,3<br />

U max_1,2,3<br />

I n_1,2,3<br />

S ks_max_1,2,3<br />

MVA<br />

kV+/-%<br />

kV<br />

A<br />

MVA<br />

11. Frekvencija f Hz<br />

12. Spoj<br />

13.<br />

Uzemljenje neutralne tačke (ne / fiksno / preko<br />

rastavljača)<br />

14. Tip i gubitci hlañenja P n kW<br />

Gubici u pojedinim namotajima (primara, sekundara, terciara)

15. Gubici u praznom hodu (u željezu P fe ) P 0 kW<br />

16. Gubici pri kratkom spoju (u bakru P cu ) P k kW<br />

17. Struja praznog hoda i 0 %<br />

18.<br />

Naponi kratkog spoja izmeñu pojedinih namotaja (primsek,<br />

prim-terc, sek-terc) pri najnižem, srednjem i<br />

najvišem odcjepu<br />

u k %<br />

Regulacija napona<br />

19. Tip regulacije namotaja (prim, sek, terc)<br />

20. Broj stepeni i veličina stepena na regulacijskoj strani %<br />

21. Najniži, srednji i najviši odcjep<br />

22.<br />

23.<br />

Dodani napon pri najnižem / najvišem odcjepu<br />

(npr. -20% / +20%)<br />

Otpornosti i reaktanse svih namotaja (direktne, inverzne i<br />

nulte - pri kratkom spoju i praznom hodu) te uzemljenja<br />

U min, max<br />

% / kV<br />

R, X Ω<br />

Pripadajuća transformatorska polja<br />

24. Naziv polja<br />

25. Godina izgradnje<br />

26. Vlasništvo i održavanje polja<br />

Tehnički podaci elemenata pripadajućih transformatorskih polja<br />

27.<br />

28.<br />

Q0, Q1 (Q2, Q3), Q8,… (tip prekidača, nazivna struja,<br />

godina proizvodnje)<br />

Strujni transformator (primarni prenosni odnos,<br />

maksimalna struja)<br />

29. Naponski transformator<br />

30. Prenaponski odvodnici<br />

Podaci o relejnim <strong>za</strong>štitnim napravama u poljima<br />

31. Vrsta <strong>za</strong>štite (nabrojati)<br />

32.<br />

Zaštita pred preopterećenjem (pri kojim vrijednostima<br />

struje i vremenu će TR ispasti)<br />

Podaci o napravama <strong>za</strong> daljinsko upravljanje u poljima

33. Tip mjernog pretvarača<br />

34. Tip naprava <strong>za</strong> daljinsko upravljanje<br />

35. Smjer daljinskog prenosa<br />

36. Mogućnost i podešeni parametri sinhroni<strong>za</strong>cije<br />

Podaci o napravama <strong>za</strong> obračunska mjerenja u poljima<br />

37. Tip brojila aktivne energije<br />

38. Tip brojila reaktivne energije<br />

39. Tip obračunskog registratora<br />

40. Smjer daljinskog prenosa<br />

Tabela 3: Agregat (generator + pobudni dio +turbina)<br />

Opšti podaci<br />

1. Vlasnik<br />

2. Lokacija<br />

3. Godina izgradnje i rekonstrukcije<br />

Generator i uzbuda oznaka jedinica<br />

4. Tip generatora<br />

5. Nazivna prividna snaga agregata S n MVA<br />

6. Nazivna aktivna snaga P n MW<br />

7. Nazivni napon na ste<strong>za</strong>ljkama generatora U n kV<br />

8. Nazivna struja I n A<br />

9. Nazivni faktor snage cos φ<br />

10. Frekvenca f Hz<br />

11. Nazivna brzina obrtanja rotora n n o/min<br />

12.<br />

Nazivna aktivna snaga generatora na ste<strong>za</strong>ljkama<br />

(turbina + generator)<br />

P st_max<br />

MW<br />

13. Najviša dozvoljena aktivna snaga generatora P max MW<br />

14. Najniža dozvoljena aktivna snaga generatora P min MW<br />

15. Prigušni namotaj (da/ne)

16. Sudjelovanje u sekundarnoj regulaciji (da/ne)<br />

17. Mogućnost startanja bez vanjskog napona (da/ne)<br />

Pobuda<br />

18.<br />

Pobudna struja <strong>za</strong> nazivni napon statora u praznom<br />

hodu<br />

19. Pobudna struja pri nazivnom opterećenju statora I mk A<br />

20. Pobudna struja pri I n , U n , cos φ = 1 I mn0 A<br />

21. Stanje pri kratkom spoju sinhrone mašine SRC<br />

Računarski modela i parametri pobudnog sistema<br />

22. Vrsta, tip<br />

23. Nazivna snaga pobude P nu kW<br />

24. Nazivni napon pobude U nu V<br />

25. Nazivna pobudna struja I nu A<br />

26. Maksimalni napon pobude (krovni napon) U u_max kV<br />

27. Minimalni napon pobude U u_min kV<br />

28. Pojačanje sistema pobude K A<br />

29. Obim regulacije %<br />

30. Stabili<strong>za</strong>tor (eng. Power System Stabiliser) da/ne<br />

Turbina oznaka jedinica<br />

31. Tip i blok šema turbine<br />

32. Nazivna snaga turbine P n MW<br />

33. Maksimalna aktivna snaga na osi agregata P max MW<br />

34. Minimalna aktivna snaga na osi agregata P min MW<br />

35. Ograničenje gradienta pri di<strong>za</strong>nju snage G d MW/s<br />

36. Ograničenje gradienta pri spuštanju snage G s MW/s<br />

37. Tip i šema turbinskog regulatora<br />

38. Regulacijska energija agregata K T MW/Hz<br />

39. Stalna statika turbinskog regulatora s %<br />

40. Mrtva zona regulatora (eng. Zero Suppression) ∆f +/- mHz<br />

I m0<br />

A

41. Vremenska konstanta turbinskog regulatora T c s<br />

Ostali podaci agregata oznaka jedinica<br />

42.<br />

43.<br />

44.<br />

45.<br />

Vremenske konstante rotorskog i statorskog namotaja<br />

(sinhrone, subtranzientne, tranzientne) pri kratko<br />

spojenom i/ili otvorenom statorskom namotaju,<br />

jednosmerna vremenska konstanta<br />

Otpornosti i reaktanse (sinhrona, subtranzientna,<br />

tranzientna, <strong>za</strong>sićena i/ili ne<strong>za</strong>sićena - potrebno navesti,<br />

direktne, inverzne i nulte) statora i rotora<br />

Uzemljenje neutralne tačke (direktno, sa R/X,<br />

izolovano)<br />

Ohmska otpornost uzemljenja zvjezdišta u spoju<br />

zvijezda<br />

46. Reaktansa uzemljenja zvjezdišta u spoju zvijezda X E Ω<br />

R E<br />

S<br />

Ω/%<br />

47. Gubitci generatora kW<br />

Karakteristike / dijagrami<br />

48. Radni dijagram (Capability Chart) GCD<br />

49.<br />

50.<br />

51.<br />

Karakteristika praznog hoda (Open Circuit<br />

Characteristic)<br />

Karakteristika kratkog spoja (Short Circuit<br />

Characteristic)<br />

Mjerenje regulacijskih odziva turbine (frekventna,<br />

naponska)<br />

Iskorištenje<br />

GOCC<br />

GSCC<br />

52. Iskorištenje generatora η gen %<br />

53. Iskorištenje turbine η tur %<br />

54. Iskorištenje agregata η agr %<br />

Momenti inercije<br />

55. Momenat inercije rotora generatora mD 2 gen tm2<br />

56. Momenat inercije turbine mD 2 tur tm2<br />

57. Momenat inercije uzbude mD 2 uzb tm2<br />

58. Momenat inercije rotirajućih masa agregata (turbina + mD 2 agr tm2<br />

Ω

59.<br />

60.<br />

61.<br />

generator + uzbuda)<br />

Tipska konstanta inercije generatora/agregata (ili<br />

mehanička odnosno vremenska konstanta startanja)<br />

Zaštita generatora (od gubitka uzbude, poduzbudna i<br />

naduzbudna <strong>za</strong>štita)<br />

Pripadajuća vodna akumulacija (tabela 5) / kotao<br />

(tabela 6)<br />

Tabela 3-A: Hidro turbina<br />

H<br />

MWs/MVA<br />

Hidro turbina oznaka jedinica<br />

1. Pogonski dijagram hidro turbine<br />

2. Pripadajuća vodna akumulacija<br />

3. Bruto pad vode na vodnu turbinu H b m<br />

4. Neto pad vode na hidro turbinu H n m<br />

5. Prolazni stati<strong>za</strong>m (Temporary Droop) R T<br />

6. Stalni stati<strong>za</strong>m (Permanent Droop) R P<br />

7. Vrijeme djelovanja prolaznog statizma (Reset Time) T R s<br />

8. Vremenska konstanta vodenog udara hidroagregata T W s<br />

Tabela 3-B: Gasna turbina<br />

Gasna turbina oznaka jedinica<br />

1. Vremenska konstanta gasne turbine T G s<br />

2. Multiplikativni faktor gasne turbine P Br<br />

3. Proporcionalni faktor gasne turbine K G<br />

4. Vrijeme hladnog starta t h<br />

5. Vrijeme toplog starta t h<br />

Tabela 3-C: Parna turbina<br />

Parna turbina oznaka jedinica<br />

1.<br />

2.<br />

Vremenska konstanta dovodnih cijevi i parnog odjelka,<br />

od regulacionih ventila do izla<strong>za</strong> iz stepena visokog<br />

pritiska (Steam Chest Time Constant)<br />

Vremenska konstanta pregrijača od izla<strong>za</strong> iz stepena<br />

visokog pritiska do izla<strong>za</strong> iz stepena srednjeg pritiska<br />

T CH<br />

T rh<br />

s<br />

s

(Reheat Time Constant)<br />

3.<br />

Vremenska konstanta spojnog voda izmeñu stepena<br />

srednjeg in niskog pritiska, od izla<strong>za</strong> pare iz stepena<br />

srednjeg pritiska do izla<strong>za</strong> iz stepena niskog pritiska<br />

(Crossover Time Constant)<br />

T CO<br />

s<br />

4.<br />

5.<br />

6.<br />

Udio snage, proizveden u stepenu niskog pritiska (Low<br />

Pressure Turbine Power Fraction)<br />

Udio snage, proizveden u stepenu srednjeg pritiska<br />

(Intermediate Pressure Turbine Power Fraction)<br />

Udio snage, proizveden u stepenu visokog pritiska<br />

(High Pressure Turbine Power Fraction)<br />

7. Vrijeme hladnog starta t h<br />

8. Vrijeme toplog starta t h<br />

Tabela 3-D: Vjetro turbina<br />

Vjetrena turbina oznaka jedinica<br />

1. Dijagram vjetro turbine i pripadajući parametri<br />

Tabela 4: Akumulacija<br />

Opšti podaci oznaka jedinica<br />

1. Naziv<br />

2. Vlasnik<br />

3. Rijeka<br />

4. Tip akumulacije (dnevna, sedmična, godišnja)<br />

5. Kapacitet akumulacije odnosno bruto energija W b MWh<br />

6. Ukupni volumen akumulacije V uk hm 3<br />

7. Korisni volumen akumulacije V kor hm 3<br />

8. Gornja kota vodostaja h gor m<br />

9. Donja kota vodostaja H don m<br />

10. Vrijeme pražnjenja akumulacije h<br />

11. Najveća dozvoljena brzina njihanja vodene površine m/h<br />

12. Kapacitet prelivnih polja m 3 /s<br />

13. Važnost dozvole <strong>za</strong> rad<br />

F LP<br />

F IP<br />

F HP

Tabela 5: Kotao<br />

Opšti podaci oznaka jedinica<br />

1. Tip kotla i blok šema<br />

2. Tip kotlovske regulacije i blok šema<br />

3. Pogonsko gorivo<br />

4. Vrijeme hladnog starta T kt_hl_zg h<br />

5. Vrijeme toplog starta T kt_tp_zg h<br />

Tabela 6: Sistemi <strong>za</strong> kompen<strong>za</strong>ciju<br />

Opšti podaci oznaka jedinica<br />

1. Naziv transformatorske stanice<br />

2. Godina izgradnje i rekonstrukcije<br />

3. Vlasništvo i održavanje<br />

4. Tip (reaktansa, konden<strong>za</strong>tor, statički var kompen<strong>za</strong>tor)<br />

Električne karakteristike oznaka jedinica<br />

5. Nazivna prividna snaga S n Mvar<br />

6. Nazivni napon U n kV<br />

7. Napon priključka U n kV<br />

8. Priključen na sabirnice ili na tercijar transformatora<br />

9. Gubici u gvožñu P Fe kW<br />

10. Gubici u namotaju P Cu kW<br />

11. Svi gubici P qub kW<br />

12. Broj elemenata<br />

13. Broj blokova<br />

14. Snaga bloka Mvar<br />

15.<br />

Za statički kompen<strong>za</strong>tor: karakteristika priključenog<br />

transformatora, nazivni napon, U/I karakteristika, šema<br />

regulacije sa pripadajućim parametrima

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!