W Kraju Pana Boga. Krajobraz i dziedzictwo kulturowe SudetÃ³w

Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III. 

Krzysztof Gwosdz k.gwosdz@geo.uj.edu.pl 

W Kraju Pana Boga 1 . 

Krajobraz i dziedzictwo kulturowe Sudetów 

Wprowadzenie 

Każdego, kto kiedykolwiek zawitał w Sudety, oprócz walorów 

środowiska przyrodniczego zadziwia wielka liczba zabytków kultury 

materialnej. Na każdym kroku natykamy się tu na wspaniałe świątynie, 

niezwykle bogatą i różnorodną architekturę miast i wsi, zamki i pałace, 

a także liczne przydrożne kaplice i figury. Wielkie wrażenie robią układy 

przestrzenne sudeckich uzdrowisk i miast. Nic w tym dziwnego. Sudety 

należały przecież do najbogatszych krain tej części Europy, a II wojna 

światowa, która miała tak destrukcyjny wpływ na inne ziemie 

w dzisiejszych granicach Polski, z Sudetami (choć już nie z Przedgórzem 

Sudeckim) obeszła się bardzo łagodnie. 

Niniejsza praca, oparta na prelekcji wygłoszonej w ramach 

odczytów Polskiego Towarzystwa Geograficznego, jest w zamiarze autora 

wprowadzeniem do problematyki dziedzictwa i krajobrazu kulturowego 

Sudetów. Przez dziedzictwo będziemy rozumieć każdy niematerialny 

i materialny dorobek społeczności, które zamieszkiwały dany obszar. 

Krajobraz kulturowy będzie z kolei widocznym w terenie wyrazem tej 

działalności. 

W czym tkwi specyfika dziedzictwa i krajobrazu kulturowego 

Sudetów 

Myśląc o specyfice dziedzictwa kulturowego Sudetów trzeba 

wskazać na cztery jego wymiary. Po pierwsze, jest to dziedzictwo 

wielokulturowe. Metaforą owej wielokulturowości niech będzie kapitalna 

uwaga N. Daviesa (1993), który pisząc o słynnej Księdze Henrykowskiej, 

zauważył że pierwsze zapisane zdanie w języku polskim wypowiedział 

czeski chłop do swojej polskiej żony, a zanotował to niemiecki mnich. 

Najbardziej w krajobrazie Sudetów widać dziś bowiem piętno trzech 

1 Świadomie rozszerzam tu na całe Sudety przydomek Ziemi Kłodzkiej, zwanej – ze 

względu na niezwykle połączenie przyrody i dorobku kultury – Zakątkiem Pana Boga albo 

Krajem Pana Boga – zob. Herzig A., Ruchniewicz M., 2003. 

96


narodowości: Czechów, Niemców i Polaków. Dostrzeżemy tu jednak 

także materialny i niematerialny dorobek wielu innych grup, często 

prehistorycznych. Warto wspomnieć chociażby Celtów, od których to 

właściwie pochodzi nazwa Góry Sowie – powinno być w zasadzie Złote, 

gdyż Celtowie tak te góry nazwali. Spotkamy w Sudetach dorobek kultury 

łużyckiej, chociażby w postaci kamiennych wałów i rzeźb kultowych na 

Ślęży. Pozostałością po działalności górników z Zachodniej Europy są 

słynne Księgi i Znaki Walońskie, znajdziemy też – nieliczne co prawda – 

ślady obecności Żydów. Z punktu widzenia kultury religijnej Sudety 

charakteryzuje przebogate dziedzictwo dwóch wyznań chrześcijańskich – 

katolików i protestantów, ale istnieją też materialne i niematerialne 

pozostałości kultów pogańskich (Masyw Ślęży, termin i nazwa Sobótka, 

kult źródeł Łaby po czeskiej stronie Karkonoszy). W Sudetach 

nawarstwiały się zatem różnorodne wpływy i tradycje. Ich ślady, 

w różnym stopniu zachowania, znajdujemy w dzisiejszym krajobrazie 

tego regionu. 

Po drugie dziedzictwo kulturowe Sudetów jest niezmiernie bogate 

i zróżnicowane. Nasuwa się analogia do bogactw naturalnych 

i minerałów Sudetów – można tu znaleźć prawie wszystko. W zakresie 

dorobku kultury materialnej i krajobrazu kulturowego Sudety to: 

- Bogactwo i różnorodność zabytkowych układów osadniczych, m.in. 

ciekawe układy przestrzenne miast lokacyjnych i górniczych, 

uzdrowisk, sanktuariów, tzw. wsi wędrujących, osadnictwo pasterskie 

i turystyczne na wierzchowinie Karkonoszy (zob. np. Potocki 2004, 

Štursa J. 2003). 

- Obecność licznych zabytków architektury militarnej (zamki 

średniowieczne, mieszkalne wieże rycerskie, twierdze nowożytne, 

mury i baszty miejskie). 

- Zabytkowe układy pałacowo-parkowe (najlepsze przykłady to XIX 

wieczne rezydencje w Kotlinie Jeleniogórskiej oraz rezydencja 

w Kamieńcu Ząbkowickim). 

- Dziedzictwo zakonów katolickich – w szczególności zespoły 

pocysterskie (Henryków, Krzeszów, Kamieniec Ząbkowicki). 

- Specyfika wiejskiej architektury drewnianej – rodzimej 

i importowanej, np. domy przysłupowe, architektura tyrolska 

w Międzygórzu i Mysłakowicach. 

97


- Zabytki techniki i przemysłu (wiadukty kolejowe, stare fabryki, 

manufaktury i warsztaty). 

- Pomniki średniowiecznego prawa (krzyże pokutne, kapliczki pokutne, 

pręgierze, karczmy i lipy sądowe). 

- Kurioza i osobliwości (np. Kaplica Czaszek, kościół Wang 

w Karpaczu). 

- „Dziedzictwo nienawiści” – pozostałości po laboratoriach i fabrykach 

III Rzeszy (Góry Sowie), obozy koncentracyjne (Gross Rosen 

w Rogoźnicy). 

- Dziedzictwo turystyki. Wczesne i intensywne zagospodarowanie 

Sudetów widoczne jest m.in. w postaci zabytkowych schronisk (żeby 

wspomnieć tylko Samotnię, Strzechę Akademicką i Szwajcarkę) 2 oraz 

zachowanych wież widokowych (Wielka Sowa). 

Po trzecie, cechą dziedzictwa Sudetów jest to, że nadal dla Polaków 

pozostaje mało znane. Myślę, że wciąż dużą aktualność, może poza 

ostatnim członem, zachowuje twierdzenie prof. Ewy Maleczyńskiej, 

wypowiedziane 60 lat temu: Dolny Śląsk jest ziemią nieznaną. Nieznaną 

nie tylko szaremu człowiekowi z głębi kraju. Nie tylko dzisiejszemu 

polskiemu Dolnoślązakowi. Jest ziemią nieznaną w gruncie rzeczy nawet 

specjalistom w zakresie zagadnień Śląskich. Czy wiele osób potrafi 

rozpoznać profesję takich postaci jak Joseph von Eichendorff 3 , Gerhard 

Hauptmann 4 , Michael Willmann 5 , Paul Ehrlich 6 Wszyscy słyszeli 

o Zakopanem, wielu o szwajcarskim Davos. Mało kto wie, że wzorem dla 

tych kurortów była miejscowość Görbersdorf (dziś Sokołowsko) 

w Górach Kamiennych, gdzie Herman Brehmer otworzył pierwszy na 

świecie ośrodek leczenia gruźlicy. Na nim to wzorował się Tytus 

Chałubiński, który metodę Brehmera zaczął stosować pod Tatrami. 

Generalnie słabą znajomość spraw sudeckich w Polsce tłumaczy 

historia tego regionu. Pozostawał on poza strukturami państwa polskiego 

od połowy XIV wieku aż do 1945 roku. Dla niektórych obszarów (Kotlina 

2 O historii i architekturze sudeckich schronisk zobacz Suchodolski J., 2005. 

3 wybitny poeta romantyczny. Urodził się w Łubowicach k. Raciborza, pochowany jest 

w Nysie. 

4 pisarz i dramaturg, laureat Nagrody Nobla. Urodzony w Szczawnie-Zdrój, mieszkał 

w Szklarskiej Porębie i Jagniątkowie. 

5 Wybitny malarz śląskiego baroku, często określany jako śląski Rembrandt 

6 Lekarz, chemik i bakteriolog urodzony w Strzelinie. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie 

medycyny. 

98


Kłodzka, Worek Turoszowski) władztwo polskie jest w zasadzie 

epizodem w ich dziejach. To kultura niemiecka zdecydowanie 

dominowała tu przez ostatnie 600 lat. Z tego wynika czwarta cecha 

dziedzictwa kulturowego Sudetów. Mianowicie po 1945 roku stało się one 

dziedzictwem obcym, a także dziedzictwem opuszczonym. Jak 

wiadomo, w latach 1945-1947 doszło do całkowitej wymiany ludności 

tych terenów. Ludność polska, która napłynęła na te tereny, czuła się obco 

w nowym miejscu zamieszkania. Polityka komunistycznych władz 

pogłębiała poczucie tymczasowości, a brak samorządu lokalnego 

i całkowite niemal odcięcie się od przedwojennego dziedzictwa utrudniało 

powstawanie więzi z miejscem 7 . Kościoły ewangelickie czy zespoły 

dworskie i pałacowe znalazły się bez odpowiednich gospodarzy. 

W efekcie, wiele z dorobku poprzednich pokoleń, w tym znakomitych 

dzieł architektury, nie przetrwało ostatniego półwiecza. Model 

zarządzania państwem i jego gospodarką, jaki obowiązywał w latach 

1945-1990 miał destrukcyjny wpływ na dziedzictwo kulturowe Sudetów. 

Obserwowaliśmy postępującą dekapitalizację majątku, kryzys małych 

miast i bezwzględny spadek liczby ludności na wielu obszarach 

(depopulacja). Wszystko to prowadziło do dewastacji dziedzictwa 

i krajobrazu kulturowego. Często było to działanie przez zaniechanie, ale 

niejednokrotnie obserwowaliśmy celowe niszczenie – np. cmentarzy czy 

dworów poniemieckich. Z tego punktu widzenia błogosławieństwem dla 

Sudetów był powrót do demokracji i samorządności po 1990 roku. 

Obecnie możemy mówić o ponownym odkrywaniu i akceptacji 

wielokulturowego dziedzictwa Sudetów. Świadectwem tego są liczne 

publikacje dotyczące dziejów lokalnych i regionalnych, programy 

rewitalizacji miast i uzdrowisk, wzrost przywiązania do swojego miejsca 

zamieszkania i chęć działań na jego rzecz - przykładem niech tu będą 

powstające stowarzyszenia na rzecz rozwoju poszczególnych 

miejscowości (np. Tkacze Śląscy w Chełmsku). W szerszym kontekście 

pozytywnym aspektem jest obserwowany obecnie odwrót od 

nacjonalistycznego wartościowania dziedzictwa (dziedzictwo polskie, 

niemieckie, czeskie) na rzecz ujęć wspólnotowych (dziedzictwo 

europejskie) lub regionalnych (dziedzictwo śląskie). Pozwala to na 

7 

Zainteresowanym problematyką tożsamości terytorialnej na Dolnym Śląsku 

i innych obszarach tzw. Ziem Odzyskanych polecam prace D. Niedźwiedzkiego (2000) i 

K. Mazura (2000). 

99


głębsze i wolne od stereotypów spojrzenie na problem dziedzictwa i 

krajobrazu kulturowego. 

Dziedzictwo kulturowe i krajobraz Sudetów – wybrane przykłady 

Poniżej omówiłem wybrane przykłady z przebogatego dziedzictwa 

kulturowego Sudetów. W żadnym przypadku nie należy ich traktować 

jako zestawienia pełnego i obiektywnego. Jest raczej fragmentaryczne 

i subiektywne. W tak krótkiej prezentacji omówienie bogatego 

i zróżnicowanego dziedzictwa kulturowego Sudetów jest niemożliwością. 

Mając do wyboru zajęcie się kilkoma zjawiskami dogłębnie albo tylko 

dotknięcie wielu aspektów – wybrałem to drugie rozwiązanie. Bardziej 

zależy mi bowiem na tym, byście Państwo zdali sobie sprawę ze 

złożoności problemu i sami zgłębili poszczególne tematy, niż zostali 

zaznajomieni szerzej z kilkoma aspektami, a nieświadomi pozostałych. 

Architektura obronna i rezydencjonalna na terenie Sudetów 

Zamki. Dolny Śląsk, a wraz z nim Sudety są obszarem 

o największym nasyceniu zamkami i pałacami w Polsce. Na obszarze 

Sudetów i Przedgórza dotrwało do dziś w różnym stanie zachowania 

około 60 zamków (Staffa 1982). Liczba zamków w Sudetach i Przedgórzu 

wynika zarówno z położenia (teren nadgraniczny), przebiegu szlaków 

handlowych, jak i dużej gęstości zaludnienia. Znajdujemy tu zarówno 

przykłady tzw. zamków wyżynnych, położonych na szczytach wzgórz, 

oddalonych od miast (np. Chojnik), zamków związanych fortyfikacjami 

z miastem (np. Bolków) czy położonych w jego granicach (Niemcza, 

Ząbkowice). Szczególne nasilenie budowy zamków przypadło na XIII 

i XIV wiek. Wielkie zasługi położyli tu książęta świdnicko-jaworscy, 

a zwłaszcza Bolko I. Bez przesady możemy go nazwać „Śląskim 

Kazimierzem Wielkim” – za jego panowania (1278-1301) wzniesiono lub 

przebudowano ponad 20 zamków. Natomiast wiek XVI to schyłek 

budowy warowni obronnych, które przestały być użyteczne, wobec 

rozwoju broni palnej. Niektóre z nich zostały w następnych stuleciach 

opuszczone, inne przebudowywano na dwory i nowożytne rezydencje 

(Grodziec, Książ). Wśród wielu zamków sudeckich należy wymienić 

wspomniany już wyżej Bolków – zbudowany przez Bolka I jako główna 

siedziba książęca. Zamek ten słynie z unikalnej wieży dziobowej 

(klinowej), jedynej o takiej konstrukcji w Polsce. Warownia Chojnik, 

wzniesiona przez Bolka II, a zachowana w postaci malowniczej ruiny, ma 

100


duże znaczenie w historii turystyki. Była celem licznych wycieczek 

kuracjuszy z pobliskich Cieplic już w wieku XVIII. Od lat 20. XIX wieku 

działała tu gospoda a przy niej przewodnicy i tragarze lektyk oczekiwali 

na turystów. Warto wiedzieć, że zamek Chojnik bardzo długo pozostawał 

w rękach Schaffgotschów, jednej z najbardziej znanych rycerskich rodzin 

w Sudetach. Niezwykle malownicze położenie posiada wielokrotnie 

przebudowywany zamek Czocha, a także zamek w Zagórzu. Najbardziej 

znanym i największym zamkiem sudeckim jest jednak Książ. Wzniesiony 

przez Bolka I, a później własność książęcej rodziny Hochberg (aż do 1939 

roku), ze swoimi 400 komnatami o kubaturze 150 tys m 2 ustępuje 

w Polsce tylko Wawelowi i Malborkowi (Łuczyński 1997). Do innych, 

szczególnie interesujących obiektów, zaliczyłbym Bolczów, Gryf, 

Wleński Gródek, Świny i Ratno Dolne. 

Rycerskie wieże mieszkalne. Są dużą osobliwością 

charakterystyczną dla Sudetów i Dolnego Śląska. Geneza tych 

wolnostojących, masywnych budowli wiąże się z średniowieczną zasadą 

konieczności posiadania zgody panującego na budowę prywatnego 

zamku. Rycerze, którzy takiego przywileju nie posiadali, wznosili 

budowle, które choć nie były zamkami posiadały walory obronności. 

Najlepiej zachowaną do naszych czasów jest wieża w Siedlęcinie. Ta 

czterokondygnacyjna budowla słynie z malowideł ściennych, które należą 

do najstarszych zachowanych w Polsce przedstawień o charakterze 

świeckim (1-sza połowa XIV wieku). Inne zachowane wieże znajdują się 

w Żelaźnie i Starej Łomnicy w Kotlinie Kłodzkiej oraz w Pastuchowie 

koło Świdnicy. 

Twierdze nowożytne. Kłodzka twierdza to najlepiej zachowany 

obiekt XVII i XVIII-wiecznej architektury militarnej w Polsce (Staffa 

1994). Poza Kłodzkiem nowożytne twierdze znajdowały się w Świdnicy, 

Nysie i Srebrnej Górze. Ta ostatnia nazywana jest z racji położenia 

i sposobu budowy „Śląskim Gibraltarem” – słynie z największego 

donżonu 8 w Europie (Przerwa, Podruczny 2006). Nysa z kolei jest 

jedynym miastem w Sudetach, gdzie zachowały się duże fragmenty 

nowożytnych fortyfikacji wokół miasta. Okres rozbudowy, bądź budowy 

twierdz (Srebrna Góra) przypada na II połowę XVIII wieku, kiedy to 

8 Donżon – główna budowla obronna twierdz (wcześniej zamków i warowni), górująca 

nad pozostałymi elementami ich architektury. Służyła do prowadzenia obserwacji oraz 

była ostatnim punktem oporu obrońców. 

101


w wyniku wojen śląskich (1740-1763) Sudety przeszły pod panowanie 

pruskie. 

XIX-wieczne rezydencje. W XIX wieku Prusy były ciekawym 

połączeniem nowocześnie zarządzanego państwa i półfeudalnej 

monarchii. Będący pozostałością tej drugiej tradycji monarcha narzucał 

formy życia towarzyskiego co bardziej wpływowym członkom 

społeczeństwa. Oznaczało to w zakresie kultury mieszkaniowej 

konieczność posiadania reprezentacyjnej siedziby (Kozina 2001). Na ten 

specyficzny dla Prus fakt nakładała się ogólnoeuropejska „moda” – 

budowy rezydencji w atrakcyjnej krajobrazowo okolicy. Kotlina 

Jeleniogórska z zamykającymi ją od południa Karkonoszami – 

najwyższymi górami w ówczesnych Prusach – znakomicie spełniała 

potrzebę romantycznego obcowania z przyrodą. Po tym, jak w I połowie 

XIX wieku król pruski nabył pałac w Mysłakowicach, wschodnia cześć 

Kotliny Jeleniogórskiej stał się wielkim założeniem parkowo-pałacowym, 

kształtowanym przez najlepszych ówczesnych architektów w Prusach, jak 

np. Fryderyka Schinkla. Jest to jedyny w swoim rodzaju krajobraz 

kulturowy powstały z połączenia gór, parków i pałaców. Budowane lub 

przebudowywane rezydencje arystokracji powstały m.in. w Karpnikach, 

Bukowcu, Ciszycy, Wojanowie i Łomnicy. Otaczano je ogrodami 

i parkami, w których można było znaleźć liczne osobliwości, takie jak 

Świątynie Ateny czy kopie znanych budowli, np. weneckiej Wieży św. 

Marka. Rezydencje arystokracji budowano w XIX wieku nie tylko 

w Kotlinie Jeleniogórskiej. Największa z nich wszystkich (ponad 50 tys. 

m 2 ), wzniesiona została w Kamieńcu Ząbkowickim dla księżniczki 

niderlandzkiej Marianny Orańskiej i jej małżonka, księcia pruskiego. 

Obszarem, gdzie powstało kilka ciekawych obiektów, była zachodnia 

część Kotliny Kłodzkiej – wsie Żelazno, Trzebieszowice i Ołdrzychowice. 

Dziedzictwo kultu religijnego 

Sanktuaria sudeckie. Pielgrzymowanie jest głęboko zakorzenione 

w kulturze chrześcijańskiej. Niewytłumaczalne wydarzenie, np. cudowne 

uzdrowienie, dawało zazwyczaj początek kultowi religijnemu w danym 

miejscu. Tak było w Bardzie, gdzie miejscowemu pasterzowi objawiła się 

Matka Boska. Bardo, najstarsze sanktuarium w Sudetach, już w XIV 

wieku było ośrodkiem pielgrzymkowym, a znajdująca się w miejscowej 

bazylice figurka Matki Boskiej wedle tradycji pochodzi z XIII wieku. 

Prawdopodobnie najstarszy obraz Matki Boskiej na Śląsku znajduje się 

102


w Bazylice w Krzeszowie (pow. kamiennogórski). To przepiękne 

barokowe opactwo cysterskie, zyskało ostatnio znaczenie jako główne 

sanktuarium diecezji legnickiej. Najsłynniejszym sanktuarium sudeckim 

są jednak Wambierzyce w powiecie kłodzkim 9 . Stanowią one niezmiernie 

ciekawy przykład podporządkowania funkcji pielgrzymkowej układu 

przestrzennego, funkcjonalnego i toponomastyki. Zwane są Śląską 

Jerozolimą, bo do niej nawiązują charakterem, nazwami i układem 

przestrzennym. Chociaż nigdy nie były miastem, układ przestrzenny 

przypomina klasyczne miasteczko, z centralnym placem Najświętszej 

Maryi Panny w Dolinie Jozafata. Przez wieś płynie potok Cedron. Do 

centrum wjeżdża się przez symboliczne bramy – kolejna alegoria 

Jerozolimy. Nad wsią góruje bazylika Wniebowzięcia NMP z oryginalną 

barokową fasadą pałacową, a w niej cudowna figurka MB 

Wambierzyckiej. Na okolicznych wzgórzach (m.in. Synaj, Golgota) 

znajdziemy kilkaset kaplic. Kalwaria Wambierzycka jest największa 

w Polsce, a być może nawet w Europie. 

Warto także wspomnieć o sanktuarium na Iglicznej 

w Międzygórzu, gdzie w kościele MB Śnieżnej znajduje się przyniesiona 

tu z Mariazell kopia figurki MB Przyczyny Naszej Radości. Zauważmy, 

że trzy z czterech największych sanktuariów sudeckich znajdują się 

w Kotlinie Kłodzkiej. Wynika to z faktu, że obszar ten zachował po 

reformacji charakter katolicki, podczas gdy w pozostałych częściach 

Sudetów (poza dobrami klasztornymi) generalnie przeważało wyznanie 

protestanckie. 

Dziedzictwo pocysterskie. Zakon cystersów, kierujący się regułą 

ora et labora (módl się i pracuj) wniósł ogromny wkład 

w zagospodarowanie Sudetów. Cystersi przynieśli na Śląsk wiele 

innowacji w gospodarce, architekturze i kulturze. Prowadzili nowoczesną 

gospodarkę rolną i stawową, zakładali huty, rozwijali tkactwo. 

W przyklasztornych skryptoriach i bibliotekach kwitła kultura duchowa 

(Strzelczyk, 1992). Dziś po cystersach pozostały m.in. znakomite 

architektonicznie opactwa w Henrykowie, Kamieńcu Ząbkowickim 

i Krzeszowie. To ostatnie jest uważane za najwybitniejszy przykład 

9 Nota bene – Na Śląsku mawiano kiedyś, że rok bez pielgrzymki jest rokiem straconym 

(Ein Jahr ohne Wallfahrt ist ein verlorenes Jahr) 

103


architektury barokowej na Śląsku. W Henrykowie znajdują się m.in. 

przepiękne barokowe stalle. 

Św. Jan Nepomucen. Odwiedzając Sudety i Dolny Śląsk nie 

sposób nie zauważyć licznych figur z charakterystyczną postacią w stroju 

kapłańskim. W jednej ręce trzyma ona krzyż i palmę męczeńską, a druga 

ręka, z palcem przytkniętym do ust, wskazuje na milczenie (Pater 1985). 

Głowa otoczona jest wieńcem pięciu gwiazd. To św. Jan Nepomucen, 

którego kult przywędrował z Czech i rozkwitł na Śląsku w XVIII wieku. 

Figury św. Jana Nepomucena można spotkać praktycznie wszędzie, ale 

szczególnie rolę pełnią te postawione przy mostach i rzekach – „Śląski 

Święty”, jak go się czasem określa, jest bowiem czczony jako orędownik 

chroniący od powodzi. Wiele pomników Jana Nepomucena to obiekty 

wysokiej klasy artystycznej, a rzeźby świętego stojące często w cieniu 

starych drzew, tworzą piękny element krajobrazu kulturowego tego 

regionu Polski. 

Dziedzictwo protestanckie. Ruch protestancki już w latach 20. 

XVI wieku zdobył popularność na Śląsku (Szczepankiewicz-Battek 

2005). Nowe wyznanie było bardzo atrakcyjne, m.in. ze względu na 

większą demokrację życia kościelnego i zwolnienia z uciążliwych 

zobowiązań finansowych (np. dziesięciny). Do końca XVI wieku wiele 

parafii katolickich wraz z księżmi przyjęło nowe wyznanie. Wojna 

trzydziestoletnia (1618-1648), która miała wyraźny charakter wojny 

religijnej, okazała się jednak fatalna w skutkach tak dla całego Dolnego 

Śląska, jak i ewangelików. Akcja rekatolizacyjna, która po niej nastąpiła 

oznaczała odebranie ewangelikom ponad tysiąca świątyń. Cesarz pozwolił 

jedynie na wybudowanie trzech nowych świątyń. Obwarowano to jednak 

wieloma uciążliwymi przepisami. Kościoły musiały znajdować się poza 

murami miejskimi, nie mogły być wzniesione z trwałego materiału 

(kamienia lub cegły), miały być bezwieżowe. Powstałe trzy kościoły – 

w Głogowie, Jaworze i Świdnicy, nazwano Kościołami Pokoju. 

Zbudowano je w latach 50. XVII wieku. Stanowią one dziś unikalny 

w skali światowej przykład architektury sakralnej, co znalazło 

potwierdzenie we wpisaniu kościołów w Świdnicy i Jaworze (głogowski 

nie zachował się) na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego 

UNESCO w 2001 roku. W Sudetach znajdujemy także dwa z czterech 

zachowanych tzw. Kościołów Łaski. Ewangelicy mogli je wznieść 

zgodnie z postanowieniami układu w Altranstädt (1707). Wówczas 

Austria pod groźbą interwencji protestanckiej Szwecji zgodziła się na 

104


złagodzenie polityki wobec swych ewangelickich poddanych. Tak jak 

w przypadku Kościołów Pokoju, tak i Kościoły Łaski musiały być 

zbudowane poza murami miejskimi, a „łaska” cesarza oznaczała 

dodatkowo konieczność zapłacenia wielkiej sumy pieniężnej na rzecz 

dworu. Zachowane Kościoły Łaski w Jeleniej Górze i Kamiennej Górze 

pochodzą z I połowy XVII wieku i nawiązują architekturą do kościoła św. 

Katarzyny w Sztokholmie. Należy także wspomnieć o tzw. kościołach 

ucieczkowych. Powstawały one na terenach graniczących z tymi 

obszarami w Cesarstwie, gdzie uniemożliwiono praktyki protestanckie. 

Tak np. ewangelicy nie mogli posiadać swoich świątyń (poza kościołami 

pokoju) w księstwie świdnicko-jaworskim, natomiast było to możliwe 

w księstwie legnickim. W rezultacie, do znajdujących się w granicach 

księstwa legnickiego świątyń protestanckich udawały się rzesze wiernych 

z księstwa świdnicko-jaworskiego. Do dziś zachowały się tu kościoły 

ucieczkowe w Proboszczowie i Pielgrzymce (pow. złotoryjski). Sytuację 

protestantów radykalnie zmieniło przejęcie po 1740 roku Sudetów przez 

Prusy. Od 1742 roku na Dolnym Śląsku panowała swoboda religijna. 

W XIX i XX wieku protestanci wznieśli wiele nowych obiektów 

sakralnych, niestety część z nich uległa po 1945 roku dewastacji. 

Pozostałości kultów pogańskich. Wielką osobliwością Dolnego 

Śląska jest Ślęża (718 m. n.p.m.). Ta góra wznosząca się ponad 500 

metrów nad płaską i żyzną Równiną Wrocławską budzi zachwyt i skłania 

do zastanowienia się nad jej genezie. Otulona chmurami musiała robić 

piorunujące wrażenie na naszych zabobonnych przodkach. Nie dziwi, że 

była miejscem kultu dla mieszkańców jej okolicy, zanim chrześcijaństwo 

na dobre umocniło się w regionie. Niemiecki kronikarz Thietmar (X/XI 

w. n.e) podaje, że „Ślęża wielkiej czci zaznaje z powodu swego ogromu” 

oraz tego, że odprawiano na niej – jak napisał – przeklęte pogańskie 

obrzędy. Czczono tu Słońce i Księżyc (Radunia). Łużyczanie (XV–V 

w p.n.e.) oraz Celtowie pozostawili nam kręgi i rzeźby kulturowe. Często 

Ślęża określana jest jako „Śląski Olimp”. 

Zabytkowe układy przestrzenne miast i osiedli. Walory architektury 

w miastach i wsiach sudeckich 

Miasta lokacyjne. Innowacje cywilizacyjne często przychodziły 

na ziemie polskie z zachodu Europy. Tak było także z lokacjami 

miejskimi. Lwówek i Złotoryja to miasta mogące się poszczycić 

105


pierwszymi w ogóle prawami miejskimi w Polsce. W XIII i XIV wieku 

sieć miejska Sudetów była już właściwie ukształtowana, a większe 

zmiany przyniósł dopiero wiek XX. O walorach krajobrazowych 

i kulturowych miast sudeckich decyduje kilka faktów. Pierwszym jest ich 

charakterystyczny układ przestrzenny, zazwyczaj w formie elipsy, 

z prostokątnym rynkiem. Ponieważ były zakładane na krawędziach dolin 

rzecznych, są malowniczo usytuowane, wiele posiada pochyłe rynki. 

Dlatego też np. Kłodzko, a zwłaszcza Bystrzyca Kłodzka charakteryzują 

się znakomitymi panoramami. Architektura miejska odzwierciedla 

zamożność regionu. W tym względzie miasta sudeckie poświadczają, że 

był to ongiś bardzo bogaty obszar. Kupiecka Świdnica, była ongiś 

większa niż Poznań, Lublin czy Lwów. Nysa, dawna stolica księstwa 

biskupiego, nazywana jest „Śląskim Rzymem”. Urocze są małe miasta, 

które właściwie nie wyszły poza średniowieczny układ urbanstyczny, np. 

Lubomierz, Złoty Stok, Wleń, Chełmsko Śląskie, Bolesławów 10 . Ogólnie 

rzecz biorąc prawie każde sudeckie miasto to cenny zespół krajobrazowoarchitektoniczny. 

Dominacja architektury barokowej, w tym świątyń 

i kamienic mieszczańskich jest kolejną cechą miast sudeckich. Wynika 

ona m.in. z faktu, że wielkie zniszczenia we wcześniejszej tkance 

poczyniła tu wojna 30-letnia (1618-1648). Zwracają uwagę zachowane 

podcienia (np. Jelenia Góra, Chełmsko Śląskie, Lubawka), a także mała 

architektura w rynku, np. kolumny maryjne, posągi Jana Nepomucena, 

a nawet Neptuna (Jelenia Góra). W wielu miastach zachowały się ratusze. 

Do najpiękniejszych zaliczyłbym obiekty w Lwówku Śląskim, Jaworze, 

Otmuchowie i Paczkowie. To ostatnie miasto szczyci się świetnie 

zachowanymi murami obronnymi, wraz z basztami i bramami miejskimi – 

stąd nazywane jest „Śląskim Carcassonne”. Dobrze zachowany zespół 

fortyfikacji miejskich posiada Lwówek Śląski, a ponadto Bolesławiec, 

Bystrzyca Kłodzka, Niemcza, Jawor, Ząbkowice Śląskie, Nysa. 

Uzdrowiska. Niektóre z sudeckich uzdrowisk zalicza się do 

najstarszych i najbardziej znamienitych w tej części Europy (Dębicki, 

2005). Najstarszą metrykę posiadają Lądek Zdrój, Cieplice Śląskie Zdrój 

oraz nieistniejący dziś Stary Zdrój (Wałbrzych). Układy przestrzenne oraz 

architektura uzdrowisk sudeckich pochodzą głównie z II połowy XIX 

wieku i pierwszej połowy wieku XX. Charakteryzują je starannie 

10 Chełmsko Śląskie i Bolesławów utraciły prawa miejskie i są dziś wsiami. O 

problematyce miast zdegradowanych na Śląsku zob. Drobek W. (1999). 

106


zaprojektowane rozległe parki i promenady a także reprezentacyjne 

budynki domów zdrojowych, hal spacerowych, teatrów zdrojowych czy 

muszli koncertowych. Lądek Zdrój szczyci się „Wojciechem”, jednym 

z najpiękniejszych i najstarszych w Polsce zakładów przyrodoleczniczych, 

który zbudowany został w XVII wieku na wzór łaźni tureckich. Szczawno 

Zdrój i Świeradów Zdrój posiadają imponujące hale spacerowe. 

W Dusznikach znajduje się dworek, w którym koncerty dawał w czasie 

swego pobytu Fryderyk Chopin. W Szczawnie, Kudowie i Sokołowsku 

(stacja klimatyczna) znajdziemy ciekawe przykłady monumentalnej 

architektury uzdrowiskowej. Polanica zachwyca m.in. deptakiem 

i rzadkim w Polsce zwróceniem miasta do rzeki. 

Wsie sudeckie i ich architektura. W obszarach górskich 

przeważa dostosowana do układu terenowego łańcuchówka. Bardzo 

ciekawe układy przestrzenne wsi występują natomiast na Przedgórzu. 

Wsie są tu bardzo stare, duża część pochodzi z okresu XIII wiecznej 

kolonizacji, tzw. wielkiej. Cechą Sudetów jest zróżnicowanie 

funkcjonalne wsi. Historycznie mieliśmy tu osady tkackie, górnicze, 

pasterskie, rolnicze. Kolejnym elementem jest swego rodzaju „luka 

budowlana” w okresie 1945-1989, kiedy to na obszarach wiejskich 

Sudetów aktywność budowlana była bardzo słaba. Zdecydowana 

większość zabudowy pochodzi w efekcie sprzed 1945 roku. Z jednej 

strony jest to zabudowa dziś silnie zdekapitalizowana, z drugiej 

niezmiernie ciekawa. Na terenie Przedgórza Sudeckiego przeważają 

zagrody murowane, wiele z nich sięga genezą XVIII wieku. Architektura 

drewniana jest dość zróżnicowana. Najbardziej charakterystyczna dla 

Sudetów jest konstrukcja przysłupowa, gdzie indziej w Polsce prawie 

niespotykana (Trocka-Leszczyńska 1995). Polega ona na tym, że 

konstrukcja dachu spoczywa na dodatkowych słupach, nie obciążając 

konstrukcji ścian budynku. Najczęściej można domy takie spotkać 

w Sudetach Zachodnich, rzadziej w Środkowych. Odmienny charakter 

posiada budownictwo drewniane w Kotlinie Kłodzkiej, gdzie wyraźne są 

wpływy czeskie. Warto wiedzieć, że na Ziemi Kłodzkiej, w Pstrążnej 

znajduje się skansen budownictwa drewnianego. W przeciwieństwie do 

Karpat, rzadkością w Sudetach są kościoły drewniane. 

Zabytki techniki i przemysłu. Liczne zasoby naturalne Sudetów 

warunkowały wczesne i intensywne zagospodarowanie tych gór. Co 

najmniej od średniowiecza rozwijało się tu górnictwo i wiele działalności 

107


produkcyjnych (można zwiedzać sztolnie kopalni złota w Złotym Stoku). 

W XIII wieku pojawiły się huty szkła. Począwszy od XVI wieku Sudety 

stają się jednym z światowych potentatów w tkactwie a później przemyśle 

włókienniczym. Na XIX wiek przypada intensywny rozwój produkcji 

papieru i porcelany, a także wydobycia węgla kamiennego. Dlatego 

Sudety posiadają niezmierne bogactwo zabytkowych obiektów 

przemysłowych i poprzemysłowych. Niektóre datują się jeszcze sprzed 

rewolucji przemysłowej, jak np. młyn papierniczy w Dusznikach czy 

domy z warsztatami tkackimi w Chełmsku Śląskim (tzw. Dwunastu 

Apostołów). Miastami o szczególnym nagromadzeniu ciekawej 

architektury fabrycznej są Wałbrzych, Kamienna Góra i Nowa Ruda, ale 

wiele ciekawych budynków znajdziemy w mniejszych miastach (np. 

w Głuszycy), a często wsiach (np. Mysłakowice). Warto wiedzieć, że już 

w XIX wieku niektóre obiekty były znanymi atrakcjami turystycznymi – 

np. Huta Szkła w Stroniu Śląskim czy Lisia Sztolnia w Wałbrzychu 

(Mazurski 2003). Podstawowym problemem w przypadku dziedzictwa 

poprzemysłowego jest problem jego zachowania. Nie do końca 

uświadamiamy sobie i doceniamy jego wartość, a środki na jego 

rewaloryzację i udostępnienie zawsze są dużo mniejsze niż potrzeby, 

szczególnie w obszarach o wielkim bogactwie tego składnika dziedzictwa. 

Warunki terenowe i charakter osadnictwa w Sudetach zmuszały 

przy budowie szlaków komunikacyjnych, szczególnie kolei żelaznych 

w XIX i XX wieku, do stawiania licznych mostów i drążenia tuneli. 

Przecież Sudety to pierwsze góry na świecie, gdzie pojawiły się linie 

kolejowe (pierwsza linię w terenie górskim zbudowano w latach 1843- 

1853 ze Świebodzic do Wałbrzycha). W efekcie znajdujemy tu cały 

szereg imponujących wiaduktów i tuneli, w tym najdłuższy, prawie 

półkilometrowy most kolejowy w Polsce (Bolesławiec). Architektura 

stacji kolejowych to osobny temat – dość wspomnieć, że w Lubawce 

znajduje się największy po Wrocławiu dworzec kolejowy na Dolnym 

Śląsku. Jednak i z wcześniejszych epok zachowały się ciekawe dzieła 

inżynieryjne. W Kłodzku znajduje się najstarszy zachowany most 

w Sudetach (XIV w.), trochę młodszym (XVI w.) szczyci się Lądek 

Zdrój. 

Inne sudeckie osobliwości. Bogata i różnorodna przeszłość 

Sudetów sprawiła, że nagromadziło się na jego terenie całe mnóstwo 

różnego rodzaju osobliwości, niektóre nawet w skali europejskiej są 

unikatowe i niepowtarzalne. Takim ewenementem jest np. Kaplica 

108


Czaszek w Czermnej, zbudowana w XVIII wieku przez miejscowego 

księdza i organistę. W Europie istnieją tylko trzy takie obiekty. Wielką 

osobliwością jest sprowadzony do Karpacza na życzenie Hrabiny von 

Reden XIII-wieczny norweski kościółek Wang. Karpacz słynie także 

z rozwijającego się tu kiedyś zielarstwa (tzw. laboranctwa). Zachował się 

nawet dom ostatniego z cechu zielarzy. Do ponurego dziedzictwa II 

wojny światowej należą z kolei potężne podziemne kompleksy w Górach 

Sowich, które mieściły nazistowskie laboratoria i ośrodki produkcji 

„cudownych broni”. Charakterystycznym elementem sudeckiego pejzażu 

kulturowego są ponadto pozostałości dawnego wymiaru sprawiedliwości, 

wśród nich kamienne krzyże tzw. pokutne. Krzyże takie stawiane były 

w wiekach XIII-XVI na miejscu popełnionej zbrodni, często także 

w pobliżu cmentarzy. Na krzyżach można zauważyć wyryte różne 

przedmioty (np. miecze, kusze) które zapewne były narzędziami zbrodni. 

Podsumowanie 

Jeleniogórski historyk R. Łuczyński (2000) napisał niedawno, że 

„spuściznę dziejów należy przyjąć z całym dobrodziejstwem inwentarza, 

unikać pośpiesznego i koniunkturalnego wartościowania. Dopiero wtedy 

uda się dostrzec, ile pożytku i radości może dać jej studiowanie”. Zdanie 

to znakomicie wpisuje się w problematykę dziedzictwa kulturowego 

Sudetów, którego bogactwo i różnorodność w całej rozciągłości podkreśla 

ponadczasową sentencję Wincentego Pola „cudze chwalicie swego nie 

znacie, sami nie wiecie co posiadacie”. Ciągle otwartą sprawą pozostaje 

jednak pytanie czy „zachowane” znaczy „ocalone” (zob. Liżewska, 

Knecer 2003) i jaka będzie rola dziedzictwa kulturowego zarówno 

w rozwoju sudeckich wsi i miast, jak też w powszechnej świadomości 

Polaków. 

Literatura: 

Davies N., 1993, Boże Igrzysko. Historia Polski, Znak, Kraków. 

Dębicki J., 2005, Kulturowe aspekty sudeckich uzdrowisk obecnego regionu 

dolnośląskiego w XVII-XVIII wieku, Wyd. Marszałek, Toruń. 

Drobek W., 1999, Rola miast zdegradowanych w sieci osadniczej Śląska, Państwowy 

Instytut Wydawniczy, Inst. Śląski, Opole. 

Herzig A., Ruchniewicz M., 2003, W kraju Pana Boga. Źródła i materiały do dziejów 

Ziemi Kłodzkiej od X do XX wieku. Kłodzkie Tow. Oświatowe, Kłodzko 

Kolbuszewski J., 1994, Przestrzenie i krajobrazy, Sudety, Wrocław. 

109


Kozina I, 2001, Pałace i zamki na Górnym Śląsku w latach 1850-1914, Muzeum Śląskie, 

Katowice. 

Liżewska I., Knecer W. (red.), 2003, Zachowane – ocalone O krajobrazie kulturowym i 

sposobach jego kształtowania, Stowarzyszenie WK Borussia, Olsztyn. 

Łuczyński M. R., 1997, Zamki i pałace Dolnego Śląska. Sudety i Przedgórze Sudeckie, 

Ofic. Wyd. Polit. Wrocławskiej, Wrocław. 

Łuczyński M. R., 2000, Tropami Śląskiego Dziedzictwa, Ofic. Wyd. Atut, Wrocław. 

Mazur Z. (red.), 2000, Wspólne dziedzictwo Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny 

kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Inst. Zachodni, Poznań. 

Mazurski K., 2003, Geografia turystyczna Sudetów, Sudety, Wrocław. 

Niedźwiedzki D., 2000, Odzyskiwania miasta. Władza i tożsamość społeczna, Wyd. 

Universitas, Kraków. 

Pater J., 1985, Patron sławy ludzkiej, Nowe Życie, 1/39, 13-26.01.1985 r. 

Potocki J., 2004, Rozwój zagospodarowania turystycznego Sudetów od połowy XIX wieku 

do II wojny światowej, Jelenia Góra. 

Przerwa T., Podruczny G. (red.), 2006, Twierdza srebrnogórska, Srebrnogórska Ofic. 

Wyd., Srebrna Góra. 

Staffa M., 1982, Góry polskie w pytaniach i odpowiedziach – Sudety, Warszawa – 

Kraków. 

Staffa M. (red.), 1994, Kotlina Kłodzka. Słownik Geografii Turystycznej Sudetów, t. 15, 

Wyd. I-BIS, Wrocław. 

Strzelczyk J. (red.), 1992, Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, Wyd. Nauk. UAM, 

Poznań. 

Štursa J., 2003, Encyklopedia Corcontica. Krajobraz - przyroda - człowiek, Wyd. Krnap, 

Vrchlabí. 

Suchodolski J., 2005, Architektura schronisk górskich w Sudetach, Ofic. Wyd. Polit. 

Wrocławskiej, Wrocław. 

Szczepankiewicz-Battek J., 2005, Kościoły protestanckie i ich rola społeczno-kulturowa, 

Wyd. Silesia, Wrocław. 

Trocka-Leszczyńska E., 1995, Wiejska zabudowa mieszkaniowa w regionie sudeckim, 

Ofic. Wyd. Polit. Wrocławskiej, Wrocław. 

Krzysztof Gwosdz jest stypendystą Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. 

110

W Kraju Pana Boga. Krajobraz i dziedzictwo kulturowe SudetÃ³w

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template ?