Nr 562, marzec 2002 - Znak

Jan Kanty Wojnarowski, 

Lekarz, aptekarz i Smieri, 

akwarela na papierze, rok 1853; 

wtasnosc: Muzeum Narodowe w Krakowie

SPIS TREse I 

~ Rodowody inteligencji 

: MARZEC (3) 

4. Od redakcji 

DIAGNOZY 

5. Zdzislaw Krasnodrcbski 

Spoleczenstwo postsekulame 

TE MAT MIESL'lCA 

13. Magdalena Micinska 

Powscillgliwosc, praca i malenka szczypta ob1llkania 

29. Maria Prussak 

Paradoksalny sukces Wyspianskiego 

42. Jerzy Illg 

Rozprawa z Polskll inteligencko-mieszczanskll 

61. Malgorzata Szpakowska 

Lament nad Wi tkacym 

72. Ewa Bienkowska 

Troska 0 Polsk~, troska 0 swiat 

89. Inspiracje 

TEMATY I REFLEKSJE 

90. Krystyna KWaSniewska 

Czlowiek w ruchu 

NIEPEWNOSC OKA 

102. Malgorzata Kitowska-Lysiak 

Slowo i obraz 

MIDRASZE 

109. Pawel Spiewak 

Noe sprawiedliwy

KOSCIOt - MOJ DOM 

114. Janusz Poniewierski 

Trzy razy Asyz 

ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 

120. Dariusz Kowalczyk 51 

Bog w grobie 

127. s. Malgorzata Borkowska 

Ludzie z pasjll 

130. Janina Katz 

Eseje 0 samotnosci 

135. Andrzej Standaw Kowalczyk 

Apologia Jozefa Mackiewicza 

140. Arkadiusz !VIorawiec 

Eseistyczne blyski 

145. Zdzislaw Zblewski 

Porcja uczciwosci 

148. Juliusz Galkowski OP 

Pielgrzymka wyobrazni 

SPOtECZENSTWO NIEOBOJ~TNYCH 

152. s. Malgorzata Chmielewska 

Kwestia uczciwosci 

155. Rekomendacje 

160. Summary

Od redakcii 

Etos inteligencki - ten do niedawna, zdawalo siy, nieusuwalny 

skladnik polskiej tozsamosci - znajduje siy dzisiaj 

w odwrocie. A przeciez w sytuacji korozji autorytetow, 

apatii spolecznej, korupcji i degrengolady klasy politycznej 

wlasnie teraz postawa bezinteresownej sluzby 

prawdzie i "rzeczy publicznej" jest szczeg61nie potrzebna. 

Wracamy wiyc do tematu, ktory podjylismy przeszlo 

rok temu ("Znak" 2/2001), zapraszajqc Panstwa do refleksji 

nad dzielem mistrzow polskiej inteligencji. Co 

w ich mysli zachowalo aktualnosc, czego uczq nas, czytani 

na nowo w swietle niepokojow naszych czasow 

Z wielkq przyjemnosciq publikujemy esej Krystyny 

Kwasniewskiej 0 tworczosci Ryszarda Kapuscinskiego 

- wybitnego pisarza, ktory w tym miesiqcu konczy 70 

lat. Tq drogq skladamy Jubilatowi zyczenia, by nadal 

uczyl nas bez-granicznej milosci czlowieka i dialogu ze 

swiatem, w ktorym Pinsk sqsiaduje z Rwandq. 

Po 11 wrzesnia z nowym natyzeniem wrocily dyskusje 

0 przyszlosci religii i jej wplywie na zycie publiczne. 

W rubryce Diagnozy Zdzislaw Krasnodybski zaprasza 

do refleksji nad glosnym wystqpieniem Jiirgena 

Habermasa, wygloszonym niedawno z okazji przyznania 

mu Nagrody Pokojowej Niemieckich Ksiygarzy. 

Wystqpienie Habermasa to jedno z najbardziej interesujqcych 

swiadectw zmiany nastawienia do religii ze strony 

srodowisk tradycyjnie laickich. 

4

DlAGNOZY 

Zdzislaw Krasnodybski 

Spofeczenstwo 

postsekularne 

: Bez sekularyzacji grozi nam fundamentalizm, bez 

i zasad wyrazonych w r eligii cywilizacj at zachodnia 

i staje silt cywilizacj l! cynizmu, spoleczeiistwo 

: zamienia silt w rynek. 

Wielki niemiecki filozof, socjolog i mysliciel polityczny Jiirgen 

Habermas zostal nagrodzony dorocznq prestizowq Nagrodq Poko 

JOWq Niemieckich Ksit;garzy. Akt jej wrt;czenia, odbywajqcy sit; w trakcie 

targ6w ksiqzki we Frankfurcie, jest zawsze wydarzeniem kulturalnym 

pierwszej rangi. Od czasu gdy w 1998 roku pisarz Martin 

Walser wywolal wielkq kontrowersjt; swym nie calkiem politycznie 

poprawnym przem6wieniem, w kt6rym wystt;powal przeciwko rytualizacji 

pamit;ci, opinia publiczna z dodatkowym napit;ciem czeka 

na przem6wienie laureata. 

Ale Habermas, kiedys przedstawiciel "krytycznej teorii" i ostry lewicowy 

krytyk Republiki Federalnej, dawno przestal bye rebeliantem, 

kt6rego slowa moglyby polaryzowae lub oburzae. Habermas - jak go 

okrd lil publicysta "Die Zeit" Jan Ross - to dzis klasyk wsp6lczesnosci, 

kt6ry stal sit; filozofem panstwowym (Staatsphilosoph): Heglem 

Republiki Federalnej. Droga do tego tytulu (bardziej adekwatne byloby 

okrdlenie "Kant Republiki Federalnej", tylko ze ten nigdy nie zo 

5

~ ZDZISLAW KRASNODJ;:BSKl 

stal "filozofem panstwowym") nie byla latwa. Kiedys Habermas przez 

swych przeciwnik6w uwazany byl nawet za wroga tego panstwa, podwazaj'lcego 

jego fundamenry, chociaz kryrykowal tez radykalne tendencje 

w ruchu studenckim 1968 roku jako lewicowy faszyzm, co dzisiaj 

poczytuje mu sirr za zaslugrr. Lewica niemiecka od dawna "pogodzila 

sirr z Republik,! Federaln,!" - szczeg6lnie przyczynil sirr do tego 

rok 1989. TakZe ]Urgen Habermas zmienil swe nastawienie. I jest dzisiaj 

chwalony przez prasrr lewicow,! i prawicow'!. 

W Polsce Habermas znany jest z licznych przeklad6w. Nigdy jednak 

nie byl specjalnie popularny, nie rylko dlatego ze trudno sirr go 

czyta, lecz dlatego, ze jego idee rzadko padaly na podatny grunt. 

W latach 70. i 80. odwolywal sirr do marksizmu, od kt6rego w Polsce 

poczrrto sirr zdecydowanie i nie bez usprawiedliwionej awersji 

odwracae. Dla polskich parryjnych marksist6w byl z kolei teorerykiem 

zbyt rewizjonistycznym, liberalnym i burzuazyjnym. Historyczna, 

takZe dla niego osobikie istotna jako doswiadczenie biograficzne, 

byla jego wizyta w Polsce w 1978 roku, kiedy mogl sirr poznac 

z niekt6rymi przedstawicielami formuj,!cej sirr wlasnie opozycji. Rozbieznosci 

jednak rosly, gdyz - jak wiadomo - w latach 80. w Polsce 

prawie nikt, kto nie stal po "stronie rZ,!dowej", nie chcial zaliczae sirr 

do "lewicy" - osoby 0 lewicowych pogl,!dach poznawalo sirr wtedy 

po rym, ze deklarowaly, iz nie s,! "ani lewicowe, ani prawicowe". 

Kiedy w arrykule napisanym w 1988 i opublikowanym w "Krytyce" 

w 1990 por6wnalem rolrr, jak,! odgrywal jako intelektualista Habermas 

w Niemczech, z rol,! Adama Michnika w Polsce, uslyszalem od 

redaktora naczelnego, ktorego rady zawsze niezmiernie cenilem, ze 

ten drugi moglby bye takim porownaniem urazony. Dzisiaj zapewne 

takie porownanie uznano by raczej za pochlebstwo. Po 1989 roku 

dawne roznice zniknrrly - wszyscy znaleiJi swe miejsce w liberalnej 

demokracji i w liberalizmie, choe inaczej je rozumiej,!. Rozmowa 

opublikowana w 1993 roku w "Gazecie Wyborczej" swiadczyla 0 daleko 

id'!cym zblizeniu stanowisk, choe potem Habermas byl nieco 

zirytowany faktem, ze uznano j,! za przyznanie sirr do blrrdow w sprawie 

jego stosunku do krajow realnego socjalizmu. Jednak w tocz'! 

cych sirr po 1989 roku polskich debatach na temat demokracji z Habermasa 

przejrrto rylko jedno chwytliwe poj~ci~ "patrioryzmu kon 

6

srytucyjnego", bez kryrycznej recepcji jego teorii demokracji, kr6ra 

uczynila go czolowym, obokJohna Rawlsa, teorerykiem liberalizmu. 

W przem6wieniu Wierzyc i wiedziec' wygloszonym we Frankfurcie 

14 paidziernika, w czasie ceremonii wr~czenia nagrody, i przyj~rym 

entuzjastycznie zar6wno przez elitarne grono frankfurckiej publicznosci, 

jak i w og61e przez opini~ publiczn,! (niekt6rzy komentatorzy 

uznali je wr~cz za "epokowe") Habermas podj,!l pozornie 

nierypowy dla siebie w,!tek: pytanie 0 miejsce religii i dziedzictwa 

religijnego w dzisiejszych czasach. Reakcja na przem6wienie pokazuje, 

ie w istocie "horyzont nowoczesnosci" przesuwa si~ - inne s,! 

jui dzisiaj podzialy poliryczne, kt6re maj,! tei charakter kulturowy 

i moralny. Na przyklad w kwestii iniynierii generycznej Zieloni, dawna 

radykalna lewica, S,! obecnie bliisi chrzeScijanskim demokratom 

nii socjaldemokratom i liberalom. 

Nawi,!zuj,!c do znanego sformulowania Maxa Webera, Habermas 

okresla si~ sam mianem czlowieka "pozbawionego religijnego sluchu" 

wydaje si~ jednak, ie pod tym \ovzgl~dem sluch 

Reakcje Amerykan6w na 

wyostrza si~ mu wraz z wiekiem. Nic dziwnego, 

skoro coraz wyrainiej \ovidac, ii nie da 

atak terrorystyczny pokazujll, 

ze w sytuacjach 

si~ dzisiaj pomin,!c reJigii, gdy chce si~ podj,!c 

- tak jak on - dwa centralne obecnie pro 

kryzysu i zaloby uczucia 

religijne ujawniajll si~ na 

blemy: zagroien plyn,!cych z iniynierii generycznej 

oraz z fundamentalisrycznego terro 

masowll skal~. 

ru. Reakcje na oba zagroienia uswiadomily wszystkim, ie religia nie znika 

ze swiata wspolczesnego, z jego najbardziej rozwini~rych region6w. Wydaje 

si~ wr~cz, ie rylko dziedzictwo religijne, rylko wiara dostarczaj,! 

wlaSciwej odpowiedzi na pytanie 0 granice manipulacji genami - i w og6le 

pozwalaj,! postawic takie pytanie. A reakcje Amerykan6w na atak terrorystyczny 

pokazuj'b ie w syruacjach kryzysu i Zaioby uczucia religijne ujawniaj,! 

si~ na masow'! skal~. Jak stwierdzil Habermas, "wewn'!trz sekularnego 

spoleczenstwa zadrgala religijna struna". 

Oczywiscie religia jako punkt odniesienia od dawna byla obecna 

w jego dziele. Przypomnijmy, ie Habermasowi, i w og6le dawnej lewicy, 

nie chodzilo rylko 0 dokonczenie projektu "nowoczesnosci", 

lecz takie 0 jego poprawienie. Z tego ducha wyrosla zreszt'! cala 

nowoczesna socjologia, ktora w rym sensie byla zawsze nauk,! kon 

7

~ ZDZIStA W KRASN ODI;:BSKI 

serwatywnq - nawet jesli czasami popierala rewolucjy antykapitalistycznq 

- gdyz w istocie dqzyla do rekonstrukcji ladu spolecznego rozbitego 

przez oswieceniowy i industrialny indywidualizm (socjologia 

to bynajmniej nie to sarno co demoskopia, z kt6rq utoisamiia siy w Polsce 

po 1989). N owoczesnose jest wedlug Habermasa nie tylko epokq 

podmiotowej wolnoki, ale takZe epokq rozpadu i wyobcowania. Wyzwolenie 

jednostki oznacza zarazem oslabienie spolecznej solidarnosci 

i etycznych norm, przedtem mozliwych wlasnie dziyki religi i. Stqd 

tak charakterystyczne dla "filozoficznego dyskursu nowoczesnok i", 

dla calej nowoczesnej kultury, poszukiwanie sposobu na jej przywr6 

cenie, na zastqpienie rozumem dawnej integracyjnej i usensowniajqcej 

funkcji religii. Nie wolnose jest problemem w nowoczesnosci, lecz 

przede wszystkim solidarnose, a takZe sens egzystencji. 

Habermas sqdzil, ze solidarnose mozliwa jest dziyki rozumowi komunikacyjnemu 

dzialajqcemu w moralnych dyskursach, kt6ry doqd 

nie rozwinql siy w takim stopniu jak inne postacie rozumu. Teraz jednak 

okazuje siy, ze aby zrozumiee swiat i odpowiednio zareagowae na 

kryzys, musimy dokonywae refleksji nad wiarq. Aby uniknqe wojny 

kultur, twierdzil Habermas, musimy przypomniee sobie dialektyky proces6w 

sekularyzacyj nych w cywilizacji zachodniej, dialektyky, kt6ra 

ciqgle jeszcze nie jest zakonczona. Sekularyzacja oznacza przemiany 

kultury w og6le, powstanie nowoczesnok i, lecz nie znaczy - jak kiedys 

naiwnie zakladano - ze religia zupelnie zniknie. Dzisiejsze spoleczenstwa 

S'l zdaniem Habermasa - i to sformulowanie zabrzmialo 

w N iemczech niemal sensacyjnie - spoleczenstwami "postsekularnymi", 

nastawionymi na trwanie religijnych wsp6lnot w coraz bardziej 

sekularyzujqcym siy srodowisku. Habermas odchodzi wiyc od dawnej 

tezy "ujyzykowienia sacrum", przejycia funkcj i religii przez moralnose 

ugruntowanq i zracjonalizowanq przez dialog. Religia musi jednak, jego 

zdaniem, stae siy refleksyjna - musi poznawczo uporae siy z faktem 

istnienia innych wyznan, musi uznae autorytet nauki w kwestiach wiedzy 

dotyczqcej tego swiata oraz wymogi panstwa konstytucyjnego, 

kt6rego zasady Sq oparte na moralnoki swieckiej. Tyle ze ta refleksja 

jest nigdy niekonczqcym siy procesem. "Granica miydzy sekularnymi 

i religijnymi racjami jest plynna" - musi ciqgle na nowo bye ustanawiana, 

nigdy do konca nie wiadomo, gdzie p o~in n a przebiegae. 

8

Religia nie jest po prostu wypierana przez nauky w procesach 

modernizacji, gdyi miydzy nauk'l i technik'l z jednej strony a religi'l 

i Kosciolem z drugiej istnieje trzecia sfera - sfera common sense, kt6rq 

w swych teoretycznych pracach H abermas 

Hahermas wypowiedzial 

s i~ przeciw "niesprawiedliwemu 

wykluczeniu 

religii ze sfery 

puhlicznej" . 

opisywai przy uiycia fenomenologicznej kategorii 

"swiata przeiywanego". Nie da si~ ona 

unaukowie, jak dlugo rozumiemy siebie i innyeh 

jako osoby dzialaj'lee i porozumiewaj'lee 

sit; wedlug regul i norm, kt6re mog'l bye dotrzymywane 

lub naruszane. Ze wzglydu na religijny i swiatopogl'ldowy 

pluralizm nowoezesnyeh spoleezenstw common sense nie moie si~ 

tei wyraiae w kzyku religii. Jednak Habermas - co stanowilo nastypne 

zaskakuj'lce publieznose stwierdzenie - wypowiedzial siy przeeiw 

"niesprawiedliwemu wykluczeniu religii ze sfery publieznej". Wedlug 

niego trzeba dokonywae przekladu z religii na jyzyk "sekularny". Chodzi 

0 krytyezne przeksztakenie "religijnyeh tresei", a nie tylko ieh zast'lpienie 

nowym jyzykiem. Trzeba "utrzymywae dystans wobee reJigii 

bez zamykania siy na jej perspektywy". Sekularyzaeja, kt6ra nie niszezy, 

musi przekladae moraIne uezueia wyraione w jyzyku religijnymjedynym 

j~zyku , w kt6rym znalazly one dostatecznie zr6inieowany 

wyraz - na j~ zyk publicznej debaty. Potrzeba nam "sformulowan ratuj'leyeh". 

Fundamentalizm, zjawisko typowo nowoczesne, jest zatareiem 

r6iniey mi~ dzy tymi dwoma jyzykami. Ale jest tei reakej'l na 

niszez'lC'! sekularyzaejy, na owo niesprawiedliwe wykluczenie. 

Jak stwierdza Habermas, sfera publiezna i jej rozum S'l zagroione, 

i to bynajmniej nie tylko przez fundamentalizm. Patologia polega 

g16wnie na tym, ie j~zy k rynku zast~puje j~zyk komunikaeji mi~dzy 

osobami. Wolny wyb6r rozumiany jest jako wyb6r konsumenta 

oriemuj'lcego si~ tylko wedlug wlasnyeh prefereneji. Kategorie takie 

jak maksymalizacja poiytku, umowa i racjonalny wyb6r podwaiaj'l 

dawne rozumienie w i ~ zi spoieeznej opartej na wzajemnym szaeunku 

- S'l wyrazem wt argni~eia rynku w sfer~ common sense, ezy tei - jak 

wezesniej pisal Habermas - wyrazem kolonizaeji swiata przeiywanego 

przez system. 

Wielu z tych, kt6rzy dokonywali diagnozy sytuaeji po 11 wrzesnia, 

tak wlasnie rozumie eywi l i za ej~ Zachodu. Jej obrona przed za 

9

~ ZDZIStAW KRASNODI;:BSKI 

groieniem jest obronq swobodnego wyboru srodk6w konsumpcji 

od ubioru i samochodu do partner6w erotycznych i wlasnej toisamosci. 

Szczeg6lnie w spoleczenstwach postkomunistycznych, wyglodnialych 

po dlugiej komunistycznej konsumpcyjnej abstynencji, istnieje 

sklonnosc do redukowania sensu cywilizacji zachodniej do tak 

wlasnie rozumianej wolnoSci . Temu naleiy przypisac nadmiernq 

uwagy poswiyconq w Polsce slabemu tekstowi O riany Fallaci, podniesionemu 

do rangi wydarzenia intelektualnego. 

Habermas nie wspomnial w swym przem6wieniu 0 innej przemianie, 

stanowiqcej intelektualnq kapitulacjy lewicy przed tymi tendencjami. 

Opisal jq natomiast w opublikowanej w 1985 i niedawno 

przeloionej na jyzyk polski przez Malgorzaty Lukasiewicz ksiqice 

Filozoficzny dyskurs nowoczesnosci. Otoi lewicowi mysliciele ponowoczeSni 

rezygnujq z dqienia do "naprawy nowoczesnosci", z budowy 

nowych, tym razem rozumowych, podstaw solidarnosci. Przekonanie, 

ie rozum sam w sobie jest autorytarny, sprawia, ie porzucajq 

nadzieje, ii to wlasnie on m6g1by stac siy irodlem solidarnoSci. Tryumf 

postmodernizmu oznaczal "nietzscheanizacjy" lewicy i daleko 

idqce - choc chyba tylko chwilowe - pogodzenie siy lewicowych 

intelektualistow z kapitalizmem i z liberalnq demokracjq. Filozofowie 

odrzucajqcy nowoczesnosc - Nietzsche i H eidegger (nie mowiqc 

jui 0 ErnScie Jiingerze i Carlu Schmittcie), kt6rzy wedlug H abermasa 

walnie przyczynili siy do powstania bqdi legitymizacji narodowego 

socjalizmu, stali siy obecnie inspiratorami i mistrzami nowej lewicy. 

Postmodernizm jest wedlug Habermasa nOWq postaciq reakcyjnego 

konserwatyzmu, w ktorym "modernistyczna postawa sluiy 

( ... ) uzasadnieniu nieprzejednanego antymodernizmu". Ale z punktu 

widzenia nowej ponowoczesnej lew icy jest zgola odwrotnie - to 

Habermas uznany zostal za mysliciela metafizycznego i konserwatywnego, 

gdyz broni dawnych idea16w rozumu i osoby. Lewica pomarksistowska 

wlqcza siy w tradycjy liberalnq, ktorq przedtem gwaltownie 

zwalczala, lecz jednoczesnie jq przeksztalca, zastypujqC wqtki 

kantowskie nietzscheanskimi. Jednak takZe postmoderniSci, jak Derrida 

czy Vattimo, odkrywajq dzisiaj religiy, choc jednoczeSnie starajq 

siy jq "odmetafizyczniC", wystypujqC tym samym przeciw chrzescijanstwu 

w jego katolickim rozumieniu.

~ 

______________ _____ ____ L _________ _____ __________________ _______ ________ _ ________ _ 

DlAGNOZY 

Postulowane otwarcie rozumu publicznego na argumenty religijne 

Habermas ilustruje przykladem z debary 0 inzynierii genetycznej, 

w ktorej stara s i ~ przelozye ide ~ stworzenia przez Boga czlowieka na 

swoj wzor i podobienstwo na niereligijny j ~zyk filozofii pokantowskiej. 

Bog - stwierdza Habermas - pozosraje Bogiem wolnych ludzi 

tylko rak dlugo, jak dlugo istnieje absolutna r6znica mi ~ dzy stworzycielem 

i stworzeniem. Znaczy to, ze wolnosci czlowieka, rowne dla 

wszystkich ludzi, a zarazem gwarantuj'}ce mozliwose r6znorodnoSci 

"rowno urodzonych", s'} mozliwe przy zalozeniu, ze jeden czlowiek 

nie moze wedle swego uznania wyznaczae naruralnych cech innego 

czlowieka. Inzynieria genetyczna zaciera t~ r 6 zn ic ~ , podwaza za s ad~ 

"rowno urodzonych", niszcz'}c tym samym podsrawowy charakter 

wzajemnych ludzkich relacji. Idea stworzenia wyraza zatem to, co 

ujawnia takZe fi lozoficzno-socjologiczna analiza stosunk6w mi~d zyludzkich 

- zasadnicze ograniczenie naszej wolnoSci, kr6re jesr zarazem 

jej warunkiem i podsraw'}, to, ze nasza autonomia nie moze bye 

nieograniczona, gdyz inaczej niszczy sam'} siebie. 

Tak wi ~c w swym przem6wieniu Habermas uznaje koniecznose 

sekularyzacji, a zarazem pokazuje zwi'}zane z n i'} nie bezpieczenstwa, 

podkreSlaj'}c, ze bez zachowania treSci wiary nie mozna zachowae 

naszej kultury. Bez sekularyzacji grozi nam fu ndamentalizm, bez zasad 

wyrazonych w religii cywilizacja zachodnia sraje s i~ cywilizaci'} 

cynizmu, spoleczenstwo zamienia si~ w ryoek. Oczywiscie przeklad 

z j~ zy ka religii jest mozliwy tylko rak dlugo, jak dlugo religie trwaj'}, 

jak dlugo wyrai aj'} intelektualnie i moralnie swe racje. Ale otwarte 

pozostaje pytanie, czy rzeczywiScie istnieje j~ z y k , w ktorym moraine 

nakazy plyn,}ce z religii mog'} bye wyrazone bez naruszenia ich sensu. 

W swoich ksi'}zkach H abermas staral si~ wykazae, ze racjonalnose 

komunikacyjna moze przej'}e normatywne funkcje religii. JednoczeSnie 

okazywalo si~, ze taki przeklad musi dokonywae redukcji 

religii do etyki, a przy okazj i musi t~ ety k ~ formalizowae w postaci 

formalnej teorii moralnoSci. A gdy z religii zostaje tylko moralnose, 

istotne cechy religii zostaj'l zatracone. Takze etyczny wymiar egzystencji 

ludzkiej zmienia sw6j sens - sam H abermas stwierdza, ze gdy 

na przyklad grzech zamienia s i ~ w win ~, pozbawiamy si~ mozliwosci 

odkupienia grzechu. 

11

~ 

-- - - -- -- -- -- - - --- - - - - - - - - - - - - -- - - - - -- --- - - - - --- - -- -- - - ------ - - - - --- - - - --- ------- 

"Przeklad" oznacza zaw~zeme. Postmetafizyczna filozofia nie 

moze odpowiedziee na etyczne pytanie, jak powinnismy zye, moze 

co najwyzej rekonstruowae moraine procedury sprawiedliwego 

wsp6lzycia. Jak twierdzil Adorno, jedyne, co pozostaje filozofowi, 

gdy idzie 0 pytanie, jak powinnismy zye, to rozproszone refleksje na 

temat zycia, kr6re jest juz naruszone, uszkodzone, ulomne. Ale czy 

mozemy nie pytae, co jest dobre e zy mozemy od filozof6w oczekiwac 

tylko formulowania og61nych regul dyskursu Habermas sqdzi, 

ze takZe filozof nie moze uciec od substancjalnych stwierdzen, gdy 

zagrozona jest osoba - podmiot jako taki - w kwestiach inzynierii 

genetycznej. Tu nie mozna poprzestae na argumentach formalnych. 

I ostatecznie okazuje si~, ze nasze podstawowe kategorie - kategorie 

osoby - majq sens, jak dlugo zywe pozostaje nasze religijne dziedzictwo, 

nadajqce sens takZe nowoczesnej filozofii europejskiej, jdli nie 

rezygnuje ona z poj~cia osobowego podmiotu. Ale w innych kwestiach 

filozof postmetafizyczny nie moze nikomu doradzie. Kiedy 

niedawno H abermas wyglaszal w Nowym Jorku wyklad, w kt6rym 

uzasadnial przekonanie, ze filozofia nie moze poruszae kwestii dobra, 

cz~sc publicznosci - wedlug sprawozdan prasowych - zac z~la, 

rozczarowana, wychodzie. Z apewne poszuka odpowiedzi gdzie indziej 

- w religii, w przekazanych w tradycji normach i tresciach wiary, 

w amerykanskiej kulturze. Dz i~ ki H abermasowi rozumiemy, dlaczego 

jest to jedyna rozsqdna reakcja, a nie wyraz sklonnoSci do fundamentalizmu 

lub braku oswiecenia. Jego "odkrycie" jest bowiem 

logicznq konsekwencjq jego budowanej przez lata teorii. Pokazujqc, 

ze "myslenie postmetafizyczne" musi pozostac radykalnie ograniczone, 

wykazal tym samym niezb~d nose religii, stajqc si~ - nieoczekiwanie 

dla siebie i innych - filozofem "spoleczenstwa postsekularnego". 

ZDZISLAW KRASNOD~B SKI , 

uniwersytetu w Bremie. 

ur. 1953, filozof, socjoiog, profesor 

Catosc tekstu Habermasa Wierzyi i wiedziei wraz z glosami polemicznymi 

znajdzie s i~ w jednym z powakacyjnych numerow "Znaku". 

12

~~~~! _~ ~~~ ~1.~~______ ___ _________ ________ _________ ___ _____ _ 

Magdalena Micinska 

Powsciqgliwosc, 

praca i malenka 

szczypfa oblqkania 

Niewiele jest trafniejszych i dosadniejszych analiz 

sytuacji postkomunistycznej Polski niz ta, kt6r~ 

Boleslaw Prus sformulowal w r oku 1906. Wrazenie 

deja vu nie b4(dzie nas opuszczalo takze 

podczas pr6by r ekonstrukcji listy polskich bl4( 

dow i ulomn osci. 

Na przystankach komunikacji miejskiej w Warszawie, pomiydzy 

reklamami kosmetykow i afiszami filmowymi, dostrzec moina plakat 

wydany staraniem stofecznych wladz. Polski i angielski tekst namawia 

turyst6w do poznawania urok6w miasta, przytaczajqc dla 

zachyty slowa Bolesfawa Prusa, kt6ry przed stuleciem reklamowal je 

lepiej nii wszyscy wsp6lczeSni urzydnicy magistraccy razem wziyci. 

Autor Lalki stal siy wiyc - widac to wyraznie, bo z zapadniyciem 

zmroku przystanki Sq podswietlane - integralnq czysciq iycia wspolczesnego 

Polaka na r6wni z szamponem przeciwlupieiowym, najnowszym 

numerem magazynu dla pan i ostatniq produkcjq Studia 

Walta Disneya. 

To zresztq ni.: jedyne swiadectwo obecnosci. Wiykszosc maturzyst6w 

potrafi zapewne podac nazwisko pisarza (jednym tchem z Sienkiewiczem 

czy O rzeszkowq) w odpowiedzi na pytanie 0 przedstawicieli 

dziewiytnasrowiecznej literatury polskiej; pewna czysc ambit 

13

~ 

MAGDALENA MICINSKA 

- - -- -- - - - - - - - - -- - - -- - - - - - -- - - -- - - - - -- - -- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - --- - - - - - - -- 

nyeh uczniaw wymieni go tabe - obok Aleksandra Swi~ to ehowskiego 

ezy Piotra Chmielowskiego - wsrad tworeaw polskiego pozytywizmu. 

Co wi ~c ej, po sukeesaeh Ogniem i mieczem, Quo vadis 

i Przedwiosnia moina miec nadziej\, ie wkrotce Lalka lub Faraonnast~pne 

pozyeje z listy lektur obowiqzkowych - doezekajq si ~ kolejnej 

filmowej adaptaeji. 

Czy jednak do naszych ezasow dotrwalo eokolwiek poza nazwiskiem 

(ezy nawet dwoma nazwiskami, jako ie w swej praey literaekiej 

pisarz poslugiwal s i ~ pseudonimem) W jakim stopniu znana 

jest obeenie spuScizna intelektualna Boleslawa Prusa i-co wainiejsze 

- w jakim stopniu przystaje ona do wspokzesnoSci Czy 

jego obserwacje, przemyslenia i wskazania mogq si ~ w jakikolwiek 

sposab przydac polskiemu inteligentowi XXI wieku, przygnieeionemu 

ei~iarem trosk egzystencjalnyeh, bombardowanemu wiadomoseiami 

na temat swiatowych ni eszcz~sc i rodzimyeh afer, zagubionemu 

pomi ~ dzy t~ezq d a J e k osi~i nyeh perspektyw a mroeznq 

sferq narastajqeyeh potrzeb wlasnyeh i ealego spoleezenstwa ... 

N iniejszy artykul b~dzi e w kaidym razie zaeh\tq do poznania zarowno 

spuseizny pisanej Boleslawa Prusa, jak losaw Aleksandra 

Glowaekiego, kt6ry tak nisko eenil sobie prae~ literaekq, ie wstydzil 

si~ podpisywac utwory wlasnym nazwiskiem - po ezym zyskal 

niekwestionowane miejsee w panteonie polskiej literatury. Losow 

ezlowieka, ktary dlugie lata glosil pot~g~ rozsqdku i po trze b~ praey 

nad wlasnym rozwojem intelektualnym i etycznym - ale w dorosie 

iyeie wkroezyl jako iolnierz "partii" powstanezej, u jego zas 

sehylku byl swiadkiem daremnosei gloszonyeh przez siebie zasad. 

Czlowieka, ktory ze wzgl~du na dotkliwq agorafobi~ unikal podraiy, 

a przez duie place przechodzil tylko w towarzystwie - a jednak 

wzbogaeil polskq l i te ra tur~ 0 najlepszy i najbardziej dynamiczny 

opis Paryia oraz dramatycznq scen\ zacmienia Slonca w staroiytnym 

Egipeie. Czlowieka, ktary byl bodaj najbardziej popularnq 

osobistoSciq w Warszawie sehylku XIX wieku - nie uniknql jednak 

poturbowania przez studentow, rozjuszonyeh jednq z jego wypowiedzi. 

Czlowieka, ktory moralizowal, nie popadajqe w tony mentorskie, 

i koehai, zaehowujqc poczueie humoru - jednak nie doezekal 

si\ wlasnyeh dzieci i przeiyl samobojczq smierc swego wyeho 

14

TEMAT MIESI1\CA 

wankaI. Wreszcie cz!owieka, kt6ry by! tak skromny i tak praktyczny, 

i e pomys! uczczenia go pomnikiem uznawa! za poroniony i bezui 

yteczny - ale dzisiaj u p ami ~tnia go monument na jednej z gl6wnych 

warszawskich ulic. 

Nie jest moim celem (ani tei nie leiy w moich moi liwoSciach) 

analiza utwor6w literackich Boleslawa Prusa, choc losy i decyzje iyciowe 

Stanislawa Wokulskiego, pani Latter czy arcykap!ana H erhora 

stanowiq barwne ilustracje najwainiejszych kwestii spolecznych 

i inteiektualnych, jakimi Prus interesowal si ~ przez cale iycie. Doskonalym 

i r6dlem, pozwalajqcym sledzic rozw6j jego rnysli przez 

dz iesi~ciolecia, Sq kroniki tygodniowe - felietony pisane w ciqgu trzydziestu 

pi~ci u lat (z kr6tkq przerwq) i publikowane na larnach prasy 

warszawskiej, zwlaszcza "Kuriera Warszawskiego", "Kuriera Codziennego" 

i "Tygodnika Il ustrowanego"2. W tych swobodnych, nieskr~powanych 

rygorarni formalnyrni pogadankach - poruszajqcych najrozrnaitszq 

tern a tyk~, sledzqcych najnowsze osiqgn i~ cia urnyslu ludzkiego 

oraz powszednie sensacj e rniasta i kraju, skrzqcych si ~ 

dowcipern, zawsze przepelnionych iyczliwoSciq dla blii nich, ale nieunikajqcych 

niekiedy uszczypliwej kryryki - Prus zawar! swe refleksje 

na ternary fundarnentalne dla iycia polskiego w drugiej po!owie 

XIX i na poczqtku XX stulecia. Rozpoczynal je w dziesi~c lat po 

upadku powstania styczniowego, wobec post~ puj qce j rusyfikacji sfery 

dzialalnoSci publicznej, w kraju zacofanyrn we wszystkich niernal 

dziedzinach iycia spo!ecznego i intelektualnego, w spoleczenstwie 

stajqcyrn w obliczu realnego niebezpieczenstwa fizycznej zapaSci i duchowej 

dezintegracji. Konczyl w roku 19 11, w calkowicie nowej 

epoce rozwoju mysli narodowej, w swiecie nowych koncepcji spolecznych 

i politycznych, na rok przed wlasnq srnierciq. Przez ponad 

trzy dzies i ~ ciol eci a wypowiadal si~ we wszystkich sprawach spolecznych, 

wainych nie tylko dla ziem zaboru rosyjskiego - choc dla nich 

przede wszystkim - ale dla cal ego narodu, dla wszystkich jego oby- 

I Emil Trembinski (nazywany przez Prusa Psuj akiem), krewllY i wychowanek pan· 

srwa Gtowackich, po petnit samob6jsrwo w 1904 roku w wieku osiemnastu lat. 

l Wszystkie za mieszczone niiej cyta ry z kro ni k rygodniowych p o ch o d z~ z wydawnic· 

rwa B. Prus, Kroniki, opr. Z . Szweykowski, t. [·XX, Warszawa 1956·1970; po kaidym 

p oda j~ jedynie numer tomu i strony. 

15

~ MAGDALENA MICI NSKA 

wateli, dla ludzkosci w og6le. Tematyk~ t~ uzupelniajq i pogl~bi aj q 

nieliczne wypowiedzi Prusa sformulowane poza cyklem kronik tygodniowych 

- zwlaszcza praca Najog61niejsze idealy zyciowe z 1901 

i wygloszony w tym samym roku odczyt 0 ideate doskonalosci. 

Pierwszq reakcjq wsp6lczesnego czytelnika, kt6 r y otworzy tom 

kronik Prusa, b~dzie konsternacja i przekonanie, ie pomylit ksiqiki. 

Nawet upewniwszy si~, ie leiqcy przed nim tekst powstal w roku 

1879, 1894 czy 1906, nie pozb~dzie siy latwo wraienia, ii rna przed 

sobq fragmenty jakiejs przenikliwej analizy prasowej napisanej w sto 

dwadzieScia lub sto lat p6Zniej. Najbardziej nawet powierzchowna 

lektura przyniesie zestaw temat6w i refleksji, kt6ry znalezc m6g1by 

si~ bez retuszow we wspolczesnych periodykach spoleczno-politycznych. 

Boleslaw Prus z rownq gi~tkoSciq umyslu i rownq swadq pisze 

o zlej kondycji polskiego cukrownictwa, 0 szansach i niebezpieczeJ1 

stwach zwiqzanych z grq na gieldzie, 0 pornografii w prasie, w sztuce 

i w reklamie, 0 karze smierci ("dawniejsza medycyna, oparta na 

krwi upuszczaniu, i dzisiejsze kodeksy karne, oparte na karze smierci, 

pod najwainiejszymi wzglydami Sq do siebie podobne", XX, 23), 

o bezrobociu b~dqcym konsekwencjq zarowno kryzysu ekonomicznego, 

jak i niskiej produkcyjnoSci Polakow ("Spoleczenstwo nasze 

trapiq dwa nieszcz~scia: z jednej strony bezrobocie, z drugiej - mnostwo 

niezaspokojonych potrzeb", XVIII, 67), wreszcie 0 ekspansji 

kulrury amerykanskiej w Europie, w ktorej "wszystko chyli siy do 

upadku, a przede wszystkim - tradycja" (XII, 7). 

Niewiele jest trafniejszych i dosadniejszych analiz sytuacji postkomunistycznej 

Polski nii ta, ktorq Boleslaw Prus sformuiowai w roku 

1906. "Nasz kraj - pisai wowczas - jest podobny do kamienicy, 

ktorej przez czterdzieSci lat nikt nie naprawiai, nie oczyszczal, nawet 

nie przewiewai, w ktorej kaidy, kto magi, wylamywal klamki, 

kraty, balustrady, wynosil w sposob mniej lub bardziej jawny kosztowne 

sprz~ty i obrazy, a dla kompensaty przez czterdzieSci lat napelnial 

gi~bokq studni~ miejscowq (...) wszelkiego rodzaju smieciem, 

odpadkami, a nawet produktami niebezpiecznymi" (XVIII, 

255-256). Wraienie deja vu nie b~dzie nas opuszczaio takZe w trakcie 

nieco bardziej pogl~bionej lektury pism Prusa, podczas proby 

rekonstrukcji listy polskich bl~dow i uiomnsci oraz postulat6w 

16

~~~~! _~~ ~~~1 ~ ~____ __ __ .___________________ _______ __ _ __ ___ _____ _ ______~ 

i wskazan, kt6re przed stuleciem kierowal on pod adresem elity 

spoleczenstwa. 

Boleslaw Prus byl przedstawicielem pokolenia, kt6re we wczesnej 

mlodosci przezylo kl~sk~ powstania styczniowego i popowstancze 

represje, zagrazajqce juz nie tylko harmonijnemu rozwojowi, ale 

wr ~ cz fizycznemu bytowi narodu. JednoczeSnie uwazni obserwatorzy 

polski ego spoleczenstwa po roku 1863 

dostrzegali jego kalekie formy, ogromne obszary 

zacofania, n~dzy rzeczywistej i ub6st\V'a 

duchowego. Punktem odniesienia tych obserwacji 

byly kraje Europy Zachodniej, kt6rych 

rozw6j cywilizacyjny uznany zostal za normalny, 

wlasciwy i godny nasladowania. W rezultacie 

przedstawiciele pierwszego pokolenia 

polskich pozytywist6w diagnozowali spoleczne, 

ekonomiczne i intelektualne 

Polski patriotyzm 

pojmowany jako uczucie 

silne i gwahowne, 

p ol~ czo ne ze zdolnos ci~ 

do samoposwiftcenia 

lekcewazy okruchy 

zycia, rzetelnosc w wykonywaniu 

codziennych 

obowi,!zk6w. 

zap6znienie Polski w stosunku do kraj6w zachodnich, win~ za ten 

sran rzeczy przypisujqc samym Polakom - ale i w samych Polakach 

upatrujqc sil zdolnych do jego zmiany. Ocena sytuacji i wyb6r srodk6w 

zaradczych proponowane przez Boleslawa Prusa Sq charakterystyczne 

dla nurtu umiarkowanego pozytywizmu, kt6ry glosil zdecydowane 

hasla modernizacyjne, ale bez radykalizmu wlasciwego na 

przyklad Aleksandrowi Swi~tochowskiemu. 

Bezmyslnosc i samozadowolenie elit, zastraszajqcy poziom analfabetyzmu, 

ciemnota i n~dza wsi, katastrofalny stan higieny i ponury 

wyglqd miast - te i im podobne kwestie przewijajq si~ na lamach 

kronik tygodniowych z jednostajnq regularnosciq. Prus dostrzega 

u swych wsp6lczesnych energi~ (czy raczej: co pewien czas nawracajqce 

przyplywy energii) i dobre ch~ci wobec podejmowania publicznych 

inicjatyw; zarazem jednak konstatuje z gorycZq, ze ta "polska 

fantazja" wylewa si~ albo za posrednictwem niewczesnych i nieprzemyslanych 

przedsi~wzi~c, alba - i to najcz~sciej - w formie goloslownych 

deklaracji. Polacy, "nar6d swiergotliwy i pusty" (XlV, 66) 

- wydajq si~ niezdolni do rzeczywistego odczucia, zrozumienia i zaspokojenia 

spolecznych potrzeb. Polski patriotyzm - pojmowany jako 

17

~ 

MAGDALENA MICINSKA 

-- ---- - - - --- -- - - ------ -- - - ---- ----- - ------ ----- ---- ---- - -- ----- - -- - --- --- -- ----- -- 

uczucie silne i gwaltowne, pol'lczone ze zdolnosci'l do samoposwi~cenia 

-Iekcewazy okruchy zycia, rzetelnosc w wykonywaniu codziennych 

obowi'lzk6w, ciche zwyci~stwa nad materi'l i wlasn'l duchow'l 

slaboSci'l. Patriota polski - jak ksi'lz~ w Lalee - zawsze "czul i mysIal, 

pragn'll i cierpial - za miliony. Tylko - nic nigdy nie zrobil uzytecznego. 

Zdawalo mu si~, ze ci'lgle frasowanie si~ calym krajem rna 

bez miary wyzsz'l wartosc od utarcia nosa zasmolonemu dziecku"3. 

Takie rozumienie patriotyzmu nie bylo bynajmniej swoist'l wlasciwosci'l 

kultury polskiej. "Jest to cech'l wszystkich niedorozwini~tych 

spoleczenstw, ze obok wstr~tu do malych prac maj'l one poci'lg 

do wielkich plan6w" (VI, 180). W rezultacie energia Polak6w wyczerpywala 

si~ w inicjatywach kompletnie bezuzytecznych lub - w najlepszym 

razie - nieprzemyslanych i niekonsekwentnych. Niecelowe 

i lekkomyslne pomysly swych rodak6w pi~tnowal Prus z podziwu 

godn'l odwag'l, wystypuj'lc cz~sto wbrew powszechnej opinii i narazaj'lc 

siy na slowa swi~tego oburzenia. Drwil z narodowych pomnik6w, 

stawianych w calym kraju za spoleczne pieni'ldze, 0 wiele bardziej 

potrzebne w wielu innych dziedzinach zycia; krytykowal zwlaszcza 

akcje wznoszenia pomnik6w Adama Mickiewicza w Krakowie 

w 1890 i w Warszawie w 1898 roku 4 • Nawet najpi~kniejszy pos'lg 

byl w jego oczach bezuzyteczn'l, fasadow'l dekoracj'l bez istotnego 

znaczenia spolecznego; zamiast tego Polacy budowac powinni szpitale, 

lainie i szkoly i nadawac im imiona os6b godnych upami~tn ienia. 

Z polemicznym zaci~ciem wytykal bl~dy pozytecznym sk'ldin'ld 

instytucjom, kt6re powolywano bez zrozumienia rzeczywistych potrzeb 

spoleczenstwa (jak popularne wydawnictwa dla ludu, upadaj'lce 

z powodu n~dzy chlop6w, analfabetyzmu i braku potrzeby czytania) 

lub kt6re - po pierwszym okresie zbiorowego entuzjazmu - spowolnialy 

sw'l statutow'l dzialalnosc (jak warszawskie Muzeum 

Przemyslu i Rolnictwa, przypominaj'lce "tego obiecuj'lcego ojca, kt6ry 

przez kilkanascie lat grozil zonie potomkiem, a nawet wybudowal 

drogocenn'l kolysk~, lecz - dziecko nie urodzito si~", XII, 88). Bezwarunkowo 

pot~pial oblud~ dobroczynnoSci klas wyzszych, kt6re 

1 Lalka, War~zawa 1990 (Pisma wybrane Boleslawa Prusa, t. IV), t. I, s. 180. 

4 W kilkanaScie Jat po Prusie zamilowanie Polak6w do na rodowych monument6w 

wykpiwal tei: Tadeusz Boy-Zelenski (np. w wierszyku "Pomnikomania" krakowska). 

18

TEM AT MI ESlf\ CA 

za pomocq doraznych kwest i imprez na cele filantropijne uspokajaly 

swe sumienie. "Bal na dobroczynnosc jest wielkim wynalazkiem 

pisal z ironiq. - Gubimy grzechy przy dzwi~kach orkiestry Sonnenfelda 

i stajemy si~ m~czennikami przez ciasne kamasze. Ten, ktory 

potnial w galopce, rowny nieledwie temu, ktory pocil si~ w modlitwie 

i trwodze" (VI, 29). 

Preferencje Polakow, choc niemqdre i szkodliwe, byly - zdaniem 

Prusa - zrozumiale w kontekscie uposledzenia rozwoju ich kultury. 

Losy kraju sprawily, ie rola poezji, sztuki i teatru w dziewi~tnastowiecznej 

Polsce rozd~ta zostala ponad zwyklq miar~ . Polscy poeci i artysci 

"majq slabosc uwaiac si~ za najprzedniejsze stworzenia boskie", 

podczas gdy w rzeczywistoSci nie stojq wyiej nii matematycy czy wynalazcy 

maszyny parowej5 . "Poeci i malarze, oni sami i ich utwory, Sq 

w najogolniejszym pojmowaniu - owocami iycia, rozwoju spolecznego. 

Gdy spolecznosc oslabnie, oni zginq, gdy spot~inieje, oni pomnoi 

q si~ i spot~iniejq" (VI, 258). Uznajqc t~ zaleinosc, Prus uznawal takie, 

ie finansowanie tworczosci artystycznej kosztem potrzeb ogolu 

nie tylko odbija si~ na dobrobycie spoleczenstwa, ale posrednio godzi 

tei w samych tworcow, zespolonych z tymie spoleczenstwem swoistym 

systemem naczyn polqczonych. Szczury na miejskich targowiskach, 

niski poziom rzemiosl, brak szkol fachO\vych, nieuczciwosc, bezrobocie, 

n ~ dz~ i choroby spoleczne uwaial za problemy nieporownanie 

pilniejsze nii kondycja borykajqcych si~ z brakiem pieni~dzy teatrow 

- i nie wahal si~ glosic tego poglqdu publicznie. "Co si~ mnie tyczy 

pisal w 1883 roku, gdy wi~kszosc warszawskich pism wyst~powala 

z pompatycznym apelem 0 skladki na rzecz spalonego Teatru RozmaitoSci 

- sqdz~, ie lepiej byloby dawac widowiska w plociennych szalasach, 

notabene w lecie, nii doczekac tego, ieby na ulicach Warszawy 

psy zjadaly podrzutkow" (VI, 147). I dodawal, swiadomie przejaskrawiajqC: 

"Teatr ksztalci - to prawda. Ale tramwaje rownie moglyby 

ksztalcic na swoj sposob" (IV, 307). 

5 0 idea Ie doskonalosci, Warszawa 1982, s. 24. Aleksander Glowacki nie mial w og61e 

g l~bszego zrozumienia dla sztuk plasrycznych, a takie dla litera tury (st'ld jego nie do konca 

aprobujqcy stosunek do Boleslawa Prusa). Za najdoskonalsz'l sfery lu dzkiej tw6rczoSci 

uwazal matema ry k~ ; najbardziej godn'l dziedzinq sztuki byla jego zdaniem muzyka, niema 

l rownie czysta i abstrakcyjna. 

19

~ MAGDALENA MICINS KA 

Powierzchowne zamilowanie Polakow do literatury i sztuki kosztern 

praktycznej sfery iycia bylo takie konsekwencjq modelu wychowania 

mlodzieiy, odziedziczonego po czasach szlacheckich. Gl~boko 

zakorzeniony wsrod wyksztalconej elity "wstr~t do rzemiosla 

i handlu" sprawial, ie synow - wbrew rozsqdkowi, wbrew kondycji 

finansowej rodziny, wreszcie wbrew ich wlasnym uzdolnieniom 

i upodobaniom - posylano do gimnazjow humanistycznych, po ktorych 

zasilali oni szeregi inteligencji, niewspolmiernie licznej wobec 

rzeczywistych potrzeb ubogiego kraju. Z arazem intelektualny i fachowy 

poziom rzemieslnikow polskich relatywnie si~ obniial, poniewai 

"familie s zan u j q c e s i~, tj. uznajqce wyiszosc podlog froterowanych 

nad mytymi, przeznaczajq do rzemiosl tylko wyrodkow" 

(IV, 148-149). W dalszej konsekwencji tak wyedukowane elity nie 

rozumialy potrzeb praktycznych, otwartych na potrzeby spoleczenstwa 

badan naukowych - a w przewaiajqcej swej wi~ k s zosci nie docenialy 

znaczenia nauki w ogole. 

Z rownq bezkompromisowoSciq Prus atakowal polski model religijnosci. 

Sam - w przeciwienstwie do radykalnych myslicieli pozytywizmu 

- uznawal prymat zasad ewangelicznych (i bez wqtpienia 

kierowal si~ nimi w swym codziennym post~powaniu), z ironiq wyraial 

si~ tei 0 podejmowanych przez radykalow gwaltownych, antyklerykalnych 

krucjatach 6 . Jego kr ytyk~ budzilo natomiast powiqzanie 

zwulgaryzowanych teorii mesjanistycznych z prymitywnq, powierzchownq 

religijnosciq. "U nas - pisal w 1906 roku - dzi~ki 

dwuwiekowej ciemnocie, a wiekowej niewoli, iywy, tworczy instynkt 

religijny prawie zamarl. Ludzie chodzili do kosciola, jak na widowisko, 

modlili si~, jak tybetanskie mlynki, pocieszali si~, ie spowiedz 

zalatwia wszystkie nieformalnosci iyciowe, nienawidzili innowiercow 

i sceptykow, a od Pana Boga iqdali, aby zalatwial wszystkie ich 

potrzeby: familijne, higieniczne, ekonomiczne i polityczne. Pan Bog 

mial obowiqzek dawac nam zdrowie i majqtek, na Pana Boga Iiczono, 

ie si~ postara 0 wolnosc dla w y bra neg 0 narodu... " (XVIII, 

393). Z takich korzeni - wobec odwiecznych zaniedban, niskiej sred 

6 W'ltki chrzescijanskie w tworczosci Prusa przesJedzil szczegoJowo Stanislaw Fita 

(Pozytywista ewallge!iczllY, "Roczniki Humanistyczne", 1987, z. 1). 

20

~~ 

: ~~~: _~ ! ~~ ~1~ ~__ _______ _,___________ ___________________ _______ ___ __ ___~ 

niej dlugoSci iycia Polak6w, chor6b wyniklych z fatalnych warunk6w 

higienicznych, niedoro zw i n i ~ t ej infrastruktury, a takie jednostronnych 

wzorc6w wychowania - wyrastala polska nieproduktywnose 

i n i e um iej~tnosc pracowania, grzechy, kt6re Prus pi~tnowal ze 

szczeg6lnq konsekwencjq i uporem. Szczeg61nie cz~sto pisywal 0 nich 

w latach rewolucji 1905-1907, w czasie demonstracji, strajk6w i 10 

kaut6w, kiedy - zdawalo s i~ - nikt inny nie myslal 0 cnocie pracow! 

tosci. Prus przypominal w6wczas prawd~, kt6rq powtarzal czytelnikom 

od dzi es i~cioleci: ie "duszq calego wszechswiata, duszq nie tylko 

spoleczenstwa, lecz i natury jest - praca...". Narody ubogie 

i zacofane - jak nar6d polski - powinny przede wszystkim uswiadomic 

sobie t~ zasa d ~ i stosowae jq w praktyce, 0 ile aspirujq do osiqgni~ci 

a wyiszego stopnia rozwoju cywilizacyjnego i wyiszego poziomu 

iycia. W jej i mi~ Prus nie wahal si~ wyst~pow a c przeciw projektom 

skr6cenia czasu pracy i przeciwko strajkom, bez wzgl~ du na 

eel, w jakim bylyby one podejmowane. "Ci, kt6rzy zach~cajq nar6d, 

aieby mniej pracowal, oslabiajq jego sity fi zyczne i duchowe, pchajq 

go do n ~d z y i barbarzynsrwa" (XIX, 65). 

Program pozytywny Boleslawa Prusa, prezentowany r6wnolegle 

z pi~tn owa niem polskich grzech6w i z rownq wytrwalokiq, zestawic 

moina w liscie hasel wywolawczych: higiena, oswiata, opieka 

spoleczna, praca, troska 0 bliinich i uiytecznosc dla og6lu, wreszcie 

doskonalenie etyczne. Autor kronik wielokrotnie wzywal na ich lamach 

jui nie tylko, by "ucierac nos zasmolonemu dziecku", ale by 

zapewnic mu godziwe warunki i ycia od chwili narodzin, wlasciwie 

poj~tq e d ukacj~ i spolecznie uiytecznq prac~ po osiqgni~ciu dojrzalok 

i. Refleksje 0 charakterze og6lnym przeplatajq si~ w kronikach 

z apelami 0 popraw~ stanu zdrowotnosci spoleczensrwa, kanalizacj~ 

Warszawy, zakladanie laini publicznych, dom6w noclegowych, przytulk6w 

dla ubogich poloinic, szk61 elementarnych i kas samopomocowych, 

0 fi nansowanie bezplatnego mleka dla niemowlqt i tanich 

obiad6w dla biedoty7. "Myjmy si~ - pisal Prus w 1894 roku - ale 

7 Prus nieograniczal si~ zreszt'! tylko do apeli. Byl mi~dzy inn ymi inicjatorem akcji 

"Higiena praktyczna" (z kt6rej vvyroslo Towarzystwo H igieny Praktycwej im. Boleslawa 

Prusa), wsp61zalozycielem Towarzystwa Kolonii Letnich, Warszawskiego Towarzysrwa Higienicznego, 

Seminarium Nauczycielskiego w Ursynowie oraz sieci do m6w nodegowych, 

21

~ MAGDALENA MICINSKA 

- - - ---- --- -------- - - - ---- ----- - --- - ----- - -------- - - - ------------ -- ------ - --- - - - --- 

myjmy si\! wszyscy par\! razy na dzien; kqpmy si\!, ale kqpmy si\! wszyscy 

przynajmniej raz na tydzien. (... ) Miejmy takZe m\!stwo powiedziec 

sobie prawd\!. My nie jestesmy ani Francuzami poinocy, ani 

ludem muzykalnym, ani poetyckim, ani sentymentalnym, ale nade 

wszystko -Iudem nie myjqcym sif' (XlV, 171). Uezmy si\!, dodawai, 

Prus - podobnie jak 

gdyz "higiena i szkola elementarna to fu ndament 

jemu wsp6lczesni 

narodowego bytu" (XIX, 94). Jednak niosqca pozytek 

nauka wymagala przewartoSciowan w pol 

uznawal rozumn1'! 

skiej mentalnosci. Tradycyjny model edukacji 

i cierpliw1'! prac~ za 

ustqpic powinien systemowi szkol zawodowych, 

jedyn1'! gwarancj~ 

narodowego bytu, 

ksztalqcyeh wykwalifikowanych fachowcow 

rzemieslnikow, inzynierow, dyrektorow fabryk 

jedyn1'! drog~ do 

- ktorzy byliby zdolni podjqc 

poprawy pozycJI 

pracy w rozwijajqcym 

si\! przemysle. Bylby to takZe jedyny sku 

Polski w Europie. 

teezny sposob wyparcia z polskich przedsi\! 

biorstw specjaJistow zagranieznyeh, zwiaszcza niemieckich, przewyzszajqcyeh 

Polakow pod wzgl\!dem przygotowania zawodowego, 

a zatem chytniej zatrudnianych i lepiej oplacanyeh. 

Zdrowy, umyty i wlasciwie wyedukowany Polak przelomu XIX 

i XX wieku powinien praeowac i doskonalic si\! z myslq 0 przyszlosci 

swego narodu. Prus - podobnie jak jemu wspofczeSni - uznawal rozumnq 

i eierpliwq prac\! za jedynq gwaranej\! narodowego bytu, jedynq 

drog\! do poprawy pozyeji Polski w Europie, a w dalszej, CZ\!sto (ze 

wzglydow eenzuralnyeh) przemilczanej perspektywie - do odzyskania 

wlasnego panstwa. Komentujqc obehody dwustulecia Odsieezy Wiedenskiej, 

porownywal wysilek militarny krola Jana Sobieskiego do 

pokojowyeh iniejatyw jego nastypcow w roku 1883 - badan Stefana 

Szolc-Rogozinskiego w Afryee, pracy polskieh geografow, inzynierow 

i budowniezyeh na Syberii, dzialan spolecznikow w kraju. Wszystkie 

te przedsiywziycia mialy jednq ceehy wspolnq - byla niq uzytecznosc 

dla polskiego spoleezenstwa i dla ealej ludzkoSci. 

Spoleezna uzyteeznosc byla w oezaeh Prusa najwazniejszym wymogiem, 

przez ktorego pryzmat ocenial naukoweow i lekarzy, artystow 

i politykow (tym ostatnim radzit stawiac jedno, ale za to podstaprezesem 

Stowarzyszenia Kursow dla Analfabetow Doroslych oraz (tuz przed smierci'l) 

Towarzystwa Literatow i Dziennikarzy Polskich. 

22

~~~~~ _1>!!~~~1~~_ ____ __._________________ ___ __ ___ ____ ______ ____ __ _ __~ 

wowe pytanie: jak chq udoskonalae i uszcz~sliwiae swych bliznich, 

komu przynosz~ poiytek). Stanowila warunek sine qua non swiadomego 

patriotyzmu i dobrze poj~tego poczucia obywatelskoSci. Prawdziwy 

obywatel i dobry patriota powinien umiee pracowae i zach~cae 

innych do pracy, pot~piae bezmyslne niszczycielstwo i pr6iniactwo, 

ksztalcie siebie i innych, czynie innym to, co dla niego same go byloby 

dobre i poiyteczne. Rzetelna praca, oswiata, sprawiedliwie rozdzielony 

dobrobyt i "czerstwa moralnosC" poszczeg6lnych obywateli skladaly 

si~ na podwaliny iycia spolecznego, sztuki i polityki. 

W spelnianiu powyiszych postulat6w Prus wainq rol~ przypisywal 

inteligencji, warstwie, "kt6ra wciqi rozprawia, a nawet niekiedy 

- mysli i troszczy si~ 0 d 0 b r ° pub I i c z n e, 0 s p raw y pub I i c z 

n e, slowem - 0 spoleczenstwo" (VI, 287). Wszystkie streszczone 

doqd zarzuty, jakie kierowal Prus pod adresem Polak6w, byly przede 

wszystkim zarzutami pod adresem ich wyksztalconych elit, grup, kt6re 

pretendowaly do zajmowania w spoleczenstwie pozycji kierowniczej. 

Tymczasem warunkiem spelniania tej roli powinna bye przede wszystkim 

uiytecznose, "uslugi oddawane og610wi", przysparzanie narodowi 

materialnych i duchowych korzYSci, ale taki:e roztropnose, 

umiar i rozwaga przy wytyczaniu plan6w na przyszlose. "Nieszcz~scie 

to jest, (...) kiedy projekta spolecznej donioslosci wyskakuj~ jak 

cienie w latarni magicznej, zamiast bye wyrazem najwainiejszych 

potrzeb epoki. I - kiedy ludzie, czy grupy majqce pretensje do kierowania 

og6lem, pierwej pobudzajq go do czyn6w i ofiar, a dopiero 

p6zniej zastanawiajq si~ nad planami" (VI, 147-148). Tworzqc wzorzec 

idealny duchowego przyw6dcy narodu, prawdziwego "nowoiytnego 

bohatera", si~gnql Prus po przyklad uczonego i przemyslowca 

niemieckiego Ernsta Abbe. Czlowiek ten "dal cywilizacji uiyteczne 

"''Ynalazki, utworzyl nowe ognisko pracy, przysporzyl dobrobytu 

i oswiaty wielu tysiqcom istot ludzkich, nikogo nie skrzywdzil, siebie 

umiat usunqe na drugi plan"; nasladowae go powinni nie tylko 

polscy naukowcy, intelektualiSci - ale taki:e wlasciciele fabryk i przedsi~b 

i orcy (XVIII, 96-97). 

Boleslaw Prus glosil sw6j konsekwentnie pozytywistyczny program 

przez kilkadziesi~t lat, w r6inych epokach spolecznego, inte 

23

~ 

- - --- - - - - - - - -- 

MAG DALENA MIC INSKA 

-- -- -- - - - -- - - -- - - - -- -- - - - -- --- - - - -- - - - --- ---- - -- - --- - -- - --- - --- - -- 

lektualnego i duchowego rozwoju otaczajqCego go swiata. Po mi ~ dzy 

rokiem 1874 a 191 1 (daty graniczne Kronik tygodniowych) dokonal 

siy bezprecedensowy awans grup spolecznych nieobecnych dorqd na 

scenie iycia publicznego, rozwinql si~ i ugruntowal nowoiytny, etniczny 

nacjonalizm, fiasko poniosla bliska pozytywistom koncepcja 

asymilacji Zydow, znaCZqce postypy poczynita idea emancypacji kobiet. 

Na wszystkie te tematy Prus zabieral gios, kierujqc si~ na og6i 

SWq zasadq rozwagi, uiytecznosci i nienatr~tnego dydaktyzmu. 

W miary uplywu czasu jednak wiasnie w tych dziedzinach jego mysli 

pojawiiy si~ nieuchronne p~ kni~cia, wynikajqce z niemoinoSci dostosowania 

przyjytego oglqdu swiata (nawet gdy byl to swiatopoglqd 

tak otwarty i przepelniony humanizmem jak w opisywanym przypadku) 

do zachodzqcych w tymie swiecie gwaltownych i zasadniczych 

przemian. Tak wiyc Bolesiaw Prus - mitosnik nie tylko ludzkosci, 

ale i pojedynczego czlowieka, zwlaszcza czlowieka w potrzebie 

- pod wplywem doswiadczenia rewolucji 1905-1907 odmawial strajkujqcym 

robotnikom prawa do skrocenia czasu pracy, szermujqc argumentem 

dobra ogolu. Zwolennik idei przyznania praw publicznych 

kobietom i ich umiarkowanej emancypacji, nie wyobraial sobie, 

by mogly one kiedykolwiek zajqc rownorz~dne z m ~ iczyzn ami 

stanowiska w nauce, sztuce czy polityce, ana kartach swych utworow 

nieustannie ironizowal na temat niemqdrych "mlodych panienek" 

i niezdolnych do logicznej refleksji emancypantek. Zdecydowany 

wrog szowinizmu i agresywnego nacjonalizmu, n aj wi~kszq niespojnosc 

okazal w swej refleksji nad kwestiq iydowskq w Polsce. 

Prus - podobnie jak wszyscy polscy liberalowie drugiej polowy 

XIX wieku - wierzyl w asym ilacj~ Zyd6w w drodze stopniowego 

szerzenia oswiaty i likwidowania najbardziej widocznych odr~bnosci 

spolecznoSci iydowskich (jak noszenie chalatow). Jednak w miar~ 

uplywu lat, pod wplywem wydarzen takich, jak pogrom w Warszawie 

w grudniu 188 1 i brak znaczqcych sukcesow idei asymilacyjnej 

wsrod Zyd6w, wiara ta pocz~la si~ wyczerpywac. Jednoczesnie 

pozycja zajmowana przez Zyd6w w handlu, rzemiosle czy przemysle 

coraz cz~sciej postrzegana bywala jako zagroienie dla i ywiolu 

polskiego, kt6ry - wobec braku naturalnego zaplecza w postaci wlasnego 

panstwa - i tak znajdowal si~ jui w sytucji politycznego upo 

24

sledzenia. Przenikliwy obserwator, jakim byi Prus, nie mogi tego zjawiska 

nie zauwaiyc i nie skomentowac. "Nie mam zamiaru poprawiac 

wyrokow O patrznosci - pisal w roku 1889 - poniewai zas ta 

nie stworzyia mnie Semiq, wi~c i ja nie zr ob i~ si~ amysemiq. Nigdy 

nie odmawialem Zydom praw do istnienia, nawet do zajmowania 

naj pomyslniejszych i najwydatniejszych stanowisk; mam tei w Bogu 

na dz i ej~, ie i na przysziosc nigdy z moieh pism nie padnie slowo nie 

tylko nienawiSci, ale nawet nietolerancji. Nie mysh: jednak taic, skoro 

spostrzeglem, ie rozw6j elememu izraelickiego na wielu polaeh 

dokonywa si~ w sposob nieproporcjonalny, ktory zaehwiewa rownO\·vag~ 

spoieczn,,!, a tym samym podkopuje zasad ~ row n 0 u p rawn 

i en i a". Aby rozwijac si~ harmonijnie w warunkach braku niepodlegiego 

bytu, narod polski nie mogi sobie pozwolic - "nawet w imi~ 

humanizmu i filamropii" - na to, by jego kosztem rozwijal si~ iywiol 

obey (XII, 79-81). 

Z zapisanyeh przez Prusa kart z cal,,! pewnosci,,! nie padlo nigdy 

ani jedno slowo nienawiSci, jednak od koflCa XIX stuleeia coraz cz~sciej 

snul on refleksje nad inn,,! nii asymilaeja moiliwoSci,,! zmniejszenia 

presji kwestii iydowskiej. Jui w 1897 roku rozwaial dobre 

strony syjonizmu jako idei, ktora moie wyprowadzic z Polski chocby 

cz~sc mas iydowskich, a zarazem cz~sciowo zlikwidowac irodlo 

konfliktu; pozostali w kraju Zydzi iatwiej mogliby wowezas wtopic 

si~ w poIskie spoieezenstwo. Na poez,,!tku XX wieku jego dryf w stron~ 

stanowisk antysemickich stal si~ jeszcze bardziej widoezny. Akceptaej~ 

d laodr~bnosei Zyd6w uzaleinial teraz od ieh uiyteeznosci 

dla ogolu (co zreszt"! - jak jui byla mowa - bylo vvymogiem stawianym 

przezen wszystkim grupom i jednostkom) i przyj~cia przyjaznego 

stanowiska wobec nie-Zydow. W roku 1910 przypadki zajmowania 

przez Zydow eksponowanych stanowisk w iyeiu publieznym, a takie 

liezebnosc Zydow na ziemiach polskich ocenial jui jako powaine 

zagroienie, ale - inaezej nii antysemici wywodz,,!cy si~ z obozu narod 

owego - rozwi,,!zanie problemu dostrzegal w podniesieniu poziornu 

oswiaty i wi~kszej operatywnosei Polakow, nie zas w probaeh 

ograniczania ezy eliminowania iywioiu iydowskiego. Fortuny Zydow 

rosn,,! na polskiej eiemnoeie, bl~dach i nieumiej~tnosei pracowania 

- pisal; przed Polakami stawaly wi~c tylko dwie drogi: albo 

25

~ ___ ___ ____ ______ ______________________ ____ ________~ ~_~~~_~r~ ~ _~ !~!~~ 

podniesienie poziomu oswiaty i mobilizacja cal ego spoleczenstwa, 

albo emigracja bardziej przedsic;:biorczych jednostek, "a reszta - stanie 

sic;: lennikami Zyd6w" (XX, 275). Prus nigdy nie posunql swych 

propozycji dalej i nigdy nie przekroczyl granicy agresywnego antysemityzmu, 

jednak ewolucja jego poglqd6w od lat siedemdziesiqtych 

i osiemdziesiqtych XIX stulecia nie ulega wqtpliwoSci. 

Na dwa lata przed smierciq pokusil sic;: Prus 0 podsumowanie 

dziej6w Polski w XIX wieku, piszqc tekst zatytulowany znamiennie 

Miasto zahipnotyzowane. Wydawac sic;: moze, ze sZeScdziesic;:ciokilkuletni 

autor ze zwyklq swadq i silq powtarzal w niej zalecenia, w kt6 

re wierzyl i kt6re realizowal przez cale zycie: zn6w apelowal 0 rOZSqdek, 

powsciqgliwosc i ksztalcenie charakter6w. Zalecenia te wzmocnione 

zostaly ostro sformulowanym potc;:pieniem zryw6w zbrojnych 

lat 1830, 1863 i 1905, tych przejaw6w "czasowego oblqkania" czy 

zbiorowej polskiej hipnozy (XX, 304). Jednak przepelniajqca tekst 

gorycz pozwala domniemywac, ze Boleslaw Prus w roku 1910 doszedl 

do smutnego przekonania, ze slowa rozsqdku i rozwagi nie Sq 

zdolne odmienic Polak6w ani zapewnic im przyszlej szczc;:sliwoSci, 

ze sila ich oddzialywania jest r6wnie nikla jak najbardziej nawet irracjonalne 

porywy serca "czasowych oblqkancow". 

Na zakonczenie wrocic nalezy do pytania 0 wartosc przemyslen 

Boleslawa Prusa po uplywie kolejnego stulecia, 0 sens powrotu do 

jego prac publicystycznych w calkowicie odmiennym swiecie. Polacy 

(a przynajmniej uczniowie szk6l srednich) nie przestanq czytac 

Lalki i nadal odnajdywac w niej bc;:dq nowe, aktualne treSci - wqtpic 

jednak mozna, czy stanie sic;: tak w przypadku Anielb lub Emancypantek. 

Po c6z wic;:c sic;:gac jeszcze po teksty nieliterackie 

Pierwsza i najprostsza odpowiedi brzmi: dla przyjemnosci. Swietna 

forma i przeniknic;:ty zyczliwosciq humor kronik Boleslawa Prusa 

Sq gwarancjq zadowolenia czytelnika, nawet takiego, kt6ry wychowal 

sic;: na strumieniu swiadomosci i literaturze fantasy. Dodatkowq nagrodq 

za trud bc;:dq czc;:ste skojarzenia z chwilq obecnq, stwierdzenia 

i zdania brzmiqce tak swiezo, jakby sformulowano je przed rokiem, 

przed miesiqcem, przed chwilq; garsc z nich przytoczylam na poczqtku 

niniejszego artykulu. Jednak korzysc z lektu,ry Prusa nie sprowadza 

26

~~~~! _~ !~ ~ ~1~ ~___ ____.__ __ __________________ _____________________ _____ _~ 

si~ do takiej jedynie rozrywki, ktor'l z trudem nazwac by mozna intelektualn'l. 

W przeciwnym razie wspolczesny czytelnik si~gac moglby 

po jakiekolwiek enuncjacje prasowe sprzed lat, by - m'ldrzejszy od 

dawnych publicystow 0 nieznane im doswiadczenia - zabawiac si~ 

wyszukiwaniem spelnionych lub niespelnionych proroctw. 

Niewiele wi~kszy pozytek przyniesie takie konstatacja, ze Prus 

z wlasciw'l sobie przenikliwosci'l i potoczystosci'l opisal narodowe 

grzechy i ulomnosci, ktore po z goq stu latach niezmiennie na nas 

ci'lz'l. Wygl'ld polskich miast i wsi wci'lz dowodzic moze naszego 

braku poczucia estetyki i wstr~tu do higienicznego trybu zycia, choc 

moze obecnie Polacy k'lpi'l si~ i myj'l z~by nieco cZ~Sciej niz w XIX 

stuleciu. Stwierdzenie, ze nie umiemy pracowac, a win~ za wlasny 

niedostatek ch~tnie przerzucamy na cudze barki, stalo si~ juz truizmem 

- ale fakt, ze ci'lgle si~ je powtarza, nie mial wi~kszego wplywu 

na rzeczywistosc. Przekonanie 0 waznej roli oswiaty i nauki w zyciu 

narodu poczynilo moze pewne post~py, ale niewystarczaj'lce, by 

skreslony przez Prusa wizerunek polskiego uczonego ("indywiduum 

chude, blade, z obl'lkanymi oczami, z w'ltrob'l tak powi~kszon'l' ze 

wystawala mu nad biodro, w wytartym surducie i spodniach oberwanych 

u dolu", zaglodzone i pozbawione srodkow na badania 

naukowe, IX, 309) uznac mozna za nieaktualny. 

Z drugiej strony podkrd lic nalezy, ze znaczna cz~sc rozwazan 

Prusa nad kondycj'l elit artystycznych i intelektualnych nie przystaje 

zupelnie do dzisiejszej rzeczywistoSci. Inteligencja polska drugiej 

polowy XIX i pocz'ltku XX wieku - pomimo ci'lglych samooskarzen, 

nawracaj'lcych w'ltpliwosci i nastrojow zniech~cenia - podj~la 

jednak ci~zar odpowiedzialnosci za spoleczenstwo, starala si~ przejmowac 

i wykonywac zadania, ktore w normalnej sytuacji politycznej 

spelnialyby instytucje panmvowe, i w duzej mierze zapewnita 

ci'lglosc polskiej kultury ponad zaborami. Aspiracje, mozliwosci i pragnienia 

wsp6lczesnej inteligencji S'l nieporownanie mniejsze niz w czasach 

Boleslawa Prusa, choc zasadniczy postulat pod jej adresem 

ape! 0 m'ldrosc w dzialaniach publicznych i wrazliwosc na potrzeby 

bliznich ~ rna z natury rzeczy znaczenie ponadczasowe. 

Zestaw zabawnych dykteryjek, zdroworozs'ldkowych zalecen 

i przez nikogo niekwestionowanych prawd - to wci'lz tylko ulamki 

27

~ 

MAG DALENA MICI NSKA 

- -- -- -- - - -- - - -- - - - - - -- -- - - -- -- - - - -- - -- -- --- - - - - - - - -- - - - - - -- - - -- - --- - - --- -- - - - -- - - 

spuScizny Prusa. Ten niemal doskonaly reprezentant pokolenia pozytywist6w, 

uksztaltowany przez doswiadczenia swego czasu i miejsca, 

kt6ry wi~kszq cz~sc iycia (poza powstanczym preludium) Spt; 

dzil na ganieniu i instruowaniu swych rodakow, a takie pomaganiu 

im w szczeg6lnych warunkach historycznego rozwoju spoleczenstwa 

polskiego, potrafil jednoczeSnie wywiklac si~ z tych partykularnych 

uwarunkowan i stworzyc gl~boko humanistyczny system myslenia 

o ludzkosci, narodzie i jednostce, odrzucajqcy wszelkq stronniczosc 

i szcz~sliwie unikajqcy wi~kszosci pulapek, jakie stawiala przed Polakami 

ich sytuacja polityczna i poczucie narodowej krzywdy. Cz!owiek 

wedle Prusa byl tylko tyle i ai tyle wart, ile byl uiyteczny dla 

innych; wielkosc narodu mierzy!a si~ jego wkladem w rozw6j catej 

ludzkosci. Najwi~ksze wysilenia ducha i wzloty tw6rczej wyobraini 

by!y niepeine, 0 ile nie towarzyszy!a im wrailiwosc na krzywd~ i bezinteresowna 

pomoc potrzebujqcym. Najgor~tsza nawet milosc swego 

kraju i gotowosc do poswi~cen zaslugiwaly na po t~pi en ie, jesli 

skaione byly szowinizmem i nienawiSciq do obcych. "Nie rob szkody 

sobie ani innym - pisal Prus w cytowanym jui tekscie Miasto zahipnotyzowane, 

ktory traktowac moina jako cZ

TE MAT MIESII\CA 

1- - - - - - - - - - - - - r - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

Maria Prussak 

Paradoksalny sukces 

Wyspianskiego 

W cillgu kilkunastu zaledwie lat swojej pisarskiej 

aktywnosci Wyspiaiiski przemyslal i przewartosciowal 

najwazniejsze zagadnienia, jakie stanl(ly 

przed jego pokoleniem, i - jak sil( wydaje 

w ostatnich swoich dzielach dotarl do sedna 

Porzlldkuj llcego rozumienie sw+ iata i odslaniaj~cego 

jego najgll(bszy sens. 

Dzisiaj, ponad sto lat od niezwykfej premiery Wesela, od kt6rej 

zaczyna si~ nowoczesny teatr w Polsce, trudno odrworzye sobie tamt'! 

s ytu acj~. A przeciez znacz,!ce miejsce w literaturze zaj,!f Wyspianski 

dose niespodziewanie, chyba takie dla siebie samego. Jeszcze jako 

dwudziestoparoletni mlodzieniec apodyktycznie planowaf zycie swoich 

szkolnych koleg6w i wyznaczaf im zadania, jakie maj,! do spefnienia 

w kulturze polskiej - rol~ dramatopisarza w tych planach przydzielil 

Lucjanowi Rydlowi. Przez wiele lat Wyspianski pouczaf go 

w listach, jak powinien pisae swoje sztuki, co w nich zmienie. Dla 

siebie wybral inn,! drog~. Studiowaf malarsrwo, pracowaf pod kierunkiem 

Matejki przy polichromii kosciofa Mariackiego, z pasj,! 

poznawaf, szkicowai, ratowaf i opisywaf zabytki dawnej sztuki i architektury, 

odkrywaf bogacrwo rodz'tcej si~ pod koniec XIX wieku 

sztuki uzytkowej. Zdobyf w tym zakresie bardzo szerokie i, jak si~ 

wydaje, nowoczesne wyksztafcenie. Nigdy jednak nie zyskaf praw 

29

~ _____ ____ _______________ _______________________ _____ _____~~_~ ~~ ~_R.~~~ 

dziwego warsztatu, w ktorym moglby sprawdzac wlasnq wiedzy i wlasne 

pomysly. Wiykszosc z nich nie wyszla poza formy szkicow. Pewien 

swoich wysokich kwalifikacji we wszystkich tych dziedzinach 

sztuki, Wyspianski przez wiele lat zmagal siy z jurorami konkursow 

plastycznych, z krakowskimi konserwatorami zabyrkow koscielnych, 

w koncu z komisjq opracowujqq plany odbudowy Wawelu i nigdy 

nie uzyskal prawa do swobodnej realizacji ani swoich wizji plastycznych, 

ani programu renowacji dawnych budowli. Niezmiennie poruszajq 

mnie norarki sporzqdzane w Raptularzu w listopadzie 1904. 

Wyspianski, slawny juz dramaropisarz narodowy, stara siy u ausrriackich 

wladz wojskowych 0 zgody na rysowanie szczegolow architektonicznych 

Wawelu, krore bydq niezbydne przy sporzqdzaniu projektow 

przyszlej odbudowy. I jak najskromniejszy rzemieslnik szkicuje 

detale - niepotrzebnie, nikt go 0 te szkice nie poprosi. W jego 

ostatnich listach, pisanych do Stanislawa Lacka, nieprzypadkowo 

dominuje rosnqce rozgoryczenie, spowodowane poczuciem zmarnowanych 

i bezowocnych wysilkow. 

Symbolicznym niemal wyrazem braku uznania, ktory nieustannie 

mu w tej pracy towarzyszyl, jest opowieSc 0 tym, jak porajemnie 

zdobywal wymiary okien wawelskiej katedry, kiedy projekrowal swoje 

ekspresyjne wirraze, ktore, przetwarzajqc i komenrujqc wydarzenia 

polskiej historii, mialyby ozywic, udramatyzowac przestrzen swiatyni. 

Chcial wlqczyc jq w dyskusjy 0 sytuacji spoleczenstwa polskiego 

na progu XX wieku, 0 tozsamosci tego spoleczenstwa, w ktorym zbyt 

czysto mowiono jyzykiem zbiorowoSci, zbyt rzadko pytano, jak chronic 

indywidualnosc poszczegolnych osob. Bo myslal jednak w kategoriach 

dramatu, takZe 0 dzielach plastycznych. A to znaczy, ze nieustannie 

konfrontowal poszczegolne ich elementy, odgadywal wewnytrzne 

napiycia powstajqce miydzy nimi, dopowiadal przebieg 

zatrzymanej na chwily akcji, ktorej ukrytq gwaltownosc mozna wyczytac 

z ksztaltow postaci, ale przede wszystkim myslal 0 calosci z perspektywy 

konkretnego czlowieka, jego udzialu w dramaturgii zdarzenia, 

rowniez zdarzenia plastycznego. Nawet rozpadajqce siy po 

smierci ciala majq u niego znamiona dynamiki, jakby forma rozkladu 

byla konsekwencjq i przedluzeniem zyciowych pasji - z jak roznym 

gestem mialy zaglqdac przez okna katedr,y kosciorrupy wielkich 

30

~~ 

TE MAT MIESII\CA ~ 

niegdys boharer6w jej historii! Wyspianski chyba dose szybko pozbyl 

si~ zludzen, wiedzial, ze nie zdola si~ w pelni wypowiedziee 

jako malarz, witrazysra, tw6rca wielkich dziel plastycznych, ze wi~kszose 

jego pelnych rozmachu wizji pozosranie w formie projekt6w, 

albo nawer szkic6w jedynie. Zrozumial w koncu, ze nie zdola rak 

odnowie zabyrk6w Krakowa, zeby wpisae je w zywe r~rno ramrej 

wsp6lczesnosci, ze nie podporz,!dkuje sobie przesrrzeni rego miasra, 

nie wy dob~dzie z niej nowego sensu, a wi~c nie zmusi jego mieszkanc6w 

do radykalnego przewarroSciowania swojego miejsca posr6d 

innych spoleczensrw. Kiedy czyram jego uwagi 0 Krakowie, Wawelu, 

0 zwiedzanych we Francji gotyckich karedrach, mysl~, ze tylko 

w rakiej rw6rczoSci, ogarniaj,!cej cal,! przesrrzen miasta pelnego znaczen, 

naprawd~ spelnilby si~ jako artysta marz'!cy 0 realizacji modernistycznej 

utopii - 0 calosciowym dziele szruki obejmuj,!cym natur~ 

i architekrur~, przeszlose, terazniejszose i przyszlose, wpisanym 

w konkretnq, realnie istniejqC'! przestrzen, urozsamiajqcym zycie 

z tworzeniem. 

Sukces odni6s1 Wyspianski w innej zupelnie dziedzinie tw6rczosci 

niz malarstwo. Po premierze Wesela niemal z dnia na dzien przestal 

bye uwazany za kaprysnego malarza, z bezwzgl~dnq stanowczosciq 

narzucajqcego swoje wizje, piszqcego symboliczne, rozchwiane 

i niejasne dramaty, zrozumiale dla garstki wybranych. Dzi~ki remu 

utworowi zostal uznany za godnego nast~pc~ romantycznych wieszcz6w. 

Wesele okazalo si~ najlepszym polskim dwudziestowiecznym 

utworem dramatycznym, punktem odniesienia inspirujqcym wiele 

nast~pnych tekst6w, a tamto przedstawienie juz w pierwszym roku 

nowego srulecia wyznaczylo miar~, kt6rej p6zniej musial sprostae 

teatr w Polsce. Najpierw jednak utrwalilo pozycj~ poety jako dramatopisarza 

i inscenizatora. Po sukcesie Wesela Teatr Miejski w Krakowie 

podjql w istocie ogromne ryzyko, powierzajqc Wyspianskiemu, 

artYScie nieobliczalnemu i radykalnie samodzieinemu, niezaleznemu 

od jakichkolwiek autorytet6w, przygotowanie prapremierowego 

przedstawienia Dziad6w. I zn6w ten spekrakl rozpoczql tradycj~, 

w kt6rej kQlejne realizacje Mickiewiczowskiego dramatu wyznaczajq 

rytm polskiego teatru. Punkrami w~zlowymi historii inscenizacji, 

dokumentem ich stylistycznej odmiennosci, ale takZe przykladem 

31

~ -- ------ ----- --- -- --- ---------- ----- -------------- ---- --- -~~-~~ ~!:~ ~ ~~~ 

roinej filozofii teatru, stawaly si~ kolejne wielkie przedstawienia 

Dziad6w. Nikt w krakowskim teatrze, a i wsrod krytykow, nie zdawal 

sobie wowczas sprawy, jak bardzo polemiczna okazala si~ ta premiera 

w stosunku do ksztaltu tekstu Mickiewicza. Byla bowiem rezultatem 

stanowczej konsekwencji inscenizatora. Wyspianski, wrailiwy 

czytelnik Nietzschego, uwaial, ie zadaniem sztuki jest weryfikacja 

kaidej prawdy jui ustalonej, gotowej, bo wszystko, co nieruchome, 

jest marrwe. Polemizowal wi~c nie tylko z unieruchamiajqcq recepcjq 

dramatu Mickiewicza, ale takie z jego autorskq, a wi~c zamkni~q 

formq. Od nowa komponowal poszczegolne obrazy, nadawal im 

wlasny rytm dramatyczny i zacieral wszelkie slady myslenia ideologicznego. 

Wydobywal dramat z mesjanizmu i uwydatnial egzystencjalny, 

gl~bszy nii narodowa niewola, dramatyzm ludzkiego losu, 

pytal 0 wewn~trzne irodta zniewolenia inne nii polityczna przemoc. 

Przyklad Dziad6w najmocniej pokazuje, ie teatralna tworczosc Wyspiaiiskiego 

jest w znacznej mierze przypominaniem 0 koniecznoSci 

przerworzenia dominujqcej w polskim mysleniu tradycji romantycznej 

i skonfrontowania jej z innymi zupelnie warunkami historycznymi, 

ale i psychologicznymi. Takie w swoich dramatach poeta rozwija 

z romantyzmu wyczytane motywy, ieby sprawdzic je raz jeszcze. 

Oczywisty i spektakularny sukces Wyspiaiiskiego znow jednak 

okazal si~ niepelny. Po Dziadach wystawiono jeszcze tylko trzy jego 

dramaty - Wyzwolenie, Boleslawa Smialego i Protesilasa i Laodami~ 

na iyczenie Heleny Modrzejewskiej. Nie trafily do teatru ani Nac 

listopadowa, ani Akropolis - awantura, do jakiej doszlo z powodu 

tego ostatniego utworu mi~dzy Wyspiaiiskim a Jozefem Kotarbiiiskim, 

dyrektorem Teatru Miejskiego, doprowadziia do tego, ie poeta 

zabronil Kotarbinskiemu grac jakiekolwiek swoje utwory. Najwybitniejszy 

polski reformator inscenizacji i scenografii mogl pracowac 

przy wprowadzaniu wlasnych dramatow na scen~ zaledwie pi~c 

lat, jesli liczyc czas od premiery Warszawianki jeszcze w 1898 roku. 

Nie zyskal rowniei akceptacji, kiedy zglosil swojq kandydatur~ w konkursie 

na dyrektora teatru, choc przygotowywal si~ do tej funkcji 

bardzo starannie. Jego filozofia teatru i wnikliwy opis analitycznej 

pracy aktora, jakie zawar! w ksiqieczce poswi~conej scenicznej interpretacji 

Szekspirowskiego Hamleta, nie tylko spotkaly si~ z uwai 

32

TEMAT MlESII\CA 

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -t - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

nymi komentarzami chwi l ~ po opublikowaniu, ale tez wywady 

ogromny wplyw na mysl teatraln,! w Polsce w calym na st~p nym stuleciu. 

Studium 0 "Hamlecie", traktowane pozniej przez laboratoryjne 

zespoly teatralne (Redu t~, Grotowskiego) jako "ewangelia polskiego 

teatru", bylo zreszt'! jednym z najpowazniejszych argumentow 

o r~down ik ow Wyspianskiego walcz,!cych 0 oddanie mu 

stanowiska dyrektora krakowskiego Teatru M iejskiego. I ono okazalo 

si~ argumentem bezskutecznym. Pisarz znowu nie dostal warsztatu, 

ktory bylby calkowicie podporz,!dkowany jego zamierzeniom 

tworczym. 

Mozna wi~c uznac, ze tylko splot wielu bardzo niekorzystnych 

okolicznoSci sprawil, ze dzis mowimy 0 Wyspianskim przede wszystkim 

jako 0 ~ ra~ a top i sarzu i .w. doda.tku cz~sto. 

zdarza s~~, ze ~ ad a~z.e, a. I. ms c~lllzator zy, 

pOlr y~owa lll s~b h wos~Ia~ll }ego J~zyka. ~ o- 

etycklego, usdu!,! oddzleiIc pisarza od WIZJOnera 

teatru i tym samym neguj,! wartosc myslow,! 

i artystyczn,! jego literackiego dorobku. 

Wygl,!da w i ~c tak, jakbysmy dzis mieli do czynienia 

z najslabsz,! stron'! osobowoSci Wyspianskiego, 

ktorego niekwestionowany talent 

powinien spelnic si~ w innych dziedzinach 

sztuki. "Paradoks Wyspianskiego", chcialoby 

si ~ powtorzyc za Zbigniewem Raszewskim, 

ktory tak zatytulowal programowy artykul 

Bezradnose j~zyka 

w docieraniu do istoty 

r zeczy i zniewalaj,!ce 

ograniczenia, ktorym 

trzeba ulegae, jezeli nie 

chce sil( utracie mozliwosci 

porozumiewania 

- to jeden z najwazniejszych, 

ci,!gle nie 

dose dokladnie opracowanych 

tematow 

Wyspianskiego. 

opublikowany w jubiIe uszowym numerze "Pam i~tnika Teatrainego" 

w p i ~ cdz ies i'!t'! roczn ic~ smierci artysty, artykul przypominaj,!cy jego 

reformatorsk,! r ol~ w zakresie sztuki rearru i kwestionuj,!cy jego 

sprawnosc poetyck,!. Konwencje tearraine srarzej,! si~ jednak szybciej 

niz j~zyk literarury, gdyby wi~c chodzilo tylko 0 jego projekty 

inscenizacji, bylby dzis Wyspianski rworq juz anachronicznym. Natomiasr 

jego zmagania z j~zyk owym szabionem, proby odnawiania 

znaczen przez gwalr zadawany slowom i konstrukcjom gramatycznym 

- istnieje wysrarczaj'!co duzo dowodow, by s,!dzic, ze podejmowane 

z wielk,! swiadomosci,!, chociaz czasami z rozpaczliwie myi,! 

cym brakiem wyczucia - pokazuj,!, ze poera doskonale zdawal sobie 

33

~ MARlA PRUSSAK 

----- - - ----- - ------- --- - - -------------- ---- -------------- - ---- ------------- - - -- - 

spraw~, gdzie tkwi najczulszy punkt epoki, co jest jej podstawowym 

konfliktem i slabosciq zarazem, co stanie si~ jednym z glownych problemow 

Iiteratury dwudziestego wieku. Bezradnose j~ z yka w docieraniu 

do istoty rzeczy i zniewalajqce ograniczenia, ktory m trzeba ulegae, 

jeieli nie chce si~ utracie moiliwosci porozumiewania - to jeden 

z najwainiejszych, ciqgle nie dose dokladnie opracowanych tematow 

Wyspianskiego. 

Siowo "paradoks" przywolane zostalo przez Raszewskiego bardzo 

trafnie, choe w innym znaczeniu nii to, kt6re mnie interesuje. 

Raszewski najwyrainiej sformulowal tez ~ 0 niespojnoSci dramatopisarstwa 

Wyspianskiego - swietnego inscenizatora i marnego poety. 

Ja mysl~, ie pojycie to obejmuje znacznie szersze pole zagadnien, 

kt6re skupiajq si~ w pytaniu 0 sukces Wyspianskiego, 0 to, czym moie 

bye sukces dramatopisarza demaskatora. Trudno badae i oceniae reakcj~ 

odbiorc6w na dzielo sztuki, latwo wtedy poddae s i~ utopii zaangaiowanego 

dziela skutecznego, ksztaltuj,,!cego postawy osobowe 

i spoleczne. Tymczasem wbrew powierzchniowym sensom tych dramat6w, 

przyj~tych z powszechnym aplauzem jako dramaty narodowe, 

pisarstwo Wyspianskiego nie podejmowalo negowanej przez 

dekadent6w sluiby spolecznej. Jak cala sztuka modernistycznego 

przelomu mialo stawae si~ rewelacjq prawdy, do kt6rej naj pelniej 

powinna prowadzie forma artystyczna - w tym sensie Wyspianskiemu 

bylo oczywiScie bliiej do modernistow nii pozytywistow, a nawet 

romantykow. I jak cala sztuka tamtej epoki jego tworczose jest 

trudna i wieloznaczna, cz~sto chropawa i nieporadna, zmuszaj"!ca do 

ogromnego wysilku interpretacyjnego, kt6ry przeciei warto podejmowae. 

Jego dramaty docieraly do gorzkiej wiedzy 0 mrocznych 

przeznaczeniach czlowieka i niezbywalnym tragizmie jego losu, ale 

tei byly wyrazem przekonania 0 podstawowym obowiqzku odpowiedzialnosci 

za ksztalt wlasnego iycia. Tymczasem sukces w odbiorze 

spolecznym na ogol oznacza pulapky lektury niezobowi,,!zujqcej, 

oznacza ignorowanie sarkazmu, gluch ot~ na ostrze pytan, kt6re nie 

pozwolilyby na biernose, w gruncie rzeczy oznacza wi~c niezrozumienie. 

Sam Wyspianski tak wlasnie reagowal na sw6j sukces - jui 

w Wyzwoleniu Konrad-dramatopisarz wykrzykiwal do M aski 17: "To 

tylko przykre To smiere dla inteligentnego czlowieka! A dla was to 

34

TEMAT MIESII\CA 

tylko przykre. Powinniscie mnie zabie, zabie. A wy westchniecie, ie 

to przykre"J. Bez witrkszego naduiycia moina przyjqc, ie wolal tak 

sam poeta do swojej publicznoSci, ktora przed chwilq oklaskiwala 

Wesele. 

Kuszqca jest perspektywa mowienia 0 autorze zaklamanym przez 

wspokzesnych, perspektywa Wyzwolenia i poswitrconych Wyspianskiemu 

gwahownych artykulow Brzozowskiego, pelnych teatralizowanych 

drwin z czytajqcej publicznoSci. Latwo zbudowac wizerunek 

pisarza :Zle odczytywanego, wykorzystywanego jako instrument 

najrozmaitszych ideologii, zaglaskanego i zlekcewaionego - i btrdzie 

to wizerunek w duiej mierze prawdziwy. Nie moina jednak zignorowac 

wielkiego jego wplywu i na literaturtr, i na teatr. Rozumienie 

inscenizacji jako dialogu z wystawianym dramatem - pochodzqce od 

Wyspianskiego - zadecydowalo 0 miejscu dramatu romantycznego 

w polskim teatrze. Wokol tych utworow uformowala sitr jego najiywotniejsza 

tradycja - dopiero po Wyspianskim i w znacznej mierze 

dzitrki jego bezwzgltrdnej odwadze, nie wtedy, kiedy dramaty te powstawaly. 

I tu zawiqzuje sitr kolejny Wtrze1 wspomnianego paradoksu. 

Uznanie, ie autor dotrzymal kroku romantykom, jest najwyiszq 

miarq, jakq moina ocenic polskiego pisarza. Kiedy Wyspianski po 

premierze Wesela dolqczyl do grona wieszczow, zacztrto wydobywac 

z jego tekstow motywy romantyczne. Poniewai w nich zostal zawarty 

mozolnie ksztaltowany w XIX wieku kanon toisamoSci narodowej, 

zostal pisarzem narodowym. Nie by! jednak epigonem romantyzmu. 

Nie stara! sitr rowniei wlewac nowego ducha w mysli tamtych 

tworcow, nie podejmowal ich jeszcze raz, przeciwnie, poddawal 

wszechstronnej i wielopoziomowej weryfikacji. Bardzo dokladnie 

wiedzia!, ie i yje w innym zupelnie czasie. 

Swiadomosc Wyspianskiego byla swiadomosciq wychowanego 

w Galicji, ksztakonego w niemieckich szkolach pokolenia, ktore jako 

dojrzale wkraczalo w wiek XX. Mialo ono do czynienia z rzeczywistosciq 

kraj u nie tyle zniewolonego, co wchlanianego przez roine 

mechanizmy nowoczesnych panstw - od szkolnictwa po sluibtr publicznq. 

W koncu sam poeta tei kilka tygodni sluiy! w austriackim 

1 s. Wys pianski, Wyzwoienie, w: Dziela zebrane, t. V, Krakow 1959, s. 119. 

35

~ 

- --- - - - - --- - -- --- - MARIA PRUSSAK 

--- -- - - - - - -- - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - -- - - - -- - - - - - - - ---- - ----- - --- - 

wojsku i byi czIonkiem wiedenskiej secesji, a do Warszawy jeidzii za 

granic~, na kt6rej sluzby celne bezwzgl~dnie konfiskowaiy jego dramaty. 

Jdli juz szukac bezposrednich inspiracji czerpanych z pism 

romantyk6w, to nie w ich najwazniejszych dzieiach (te byly przedmiotem 

nieustannego dialogu), ale w desperackich myslach Mickiewicza, 

kt6re Wyspianski musial znac z publikacji poswiyconych sprawie 

Towianskiego. N a przyklad w takim zdaniu, kt6re znalazlo si~ 

w przem6wieniu Mickiewicza do braci, wygloszonym 27 wrzeSnia 

1847: "Swiat idzie i my staralismy si~ isc, a jeSlibysmy si~ zatrzymali, 

swiat porwie nas w sw6j krqg"2. Juz porwal, zdaje si~ mowic na to 

Wyspianski, bo zatrzymalismy si~ w formulach romantycznej mysli 

i wyobraini. To swiat narzucil nam wlasne zasady funkcj onowania, 

Nar6d jest wolny 

wewn((trzn'l wolnosci~ 

swoich obywateli, 

kazdego z nich, a t(( 

wolnosc zdobywa sift 

dla samego siebie 

wlasnym wysilkiem. 

bo skupieni na tradycji i doswiadczeniu historycznym, 

nie wytworzylismy swojego 

ksztaltu spolecznego istnienia, kt6ry zdolalby 

sprostac wyzwaniom wsp6kzesnoSci, innym 

zupeinie niz te, przed ktorymi stawali 

romantycy. N ajbardziej dotkliwym problemem 

tego pokolenia nie bylo pytanie 0 tozsamosc 

narodu - przez sto lat niewoli nar6d 

przetrwal, mi~dzy innymi dzi~ ki dzieiom wielkich romantykow. One 

jednak wpisywaly jego tozsamosc w doswiadczenie historyczne, nadawaly 

jej postac wyprowadzonq z wiekowej tradycji. Wyspianski pyta 

o przydatnosc tej formuly tozsamosci w konfrontacji z wymaganiami 

wsp6kzesnego bytu spolecznoSci, istniejqcej w politycznych systemach 

r6znych panstw - wobec polskiej narodowosci ob oj~t n y c h 

i wrogich. Wprost stawia takie pytania w Wyzwoleniu, my sl~ jednak, 

ze wszystkie jego dramaty penetrujq zagadnienia wynikajqce 

z tego podstawowego doswiadczenia. 

Punkt wyjscia jest dla Wyspianskiego zu peinie inny niz dla pisarzy 

romant)'cznych - jakkolwiek osobliwie brzmi takie twierdzenie, 

skoro gl6wna postac Wyzwolenia swiadomie przyj~la imi~ M ickiewiczowskiego 

bohatera. A jednak dla niego pierwotne jest pytanie 

2 A. Mickiewicz, Dziela. \Xfydan o w semi) r ocznic~ smierci poery, Wa rszawa 1955, 

t . XIII, s. 204. 

36

~~ ~:~~ _~ ~~~ ~1~ ~______ ____ .____________________ _____ ___ _______________ __~ 

o toisamosc jednostki, poniewai, a w rym wlasnie dramacie sformulowane 

to zosta!o explicite, niewola narodowa nie jest zewnytrznq 

przemoq, lecz zniewalajqcymi wiyzami fa!szywie pojmowanej narodowosci 

w iyciu pojedynczych osob. Falszywie, poniewai kategorie 

narodowosci Sq w Wyzwoleniu jak gotowy kostium wypoiyczony 

z rekwizytorni stereotypow, jak przebranie. M oina wiyc zaryzykowac 

tezy, ie bohaterowie tego dramatu Sq w istocie wynarodowieni, 

poniewai narodowosc zinstrumentalizowana, sprowadzona do funkcji 

odswiytnie demonstrowanych poz, nie znaczy nic dla ich osobowej 

toisamosci. Traktowana serio, znaczy negarywnie, bo odbiera 

bohaterom samodzielnosc, przeksztalca ich w sterowane przez kogos 

innego marionetki. Niezaleinie od zewnytrznych okolicznosci 

narod Jest wolny wewnytrznq wolnosciq swoich obywateli, kaidego 

z nich, a ty wolnosc zdobywa siy dla samego siebie w!asnym v

~ MARIA PRUSSAK 

- - - -------- -- - ------ - -------------- - ----- - ------ - -------- - ------- ---- -- ----- ---- 

ku do symboli, ktore stajq si~ albo iywym nar z~dz i e m wlasnego j~zyka, 

albo martwym sehematem, eudzq maskq, or~ iem manipulaej i. 

Dlatego wszystkie romantyczne motywy - tak waine w tworczoSci 

Wyspianskiego - zyskujq w jego tekstaeh inne funkcje. Czasem wykorzystane 

Sq niemal prowokacyjnie, jak na przyklad Wielki Ksi qi~ 

Konstanty w Nocy listopadowej, ktory jest jak krzywe zwierciadlo 

odbijajqce polskie zacietrzewienie i brak odpowiedzialnosci, bo to 

on lepiej rozumie, dlaezego powstanie musialo skonczyc si ~ kl ~ skq . 

I to w postaciach Rosjan, przedstawionyeh w tym utworze, Wyspianski 

pokazuje, ie w perspektywie wiecznosci i indywidualnych sumien 

linia podzialu nie przebiega mi~dzy swoimi i wrogami, i ie jednym 

z najwainiejszyeh dramatow polskiej historii, uksztaltowanym takZe 

przez romantyeznq tra d ycj~, jest demonizacja wroga i idealizaeja 

wlasnego spoleczenstwa. 

Podstawowym obszarem doswiadczenia historycznego jest dla 

krakowskiego artysty rzeczywistose kultury lub - scisle rzeez biorqc 

- sztuki, utrwalona w zobiektywizowanych formach materialnyeh, 

istniejqca wi~c inaczej nii wydarzenia z przeszlosei. Ci~ia r historyeznej 

tradycji i obraz wspolczesnosci weryfikuje poeta przez w ie dz~ 

o ludzkiej egzysteneji, wpisanq w dziela sztuki, ktore staj

ozwija siy nic dramaturgiczna wiykszoSci jego dziel - desperacka 

proba ochrony niepowtarzalnosci pojedynczego czlowieka. Z utworu 

na utwor Wyspianski odslania ich coraz glybsze sensy, starajqc siy 

dotrzec do sedna, podejmuje je od nowa, sprawdza w najrozniejszych 

sytuacjach dramatycznych, z calq bezwzglydnosciq kwestionuje 

wlasne odkrycia i zaczyna od poczqtku. Trudno wiyc byloby jednoznacznie 

okreslic, na czym mialaby polegac mysl Wyspianskiego, 

zapisana w jego dramatach, poniewaz poeta stale przekszralca wlasne 

rezy i wnioski. Czasem mozna sqdzic, ze zadnego ze swoich rekstow 

nie uznawal za ukonczony ostatecznie - zmienial i przerabial je 

z wydania na wydanie, bardziej lub mniej radykalnie. Tu zreszrq pojawia 

siy kolejny paradoks tej rworczosci - rrzeba by re dramaty czyrae 

dynamicznie, zesrawiajqc ze sobq kolejne wersje i porownujqc 

wersje roznych tekstow, ktore powstaly w tym samym czasie. Na 

razie to jednak jeszcze tylko problem wyspecjalizowanej filologii . 

Wqtkiem dominujqcym, rozwijanym i zglybianym od pierwszego 

do ostatniego utworu jest pytanie 0 oczyszczajqq funkcjy cierpienia 

i ofiary, 0 miejsce cierpienia w ludzkim zyciu. Pytanie poparte niewqtpliwie 

osobistym okrutnym doswiadczeniem wyniszczajqcej choroby. 

Wyspianski zaczyna od gwaltownej niezgody na cierpienie, widzi 

w nim przede wszysrkim sily niszczqq i deformujqq wiyzi miydzy 

ludimi, sily zagrazajqq zyciu, choc nierozerwalnie z nim zwiqzanq. 

R6wnolegle rozwija jeszcze innq mysl, kt6ra dopelnia ten elementarny 

konflikt. M esjanizm polskiej historiozofii - pod koniec XIX wieku 

juz zbanalizowany i przeslodzony - w istocie instrumentalizowal 

roly cierpienia w zyciu jednostek i spolecznosci, prowokowal postawy 

cierpiytnicze i teatralizowal najwazniejszq tajemnicy chrzescijanstwa. 

W oczach mlodego Wyspia6ski ego, skoro okazal siy mozliwy 

i stal siy ideologiq rownowazqq, a nawet zasrypujqq prawdy wiary, 

podwazyl wiarygodnosc chrzeScija6stwa i jego podstawowej nauki 

o zbawczej roli cierpienia. W kolejnych drama tach poeta odrzuca 

chrzeScijanskq wykladniy i zglybia destrukcyjne skutki ci erpienia, 

osobiste i historyczne. W istocie neguje sarno chrzeScijanstwo . 

Ogromnie ciekawy jest pod tym wzglydem fragment mlodzienczego 

listu do Rydla relacj onujqcy wrazenia z katedry w Amiens (list z 27 

czerwca 1890). M lody Wyspia6ski staje w otwartych drzwiach kate 

39

~ 

MARIA PRUSSAK 

- - - - - - - - - - - -- - -- --- -- - - - - - -- - - - - - -- - -- - --- - - - - - - -- - - -- - -- - - - - - - - -- - - - - - - - - - --- - - - 

dry i, patrZqC w mroczne wnt;trze, czuje sit; jak Kordian przed drzwiami 

Cara: "ze wszystkich scian patrzq na mnie te potwory. - »nie 

oglqdaj sit; poza siebie« - po cos tu przyszedl- dawniej przychodzili 

tu sit; mod lie - id:lie, uklt;knij - zloz rt;ce - modi sit; - a wiesz do 

kogo - he! nie wiesz"3, i tak dalej, cale przezycie stylizowane wedlug 

tekstu Slowackiego. Taka stylizacja prowokuje do wprowadzenia 

jeszcze jednego skojarzenia. W odczuciach mlodego Wyspianskiego 

na progu go tyckiej katedry wypdnia sit; straszne bluinierstwo 

Konrada z Wielkiej Improwizacji, niewyrainie majaczqcy 

w mroku kOSciola groiny Bog jest dla niego tylko zagrazajqcym czlowiekowi 

despotq. 

Radykalnie negatywny byl punkt v,ryjScia Wyspianskiego w jego 

gwaltownym zmaganiu sit; ze znieksztalcanym rozumieniem chrzescijanstwa. 

W dochodzeniu do akceptacji, uwewnt;trznienia tej religii 

bardzo dlugo najtrudniejsza do przyjt;cia byla prawda 0 koniecznosci 

zgody na cierpienie i ofiart;. Jeszcze bozonarodzeniowa modlitwa 

Konrada w Wyzwoleniu lamie si~, kiedy dochodzi do wspomnienia 

znaku krzyza, prosby zmieniajq sit; w butne pogrozki - w wielkim 

przedstawieniu Konrada Swinarskiego Jerzy Trela w tym miejscu 

od lagodnego wyznania przechodzil do krzyku. Jeszcze w Akropolis 

ozywajqcy w I akcie Aniolowie z konfesji swit;tego Stanislawa 

z l ~kiem i odrazq wspominajq wawelski czarny krucyfiks Krolowej 

Jadwigi, bojq si~ spojrzec w stront;, gdzie On "kona, z koronq, mrze 

z koronq! " (Akropolis, akt I, w. 133-134). Caly ten dialog zresztq 

zbudowany jest z najmocniejszych chyba w polskiej literaturze wierszy 

nie ukrywajqcych petnego wstr~tu braku zgody na m t;k~ Ukrzyzowanego. 

Zarazem to ostatni w dorobku Wyspianskiego dramat tak 

gwaltownie szukajqcy wybawienia poza krzyzem. Z czasem poeta 

wlqcza losy swoich bohaternw w taki wymiar transcendencji, w ktorym 

odslania sit; miejsce cierpienia w planie wiecznoSci wtedy, kiedy 

transcendencji nie podporzqdkowuje si~ juz historii, lecz, przeciwnie, 

histori~ i doznania jednostki wlqcza si~ w ten odwieczny plan, 

kiedy rozpoznaje s i ~ ich miejsce w dziejach zbawienia. Mysl~ , ze Ska/ 

nieukonczony, pisany w ostatnich miesiqcach zycia 

ka, S~dziowie, 

40 

J S. Wyspianski, Listy zebrane. II. Listy do Lucjana Rydl~, Krakow 1979, t. I, s. 114.

TE 

__ _ 

MAT 

_ _ _______ 

MIESII\CA 

__ ______ _ ___ 1. ___________ _ 

Zygmunt August ukladajq si~ 

w cykl drama tow po raz pierwszy 

pozytywnie wartoSciujqcych 

cierpienie. W m~c zensk iej smierci 

swi~tego Stanislawa, w wielkim 

monologu Samuela odkrywajqcego 

sens o fia ry Joasa, 

w dialogu Zygmunta Augusta 

z kardynalem H ozjuszem poeta 

odnajduje nie tylko oczyszczajqq, 

ale i zbawczq, wyzwalajqcq 

moc ofiary. Na tej drodze Wyspianski 

rowniez okazal si~ tworq 

niezwyklym - w ciqgu kilkunastu 

zaledwie lat swojej pisarskiej 

aktywnosci przemyslal 

i przewartoSciowal najwazniejsze 

zagadnienia, jakie stan~fy przed 

jego pokoleniem, i - jak si~ wydaje 

- w ostatnich swoich dzielach 

dotad do sedna porzqdkujqcego 

rozumienie swiata i odslaniajqcego 

jego najgl~bszy sens. 

MARIA PRUSSAK, pracownik 

Instytutu Badan Literackich 

PAN, kierownik Katedry Badan 

nad Teatrem i Filmem Uniwersytetu 

im. Kardynala Stefana 

Wyszynskiego. Wydala Po ogniu 

szum wiatru cichego. Wsp6lpracuje 

z pismem "Teatr". 

Magazyn 

IUS ET LEX 

IUS ETLEX 

IUS 

- ET 

LEX 

"Dwa sa, powody do koniecznego 

dzis powrotu do :hooel i istoty 

prawa, kt6rego idea towarzyszy 

rozwojowi cywilizaeji. Sq to: poezucie 

kryzysu prawa, b~ dqee 

doswiadezeniem minionego stulecia, 

oraz dostrzegalne juz 

wyzwania wsp6lczesnego wieku 

(. .. ). JeW teoria prawa nie 

dostrzeze tyeh fakt6w, nie dosi~ 

gnie wlasnych ideal6w moralnyeh 

i intelektualnyeh". 

Z wprowadzenia 

redaktora naczelnego 

Informacje 

o prenumeracie j sprzedaiy 

u sekretarza redakcji: 

miehal.krolikowski@wp.pl 

oraz na stronie intemetowej: 

iusetlex@polcomnet.eom.pl

TEM AT MI ESL,\CA 

Jerzy lUg 

Rozprawa z Polskq 

inteligenckomieszczanskq 

Po odcedzeniu modernistycznej emfazy i zastl:! 

pieniu emocjonalnej metaforyki bardziej zdyscyplinowanym 

intelektualnie i j~zykowo dyskursem 

okazaloby s i~, ze wiele sformulowanych przez 

Micinskiego diagnoz i zarzut6w dotyczl:!cych 

polskiego inteligenta zachowuje bolesnl:! celnosc 

A.D. 2002. 

Pani Profesor M arii Podrazie-Kwiatkowskiej 

z wdzi~ czno Sc i,! i szacunkiem 

Tadeusz M ici6.ski naleiy wlaSciwie nieprzerwanie - jeSli nie liczyc 

fascynacji nielicznych wtajemniczonych i okres6w przejsciowego 

zainteresowania (na przyklad po ujawnieniu w latach 20. okolicznosci 

tragicznej smierci pisarza w czasie rewolucji pazdziernikowej 

czy po roku 1956, kiedy wreszcie moina jui by too nim pi sac) 

do grona tych tw6rc6w M lodej Polski, kt6rych jeszcze za iycia umieszczono 

w panopticum osobliwosci czy tei w literackirn czysccu I . Mirno 

I Do cytowanych w tekScie utwor6w Miciiiskiego odsytajq n as t~pujqce skr6ty: N - 

Nietota. Ksifga tajemna Tatr, Warszawa-Krak6w, b.d. (19 10); XF -Xiqdz Faust. PowieSc, 

Kral:6w 1913; W - Wita. Powiesc, Warszawa 1926; M - Me ne, Mene, Thekel, Upharisim ... 

Quasi una fantasia, W: Lucyfer. Pisma posmiertne, Warszawa 1931 (towarzysz'lca sk r6towi 

rzymska cyfra I lub II oznacza jednq Z dw6ch redakcji dziela); D - Do b odel duszy polskiej, 

Lw6w 1906. 

42

TEMAT MIESII\C A 

__ _________ _ _ _ __________ l _ __________ _ ___________ _ _____ _ ___ ___ _______ _ ____ ___ ____ _ 

wydania w latach 70. jego Dramat6w zebranych oraz kilku ksiqzek 

poswit;:conych mu przez badaczy niewiele wskazuje na to, by czysciec 

ten udalo mu sit;: w przewidywalnej przyszlosci 0puScic. Po czt;: 

Sci winien jest temu nasz stosunek do tej epoki, jej zainteresowan, 

wybor6w ideowych i estetycznych, a przede wszystkim - jt;:zyka. 

Z drugie j strony wint;: ponosi sam Micinski, formulujqcy swoje postulaty 

ideowe i artystyczne w spos6b ekstremalny, nawet gdy zestawiac 

je z rezultatami eksperyment6w i transformacji, jakim konwencje 

Iiterackie M lodej Polski poddawano w schylkowej fazie okresu, fa 

zie, na kt6rq przypada tw6rczosc powieSciowa M icinskiego, niewznawiana 

od lat i nieslusznie dzis zapomniana. 

Z czterech powiesci Micinskiego tylko dwie ukazaly sit;: za jego 

zycia: Nietota (1910) i Xiqdz Faust (1913 ). Pozostale weszly w krwiobieg 

Iiteracki nastt;: pnej juz epoki: pisana w latach 19 12-1913 Wita 

ukazala si t;: dwukrotnie - w roku 1926 i 1930, natomiast powstajqca 

w latach 1913-1914 Mene, Mene, Thekel, Upharisim! ... Q uasi una 

fantasia wyszla jako tom pierwszy (i ostatni!) Pism posmiertnych 

M icinskiego w roku 1931. Utwory te stanowiq frapujqcy dokument 

ideowego i artystycznego przelomu zachodzqcego w latach nastt;:pujqcych 

po upadku rewolucji 1905 roku, a poprzedzajqcych I wojnt;: 

swiatowq. O kres kryzysu swiadomosci, stagnacji duchowej i r6wnoczesnie 

nabrzmiewajqcych konflikt6w politycznych, narodowosciowych 

i spolecznych byl wielkim tyglem, w kt6rym pod wysokim cisnieniem 

nastt;:powal rozpad dotychczasowych struktur swiatopoglqdowych, 

system6w filozoficznych, a takZe kierunk6w artystycznych 

oraz form literackich. N owe znajdowaly sit;: w stanie wrzenia, 

dalekie byly od ostatecznej krystalizacji, stanowily przedmiot ryzykownych 

niekiedy eksperyment6w i poszukiwan. 

Powieki Micinskiego - zwlaszcza rozpatrywane na tie 6wczesnej 

produkcji powiesciowej - stanowiq bez wqtpienia oryginalne i odosobnione 

pr6by zamknit;:cia obrazu wsp6kzesnosci w formie powieSciowej, 

kt6ra, aby zadaniu temu mogla podolac, poddana musiala 

zostac radykalnym transformacjom. 

Liczne antynomie i kontrasty, a takZe cechujqcy tt;: tw6rczosc synkretyzm 

tematyczny, rodzajowy, gatunkowy i stylistyczny, b~d qce dla 

jednych "tygrysim skokiem w przyszlosc nowej sztuki calego swiata" 

43

~ 

JERZY ILLG 

--------------------------------- - --- ---- ---- - --------------------- - - -- - -- --- - - - 

(okreslenie Witkacego, na kt6rego Micinski wywad istotny wplyw), 

sklanialy innych do formulowania zarzut6w 0 chaosie i niezrozumialosci 

hybrydalnych utwor6w "maga Mistyficinskiego" (kalambur Albina 

Herbaczewskiego). M imo ze w dziejach recepcji tej tw6rczoSci 

negatywnych opinii i ocen bylo zdecydowanie wiycej, nalezy stwierdzic, 

ze przy calej swej niezwykloSci i, by tak rzec, fantasmagorycznosci 

powiesci te zawierajq duzo przenikliwych obserwacji, trafnych diagnoz 

i opis6w rzeczywistoSci, z kt6rq Micinski z pasjq siy rozliczal i na 

kt6rq za pomoq swego pisarstwa usilowal oddzialywac. Jeden z recenzent6w 

tomu jego opowiadan trafnie wydobywal paradoksalne 

napiycie pomiydzy "lunatyzmem" a realizmem: 

Kiedy t\vorca-lunatyk, olsni ewaj,!cy bogact\Vem fantazji, zst,!pi na ziemilt, 

zawsze gotuje bliinim tit sam ,! niespodziankcr : rzeczywistosc widzi tak jasno 

i prawdziwie, ze zaden realista ni e porrafi jej tak wyraziScie, tak jcrdrnie i bogato 

odmalowac. Wtedy sicr sypi,! ubolewania: "Ach, czemuz on zawsze tak po ziemsku 

nie t\Vorzy!" 

Mozna by zamiast tego iyczenia zastanowic sicr nad zwi ,!zkiem jego lunary· 

zmu z rzeczywistoSci '!...2 

Skorzystajmy z tej propozycji, by przesledzic stosunek Micinskiego 

do wsp6kzesnej inteligencji, stosunek stanowiqcy w jego powieSciach 

i publicystyce istotny element krytyki otaczajqcej pisarza rzeczywistosci 

pozaliterackiej. Krytyka ta byla krytykq totaln"" niezwykle 

gwaltownq i nie znajdujqq zadnych okolicznoSci lagodzqcych. W odniesieniu 

do tych powieSci z powodzeniem zastosowac mozna formuly 

Romana Zimanda dotyczqq R6i y Zeromskiego - mamy w nich 

r6wniez do czynienia z "tragediq rozpiytq miydzy totalnym zaprzeczeniem 

polskiego t era z (.. . ) a eschatologicznq wizjq Polski doskonatej"3. 

Miazdzqcemu oSqdowi poddane zostaly w nich niemal wszystkie 

obszary i instytucje zycia zbiorowego, a wiyc zar6wno poszczeg6lne 

warstwy, jak i caloksztalt stosunk6w spolecznych, zar6wno Kosci61, 

jak i partie, stronnictwa i programy polityczne, obiegowe idee i swia 

2 J. Kleczynski, Tadeusza Micinskiego " D ~by czarnobylskie", "Sfinks" 1911, t. XVI, 

z. 46, s. 147. 

J R. Zimand, " R6ia" - pr6ba lektury, W: Szkice, Warszpwa 1965, s. 75. 

44

topoglqdy, stan wsp6tczesnej kultury i moralnosci, poziom nauki 

i wiedzy. 

M icinski - podobnie jak Stanislaw Witkiewicz - uwazal, ze 0 stanie 

spoleczenstwa, jakoSci zycia zbiorowego) trwalosci urzqdzen 

i instytucji, a wi ~c 0 istnieniu i sile panstwa decyduje w ostatecznym 

rozrachunku poziom tworzqcych t ~ zbiorowosc jednostek, reprezentowane 

przez nie indywidualne wartosci moraIne i duchowe) 

zdolnosci umys!owe i organizacyjne. Dlatego ostrze jego krytyki 

kierowalo si~ przede wszystkim przeciwko wypaczajqcym 

charaktery jednostek wadom narodowym - nierzadko dziedziczonym 

po przesz!osci, ale pogl~b iajqcym si ~ wyrai nie w warunkach 

6wczesnej fo rmacji ustrojowej oraz sytuacji politycznej. Pisarz swiadom 

by! bowiem, i e ulomnoSci te znajdowaly sprzyj ajqce podloze 

we wsp6k zesnej kulturze i obyczajowoSci mieszczanskiej, a ponadto 

ulegaly sp o t~gowani u na skutek panujqcych w spoleczenstwie nastroj 

6w kl~s ki, rezygnacji i zniewolenia. "Nar6d, kt6ry nie zw yc i~za, 

musi chemicznie roz!ozyc si~ na tch6rz6w i rzezimieszk6w" 

(XF, 54). Sledzqc poglqdy pisarza, !atwo zaobserwowac zachodzqce 

w nich sprz~ienie zwrotne: wartosc ludzkich indywidualnosci 

stanowic rna 0 jakoSci spoleczenstwa, ale r6wnoczeSnie wytwarzane 

przez t~ zbiorowosc stosunki, idee, a nawet atmosfera ksztaltujq 

poziom jednostek. 

Na czym majq s i ~ zatem wspierac "Fundamenty Nowej Polski" 

wydaje si~ z ironiq zapytywac czytelnika Micinski - skoro wizerunek 

wsp6lczesnego Polaka prezentuje si~ w spos6b podobnie przygn~biajqcy: 

"Nie ujrzales nigdy mechanizmu biagi, rozpusty, pr6znosci, 

pychy, egoizmu i niedol~stw a, z czego si~ sklada 9/10 tak zwanego 

zacnego wsp6Iziomka!" (D, 13 8). 

Bardzo dluga jest list a polskich grzech6w i ulomnosci, z kt6rych 

kazda jest ci~ zk im wykroczeniem przeciwko interesom zbiorowosci, 

wszystkie zas razem przesqdzajq 0 jej rozpaczliwym polozeniu i stawiajq 

pod znakiem zapytania przyszl'l egzystencj~. Nalezq do nich 

przede wszystkim: lojalizm i ugodowosc wobec zaborc6w polqczone 

z zanikiem uczuc patriotycznych) zatraceniem "polskiej duszy 

zbiorowej i polski ego zbiorowego sumienia" (XF, 12). "Z latwym 

nasladowaniem europejskosci Iqczy si~ zupelna niemoc tw6rcza" 

45

~ 

JERZYILLG 

----------------- - ------- ------------------ - -------------- ------- ------------ - --- 

(D, 146), inercja spoieczna, zagubienie "instynktu zycia", brak wielkich 

idei i jakiegokolwiek etosu. W parze z oderwaniem od rzeczywistoSci, 

"nadmiern'l zaswiatowosci'l", brakiem dyscypliny i solidarnOSci 

spolecznej id'l zmaterializowanie, "geszefciarstwo", wyzysk 

i chciwosc, prowadz'lce z kolei do powszechnego zdeprawowania, 

wzajemnej wrogoSci i nienawiSci. Micinski zauwaza przenikliwie 

(a niekt6re z jego obserwacji nic nie straciiy na aktualnoSci), iz tyle 

samo co ugodowosc i oportunizm warte jest pseudoideowe hochsztaplerstwo 

oraz brak m'ldroSci politycznej w podejmowanych dzialaniach. 

Pisarz dostrzega r6znorodne anomalie zycia spolecznego (a takze 

umyslowego), niezliczone szantaze w polityce i w literaturze (XF, 

12), chorobliwe przerosty ambicji, powodowane zawiSci'l zaszczuwanie 

jednostek wybitnych, kt6rym jubileusze urz'ldza si~ dopiero 

po smierci. Dostrzega - i czasem wskazuje przyczyny: "Jest to psychologia 

dumu nieszcz ~s liwego i zdeprawowanego; r6wniez i psychologia 

ludzi, kt6rzy wszyscy uwazaj'l si~ za wodz6w, nie raduj,! sit; 

tym, iz sprawa cos zyska, za j ~c i jedynie, iz przez nich ... " (N , 463). 

Zbiorowy adresat autorskich inwektyw i anatem naj cz ~s ciej okreslany 

jest w spos6b calkowicie jednoznaczny: 

Nudzi miy g!upota i egoizm ciyzkiej, przewalaj'lcej siy masy, zwanej inteligencj'l 

nasz'l. W ich mato!kowym na swiat spojrzeniu kryje siy dzie,wi'lta fala 

zag!ady dJa okrytu Polski .. . ( ... ) podli, ni kczemni w swych baJach, w Swiytopietrzach, 

w swych karcianych popisach, w swym sknerstwie na ceJe istotnego dobra 

- w swym porywie do ogarniania wladzy nad narodem - a gdy maj'l wladz~, 

marnujq bez mysli! Ambicjusze na kr6tkq mety! gubiqcy przyszlosc - Targowiczanie! 

(N , 393). 

Wskazywano, ze p rzeprowadzana przez M icinskiego krytyka 

kultury mieszczanskiej nie jest szczeg61nie oryginalna i ust~pu je pod 

wzgl~dem wnikliwosci, obfitosci szczeg616w i analizy przyczyn poglqdom 

wielu 6wczesnych krytyk6w, jak Zenon Przesmycki czy Stanislaw 

Przybyszewski. Jednak omawiane powieSci kazq podac t~ tezt; 

w wqtpliwosc - niemal ani razu nie pojawia si~ w nich siowo "filister", 

nie rna tu mowy 0 mieszczanstwie pojmowanym (i atakowanym) 

na :;pos6b tradycyjnie mlodopolski. Apogeum modernistycznego 

buntu wyznaczane przez obyczaje i artysryczne prowokacje Przy 

46

TEMAT MIESlf\CA 

byszewskiego oraz socj ologiczno-kulturowe diagnozy M iriama dzie 

Ii wszakie od momentu ukazania si ~ powieSci M icinskiego lat kilkanascie. 

W okresie tym rownolegle z p o st~ 

puj qCq deklasacjq szlachty i ziemianstwa, 

z radykalizacjq proletariatu i uwstecznianiem 

si~ burzuazji, z polaryzacjq ideologii 

i programow politycznych - wyodr~ b nia si~, 

krystalizuje i samorozpoznaje wykorzeniona 

socjalnie inteligencja. Zmienia si~ uklad 

sit spolecznych, inaczej przebiegajq linie ideowych 

podzialow - i fakty te nie pozostajq 

Nadawcq oskarzycielskich 

wystqpien nie jest 

juz stojqcy ponad 

zbiorowosciq artysta, 

sfrustrowany dekadent, 

ale czlonek tej zbiorowosci,odpowiedzialny 

za niq obywatel. 

bez wplywu na wym ow~ ideowq powieSci Micinskiego oraz zawartq 

w nich o cen~ wspolczesnego spoleczenstwa. Skoncentrowane na pomnazaniu 

dobr materialnych, nie uczestniczqce w zyciu umyslowym 

i artystycznym drobnomieszczanstwo nie b~dzie juz okolo roku 1910 

ani dostatecznie atrakcyjnym przeciwnikiem dla pisarza, ani dostatecznie 

powaznym "niebezpieczenstwem" dla zbiorowosci. 

Pod piorem M icinskiego rozszerza si~ wachlarz zarzutow, ale 

rownoczeSnie konkretyzuje si ~ ich obiekt, a takie zmienia pozycja, 

z jakiej Sq one stawiane. Nadawcq oskarzycielskich wystqpien nie jest 

juz stojqcy ponad zbiorowoSciq artysta, sfrustrowany dekadent czy 

pogrqzony w kontemplacji czystego p i ~kna esteta, ale czlonek tej zbiorowoSci, 

zatrwozony jej losem i odpowiedzialny za niq obywatel 

zapytujqcy z rozpaCZq: "Kto upomni s i~, kto oSqdzi - kto wyda straszny 

wyrok opinii gdzie Sq Rejtany" (XF, 12). Podobnie jest z adresatem. 

Staje si~ ni m inteligencja, przy czym pod poj ~c iem tym pisarz 

wydaje si~ rozumiec po prostu owczesnq elit~ umyslowq, najbardziej 

oswieconq i "cywilizowanq" c z~s c spoleczenstwa, odpowiedzialnq za 

stopien jegu integracji i samowiedzy, poziom mysli politycznej i ideologii 

narodowej, stan kultury, nauki i oswiaty. UScislenie powyzsze 

okazuje s i~ konieczne, poniewaz Micinski - w przeciwienstwie na 

przyklad do tworzqcego wielki etos polskiej inteligencji Zeromskiego 

- nie przeprowadza rozroznienia pom i~ d zy "inteligencjq panskq" 

a "inteligentnym proletariatem", a wi ~ c po mi~ d zy wyksztalconymi 

przedstawicielami klas posiadajqcych, skupiajqcymi w swoich r~kach 

godnosci obywatelskie, ktore zapewnialy im decydujqcy wplyw na 

47

~ - - ------------------------------- - ---------------------------- ~~~~ !~~~ 

najwainiejsze dziedziny iycia spolecznego, a socjalnie "wykorzenion'1", 

radykaln'1 i pos t~ pow '1 inteligencj'1, b ~d '1q nosicielk'1 tradycji 

narodowej oraz ustosunkowan,! krytycznie do panuj'1cego systemu 

wartosci i caloksztaltu stosunk6w spolecznych. 

Halina Janaszek-Ivanickova, badaj'1ca ksztaltowanie s i ~ poj ycia 

inteligencji u Zeromskiego, podkresla, ie jeszcze w okresie Dziennik6w 

wy1'1czyl on poza nawias "inteligencji wlasciwej" wyksztalconych 

przedstawicieli ziemianstwa i buriuazji, odnosz'1cych siy z oboj~tn 

oSci,! do kwestii narodowej i spolecznej. Miano to autor Ludzi 

bezdomnych zarezerwowal dla tych, kt6rzy kieruj'1c si ~ "poczuciem 

odpowiedzialnosci spolecznej i obowi'1zk6w moralnych, jakie naklada 

na jed n o stk~ posiadanie wiedzy i kul tury", zdolni S'1 do pelnienia 

specjalnej misj i, chq mianowicie "bye i ywym glosem sumienia epoki 

i (...) pelnie wytrwal'1 i ofiarn'1 s l uib~ narodow'1 i spoleczn'1"4 . 

Micinski jednostek takich nie znajduje w otaczaj'1cej go rzeczywistoSci 

i dlatego z jednakow'1 ni e ch~ci'1 odnosi si ~ do zasiadaj'1cych 

na katedrach i w redakcjach, na gieldzie i w kabaretach ,,:lr6del zatruwaczy, 

noq po Alejach jeidi,!cych z dziewkami" (XF, 202), jak 

i do wiod'1cych Iud "ciemnych magnetyzer6w", tworc6w ideologii 

lewicowej i autor6w "swistk6w rewolucyjnych", kt6re "S'1 z ducha 

materialistyczne, ideowo m~tne, etycznie niskie" (D, 141). Zacieraj'1C 

owe jaki e zasadnicze r6inice (choe bye moie w okresie porewolucyjnego 

regresu n ie byly one jui tak zasadnicze, sproletaryzowana 

inteligencja sw6j heroiczny okres, kt6ry J6zef Chalasinski okreslil 

terminem intel igenckiego prometeizmu, miala jui bowiem za sob'll 

- M icinski uog61nia i zarazem mitologizuje p o j~ c i e intelige ncji nawet 

w6wczas, kiedy usiluje je "precyzowae": 

M am tu na mysli ( ... ) nie rylko ob6z pewien, leez eale warstwy, niemal calq 

inreligencj ~ , kt6ra, zapomniawszy lot6w orlich, dzis karmi s i~ trawami blotny· 

mi lub jak u nas - drzemie chorobliwie, reagujqc tylko na ostre uklucia (XF, 

246). 

Uklue tych nie szc z ~ dz i pisarz owej warstwie - opatruj'1c mianem 

inteligencji wszystkich, kt6rzy z racji swego wyksztalcenia 

4 H. Jana szek-Ivanickowa, Swiat jako zadanie inteligencji. Studium 0 St e(anie Zerom · 

skim, Warszawa 1971 , s. 37-38. 

48

TEMAT __ _ _____ MIESIt\CA 

_ __ _ __ ___ ___ __ __ 1. __________ ___ ____ _ __________ _ ___ __ _ ______ _ _ _ ___ __ ___ _ __ _ _ 

i zaj mowanej pozycji usilujq reprezentowac narod i przewodzic 

mu, b'ldz tei roszcZ'l sobie do tego nieuzasadnione - jak si~ okazuje 

- pretensje. M icinski staje w ten sposob przed dylematem 

szczeg61nie dramatycznym, poniewai - tym razem podobnie jak 

:leromski - jest przekonany, ie w wypelnianiu owego zadania nie 

mogq aktualnie zasqpic inteligencji iadne inne klasy ani warstwy 

spoleczne. Nie jest do tego zdolna "J icha i zmarniala" arystokracja, 

schodz'lca jui z historycznej sceny - tym bardziej i e, jak pisze 

Micinski: ,,:ladna arystokracja w swiecie nie jest tak przed dziejami 

winn'l, jak polska, i iadna nie rna tak malo uczucia obywatelskiego" 

(XF, 339). 

PrzyszloSci'l narodu, jak moina wnosic z wielokrotnych stwierdzen 

i napomknien pisarza, jest natomiast w jego przeswiadczeniu 

Iud wiejski i robotniczy proletariat, warstwy reprezentujqce wiele 

cennych i autentycznych wartosci. Obecnie jednak obie te grupy, 

"kt6rym ukradkiem przynosi si~ zakalcowaty chleb cywilizacji materialistycznej 

lub patriotycznych nienawiSci" (D, 144) - jako pogrqione 

w n~dzy, niewyksztalcone i wyzyskiwane - nie Sq jeszcze swiadom'l 

wlasnych aspiracji i moiliwosci sitq spolecznq. Stanowiq obiekt 

inteligenckich zabiegow, material do uksztaltowania, elastycznq mas~ 

podatnq na oddzialywanie roinych ideologii, partii i ugrupowan 

przy czym istniejqce nie maj'l im do zaproponowania niemal iadnych 

wartosci pozytywnych. 

B~dqca owocem faustowskiego trudu ksi~dza wzorowa wieS, zelektryfikowana 

i ksztalqca si~, patriotyczna i wzniesiona ponad konflikty 

narodowosciowe i majqtkowe, tworZqca kooperatywy i zmierzajqca 

do odrodzenia Polski "przez karnq dyscyplin~ w pracy" (XF, 

249), jest jedynie postulowanq, idealnq wizjq przedstawionq w rozdzialach, 

ktore gatunkowo naleiatoby zaklasyfikowac jako odmian~ 

powieSci utopijnej. Dlategq tei rewolucjonista Piotr, usilujqc przeciwstawic 

argumentom ksi~dza Fausta idee i hasla swojego programu, 

sam dostrzega ich wewn~trznq sprzecznosc i niewystarczalnosc: 

"wyjsc na wolnosc, oto wszystko. Ale z drugiej strony rozumiem ito, 

ie Natura horret vacuum ... wyjdq na wolnosc czerniawy i b~dq odpilowywac 

koniom nogi, a wbijac drzazgi w oczy maj~tniejszym" (XF, 

208). I gdzie indziej: "S~dziami wtedy b~dziem my! - Kto my czern 

49

~ -------- -------- - ------------------- --- ------- ---- ------- ---- - !~~~~~~~ 

zlotrowana, nieistniejqcy cnotliwy Iud Russa i Machajskiego I zmroczyl 

si~ Piotr, jak lampa przykn;cona" (XF, 13). 

Odpowiedzialnosc za stan najbiedniejszych, choc potencjalnie 

najwartosciowszych warstw narodu spada na oswieconq elit~ spoleczenstwa. 

Uniemoiliwiajqc innym klasom aktywny i swiCldomy udzial 

w iyciu spolecznym, uzurpuje sobie ona prawo do wylqcznego sprawowania 

wladzy politycznej i duchowej - do czego jest rownoczesnie 

niezdolna. Fatalne kolo zamyka si~. Diagnoza Micinskiego jest 

wi~c bezlitosna, a oceny surowe, poniewai "w poloieniu tak krytycznym 

stokroc ostrzejsze miary przykladac naleiy do tych moi. 

nych egoistow, kt6rzy zaj~ci Sq tylko dobrobytem swego rodu, albo 

czynieniem gieszeftu na nieszcz~sciu i oglupieniu mas" (XF, 209). 

Inteligencja jako warstwa tworzqca wspolczesne prqdy umyslowe, 

iycie kulturalne i naukowe, kierunki filozoficzne i polityczne 

programy, odpowiedzialna jest przede wszystkim za caloksztalt ideologii 

narodowej, poziom swiadomoSci spoleczenstwa, kultywowane 

przezen tradycje i wyznawane hierarchie wartosci. Na przelomie 

XIX i XX wieku trzy kr~gi inspiracji ideowych i intelektualnych 

okazywaly si~ szczeg6lnie waine w konstruowaniu przez owczesn~ 

elit~ "inteligenckiego proletariatu" wlasnego programu spolecznego, 

wlasnego etosu oraz ideologii. Byly to kolejno: elementy mysli 

pozytywistycznej, filozofia polskiego romantyzmu oraz r6inorodne 

propozycje ideowe, jakie ni6s1 ze sobq socjalizm. Jeieli na inspiracje 

te spojrzec z punktu widzenia ideologii wpisanej w tw6rczosc Micinskiego, 

okaie si~, ii wlasciwie na iadnym z wyznaczonych p61 nie 

m6g1 on si~ spotkac z przedstawicielami polskiej inteligencji, ie iadnego 

z dokonanych przez niq wybor6w nie mogl w pelni zaakceptowac 

ani tei na nim poprzestac. Stwierdzenie to wydaje si~ paradoksaine, 

gdy chodzi 0 filozofi~ i poezj~ romantycznq, za ktorej spadkobierc~ 

i kontynuatora uznawal si~ (i uznawany byl) Micinski. Ale tei. 

wlasnie z uwagi na niezwykle wysokq rang~, jakq wyznaczal on "otchlannym 

prawdom" i wskazaniom zawartym w Kr6lu-Duchu i Wielkiej 

Improwizacji, Promethidiol1ie i Irydiol1ie, nie mogly zadowolic 

go wsp6lczesne, powierzchowne i polowiczne proby realizacji wielkiego 

testamentu poezji romantycznej. Niedorastanie wspolczesnych 

do formatu przeznacze6 objawionych przez .wieszczow i myslicieli 

50

~~~!~~ _~ !~ ~ ~1 ~ ~ ___ _____ J _____________________ ______ _____ ____ ___ _ _ _ ______~ 

Wielkiej Emigracji bylo zarzutem powtarzanym z obsesyjnq cz~stotliwoSciq 

i zawsze tq samq gwaltownosciq, od mlodzieoczego odczytu 

°Wspalczesnej mlodzieiy polskiej (1897) po ostatnie utwory wydrukowane 

w Rosji w zbiorowym wydawnictwie Miasto SW. Jana 

(1916). Oskarzenie zawarte w artykule 0 spusciinie duchowej5 stanowie 

b~dzie ideowy zwornik calego tomu Do iradel duszy polskiej, 

powracae b~dzie w Nietocie i Xi~dzu Fauscie, w kt6rym wsp6lczesny 

"banita" sformuluje je w nast~pujqcy spos6b: ,,$piewali warn 

Wieszczowie, az im wyschly pluca! I (...) - Glupi, glupi - m6wil warn 

kr61 N iemna! I Ciemi~gami was nazwal wieszcz Lilli Wenedy. 1 Gromila 

was mqdrosciq pieso Norwida ciemna, I lecz wy tylko poz!ot~ 

bierzecie z rej schedy, I jak z Piramidy bog6w - czero licha karczemna" 

(203-204). 

W wypadku mysli romantycznej nieporozumienie pomi~dzy Miciii.skim 

a wsp6lczesnosciq polega!o wi~c na tym, ze w konsekwencjach 

programowych wyciqganych z poezji wieszcz6w posuwa! si~ 

on zdecydowanie dalej - dochodzqc w swym maksymalizmie do koncepcji, 

kt6re na tie ziozonej sytuacji spo!eczno-politycznej przelomu 

stuleci przybieraly ksztalty anachroniczne i utopijne. Tworzona na 

kanwie przeslanek filozofii romantycznej, a zw!aszcza nauki mistycznej 

Slowackiego, postawa swiatopoglqdowa Miciii.skiego, okreslana 

mianem heroizmu spirytualistycznego lub religijnego, sytuowa!a autora 

Walki 0 Chrystusa w zdecydowanej opozycji do dw6ch pozostalych 

kr~g6w inte1igenckich inspiracji - socjalizmu i pozytywizmu. 

Stosunek pisarza do socjalizmu, stanowiqcego ideowe zaplecze 

rewolucji 1905 roku, by! z!ozony i ambiwalentny, ulegal takie w 

ciqgu lat wyrainej ewolucji. Przeczuwajqc wczesniej nieuchronne 

nadejScie rewolucji, upatrujqc w niej "ciemny zasiew przysz!oSci" 

(D, 142), konieczny srodek odnowy i odrodzenia przegniiych strukrur 

i stosunk6w spolecznych, Miciii.ski nie akceptuje jej materialnych 

przesianek, obawia si~ rozlewu krwi, wyzwolenia najnizszych 

\ T. Micinski, 0 spuSciinie duchowej, "Zycie" 1899, nr 7. Czytamy tam m.in.; "wy 

nienawistni - maloduszni - kabotyni! 

( ... ) nic - pr6cz strzl!p6w nie uchwyciliScie ze strzl!p6w Kr61a Ducha, kt6ry si~ objawi! 

przez wieszcz6w. ( ... ) OdiegnaliScie sicr od romantyzmu i przez to zerwaliScie zwiljzek 

z rdzeniem swego narodu. ( ... ) Zyjecie w narodzie i z narodu, ale nie tworzycie jego ducha 

- tylka jego strupyl" 

51

~ -- -------- ---- -- ----------- --- - - --- ----------- --- - -- - - ------ -- !~~~~~~~~ 

instynkt6w uzycia, okrucienstwa i destrukcji. Podstawowym warunkiem 

wszelkiego przewrotu spolecznego jest wedlug pisarza poprzedzajqca 

6w przewr6t glyboka przemiana ideowo-moralna, bez 

kt6rej "rewolucja jest karczemnq zwadq" i "rna nad sobq piwniczny 

pulap", a "dokola sztachety dla zwierzqt spolecznych" (D, 158). 

Podejmujqc dyskusjy z programem, kt6rym "slepi magnetyzerzy" 

otumaniajq "idqce na myczenskq smierc dumy", Micinski zarzuca 

mysli socjalistycznej brak najistotniejszego jego zdaniem wymiaru 

duchowego. Sluszne hasla sprawiedliwoSci spolecznej sprowadzone 

wylqcznie do postulat6w ekonomicznych i zaspokojenia potrzeb 

materialnych nie uwalniajq od egoizmu, chciwosci i nienawiSci, nie 

prowadz'1 do prawdziwie tw6rczej wolnoSci, nie mogq zatem ani 

usankcjonowac metod, ani zapewnic zrealizowania ce16w, w imiy 

kt6rych podjyte zostalo dzieio rewolucji. WszakZe "walka robotnik6w 

calego swiata jest nieswiadomq walkq 0 duszy" (D, 172). Niewystarczajqcy 

okazuje siy program socjalny, kt6ry nie przybliza 

momentu wyzwolenia duchowego, nie odslania jednostce ani zbiorowosci 

najwyzszych idei i prawdziwego przeznaczenia. Podobnie 

idealistyczny i utopijny jest takZe punkt dojscia powiescio\vych protagonist6w 

w Nietocie i Xi{!dzu Fauicie, czyli afirmacja rewolucji 

rozumianej przede wszystkim jako przeobrazenie wewnytrzne czlowieka. 

Mniej jednoznaczny charakter miala reakcja pisarza na pozytywizm 

- gwaitownie polemiczna w bezposrednich deklaracjach i wykazujqca 

nieoczekiwane zbieznoSci w niekt6rych z wysuwanych postulat6w. 

Krytyka dotyczyla przede wszystkim konformistycznej degeneracji 

tego kierunku, przejawiajqcej siy w ugodowoSci i serwilizrnie 

wzglydem zaborc6w. W tym punkcie Micinski pozostawal w zgodzie 

z ideowymi wyborami postypowego odlamu polskiej inteligencji 

po przelomie antypozytywistycznym, dla kt6rej pozytywizm 

a szczeg61nie jego stosunek do kwestii niepodleglosci i "sprawy narodowej" 

okazywal siy szczeg61nie nienawistny. Wediug pisarza wlasnie 

w okresie pozytywizmu - identycznym z czasami porewolucyjnymi 

jesli idzie 0 wzrost ugodowej reakcji, rezygnacjl( z walki narodowowyzwolenczej 

oraz uleganie nastrojom klyski - szukac nalezy 

przyczyn obecnego upadku narodu: 

52

TEMAT MIESl r\CA 

- - -- -------- - --- ---- ---- - ----- ------------ - ----- -------------- - ------- ------ - --- - 

jak murzyn obity r~k,! losu przybiera ukladnose pudla, tak ciemne ghetto duszy 

polskiej, podad szy po roku 63 swoje sztandary uwielbilo roztropnose "karz,! 

cej" rr:ki plantatora. Bezdusznych eunuchow postawiono jako palladium narodu, 

a te k~ blazna - jako ewangelir:. Ze szmat dziennikarskich wydr:to balon 

kultury; pod swir:tobliwym plaszczem przemyca sir: niepewne obyczaje; na urzr: 

dach i orderach swieq wytarte ambicje. Bestia triumphans lojalizmu rozsiadla 

sir: na naszych sercach; zgluszona egzystencja narodu bez przyszioSci zagraia 

w udziale temu, co przystal na zabagnion,! terazniejszose. S,! bl~dy, ktore ci,!i,! 

jak zbrodnie: wyzbycie si~ praw i instynktow swego narodu (D, 6-7). 

Z powodu wspomnianych analogii p omi~ dzy dobq postycznio 

Wq i okresem porewolucyjnym przestrogi powyzsze, formulowane 

w roku 1900, pozostawaly aktualne rowniez w 10 lat pOiniej, 

w okresie wydania N ietoty i pisania Xifdza Fausta, mimo ze pozytywizm 

jako ideologia dawno juz si~ przezyl. Wydawaloby si ~, ze 

przezyly s i~ rowniez nieodwolalnie jego zludzenia dotyczqce kwestii 

spolecznych. A jednak pozytywistyczne wzorce osobowe musiaiy 

zachowac wiele ze swej aktualnoSci, skoro takZe i one w ramach 

walnej rozprawy pisarza ze wspolczesnosciq potraktowane 

zostaiy ze sp0r

~ --- --- ------ ------------ ------- - ----- --- ------ ------ ---------- ~~~~!~~~ 

W patetycznych apelach, jakich nie szcz~dzq swoim uczniom - a takie 

czytelnikom powieSci Micinskiego - jego nauczyciele i przewodnicy 

("Musimy uwielbiae wielkq Tr6jc~: Prac~, Sprawiedliwose, Milosc 

Nadczlowieczenstwa", XF, 233), obok wartoSci mglistych i nieokreslonych 

pojawiajq si~ postulaty konkretne 

1m bardziej rzeczywistosc 

ta stawala si«c 

i realne, uwzgl~dniajqce okreslone uwarunkowania, 

w jakich przyszlo iye zbiorowoSci, 

podrz«cdna i zubozala, 

do kt6rej apele te byly kierowane. Zar6wno 

tym wyzej si«c ponad 

powiesciowa, jak i publicystyczna tw6rczosc 

ni,! wznoszono, odurzaj,,!c 

si«c idealnymi 

Micinskiego dostarcza przekonywajqcych 

dowod6w na to, ie pisarz zdawal sobie spraw~ 

z rozlicznych slaboSci, wad i niebezpie 

wyobrazeniami ° niej. 

czenstw zagraiajqcych podstawom materialnej i intelektualnej egzystencji 

narodu, jego samowiedzy i kulturze duchowej. Opr6cz wskazanych 

jui zjawisk, takich jak ugodowose wobec zaborc6w, konflikty 

narodowosciowe i egoizm klasowy polqczony z brakiem dyscypliny 

spolecznej, powszechne zmaterializowanie i ciasny klerykalizm, za 

najbardziej niepokojqce symptomy "umys!owego niedo!~stwa" i zbiorowej 

niemocy tw6rczej autor Zycia Nowego uwaia! oddalajqce Polsk~ 

od cywilizacji narod6w europejskich zapoznienia w organizacji iycia 

spolecznego i rozwoju techniki, brak szerszych horyzont6w myslowych 

oraz rzetelnej wiedzy filozoficznej i praktycznej. Lekcewaienie 

dla ekonomicznych przes!anek rozwoju cywilizacyjnego, niezdolnosc 

do wielkiej narodowej "pracy pelnej ofiary i zaparcia si~" (XF, 54) 

wszystkie te ulomnosci rekompensowane byly wytwarzanym na wlasny 

uiytek systemem najr6inorodniejszych automistyfikacji i dowartoSciowujqcych 

zdegenerowanq zbiorowose mit6w, wm6wien i urojen. 

Pogrqienie w autystycznym letargu odbieralo zdolnose do krytycznej 

samooceny, prowadzi!o do utrat), kontaktu z rzeczywistosci~ 

i jej calkowitego zafalszowania. 1m bardziej rzeczywistose ta stawala 

si~ podrz~dna i zuboiala, tym wyiej si~ ponad niq wznoszono, odurzajqc 

si~ idealnymi wyobraieniami 0 niej. Z wielkq przenikliwosci~ 

dostrzegal to niebezpieczenstwo Stanislaw Wyspianski; diagnoza Micinskiego 

brzmiala bardzo podobnie. Piotr w rozmowie z ksi~dzem 

Faustem tak formuluje swoje zarzuty: "Dusza gubi wszystko w Polsce. 

Za gomie, za mistycznie, za niemoiebnie chcelJlY miee iycie. I dlatego 

54

~~ 

~~~~~ _~ ! ~ ~1 ~~__________ ,__________________ ______ _________ ___ __ _____ ___~ 

zycie realne przeobraia si~ u nas w takq n~dz~. ( ... ) W Polsce zabrudzilo 

si ~ zycie ziemne, bo gdzid na niebie malowano freski. .. Zemscily 

si ~ idealy ... " (XF, 54). 

Z kolei na pytanie adepta, co czynic "na dzis", ksiqdz odpowiada: 

Nie liec, wzi,!c innych i siebie kr6tko za mundsztuk pod pysk. Nie fiec, ze 

jestesmy wyisz,! ras,! nii Niemcy, Rosjanie etc. Nie liec, ie musimy spoczywac 

na Golgocie, a nie zacz'!c od wziycia miotly i zamiecenia swego podw6rza 

wymiecenia glupot, egoizm6w j - straszno rzec -fajdactw polskich ... (XF, 210 

211). 

Pod podobnq krytykq zmistyfikowanej swiadomosci polskiej, krytykq, 

w ktorej doszukac si~ mozna zakamuflowanej polemiki zarowno 

z prymitywnie pojmowanymi haslami nacjonalistycznymi, jak 

i z obezwladniajqcym cisnieniem mysli postmesjanistycznej, zapewne 

ch~tnie podpisalby si~ Stanislaw Brzozowski. Z kolei zauwazony przez 

komentarorow i badaczy wplyw mysli Brzozowskiego na ewolucj~ 

poglqdow spolecznych i filozoficznych aurora Xi~dza Fausta wydaje 

si~ nie ulegac wqtpliwosci, niemniej nie wolno zapomniec 0 dzielqcych 

koncepcje obu pisarzy zasadniczych roznicach. Sq one widoczne 

zarowno w zalozeniach wyjsciowych - u Brzozowskiego poczqtkowo 

konsekwentnie materialistycznych, u Miciiiskiego zdecydowanie spirytualistycznych 

- jak i w kwestii tak istotnej, jakq bylo zapatrywanie 

s i~ na stanowisko wspolczesnej swiadomoSci i kultury wobec romantyzmu. 

0 ile bowiem rewidujqcy podstawy filozoficzne i swiatopoglqdowe 

M lodej Polski Brzozowski sklonny byl oskarzac jq przede wszystkim 

0 holdowniczq, nietworczq zaleznosc i bezwolne uleganie tradycji 

romantycznej, pociqgajqce za sobq cierpi~tnictwo i niezdolnosc do 

zycia w zmieniajqcych si~ warunkach spolecznych, 0 tyle Miciiiski 

jak wiemy - przyczyny tejze niezdolnoSci upatrywal w wyrzeczeniu 

s i ~ romantycznego dziedzictwa, w zignorowaniu i zmarnowaniu 

"straszliwego, proroczego wysilku Emigrantow z roku 31" (D, 177). 

Widoczne zwlaszcza po ukazaniu si~ Legendy Mlodej Polski, a zaswiadczone 

najwyrazniej w Xi~dzu Fau5cie, oddzialywanie Brzozowskiego 

na Miciiiskiego polegalo nie tyle na rezygnacji aurora tej powiesci 

z mistycznego kwietyzmu, ile na istotnym zmodyfikowaniu 

przezen wlasnego swiatopoglqdu. Nieposledniq rol~ odgrywac w nim 

55

~ - ----- - - ---- - - ---- -- ------------ -- ---- - - - ---- ---- ----- - - ------ !~~~!~~~ 

zacz~!a wiara w por~g~ rechniki i wiedzy, kr6re wsp61nie z religijnq 

misrykq i wewn~rrznym doskonaleniem si~ przyczynic si~ mialy do 

przemiany narury Iudzkiej. 

Mozna by zarem rzec, iz Brzozowski pom6c mial Micinskiemu 

w osadzeniu jego spiryrualisrycznych koncepcji i apeJi w realnych i historycznie 

okreSlonych wymiarach, spowodowal, ze abstrakcyjne i ponadczasowe 

idee zacz~ly si~ przyoblekac w bardziej konkretne ksztalry. 

Autor Z ycia Nowego przejql od Brzozowskiego p oj ~cie wolnego 

merafizycznego czynu jako ir6dla wszelkiej tw6rczoSci i rozwoju oraz 

podda! nie ryle nawet gloryfi kacji, co sakralizacji ide~ pracy. Poj~cie 

to bardzo cz~sto pojawia si~ wlasnie w konrekscie uwznioslajqcym 

i sakralizujqcym. Pisarz ch~tnie posluguje si~ w rym celu srylizacjq 

biblijnq - na przyktad w Nietocie Ariaman uswiadamia sobie, iz nalezy 

"nieszcz~sny nar6d w jego tulaczce po pusryni przywiesc do 

Ziemi Obiecanej mqdrosci, pracy i harmonii" (N, 116). W Xi~dzu 

Fauscie m6wi si~ 0 pracy "zarliwej jak nabozenstwo"; w iar~, na ktorej 

opiera si~ Iud, postuluje si~ "polqczyc z pracq przy ziemi" (259), 

wszelako najwyrainiej istot~ poglqd6w Micinskiego (a zarazem ich 

zaIeznosci od autora Idei) oddaje nasr~pujqce wyznanie lmogieny: 

"Polsk~ srworzy Religia, 0 ile znajdq si~ w niej ludzie, kr6rzy syzyfo 

Wq prac~ ublogoslawiq w wartosc Mszy. Czlowiek przem ieni materi~ 

w wytw6r swej mysli, w artyzm, w p or~g~ rechnicznq, dajqq 

poczucie skrzydel i cyklopejskq moc" (XF, 246-247). 

Podobne zafascynowanie pracq organicznq, posr~pem sil wyrworczych, 

nowymi mozliwoSciami, jakie orwieral przed cz!owiekiem 

rozw6j cywilizacji i rechniki, coraz wyrainiej dochodzilo do glosu 

w schylkowej fazie M!odej Polski. Pojawienie si~ owych zjawisk 

mozna by okreslic jako powr6r do swoiscie poj~rych idei pozyr)'\visrycznych, 

kt6rym wszelako - odwrotnie anize!i w okresie pozytywizmu 

- rowarzyszyl gwalrowny przyplyw hasel i rendencji niepodleg!osciowych. 

W larach poprzedzajqcych wybuch wojny swiatowej 

pisarze racy jak Zeromski, Micinski czy - nieco wczeSniej - Brzozowski 

zdajq sobie juz bowiem s praw~ z rego, ze jezeli idea narodowowyzwolencza 

nie rna ponownie zawisnqc w idealisrycznej prozni, 

problemaryce niepodleg!oSciowej musi towarzyszyc troska 0 rzeczywisry, 

codzienny byr narodu, rozbudzenie sw:iadomosci spo!ecznej, 

56

zbudowanie solidnych, takZe gospodarczych i ekonomicznych "Fundamentow 

Nowej Polski". 

Programowe przeslania i propozycje M icinskiego pozwalajq usytuowac 

jego tw6rczosc w kontekScie wskazanych tendencji ideowo 

-artystycznych, ale zarazem wyznaczajq jej w ich obrybie miejsce szczeg6lne. 

U iadnego bowiem z pisarzy tego okresu nie dochodzi do rak 

niezwyktego zderzenia dwoch porzqdk6w rzeczywistosci: okreSlonego 

hie et nunc spoleczenstwa oraz misrycznej hipostazy jego byru 

idealnego. Sformulowane w jego powieSciach iqdanie "iycia na ziemi 

w wolnych niebiosach" (XF, 355), swoisre polqczenie wiary z wiedzq, 

mistyki z umilowaniem realnosci, religijnosci z kultem pracy 

to jeszcze jedna z nieoczekiwanych antynomii cechujqcych tworczosc 

i swiatopoglqd rego pisarza. Wartosci absolurne i wieczne okazujq 

siy rutaj bynajmniej niesprzeczne z dzialaniami praktycznymi i "przyziemnymi", 

przeciwnie: sranowiq ich funkcjy i zarazem nadajq aktywnosci 

ludzkiej nadrzydny sens. 

Owocem ideowych poszukiwan i wyborow pisarza byla synteza 

pierwiastk6w w swej proweniencji jednoznacznie romantycznych (imperatyw 

wewnytrznego przeobraienia, doskonalosci etycznej i religijnego 

czynu) z elementami przejytymi z mysli pozyrywistycznej 

(praca organicznikowska' dzialalnosc spoleczna i charyratywna, kulr 

wiedzy i wiara w cywilizacyjnq porygy rechniki). Dlatego rei slusznie 

pisze Wojciech Gutowski, ie tworzona przez Micinskiego swiatopoglqdowa 

synteza "miala godzic rradycjy romantycznq i pozytywistycznq, 

idealizm i pragmatyzm polityczny Ideal- i Realpolitik"6 . 

Mimo ie ukazane w Xi(!dzu Fauseie proby realizacji rej szczeg61 

nej propozycji ideologicznej powodowaly przemieszczenie siy swiata 

przedsrawionego w sfery spolecznej i narodowej utopii, zawarte 

w re j powieSci przeslanie programowe stanowilo w porownaniu 

z Nietotq wyrazny krok do przodu. Przesqdza 0 tym nawet nie tyle 

dokonana pod wplywem Brzozowskiego modyfikacja zaloien swiatopoglqdowych, 

ich, by tak rzec, urealnienie i "uspolecznienie", ile 

jui sam fakr przejScia od dosyc ogolnikowej krytyki rzeczywistoSci 

oraz od srosunkowo mglistych apeli ideowych gioszonych za po 

6 W Gutowski, W poszukiwaniu Zycia Nowego. Mit a swiatopoglqd w tw6rczosci Tadeusza 

Micinskiego, Warszawa-Poznan-Torun 1980, s. 137. 

57

~ --------------------------------------------------------------!~~-~ ! ~~~ 

srednictwem Maga Litwora do pr6by skonstruowania programu 

pozytywnego. 

W Nietocie Micinski ograniczyl si~ do przedstawienia klyski, jak~ 

zakonczyly si~ autentyczne usilowania realizacji podobnego programu 

w warunkach 6wczesnej rzeczywistoSci galicyjskiej - co z jednej 

strony swiadczyc by moglo 0 swoistej ideologicznej bezradnoSci autora, 

z drugiej wszakie dowodziloby jego przenikliwoSci i braku zludzen 

co do rzeczywistego poziomu i jakosci iycia zbiorowego. W rozbudowanym 

epizodzie powiesciowym ukazane zostaly mianowicie 

okolicznosci glosnej katastrofy, jak'l zakonczyly si~ reformatorskie 

poczynania Stanislawa Szczepanowskiego, publicysty i spolecznika, 

pioniera przemyslu naftowego w Galicji i rzecznika intensywnej industrializacji 

kraju. 

Autor N~dzy w Galicji w cyfrach byl nie tylko ekonomisq i iniynierem, 

ale takie dzialaczem politycznym i krytykiem literackim, 

wychowawcq i ideologiem formuluj'lcym program "odrodzenia narodowego". 

Program ten, byd'lcy wedlug Tomasza Weissa, "ciekawym 

konglomeratem doswiadczen polskiego pozytywizmu z nauk~ 

plyn'lcq z mistycznych pism wielkich romantyk6w"7, za podstaw~ 

przeobraienia narodu i zarazem warunek odzyskania przezen niepodleglosci 

uznawal moraine przeobraienie jednostek, odrodzenie 

ducha i charakteru Polak6w. Polska upadla bowiem nie tyle na skutek 

wad ustrojowych szlacheckiej Rzeczypospolitej, ile przede wszystkim 

z powodu oslabienia ducha narodowego, deprawacji umysl6w 

i charakter6w jej obywateli. Szczepanowski, entuzjasta idei niepodlegloSciowej, 

przekonany byl, ii wsp6lczeSnie upadek ten pogt~bia- 

10 oddzialywanie konserwatywnej ideologii stronnicrwa stanczyk6w, 

odwodz'lcej nar6d od poszukiwan sposob6w odbudowy niezawislej 

panstwowoSci. Dlatego, aby Polska mogla spelnic wyznaczon'l jej 

dziejow'l misj~ i wraz z reszt'l Slowianszczyzny przyczynit siy do 

odrodzenia calej wsp6lczesnej cywilizacji, konieczne jest stworzenie 

"systemu wychowania narodowego, obywatelskiego, dostosowanego 

i do tradycji polskich, i do polskich potrzeb"8 . 

7 T. Weiss, Romantyczna gel1ealogia polskiego modernizmu. Rekonesans, Warszawa 

1974, s. 68 . 

B Ibidem, s. 73. 

58

UClelesnlenie tradyc)l naJszczytnleJszych stanowIla fIlozotla mesjanistyczna, 

mysl polityczna i religijna Wielkiej Emigracji. Potrzeby 

natomiast sprowadzaly sit( przede wszystkim do wydobycia kraju z nt( 

dzy i zacofania, odtworzenia materialnych sil i ekonomicznych zasobow 

narodu, nadania polskiej gospodarce rozmachu i prt(inoSci. 

Tworz'!c fundamenty tej gospodarki, buduj,!c nowoczesne rafinerie 

i kopalnie, rozwijaj,!c siee komunikacyjn,!, zakladaj,!c spolki akcyjne 

i kooperatywy, Szczepanowski przenosil na teren Galicji osi'lgnit(cia 

techniczne europejskie i amerykanskie, usiluj'lc rownoczeSnie bronie 

powstaj'lcego polskiego przemyslu przed wplywami i konkurencj'l 

obcego kapitalu. 

Zarowno postt(powe i patriotyczne pogl'ldy tego rzutkiego polityka, 

jak i dynamiczny rozwoj stworzonych przezen galt(zi przemyslu 

skierowaly przeciwko niemu pol,!czone sily administracji zaborcow 

i rodzimej reakcji. Rezultatem intryg i rujnuj'lcych obci'lien 

podatkowych, zorganizowanej nagonki publicznej i zaborczo§Ci obcego 

kapitalu bylo bankructwo, upadek pionierskich przedsit(wzit(c 

Szczepanowskiego, okupione wkrotce jego przedwczesn'l smierci'l. 

Ola Micinskiego, ktorego pogl'ldy wykazywaly - jak latwo zauwaiye 

- wiele zbieinosci z koncepcjami aurora Mysli 0 odrodzeniu narodowym, 

zniweczenie jego heroicznych wysitkow 

bylo kolejnym dowodem obojt(tno§Ci 

i egoizmu polskich klas posiadaj'lcych. Epizod 

ten pisarz wykorzystal jako dobitny argument 

potwierdzaj'lcy jego pesymistyczn'l 

ocent( wspotczesnosci: przyklad Szczepanowskiego 

najjaskrawiej unaocznial, w jaki spos6b 

zla wola, zawisc i ciasnota horyzont6w 

Program ten jest synkretyczny 

i daleki od 

in telektualnej klarownosci, 

chwilami wszakze 

zaskakuje przenikliwosci~ 

obserwacji - aktualnos 

ci~ . 

unicestwiaj'l u nas wszelkie zamierzenia jednostek ponadprzecit(tnych 

i ofiarnych, bezinteresownie dziaiaj,!cych dla dobra ogolu. 

Wpisane w bogat'l i zr6inicowan'l materit( powiesciow'l zapatrywania 

Micinskiego na historyczn'l roIt( i odpowiedzialnose inteligencji 

za aktuaIny stan polskiej rzeczywisroSci S'l - jak moina sit( bylo przekonae 

- gruntownie przemy§Iane i oryginalne. Rozprawiaj'lc sit( 

z wszystkimi wsp6tczesnymi ideologiami, programami politycznymi, 

koncepcjami filozoficznymi i swiatopogl'ldowymi, pisarz zarow 

59

~ ------- ------ ------- - - ----------------- - ------------- -- ------- ! ~~~! ~~~ 

no w swej natehnionej publieystyee, jak i niezwyklyeh, wizjonerskich 

powieSciaeh konstruuje wlasny program, formuluje wyraine oeeny 

dotyezqee zbiorowosei i postulaty do niej skierowane. Program ten, 

wykladany w spos6b emoejonalny i iariiwy, jest synkretyezny i daleki 

od intelektualnej klarownoSci, ehwilami wydaje si'r utopij ny i naiwny, 

ehwilami wszakie zaskakuje przenikliwoseiq obserwaeji i 

o dziwo! - aktualnoSciq (ponadezasowoSciq uniwersalnoseiq) niekt6ryeh 

sformulowan. 

Gdybyi moina bylo wyobrazic sobie dzisiaj Mieinskiego jako posla 

III Rzeezypospolitej ezy tei publieyst'r kt6regos z czolowyeh dziennik6w! 

Ile rzeezy musialoby go oburzac, doprowadzac do rozpaczy, 

prowokowac do polemieznyeh furii i plomiennyeh wystqpien ... Zapewne, 

jak swoim wsp6lczesnym, wielu wydawalby si'r postaeiq groteskowq, 

zapewne szydzono by z niego nie mniej bolesnie. A jednak. .. 

Po odeedzeniu modernistyeznej emfazy, zastqpieniu emoejonalnej 

metaforyki bardziej zdyseyplinowanym intelektualnie i j'rzykowo dyskursem, 

okazaloby si~, ie wiele jego diagnoz i zarzut6w dotyezqcyeh 

polskiego inteligenta zaehowuje bolesnq eelnosc A.D. 2002. Co gorsza, 

lista przewin i slaboSci warstwy, kt6rej przypisywac si~ zwyklo 

misj'r przewodzenia zbiorowosei, okazalaby si ~ znaeznie dluisza: wiklanie 

si'r w bezsensowne, politykierskie spory, intelektualne wyjalowienie 

i niezdolnosc do trafnego rozpoznania rzeczywistosei spolecznej, 

bezradnosc w konfrontaeji z populizmem i demagogiq wszelkiej 

maSci, uleganie miraiom konsumpejonizmu, malpowanie kulturowych 

m6d, niezdolnosc do autentyeznego wysilku duehowego i umyslowego 

- wszystko to, widoezne wok61 nas golym okiem, sklada si'r na 

przygn'rbiajqey obraz kl'rski elit, godny natehnionego i przenikliwego 

pi6ra Tadeusza Mieinskiego. Szkoda doprawdy, ie nie moiemy przeezytac 

Xi(!dza Fausta ezy Nietoty napisanyeh dzisiaj. 

JERZY ILLG, ur. 1950, dr polonistyki, redaktor naczelny Wydawnictwa 

Znak. Ostatnio ogtosit: Palcowki z Marcowki (Panzerfaustinum 

Verlag 1997) i "To m iasto jest wszf:dzie". Krakow w poezji polskiej XX w. 

("Krak6w 2000", 2001). 

60


1- - - - - - - - - - - - - - - ., - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- 

Malgorzata Szpakowska 

Lament nod 

Witkacym 

Nie chce mi silt wierzyc, by Witkacy mial wartosc 

tylko jako parawan, za ktor ym moina bylo sit;; 

chowac przed cenzorem. Jui chocby jego apoteoza 

indywidualizmu zaslugiwalaby na uwaglt 

w czasach, gdy tak wielu skariy si~ na wszechwladne 

panowanie miernoty. 

Zawsze cos z nim bylo nie tak. ]ego dzieje moina przedstawie 

jako ci,!g nieporozumien: ideowych, arrystycznych, politycznych. Do 

chrztu trzymal go Sabala, na rym jednak skonczyly si~ jego stosunki 

z ludem; 0 demokracji wyraial si~ do koflCa jak najgorzej. Za mlodu 

chcial bye artyst,! iycia, lecz przeholowa!: sam znalazl si~ na skraju 

kryzysu nerwowego, a narzeczonq doprowadzil do samob6jstwa. 

W 1914 roku poplyn,!! z Bronislawem Malinowskim na wyspy Archipelagu 

Trobriandzkiego, gdzie mial portretowac krajowc6w; ale 

dobiwszy do Australii, natychmiast zawr6cil, by wzi,!c udzial w wojnie 

swiatowej. 

I wzi'll - po stronie rosyjskiej; on, potomek zeslanc6w, kuzyn 

Pilsudskiego i syn zawolanego pilsudczyka. Gdzies na Pacyfiku mogly 

si~ spotkac dwa listy. Ojca do syna, z wrzesnia 1914: "Strzelcy 

Ziuka wkraczaj'lc do Kr6lestwa dali haslo i nagle nast'lpilo takie 

obudzenie si~ narodowego ducha, ie nikt by nie poznal tego narodu, 

kt6ry - zdawaloby si~ - jest ostatecznie sparaliiowany przez strach. 

61

~ -------- -- ------------------ ----- ---------- -----~~~~~~~-~~~ ~~~~~~~ 

Jakikolwiek bydzie daJszy los wojny, to najwazniejsze dla nas zwyciystwo 

odnieslismy - zyjemy!" I samego Stanislawa Ignacego do 

Malinowskiego, juz z Petersburga: "Garstka Strzelcaw, walcz'lca 0 kawalek 

Galicji razem z Niemcami, jest rzeCZq tragicznq i porwornq. 

Honor zolnierski, kt6ry ich trzyma przy Austrii i kaze walczyc z Niemcami, 

tak piykny w innych warunkach, jest w tym wypadku czyms 

okropnym". Wiyc aby z t'l potwornosciq i okropnoSciq walczyc, Witkiewicz-indywidualista, 

samotnik i przeciwnik wszelkiego uspolecznienia, 

pojechal do Petersburga i tam wdepnql w sam srodek rewalucji 

rosyjskiej. 

Potem tez nie bylo lepiej. W Drugiej Rzeczypospolitej glosil radykalnq 

doktryny supremacji Czystej Formy w sztuce, lecz utrzymywal 

siy z malowania portret6w na zamawienie, a jako artysta - tak 

uwazal na przyklad Boleslaw Micinski - byl "typowym treSciowcem-ekspresjonist,,!". 

Co wiycej, z powodu teorii Czystej Formy zostal 

bohaterem absurdalnej polemiki, jakq Irzykowski zawar! w Wafce 

0 trese, zarzucajqc mu programowy "bezsens" i ucieczky od rzeczywistosci. 

Jako teoretyk sztuki czul si y wiyc nie bez racji 

niezrozumiany, tym mniej jako historiozof i filozof. Myslicielem byl 

niewqtpliwie oryginalnym, lecz swoje idee z pogranicza metafizyki 

i antropologii spisywal, nie wiedziec czemu, szyfrem nasladujqcym 

instrumentarium logiki formalnej. Skarzyl siy na brak zrozumienia, 

ale nie ulatwial zycia odbiorcom: zaperzal siy w polemikach, byl 

absurdalnie drazliwy i kazdq repliky uznawal za napasc do natychmiastowego 

odparcia. Mial sklonnosc do niekonwencjonalnych zachowan, 

ktare w opinii obserwator6w podwazaly powagy jego diagnoz 

historiozoficznych; zgrywal siy, zamienial zycie w teatr, a potern 

byl zaskoczony, ze siy go uwaza za kabotyna. Znowu Micinski: 

"Jego sklonnosc do "epatowania« zrazala ludzi powaznych -i zyczliwych, 

wzbudzajqc plaskie zainteresowanie ciekawskich p6linteligentaw. 

Trzeba bydzie dlugich lat, aby wygasla zyjqca dzis legenda, zwiqzana 

z jego postaci,,!, i wtedy dopiero bydzie mozna odnaleZc prawdziwq 

wartosc jego dziela". 

Micinski pisal to w 194 11ub 1942 roku, juz po samobajczej smierci 

Witkiewicza we wrzesniu 1939. M ial racjy, a lat rzeczywiscie trzeba 

bylo dlugich. Zresztq i po tych latach niepof

TEMAT MI ESli\CA 

Plotka towarzyska przetrwala okres wymuszonej niepamiyci w czasach 

stalinowskich i odzyla, gdy tylko Witkacy wr6cil do oficjalnego 

obiegu. Straszyla w ksiydze pamiqtkowej Stanislaw Ignacy Witkiewicz. 

Czlowiek i dzielo z 1957 roku, pobrzmiewala z kazdq wystawq, z kazdym 

spektaklem i z kazdym wydanym tomem. A prawdziwq falq wezbrala 

w roku 1985, swiatowym Roku Witkiewiczowskim, kt6rym pod 

patronatem UNESCO czczono setnq rocznicy urodzin artysty. 

Byl to rok pamiytny zwlaszcza przez pandemonium, kt6re rozpytalo 

siy w gazetach: dziennikarze z calej Polski, z dnia na dzien 

zmuszeni oapisae "cos 0 Witkacym", bez konca powtarzali te same 

androny 0 skandalizujqcym artyscie-nieudaczniku, 0 malarzu-narkomanie 

w szponach nalogu i 0 autorze dziel bydqcych oczywistq 

drwinq z odbiorcy. A przede wszystkim 0 jegomosciu, kt6ry kiedys 

w restauracji zapakowal do portfela sznycel cielycy; ta zwlaszcza 

anegdota zrobila oszalamiajqcq kariery. Zarliwose i niekompetencja 

ozywily legendy biograficznq, na kt6rej Wyglqda wil(c na to, 

wygasniycie liczyl ongis Micinski; zamiast uho ze nawet po smierci 

norowae pisarza wydaniem dziel zebranych (do Witkacy zachowal 

dzis nieukonczonym), uczyniono go bohate zdolnosc do zaskakirem 

pop-kultury. I zatopiono w morzu tande wania i wywolywania 

ty: za symbol tego jubileuszu mozna uznae skan dalu. 

sprzedawane w6wczas kartki pocztowe, ozdobione 

okolicznosciowym stemplem; dla oszczydnosci vvykorzystano 

poczt6wki wydane na stulecie smierci Cypriana Norwida, ana 

stemplu z napisem ku czci Witkiewicza grafik przez pomy!ky uwiecznil 

twarz Tadeusza Langiera. 

Nie by! to jednak szczyt absurdu; ten nastqpie mia! trzy lata pozniej. 

W kwietniu 1988 roku, z inicjatywy 6wczesnego Ministerstwa 

Kultury i Sztuki, dokonano przeniesienia szczqtk6w Witkiewicza 

z cmentarza w Jeziorach na Wo!yniu do grobu rodzinnego w Zakopanem. 

Jak plotkowano juz w6wczas i jak siy potem potwierdzi!o, 

w wyniku pospiesznej i niestarannej identyfikacji na Pyksowym Brzyzku 

u boku matki, Marii Witkiewiczowej, spoczql ostatecznie ktos 

inny. Ca!kiem niepotrzebnie naruszono spoczynek wielu zmarlych. 

Wyglqda wiyc na to, ze nawet po smierci Witkacy zachowa! zdolnose 

do zaskakiwania i wywolywania skandalu. 

63

~ __ _ ____ _______ ____ ___________ __ ______ ____ ___ ~ ~~~~ ~_~~~ ~_~~~!'0 

Z posmiertnq recepcjq jego tworczoSci tei dzialy siy rzeczy dziwne. 

Funkcjonowal jako klasyk - zapewne, lecz zawsze jakby z nieprawego 

loia. Trochy sam byl sobie winien; zakres jego tworczoscimalarskiej, 

literackiej, teatralnej, teoretycznej, fi lozoficznej - wymyka 

siy latwo badaczom specjalistom, a proteuszowy jej charakter 

umoiliwia calkiem rozbieine interpretacje. Witkiewicz bywal jUl 

awangardystq, formalistq, poinym modernisq (Blonski), ekspresjonisq 

(Puzyna), egzystencjalisq (Ingarden) i zarazem zbuntowanym 

kontynuatorem empiriokrytykow (Pomian), katastrofistq, ewolucjonistq, 

a nawet postmodernistq (Gerould). Za kaidq z tych atrybucji 

przemawialy jakies argumenty. Ale w wielosci interpretacji nie bez 

znaczenia byly i powody pozamerytoryczne. 

Witkacy w Polsce powojennej funkcjonowal na prawach zdobyczy 

popaidziernikowej. Nieobecny (jesli nie Jiczyc broszurowego 

wydania W malym dworku i Szewc6w) do 1956 roku, potem 

stal siy medium, w ktore moina bylo wpisywac tresci zakazane. 

Dostarczyl pojemnego szyfru, ktory lepiej czy gorzej pozwalal si~ 

rozprawiac z nielubianq wladzq i jej ideologi

'~~ ~~! _~!! ~~:1 ~~\ __ _____ __ ~ ___ _______ ___ ___ ______ ___ ___ __ ___ __ _______ __ _~ 

szaj,!c w innych opustki cenzuralne, a to ingeruj'lc w opracowania 

krytyczne. 

Czy aktualizacja mogla wyjse Witkiewiczowi na zdrowie I tak, 

i nie. Tak - bo zapewniaia iywy odbior tworcy, co tu gadae, trudnemu 

idose hermetycznemu, kt6ry 0 masowym (no, wzgl~dnie) oddzialywaniu 

w normalniejszych warunkach nie m6gIby marzye. Nie 

- poniewai interpretacja polityczna dokonywala si~ cz~sto kosztem 

zdrowego sensu. A polemizowae z ni'l nie bylo moina, chyba ie ryzykuj'lc 

donos. Nie mowi'lC jui 0 tym, ie podejmuj'lc tak'l polemik~, 

trzeba by przedstawie wlasn'l wykladni~ pogl'ldow pisarza. 

Tutaj tei wypadaloby jej dokonae. Ogranicz~ si~ jednak tylko do 

krotkiej rekonstrukcji historiozofii Witkiewicza, a scislej - jego koncepcji 

rozwoju spolecznego. Jest to trzon jego swiatopogl'ldu, a zarazem 

irbdlo wysnuwanych pozniej paraboli politycznych. Otoi 

Witkiewicz historitr i niesione przez ni'l zagroienia widzial zawsze 

jako cz~sc wi~kszej caloSci. Jako antropolog, byl przy tym tradycjonaiist'l 

i mimo przyjazni z Malinowskim pozostal w zasadzie wierny 

ewolucjonizmowi. Na dzieje ludzkosci patrzyl w perspektywie rozwoju 

gatunkowego i, aby mowie 0 czlowieku wsp6lczesnym, si~gal 

najpierw do jego przedhistorycznych przodkow. Najogolniej: kultur~ 

w szerokim sensie ujmowal jako przedluienie natury. 

Rozwoj gatunku ludzkiego mial, jego zdaniem, dwa punkty kluczowe. 

Pierwszym, zamierzchIym, byly narodziny indywidualizmu. 

Drugim, nadchodz'lcym - jego schylek. Na pewnym eta pie indywidualizm 

stanowil cenny stymulator ewolucji; dzis jestesmy swiadkami 

tego, jak przestaje bye ludzkosci potrzebny. Dwudziestowieczny 

zam~t, wojny, przewroty i rewolty - te, ktore byly, i te, ktore nast'lpi'l 

- to rylko zewn~trzny objaw, dramatyczne i krwawe "konwulsje" 

przewrotow spolecznych, towarzysz'lce przeorientowaniu drogi 

rozwojowej. Na jej koncu rysuje si~ jui przyszlose: spoleczenstwo 

mrowiska, "szcz~sliwa maszyna". Korzystna dla gatunku, lecz smiertelna 

dla indywidualnosci. 

Jak doszlo do narodzin indywidualizmu Jego ramy S'l egzystencjalne: 

na pocz'ltku bylo przeiycie metafizyczne: doswiadczenie 

ontologicznej samotnoSci, elementarny l~k przed Tajemniq Istnienia. 

Przeiycie metafizyczne powstalo wi~c na podglebiu biolo 

65

_____________ ________________________________ ~ ~~~~ ~_~~~ ~~~ ~ 

gicznym, pop~dowym: z glodu, strachu, a zwlaszcza z pragnie6 seksualnych, 

jako sklaniajqcych czlowieka do wykroczenia poza wlasne 

jestestwo. Na tym gruncie mogla potem wyrosnqc autonomiczna 

kultura w wqskim sensie, najpierw religia, potem sztuka i filozofia, 

zdaniem Witk iewicza nieredukowalne ju i do potrzeb 

biologicznych, ktore je pierwotnie zrodzity. A mogly wyrosnqc m i ~ 

dzy innymi dlatego, ie na tym samym gruncie ksztaltowal s i ~ rownoczesnie 

fenomen wladzy. 

Grupa pierwotna, "totemiczny klan dawnej dziczy" czy jakas inna 

zbiorowosc przedhistoryczna wylonila z siebie osob~ wladcy-czarownika 

jako tego, kto moie posredniczyc mi~dzy poddanymi a Tajemniq. 

Ow wladca - zazwyczaj ktos biologicznie i intelektualnie uprzywilejowany 

- samym swym istnieniem wspoldzialal w powstawalliu 

autonomicznych wartosci. Zarazem zas przyczynial si~ do konsolidacji 

grupy i podnosil jej czlonkow na wyiszy szczebel rozwoju spolecznego. 

Rywalizacja mi~dzy wladcami, ucielesniona na przyklad 

w instytucji potlaczu, stanowita kolejny czynnik pobudzajqcy: w jej 

wyniku wyksztakaly si~ jeszcze silniejsze indywidualnoSci przyw6dcze, 

a cala grupa tei osiqgala wyiszy poziom. Nie w tym sensie, by 

iylo jej si~ lepiej; Witkiewicz bardzo mocno podkreslal, ie po to, 

ieby owe wybitne jednostki mogly w pe1ni rozkwitac, cala pozostala 

ludzkosc musi zostac sprowadzona do roli "mierzwy" czy "nawozu" 

(nastawienie demokratyczne byio mu, jak jui pisalam, z gruntu obce). 

Cierpienia mas byly dla niego naturalnym warunkiem procesu, dzi~ki 

ktoremu na swiecie mogli funkcjonowac uprzywilejowani nosiciele 

wartoSci, jednostki wybitne. 

Tych uprzywilejowanych robito si~ jednak z biegiem czasu coraz 

wi~cej, coraz latwiej wygrywali z poprzednimi przywodcami i coraz 

nowe grupy dochodziiy w ten spos6b do wladzy. Powstale zr6inicowania 

sprzyjaly komplikowaniu si~ struktury spolecznej i do pewnego 

momentu gwarantowaly wzrost dynamiki rozwoju, poniewai stwarzane 

napi~cia stanowiiy niezb~dny rezerwuar energii. JednoczeSnie 

jednak coraz cZ~Sciej walczqcy w swoje wspolzawodnictwo wciqgali 

masy, ktore z "mierzwy" zacz~iy przeksztalcac si~ w samodzielnych 

sojusznikow. "Na wake tej zyskuje z kaidq chwilq ten dum, na ktorym 

kaida ze stron wakzqcych musi si~ oprz,ec, a za poparcie wyna 

66

!~~~! _~ !~~ ~1~ ~____________ L 

~~ 

__ __________ _______ _______ _ ___ _ _ _ _ _______ _ ___~ 

rodzie go wzrastajqcymi swobodami i odpowiednim do wymagan 

swieceniem" - moina przeczytae w Nowych formach w malarstwie. 

Totei w toku rozwoju nast~puje w koncu moment, kiedy poszczeolne, 

choeby najbardziej utalentowane jednostki zaczynajq tracie 

naczenie dla rozwoju gatunkowego. Talenty swoje sublimujq w rvvorzose 

artystycznq czy intelektualnq, niekiedy zas po prostu nadmiar 

ch energii iyciowej degraduje si~ w dzialaniach antyspolecznych. 

ielkose bowiem moina osiqgae rownie dobrze w sztuce, jak 

zbrodni. Jednak w starciu ze spoleczensrvvem owi spoinieni indyidualiSci 

na ogo! przegrywajq. Konsolidujqce si ~ masy zmierzajq ku 

oraz doskonalszym formom organizacyjnym, dqiqc do likwidacji 

napi~e i ustanowienia egalitaryzmu. "Jest to chwila przewalenia si~ 

aszej historii w drugq jej cz~se, zasadniczo r6inq od pierwszej: masa 

zarego dumu wyc iqgn ~l a swoje macki po w!adz~: moie je na chwil~ 

ofnqc, ale by z wi~kszq jeszcze silq wyciqgnqe tysiqce nowych i pot~ 

in i e j s zych " - czytamy dalej w Nowych formach. A kiedy proces 

en dobiegnie konca - wowczas nasqpi ostateczne zniesienie wszeliej 

indywidualnosci. A wraz z nim - zniesienie kultury w w~iszym 

ensie - czyli tego wszystkiego, co Witkiewicz uwaial za nadajqce 

yClU sens. 

Ani narodziny indywidualizmu, ani jego zmierzch nie byly aktai 

jednorazowymi. Wylanianie s i~ jednostkowoSci musialo zajqe tysiqclecia; 

jej zmierzch tei ciqgnie si~ od bardzo dawna. Od kiedy - tu 

Witkiewicz odpo\"liadai r6inie: czasem winq obarczal Gr ecj~ antycznq 

wraz z jej antropomorficznymi bosrvvami, czasem renesans, ale najcZ~Sciej 

rew o lu cj~ francuskq. Od owczesnego zalegalizowania rownOSci 

dezindywidualizacja nabrala bowiem przyspieszenia; jej fatallle 

skutki latwo jui sobie wyobrazie, a w dodatku droga, ktora do 

llich wiedzie, moie si~ okazae bardzo bolesna. Swojq rvvorczosc literackq 

p oswi~c il w gruncie rzeczy ilustrowaniu tego procesu: bohaterom 

w bezowocnej pogoni za przeiyciem metafizycznym, spoleczen 

5rvvom wstrzqsanym przez bezsensowne rewolucje, nienasyceniu rze 

:zywistoSciq, ktora staje si~ coraz bardziej jalowa. A final i tak jest 

llieunikniony: kultura w sensie wqskim - jako religia, sztuka, filozofia 

- zniknie, aby utorowac dro g~ dobrobytowi i uspolecznieniu. 

Egzystencjalne przeiycie wlasnej samotnosci zatrze si~ w doskonale 

67

MAl.GORZATA SZPAKOWSKA 

~ - - - - - --- -- - - - - - - - - - - - - --- -- - - - -- - - - - - --- -- --- --- --- - - - - - - - - -- ---- - -- -- -- 

zorganizowanym spoleczenstwie, w kt6rym nikt juz nie bt;dzie doswiadczal 

obcoSci i dziwnosci. Dotychczasowe stymulatory rozwoju 

- wybitne jednostki i ich autonomicznie wartosciowe wytwory 

z punktu widzenia interes6w gatunku stracq racjt; bytu. A kiedy jUl 

nikt nie bt;dzie pamiytae 0 Tajemnicy Istnienia i przezycia metafizyczne 

stanq sit; bezpowrotnq przeszlosciq - w6wczas nadejdzie powszechna 

szczt;sliwosc. W kt6rej dla takich jak au tor tej koncepcji 

na pewno juz nie bt;dzie miejsca. 

Nawet tak uproszczony wyklad poglqd6w Witkiewicza pozwala, 

jak sqdzy, zrozumiee trzy rzeczy. Po pierwsze, jego fundamentalny 

pesymizm. Naszkicowany tu proces jest nieodwracalny; niekt6re ludzkie 

poczynania skladajq siy wprawdzie na autonomicznq sfert; kultury 

w wqskim sensie, ale wartoSci ukonstytuowane w owej sferze nie 

dajq siy harmonijnie pogodzie z interesami gatunku, niekiedy zas 

wchodzq z nimi w konflikt, jak dzis, u progu spoleczenstwa masowego. 

Wobec rozwoju gatunkowego kultura w wqskim sensie jest 

epifenomenem; zadne wysilki podejmowane na tym poziomie nie 

mogq nic zmienie w sferze nadrzt;dnej. Wszystko, co Witkiewicz cenil 

i szanowal, skazane jest wit;c na zatraty. Po drugie, jego nienawise 

do demokracji - "lZe-demokracji", "mdlej demokracji", nawet 

"g6wniastej demokracji" - do parlamentaryzmu i egalitaryzmu; bo 

przeciez wlasnie dqzenia r6wnoSciowe doprowadzily do upadku 

kultury indywidualistycznej, a zatem to one stanowiq bezposrednie 

zagrozenie. I po trzecie, rozpaczliwy up6r, z jakim czepial sit; ocalalych 

jeszcze slad6w dawnej wielkoSci: w Czystej Formie w sztuce; 

w ekstatycznym doswiadczaniu zycia; w arystokratycznym - czyli 

zakorzenionym w dawnej wielkosci - pochodzeniu pewnych os6b; 

w okrutnym rozmachu rewolucji; nawet w programach totalitarnych. 

Byle tylko wymknqe siy "mdlej codziennosci" i "piekielnej banalnosci 

istnienia". 

A jak to wszystko - ten indywidualizm podszyty rozpaCZq - moglo 

stae sit; medium do przekazywania konfliktow ideologicznych 

PRL Tu zaczynajq dziac sit; rzeczy osobliwe. 

W latach 50. Witkiewicz torowal drogy awangardzie. W 60. i 70. 

sluzyl wtajemniczonym jako aluzyjna bron przeciw rewolucji radzieckiej 

i przeciw komunistom. Lecz prawdziwe s,zczyty powodzenia osiq 

68

TEMAT MIESli\CA 

gnql w latach 80. Wtedy chyba rzeczywiScie - stal si~ pisarzem popularnym. 

Dz i~ ki rozluznieniu cenzury ideologicznej po raz pierwszy 

po wojnie ukazalo si~ wowczas Poi egnanie jesieni i po raz pierwszy 

po roku 1957 Nienasycenie; obie powidci w masowych nakladach. 

Doszlo takZe do wydania p i ~cio tom owych Dziel wybranych 

i podj~to de cyzj~ 0 edycji dziel wszystkich. Obok g!upstw jubileuszowych 

ukazalo si~ rowniei sporo powainych opracowa6 monograficznych; 

odbylo si~ kilka ciekawych konfe rencji naukowych, w tym 

takie sesje mi ~d zyna r odowe. I by! to wreszcie okres znakomity, jdli 

idzie 0 liczb~ realizacji scenicznych; nie bez powodu Janusz Degler 

okresli! kiedys Witkiewicza mianem czolowego dram,Hopisarza stanu 

wOJennego. 

5mutno dzis przyznac, ie to bylo nieporozumienie. Bo Witkiewicz 

przeciez w i aden sposob nie wspolgral z duchem pierwszej ,,50 

lidarnosci" i oporu zrodzonego przez stan wojenny. A nawet temu 

duchowi jawnie urqgaL I to przynajmniej Czy w og61e mozna 

w dwojaki sposob. Po pierwsze, pod iadnym sobie wyobrazic Staniwzg 

l~ dem nie midcil si~ w i ywym wowczas slawa Ignacego Witkieprowidencj 

onalizmie katolickim, w wierze wicza na mszy za 

w op iek~ OpatrznoSci nad ucisnionym naro- oj czyzn«i 

dem i w ostatecznq Boi,! sprawiedliwosc, ktora 

wielu sfrustrowanych inteligentow przywiod!a wowczas do Ko 

Sciola. Jak mialby z takq wiaq pogodzic swoje proroctwo ostatecznej 

katastrofy i upadku wartosci autonomicznych - on, agnostyk, 

ktory w dodatku przewidywa! rychly zanik uczuc religijnych Dla 

ktorego dwudziestowieczny KOScio! katolicki byl tylko przeiytkiem, 

martwym i wylqcznie fasadowym, i ktoremu wstr~tny byl frazes religijno-patriotyczny 

I czy w ogole moina sobie wyobrazic 5tanislawa 

Ignacego Witkiewicza na mszy za ojczyzn~ 

Po drugie, nie miesci! si~ rowniei w tym nurcie mysli solidarnosciowej, 

ktory inteligencji kazal szukac sojusznika i ostoi w zbuntowanych 

masach robotniczych. Z oczywist)'ch powodow rewolucja 

lat 40., mimo calej oprawy propagandowej, byla w Polsce w powszechnym 

odczuciu pozbawiona charyzmy czy mitologii. Rok 1980 

natomiast takq aur~ charyzmatycznq wytworzyl: maSOWq, egalitarnq, 

idealizujqq bunt spoleczny i zarazem spoleczny solidaryzm. Na 

69

~ _ ___ _________ _____ _________ ___ __________ _____~~~~~~_~~~ _S~_~A:~~~ 

pisalam jui kiedys, ie - trawestuj'!c dwoch wieszczow jednoczeSnie 

- mozna powiedziec, iz w latach 80. Bog byl w bluzach ludu prowadzonego 

w boj przez Girtaka w Bezimiennym dzieie, zrewolrowanych 

dumow z Poiegnania jesieni i Oleandra Puzyrkiewicza, Hiperrobociarza 

z Szewc6w. I znowu trudno wsrod inteligentow pielgrzymuj'lcych 

do Stoczni i modl,!cych sicr do strajku wyobrazie sobie Witkacego, 

dla ktorego wszelki bunt ludowy by! w ogole nie do przyjcrcia. 

Dla ktorego kaidy ruch masowy oznaczal przekreSlenie podstawowych 

wartosci i ktory hasla egalitarne uwazal - nie bez racji - za 

bezposrednie zagroienie. Bo i co wowczas ten indywidualista mialby 

do powiedzenia Walcrsie 

Ale najdziwniejsze przyszlo pozniej. Bo kiedy min,!l entuzjazm 

rewolucji solidarnoSciowej, a potem odeszli w cien rowniez jej wrogowie, 

kiedy ziscito sicr w koncu to, przed czym przestrzegal, to jest 

demokratyczne spo!eczenstwo masowe, i w konsekwencji wyszly na 

jaw tkwi,!ce w nim sprzecznosci - Witkacy znild. Po prosru przepad!. 

Przestal sci,!gac na siebie uwagcr. Jakby juz do niczego nie byl 

potrzebny. J akby potwierdzenie sicr jego prognoz obrocito sicr przeciw 

niemu. Nawet jeSli jest gdzies grany, przedstawienia przechodz'l 

bez echa; kolejne tomy dziel zebranych takie mijaj,! bez rozglosu. 

A przeciez, wydawaloby sicr, dopiero dzis stal sicr naprawdcr aktualny. 

Przeciez byl jednym z pierwszych krytykow kultury masowej 

w czasach, gdy zaledwie rysowaly sicr jej pocz'!tki. Przeciez bil na 

alarm, przewiduj,!c, ze w mrowiskowym spoleczenstwie przyszloSci 

zadeptany zostanie kazdy, kto choc troch~ wybija si~ ponad przeci~tnose. 

Przeciez pisal 0 niebezpieczenstwach komercjalizacji kulrury, 

kiedy jeszcze si~ nikomu 0 tym nie sniio. Przeciez ostrzegal przed 

fetyszem popularnosci, kt6ry powoduje zepchni~cie na margines 

wszystkiego, co nowe i nietuzinkowe. Przeciez upominal si~ 0 "tresci 

istotne", 0 wartoSci intelektualne w sztuce, czyli 0 przeciwienstwo 

zhomogenizowanej sieczki. Przeciez przeciwstawial si~ paralizuj,!cemu 

oddzialywaniu srodkow masowego przekazu, choe niemal 

jedynymi, jakie znal, by!y ,,wiadomosci Literackie" i radio. 

I co I nie. Jakos wszystkim przeszlo. Moze to przesyt po wykorzystywaniu 

bez miary, moze to kac po interpretacyjnym naduzyciu. 

Bo nie chce mi si~ wierzyc, by Witkacy mial ~artosc tylko jako para 

70

MALGORZATA SZPAKOWSKA, ur. 1940, profesor w Instytucie Kul 

tury Polskiej UW Wydala m.in.: Swiatopoglqd Stanislawa Jgnacego Witkiewicza 

(1975), 0 kultuTze i znachorach (1983), Dyskusje ze Stanislawem 

Lemem (1996), ZakoTzenieni i wykorzenieni (1997). Redaguje dzial 

eseistyki w "Dialogu". 

~~ 

~~~~~ _~ ~~ ~ I_1~ ~ _ ____ ___ _+ _________ ___ _____ ___ ___________ ___ __ _ ____ _ ____~ 

wan, za ktorym mozna bylo si~ chowae przed cenzorem. Juz choeby 

jego apoteoza indywidualizmu zaslugiwalaby na uwag~ w czasach, 

gdy tak wielu skarzy si~ na wszechwladne panowanie miernoty. Rowniez 

polemiki z przeciwnikami "niezrozumialstwa", ktorym zarzucal 

p ropagand~ nieuctwa i podlizywanie si~ masowemu odbiorcy, 

byloby i dzis komu dedykowae. 

A nawet zawarty w jego publicystyce program edukacji kulturalnej. 

"Kazdy narod rna takq r el igi~, filozofi~ i sztuk~, na jakq z a s I u 

zyl" - pisal z gorycZq w 1927 roku. JeSli nie zadbamy 0 ksztakenie 

swiadomych uczestnikow i odbiorcow kultury, to sami z siebie tacy 

nie wyrosnq. JeSli pogodzimy si~ z myslq, ze sztuka musi bye latwa, 

lekka i przyjemna, bo wlasnie takq ludzie lubiq najbardziej, to nigdy 

nie zdolamy ich namowie, by odstqpili od swoich przyzwyczajen. 

I jesli nie wpoimy im, ze do zrozumienia nowoSci potrzebny jest 

wysilek, to nie pozwolq wyrwae si~ z marazmu. W banalnym dobrobycie 

zgasnq ostatnie iskierki indywidualizmu "i tylko swinstwo rownomiernie 

rozpelznie si~ wsz~dzie". 

A czy si ~ nie rozpelza 

71


Ewa Bienkowska 

Troska 0 Po lskQ, 

troska 0 swiat 

Bywaj~ pesymizmy, ktore w obliczu i tak nieuchronnej 

katastrofy paralizujll, wytrllcajll 

narzfCdzia z rfCki. Pesymizm Kolakowskiego jest 

z tych, kt6re pobudzajll postawfC intelektualnie 

czynnll· 

Dla mojego pokolenia, kt6re konczylo studia w polowie :at 60., 

jest jakby dw6ch Kolakowskich, przedzielonych dramatycznq gran i 

q roku 1968. Nie wiem, czy dla samego filozofa ta cezura jest az tak 

zasadnicza - mozna siy domyslae, ze jest bardzo wazna dla jego biografii, 

bo wypycha go na emigracjy i w ten spos6b rozstrzyga 0 dalszym 

toku zycia. Ale czy jest az tak istotna dla jego dziela Oczywi 

Scie, za graniq pisze i publikuje poza cenzurq, ale mozna sobie wyobrazie, 

ze w Polsce pisalby tak sarno, a jego rykopisy wydrowalyby 

potajemnie do wydawnictw zagranicznych - wolny glos Kolakowskiego 

nie umilklby ani na chwily. 

Teoretycznie biorqc, zar6wno dlugofalowa praca Gl6wne nurty 

marksizmu, jak eseje w "Kulturze" Tezy 0 nadziei i beznadziejnosci, 

Sprawa polska (kt6re czytalismy w kraju z takq nadziejq, Jakby jej 

gwarancjq mialy bye szczeg61nie slowa piszqcego) moglyby powstae 

w Polsce. A moze siy jednak myly - to szerokie ujycie, swobodna, 

nieskrypowana perspektywa, w jakiej Sq umies~czone i ogromna ksiqz 

72

' ~~ !'!~! _~ !~~ ~1 ~~______ ____ "________________ ________________________ _______~ 

ka i nieduie artykuiy, wymagaly moie fizycznego oderwania si~ od 

polskiego ukladu. Ten wi~zilludzi tysiqcami drobnych, lecz nie calkiem 

pozbawionych sensu kalkulacji (czemus czy komus nie zaszkodzic, 

nie wywolac jakichS perfidnych reakcji wladzy itd.) i zamulal 

umysi staiq koniecznoSciq walki z wszechobecnym i wieloksztaltnym 

przeciwnikiem. 

Faktem jest, ie Kolakowski po prostu utracii prac~ i mogl jq odzyskac 

tylko za granicq. Z pewnego punktu widzenia nie byia to zamiana 

korzystna. W Polsce w latach 60. stal si~ on niezwykle cenionym 

uczonym i nauczycielem. Urosia wokol niego legenda, studenci 

i niestudenci doczyli si~ na seminariach i wykladach, gdzie panowaia 

atmosfera intelektualnej ekscytacji, poczucie bycia wtajemniczonym 

w to, co waine, trudne i rzadkie. Kaida ksiqika, kaidy artykul 

byiy wydarzeniami, niepodobna byio ich nie przeczytac, nie komentowac 

mi~dzy sobq. Nie wydawaio si~ przy tym, by Kolakowski czul 

si~ niesiony przez t~ fal~ mlodzienczego (i nie tylko) entuzjazmu 

byi nauczycielem zbyt introwertycznym i kaprysnym. Natomiast nie 

rna wqtpliwoSci, ie czui si~ odpowiedzialny: za t~ miodziei, chcqc 

nie chcqc, formowanq przez jego slowa, za kultur~ umysiowq tego 

kraju, ktora musiaia s i~ przebijac przez wszelkie zasieki przeszkod. 

Natomiast wyjazd za granic~ postawi! go w innej sytuacji. Byly 

to akurat slynne lata buntow studenckich na Zachodzie, odrzucania 

samej idei wiedzy i struktur, w ktorych rozwija si~ jq i przekazuje. 

Dochodzily nas sluchy, ie proby sprowadzenia Koiakowskiego na 

ktorys z duiych uniwersytetow niemieckich spality na panewce - studenci 

nie zgodzili si~ na reakcyjnego profesora. Naukowe iycie filozofa 

przebiegaio odtqd mi~dzy O ksfordem a Chicago i moina sobie 

wyobrazic, ie byio ono inne nii w najlepszym okresie Wydziaiu Filozofii 

Uniwersytetu Warszawskiego - poniewai i wobec siuchaczy, 

i wobec uczonych kolegow rola Kolakowskiego zmienila si~. By! jednym 

z wieiu profesorow filozofii i jednym z wielu uchodicow z Europy 

Wschodniej. Nie mial do spelnienia innego obowiqzku nii sumienne 

nauczanie, a poniewai lata byly szalone, goszystowskie, jego 

osoba i przeslanie, jakie mialby do przekazania, musialy zostac zmarginalizowane, 

jesli w ogole dostrzeione. Misja nauczycielska Kolakowskiego 

skonczyla si~ w marcu 1968. Niby zostala podj~ta po 

73

~~ _______ __________ _____________ ____ __________ _____ _______ ~~~ _B_I~~~~~~ 

nownie w latach 90. wykladem w nabitej sali amfiteatralnej na Uniwersytecie 

Warszawskim, ale wtedy wszysrko si~ juz zmienilo i glos 

profesora mial odmieniony sens. Byl to rowniez glos zmarginalizowany 

- chociaz uczczony - z innych przyczyn, podobnie jak glosy 

calej jego formacji i pokolenia. 

Kolakowski w O ksfordzie wlqcza si~ w dlugi szereg najznamienitszych 

humanistow (Locke, Newman, Berlin ...), ktorzy od stuleci 

rozmyslali w cieniu gotyckich sklepien i mruzyli oczy olSnieni widokiem 

nienagannych trawnikow. Zauwazmy, ze to legendarne miejsce 

pobytu, azyl nieprzekupnej mysli, nie oznaczalo dla niego (jak i dla 

wielu jego poprzednikow), ze mysl odrywala si~ od rzeczywistosci. 

Ton pisarstwa Kolakowskiego na emigracji jest podobny do tego, 

ktorym brzmialy wczesniejsze dziela: jest polqczeniem drobiazgowej 

erudycji z intelektualnq egzaltacjq. Kolakowski prawie nigdy nie pisal 

tekstow wystudzonych i jednq z glownych przyjemnoSci lektury 

jego ksiqzek i esejow bylo odnajdywanie ognisk zaru pod zlozami 

wiedzy faktograficznej. Jest to pisarstwo nastawione na wysokq nut~ 

- na wysoki styl myslenia - czego dowodzi nawet pewien manieryzm 

j~zykowy. Mozna powiedziec, ze zawsze, do dzisiaj, pisanie 

Kolakowskiego bylo "zaangazowane", czyli ze chodzi mu 0 cos wi~cej 

niz tylko 0 pomnazanie swiatowych archiwow wiedzy. 

W mlodoSci filozofa byla to postawa "walczqca" (0 nowy ustr6j, 

przeciw przezytkom starego spoleczenstwa), ktora w wieku dojrza 

Iym (od poczqtku lat 60.) zacz~la budzic w nim zawstydzenie i skruchy. 

W przyszlosci interpretator b~dzie mogl odczytac Gl6wne nUTty 

marksizmu jako ogromne pensum zadane sobie "za kary" w wyniku 

tego zawstydzenia i skruchy (wroc~ jeszcze do tej sprawy). Ale 

i w wieku dojrzalym filozof nie pozbyl siy przekonania (a wiyc plynylo 

ono pewnie z glybokich pokladow osobowoSci), ze vivere i philosophari 

to dwie polowki tej samej rzeczy: bycia w kulturze, bycia 

wsrod innych. Oczywiscie nie wszyscy majq siy zaraz zabrac do filozofowania, 

ale ten, kto to robi, w pewnym sensie czyni to w imieniu 

innych: pisze i mowi nie tylko dla swych kolegow po fachu i nie 

tylko dla uczqcej siy mlodziezy. Pisze i wyglasza przemyslane slowa 

dla szerszej wspolnoty, ktorej czlonkowie, terainiejsi i przyszli, mogq 

siygnqc do tych utrwalonych slow, gdy z ec~cq zastanawiac siy nad 

74

~ ~~~~ _~!~~1~~______ _____. ______ ____ ____________ ___ ____________ _ _____~ 

rzeczami najwazniejszymi: nad histori'}, nad kultur'}, nad religi'}. 

Dlatego nie ma ksictzek Kolakowskiego, ktore powstaly jedynie w wyniku 

czystego impulsu gromadzenia wiedzy. 1m bardziej s'} absrrakcyjne 

(Horror metafizyczny) lub w dodarku tycz'}ce historii minionej 

(Bog nic nam nie jest dlui ny), tym wyrainiej czuje si~ w nich napi~cie 

myslowo-uczuciowe. W kulturze Europy, na dobq spraw~, nie 

ma faktow przedawnionych, najbardziej zamierzchle wydarzenia ci'}g 

Ie nas dotycz'}- s'} dia nas irodlem zrozumienia samych siebie. (Znakomicie 

pokazal to p ar~ lat temu rowniez Alain Besan~on, pisz'}c 

o aktualnoSci.bizantyjskich ruchow ikonoklastycznych... ). 

Jdli zgodzimy si~ z t'} koncepcj'} zaangazowania, dzielo Kolakowskiego 

moze bye rowniez odczytywane jako intelektualna autobiografia. 

Prosz~ si~ nie wzdragae, nie idzie 0 zadne prosrackie psychologizowanie. 

Raczej 0 rzecz tak oczywist'}, ze banaln'}. ,,wielki" 

Kolakowski zaczyna si~ dla mnie juz Jednostkq. i nieskonczonosciq. 

ksi'}zk'} 0 radosci myslenia, 0 rozkoszy zycia filozoficznego na przykladzie 

Spinozy - nic to, ze ksi'}zka steruje w kierunku interpreracji 

materialistycznej, b~ d'} cej nakazem chwili; przez stulecia dumaczono 

Spino z~ na rozmaite sposoby i rowniez ta inrerpretacja pozosranie. 

Zauwazmy paradoks rej znakomitej (niedocenianej) ksi'}zki: 

ujmuj'}c pewne wydarzenie historii fi lozofii zgodnie z duchem panuj'}cego 

nam wowczas marerializmu, wychwala ona niepodporz'}dkowanie, 

a u tonomi ~ mysliciela. Jest to najradosniejsza czy najpogodniejsza 

ksi'}zka Kolakowskiego, jakby urkana z mlodej radosci zycia. 

To si~ juz nigdy nie powtorzy. 1nne ksictzki b~ d'} raczej w tonacji ciemnej, 

tonacji srraconych zludzen. Tonacji ludzkich szalensrw i walenia 

glow'} 0 mur. 

Tak wi~ c Kolakowski budzi si~ do prawdziwego zycia pisarskiego 

w aurze radosnej afirmacji swego rzemiosla: przyjemnosci czyrania 

(w obcych i cz~sto ekstrawaganckich j~zyka ch) , przyjemnosci 

rozgryzania logiczno-spekulatywnych lamiglowek, przyjemnosci rozumienia. 

Jak podsrawowa jest zdolnose do odczuwania rego rodzaju 

przyjemnosci, mozemy wnosie z calej jego rworczosci. ezy masochizm, 

kieruj'}cy si~ tylko poczuciem obowictzku, wysrarczy, by popchn'}c 

kogos do zagl~bienia si~ w tysi'}ce stroll mistycznych sekciarzy 

z XVII wieku, tysi'}ce stron wi~kszych i mniejszych pisarzy marksi 

75

~~ ________ __ ___ ___ ____ ____ __________ _______ ____ ________~~~ ~! ~~~~~!0 

stowskich Praca filozofa, tak wydajna, wymagajqca takiej przenikliwosci, 

wydaje siy nie do pojycia bez zalozenia specjalnego rodzaju 

daru: pasji do tekstow trudnych i niewdziycznych. OczywiScie, nie 

zakladam, ze czytanie grafomanow mistycznych czy materialistycznych 

bylo dla niego czystq rozkoszq - to zqdac za duzo. Ale nie wyobrazam 

sobie tej operacji bez jakiejs satysfakcji, ktora opromienia 

ty smutnq czynnosc. 

Wlasnie! - juz nastypne ksiqzki Sq raczej smutne, choc kazda w innym 

odcieniu. Swiadornosc religijna i wi{!z koscielna to rzecz smutna 

w wielorakim sensie, rowniez jako obraz "daremnej pasji" ludzi zarliwie 

religijnych, wyprowadzonych na manowce umyslu i moralno 

Sci w wake z potyznymi instytucjami, ktore nie dopuszczajq doktrynalnych 

odchylen. To opowiesc 0 regularnie powracajqcym marzeniu 

0 odszukaniu chrzescijanstwa "pierwszego", autentycznego, po 

stuleciach przysypywania irodla gruzem, marzenie 0 odnowie poza 

klamstwem, jakie nieuchronnie wnosi historia. To jasne, ze takie 

przedsiywziycie nie moze siy powiesc i wielka energia wkladana przez 

ludzi w odnowy musiala zwyrodniec w jalowych dziwactwach. Lecz 

to nie znaczy, ze jalowe jest rowniez zainteresowanie siy niq po trzystu 

latach - mowi autor. Poprzedza on calosc wstypem teoretycznym, 

gdzie dyskutuje z owczesnymi ideami dotyczqcymi metodologii 

nauk humanistycznych, zarysowuje rowniez wlasnq metody, kt6 

rq w przyszlosci nie bydzie (na szczyscie) siy poslugiwal. Smutek 

ksi'lzki plynie z podstawowego smutku sytuacji (kulturowej i egzystencjalnej) 

jej bohaterow, z czysto zalosnego poziomu ich produkcji 

pisemnej, z rodzaju fatalizmu, jaki zdaje siy osnuwac ten moment 

historii: buntownikom przeciw instytucjom nie powiedzie siy ich 

zamiar, chocby nawet stworzyli niezalezne wspolnoty wiernych. 

Chrzescijanstwo nie zostanie przez nich odnowione. 

W Polsce tamtych lat, wyczulonej na jyzyk ezopowy i wysz'lcej za 

najmniejszymi sensacjami politycznymi i pseudopolitycznymi, Swiadornose 

religijna i wi{!z koscielna byla odczytywana jako obraz zinstytucjonalizowanego 

marksizmu i daremnie borykajqcych siy z nim 

heterodoksow-rewizjonistow. Dzis usmiechamy siy na mysl 0 tym, 

chociaz nie wiemy, jakie analogie plody siy w umysle samego autora. 

A jesli takie odczytanie rna jakies podstawy" zauwazmy, ze ksi'lzka 

76

!~~~! _~ !~~~1~~_ ______ ___. ____________ ____ ______________ ______ _________~ 

w mniejszym stopniu oskarza instytucje, bardziej zas pozbawia nadziei 

heretykow. Ich grupki degenerujq si~ z czasem, a ostrze ich krytyk 

zeslizguje si~ ze skorupy instytucjonalnej. Zaiste, nie bylo si~ 

czym podniecac ... Niemniej Kolakowski nadal tu pewien ton polskiej 

historii idei. I przez przyznanie zasadniczego miejsca faktowi 

religijnemu, i przez wielostronny stosunek do idei, ktora go interesuje 

we wszystkich kontekstach skladajqcych si~ na histori~ kultury. 

Smutne czy maniakalne teksty stajq si~ pod jego piorem interesujqce, 

znaczqce. Droga wielu osob z mojego pokolenia do uprawiania wlasnej 

historii idei bylaby chyba niemozliwa, w kazdym razie mniej 

swiadoma, gdyby nie przebrni ~ cie przez t~ sqznisrq ksi~g~ 0 natchnionych 

duszach z XVII wieku. Jak dalece ta problematyka byla dla 

aurora istorna, swiadczy powrot do niej po dziesi~cioleciach, w w~zszym 

i zarazem ciekawszym zakresie, w ksiqzce jak dotqd ostatniej 

Bog nic nam nie jest dluiny. 

Wokol Uniwersytetu Warszawskiego dyskutowalo si~ wi~c 0 Swiadomosci 

religijnej - rzecz na tamte lata jui sarna w sobie godna uwagi. 

Podobnie dyskutowalo si ~ 0 szkicu 0 Jezusie, 0 nazbyt slynnym 

eseju Kaplan i blazen, 0 probach Kolakowskiego, ktory chcia! poprawic 

marksizm, a potem probowal z niego wyjse. W wydanym 

w roku 1967 tomie szkicow Kultura i fetysze do dzis zastanawia mnie 

enigmatyczna Etyka bez kodeksu. Tytul, zdawa!oby si~, jest mlodzienczo-buntowniczy: 

chcemy iye niebezpiecznie, bez zakrzeplych przepisow 

i regulaminow, prawdziwa moralnose smieje si~ z moralnosci, 

zywe sytuacje moraIne wywracajq na nice W muszon~ emigracj~ 

mor~lne sy~t~my: Dziwne, ~e w calym dose K: lakowskiego przyjC(Iidlulm 

tekscle l11e pada a111 Je~en przyklad smy, mlodzi tamtych lat, 

takIego, :at aln~go kodeksu, ktor~ chc,e nam jako katastrofl(. 

narZUClC swoJe schematy 1 ZWlqZaC nasz 

zywy zmysl moralny. 0 jakie to kodeksy chodzi: zwyczajowe, mieszcZallsko-pruderyjne 

Reguly narzucone czlonkom partii komunistycznej 

Gu b i ~ si~ w domyslach. Bo przeciei. nie idzie 0 dekalog czy prawo 

panstwowe Przeciei autor nie moglby z czystym sumieniem 

nawolywae do odsuni~cia tych dwoch (i innych) kodeksow Jest to 

typowy tekst z gatunku "burzy i naporu" - widae w nim niejasne 

poczucie buntu i pewien optymizm: sami z siebie realizujemy poza 

77

~~ _______ __ __ _ __ __ ______ ____ ___ ______ __ __ ____________~~~ !3_I ~_~~~~ 

kodeksowe zasady moraIne i sami jestesmy ich strainikami. Warto 

ten esej odnotowac, bo ow nastroj jui siy nie powtorzy. Horyzollt 

pisarstwa Kolakowskiego zaciemni siy, bydzie oscylowal miydzy "oadziejq 

i beznadziejnosci'l". Pierwsza bydzie czyms w rodzaju idei regulatywnej, 

druga czysciej odnosi siy do aktual nego stanu swiata. 

Wymuszonq emigracjy Kolakowskiego przyjylismy, mlodzi tamtych 

lat, jako katastrofy. Dla nas osobiscie przestal istniec i jui nigdy 

siy nie podniosl z nokautu wydzial filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego 

(wypydzono tei Bronislawa Baczky i Krzysztofa Pomiana). 

Bylo to rowniei katastrofalne jako symptom - jak ludziom kultury, 

jak w ogole ludziom iye dalej w takim kraj u Niedlugo potem 

przyszly dwa artykuly w "Kulturze": Tezy 0 nadziei i beznadziejnosci 

i Sprawa polska. Pamiytam to wyrainie - ty radosc, i e Kolakowski 

nas "nie porzucil", ie mysli wraz z nami. I spokojnq klarownosc tych 

obu tekstow, nawiqzanie do "sprawy polskiej", ktora ciqgle byla aktualna, 

i do dozwolonej rozs'ldkiem, ograniczonej nadziei. Kolakowski 

wpisywal siy w historiy sprawy polskiej, iywej przez blisko dwa 

stulecia, i moi historycznie nastawieni rowidnicy nie ukrywali satysfakcji 

- nareszcie byl to taki jego glos, jaki pragnyli uslyszec. Polskiej 

emigracji politycznej przybyla jeszcze jedna waina osobistosc. 

Obecnosc mitu, chociai pisana jeszcze w Polsce, przywydrowala 

do nas z Maisons-Laffitte. Znow pamiytam niekoncz'lce siy dyskusje, 

wyrazy podziwu i niezgody, proby filozoficznych "refutacji" (w sumie 

zawsze bezradnych - wobec myslowego wykonczenia, obwarowania 

koncepcji Kolakowskiego). Ta ksi'lieczka przeorywala nasze 

myslenie, a Scisle - dawala konceptualny wyraz tym przekonaniom, 

ktore iywilo wielu z nas na podstawie wainych teoretycznych lektur 

(Eliade, Ricoeur... ), ie obcujemy z literatur'l i sztuk'l. Stoimy na fundamentach 

mitu, ktorego promieniowanie ogarnia wielkie obszary 

naszego iycia, milose i religiy, relacje miydzyludzkie, wartosciowanie, 

tworczosc artystyczn'l i filozofiy. Mit to nic innego jak zarejestrowanie 

skonczonosci ludzkiej (cierpienia, smierci) i zgoda na ty 

skonczonosc; wyznanie, ie poraika (egzystencjalna metafizyczna 

zbiorowa ) jest barieq, 0 ktor'l rozbijaj'l siy nasze sny. 

Ten rozczarowany Kolakowski budzil u niektorych zdziwienie 

i odruchy niezgody - moze jeszcze pamiytali !lliodego filozofa "pro 

78

TEMAT MIESIJ\CA 

metejskiego", moze sami wobec wlasnego zycia nie dopuszczali porazki 

jako transcendentalnego warunku istnienia Byli tez inni niezadowoleni, 

teologowie i fi lozofo wie religii 0 teologicznym nastawieniu 

- dla nich poj ~cie mitu, rozciqgni~tego na wszystkie pozaempiryczne 

sfery czlowieka, mialo w sobie jakby COS degradujqcego. 

Jak to, pytali, religia to tylko mit - i nic w i ~cej Nie wystarczal im 

zabieg, kt6ry mial ratowae filozoficznq godnose mitu, zabieg w sumie 

slowny, polegajqcy na przes un i~c iu akcentu z "tylko mit" na "az 

mit!" (w tym kierunku idzie krytyka o. Jana Andrzej a Kloczowskiego). 

Jeszcze inna grupa niezadowolonych (mala liczebnie) to filozofowie 

z nachyleniem fenomenologicznym - tym zostal odebrany przez 

Kolakowskiego absolut poznawczy w stylu H usserla; w geScie zniecierpliwienia 

mogli zadawae sobie pytanie: po co wi~c filozofujemy 

Sam Kolakowski przejrzYScie odpowiadal na Kolakowski miewa dar 

to pytanie i odpowiadal pozytywnie. Tak, na formuly, ktora przypolezy 

filozofowae, bo to jedna z istotnych funk mina cyzelowane, 

cji kultury i niezastqpione n ar z~dzie naszej sa syntetyczne zdania 

mowiedzy. Przyznam, ze sarna (nie b~ dqc ani pisarzy francuskiego 

filozofem, ani teologiem) nalezalam do entu klasycyzmu. 

zjastycznych wielbicieli tej ksiqzki, a zlozylo 

si~ na to r6wniez wrazenie czegos bolesnego, lirycznego, co przylega 

Scisle do jej analiz. Instynktownie sqdzilam, ze cos az tak przecierpianego 

powinno bye gwarancjq powagi, przylegania sl6w do rzeczywistoSci. 

Jako gatunek literacki Obecnosc mitu jest pracq z pogranicza eseistyki 

i wyznania, analizy i dziennika zycia wewn~trznego. Sq w niej 

fragmenty, zdania, zbitki paru slow 0 wartosci prawie poetyckiej, 

jesli przez poezj~ rozumie si~ jak najprecyzyjniejsze docieranie do 

jednostkowego widzenia i odczuwania swiata. Oczywiscie, nigdy nie 

wyst~puje tu ja jednostkowe, jak to jest w poezji Milosza. Ale nie to 

naj istotniejsze. Myslowo-emocjonalna budowla ksiqzki oparta jest 

na czyms blyskawicznie dotkni~tym i zaraz si~ chowajqcym, niczym 

w najlepszej poezji. Jest to liryka filozoficzna co si~ zowie - a przy 

czytaniu rozdzialu 0 milosci ciarki chodzq po plecach. Slowo swi~ci 

triumfy w nazywaniu czegos nieomal nienazywalnego, prowadzone 

79

~~ ~~~ ~J~~~~~ 

_____ ______ _________ _____ _________ m _ __________ __ _ _ _ ___ 

intuicjq zrodzonq z cierpienia (niewazne, czy osobiScie przezytegoja 

ukryte w Obecnosci___ rna cechy narratora literackiego, ktory moze 

wychodzic daleko poza przezycia autora jako osoby). Kolakowski 

rniewa dar forrnuly, ktora przypornina cyzelowane, syntetyczne zdania 

pisarzy francuskiego klasycyzrnu. W tej ksiqzce jest ich najwirrcej, 

rnoze to jeszcze jeden dowod, ze bliska jest literatury. Z calyeh trzytornowych 

Glownych nurtow marksizmu zapami~talarn jedno takie 

zdanie - doslownie ostatnie. M6wi ono 0 Prometeuszu, kt6ry pewnego 

dnia budzi si~ jako Kafkowski Gregor Sarnsa. Okropne zdanie, 

na miar~ kl~ski opisywanej ideologii. 

Przejdimy wi~c do Glownych nurtow... To dzielo przytiacza 

i ogromern przepracowanego materialu, i zamyslem autorskim: pokazac 

dwudziestowiecznq kl~sk~ utopii jako obeenq juz od poczqtku 

w idei zaloiyeielskiej, moina by powiedziec: od poezqtku swiata. Bo 

jest to jakby heretyeka Ksi~ga Rodzaju, gdzie opowiada si~ narodziny, 

dlugq drog~ przez dzieje i wreszcie pieklo, ktoryrn si~ wszystko 

konezy; pieklo, ktore nie tak dawno zostalo zinwentaryzowane 

w Czarnej ksi~dze komunizmu (tu i metafora Sarnsy bylaby 0 wiele 

za slaba ...). Wiemy, ie z tematem tej praey lqczy autora wi~i osobista: 

ta idea byla fragmentern jego biografii. Czytajqe, parni~talisrny 

o tyrn i polSwiadornie sprawdzalisrny, ezy ta osobista historia odbila 

si~ na ksiqzce bqdi to jako eh~c wybronienia jakiejs pozostalosci, 

gl~bokiego jqdra sprawy, bqdi przeciwnie, jako zawzi~tosc pragnqca 

odplaeic tejze sprawie za przezyte rozezarowanie, za zrnarnowane 

lata (ten drugi przypadek jest w ogole rzadki w pisrnaeh dawnych 

kornunistow ezy poputczyk6w). Zadnej z tyeh dw6eh raf nie rna 

w dziele Kolakowskiego. Ton nie jest moze pogodny (ale zaden jego 

tekst, poza ksiqzkq 0 Spinozie, nie jest pogodny), ale trudny zaklad 

bezstronnego oglqdu zostaje jakby wygrany. OpowieSc zbudowana 

jest po mistrzowsku - zbudowala jq tak sarna historia: odszerokiej 

panoramy po coraz wi~ksze zarnkni~cie biegnie nurt rnysli komunistyeznej 

obdarzonej wlasnq infernalnq logikq, az po final w gulagach, 

w wyludnieniu kraj6w, calkowitej dewastacji kultury. Ksiqika moglaby 

si~ nazywac jak jedna ze sztuk Cocteau: Machina piekielna. Kazdy 

kolejny krok wynika z poprzednich i zarnyka nad ludimi pulapk~. 

U Coeteau nie rna wyjscia, bo pulapkq jes.t iycie. Natorniast oka 

80

! ~!'!~! _~ !~~ ~1 ~ ~_________.__ ___ ___ ___ _ __ ___ _____ __ __ ____ __ ___ ___ ___~ 

zalo si~, ie istnieje wyjscie z fatalizmu Idei - co nie tak dawno przei 

ylismy. 

Bardzo delikatnie rozstrzyga Kolakowski dr~cz,!ce tylu ludzi (zwolennik6w 

i przeciwnik6w Idei) pytanie 0 bezposredni,! odpowiedzialnose 

mysli Marksa za to, co nast,!pilo potem w Rosji i Europie 

Wschodniej. Ani nie krzyczy za innymi 0 zbrodniczej filozofii, ani 

tei nie uniewinnia jej, rozplywaj,!c si~ nad pi~knem jej intencji. Kolakowski 

wierzy w logiczn,! sekwencj~ mysli, w "skoro A, to i B", 

w dynamik~ myslenia, kt6re id'!c za swym nap~dem, posuwa si~ coraz 

dalej, az do zwyrodnienia. Odrzuca natomiast fatalizm, konieczny 

rozw6j w tym jednym akurat kierunku. Wie, ie historia nie jest 

heglowskim wcielaniem si~ idei, lecz niewymierzalnym zespolem 

przypadk6w, ludzkich zamiarow, przymusow materialnych, pobudzen 

zbiorowych. To, co si~ stalo, po prostu si~ stalo, mysl filozofow 

byla tylko jednym ze skladnikow,chociai wainym (co za pos~pna 

chwala dla filozofii oskarianej zwykle 0 oddalenie od iycia - tym 

razem byla ai nadto blisko niego!). Utopia komunistyczna - pokazuje 

Kolakowski - to bardzo stary element kultury, rna papiery zgola 

szlacheckie podpisane przez najznakomitszych rn~drcow przeszlosci. 

Trzeba to zrozurniee, zanim moina b~dzie skutecznie j,! zwalczae. 

Nie wiemy, czy autor, postawiwszy ostatni,! kropk~ (po slowach 

"Gregor Samsa"), poczul, ze zalatwil definitywnie dose dramatyczn,! 

osobist'! spraw~, czy uznal, ie splacil dlug wobec swojej "oszukanej" 

mlodosci. Nie jest to wazne dla odbioru jego dziela i mialoby 

ewentualnie znaczenie hipotetycznej biografii intelektualnej pokolenia,o 

ktorq m6g1by si~ ktos pokusie w przyszloSci. Paradoksalnie, to 

dzielo 0 uniwersalistycznym rozmachu, dotycz'!ce zjawiska, kt6re 

powinno obchodzie wszystkich, poprzez okolicznosci i dat~ swego 

powstania (a potem i tlumaczen na roine j~zyki) stalo si~ ksi,!zk,! 

przede wszystkim dla Polakow, bo wpisywalo si~ w ich los i emanowalo 

z czlowieka uczestnicz'!cego w tyrn losie. Znalazlam potwierdzenie 

tego faktu, gdy po wielu latach i zwlokach Gl6wne nurty zostaly 

przeloione na francuski. Nie wierzylam oczorn, czytaj'!c recenzje 

wambitnych pismach - jak to, czy oni nie zdaj,! sobie sprawy, 

czym jest ta ksi,!zka, na czym polega jej zasadniczosC Jak przelomo 

81

I~ __ ___ -- --- ---- --- ---- ----- -- --- --- ---- -------- ---- __ __ __ ~~~~!~~~~!~ 

we znaczenie powinna miec w ich pojmowaniu swiata Nic podobnego, 

czytano jq poprzez domniemane zaw~ienie perspektywy i urazy 

Europejczyka ze Wschodu, poddanego wladzy sowieckiej. Nie dostrzeiono 

uniwersalnego horyzontu dzieia, ktore w sumie jest medytacjq 

0 specyfice cywilizacji zachodniej. 

Uporawszy si~ z wyczerpujqcq kwestiq marksizmu jako zjawiska 

kulturalnego, Kolakowski pisal wi~ksze i drobniejsze szkice filozoficzne, 

wydawane potem w ksiqikach. Jako odr~bne, zwarte dzielo 

powstala nieduia ksiqieczka znana pod kilkoma tytulami. Po angielsku 

jako "Religia", po niemiecku "Je§li Boga nie rna ...", po franClIsku 

- "Filozofia religii"; spokrewniona z niq blisko jest ksiqika Horror 

metafizyczny. Wiadomo, ie Kolakowski interesuje si~ religiq od 

dawna, moina by powiedziec od zawsze, odkqd zaczql pisac mlodziencze 

wprawki bojowo wymierzone przeciw niej. Przy jego filozoficznej 

wrailiwosci - racjonalisty z silnym poczuciem granic racjonalizmu, 

przy jego lirycznym, introwertycznym ja, przy wyczuciu, ie 

kultura wyrasta z nieuchwytnych dla rozumu gl~bin , religia jako temat 

filozoficzny jakby czekala na niego za za kr~ tem, gdy si ~ uporal 

z widmami mlodoSci. 

Nie jest nawet konieczne powolywanie si~ na slynny szkic jezus, 

prorok i reformator, ktory byl holdem zloionym jednemu z wielkich 

ludzi naszego dziedzictwa, troch~ w stylu winny sposob slynnego przemowienia 

Renana w College de France. Tak pisal oswieceniowiec, 

ktory chcial ukazac rozleglosc swego humanistycznego gestu i deklarowal 

sympati~ do ciemnego rabbiego 0 wielkim sercu. Ten szkic nie 

mowi 0 religii, nie interesuje si~ niq za bardzo, mowi 0 wymykajqcej 

si~ wiedzy umitycznionej jednostce, ktorej i ycie i par ~ tajemniczych 

slow stan~lo u poczqtku wielkiego ruchu cywilizacyjnego. Natomiast 

w artykulach zebranych w Kulturze i fetyszach Kolakowski b~ dzie uparcie 

tlumaczyl, ie wbrew redukcyjnemu charakterowi tych wynalazkow, 

jakimi byly marksizm, darwinizm, pozytywizm, psychoanaliza 

itd. - "religia napr awd~ istnieje", nie da sitr sprowadzic do iadnej rzeczywistoSci, 

jakoby bardziej od niej elementarnej. W tamtych czasach 

bylo to osobliwe i intelektualnie zuchwale. 

Obecnosc mitu nie przyznaje religii zbyt wiele miejsca. Oczywiscie, 

religie, objawione czy nie, historyczne czy kosmologiczne, opar 

82

'~~~~T!! ~~ ~~1~ ~ ________ ,__________ __ _______ ____ _____ __ ___ _____________ _~ 

te Sq na mitach, ale aurora zdajq si~ bardziej zajmowac slady mitu 

w egzystencji swieckiej i w mysleniu. Jakby te odpryski sakralnosci 

posr6d nas byly w jego oczach bardziej plodne nii sacrum w ramach 

zorganizowanego systemu religijnego. Dopiero rozprawka 

Religia (jesli Boga nie ma... ) zostala w calosci poswi~cona wierze 

religijnej - w zwi~ zlyc h rozdzialkach przesuwajq si~ przed nami 

najwainiejsze problemy intelektualno-duchowe, z kt6rymi borykajq 

si~ religie. Zasadniczo sty I myslenia Kolakowskiego pozostal niezmieniony; 

religia (wiara) to najdalej posuni~te doswiadczanie przez 

czlowieka istoty i granic swego czlowieczenstwa - dalej jui pojse 

nie moina. W przeciwienstwie do ateistycznych mistykow i teologow 

szalejqcych we Francji w latach 30. i 40. (Georges Bataille i jego 

przyjaciele) Kolakowskiego nie pociqga szczeg61nie ekstaza egzystencjalna 

nieumocowana w absolucie, zwiqzana z erotyzmem 

i transgresjq j~zykowq. Interesuje go najpierw powszechny fenomen 

kulturalny - religia - dopiero potem to, co znaczy ona dla 

egzystencji. Nie analizuje tei doktryn, rytow, swoistoSci kaidej 

z wielkich religii - chce umiejscowie ich wsp6lny projekt, to znaczy 

odczytanie losow czlowieka w swiecie i umieszczenie czlowieka 

wobec (by tak rzec) jego najsilniejszego przeciwienstwa: Boga. 

Rozdzialki majq znamienne tytuly: Bog pokonanych przez zycie: teodycea; 

Bog rezonerow; Bog mistykow -Eros i religia; Sacrum i smierc; 

If!zyk i swif!tosc - potrzeba tabu. Filozof powtarza, jak wiele razy 

przedtem i potem, swe przekonanie, ie najtrafniejszq definicjq wiary 

jest uznanie przez jednostk~ wlasnej kl~ski - "kl~skowosci" istnienia 

jako takiego - pokonania przez iycie. Poniewai kl~sk~ moina 

zauwaiye tylko w stosunku do czegos, co kl~skq by nie bylo, filozof 

zaklada obecny w umysle (w swiadomoSci czy podswiadomosci) 

stan logicznie moiliwego sukcesu, powodzenia, antykl~ski. To 

znaczy po prostu przyznaje si~ do wiary w grzech pierworodny 

i stan, ktory ten grzech poprzedzal - ta podstawowa przedracjonalna 

przeslanka czyni moiliwq jego filozofi~ religii. To sarno rozumowanie 

wyrazil Pascal- ale Pascal od poczqtku odslania czytelnikom, 

ie jest filozofem wierzqcym. 

Ksiqika jest tei wyznaniem gl~bokiego szacunku dla religii - najzuchwalszego 

tworu ludzkiego ducha. Wielokrotnie pisal tei 0 tym 

83

~ ---- - ------------------ -- --- -- ----------------------- -- -~~~ ~!~~~~~\ 

w swoich wierszach Milosz, ale Milosza wzrusza bardziej wiara anonimowych 

lub znanych nam tylko z imienia ludzi, z ktorymi zetkll~l 

si~ w roznych epokach swojego zycia. Poeta nie moze siy zgodzic, 

aby ta wiara miala okazae siy proznq - daremnq skargq wysylan~ 

w puste niebo. Kolakowski zajmuje si~ religijnymi olbrzymami: teologami, 

mistykami. Tymi, ktorych tworczose jyzykowa dotarla do 

nas i swiadczy 0 powszechnosci i skali zjawiska cywilizacyjnego. Niewygasajqca 

(chyba ze w bardzo jalowych czasach ...) tworczosc religijna 

jest w historii starszym towarzyszem filozofii i r6wieSnicq sztuki 

i na dobrq sprawy mysl Kolakowskiego celuje w t~ cyw ilizacyjn~ 

calose, na ktorq skladajq si~ najbardziej udane twory ludzkiej ekspresji. 

W tym sensie mowilabym ch~tniej 0 filozofii kultury Kolakowskiego 

nil. 0 jego filozofii religii. Zresztq przy obu zaloieniach, 

jest to u niego temat ogromny, wielowarstwowy i rozgal~ziony - temat 

przepastny, co si~ zowie. N ie bylabym jeszcze w stanie zdac z niego 

sprawy inaczej nil. w sposob szkolarski. 

Natomiast sympatyczne jest nastawienie, z jakim filozof towarzyszy 

perypetiom chrzescijanstwa i katolicyzmu w ciqgu ostatnich 

dziesiycioleci. Zniknerly bez sladu zacietrzewione uwagi 0 Koscielesilnym 

czynniku regresu spolecznego. Jest poczucie, ze chrzescijanstwo 

to jego sprzymierzeniec w trosce 0 swiat. M ajq wspolnych wrog6w 

i do pewnego stopnia wsp6lne wartoSci. Do pierwszych nalezy 

moralny relatywizm, zanik tabu, "samozatruwajqca siy" cywilizacja 

liberalna. Do drugich - trzeba by tu wpisac calq lister praw czlowieka, 

ale nie tylko. Z katolicyzmem Iqczy Kolakowskiego uznanie dla 

konserwatyzmu -lyk przed tabula rasa, ktoq szczyci siy wielu wspolczesnych. 

W kulturze w og6le, a w religii w szczeg6lnoSci trzeba bardzo 

uwazae, nim si~ oglosi przedawnienie. Istota ludzka skonstruowana 

jest w ten spos6b, ze jeSli pozbawic jq oparcia w trwalej tradycji, 

nie tyle wyzwala siy w niej zrozumienie tego, co stanowi czyst~ 

pozahistorycznq esencj~, ile skazuje siy jq na dryfowanie bez stem. 

Refleksja filozofa 0 KOSciele katolickim jest dwutorowa. Zaniepokoily 

go niektore tendencje wzbudzone przez II Sobor Watykanski, 

likwidatorskie tendencje bqdi to chrzescijanstwa z karabinem, 

bqdi teologicznych pr6b uniewainienia jyzyka tradycji. To oczywiste, 

ze nie moze bye na przyklad zwole n n~kiem demitologizacji 

84

~ ~~~~~~~~ J_~ ~~__ ____ _____ , ___ ___________________ ___ ____ ______ ___ __ ___ ___rl 

tym sposobem zniknqlby po prostu jego teren badan! Nie zdziwilabym 

siy, gdyby darzyl pewnq czulosciq stary kanon liturgii po lacinie 

- ten kanon podkresla uniwersalizm i historyczne poczqtki chrzeScijanstwa; 

za naruszenie takiego dziedzictwa, nawet w dobrych in tencjach, 

placi siy slonq ceny. W ostatnim dziesiycioleciu pojawily siy 

(przelotnie) inne obawy: przed nadmiernymi ambicjami politycznymi 

Kosciola (tym razem) polskiego, przed wizjq religii panujqcej za 

pomoq swieckiego ramienia. Kolakowski jest zasadniczo przywiqzany 

do liberalnego modelu spoleczenstwa, choc widzi jego liczne 

niebezpieczenstwa. Tu mala dygresja polityczna: w krotkim i tresciwym 

tekscie Jak bye konserwatywno-liberalnym socjalistq filozof daje 

nam do zrozumienia, ze po prostu nie chce uczynic wyboru ideologicznego 

(jako zawsze jednostronnego), natomiast przywiqzany jest 

do roznych wartoSci, na ogol postrzeganych jako sprzeczne. 

Wspolnym mianownikiem jego (jakby koncenrrycznych) zainreresowan 

jest troska - 0 swiat, 0 Polsky w tym swiecie. Ze swiat wedlug 

niego nie idzie w najlepszym kierunku, czujemy w niemal wszystkich 

jego tekstach. Pesymizm egzystencjalny, jak w pewnym okresie 

pesymizm co do sprawy polskiej, ogarnia chyba caly jego sposob 

widzenia. Skoro przygoda zycia jednostkowego konczy siy porazkq, 

jakim cudem nie bylaby niq przygoda ludzkosci M oze bariera, ktora 

odgradza glybokich pesymistow od wiary, to zasadniczy optymizm 

chrzescijanstwa: cokolwiek by siy dzialo na scenie ziemskiej, dobro 

musi zwy ci~zyc - zostalo to nam przyobiecane - poniewaz to zwyci~stwo 

oznacza wyjscie poza ramy ziemskie. (Co do inreresujqcej 

naszego filozofa kwestii soteriologicznej: tzn. proporcji mi~dzy jednostkami, 

ktorych bilans okaze si~ pozytywny wobec wiecznosci, 

a tymi, ktorych bilans bydzie nieodwolalnie negatywny, sprawa byla 

zawsze - do dzis - zywo dyskutowana w chrzeScijansrwie, ale wyniki 

dyskusji pozostaly nieoczywiste - idzie przeciez 0 zaludnienie bqdz 

wyludnienie piekla!). 

Bywajq pesymizmy, ktore w obliczu i tak nieuchronnej katastrofy 

paralizujq, wytrqcajq nar z~dzi a z ryki (tak bylo w przypadku Zdziechowskiego, 

czlowieka wiary, pod koniec zycia). Pesymizm Kolakowskiego 

jest z tych, ktore pobudzajq postaw~ intelektualnie czynnq. 

Ale nie w sensie ostrzegania ludzi i prorokowania fatalnego konca, 

85

,~ _____ _______ __ _______________________________________~ :v~ ~J~~~9~ ~>\ 

jdli si~ nie zmieniq. Filozof ani nie rna takiego temperamentu, ani ze 

swych studiow historycznych nie czerpie zach~ty w tym kierunkupoza 

przypadkiem wielkich zalozycieli czy reformatorow religijnych 

ostrzezenia nie Sq przez ludzi sluchane. A i po wielkich reformatorach 

wszystko mniej wi~cej wraca do dawnego porz'!dku, to znaczy 

do stanu, w ktorym przewaza krotkowzroczna ludzka zachlannosc. 

U Kolakowskiego postawa czynna, zwi,!zana z troskq, to, poza wykladaniem, 

pisanie - esejow i ksiqzek. To wybor tematow, sposobow 

analizy, zeby wydobyc najwazniejsze cechy historii kulturalnej, ktora 

nas okrdla. Wydobyc jej nerw glowny, borykanie si~ z antynomiami, 

przezwyci~zanie radykalizmow i nowe w nie popadanie, szukanie 

rozwiqzan, ktore pogodzq sprzeczne d,!zenia jednostki i zbiorowosci. 

Wreszcie jej dzielo glowne: postulowanie absolutu i fenomenalna 

praca mysli i wyobraini, by absolut jakos ujqC w form~, czyli 

praca nad zadaniem niemozliwym. Z tej niemozliwoSci wywodz,! si~ 

traktaty teologow i mistykow, wiersze angielskich poetow metafizycznych 

i Czeslawa Milosza, malarstwo flamandzkie i wloskie, pasje 

i kantaty Bacha. 

Ta przeszlosc nie moze zostac zapomniana - to rowniez zadanie 

filozofa. Ale bylby on tylko amatorem dawnosci, gdyby nie przekonanie, 

ze to wszystko nas dotyczy - nie tylko wskazuje na dalek'l 

genealogi~ duchow,!, ale pozwala zrozumiec intelektualne i religijne 

problemy dzisiejsze. Zapomniani pisarze z XVII wieku wskazuj,! z wyjqtkowq 

jaskrawosciq na typ logiki, ktora nap~dza naSZq cywi lizacj~ , 

na jej szamotanie si~ mi~dzy sprzecznoSciami, na jej szalenczq odwag~ 

myslowq. 

W tym duchu jest napisana ostatnia wydana ksi,!zka Kolakowskiego 

B6g nic nam nie jest dluZny. Mam do niej slabosc romanisty: 

przypomina 0 lekcewazonej dzis osobie ksi~dza Saint-Cyrana, tego, 

ktory posredniczyl mi~dzy flamandzkim biskupem Janseniusem a grupq 

francuskich intelektualistow zwanych samotnikami z Port 

-Royal. Analiza pism Saint-Cyrana i innych jansenistow jest w tej 

ksiqzce pasjonujqca jak romans kryminalny (czym historia jansenizmu 

w istocie si~ stala) - wielka sztuka uczynic tak waznymi i zywymi 

tysiqce stron nieblyskotliwych siedemnastowiecznych traktatow. 

Druga cz~sc poswi~cona jest Pascalowi, ktor,ego obraz w ksi,!zce jest 

86

TEMAT MIESIJ\CA 

- - - -- - - - - - - - -- ---- - - - - - - - -\- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

straszliwy (bye moze zgodnie z rzeczywistosciq) . Ciekawe, ze Pascal 

mial w historii wybitnych przeciwnik6w, kt6rzy pozostawali pod jego 

urokiem. Wolter, Nietzsche nienawidzili posta\vy duchowej Pascala, 

zwalczali go - ale z jakq fascynacjq. Pascalowskie mroczne rozumienie 

chr~eSc ij a n~r:v.a czyni g zapewne zenu- lego ksiqzki czytane 

Jqcym 1 dla dZlsleJszych wlerzqcych. Kola- w tamtych latach mialy 

kowski jakby z pos~pnym zaci~ciem wydo- pedagogiczny sens - jaka 

bywa, p odkreSla t~ mrocznose, wizj~ przestrzen, jakie swiado 

chrzescijanstwa obr6conego przeciw zyciu, wpuszczone do zaduchu 

przeciw kulturze i obrzezonego ze wszyst- P RL-u. 

kich stron pieklem. Ma racj~ - pewnie warto 

pami~t ae , ze jeden z najwi~kszych umysl6w Europy nowozytnej, 

jeden z najznakomitszych artyst6w slowa tak wlasnie widzial chrzescijanstwo 

- i mial ku temu podstawy. 

Wydaje mi si~, ze Kolakowski kocha Pascala tak jak Nietzsche, 

ale nie zwalczalby go metodami Woltera. Ten w imi~ oswieceniowego 

optymizmu wydrwiwal "wznioslego mizantropa", przezywajqcego 

swiat jak wi~ zienie, a bliinich postrzegajqcego jak skazanc6w, 

wyprowadzanych kolejno na egzekucj~ . Prawdziwym "czarnym charakterem" 

ksiqzki jest jednak postae nie byle jaka: sw. Augustyn, rzeczywisty 

inspirator chrzescijanskiego czarnowidzt\....a. Sledzimy za 

Kolakowskim zawrotny wyw6d 0 tym, dlaczego Kosci61 katolicki 

musial pot~pi e Augustyna - w jaki spos6b przeprowadzil t~ delikatnC) 

oper acj~ - i dlaczego do dzis jest ona dla nas zywa. 

Ostatnie dzieio to powr6t do "pierwszych milosci" - pasjonujqcy, 

rozrywany sprzecznosciami wiek XVII, wiek poczC)tk6w nauki 

nowoczesnej i wyj'ltkowego napi~cia religijnego w Europie, gdzie 

utrwala si~ stan rozdarcia: Kosci61 kontrreformacyjny z jednej strony, 

a z drugiej - coraz bardziej dogmatyczne KOScioly reformowane, 

krzyk swiadomych chrzeScijan 0 nap raw ~ wobec porazki (w ich 

oczach) i reformacji, i kontrreformacji. Filozofa, zdawaloby si~, ciekawiq 

bardziej t\....ory umysl6w, kt6rym nie przypisuje si~ geniuszu 

ani roli w po d r~cznikach historii filozofii. To prawda, pisal 0 Kartezjuszu, 

HusserIu, Bergsonie, ale najwazniejsze stronice po sw i~cone 

s'lludziom nieznanym, stojqcym z dala od wielkiego traktu kultury. 

Moze w nich puIs czasu jest lepiej wyczuwalny - w ich skrajnosciach, 

87

~ 

EWA BIENKOWSKA 

.- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

/ 

nieporadnosciach, jednoznacznoSciach przegl'ida si~ jaskrawo calosc 

cywilizacji, energia udzielona jej przez wielkie idee. Jak wybitni pisarze, 

Kolakowski jest spisywaczem jej marzen, marzen niebezpiecznych, 

marzen pi~knych, marzen niebezpiecznych dlatego, ze s'i zbyt 

pi~kne. 

Kim byl, kim jest dla mojego pokolenia, dla pokolen starszych 

i nieco mlodszych Przede wszystkim jednym z najbardziej wplywowych 

nauczycieli naszej mlodosci. Pokazal nam swiat duchowy, kt6 

ry byl dla nas nowosci'i, odcisn'il si~ na umyslach i potem nie przestal 

nam towarzyszyc. Jego ksi'izki czytane w tamtych latach mialy 

pedagogiczny sens - jaka przestrzen, jakie swiado wpuszczone do 

zaduchu PRL-u. Moja mlodosc i dojrzalosc nie bylyby takie same, 

gdyby Polsce zabraklo Kolakowskiego. Potem radosc z artykul6w 

w "Kulturze", oczekiwanie na ksi'izki. Intymny p6lglos Obecnosci 

mitu; zdumienie wszechogarniaj'ic'i "cegl'i" Glownych nurtow-dlugiem 

splaconym r6wniez wobec nas; zdania jak ryte w kamieniu Filozofii 

religii. 

W artykule Smierc utopii na nowo rozwaiona figuruj'i slowa: "Filozofowie 

ani nie siej'i, ani nie zbierajq - oni tylko wzruszaj'i gleblt. 

Filozofowie nie odkrywajq prawdy, ale sq potrzebni do tego, aby 

umysl nie zgnusnial, aby bral pod uwag~ rozmaite mozliwosci odpowiedzi 

na nasze pytania". To niemal doslownie powt6rzona charakterystyka 

z Obrony Sokratesa, gdzie filozof nazywa siebie gzem kqsajqcym 

senne miasto. Wzruszanie gleby jest pi~knym obrazem - to 

my bylismy q poruszonq glebq. 

Kwiecien 2001 

EWA BIENKOWSKA, ur. 1943, eseistka, tlumaczka, czlonek zespolu 

redakcyjnego "Zeszyt6w Literackich". Ostatnio wydala: Spar 0 dziedzictwo 

europejskie - midzy switym i swieckim (1999), Co mowiq 

kamienie Wenecji (1999). 

88

TEMAT MIESIl\CA 

, 

r - - - - - - - - - - - - - - -I- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

Uwadze tych z Panstwa, ktorzy zainteresowani Sq pogll(bieniem poruszanego 

w naszym numerze tematu, chcemy polecie kilkanascie wainych 

pozycji. Niezastqpionym zrodlem wiedzy 0 postawach polskiej inteligencji 

na przelomie XIX i XX pozostajq pamil(tne Rodowody niepokornych 

Bohdana Cywinskiego (Warszawa 1971). Sil(gajqc jeszcze 

dalej wstecz, warto zapoznae sil( z pracami ,,Klassa umyslowa": Inteligencja 

Krolestwa Polskiego 1832-1862 Ryszardy Czepulis-Rastenis 

(Warszawa 1973) orazlakiej cywilizacji Po la cy potrzebujq Jerzego 

Jedlickiego (Warszawa 1988). Sposrod licznych prac na temat aktualnosci 

romantyzmu polecamy Podroi romantycznq Marcina Krola (Paryi 

1986). W zapoznaniu sil( z kontekstem srodkowoeuropejskim cennq 

pomOCq moie bye tom Historycy europejscy 0 inteligencji i intelektualistach 

("Kultura i Spoleczenstwo" 2/2000). Przypomniee chcemy takie 

numer "Znaku" zatytulowany Nasze rodowody (2/2001). 

Wiek XX byl stuleciem totalitarnego zamroczenia wielu intelektualistow 

i walki z totalitaryzmem ze strony innych. Najpelniejszq historil( problemu 

przynosi praca Franc;ois Fureta Przeszlosc pewnego zludzenia: 

esej 0 idei komunistycznej w XX w. (Warszawa 1996). Korzenie fascynacji 

totalitarnych europejskich "klerkow" dobrze pokazujq klasyczne 

eseje Juliena Bendy La trahison des clercs (Paryi 1927) i Raymonda 

Arona Opium intelektualistow (Warszawa 2000). Motywy akcesu intelektualistow 

do ruchu faszystowskiego naswietla praca Alasdaira Hamiltona 

The Appeal of Fascism. A Study ofIntellectuals and Fascism (New 

York 1971). Z najnowszych polskich prac warto odnotowae obszerne studium 

Czeslawa Madajczyka Klerk czy intelektualista zaangaiowany 

(Poznan 1999) . Polec,amy tei dwa zeszyty "Znaku": IntelektualiSci a komunizm 

(2/1999) i Zrodla wolnosci, korzenie zniewolenia (7/1999). 

Sposrod licznych dyskusji na temat roli inteligencji po roku 1989 

szczegolnq uwagt; zwracamy na debatl(, ktora toczyla sit; na lamach "Plusa-Minusa" 

w latach 2000-2001. Brali w niej udzial m.in.: Stefan Bratkowski, 

Bohdan Cywinski,laroslaw Gowin, l6zef Kozielecki, Zdzislaw 

Najder, Leszek Szaruga, Wladyslaw Terlecki, Bronislaw Wildstein 

i Kazimierz Woycicki. 

89


Krystyna Kwasniewska 

Czlowiek 

w ruch u 

Wspolnym mianownikiem roinorakich refleksji 

Kapuscinskiego jest czlowiek . We wszystkich, 

nawet skrajnych przejawach swej natury gatunek 

homo sapiens fascynuje, a fascynacja ta stanowi 

motywacj't nami'ttnych prob zrozumienia, za 

ktore warto zaplacic kaid'! cen't. 

"opisac ruch idqc" 

(Charles Mauron) 

Istnieje co najrnniej kilka drog, kt6rymi podqzajq piszqcy 0 Ryszardzie 

KapuScinskim. Jedni chcq widziec w nim niezwyklego podr6znika, 

odkrywc


"Moim lasem sq ludzie" 

• 

W jednym z fragment6w Lapidari6w pojawia si~ wyznanie: 

Majqc do wyboru pi;rkny i pusty las albo maiq, zadoczonq kawiarenk;r - wybieram 

kaw iarenk~. Moze dlatego, ie dla mnie muzykq inspirujqq jest ludzka mowa, 

a nie szum strumyka czy drzew. M oim lasem Sq iudzie. 

Wsp6lnym mianownikiem r6znorakich refleksji Kapusciiiskiego jest 

czlowiek. We wszystkich, nawet skrajnych przejawach swej natury gatunek 

homo sapiens fascynuje, a fascynacja ta stanowi motywacj~ nami~tnych 

pr6b zrozumienia, za kt6re wano zaplacie kazd'l cen~. 

N ie moze bye korespondentem wojennym ten, kto boi si;r muchy tse-tse, czarnej 

kobry, sionia, picia wody z rzek i strumieni, jedzenia torru z pieczonych 

mr6wek, kto drzy na mysl 0 amebie i chorobach wenerycznych, 0 tym, ze b;rdzie 

okradziony 1 pobity, kto odktada dolary, zeby w kraju wybudowae domek, 

kto nie umie spae w afrykanskiej lepiance i kto gardzi ludzmi, 0 kt6rych pisze 

(WF). 

W takim uj~ciu dziennikarsrwo przestaje bye wy1'lcznie zawodem, 

zyskuje wymiar etyczny, staje si~ misj'l morain'l. "Reporter to postawa 

zyciowa, to charakter" (L), to posrednik mi~ dzy swojskim, znanym, a obcym, 

nieznanym i dlatego cz~sto niszczonym, odrzucanym lub lekcewazonym. 

Od dociekliwosci i ofiarnosci posrednika zalezy powodzenie 

misji, kt6rej celem jest ukazanie czlowiekowi jego wlasnej rwarzy. 

Temu wlasnie celowi sluzye rna poznawanie rzeczywistoSci. Kapu 

Sciiiski sledzi j'l, uzywai'lc bardzo charakterystycznych dla siebie srodk6w. 

Tworzy obraz caloSci, l'lcz'lc plan og61ny z detalem. Konsekwentnie 

posluguje si~ prostym, porz'ldkuj'lcym schema tern, zawieraj'lcym dwa, 

ewentualnie trzy elementy: obserwacj~ - (analiz~) - interpretacj~. Cz~sto 

wyraznie mozna odr6znic poszczeg61ne etapy: 

- obserwacja: ,~ czasie rozmowy ze Szwajcarem zjawia si~ pokusa, 

zeby powiedziee mu - m6j drogi, c6z ty wiesz 0 zyciu! Zyjesz jak lord, 

wszystko masz, nikogo si~ nie boisz ..."; 

- analiza: ,~ takiej chwili z jednej strony odczuwamy wobec Szwajcara 

zazdrosc, ale z drugiej - rekompensuj'lCY t~ zazdrose przyplyw dziwnej sa 

91

111 

KRYSTYNA KWASN IEWSKA 

tysfakcji, ie to my wlasnie - nie on! - dotarlismy do prawdy iycia, ie posmakowalismy 

jego gorzkiej istoty i zgl~bili jego tragicznq tajemnicf'; 

- interpretacja: "Ten rodzaj filozofii zaklada, ie iycie jest pieklem i ie 

takie sytuacje, jak spokoj, dobrobyt, zadowolenie, Sq z natury rzadkie, 

przypadkowe i nietrwale. I ten tylko wie, co znaczy zycie prawdziwe, kto 

cierpi, przegrywa, doznaje krzywdy, zmierza od klyski do klyski" (L). 

Taki wzorzec rejestracji i deszyfracji natury czlowieka oraz tworzonej 

przez niego rzeczywistosci wynika wlasnie z misji reportera 

t1umacza kultur, komentatora zachowan ludzkich. Wolfgang Iser nazwal 

czlowieka "zwierzyciem interpretujqcym". Bior,!c pod uwag~ definicj~ 

KapuScinskiego, moina by uznae dziennikarzy za chlub~ wlasnego 

gatunku. 

Kontrast ogol-szczegol prowokuje z kolei pytanie 0 mozliwose poznania 

i zrozumienia Drugiego oraz jego rzeczywistosci. Autor Szachinszacha 

daje wiele planow ogolnych: panoram~ narodu, rasy, ludzkosci. 

Tym jednak, co liczy si~ naprawd~, jest detal: 

Operatorzy naduiywajq plan6w ogolnych. W ten spos6b gubiq szczeg6ly. A przeciei 

poprzez szczegol moina pokazac wszystko. W kropli jest caly wszechswiat. 

Szczeg61ne jest nam bliisze nii ogolne, latwiej nawiqzujemy z nim kontakt. Bra· 

kuje mi zbliien ludzi, ktorzy ;.dq w pochodzie. Brakuje mi rozmow. Ten czlowiek, 

ktory idzie w pochodzie, ilei jest w nim nadziei! On idzie, bo na cos liczy (Sz). 

Wyeksponowae naleiy zarowno jednos tk~, jak i otaczajqce jq najblizej 

przedmioty. Pozornie blahe obserwacje mogq odslonie isto t~ sprawy 

- definicj~ faszyzmu moina wyprowadzic z opisu wyczyszczonych 

butow, a 0 polityce moina mowic z perspektywy map wiszqcych w gabinetach 

politykow. 

Te dwa sposoby zblizajq nas do wielopoziomowego sposobu myslenia 

KapuSciiiskiego 0 czlowieku. Tak wi~c jednostka jest, po pierwsze, 

przedstawicielem gatunku i dlatego da si ~ wysnuc pewne ogolne wnioski 

dotyczqce natury homo sapiens. Waine staje si~ zar6wno rejestrowanie 

stanu liczebnego lub przyrostu populacji, jak i pewnych uogolnionych 

cech lub zachowan. Globalne obserwacje pozwalaj ,! wyroznic podzia!y: 

czlowiek Wschodu - cz!owiek Zachodu, homo informaticus 

poor man, wreszcie: bia!y - czarny. Problemy rasy i rasizmu szczeg6lnie 

nurtujq pisarza, wy znawc~ tezy 0 braterstwie ludzi. 

92

TEMATY _____ _ ___ [ REFLEKSJE 

_ _ _ ____ _ ______ J _ _ ______ __ _____ _ _______ _ _ ____ _____ _ ___ ____ _____ _______ _ _ 

Gatunek stanowi najniisze piytro piramidy obserwacyjnej. 0 stopieD. 

wyiej sytuuj'l siy: narod, plemiy, grupa etniezna i wyznaniowa. 

U Ka puSciD.skiego Rosjanie pojawiaj'l siy obok szyitow i fedainow, Japonezyey 

obok Gruzinow, Ormian, Baszkirow ezy Grekow, Amerykanie 

obok plemion afrykanskieh: Langi, AehCli, Ka- Gatunek, p lemit( Sq 

kwa, Bari, Togo, Busoga ezy Nandi. Nie ehodzi tyl- niczym, jesli n ie 

ko 0 wyliezanky dziwnych, egzotycznych nazw, ale wdr apiemy sit( na 

o to, by poznac miano, ktorym narod sam siebie szczyt piramidy, by 

oehrzeit, jego symboliezne Imiy. Bo dopoki je pa- zobaczyc jednostkt(. 

m i~ tamy, nar6d istnieje w swej odrybnoSci kulturowej, 

mentalnej, w swym bogaetwie duehowym. Dekalog KapuScin 

skiego jest jasny i bezkompromisowy: nigdy nie zapominaj Imienia iad 

nego narodu, jdli nie eheesz zuboiyc sam siebie jako reportera 

i ezlowieka. Zawsze szanuj wol~ najmniejszej nawet grupy, jdli nazywa 

siebie wlasnym Imieniem - bo to znaczy, ie szuka swej toisamosei. Ni 

gdy nie ezyn z Imienia pretekstu do mordu i gwalcenia praw innyeh. 

Pi~tnuj naejonalizm. Piytnuj fanatyzm. 

Gatunek, plemiy - sprawy waine. Niezym s'l jednak, jeSli nie wdrapiemy 

si~ na szezyt piramidy, by zobaezyc jednostk~. Zasada detalu glosi 

przeeiei, ii kaide konkretne istnienie jest fenomenem, bez ktorego 

narodowi czy rasie brak raeji bytu. St'ld tei katalogi nazwisk ludzi wybitnyeh 

i dostrzeionyeh w t1u mie, artystow i pueybut6w, bogaezy i n~dzarzy. 

Pamiytaj imiy jednostki - ono wybiera j'l z masy jako istnienie 

autonomiezne i niepowtarzalne. To wlasnie pragnienie zrozumienia przez 

szezegol sprawilo, ie cesarz Hajle Sellasje oraz szach Iranu stali siy pretekstem 

do powstania ksiqzek, a Tania z Workuty i stary Indianin na 

meksykanskiej pustyni odkryei zostali jako ei, kt6rzy posiedli m'ldrosc 

("Ojeze - odezwalem siy w koneu - tu nie rna iadnej rzeki. - Stary milezal. 

- Sy nu - odpad po ehwili - ja jestem rzek'l i nie mog~ siy przeplyn'lC", 

WF). 

U Kapuseinskiego obserwator bywa rowniez obserwowany - przez 

samego siebie. W Lapidariach znajdujemy pewien epizod, ktory przytrafil 

si~ pisarzowi podezas zwiedzania Oksfordu. Nie zobaezyl nie z ealego 

rzadkiej urody kompleksu arehitektonicznego, nie uslyszal nie z wyezerpuj'lcyeh 

objasnien profesora - wszystko przeslonilo mu nagie udo 

odpoczywaj'leej na trawniku turystki. Jeden rueh nogi kobiecej przekre 

93

• 

KRYSTYNA KWASNIEWSKA 

slil wysilek i geniusz tw6rc6w oraz ideologow, podwazyl prymat metafizyki. 

W tej sytuacji Kapuscinski wyznaje za Terencjuszem: "Homo sum, 

humani nihil alienum a me esse puto". 

"Boli, ale trzeba ruszac" 

Teraz dopiero mozemy dookreSlic t~ fascynacj~: jeszcze bardziej 

intryguje Kapuscinskiego czlowiek w ruchu. Nie przypadkiem szczegolnym 

uznaniem pisarza cieszq si~ koczownicy; wspomina, jak przemierzal 

z nimi pustyni~ i bez jednego slowa poczul, ze oto spotkal swych 

braci. Pochwala kultur koczowniczych jest pochwalq wolnoSci, kreatywnOSci 

aktywizowanej w skrajnych warunkach i dlatego najbardziej wartoSciowej. 

W innym miejscu wyznaje: 

Najbardziej fascynujqce Sq momenty irracjonalne w historii. Bunty, wybuchy 

zbiorowych emocji, szal zniszczenia, erupcje samozaglady. Ich zaskakuj'lce przyczyny. 

CZltsto - blahosc powodu. Nagle wyzwolenie potltinych energii. I jak 

wszystko wraca w stare loiysko, jak nurt staje silt powolny, a przez plytkq wod~ 

znowu przeswituje piaszczyste dno (L). 

Owocem zafrapowania ruchem ku zagladzie staly si~ ksiqzki: Cesarz 

i Szachinszach oraz liczne reportaze opisujqce narodziny Trzeciego Swiata. 

Czlowiek wzniecajqcy rewolucj~ to r6wniez czlowiek w ruchu. 

W tym momencie dochodzimy do punktu bardzo istotnego: do miejsca 

styku ruchu fizycznego i poruszenia duchowego, czyli wewn~trznego 

jednostki. Granica ta jest bardzo plynna. Ruch fizyczny moze stac si~ 

ruchem mysli i odwrotnie - aktywnosc umyslowa dynamizuje, zmusza 

do poszukiwan: 

Podr6i to owocne przeiywanie swiata, zglltbianie jego tajemnic i prawd, szukanie 

odpowiedzi na pytania, kt6re on stawia. Tak pojmowane podr6iowanie jest 

refleksjq, jest filozofowaniem (L). 

Bezruch ciala to swiadectwo biernosci umyslu: 

Wszltdzie, wszltdzie ten sam widok ludzi siedz'lcych bez ruchu, calymi godzinami, 

na starych krzeslach, na kawalkach desek, na plastikowych skrzynkaeh, 

w cieniu topoli i mangowc6w, opartych 0 Seiany slums6w, 0 ploty i framugi 

okien, niezaleinie od pory dnia i roku, od tego, ezy swieci slonce, czy pada 

deszcz, ludzi osowialych i nijakich, jakby w stanie c~ronicznej drzemki, wlasci 

94


1[1 

wie nic nie robi,!cych, tkwi,!cych tak bez potrzeby i celu, a tabe (mozna przyi'lc) 

pogr'lzonych w myslowym odr~rwieniu (1). 

Skoro "podroiowanie jest filozofowaniem", spodziewamy si ~, ii ruch 

stanowi kategori~ filozoficzn'l, a nawet wartosc etyczo'l. Rzeczywiscie, 

u KapuScinskiego moiemy mowic 0 filozofii i etyce ruchu. Sarna kategoria 

ruchu jest ciekawa i niejednolita, sklada si~ z pomniejszych podkategorii. 

Gdyby brac pod uwag~ cech~ nat~ienia, daloby si~ wyrysowac 

os, na ktorej punktem zero bylaby b i ern 0 s C, czyli zatrzymanie 

ruchu. Posrodku osi sytuowalby si~ r u c h, zas strzalka zmierzalaby w kierunku 

po s pie c h u. Moina tu przytoczyc cal'l gam~ okreslen zwi'lzanych 

z poszczeg61nymi haslami, latwo rei zorientowac si~, ii maj'l one 

wyrazne nasycenie etyczne. "Biernosc", "stagnacja", "oboj~tnosC" , "pasywnosC", 

"myslowa drzemka", "bezruch", "ogl'ldanie" przeciwstawione 

s'l "ruchowi", ktory z kolei rozbija si~ na dwa rodzaje: r u c h w g I 'l b 

("podr6i", "zrozumienie", "rozmyslanie") oraz r u c hob 0 k ("pospiech", 

"chaos", "tempo", "zadyszka", "szybkosc", "powierzchownosc"). 

Jui na tej podstawie moina podj'lc pr o b~ zarysowania modelu filozoficzoo-etycznego 

wypracowanego przez KapuScinskiego. Przypomina 

on schemat budowy atomu, zloionego z dodatniego jqdra oraz ujemnie 

naladowanych elektron6w. Dodatnim j'ldrem nazwijmy kategori~ r u 

c h u w g I 'l b, zas b i ern 0 s c oraz r u c hob 0 k przyjm'l rol~ ujemnych 

elektronow. 

Model ten moina opisac za pomoq dw6ch opozycji: "biernosc 

ruch" oraz "ruch obok - ruch w gl'lb". Pierwsza z nich, podstawowa, 

zaklada, ii stagnacja jest zawsze negatywna i gl~bo ko destruktywna, jedyn'l 

szans~ zmiany stanu stanowi zas poruszenie. Biernosc i ruch rozpatruje 

pisarz w scislym pol'lczeniu z poj~ciami zla i dobra: "O dkrywanie 

dobra zaklada aktywnosc, wymaga od nas wysilku, postawy czynnej, 

zaangaiowania. Biernosc zwi~ksza nasz'l podatnosc na zlo" (L). 

Pasywnosc samozawiniona to cecha bogaczy-pasoiyt6w, wspolczesnego 

homo informaticus, nowego typu czlowieka. Poiywkq umyslow'l homo 

informaticus S'l strony Internetu, banki danych, multimedia. Natlok informacyj 

ny, moiliwosc uczestniczenia w ",rydarzeniach na calym swiecie 

w charakterze biernego widza vvytwarzaj'l postaw~ gapia, kt6ra nie wymaga 

aktywnego poszukiwania, ponoszenia odpowiedzialnoSci i ryzyka 

wsp61udzialu. Ogl'ldanie naleiy do sfery biernosci, charakteryzuje si~ 

95

• 

nacechowaniem zdecydowanie negatywnym. I 0 ile "podrozowanie jest 

Poruszanie si~ 

stanowi es e ncj~ 

zycia, podstaw~ 

komunikacji mi~dzyludzkiej. 


filozofowaniem", 0 tyle turystyka, przedkladajqca postaw~ gapia nad zrozumienie, 

splyca i pustoszy wrazliwosc wspolczesnego czlowieka. 

Istnieje jednak takZe pasywnosc narzucona. To stagnacja fizyczna 

i marazm umyslowy wszystkich niewolnikow totalitaryzmow, ofiar dyktatur, 

wszystkich glodujqcych i umierajqcych z pragnienia na pustyniach 

i w sawannach Afryki, na stepach Azji i w krajach Ameryki tacinskiej: 

"siedzqcych bez ruchu", "opartych 0 sci any slumsow", "osowialych i nijakich", 

"tkwiqcych bez potrzeby i celu". Ich ciala Sq zatrute glodem, 

lecz jeszcze gorsza trucizna paralizuje ich umysly i serca: poczucie odrzucenia, 

skazania, zb~dnosci wlasnego istnienia. "Tkwiqcy bez potrzeby 

i celu", najgl~biej zakazeni biernosciq Sq oglqdani na ekranach telewizorow 

przez rownie znieruchomialego homo informaticus. W ten sposob 

tworzy si~ kamienny krqg wzajemnej oboj~tnosci. 

Przejscie od biernosci do ruchu wymaga wysilku, koncentracji wszelkich 

wladz duchowych i fizycznych. Wysilek taki nalezy jednak podejmowac 

za wszelkq cen~, gdyz stanowi on element walki 0 przetrwanie 

Sq metaforq spelniajqq si~ 

czlowieczenstwa: "Mysl, ktora nie musi przebijac sit; 

z najwi~kszym wysilkiem, traci spoistosc, twardosc 

diamentu, wiotczeje i usycha" (L). Nawet jesli w grt; 

wchodzi slabosc chorego ciala, KapuScinski powtarza 

za doktorem: "Boli, ale trzeba ruszaC" (L). Siowa 

te brzmiq w ustach pisarza jak metafora i w istocie 

na wielu planach jego zycia. 

Poruszanie si~ stanowi esencj~ zycia, podstaw~ komunikacji mi~dzyludzkiej 

- to pozytywne jqdro filozofii autora Wojny futbolowej. Piszqc 

o koczownikach, daje takq definicj~: "Dla nich zycie oznaczalo ruch, 

pokonywanie przestrzeni, zatrzymani w jednym miejscu usychali i gin~ 

Ii" (WF). Czlowiek zatrzymany w ruchu fizycznym, a przede wszystkim 

- umyslowym, usycha i ginie, poniewaz istnienie jest podrozq. Ma ona 

jeden okreslony kierunek: w glqb, do wn~trza, ku poznaniu najgl~bszej 

metafizyki bytu. Choc w podrozy ograniczeni jesteSmy barierami naszych 

mozliwosci i nakazow etycznych, to r u c h w g I q b powinien 

si~ odbywac do konca: 

Czlowiek jest sam dla siebie pewn" struktur" granic. Nosi j" w sobie. Ci'lgle 

odczuwa jej nieustt:pliw,!, nieubtagan,! obecnosc. IvJ;ysli - jUl dalej nie powinie 

96


nem. Albo - jui: nie mog~ ani kroku. Zycie - to poruszanie si~ wewnqtrz tej 

struktury, ai: dojdzie si~ do granicy ostatniej i ostatecznej - do smierci (L). 

Tego, ii nie kaidy ruch jest jednak wartoSci'l pozytywn'l' dowodzi 

druga opozycja. Sprobujmy zdefiniowac rue h ob 0 k. Po pierwsze: to 

pospiech, powierzchowna percepcja swiata, pogon za sensacj'l wbrew 

poznaniu. Zawsze w biegu, jedni obok drugich, w rzeczywistosci nie odczytywanej, 

lecz przegl'ldanej jak ilustrowany magazyn, tracimy wspoludziai 

w najglt;bszym misterium bytu. Nie zgit;biaj'lc tajemnicy istnienia 

Innych, splycamy samych siebie, nasz wewnt;trzny nurt wysycha. Produktern 

rucnu jest budowanie, produktem zawrotnego tempa - destrukcja. 

Metro: pospieszne mijanie si~ ludzi. Twarze zamkni~te, nieczytelne. O boj~rne 

przeplywanie obok 3iebie milionow ludzkich losow, mysli, uczuc - niewidoczna, 

a najwainiejsza materia swiata (L). 

Na przeciwnym biegunie, Iecz wci'li w obrt;bie tej samej negatywnej 

kategorii, sytuuje sit; tabe inny rodzaj "ruchu obok" - ruch prowadz'lcy 

do zniszczenia, zamiast do zrozumienia: celowe, aktywne zlo, ktore 

owocuje chaosem. Tak wlasnie postrzega KapuScinski wojny, dziaiania 

Iudzi upojonych wladz'l: cesarza Hajle Sellasje, szacha lranu, afrykanskich 

"warlordow", dyktator6w, tyran6w, morderc6w na tronach, a tabe 

mnie i ciebie, jdJi na nasz, nawet bardzo ograniczony spos6b, zapragniemy 

stiumic przejawy woInoSci, zamkn'lc usta chcqcym mowic, skrt; 

powac, zabronic, zIikwidowac. A gdy juz kazdy oddech bt;dzie pod kontroI'l 

- spokojnie napawac sit; wladz'l, czyli rudzic sit;, ze fikcja stanie sit; 

prawd'l. Jednak kto wyzwala aktywne zio, ten nie zazna spokoju, skazany 

na poruszanie sit; 0 b 0 k spoczynku. 

Ciekaw'l czy wrt;cz porywaj'lcq rzecz'l staje sit; w takim systemie 

wartosci rewoIucja. Wieloletnie obserwacje podpowiadaj'l pisarzowi 

pewien schemat. Wybucha ona jako zbiorowe wyrwanie sit; ze stagnacji, 

staj'lc sit; wtedy pozytywnym aktem przelamania biernoSci na rzecz ruchu. 

Szybko jednak okazuje sit;, ii kaide zabojstwo wyzwala destruktywn'l 

dynamikt; zia, ktora niszczy samych rewoIucjonistow. Moment, 

gdy rewoIucja staje sit; wojn'l' to przejscie od ruchu do chaosu. Chaos 

zas pociqga za sob'l dezorientacjt; i bezradnosc. Szybko znajduj'l sit; ci, 

ktorzy umiej'l to wykorzystac, aktywizujqc zio dqz'lce do wydumienia. 

,,wszystko wraca w stare lozysko, ( ... ) nurt staje sit; powolny, a przez 

97 

II

III 


plytk 'l wod~ znowu przeSwituje piaszczyste dno". Igraszki z diablem nie 

wroz'l niczego dobrego czlowiekowi w ruchu. 

"Izmael ptynie dalej" 

o kaidej drodze lubi~ myslec, i e jest ana drogq bez kOllca, ie biegnie dookola 

swiata. A wzi~la si~ to stqd, ie z mojego Pinska moina bylo lodkq dotrzec do 

wszystkich oceanow. Wy ruszajqc z malego, drewnianega Pinska, maina oply· 

nqc caly swiat (L) . 

Pinsk to niewielkie miasto portowe na Bialorusi, polozone przy ujsciu 

Piny do Prypeci. W 1932 roku, kiedy przyszedl tam na swiat Ryszard 

Kapuscinski, juz od 12 lat lezalo w granicach Drugiej Rzeczypospolitej. 

Taki stan rzeczy mial trwae do 193 9 roku. Data i miejsce urodzenia 

pisarza wskazuj'l na fakt, ze jako siedmioletni Polak z kresow 

stan'll on oko w oko z zawieruch'l wojenn'l, Armi'l Czerwon'l, strachem 

i glodem. W tym wieku nie mogl jeszcze wiedziee, czym jest wielka polityka, 

totalitaryzm, nacjonalizm i terror, ktore za kilkadziesi'lt lat b~dzie 

pi~tnowal na kai.dej stronie swych ksi'lzek. Jednak nawet siedmiolatek 

zmuszony spae w ubraniu (bo w kazdej chwili trzeba bye gotowym 

do ucieczki), nieustannie glodny, stoj'lcy cal'l noc w kolejce po 

landrynki (w koncu dostaje do wylizania puszk~ po cukierkach), doswiadczaj'lc 

tego wszystkiego, zdaje sobie spraw~, ze nie tak powinien 

bye urz'ldzony swiat. 

Pinsk i czasy wojny nie daly przyszlemu podroznikowi zadnych perspektyw, 

zadnej mozliwoSci rozwoju intelektualnego. Daly mu gorzkie 

doswiadczenie nieszcz ~scia i upokorzenia. W Lapidariach KapuScinski 

wspomina, i.e zim'l w czasie wojny nie mial but6w: kosztowaly 400 zlotych, 

czyli 0 400 za duzo jak na mozliwosci rodzicow. M usial wi~c, glodny 

i splakany dziesi~cioletni chlopiec, sprzedae 400 kostek mydla po zlotowce, 

aby zarobie na drewniaki. M alo kogo w tych czasach stae bylo 

na luksus mydla, wi~c handel ci'lgn'll si~ bez konca. Wreszcie bury zostaly 

splacone. 

JednakZe skoro lata okupacji nie rozwijaly niczego poza instynktem 

przetrwania, sk'ld u dziecka 0 pustym zol'ldku mysl, iz z jego miasteczka 

mozna dotrzee 16dk'l do wszystkich oceanow W KapuScinskim pasja 

98

TEM ATY I REFLEKSJE 

rue h u kielkowala bardzo wezeSnie i okazala si~ ezyms znaeznie trwalszym 

nii ehlopi~ ee marzenie, okazala s i ~ iyeiowq Jesli zastanawiamy 

pr6bq zrozumienia, dlaezego ludzie krzywdzq si~ siC(, co reporter powinawzajem, 

dlaezego dzielimy si~ na glodnyeh i sy nien uczynic, by 

tyeh, ofiary i kat6w. O to pierwsze oznaki "eharak zrozumiec Innego, 

teru reportera". Maly ehlopiee, obserwujqey po- Kapuscinski nie waha 

eiqgi podczas codziennej drogi do szkoly, przyswajal siC( podp owiedziec: to, 

sobie skomplikowanq prawd~, ie istnienie jest pod na co s tac czlowieka. 

r6i q w swiaty dalekie i nieznane - niezaleinie od 

tego, ezy lei" na drugiej p6lkuli, ezy tei ukryte Sq W stojqcym obok ezlowieku. 

Dwadzieseia lat p6zniej reporter Ryszard KapuScinski rozpoeznie 

swoje wieloletnie podr6ie po Afryee, Ameryee taeinskiej i Azji. Jego 

i yeie stanie si~ symbolem "ruehu absolutnego": 

Walizk,< zapakowae - rozpakowae, zapakowae - rozpakowae, zapakowae, maszyna 

do pisania (Hermes Baby), paszport (SA 323273), bilet, lotnisko, schodki, 

samolot, zapiqe pasy, start, odpiqc pasy, lot, kolysanie, slonce, gwiazdy, kosmos, 

biodra spacerujqcych stewardess, sen, chmury, spadajqce obroty silnik6w, 

zapiqe pasy, zniianie, kolowanie, lqdowanie, ziemia, odpiqc pasy, schodki, lotnisko, 

ksiqieczka szczepien, wiza, do, taks6wka, uIice, domy, ludzie, hotel, klucz, 

pok6j, duszno, pragnienie, innosc, obcose, samotnosc, czekanie, zm,

II 


stem w Afryee, to nie piszy list6w i nie telefonujy do domu. Inny swiat znika. 

W przeeiwnym przypadku bylbym outsiderem. Potrzebuj~ przynajmniej chwi 

Iowego zludzenia, ze swiat, w kt6rym w tej ehwili jestem - jest jedyny. Czasami 

wykraeza to poza zludzenie. Czasami bylem pewien, ze przezywam sw6j ostatni 

swiat, ze stqd droga prowadzi juz tylko do nieba (L). 

Ruehliwose podr6znika z Pinska jest w it;e ruehliwoseiq eiala i mysli 

- to drugie objawia sit; wyraznie w jego teehniee pisarskiej. Poetyka fragmentu 

uksztaltowala takie ksiqzki jak: Lapidaria, Szachinszach, Cesarz; 

fotografie, notatki, nagrania magnetofonowe, cytaty lektur stanowiq 

podstawowq ieh materit;. W polqezeniu z formq - sekwenejami krotkieh 

zdan lub, przeeiwnie, nagromadzonymi okrdleniami, wyliezeniami, 

dajq wrazenie dynamiki, szybkoSci. Sq momenty, gdy jakas sila odsrodkowa 

rozsadza te teksty o d wewnqtrz: 

Sk~d wezmy ei benzyny, powiedzial Nelson, posIij do Lubango, jak posIy, czlowieku, 

kiedy nie mam siy czym ruszyc, swietlna seria przeleciala nad nami, 

potem druga, trzeeia, Nelson, odezwal siy ten, kt6ry trzymal drzwiczki samochodu 

tak, jakby nie cheial nas pUScic, m6wiy ci, jest zJe, wytlu k ~ nas jak kurczaki 

i znowu bJisko jeden granat ... (WF). 

Innq eharakterystyeznq oznakt; nieustannego wewnt;trznego poruszenia 

KapuScinskiego stanowi wyglqd jego pokoi hotelowyeh, w ktoryeh, 

do ezego pisarz przyznaje sit; z dumq, panuje nieprzecit;tny balagan: 

(... ) caly zastany porzqdek rozsypuje si~ i przepada,wszystkie 

rzeczy nabierajq zyeia, zaezynajq przenosic siy z miejsea na miejsce, wehodzic 

w coraz to nowe uklady i zwiqzki, robi si~ eiasno i barokowo, a tym samym 

bardziejzyezliwieiswojsko.Mozna odetehnqc i rozluznic sit; wewnprznie 

(Sz; podkr. K.K.) . 

Niestety efektem uboeznym trybu zycia ezlowieka w ruehu Sq "innose, 

obeose, samotnose, ezekanie, zmt;ezenie", ezyli ogromna pokusa 

biernoSci, zrzueenia z siebie odpowiedzialnoSci bycia reporterem. KapuScinski 

potrzebuje ruehu jak powietrza, a jednak, co sam wspomina 

w Wo;nie futbolowe;, kilkakrotnie podjql pr6bt; zmierzenia sit; z pasywnokiq 

"biurka"_ Ow mebel- nieco demoniezny, ehoe opisany z duzym 

poezueiem humoru - w ujt;ciu pisarza staje sit; symbolem znieruehomienia, 

trwania w potrzasku, przedmiotem namit;tnej, nieskrywanej nienawiki 

("Nie eierpit; biurek!" - WF). Mozna pr~y p uszezae, i.e w koszma 

100


_ __ - ___ - - - - - _ __ - - - - __ - - __ - 1 - ___ __ ___________ _ _ ________ _ _________ _ _________ _ ___ _ __ _ 

rach KapuScinskiego to wlasnie potworne biurko porywa i pozera krolewny, 

a on, nowy Don Kichot, dzielnie rozprawia silt z tym stokroc 

gorszym wcieleniem wiatrakow. 

Perypetie zwi,!zane z karieq "biurkow,!" w przypadku korespondenta 

PAP-u zawsze znajdowaly jedno rozwi,!zanie: odsun,!c krzeslo, wstac i ruszyc 

w dalsz,! drog ~ . Ziemia jest okqgla, wyruszaj'!c z Pins ka, mozna 

oplyn,!c j,! cal,! i wrocic na to samo miejsce. Wtedy nalezy oplyn,!c j,! 

jeszcze raz, a potem setki, tysi,!ce razy. PrzeSwiadczenie, ze wszystko 

znamy, to tylko nasze zludzenie. Zawsze pozostanie cos do zrozumienia, 

gdyz zar6wno rzeka 5wiata, jak i nasze wewnlttrzne rzeki s,! plyn,!c

TEMATY TREFLEKSJE 

NIEPEWNOSC OKA 

Malgorzata Ki towska-Lysiak 

stowo 

i obraz 

Status fotomontazy Romana Cieslewicza od 

poczlltku nie byl ilustratorski. Jego cykl byl 

raczej autonomicznll propozycjll artystycznll, 

wyroslll z przezycia towarzyszllcego lekturze 

Sch ulza. 

Schulzowska proza wielokrotnie iywila wyobraini~ innych artyst6w. 

Wsr6d pr6b znalezienia dla niej ekwiwalentu plastycznego zwraca uwag~ 

cykl trzynastu fotomontaiy wykonanych przez Romana Cidlewicza 

w 1962 roku. Prace te ani nie byly przeznaczone do spelnienia funkcji 

ilustracyjnej, ani tei nigdy takiej roli nie odegraly. CieSlewicz byl zawsze 

zafascynowany niezwyklym swiatem prozy Sklep6w cynamonowych i Sanatorium 

Pod Klepsydrq i tworzqc fotomontaie, dal temu wybitny artystycznie 

wyraz. Cykl nie od razu zostal doceniony: spotkal siy z dezaprobatq 

Zbigniewa Florczaka, Anura Sandauera oraz 19nacego Witza. 

Krytycy uwaiali, ie sugestywnosc literatury Schulza jest nieprzekladalna 

na inny, nieliteracki j~zyk. Kto wie, czy w pewnym sensie przed tq 

prozq nie skapitulowal nawet sam jej autor - jej pierwszy i jedyny jak 

doqd ilustrator. Kwestia ta wymaga jednak osobnego studium. 

Pr6cz Schulza nikt takiej pr6by nie osmielil si~ podjqc; nikt nie osmie 

Iii si~ wprowadzic do jego tekstu plastycznych kompozycji w jakikolwiek 

spos6b ten tekst komentujqcych. Pr6by tworzenia ilustracji byly 

jednak podejmowane, czego przykladem s'l chpciaiby malo znane prace 

102

II 

TEMATY __ _____ __ [ REFLEKSJ ___________ E _____ J _ ___________ _____ __________ __ ____ ___ _____ ________ ___ ___ _ 

Olgi Siemaszko. 0 ile wiem, nie ukazal si ~ jednak tom prozy, w ktorym 

doszloby do bezposredniego spotkania teksru Schulza z cudzq tworczo 

Sciq plastycznq. 

Status fotomontazy Romana Cieslewicza od poczqtku nie byl, jak 

wspomnialam, ilustratorski. "Nigdy mi na mysl nie przyszlo kompletowanie 

wizualne prozy Bruna S. Trzeba bye czlowiekiem wyjqtkowo pretensjonalnym, 

zeby si~ podjqe i przyznae do tego" - stwierdzal autor 

w jednym z listow (30 wrzesnia 1991) do nizej podpisanej. Jego cykl 

byl raczej auronomicznq propozycjq artystycznq, wyroslq z przezycia 

towarzysz,!cego lekrurze. Stanowil owoc procesu emocjonalno-intelekrualnego, 

byl probq wnikni~cia w istot ~ prozy, a nast~pnie probq unaocznienia 

charakteru tej istoty za posrednictwem srodkow dost~pnych 

sztukom wizualnym. D ost~pnych, ale, jak si~ mialo okazae, wymagajqcych 

dose znacznej korekty. Bez niej bowiem Cieslewicz moglby si~ jedynie 

wpisae w ktorqs z zastanych konwencji. Nie chcial tego. Nie pozwalal 

mu na to nie tylko szacunek dla mistrzostwa Schulza, ale rowniez 

jego wlasne ambicje artystyczne. Z calq pokorq, z calym zrozumieniem 

dla niezwyklosci tei prozy, staral si~ podjqe z niq dialog - na miar~ mozliwoSci 

wspolczesnego tworcy i na miar~ wyzwan wspolczesnej sztuki. 

Jego fotomontaze, nieufnie przyj~te w Poisce, pokazane jesieniq 1963 

roku w paryskiej galerii Mandragore zyskaly przychylnose krytyki francuskiej, 

ktora zauwazyla i podkreslila umiej~tnose polqczenia przez autora 

"artystycznego" z "uzytecznym", autonomicznoki nowego dziela 

z wiernosciq duchowi (nie literze) oryginalu, czyli tekstowi Schulza. Eksponowano 

rowniez odkrywczose warsztatowq Cieslewicza, ktory 

w Schulzowskim cyklu reaktywowal zapomnianq technik~ i tworzyl z jej 

udzialem wlasny, aktualny j~zyk plastycznej wypowiedzi. Sukces ten 

umozliwil grafikowi prac~ we Francji i ostatecznie pozwolil mu tam 

pozostae. Jego dalsza tworczose pokazala, ze proza Sklep6w cynamonowych 

byla dIan rodzajem "imperatywu", bez ktorego bye moze uksztaltowalaby 

si~ nieco inaczej, bye moze mniej oryginalnie i - paradoksalnie 

- mniej samodzielnie. Tego ostatniego nie da si~, oczywikie, stwierdzie 

z pewnokiq, niemniej Cieslewicz do konca zycia pami~tal 0 tamtym 

wyzwaniu, owym "heretyckim" impulsie, przykladal don wielkq wag~, 

podkreslal istotnosc parailustratorskiego doswiadczenia, nie mowiqc juz 

o tym, ze byl niezmiennym admiratorem literatury Schulza, a przy tym 

103

II 

MALGORZATA KlTOWSKA-LYSIAK 

bardzo przejmowala go tragedia iycia autora Sanatorium Pod Klepsydrq_ 

M ial tei niebagatelne zaslugi jako inicjator i faktyczny organizator 

pierwszej francuskiej (i bodaj w ogole pierwszej zagranicznej) wystawy 

rysunkow Schulza - w Centre de Civilisation Polonaise na Sorbonie 

(w grudniu 1975 roku)_Jej niewielki katalog byl cenny zarowno z uwagi 

na krotki wstyp autora fotomontaiy, reprodukcje kilku prac Schulza, 

jak tei bibliograficzne podsumowanie francuskich publikacji poswiyconych 

jego dzielu_ 

Same fotomontaie to cykl prac, ktore odnosz'l siy b'ldi og6lnie do 

konkretnych opowiadan z obu tomow prozy, b'ldi szczeg610wo do zjawisk 

lub postaci. Do pierwszych nalei'l: Sierpien, Manekiny, Nemrod, 

Ulica Krokodyli, Karakony (Tarakany), Wichura, Wiosna, Sanatorium Pod 

Klepsydrq, Pan Edzio, Kometa; do drugich: Tluja i Ulica . Aby oddac Schulzowsk'l 

wizjy literackq, jej fantazmatyczn'l wielowarstwowosc, CieSlewicz 

zastosowal metody, ktora ze swej natury posluguje siy fragmentami 

",innych rzeczywistosci" - polega na l'lczeniu w jednorodn'l artystycznie 

calosc element6w 0 roinych rodowodach, glownie nalei'lcych 

do obszaru iycia potocznego, kultury popularnej. Ola wykreowania 

pelnego (a nie hybrydalnego) obrazu nie wystarczy zatem "pozszywaC" 

heterogeniczne cZySci ze sob'l, ale trzeba je poddac operacjom, ktore ich 

pierwsze znaczenia wplot'l w ogolniejszy sens. Ten tok postypowania 

bliski jest surrealizuj'lcej metodzie Schulza, ktory przy pomocy ukazywanych 

z naturalistyczn'l niekiedy doslownosci'l form rzeczywistych 

budowal swoj swiat literackiej fikcji - spl'ltanymi nicmi tkal swoisty 

calun snu, miykko spowijaj'lcy wybuchy potocznoSci. Aby z t'l metod

~ 

TEMATY I REFLEKSJE ~ 

____ ______ _ _________ _____ J _____________ _____ ________________ __ _ _ ___________ ___ _ __ _ 

konfiguracje (Ulica) nie respektujqce pierwotnych znaczen, ale - wlasnie 

na spos6b po trosze surrealistyczny - ewokujqce nowe tresci. Niekiedy 

autor odrealnial tak dalece material wyjSciowy, pierwotny, ze jego 

oryginalny sens przestawa! byc rozpoznawalny, dziltki czemu wyjqtkowo 

skutecznie neutralizowal silt charakter fotomontaiu, a dzielo zyskiwalo 

na sp6jnoSci i autonomicznosci (Wichura). "Tworzqc fantastyczne 

postacie, Cieslewicz tak integruje elementy, ze zaciera wszelkie »szwy« 

fotomontaiu, kt6ry jakby przestaje byc montaiem heterogenicznych 

cZItSci, przeistacza silt w niezwyklq k rea c j It - przestaje oznaczac, zaczyna 

znaczyC" - podkreslala Seweryna Wyslouch. Innym razem technologia 

pozostawala czytelna, co jednak nie przeszkadzalo w utrzymaniu 

Schulzowskiej atmosfery przedstawien i nie przekrdlalo rangi inwencji 

samego CieSlewicza (Manekiny, Tluja, Ulica Krokodyli). Ta 

inwencja znalazla jednak najdobitniejszy wyraz w kompozycjach skonstruowanych 

na zasadzie symetrii, bt;dqcej w zgodzie czy to z osiq pionowq 

(Tarakany , wspomniana Tluja), czy poziomq (Sanatorium Pod Klepsydrq) 

przedstawienia. Wyrainy podzial obrazu na dwie cZItSci, wzajemnie 

odbijajqce silt w sobie niczym w lustrach, jest - kto wie, czy nie 

najciekawszq plastycznie - pr6bq nawiqzania do wielowarstwowej rzeczywistosci 

wykreowanej przez Schulza-wizjonera, a zarazem do kwestii 

tozsamoSci i powtarzalnosci motyw6w jego prozy. (W perspektywie 

dalszej tw6rczosci CieSlewicza tego rodzaju rozwiqzanie kompozycyjne 

okaze silt niezwykle istotne: kompozycja osiowa zrewolucjonizuie jt;zyk 

jego kolejnych realizacji i zdominuje je na wiele lat. Z najdzie to odbicie 

w fotomontaiach z serii Figury symetryczne, a tabe w plakatach, jak 

Szewcy czy Z oom). 

Te rozmaite "manipulacje" dokonywane przez grafika na gotowym 

i, wydawaloby silt, jednorodnym materiale poczqtkowym doprowadzily 

do jego przeksztalcenia, swoistej re-integracji w imilt celu, jakim bylo 

wypracowanie takiego w!asnego znaku plastycznego, kt6ry stanowilby 

odpowiednik prozy Schulza, nie zas jej bezposrednie odbicie, nie po 

prostu odtworzenie w nieliterackim wl6knie. Grafik nie by! narratorem, 

nie podqza! za bohaterami prozy i wydarzeniami, 0 kt6rych opowiada 

slowo. On tylko - i az - staral silt przetwarzac doznania, sub limowac, 

ocalac. lego syntetyczna, i subiektywna, wizja wybranych wai nych 

wqtk6w prozy nie wypaczyla jednak jej sensu. Fotomontaze nie stracily 

105

• 

MALGORZATA KITOWSKA-LYSIAK 

istotowej, by tak rzec, wi~ zi z opowiadaniami; przeciwnie: uwzgl~dnily 

specyfik~ , zlozonosc, wreszcie nastroj prozy. I w tym - tylko w tym 

sensie moina mowic 0 ich swoistej "uiytecznosci" czy tei "sluiebno 

Sci". Przy calej, rzecz jasna, odr~bnosci i swoistosci. 

Kojarzone razem roinorodne skladniki kompozycji, pochodzqce Z realnego 

swiata ludzi, zwierzqt, roslin i przedmiotow, CieSlewicz - w zgodzie 

z "duchem" Sklep6w cynamonowych i Sanatorium Pod Klepsydrqpokazal 

tak, jakby wykonywal rysunek anatomiezny, jakby pragn C}1preeyzyjnie 

zbadac wn~trze kaidego z elementow. Zarazem nieustannie 

kwestionowal ich toisamosc, zaklocal zew n ~trzne wyglqdy. Dz i~ki temu 

groteskowa deformaeja, personifikaeja, zoomorfizaeja podtrzymuje dramatyezne 

napi~eie mi~dzy poszczegolnymi c Z~Scia mi owych "ukladanek", 

a ealosc zyskuje na wyrazistosci. Moina by byio powiedziee, ie 

mamy tu do czynienia ze szczegolnego typu "realizmem spot~go wanym", 

analogieznie do snu, ktory, jak wiadomo, p ot~g uj e przede wszystkim 

doznania rzeezywiste. Swoistej, interesujqcej metaforyzacji ulegl tei wqtek 

erotyczny, ktory przyniosl splot emoeji i znaczen bye moie jeszeze bardziej 

skomplikowany nii u Schulza. Wreszcie - interesujqeym pomyslem 

okazala si~ idea wielobarwnosei fotomontazy. Efekt ten dodatkowo 

podkresla bujnosc wyobraien pisarza i koresponduje z bogaetwem 

jego artystyeznej kreacji. Zupelnie niezwykla jest pod wszystkimi tymi 

wzgl~dami Tluja. 

,,wariatka Tluja" pojawia si~ kilkakrotnie w prozie Schulza. Oto, 

jak autor przedstawia jq w opowiadaniu Sierpien: "Tluja siedzi przykllcni~ta 

wsr6d ioltej poseieli i szmat. Wielka jej glowa jeiy si~ wiechciem 

ezarnyeh wlosow. Twarz jej jest kurczliwa, jak miech harmonii. Co chwila 

grymas placzu sklada t~ harmoni ~ w tysiqc poprzeeznych fald, a zdziwienie 

rozeiqga jq z powrotem, wygiadza faldy, odslania szparki drobnych 

oezu i wilgotne dziqsla z ioltymi z~ ba mi pod ryjowatq, mi~sistq 

wargq. Mijajq godziny peine iaru i nudy, podczas ktoryeh Tluja gaworzy 

polglosem, drzemie, zrz~dzi z cicha i chrzqka. M uchy obsiadaj'l nieruchomq 

g~stym rojem. Ale z nagla ta cala kupa brudnyeh galganow, 

szmat i strz~pow zaczyna poruszac si~, jakby oiywiona chrobotem lftgnqcyeh 

si~ w niej szezurow. Muchy budzq si~ sploszone i podnoszq 

wielkim, huezqcym rojem, pelnym wScieklego bzykania, blyskow i migotan. 

I podczas gdy galgany zsypujq si ~ na zierpi~ i rozbiegajq po smiet 

106

TEMATY [ REFLEKSJE 

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - ----- - -- - - - - - -- -- - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - -- - - - - - - - -- -- 

nisku, jak sploszone szczury, wygrzebuje si ~ z nich, odwija z wolna jqdro, 

wyluszcza si~ rdzen smietnika; na wpot naga i ciemna kretynka 

dzwiga s i~ powoli i staje, podobna do boika pogallskiego, na krotkich, 

dziecinnych noikach, a z na p~c znia te j zlosciq szyi, z poczerwienialej, 

ciemniejqcej od gniewu twarzy, na ktorej, jak malowidla barbarzynskie, 

wykwitaj'l arabeski nabrzmialych iyl, wyrywa si~ wrzask zwierz~cy, 

wrzask chrapliwy, dobyty ze wszystkich bronchij i piszczalek tej pol 

zwierz~cej, pol boskiej piersi. Bodiaki, spalone sloncem, krzyczq, lopuchy 

puchnq i pyszniq si~ bezwstydnym mi ~se m, chwasty slini'l si~ blysz 

CZqcym jadem, a kretynka, ochrypla od krzyku, w konwulsji dzikiej uderza 

m i~ sis tym lonem z wscieklq zapalczywoSci'l w pien bzu dzikiego, 

ktory skrzypi cicho pod natarczywosciq tej rozpustnej chuci, zaklinany 

calym tym n~dzarskim chorem do wynaturzonej, poganskiej plodno 

Sci". CieSlewicz wydobyl z tego pulsujqcego, zmyslowego, nieomal fizjologicznego, 

opisu nieujarzmionej, pokqtnej miloSci dwa tony: zwierz~co 

se Tlui i ucz!owieczenie swiata, ktory jq otacza (gatgany rozbiegajq 

si~, bodiaki krzYCZq, chwasty sliniq si~... ). Tluja nie jest kobietq; nie rna 

nawet swiadomoSci, ie moglaby niq bye. Naleiy, jak powiedzialaby Wislawa 

Szymborska, do odr~bnego rodzaju - do "ienskiej fauny" (Kobiety 

Rubensa). CieSlewicz, jak Schulz, sprowadza jej pleiowq ide ntyfi kacj~ 

do jednej fun kcji - do seksualnosci, do "wynaturzonej, poga6skiej plodnosci". 

Jej wizualny "portret" w ukciu grafika tworzy pol'lczenie wydatnego 

nagiego biustu z pokrytq czarnym, owadzim meszkiem glowq 

skomponowanq z dwoch wyolbrzymionych much; w "twarzy" (trudno 

o niej mowie w sensie, do ktorego przywyklismy) dominuje pionowa 

mi~sista szczelina ... 

Ten obraz Cieslewicza spokrewnia w nieoczekiwanie wyrazny, ekspresyjny 

spos6b wyob rain i~ Schulza z nasyconq sensualizmem wyobrazniq 

Felliniego (nie tylko, i nie w pierwszym rz~ dzie, z jego steatopygicznymi 

olbrzymkami z Rzymu czy Amarcordu; proza Schulza jako drohobycki 

Amarcord - to zresztq temat wart osobnego szkicu). Obscenicznose 

przedstawienia jest niedwuznaczna. Ale nie wydaje si~ prowokacyjna, 

podobnie jak nie potrzeba prowokacji kierowala Schulzem, kiedy zbacza! 

z obszarow zdeterminowanych przez obyczajowe konwencje. W jednym 

i w drugim przypadku, i u Schulza, i u FeJiiniego, odnajdujemy obraz 

smietniska swiata, marginesu rzeczywistosci, epizodu z iycia, ktore nie 

107

II 

MALGORZATA KlTOWSKA-LYSlAK 

rzadko u Schulza toczy si~ w "trzynastym miesiqcu", a wi~c poza ezasem, 

poza konwencjq, stylem, obyczajem. W jednym i w drugim przypadku 

bohaterkq epizodu jest "ciemna kretynka", infantylna, odrzueona. 

PodkreSlenie "zwierz~eoSci" pozwala ukazae jej ukryte emoeje, to, 

co niewidzialne. He podobnyeh, analogicznie eharakteryzowanych postaci 

zaludnia Schulzowskq proz~ Pokr~ceni dziwacy to jego pisarska 

specjalnose. Jakie jednak barwni, jak pelni fantazji, inwencji. A przy 

tym - z naturalnq godnosciq znOSZqCY, a nawet przekraczajqey, sw6j los... 

Dose wspomniee jednego tylko - Jakuba. CieSlewicz b ezb!~dnie wyezuwa 

intencje Schulza i wydaje si~ ow stan rzeczy honorowac. Jui w samej 

roinorodnosci artystycznych zabiegow mozna dopatrywac si ~ c h~ci zadoseuczynienia 

rozmaitosci drohobyckich typow i sytuacji ludzkich. 

Fotomontaie wykonal tworca mlody (urodzil si~ w 1930 roku 

i, co w Schulzowskim kontekScie wanG zauwaiyc, przyszedl na swiat 

we Lwowie; obaj artySci pochodzq zatem z tego samego matecznika). 

W pewnym sensie, jak wspomnialam, fakt, ie we Francji spotkaly si~ 

z uznaniem, by! dIan swego rodzaju blogos!awienstwem na drog~ dalszych 

tworczych poszukiwan. Przywiqzywal do tych okolicznoSci duiq 

wag~. Po bez mala trzydziestu latach nie mia! jui jednak dawnej smialosci. 

Poproszony w roku 1992 0 napisanie kilku slow do ksi'liki przygotowywanej 

w zwiqzku z setnq roczniq urodzin i pi~edziesiqtq roczniq 

smierci Brunona Schulza, najpierw zareagowal entuzjastycznie, a nast~pnie 

wycofal si~. Argumentowal: "CzujqC si~ kompletnie bezsilny wobec 

Brunona Schulza, jego wagi, sily, talentu i wplywow (... ), chowam si~ 

w ukorze" (list do niiej podpisanej z 24 lutego 1992). Gdyby owa bezsilna 

"ukora" uniemozliwila mu p rac ~ w mlodosci, nie powstalyby 

"Schulzowskie" fotomontaze, akt wazny nie tylko w dziejach recepcji 

Sklep6w cynamonowych i Sanatorium Pod Kiepsydrq, ale r6wniei 

w skomplikowanej historii korespondencji sztuk, tutaj - slowa i obrazu. 

MAtGORZATA KlTOWSKA-LYSIAK, ur. 1953, historyk i krytyksztuki, 

adiunkt w Katedrze Historii Sztuki Nowoczesnej KUL. Ostatnio wydala 

: Slady. Szkice 0 sztuce polskiej po 1945 roku (1 999). 

108

TEMATY ________ I ___ REFLEKSJE 

___ J _ ________ _____ ___ _ ____________ __ __________ _ __ _ _ 

MIDRASZE 

Pawel Spiewak 

Noe 

sp rawiedliwy 

enota sprawiedliwosci spotyka sil( z rnilczeniern 

i posluszenstwern Noego, a spelnia sil( w jego 

trosce 0 caly dobytek zgrornadzony na korabiu. 

Cadik, sprawiedliwy, jest tyrn, kto dzierzy skarb, 

ale nie jest jego wlascicielem. R oz po rz~ dza nirn, 

korzysta zen, ale rna go uzye w zgodzie z wolq 

tego, od kogo wszystko otrzyrnal. 

Potop przychodzi w dziesiqtym pokoleniu od stworzenia czlowieka. 

Liczba d z i e s i~ c wydaje si~ tu wielce znaczqca. D ziesi~cioma powiedzeniami 

Elohim, B6g sprawiedliwoSci i sqdu, stworzyl swiat. Dzi e si~c jest 

przykazan. Dz i esi~c plag spada na Egipcjan. Dzi e si~ciu pr6bom poddany 

zostaje Abram-Abraham. 0 dziesi~ciu emanacjach - sefirot Boga pi 

SZq kabaliSci. A przede wszystkim pierwsza litera imienia Boiego, jud, 

rna wartosc gernatrycznq dziesi~c . Historia zawarta w Torze nie tylko 

opowiada 0 losach kolejnych pokolen, ale odslania nam, jak zdajq si~ 

twierdzic liewi komentatorzy, irni~ Boga. 

Potop kojarzy nam si~, oczywiScie, z arkq. Slowo to pojawia si~ w Biblii 

dwukrotnie. Po raz pierwszy w historii Noego, po raz drugi w opowieSci 

0 Mojieszu. Maly Mojiesz, ocalony cudownie z rzezi niewiniqtek, 

unosil s i~ w koszu. W oryginale hebrajskim 6w kosz nazwany jest 

arkq. Ocalenie Mojsze Rabeniu jest w ten spos6b niemal utoisarnione 

z przetrwaniem ludzkoSci, co stalo si~ dzi~ki Noemu. Arka Noego i Moj 

109

• 

PAWEt SPIEWAK 

zesza jest oczywisq prefiguracj'l Arki Przymierza (aron habrit) zawieraj'lcej 

skarb dla ludzkoSci najwi~kszy . Arka staje siy symbolem zbawienia 

Zyd6w i ludzkoSci. 

Slowo arka posiada dwa znaczenia. Pierwsze jest oczywiste: to korab, 

pudelko. Wedle drugiego arka (tewa) oznacza slowo. W slowie 

-arce unosi si~ na wodach potopu zwierzyniec Noego. Slowu-arce powierzone 

jest zycie M ojzesza ocalonego przez c6rky faraona. Stowo lqczy 

dwa wydarzenia i dwa brzegi: zniszczenie swiata i zniszczenie rnyskich 

potomk6w Izraela z ocaleniem czy nowym pocz'ltkiem. Powierzamy 

si~ slowu. Powierzamy si~ czemus kruchemu i niepewnernu jak 

obietnica, nakaz. NiepewnoSci i smiertelnemu zagrozeniu przeciwstawia 

si~ cos nienamacalnego, cos niezakorzenionego, pozbawionego oparcia 

w jakiejkolwiek racjonalnie ugruntowanej koniecznoSci. To slowo 

wykracza poza racjonalny namysl. Arka w opisie biblijnym unosi si~, 

dryfuje na wodach. N ikt niq nie steruje. Nie rna zagli, wiosel. Noe nie 

jest marynarzem i nie zna si~, jak mozna sqdzic, na zeglowaniu. Ocalenie 

nie dokonuje si~ za sprawq jego pomyslowoSci (jakZe inaczej rysuje 

si~ obraz innego zeglarza - O dyseusza), ale za spraWq boskiego slowa. 

Arka mogla ocalee jedynie d z i~k i woli Boga. 

HaSzem (Szem po hebrajsku znaczy Im i ~ ) dokladnie instrullje Noego, 

jakie majq bye wymiary arki, ile powinno bye poklad6w i jak rna 

wyglqdae okno. Interpretatorzy spierajq si~, czy bylo to okno czy tajernniczy 

kamien rozswietlajqcy drog~ w ciemnoSciach ulewy. Podane liczby 

majq wartose gematrycznq r6wnq wartoSci slowa laszon. A laszon 

oznacza j~zyk, mow~ . Tak wiyc arka-slowo jest mOWq, wiadomoSciq 

przenoszonq przez pow6di. Jest tym, co spaja i pozwala przetrwac llldzkOSci 

i wszelkiemu zyciu. Istnieje one mocq slowa, kt6rym B6g stworzyl 

swiat i kt6rym podtrzymuje go w dalszym byciu. Jednose swiata 

stoi l1a slowie, a slowo stoi u poczqtku stworzenia. 

Noe, a imi~ to znaczy pocieszenie, dowiaduje s i ~ 0 zniszczeniu swiata 

i otrzymuje dokladnq instrukcj~, jak ma zbudowae arky. Wedle" midraszy 

sadzi drzewa gofrowe (gatunku tych drzew nie da siy teraz okrdlicj 

innych wzmianek 0 takim gatunku drzew w Biblii nie rna) i czeka kilkadziesiqt 

lat na to, by drzewa sciqe i przysposobie na arky. Pracy swojq 

wykonuje przez sto dwadzieScia lat w calkowitym posluszenstwie i w rnilczeniu 

. Z jego ust nie pada ani jedno slowo. AI(i si~ nie buntuje, ani nie 

110


probuje wyjasnic nikomu, co i dlaczego czyni, choc moina sobie wyobrazic, 

ie ludzie widzieli, co robi i mogli zadawac pytania. Noe zna 

ta j e m nic ~ przeznaczenia. Wie, jaki los spotka jego pokolenie . Nie probuje 

nikogo nawracac. N ie pelni roli Kasandry. Nie zapowiada rychlej 

katastrofy. I nie ucieka przed nakazem nawracania, jak czynil to Jonasz. 

Nie dba 0 zbawienie innych ludzi. Przyjmuje za oczywistosc, ie tylko on 

i jego rodzina znajdq ocalenie. N ie spiera si~ z Bogiem, nie kwestionuje 

Jego wyrokow. Jakie inaczej post~ p owai Abraham i M ojiesz. Abraham 

targowal s i~ z Bogiem 0 i ycie mieszkancow Sodomy. Mojiesz protestowal 

przeciw Bogu, gdy Ten zagrozil wygubieniem Izraela i zaproponowal 

tylko jemu ratunek. Nie chcial jedynie iycia dla siebie i prosil 0 wybaczenie 

grzech6w narodu, a jesli nie - i qdai wymazania swego imienia 

z napisanej k si~ gi (Exodus 32:32). N oe zamyka s i~ w arce niczym w w i~zie 

niu. Nie broni ludow przed wyrokiem. Pogodzony ze SWq misjq, buduje 

swoj statek, a innych pozostawia ich losowi. Bye moie nie sposob 

byio wtedy znalei c dziesi

• 

PAWEL 

SPIEWAK 

i swi~tosci stal si~ dobrodziejem swoich wsp6tczesnych. Egipt jego czasow 

iywil wszystkie sqsiadujqce narody. 

o Abrahamie wiemy, ie chodzil przed Bogiem. Komentatorzy powiadajq, 

ie ta mala r6inica: "z" czy "przed" Bogiem jest znaczqca. Abraham 

byl na tyle silny, ii mogl chodzie sam przed Bogiem; Noe potrzebowal 

oparcia w Bogu. 0 Abrahamie powiada si~ po prostu, ie byl sprawiedliwy; 

0 Noem - ie by! sprawiedliwym w swoim pokoleniu. Dwie 

Sq tego sformulowania interpretacje. Raszi, najwi~kszy i ydowski komentator 

Tory, podaje w swoich komentarzach obie. Interpretacja pierwsza: 

ie byl sprawiedliwy na miar~ tylko swojego pokolenia, czyli ie na 

tie swoich wspolczesnych mogl uchodzie za sprawiedliwego. Interpretacja 

druga, bardziej Noemu iyczliwa: ie nawet w obliczu wielkich bezeceI'istw 

zdolal zachowae sprawiedliwose. A rzetelnose w takim otoczeniu 

zasluguje na wyiszq ocen~ niili nawet jeszcze wspanialsze zachowanie 

w lepszym etycznie srodowisku. 

Co wiemy 0 post~powaniu Noego W milczeniu zrobil ark~, a potern 

w milczeniu przygotowal karm~ dla zwierzqt i przez sto pi~edziesiqt 

dni potopu i potem, poki ziemia nie wyschla (co trwalo wi~cej niZ 

siedem miesi~cy), bez szemrania karmil swoich podopiecznych. Nie zaznal 

wtedy smaku snu. Sem, syn Noego, po latach opowiadae mial sludze 

Abrahama Eliezerowi, jak zwierz~ta musialy bye karmione dniem 

lub nocq. Problemy sprawial maly kameleon, a lwa ciqgle trapily gorqczki 

i dlatego inni nie mieli z nim klopotow. "Trudnosci spi~trzyly si~ 

wieke, gdy fale Potopu zacz~ly ciskae arkq na wszystkie strony. Niczym 

soczewicq w garncu fale wstrzqsaly wszystkim, co znajdowalo si~ na korabiu. 

Lwy ryczaly, woly muczaly, wilki wyly, a wszystkie zwierz~ta wyraialy 

swoj strach, kaide za pomocq diwi~kow, ktore umialo z siebie 

wydobye" (Louis Ginzburg, Legendy i ydowskie). Opis ten ni e wydaje 

si~ taki fantastyczny, gdy tylko wyobrazimy sobie wody splywajqce z.niebios 

i tryskajqce spod ziemi. Albowiem ponad firmamentami wydobyly 

s i~ wody m~skie, a spod ziemi wylaly wody ienskie. 

Jeden tylko feniks skryl s i~ z boku, ieby nie sprawiae klopotu zapracowanemu 

m~iowi. Noe, wedle znanego midrasza, karmil tei nieproszonego 

goscia. Byl nim olbrzym O g, krol Baszanu. (Olbrzymowie, jak 

czytamy w Ksi~ dz e, dobierali s i ~ do corek ludzkich, by te rodzily im 

synow. Za ich tei spraWq zlamane zostaly wsze,lkie tabu i ograniczenia). 

112

• 

TEMATY I REFLEKSJ E 

- - - -- - --- - - - - - - - - - - - - -- -- .,. -- -- - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - -- - - -- -- - - - - - - -- - - - -- - - - - 

Uratowal si~ on w ten spos6b, ie siadal na szczeblach drabiny prowadzqcej 

do arki. Chronilo go to od utoni~cia, ale dokuczal mu gl6d. Przysiqgl, 

ie b~dzie niewolnikiem rodziny Noego, jesli tylko uratuje go ona 

od smierci glodowej. Noe zrobil otw6r w arce i przez niego codziennie 

podawal olbrzymowi jedzenie. Tak ocalala rasa gigant6w, kt6rzy nie 

mali iadnych ograniczen i hamulc6w. Rzekomo spotykajq ich szpiedzy 

Izraela, kt6rzy po latach w~drowania przekraczajq wreszcie granice Ziemi 

Obiecanej. 

Sprawiedliwose, 0 kt6rej mowa na poczqtku opowieSci, zdaje si~ 

wskazywae na fakt, ie Noe ocala I raczej z racji tego, kim mial si~ stae, 

nii tego, kim by!. Z istoty milczqcej, zamkni~tej w sobie, staje si~, jako 

iywiciel, czlowiekiem sprawiedliwym. Czyni dokladnie cos odwrotnego 

w stosunku do tego, co czyni B6g. HaSzem niszczy iycie, Noe je 

ratuje. W Ksi~dze PrzypowieSci Salomonowych czytamy: "Sprawiedliwy 

rna na pieczy iywot bydlqtka swego; ale serce niepoboinych okrutne 

jest" (12: 10). Cadik zna potrzeby powierzonych sobie stworzen i potrafi 

je zaspokajae. W tym podobny jest do Boga, kt6rego sprawiedliwose 

"jako g6ry najwyisze; sqdy twoje, jako przepase wielka; ludzi 

i zwierz~ta zachowuje" (Psalm 36:7). 

Cnota sprawiedliwosci spotyka si~ z milczeniem i posluszenstwem 

Noego, a spetnia si~ w jego trosce 0 caly dobytek zgromadzony na korabiu. 

Cadik jest tym, kto dzieriy skarb, ale nie jest jego wlascicielem. 

Rozporzqdza nim, korzysta zen, ale rna go uiye w zgodzie z wolq tego, 

od kogo wszystko otrzymal. Inaczej przedstawia si~ jako zb6jca, zlodziej, 

a za to przeciei B6g ukaral smierciq ludzkose, ziemi~ i wszystkie 

srworzenia korzystajqce z powietrza. 

PAWEL SPIEWAK, ur. 1951, dr hab., historyk idei, publicysta, wsp61 

pracownik "Res Publiki Nowej" i "Przeglqdu Polirycznego". Redaktor 

ksiqiki Sporo Polskf 1989-1999 (2000). Ostatnio wydal: W stronf wspolnego 

dobra (1998). 

113


-- --- --- -- ----- -- ------------------------------- ------- -- ----- 

KOSCIOL - MOJ DOM 

, 

Janusz Poniewierski 

Trzy razy Asyz 

Czy Asyi 2002 odniesie jakikolwiek skutek Na to 

pytanie chyba najtrafniej odpowiedzial prawoslawny 

teo log Olivier Clement: "Asyi to otwarcie 

drzwi historii na tran scendencj~ . Nie moie bye 

innej bariery dla rosn'lcego dzis barbarzynstwa". 

I. Pierwszy Swiatowy Dzien Modlitw 0 Pokoj w Asyzu (27 X 1986) 

byl, bez wqtpienia, jednym z najwazniejszych wydarzen pontyfikatu Jana 

Pawla II. Zapowiadajqc go (juz w styczniu 1986 roku), Papiez zdawal 

si~ odwolywac do slow Jezusa: ze pewien "rodzaj zlych duch6w wyrzuca 

si~ tylko modlitwq i postern" (Mt 17, 21). W spotkaniu w Asyzu mia 

10 zatem chodzic przede wszystkim nie 0 dialog mi~dzyr elig ijny, ekumenizm 

itp., ale wlasnie 0 rnodlitw~ i post (oraz pielgrzymk~) - w intencji 

pokoju. A czas byl ku temu stosowny, bo wtedy, w 1986 roku, 

swiat niepokojqco przypominal be czk~ z prochem: w powietrzu wisiala 

wojna Stanow Zjednoczonych z Libiq (ktorej sojusznikiem byl Zwiqzek 

Radziecki); regularne walki toczyly si~ m.in. w Afganistanie, Libanie 

i na froncie iransko-irackim; w Afryce Poludniowej w kazdej chwili mogla 

wybuchnqc rewolucja; w Europie szalal terroryzm, a w Czarnobylu doszlo 

do katastrofy nuklearnej. Na domiar zlego w pierwszej polowie 

pazdziernib '86 w Rejkiawiku zalama!y si~ rozmowy na szczycie 

Reagan-Gorbaczow. Taki by! kontekst Asyzu i wczeSniejszego 0 kilka ty 

114


godni Iyonskiego apelu Jana Pawia II 0 zawieszenie na jeden dzien dzia 

Ian zbrojnych. 

Spotkanie w Asyzu mialo, oczywiScie, swoich krytykow (najostrzej 

wypowiadal sit; na jego temat abp Marcel Lefebvre, kt6ry nazwal Asyz 

"najbardziej ohydnym przejawem liberalnego katolicyzmu"). W Kosciele 

szczegolnie gor

II 

JANUSZ PONIEWIERSKI 

tym zapominac i 0 tym, co dokonalo si

!iffi§! 

TEM ATY I REFLEKSJE ~ 

--------------- - -- --- --- - ~ ----------------- --- - - - - ---- - - ----------- --- ------ - - - - -- 

Niestety, Dzien M odlitw 0 Pok6j w Europie nie spotkal si~ z tak 

wielkim od dzw i ~ kie m jak Asyz '86. Co wi~cej, pomijajq go nawet niekt6re 

biografie Jana Pawl a II (na pr6zno szukac go np. u Weigela). Moze 

dlatego, ze nie przyni6s1 natychmiast widocznych owoc6w... 

III. Istotnym novum tegorocznego asyskiego Dnia M odlitw 0 Pok6j 

na swiecie (24 I) byl sam jego poczqtek: rano wszyscy uczestnicy owego 

Dnia (tzn. przedstawiciele 31 wyznan chrzeScijanskich i 11 innych religii) 

spotkali si~ na dworcu kolejowym i wsiedli do pociqgu, kt6ry zawi6z1 

ich do Asyzu. Wsp6lna, dwugodzinna podr6z (wagony nie mialy 

przedziaI6w! ) byla okazjq do spotkania, rozmowy; mogly zawiqzac si ~ 

JakieS nici porozumienia. Oto pierwszy cud Asyzu 2002: koniecznosc 

(wzgl~d y bezpieczenstwa) zamieniona w blogoslawienstwo spotkania. 

"Podoba mi si~ ten wymiar pielgrzymki - powie potem kard. Ratzinger 

- jesteSmy w drodze razem i razem dqzymy do celu, kt6rym jest pok6j". 

A Jan Pawel doda, ie juz sarno "sluchanie (i wysluchanie) drugiego" jest 

"znakiem pokoju. Jui w tym tkwi odpowiedz na niepokojqce pytania, 

kt6re nas dr~ cz q . Jui sarno to sluzy r ozp~dzen iu chmur podejrzliwoSci 

i niezrozumienia". (Dzien M odlitw w Asyzu zorganizowano, u wzgl~ d 

niajqc wymogi r6znych religii. Spotkanie odbylo si~ w czwartek - pam 

i~tano bowiem 0 szczeg61nym znaczeniu piqtku - dla muzulman6w, 

i soboty - dla Zyd6w; wszystkich gOSci zaproszono na "lekki" posilek 

przygotowany tak, aby mogli go spozyc Zydzi, hinduiSci, muzulmanie ... ; 

wyznawcy islamu modi iii si~ w Sali Eliasza, kt6rej okna Sq zwr6cone 

w s t ro n~ Mekki itp.). 

Kontekstem tegorocznej modlitwy 0 pok6j byly wydarzenia z 11 

wrzesnia 2001. "Religia nigdy nie moze stac si ~ przyczynq konfliktu, 

nienawisci i przemocy" - m6wil w Asyzu kard. Fran

1[1 

JANUSZ PONIEWI ERSKI 

ustach zabrzmialo to chyba najmocniej) nie ograniczyl si~ do pot~pienia 

przemocy, wojny i terroryzmu oraz do modlitwy-prosby 0 pok6j, ale 

wskazal tel. na "filary", na kt6rych opiera si~ pok6j: zaangazowanie na 

rzecz sprawiedliwosci i gotowose do przebaczenia. "Niech kazda religia 

- wolal - przynosi na ziemi~ sprawiedliwose i pok6j, przebaczenie i zycie, 

milosc!" (Inna rzecz, ii pr6by przeloienia owego "przebaczenia" 

i "miloSci" na j~zyk polityki i prawa mi~dzynarodowego wywolaly nazajutrz 

burz~ w mediach). 

NowoSciq byly r6wniez konkretne zobowiqzania do dzialan na rzecz 

pokoju. I tak na przyklad szejk Abuszuchajdan z Jerozolimy odczytal 

zobowiqzanie, by prowadzie "szczery i cierpliwy dialog, nie uwaiajqc 

tego, co nas dzieli, za nieprzezwyci~ialny mur, ale przeciwnie - uznaj'lC, 

ie napotykane r6inice mogq bye okazjq do lepszego zrozumienia wzajemnego", 

a rabin Sirat z Paryia mowi! 0 budowaniu i umacnianiu, "na 

fundamentach sprawiedliwoSci, swiata solidarnosci i pokoju". I choc 

moina si~ zastanawiae, na ile slowa te Sq rzeczywiscie zobowiqzuj'lce 

dla poszczeg61nych wsp61not religijnych (np. w Irlandii, Izraelu, Indiach 

i Pakistanie), nie spos6b przeoczye faktu, ie wypowiadali je ludzie, kr6 

rzy - nie mogqc por6wnywae si~ z Papieiem, jesli chodzi 0 wladzt: jurysdykcji 

- majq jednak jakis wplyw na ksztalt swojej religii: poprzez to, 

ie nauczajq, cieszq si~ autorytetem, wychO\vujq i ksztaltujq przekonania 

innych ... 

Czy zatem Asyi 2002 odniesie jakikolwiek skutek Podobne pytanie 

zadawano jui 15 lat temu. Teraz chyba najtrafniej odpowiedzial na nie 

znakomity prawoslawny teolog Olivier Clement: "Asyi to otwarcie drzwi 

historii na transcendencj~, w kt6rej czlowiek na zawsze jest zakorzeniony. 

Nie moie bye innej bariery dla rosnqcego dzis barbarzynstwa. Kiedy 

Gandhi poscil, nie poscil - jak sam to podkreslal - po to, by wywierac 

nacisk na kogokolwiek, ale by pozwolic Bogu powt6rnie wejse w histori~. 

Czy tym samym br,:dzie Asyz Przeciei byla tam prawdziwa modlitwa 

(...) i odkrycie oblicza drugiego czlowieka". 

PS. Tegoroczny Dzien Modlitw w Asyiu mial jeszcze jeden wymiar, 

istotny dla chrzeScijan - byl glosem w dyskusji 0 ksztalt poslugi Piotrowej 

w Kosciele. Pokazywal, kim dla swiata (dla chrzeScijanstwa) moze 

bye papiez. Bo jak powiedzial Janowi Pawlow\ II rabin (!) Israel Singer: 

118


"Tylko ty jesteS w stanie zorganizowac takie spotkanie i zebrac przedstawicieli 

r6inych religii". N awiasem m6wiqc, jest to takie argument 

przeciwko podnoszonej od czasu do czasu koncepcji kadencyjnosci papiestwa. 

Wyraznie widac to na przykladzie kolejnych anglikanskich arcybiskup6w 

Canterbury: gdy zdobywajq sobie autorytet, musz'l odchodzic 

na e merytur~... 

JANUSZ PONIEWIERSKI, ur. 1958, czlonek redakcji "Znaku", w Jatach 

1993-1997 kierownik dzialu religijnego "Tygodnika Powszechnego", 

autor ksiqzki Pontyfikat (1999). 

W dniach 24-27 X br., w budynkach KUL, 

pod patronatem JE abpa 16zefa Zycinskiego, 

odb~dzie si~ 

I Konferencja Mertonowska 

organizowana przez 

Polskie Towarzystwo Mertonowskie. 

W programie przewidziano odczyty, seminaria, forum 

wydawcow i ttumaczy dziel Mertona. Udzial w 

konferencji zapowiedzieli m.in.: Patrick Hart OCSO, 

ostatni sekretarz Thomasa Mertona, oraz Basil M. 

Pennington OCSO, przyjaciel Mertona, autor licznych 

publikacji najego temat. 

Osoby zainteresowane udzialem w konferencji 

prosimy 0 kontakt z Polskim Towarzystwem Mertonowskim. 

ul. Paulinska 8110, 31-065 Krakow, 

e-mail: merton2002@wp.pl, http://www.homini.com.pl 

119

ZDARZENIA - KSI~KI - LUDZIE 

Hans Urs von Balthasar, 

Teologia Misterium Paschalnego, 

dum. ks. Eligiusz Piotrowski, 

Wydawnictwo WAM, KIak6w 2001 

Dariusz Kowalczyk SI 

B6g w grobie 

Jesli szukasz, Czytelniku, latwej i niezobowi,!zuj,!cej ksi,!zki "religijnei", 

nie si~gaj po Teologif! Misterium Paschalnego Hansa Ursa von Balthasara. 

Jesli natomiast nie boisz si~ trudnych, ale za to oryginalnych 

i niekiedy zaskakuj,!cych, a nawet bulwersuj,!cych rozwaian teologicznych, 

smialo zabieraj siy do lektury tego bardzo wainego dla wsp6kzesnej 

teologii tekstu, napisanego przez najwybitniejszego (obok Karla 

Rahnera) teologa XX wieku. Bo choc obcowanie z peln,! erudycji i teologicznego 

geniuszu mysl,! Balthasara moie wywolywac zam~t w glowie 

(a w rezultacie zniech~cenie), to jednak dla wytrwalych okaze si~ 

emocjonuj,!cym spotkaniem z nieoczekiwanymi wymiarami chrzescijanskiej 

wiary, a tym samym pomoze przelamac niejeden "dewocyjny" schemat. 

Szwajcarski teolog rozwija swoj,! refleksj~ nie w spos6b linearny (ulatwiaj,!cy 

czytelnikowi orientacj~ w drodze przebytej wraz z autorem), ale 

poprzez zataczanie kr~g6w, czyli podejmowanie tematu jakby wci,!i na 

nowo: z r6znych stron i w odniesieniu do wielu innych teolog6w. Taki 

tok myslenia sprawia, ie mozemy nie od razu zorientowae siy, jaki jest 

rzeczywisty pogl,!d autora na dan,! kwesti~. Tym bardziej jednak warto 

bye cierpliwym i uwainym. A z faktu, ie Teologia Misterium Paschalne 

120

go to dzielo wymagajqce od nas wysilku, wynika, iz tym wi~ksze uznanie 

nalezy si~ dumaczowi, a zarazem wybitnemu znawcy Balthasara, ks. 

Eligiuszowi Piotrowskiemu oraz Wydawnictwu WAM. Dzis trzeba bowiem 

coraz wi~cej odwagi i bezinteresownego entuzjazmu, aby proponowac 

rzeczy mqdre i pi~kne, ale zarazem nielatwe. 

Tytul tekstu Balthasara brzmi w oryginale: Theologie der drei Tage 

("Teologia trzech dni"). Chodzi tu 0 Wielki Piqtek, Wielkq Sobot~ i Wielkanoc 

wraz z Niedzielq Zmartwychwstania Panskiego, a zatem 0 te wydarzenia, 

ktore stanowiq misterium paschalne, czyli tajemnic~ smierci, 

zstqpienia do piekiel i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Przeci~tny, 

zbanalizowany przez skoncentrowanie si~ na trzeciorz~dnych tradycjach 

sposob obchodzenia swiqt wielkanocnych cz~sto nie pozwala nam uswiadomic 

sobie gl~bi chrzeScijanskiego or~dzia 0 Bogu, ktory stal si~ czlowiekiem, 

aby umrzec i zmartwychwstac dla naszego zbawienia. GdzieS 

pomi~dzy plytkim wspolczuciem dla ukrzyzowanego Jezusa a tradycyjnq 

swi~conkq, zapowiadajqcq suto zastawione stoly, umyka nam nie tylko 

odpowiedz, ale nawet sarno pytanie 0 sens Chrystusowej m~ki. PaschaIne 

rozwazania Balthasara mogq nam pomoc w powrocie do tego, 

co naprawd~ istotne. 

o Jezusie Chrystusie i znaczeniu Jego przejScia ze smierci do zycia 

mozna mowic na rozne sposoby. Niektorzy wyrozniajq trzy podstawowe 

perspektywy: kosmologicznq, antropologicznq i historyczno-spolecznq. 

0 tej pierwszej tak oto czytamy w Tertio millennia adveniente: "Fakt, 

ze Slowo Przedwieczne przyj~lo w pelni czasu kondycj~ stworzenia, nadaje 

wydarzeniu betlejemskiemu sprzed dwoch tysi~cy lat szczegolne 

znaczenie kosmiczne. Dzi~ki Slowu swiat stworzen jawi si~ jako kosmos, 

to znaczy jako wszechSwiat uporzqdkowany. I to Siowo, wcielajqc 

si~, odnawia kosmiczny lad stworzenia" (nr 3). W XX wieku najwybitniejszym 

przedstawicielem kosmologicznej interpretacji wydarzenia Jezusa 

Chrystusa by! Teilhard de Chardin, ktory nie wahal si~ twierdzic, 

ze Chrystus to ewolucja, ktora osiqgn~la swoj ostateczny cel. Antropoiogiczne 

podejscie do tajemnicy Jezusa, reprezentowane glownie przez 

Karla Rahnera, chce opisac Chrystusa w taki sposob, aby pokazac, iz 

jest O n rzeczywiScie spelnieniem najgl~bszych dqzen czlowieka. Tego 

rodzaju chrystoiogia jest w gruncie rzeczy zgl~bianiem prawdy, ktorq 

Jan Pawel II wyrazil w s!ynnym zdaniu: "Czlowiek nie moze siebie sam 

do konca zrozumiec bez Chrystusa". Z kolei zwoiennicy historyczno 

-spotecznej refleksji 0 Bogu wcielonym zauwazajq, ze pytanie 0 Jezusa 

to przede wszystkim pytanie 0 sens dziejow ludzkich z ich uwarunko 

121

~ ZDARZE NIA - KSlt\.ZKl- LUDZIE 

"--- ------ - - -- ------ -- - -------- --- ------- - - - ----- - . - ---- -- - --- ----- -- -- -- ---- -- --- 

waniami biologicznymi, ekonomicznymi i spolecznymi. I rak na przyklad 

teologowie wyzwolenia nie ceniq zbytnio subtelnych dywagacji kosmologiczno-antropologicznych 

i wskazujq sytuacje biedy i ucisku jako 

wlaSciwy punkt wyjScia rozwaiania wydarzenia ]ezusa Chrystusa. 

Powyisze rodzaj e refleksji chrystologicznej redukujq teologiczny sens 

smierci i zmartwychwstania Chrystusa do czegos, co jest zbyt male, by 

ten sens pomieScie - obawia siy Hans Urs von Balthasar. Kosmos, egzystencja 

czlowieka czy tei ludzkie dzieje stanowiq, oczywiScie, materiyteologicznych 

dociekan, ale ostatecznym fundamentem i perspektyw'l rozumienia 

tajemnicy wcielonego Boga moie bye tylko sam Bog, a scislej 

mowiqc: ]ego trojjedyna milose. ,~ smierci, zstqpieniu do otchlani i zmartwychwstaniu 

Chrystusa trzeba widziee w zasadzie tylko jedno - milosc 

tr6jjedynego Boga do swiata, a milose ty moina dostrzec tylko przez milose 

do tej milosci" (s. 263). Dla autora Teologii Misterium Paschalnego 

zasadq poznania teologicznego Sq milose i wiara, dlatego rei nie moinajak 

podkreSla - uprawiae teologii, bydqc czlowiekiem niewierzqcym. 

N a poczqtku swoich rozwaian Balthasar stawia "pytanie 0 sens m~ki: 

czy po wcieleniu nie jest ona zbydna" (s. 9). Innymi slowy: czy nie jest 

tak, ie do zbawienia czlowieka wystarczyloby "jedynie" wcielenie si~ 

Boga, a zatem ]ego myka i smiere Sq czyms, co - choe de facto siy zdarzylo 

- mogloby siy nie wydarzye, a nawet nie powinno si\ wydarzyc 

5zwajcarski teolog, po pierwsze, glupotq nazywa "wszystkie teorie, krore, 

pomijajqc rzeczywisre zbawienie, rozgl'ldajq si y za innymi »moiliwymi« 

rodzajami pojednania ze swiatem; jakby mial jui wystarczyc tylko 

sam "dekret« Boga albo samo Wcielenie" (s. 134). Po drugie, auror przekonywajqco 

ukazuje, ie historia zbawienia od poczqtku zmierza ku misterium 

paschalnemu, krore jest centrum i kresem Boiych drag szukania 

czlowieka. Przywoluj qc liczne wypowiedzi staroiytnych teolog6w 

Wschodu i Zachodu, Balthasar stwierdza, ie "k1ad'l one kres mitowi 

rozpowszechnionemu w teologicznych podrycznikach, ii w teologii greckiej, 

w przeciwienstwie do lacinskiej, »zbawienie« mialo miejsce zasadniczo 

w akcie wcielenia" (s. 21 ). Otoi zar6wno Wsch6d, jak i Zach6d 

Sq zgodne co do tego, ie wcielenie dokonalo siy ze wzglydu na krzyi 

i zmartwychwstanie. Innymi slowy, Chrystus nie przyszedl po to, aby 

siy wcielic, ale 510wo wcielilo si y po to, aby dokonac dziela odkupienia 

na krzyiu. Zgorszenie krzyia jest wiyc nieusuwalne i nie jest moiliwa 

teologia, kt6ra nie bylaby nim naznaczona. 

,,wlaSciwa" Myka zaczyna siy - jak zauwaia Balthasar - od "rozci'lgniycia 

na ziemi", czyli od pelnej trwogi modlitwy ]ezusa w Ogr6jcu. 

122

ZD"RZENIA C KSIAlKI CL UpZIE . ...... ............. .................. . . . . ..~ 

Teolog przestrzega przed takq interpretacjq tego wydarzenia, ktora 

z jednej strony - przyznaje, ze Jezus jako cziowiek l ~ kai si ~ smierci, ale 

zaraz potem - z drugiej strony - podkreSla, iz jako Bog tak naprawd~ 

wiedziai, ze wszystko skonczy si~ pelnym triumfu zmartwychwstaniem. 

L~ k w Ogrodzie O liwnym zostaje bowiem prz ezwyc i~zony nie nadziejq 

powstania zywym z grobu, ale pokornym posiuszenstwem woli Ojca. 

"Aby grzech swiata mogl zostae »wlozony" na Jezusa, nie odroznia O n 

juz siebie i swego losu od losu grzesznikow " (s. 97). Z naczy to, ze Chrystus 

w taki sposob wspoi-cierpi z grzesznikami, iz realna mozliwose utraty, 

Boga zostaje przez Niego prz y j~ta w postaci l~ku przed pot~pienie m 

(timor gehennalis) . Autor zauwaza, ze w przeciwienstwie do opowiadan 

o kuszeniu w caiym wydarzeniu duchowej walki na Gorze O liwnej nie 

rna nigdzie mowy 0 szatanie. A zatem "cala historia m~ki przechodzi 

obok niego i rozgrywa si~ pomi~dzy Ojcem i Synem" (s. 99). Bog "wydaje" 

swojego Syna, co "nalezy do najbardziej skandalizujqcych wypowiedzi 

Nowego Testamentu" (s. 105), chociaz - z drugiej strony - to 

wydanie jest Jego miloSciq do nas, a takZe jest zbawczq milosciq samooddajqcego 

si~ Chrystusa. 

Tak jak cierpienia w Ogrojcu, rowniez m~k~ na krzyzu Balthasar 

opisuje z na j g l ~ bszq teologicznq powagq. "Nie mozna tego, co dotyczy 

krzyza Chrystusa, zbagatelizowae, jak gdyby Ukrzyzowany w niezmqconej 

iqcznosci z Bogiem modlil si~ psalmami i umad w Bozym pokoju" 

(s. 116). Autor sprzeciwia si~ tutaj pewnej dose mocno zakorzenionej 

w teologii tradycji, zgodnie z ktorq slowa umierajqcego Jezusa: "Boze 

moj, Boze moj, czemus Mnie 0puScil", bylyby poczqtkiem recytacji Psalmu 

22 (21). Balthasar chce w tych siowach widziee najwyzszy wyraz 

solidarnoSci Chrystusa z nami w tym, co jest ostatecznq karq za grzech, 

czyli w odlqczeniu od Boga. W tym sensie na krzyzu "wycierpiana zostala 

cala otchian ludzkiego »nie" wobec Bozej miloSci " (s. 134). Z tego 

zas wynika, ze istnienie bez Boga, czyli w gruncie rzeczy to, co nazywamy 

pieklem, moze bye jesli nie zrozumiane, to przeczute, jedynie w obliczu 

Jezusa ukrzyzowanego. Chrystusowe "Boze moj, czemus Mnie 

0puScil " okazuje si~ miarq naszego pojmowania rzeczywistosci piekla. 

Ostatnie zdania wprowadzajq nas w Balthasarowskie rozumienie tajemnicy 

Wielkiej Soboty (ta c z~sc rozv\'azan teologa jest najbardziej oryginalna 

i frapujqca). Autor Teologii Misterium Paschalnego sprzeciwia si~ 

teologii widzqcej w zstqpieniu do piekiel czas najrozniejszych "dzialan" 

triumfujqcego po drugiej stronie Jewsa. Wr~cz przeciwnie, "jak na ziemi 

byl On solidarny z zyjqcymi, tak w grobie jest solidarny z umadymi" 

123

~ ZDARZE NIA KSlAiKl- LU DZIE 

.. - - - - --- ---- ------- - - ------ - --- - ------- - --- - --- -- - - ----- --- ------ - -- ------ -- - - --- 

(s. 140). C6i oznacza ta solidarnosC Odpowiedi Balthasara moie niekt6rych 

szokowae. O t6i uwaia on, ie solidarnose Jezusa z czlowiekiem 

oznacza "bye samotnym z innymi" (s. 158). Wielkopiqtkowe cierpienie 

jest jeszcze aktywne, natomiast d05wiadczenie Wielkiej Soboty jest pasywne: 

"Chrystus naleiy teraz do »refaim«, »niemocnych«. Nie moze 

prowadzie aktywnej walki przeciw »mocom piekla«, tak jak nie moze 

r6wniei subiektywnie »tryumfowae«, co przeciei zakladaloby zycie 

i moc" (s. 166). O'Donnell, komentujqc wiz j~ Balthasara, stvv'ierdza: "Bog 

bierze naprawd~ serio ludzkq woln05e. Pozwala O n wypowiedziec czlowiekowi 

swoje »nie« na ofert~ miloSci posuni~ tej ai do samowyniszczenia. 

Zezwala wolnemu czlowiekowi wybrae radykalnq izolacj~ i samotnose. 

Z drugiej strony, B6g (...) niepokoi swojq miloSciq samotnosc zatwardzialego 

grzesznika zamkn i~ tego w sobie samym. (...) Grzesznik 

znajduje si ~ w piekle, ale nie jest jui absolutnie sam. Jego samotnosc 

stala si~ wsp61-samotnosciq" (Tutto l'essere eamore, w: Hans Urs von 

Balthasar. Figura e opera, red. K. Lehmann i W Kasper, Casale Monferrata 

1991, s. 344-345). Samotny grzesznik spotyka na dnie swojej samotn05ci 

niepokojqcego go swojq milosciq Ukrzyiowanego. To bycie 

Jezusa z umarlymi jako umarly jest - wedlug Balthasara - ostateczn~ 

konsekwencjq otrzymanej przez Niego od Oj ca misji zbawienia. Jesli 

bowiem Ojciec "posyla na swiat Syna, by swiat ratawal zamiast sqdzic, 

i przekazuje Mu dla zrealizowania tej fu nkcji »caly sqd «, w6wczas musi 

Go jako Wcielonego wprowadzie taki e do »piekla« (co jest ostateczn~ 

konsekwencjq stworzonej wolnoSci)" (s. 169). 

Scholastyka rozprawiala 0 przedpieklu, czysecu, piekle nieochrzczonych 

dzieci oraz wlaSciwym piekle ognistym i pytala 0 to, jak daleko 

mialby zsqpie Chrystus. Balthasar postuluje rozplqtanie tej gmatwaniny, 

stwierdzaj'lc, ie "przed" Jezusem (oczywiscie nie w sensie chronologicznym) 

nie moglo bye ani piekia, ani cZy5cca, ani tym bardziej nieba. 

Te rzeczywistoSci nie istnialyby bez misterium paschalnego. One nale4 

do Boga wcielonego, r6wniei pieklo. Szwajcarski teolog nie boi s i~ twierdzic, 

ie "piekio naleiy w przyszloSci do Chrystusa, a skoro zmartwychwstal 

wczesniej je poznawszy, moie nas 0 nim pouczyC" (s. 170). Bez 

Chrystusa moina by w gruncie rzeczy m6wie jedynie 0 bezpostaciowym 

Hadesie. Czy powyisza wizja oznacza, ie Chrystus poprzez swoje doswiadczenie 

piekla calkowicie je rozbroil, a tym samym wszyscy ludzie 

przed i po Nim Sq zbawieni Balthasarowska wizja niewqtpliwie moze 

budzic nadziej~ powszechnego zbawienia, choe sam auror przestrzega 

przed budowaniem jakiegos systemu, kt6ry kaiqq ob aw~ przed pott;pie 

124

niem czynilby bezprzedmiotow'l, a ostatecznie prowadzilby do nauki 

o apokatastazie, czyli koniecznym powrocie calego stworzenia (w tym 

szatana) do Boga. 

o Wielkim Pi'ltku i 0 Wielkiej Sobocie nie bylibysmy jednak w stanie 

powiedziec czegokolwiek sensownego, gdyby nie Wielkanoc, czyli 

zmartwychwstanie Jezusa. Balthasar podkreSla, ze wydarzenie zmartwychwstania 

nie rna analogii. Co prawda w Biblii nie brak opis6w 

wskrzeszania zmarlych, ale tylko powr6t Jezusa z cmentarza oznacza 

"przej Scie do takiej formy egzystencji, kt6ra pozostawila smiere raz na 

zawsze za sob'l" (s. 185). Ta nowa egzystencja przekracza histori~ ludzi 

i swiata, dlatego tez nikt nie byl swiadkiem zmartwychwstania jako takiego, 

a pusty gr6b od pocz'ltku nie by! uwazany za wystarczaj'lcy dow6d 

powstania Jezusa z martwych. N ie widziano zmartwychwstania (akt 

wcielenia tez nie rna swiadk6w), ale "tylko" Zmartwychwstalego. 'fa 

ponadhistorycznose wydarzenia wielkanocnego nie moze bye jednak 

interpre towana tak, ze oto ewangeliczne opowieSci 0 zmartwychwstatym 

Chrystusie S'l jedynie - jak tego chce na przyklad Bultmann - pewn'l 

form'l wskazania na wewn~t rzn 'l przemian~ Jego uczni6w, kt6rzy po 

chwilowym zW'ltpieniu w swego Mistrza mieliby uswiadomie sobie prawdziwe, 

zbawcze znaczenie krzyza. Balthasar zgadza si~ z tymi, kt6rzy 

twierdz'l, iz "zmartwychwstanie Jezusa zupelnie zaskoczylo Jego uczni6w. 

(...) Wlasnie w wyobrazeniach, jakie mieli do dyspozycji, nie bylo miejsca 

dla zmartwychwstania Jezusa" (s. 194). Dlatego tei Zmartwychwstaly 

objawit im si ~ jak naj bardziej historycznie, czyli wewn'ltrz historii. W odniesieniu 

do wielkanocnego poranka trzeba zatem odrzucie alternatyw 

~: historyczny albo niehistoryczny. 

Spotkan uczni6w ze zmartvvychwstalym Chrystusem nie moina sprowadzie 

- podkreSla Balthasar - ani do subiektywnych, ani do obiektywnych 

wizji. Z jednej strony, moiliwose wyznania B6stwa Zmartwychwstalego 

jest nie do pomyslenia - co przed chwil'l zostalo powiedziane 

- bez Wielkanocy rozumianej jako realne i zewn~trzne wydarzenie oswietlaj'lce 

wczeSniejsze iycie Jezusa i Jego uczni6w. Z drugiej jednak strony 

o zmartwychwstaniu nie da si~ sensownie m6wie w spos6b zdystansowany 

i niezobowi'lzuj'lcy - i w tym sensie obiektywny. Powielkanocne 

spotkania z i ywym Jezusem nie s'l czyms, co na chlodno moina by zobiektywizowae: 

"uczniowie czuj'l si~ przez Spotkanego (...) przejrzani 

na wskros, wi~cej, doswiadczaj'l, ie O n ich, w ich wlasnej indywidualnosci 

(kt6ra jest w N im) zna i rozumie daleko lepiej, nii oni rozumiej'l 

i znaj'l siebie" (s. 217). Innymi slowy, nie moina rozpoznae Zmartwych 

125

~ 

- ------ -- - - ---------- 

ZDARZENIA - KSII\ZKI - LUDZIE 

- --------- -- --- - -------- ---------------- - -- ------- -- -- -- -- -- 

wstalego bez osobistego nawrocenia, ale tak sarno nie mozna Go rozpoznae, 

jd li nie ukaze siy O n nam sam z siebie. Przy czym to "sam z siebie" 

trzeba odnosie nie tylko do Chrystusa, ale do calej Trojcy Swiytej. 

Cale bowiem dzialanie iyjqcego Boga nakierowane bylo na zmartwychwstanie 

Syna. Przez wskrzeszenie Syna - i Scisle z tym zwiqzane wylanie 

Ducha - O jciec dopetnia dzieta stworzenia swiata. "Tylko wowczas 

podkresla Balthasar - kiedy wydarzeniu [zmartwychwstania] przyzna 

si y najpierw wymiar trynitarny, mozna mowie we wlaSciwy sposob 0 »pro 

nobis« i »pro mundo«" (s. 197). Zmartwychwstanie, tak jak cale misterium 

paschalne, byio mozliwe, gdyi Bog nie jest odwiecznq Monad 'l , 

ale wspolnotq mitoSci trzech Osob. I tylko jako wydarzenie p omi~dzy 

Trzema w Bogu rna one realne, a nie mitologiczne, znaczenie dla czlowieka 

i dla swiata. 

"Ukazywania si~ Zmartwychwstalego wkraczajq bezposrednio w sfer~ 

poslannictwa" (s. 255). Doswiadczenie zmartwychwstalego Jezusa jest 

zarazem doswiadczeniem osobistego i wspolnotowego bycia poslanym. 

To wspolnotowe poslanie daje poczqtek KoScioiowi. W tym kontekkie 

Balthasar zwraca uwagy na problemy: "Kosciol ienski albo m ~ ski " oraz 

"KoSciol urzydowy a Kosciol milosci". "Jednoznacznie mysko-hierarchiczny 

rys historii zaioienia KOScioia jest - stwierdza teolog - przeciwwagq 

dla dominujqcej roli kobiet przy ukrzyiowaniu, pogrzebie i przy 

znalezieniu pustego grobu" (s. 257). Szczegolnie sw. Jan opowiada 0 wydarzeniach 

paschalnych w taki sposob, aby uchwycie r6wn o wag~ mi~dzy 

Kosciolem jako O blubieniq a KOSciolem rozumianym jako instytucja 

hierarchiczna. U Jana znajduje si ~ tei "rozbudowana alegoria relacji 

miydzy KOSciolem urzydowym (Piotrem) a KOSciolem miloSci Qanem)" 

(s. 259). Tak jest chociazby w slynnej scenie opisujqcej Piotra i Jana biegnqcych 

do grobu Jezusa. Ukazujqc stosunek mi ~dzy hierarchiq a charyzmatem 

miloSci, teolog podkrdla, i e ostatecznie blydem jest - w swietle 

Ewangelii - stwierdzenie, ii kaida religia jest jednakowo dobra, jesli 

tylko wyznajqcy jq czlowiek rna w sobie milose, jakiej uczy nas Chrystus. 

N ie mozna tei twierdzie, i e tylko ten, kto naleiy do hierarchicznie 

ukonstytuowanej wspolnoty KOSciola, moze bye zbawiony. "Janowa 

Ewangelia pozostawia nas - zauwaza autor - pom i~ dzy tymi dwiema 

nieprawdziwymi eklezjologiami w niesprecyzowanym zawieszeniu, ktorego 

okrdlenie zaleine jest od Pana" (s. 26 1). 

Teologia Misterium Paschalnego Hansa Ursa von Balthasara moze 

bye niewqtpliwie przedmiotem wielu teologicznych sporow, ale przede 

wszystkim powinna bye inspiracjq do medytacji ,i modlitwy. Zreszt'l iro 

126

diem mysli Balthasara byly nie tylko d ogl~ b ne studia, ale rowniez, jesli 

nie przede wszystkim, intuicje i przezycia Adrienne von Speyr, szwajcarskiej 

mistyczki i duchowej corki teologa. O n sam stwierdzil, iz jego paschaine 

rozwazania "S,! w istocie teologicznymi transkrypcjami tego, czego 

ona bezposrednio doswiadczyla" (s. II). Teologia Balthasara jest w i~ c 

zakorzeniona w modlitewnych doswiadczeniach i do nich chce prowadzie, 

co nie sprzeciwia s i~ temu, ze z naukowo-spekulatywnego punktu 

widzenia jest to teologia najwyzszych lotow, ktorq smialo mozna postawie 

obok dziel najwybitniejszych teologow KoSciola. Dzisiaj, kiedy wci,!z 

nie brak instrumentalnego wykorzystywania j~ zyka chrzeScijanskiego, 

by manipulowae ludimi, broni,!c za wszelk,! cen~ jako prawdy wiary 

czegos, co tak,! prawdq nie jest, warto poznae to, co proponuje nam 

Balthasar. Tym bardziej tez trzeba sobie zyczye, abysmy niedlugo mogli 

wzi,!c do r~ ki kolejne polskie przeklady dziel tego genialnego teologa. 

DARIUSZ KOWALC2YK SI, ur. 1963, doktor teologii, wykladowca na 

Papieskim Wydziale Teologicznym, Sekcja "Bobolanum", w Warszawie. 

Ostatnio wydal B6g w piekle. Dwanascie wyktad6w 0 trudnych sprawach 

wiary (2001). 

S. Malgorzata Borkowska 

Ludzie 

. 

z paslq 

M aciej Bielawski OSB, 

Polis monachorum, 

Wydawnicrwo Homini, Bydgoszcz 2001 

Ksi,!zka ojca Macieja Bielawskiego, tynieckiego benedyktyna zadomowionego 

w Rzymie, przynosi szereg tekstow, ktore powstawaly 

w wi~ksZOSc i osobno, kazdy z jakiejs innej, konkretnej przyczyny, tak ze 

chwilami wydaj q si~ dose lui no powi,!zane. Niemniej ostatecznie ukladajq 

si~ one nie tyle w calose (na c a los e potrzeba by encyklopedii), 

ile w obraz spojny i przejmuj,!cy. Pomysl tej ksi,!zki wyplyn,!1 po prostu 

z faktu, ze jej autor zd,!zyl juz w swoim wspolczesnym swiecie zakonnym 

poznac (i, co wazniejsze, uznae) tyle postaci wr~cz fascynuj,!cych, 

ze nie moglby tej fascynacji zachowae dla siebie i musial si~ ni,! podzielie. 

Zestawia wi~c kilka tekstow, pisanych jako wspomnienia posmiertne, 

dodaje kilka reportazy 0 ludziach zywych, kilka recenzji, ale temat 

127

~ ZDARZENIA - KSI1\ZKl- LUDZIE 

------- - - ---- --_. -- - --------------------- - - ----- - ------------------- --- -- - ------- 

mu w rc:kach rosnie: do niedawno zmarlych trzeba przeciez dodac jednq 

i drug'! postae wczeSniejszq, wic:c zjawia sic: til nawet sw. Wojciech; 

do ludzi trzeba dodae przynajmniej jednq instytucjc: (rzymskie kolegium 

benedyktynskie sw. Anzelma), bo to wyjasni niejedno i zaoszczc:dzi wielu 

powtorzen; wreszcie, skoro autor raz doszedl do wyraznie go pasjonujqcego 

tematu zaangaiowania sic: benedyktynow w dialog z monastycznym 

Wschodem (chrzeScijanskim i niechrzeScijanskim), daje nam na ten 

temat kilka tekstow sic:gaj,!cych od wspomnie6 osobistych do szkicow 

historycznych. Nie wiem, czy ktokolwiek u nas probowal dot,!d przedstawic, 

na przyklad, dzieje prawoslawnego monastycyzmu w Rumunii; 

bardzo mozliwe, ze rozdzial M011astycyzm rumunskiego prawoslawia to 

dla polskiego czytelnika jedyne jak dotqd irodlo informacji na ten temat. 

A w kazdym razie to irodlo najlatwiej dostc:pne. Jest zreszt'! bardzo 

wiele informacji, ktore ta ksiqzka przynosi, a ktorych trudno by 

bylo szukae u nas gdzie indziej: na przyklad w Polsce nieznane jestw zasadzie 

nawet nazwisko o. Cypriana Vagagginiego, a coi dopiero jego 

wp/yw na konkretne przepisy posoborowej reformy liturgicznej, dla nas 

dzis tak oczywiste, ale bynajmniej nie oczywiste pol wieku temu! 

I co za gale ria postaci! S,! tu ludzie zafascynowani tradycjq, wytrawni 

znawcy korzeni, z ktorych wyrastaj,!, bibliSci, liturgisci, historycy 

kultury monastycznejj i Sq tacy, ktorzy zaczerpnqwszy od tamtych swiadomose 

tozsamosci, poczucie zakorzenienia, calq duszc: wkladajq w ksztaltowanie 

terazniejszoSci, budowanie Kosciola, budowanie mostow do 

innych ludzi, innych kultur, innych wiar. A zwlaszcza w tworzenie tego 

najwainiejszego mostu, ktorego nikt sam jeden nie zbuduje, ale ktorego 

cZqstkq moina sic: stae i po ktorym Bog schodzi na ziemic:. 

Ciekawy szczegol: ci wszyscy ludzie juz od mlodosci S,! mnichami, 

a wic:c wedlug opinii reszty spoleczenstwa kims, kto sic: ostatecznie odrzekl 

swiata. Okazuje sic: jednak, ie nawet takie odejScie i odrzeczenie 

sic: rna stopnie. Coraz to bowiem widzimy, ie odszedlszy od swiata, jakis 

mnich przechodzi najpierw przez okres entuzjastycznej, tworczej sluiby, 

dzic:ki ktorej w swym monastycznym swiecie, albo i w calym KOScie 

Ie, staje sirr w jakiejs dziedzinie slawq i autorytetem - po czym, wierny 

swojej pierwotnej milosci, odrzeka sic: takie i tego. I wtedy rzymski luminarz 

z czasow Vatica11um Secu11dum ostatnie dwadzieScia lat iycia 

sprrdza w eremie. A jednoczeSnie, ieby kto przypadkiem nie probowal 

wciskae zycia mniszego w schematy, okazuje sirr takie, iz bywa i taki 

mnich, ktory wirrkszose iycia sprrdza poza klasztorem: indywidualne 

powolanie takiego ojca Morin lub ojca Jeana L~clercq, 0 ktorym zresztq 

128

sarna kiedys w "Znaku" pisalam. I co dziwniejsze, nie przestaje przez to 

bye mnichem. U tych benedyktynow wszystko mozliwe... 

Bo w koncu kazde takie zycie jest jedn

---- 

~ 

-- - - ------ -- --- ZDARZEN IA - KSL\ZKI- LUDZIE 

- -- - --- --- - ---- - -- ---------- - - ------- -- - ----- - --------- ------ -- 

Janina Katz 

Eseie 

o samotnosci 

Jan Tomkowski, 

Dam chinskiega m~drca: 

eseje a samotnasci, 

PfW 2000, ss. 410 

S'l ksi'liki, przy kt6rych lekturze wpada siy w pokory jak w gl~bok~ 

studniy. A moze lepiej powiedziec: w pokory pozytywn'l' matky wdzi~cznoSci. 

Jest dla mnie rzecz'l niepoj~t'l' ie eseje Jana Tomkowskiego nie 

doczekaly siy om6wien we wszystkich pismach literackich i kulturalno 

-spolecznych. Nie mamy tych rzeczy zbyt wiele: z dawnych mistrzow 

gatunku pozostal jedynie Czeslaw Milosz. Blonski pisze rzadko, Flaszen 

spocz'll po Cyrografie na zasluionych laurach, zmarli: Kot Jelenski, Jerzy 

Kwiatkowski, Gombrowicz, Herling-Grudzinski i H erbert. Zbior 

Tomkowskiego przypomina najbardziej Martwq naturr; z wr;dzidlem. Obydwie 

ksi'liki l'lczy dbalosc 0 urody slowa, rozleglosc wiedzy i zainteresowan, 

prostota - a zarazem perfidia - konkluzji. A takie fantazja i humor. 

Tomkowski podzielil swoj'l ksiqzky na piyc czySci. Ostatniq z nich, 

Stare zeszyty, odczytujy jako chronologiczny poczqtek: rodzaj droidzowego 

zaczynu dla caloSci, kt6ry po czasie znalazllasky w oczach autora. 

Calosc traktuje 0 metafizyce. 0 wyiszoSci metafizyki nad nau k~, 

postypem technicznym, racjonalnym mysleniem. 0 niemocy slowa. 

Pierwsza, najtrudniejsza CZySC zbioru, opowiada 0 historii metafizyki i roi 

siy od nazwisk; brakuje mi w niej przypis6w, a moze i informacji - niezbydnych 

dla ludzi jak ja, oczytanych po lebkach - ii dziesiyc zwi~zlych 

fabul opatrzonych wspolnym tytulem Fantastyczna historia herezji to 

apokryfy. Podobnie jak ostatnia cZysc Herbertowej Martwej natury. 

Pieklo, powiada Tomkowski za Dantem, powolaly do istnienia wartosci 

tak nie podlegaj'lce krytyce jak Boska Moc, Najwyisza M'ldrosc, 

Pierwsza Milosc. W otwieraj'lcym ksi'liky eseju Inferius autor opisuje 

idey i architektury piekla w poszczeg61nych religiach, w malarstwie 

i w Boskiej komedii. Podobnie jak Milosz w Ziemi Ulro komentuje wizje 

Swedenborga i Blake'a. Zauwaia: "Porzucenie calej wiedzy nagromadzonej 

przez ludzkosc na przestrzeni wiek6w to pierwszy stopien mistycznego 

wtajemniczenia". A nieco p6zniej: ,YJ dziejach mistyki euro 

130

pejskiej milczenie odgrywa przeciez rol~ bez por6wnania w i ~ k sz'l anize 

Ii zapisane slowo". 

W eseju Zaglada swirjtych szkielet6w zdaje si~ opowiadac za medytacj'l 

i bezczynnoSci'l, przeciw cywilizacji pracy i pieni'ldza. Bohaterem 

tekstu jest Richard Jefferies, zapomniany XIX-wieczny pisarz angielski, 

kt6ry poszukuj'lc czegos wyzszego niz B6stwo, odrzucal zar6wno materializm, 

jak spirytualizm, przekonany 0 istnieniu trzeciej idei, pogodzony 

z faktem, iz nie umie jej znaleic. "Na temat tej idei nie potrafi~ powiedziec 

ani slowa wi~ce j ponad to, ze istnieje". Tomkowski komentuje: 

"Jefferies uznal dobre samopoczucie fi lozof6w i entuzjast6w nauki 

za rezultat tragicznej pomylki. Przekreslil trzy wielkie mity, kt6rych nieskOI1czone 

warianty dawaly pow6d do optymizmu: mit opatrznoSci obecnej 

w historii, mit bliskiej i zyczliwej czlowiekowi natury, wreszcie mit 

po st~ p u i cywilizacyjnej misji Europy. (...) Historia Europy wypelniona 

zdarzeniami przeszlo dwudziestu wiek6w jego zdaniem zaczynala si~ 

i jak dot'ld konczyla na prehistorycznej jaskini". 

Bohaterzy Tomkowskiego porzucaj'l Bib l io tek~, aby dotrzec do wlasnej 

i boskiej istoty, zyj'l w Bibliotece, glosz'lc jej nieadekwatnosc, rzucajq 

si~ na spotkanie "prawdziwego zycia" pod wplywem kiepskiej literatury 

(pani Bovary i Don Kichot), niszcz'l w rozpaczy Biblio te k~ splugawion'l 

przez motloch (Kien, bohater ksi'lzki Canettiego Auto da (ej , 

nie sprzedaj'l owoc6w swoich rozwazan, bo zywi'l pogardt( dla swiata 

i to, co robi'l, stanowi dla nich nag ro d~ sam'l w sobie (chinski mt(drzec 

w Grze szklanych paciork6w Hessego), trwaj'l w niej, jak Borges. Mozna 

s i ~ tylko cieszyc, ze autor Domu chinskiego m~drca (z kt6rym zreszt'l 

nie podzielam podziwu dla autora Wilka stepowego), tak peten zrozumienia 

i aprobaty dla swych bohater6w, uniknql podobnej pokusy. 

Przy calym entuzjazmie trudno si~ zgodzic ze wszystkim. Tomkowski 

za pisuje: "kazdy prawdziwy artysta nosi w sobie zarodek demonicznej 

sily. Artysta jest wolnym zbuntowanym due hem, obcym wszystkiemu, 

co nie wiqze s i~ z jego wlasn'l istot'l. Dokladnie takie same eechy 

reprezentuje Szatan opisywany przez Miltona i Blake'a". Po jmuj~, ze 

bez tej wiary nie mielibysmy ani Fausta, ani Doktora Faustusa. Ale tak 

zubozeni, ci'lgle mielibysmy wielkich artyst6w, kt6rzy nie czuli poczeby 

zawierania paktu z diablem. Albo tez zawierali go z wielk'l dyskrecj'l. 

0 niekt6rych z nich, na przyklad 0 Vermeerze, Tomkowski pisze 

w swojej ksi'lzce. M 6wiqc inaczej, autor Domu chinskiego m~drca jest 

na szcz~ Sci e niekonsekwentny. I dlatego nie bardzo mu wie rz~, kiedy 

opowiada si~ za pustelni'l, szalenstwem i milczeniem. Opozycja Biblio 

131

ZDARZEN IA - KSIJ1ZKI - LUDZIE 

teka-Swiat zawsze wydawala mi si~ pozorna. Podobnie jak opozycja Sztuka-Normalnose. 

Wielu wybitnych artystow potrafilo godzie te sprzecznosci. 

Sam autor ksiqiki wydaje si ~ jednym z nich. 

Jednq z najwainiejszych - i przyznam: nieoczekiwanych - miloSci 

Tomkowskiego jest Jules Verne i kapitan Nemo. Tego ostatniego pisarz 

charakteryzuje nast~pujqC o: "Doznaje ekstazy na widok d otkn i~te j straszliwq 

katastrofq Atlantydy. Kocha morze, muzyk~ i wolnosC". A 0 autorze: 

"Nie bylo chyba w przeszlosci drugiego pisarza, ktoremu tyle radosci 

dostarczalby kulisty ksztalt ziemi". W pierwszym eseju kapitan Nemo jest 

jednak zimnym samotnikiem pogardzajqcym ludzkosciq. W n ast~p nym 

ulega zmianie: wielbi natur~ za bogactwo i roinorodnose jej form (w tym 

jej form artystycznych, co zbliia go do Nabokova i jego teorii na temat 

wielobarwnosci motyli) i wierzy w Boskq ingere ncj ~, ktora zagwarantuje 

jemu i statkowi szcz~s l iwe zakonczenie, czyli powrot do domu. W wielkiej 

literaturze, powiada Tomkowski, zawsze mysli si~ 0 powrocie: "odzyskiwanie 

czasu stanowi od wiekow wylqcznq domen~ sztuki i moie bye 

jedynie dzielem wielkiego artysty". Zdanie, ktore ustawia Verne'a obok 

Prousta, ale wyklucza z zacnego towarzystwa Becketta. 

W eseju C 6ra Zaratustry za pomoq paru cytatow autor objawia 

nam N iet zschego-poet~ . O dkrywa nieoczekiwanie podobienstwo mi~dzy 

Zaratustrq a Chrystusem. I r oinic~ : Zaratustra oczekuje, wr~cz iqda, 

od swoich uczniow zdrady. Poemat Nietzschego Taka rzecze Zaratustra 

nazywa autor "najw i~ksz q w dziejach literatury apologiq samotnoSci", 

utworem dowodzqcym, "ie prawdziwa mqdrose (a wi~c i prawdziwa 

sztuka) potrafi obye si ~ bez ludzkich przesqdow, bez panstwa i spoleczenstwa, 

bez krytykow i wyznawcow, powstaje bowiem i rozwija si~ 

w nieustannym dialogu z samq sobq". Je§li to prawda, to jedna z najsmutniejszych. 

Jeden z najbardziej uwodzicielskich esejow nosi tytul Oblak tytaniawega 

dymu. Tomkowski dzieli w nim palaczy na zwolennikow palenia 

zbiorowego i indywidualnego. Podaje niebanalne przyklady: Hans 

Castorp, obrazy holenderskich malarzy, Cezanne. Bluini, stwierdzaj'lc: 

" Pa l ~, wi~c jestem". Jak naleialo si ~ spodziewae, palenie indywidualne, 

samotne, pozwala na med ytacj~, czyli zatrzymanie czasu. Zapytuje: "Czyz 

popelniam zatem blqd, wierzqc, i e palenie »indywidualne« jest aktem 

metafizycznym" Jakby mimochodem - z owego "mimochodem" Tomkowski 

uczynil prawdziwy kunszt - przypomina powie§c Gorkiego Klima 

Samgin, historiy "urodzonego samotnika" i nieudacznika, ktory odzyskuj 

e wiary we wiasnq przyszlosc tylko wtedy, gdy pali. 

132

W eseju Balon pelen Spinozy proponuje pisarz now'! interpretacjy 

powiesci Flauberta Bouvard i Picuchet, zwyczajowo traktowanej jako 

opowieSc 0 dw6ch glupkach. To nie idioci, to dzieci - pisze - "w ziemskim 

ogrodzie rozkoszy ". Dyletanci, amatorzy, kt6rzy dla zycia wypelnionego 

zabaw,! i ksi,!zkami porzucaj,! uregulowany, mieszczanski tryb 

zycia. Bohaterzy innych esej6w to Ochorowicz, Bulhakow, Conrad, Achmatowa, 

Jerzy Stempowski (kt6rego krystaliczne pisarstwo autor por6wnuje 

z ciemn,!, meandryczn,! proz'! Buczkowskiego) i pani Bovaryw 

eseju Woalka Pani Bovary - kt6rej jedyna konsekwencja w zyciu polegala 

na upodobaniu do blykitnego koloru, sk,!d tytulowy rekwizyt. St,!d 

zas tylko krok do Goethego, nie tylko jako autora Fausta (bohaterem 

eseju jest zreszq apologeta Biblioteki, Wagner, czyli nie mistrz, lecz 

uczen), ale takZe aurora rozprawy 0 kolorach, w kt6rej blykit jest kolorem 

zimnym, depresyjnym. 

Zatrzymajmy siy na otwieraj,!cym cZysc czwart'! eseju zatytulowanym 

Robak i jego kontynuacji: Dalsze przygody H ioba. W przeciwienstwie 

do slynnego tekstu Junga Odpowiedi H iobowi, kt6ry z nienawisci 

do zydowskiego Boga nie zauwazylliterackich i wysoce etycznych walor6w 

biblijnej histori i (zreszt'! p rzez zydowskich uczonych uwazanej za 

najbardziej "chrzeScijansk,!" cZySC Starego Testamentu) Tomkowski odslania 

jej glybok,! m,!drosc, egzystencjalny charakter i Scisly zwi,!zek 

z Psalmami. Dostrzega w opowieSci 0 Hiobie doskonal,! metafory architektury 

wszechswiata. Pisze: "Tajemniczy zwiqzek l'!czy te dwa byty: 

najnydzniejszego robaka i byt wszystkich byt6w, Boga". Obydwa eseje 

maj,! za temat Hioba, Psalmy i Przemianf Kafki; opowiadanie, kt6rego 

bohater, Gregor Samsa, niespodziewanie zamienil siy w robaka. "Byt 

pisze Tomkowski - zostal rozdwojony, z kazd,! chwil,! narasta konflikt 

miydzy pokraczn,! form,! a duchow'1 treSci,! swiadomoSci". 

Historiy Gregora Samsy interpretuje autor jako zredukowan,!, ufamkow'! 

opowieSc 0 Chrystusie: "Samotnosc Samsy moze byc por6wnana 

chyba tylko z przerazaj'!q samotnoSci,!, jakiej doznaje inny czlowiek 

w ogrodzie Getsemani. ( ... ) Ktos pisze jeszcze raz opowiedzian,! juz kiedys 

historiy, ale powtarza j,! niedokladnie, gubi,!c cafe fragmenty, przeinaczaj,!c 

fakty. C.. ) N ie wiemy nawet, kim jest 6w Judasz, kt6ry zrobil 

doniesienie na Gregora Samsf'. 

Przedsmiertne, kr6tkotrwafe zmartwychwstanie Samsy dokona siy za 

pomoq sztuki; tutaj, jak niemal w kazdym eseju, Tomkowski wydobywa 

z analizowanego tekstu literackiego fragmenty, kt6re najczysciej uchodz,! 

uwagi czytelnika: "robak pelznie do salonu, by tam pogr,!zyc siy w eksta 

133

- 

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

>- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

ZDARZE NIA - K S I~K I - LUDZIE 

www.philosophy.pl oraz Polskie 

Towarzystwo Filozoficzne w Cieszynie 

zapraszaja. studentow, mlodych pracownikow 

nauki oraz wszystkich zainteresowanych 

filozofia. i szeroko pojmowana. 

problematyka. spoleezna. do wzit;cia czynnego 

udziah! w: 

I Og6lnopolskim Filozoficznym 

Forum Mlodych 

Cieszyn 

13-15 maja 2002 

Okazja. do zwolania forum jest pocza.tek 

stulecia obfituja.cego w szereg wyzwait 

natury moralnej, filozofieznej i spolecznej, 

z ktorymi to wyzwaniami zmierzye 

si~ musza. zwlaszeza ludzie mlodzi, 

ktorzy w znacznym stopniu wyznaeza. 

ksztalt najblizszych dziesit;cioleci. 

W zamierzeniu organizatorow rna to 

bye konfereneja inn a niz wszystkie, wydarzenie 

naukowe, kulruralne, medialne 

i towarzyskie. Organizatorzy chea. sklonil' 

do zabrania glosu wszystkich, a 

zwlaszcza tyeh, ktorzy dotychczas nie 

mie1i sposobnosci wyartykulowania swoich 

fil ozoficznych przemyslen, a takze 

stworzye okazjt; do wykrystalizowania sit; 

nowych, tworezyeh srodowisk skupiaja. 

cych ludzi mlodych. 

Zwracarny sit; do wszystkieh instytueji 

i ludzi dobrej woli z prosba. 0 udzielenie 

nam wszelkiego rodzaju pomoey, 

ktora umozliwilaby nadanie imprezie jak 

najwit;kszego rozmaehu i znamion profesjonahlOsci. 

Wit;eej informaeji znaleze mozna na 

stronach IIwww.philosophy.pl oraz www.fi· 

lozofia.pV I . Zgloszenia wysta.pien zawieraja.ce 

temat, streszezenie (do 200 slow) 

prosimy przesylac do 31 marca 2002 na 

adres: Ilinfo@filozofia.pl//. Najciekawsze 

wysta.pienia konferencyjne zostana. 

opublikowane. 

Przewodnieza.cymi komiteru 

organizacyjnego sa. 

Grzegorz Trela i Boguslaw Wojnar. 

zie podczas sluchania muzyki, najbardziej 

niebianskiej ze sztuk". C6i 

za fantastyczna kariera! 

Tomkowski jest jednym z nicwielu 

dzis krytyk6w literackich 1'1 

cZ'lcych Scisl'll e ktu r~ tekstu z czasem 

jego autora, wyciClgajClcych ze 

skrupulatnie, ale pasjonujClco rozpisanych 

streszczen walory daleko 

wychodzClce poza liter ~ dziela, 

a zarazem calkowicie z nim sp6jne. 

Jest krytykiem, u kt6rego wyczuwa 

si~ autentyczne rozmilowanie 

w literaturze i kt6ry na niej si~ 

uczy. Dom chinskiego m~drca 

powtarzam jeszcze raz - skutecznie 

niweluje postulowanCl przez 

autora sprzecznosc mi~ d zy BibliotekCl 

a Swiatem, literatur

~~!\~~ ~_I~_ ~ _~~I~~~ =-_~~~~Z_I~____ ____ ____ ___ ____ _____ ____ ______ ________ ___~_ 

Andrzej Stanislaw 

Kowalczyk 

Apologia Jozefa 

Mackiewicza 

Wadaw Lewandowski, 

J6zef Mackiewicz. Artyzm. 

Biografia. Recepcja, 

Kontra, Londyn 2000 

o J6zefie Mackiewiczu wci'lz nie da si" pisac bez emocji. Wok61 

jego osoby, biografii, pogl'ld6w politycznych i tw6rczosci naroslo w istocie 

tyle klamstw, stereotyp6w i uproszczen, ze historyk literatury nie 

moze powstrzymac si" od protestu i polemiki. Swoj'l ksi'lzky Wadaw 

Lewandowski napisal przede wszystkim w obronie Mackiewicza-artysty. 

Dobrego imienia szkalowanego pisarza bronil skutecznie Wlodzimierz 

Bolecki (Wyrok na J6zefa Mackiewicza, 1991), uchylaj'lc punkt po 

punkcie wszystkie stawiane pisarzowi zarzuty. Bolecki tez przez wiele 

lat prezentowal jego tw6rczosc krajowemu odbiorcy, a w 1991 wydal 

obszerny tom pt. Ptasznik z Wilna, by w dziejowym zamieszaniu 0 Mackiewiczu 

nie zapomniano i nie wrzucono jego ksi'lzek do kosza jako 

politycznych i tendencyjnych. Uznania rangi sztuki powieSciopisarskiej 

autora Lewej wolnej domagal siy Adam Fitas (Model powiesci J6zefa 

Mackiewicza, 1996). 

Lewandowski zajmuje siy r6wniez wybranymi aspektami biografii 

Mackiewicza, kt6re do tej pory nie zostaly zadowalaj'lco wyjasnione. 

Pokazuje na przyklad, ze wojenne i powojenne oskarzenia pisarza 0 kolaboracj" 

z Litwinami i Niemcami maj'l swoje korzenie w latach trzydziestych, 

kiedy doszlo do konfliktu miydzy Mackiewiczem, krajowcern, 

w6wczas dziennikarzem "Slowa", a urz"dnicz'l i intelektualn'l eliq 

Wilna, kt6rq oskarzal 0 oboj"tnosc wobec problem6w Wilenszczyzny 

i Polesia, ignorowanie tradycji i odr"bnosci tych ziem, 0 ton "urz"dowo-regionalno-tendencyjno-slodkawo-karmelkowy". 

D la Mackiewicza 

bylo oczywiste, ze Polska si" od swoich kres6w wschodnich odwr6cila, 

a rZ'ldy sanacyjne nie maj'l zadnej koncepcji modernizacji tych ziem. 

Polemik'l z urz"dow'l wizj'l kres6w byl zbi6r reportazy Bunt rojst6w 

(1938), jedna z najpi"kniejszych ksi'lzek Mackiewicza. Na domiar zlego 

wilenscy sanatorzy wspierali komunistyczn'l mlodziez i bronili jej. Srodowisko 

to zostalo wykpione w pamfletowej Wilenskiej powiesci krymi 

135

~ ZDARZENIA - KSII\ZKI - LUDZIE 

nalnej (1933), ktorej Mackiewicz byl wspolautorem. (Wydawnictwo 

Kontra wznowilo t~ ksiqik~ kilka lat temu w opracowaniu Wadawa 

Lewandowskiego). 

Autor ksiqiki podjql si~ proby obrony emigracyjnej publicystyki 

Mackiewicza. \X1ywody te nie trafiajq mi do przekonania, choc Lewandowski 

stara si~ ostabic radykalizm poglqdow pisarza. Odnosz ~ wraienie, 

ie autor Drogi donikqd w wielu tekstach zabrnqt jednak w slepy 

zaulek. Artykuly polityczne Mackiewicza zdradzajq post ~ pujqce z aw ~ 

ienie perspektywy, bezradnosc wobec nowych sytuacji i faktow. Pisarz 

negowal sens opozycji demokratycznej w krajach komunistycznych, 

uwaiajqc, ie jest ona ruchem reformistycznym, nie walczy z komunizmem, 

lecz stara si~ go zhumanizowac, poprawic; niewykluczone, ie 

w ogole sterowana jest przez parti~ komunistycznq. Na przyklad NSZZ 

"SolidarnosC" w 1981 - glosil Mackiewicz - zamiast obalic system, 

staje si~ jego cZ~Sciq, akceptuje dyktat partii, iqda tylko reform. Ko 

Sciol zas wyspecjalizowal si~ we wspolpracy z komunistami, nie rozumiejqc, 

ie tego wroga oblaskawic si~ nie da, i.e trzeba go zwalczac na 

kaidym kroku etc., etc. Autor znakomitych powieSci realistycznych, 

swietny psycholog i wnikliwy obserwator iycia spolecznego nie potrafil 

zdobyc si~ na dystans wobec wlasnego przeiywania problemu komunizmu. 

Nie napisat ani jednego utworu ideologicznego, ani jedna 

powidc Mackiewicza nie szelesci papierem, nie obwieszcza jak megafon 

propagandowych hasel i frazesow; Mackiewicz-pisarz wyszedl z tej 

proby zwyci~sko, Mackiewicz-publicysta nie osiqgnql tego poziomu, 

odmowil analizy rzeczywistoSci, formulowal bezsensowne iqdania (np. 

zaprzestania pomocy emigracji dla opozycji w kraju). W 1977 pisal: 

"z »Wielkiej Emigracji« Mickiewiczowskiej przeistaczamy si~ w Bucharino-Trockistowskq". 

Przecieramy oczy ze zdumienia: czy to moiliwe, 

aby znakomity Mackiewicz pisal takie glupstwa Ze po kilk ud ziesi~ciu 

latach pobytu na emigracji nie rozpoznal calej jej bezsilnosci, ie 

odrzucal najwainiejsz,! dla emigracji politycznej strategi~ inspirowania 

kraju i wspoldzialania z krajowq opozycjq Waclaw Lewandowski 

odpowie, ie znow dokonuj~ sztucznego podzialu na Mackiewicza-pisarza 

i Mackiewicza-publicyst~. Tak, bo nie mog~ si~ pogodzic z tym, 

ie ten sam czlowiek napisal Drog donikqd czy Nie trzeba glosno mowic, 

naleiqce do najwainiejszych polskich powiesci II polowy XX wieku, 

i tekst gloszqcy, ie wszystkie "zmiany kursu" w krajach komunistycznych, 

wszystkie rewolucje, Pazdziernika 1956 i "SolidarnoSci" nie 

wylqczajqc, to prowokacje partii. Jak widac, lylackiewicz pisal 0 poli 

136

~ __ 

_ ____ _ 

ZDARZE __ ______ NIA - __ KSlt\ZKl _ - 

LUDZI . _ E ______ _ ______ __ _ ___ _ 

• _____ ____ J __ _____ __ _______ _ _____ ____ __ 

tyce emocjonalnie, niemal walil Ji~sciq w stot i krzyczat: ,,wszystko 

albo nic". Jego program poliryczny, streszczajqcy si~ w jednym hasle: 

"Z komunistami nie nalezy paktowac, do komunist6w trzeba strzelaC, 

dobry byt w roku 1945 czy 1946, ale nie w 1956 czy 1980. Jego 

anachronicznosc byla oczywista dla wszystkich, z nielicznymi tylko 

wyjqtkami. "Program" ten bowiem glosil likwida c j ~ komunist6w, ale 

nic nie m6wil 0 likwidacji systemu komunistycznego. Mackiewicz 

w istocie zqdal od przeciwnik6w komunizmu mobilizacji totalnej ze 

wszystkimi jej fatalnymi dla zmobilizowanych nast~pstwami. "Nic nie 

jest gorsze od komunizmu" - glosil Mackiewicz. O d komunizmu 

odpowiemy bez namyslu - gorsze jest zaprzepaszczenie wlasnej duszy, 

w szczeg61noSci zas nasladowanie bolszewickiego nihilizmu. Przeciez 

na przyklad Jerzy Giedroyc tei nie mial wqtpliwoSci, ze sowiecki totalitaryzm 

jest naiwi~kszym zagroieniem cywilizacji, wiedzial jednak, ie 

walczyc z nim trzeba na wiele sposob6w, ale ie przede wszystkim nie 

wolno niszczyc wartoSci, w obronie kt6rych i w imieniu kt6rych si~ 

wyst~puje. Tymczasem Mackiewicz od Kosciola zqdal, by wyrzekl si~ 

on swojej misji, od chrzescijan, by uniewaznili dekalog, od opierajqcych 

si~ komunizmowi, by przej~li tak ryk~ swoich wrog6w. Ignorowanie 

przez Mackiewicza-publicyst~ calych sfer ludzkiej psychiki, zycia 

duchowego, stosunku do wartosci, a takie obszarow iycia spolecznego 

pod hastem: to wszystko jest niewazne, dop6ki nie wykonczycie 

ostatniego "czerwonego", dyskwalifikuje cz~sc jego publicystyki. Cz~sc, 

bo oczywiscie Sq tam teksty drapiezne i mqdre, bez ktorych antologia 

naszej publicystyki politycznej XX wieku bylaby nie do pomyslenia. 

JednoczeSnie bardzo wiele tekst6w Mackiewicza to jui tylko dokumenry 

minionego wieku, ciekawe jedynie dla historyk6w literatury. 

Czy to zwykly los pisarstwa publicystycznego Bynajmniej - Juliusza 

Mieroszewskiego czyta si~ dzis z wielkq przyjemnoSciq i pozytkiem, 

on wciqz inteligentnie d umaczy swiat, ukazuje jawne i ukryte przestanki 

ludzkiego post~powania i przemian kultury; zqdal nie tylko walki 

z komunizmem, lecz i jednoczesnej edukacji obywatelskiej, uczenia nawyk6w 

demokratycznych, wolnoSci myslenia. Dlatego Mieroszewskiego 

warto wciqi czytac, nie tylko dla jego blyskotliwej inteligencji i zalet 

stylu. Mackiewicz zbyt latwo szafowal stowkiem "rewizjonizm", 

a oponentom przypinat etyk ietk~ "poprawiacz systemu", zarzucajqc 

im, ze w dzialaniach reformistycznych zmarnujq potencjal wolnoSciowy. 

Wydawato mu si~, ie ubostwo, nuda i mitr~ga iycia w realnym 

~ 

137

ZDARZENIA_ K S I ~KJ _ LUDZIE 

~ .- - - ---- - - ------- -- -------- ---- -- - ---- - - - ----- - --- --- ---- - - ----- ---- ----- ---- - - -- - 

I W 

socjalizmie budzq w ludziach niejako automatycznie t~sknot~ za wolnOSci 

q, demokracjq i niepodlegtosciq. 

Wadaw Lewandowski stara si~ obronic public ys tyk~ Mackiewicza 

przed naj ci ~iszym i zarzutami - slusznie, bo badacz winien zgromadzic 

jak najwi~cej argumentow za i przeciw, ale jednak pewne rzeczy trzeba 

powiedziec jasno. N ie zgodz~ si~ tei ze zdaniem, ie M ackiewicz i jego 

iona placili za swojq niezaleinosc i nonkonformizm szczegolnie wysok'l 

cen~, nie znajdujqc - jak pisze Lewandowski - "moinych protektor6w 

dla swej tworczosci literackiej". Przeciei iaden pisarz polski na emigracji 

nie mial "moinego protektora", kai dy musial ci~iko pracowac, nierzadko 

fizycznie. N a tym tei polegala roinica rni~dzy losem artyst6w 

w kraju a dolq tworcow iyj'lcych na ernigracji. Najwainiejsze, ie mimo 

oszczerstw i klamliwych oskarzen 0 kola bor acj~ i zdra d~ , jakich Mackiewiczowi 

nie szcz~dzono, zawsze mial on gdzie publikowac i wydawac 

ksiqiki, ktore cieszyly si ~ poczytllosciq i zbieraly wiele dobrych recenzji. 

Nie wydaje mi si~, by istnialy przeslanki dla podtrzymywania 

legendy Mackiewicza-m~czennika . Z gadzam siy natomiast z Lewandowskim, 

ie publicystyka autora Karierowicza zasluguje na uwag~ jako zjawisko 

literackie i powinna znaleic swego badacza (zwlaszcza ie wsr6d 

te kstow publicystycznych M ackiewicza ukrywa si~ co najmniej kilka 

dobrych esejow). Postulat ten dotyczy takie wielu pisarzy emigracyjnych: 

przeciez do tej pory nie rna swojej monografii Mieroszewski. 

Do zalet ksiqiki i osiqg n i~c Lewandowskiego naleiy opisanie zwi'lZkow 

powiesciowej tworczosci M ackiewicza z literaturq rosyjskq, zwlaszcza 

zas z Cichym Donem Szolochowa. Latami mowilo s i~ 0 fascynacji 

autora Lewej wolnej powiesciq rosyjskq, ale dopiero Lewandowski V"Yszedl 

poza ogolniki. Poslugujqc si~ kategoriq aluzji Jiterackiej, wskazal 

na szereg cech sztuki powieSciopisarskiej M ackiewicza. Bardzo interesujqce 

Sq tei ustalenia autora dotyczqce j~zyka pisarza, zwlaszcza leksyki 

i skladni. Po lekturze uwag Lewandowskiego ialuj~, ie nie pokusil si~ 

on (dobrze do tego zadania przygotowany) 0 wyczerpujqC'! charakterystyk~ 

stylu Mackiewicza, zjawiska rozstrzygajqcego 0 fo rmule realizmu 

plsarza. 

Jednym z glownych celow ksiqiki Waclawa Lewandowskiego jest 

polemika z tymi wszystkimi, ktorzy widzieli w Mackiewiczu tylko epigona 

literatury XIX wieku, spoinionego pozytywist~, staroswieckiego 

realist~ etc. Wiele wysilku poswi ~ ca autor udowodnieniu, ie jest inaczej, 

ze utwory pisarza wyroiniajq si ~ oryginalnoSciq i nowatorstwem. 

Trafnie podkresla Lewandowski odrzucenie prfez M ackiewicza zasady 

138

lOA.RZENIA CKSIAiKIC.LU~ZIE ........... .. .. . .. . ....~. 

przyczynowosci i tradycyjnej narracji historycznej, a tworcze wykorzystanie 

fo rmuly reportaiu. Sam pisarz ostentacyjnie obnosit si

w 

ZDARZEN IA - KSIAZKI - LUDZIE 

-- - -- - - - - --- ------------- ---------------- - -- --------- - - - ---- ------ - -- - --- --- - - - - - 

Arkadiusz Morawiec 

Eseistyczne 

bfyski 

Wlodzimierz Painiewski, 

Europa po deszczu, 

Wydawnictwo Unia, Katowice 2001, 

SS. 239 

Walczyk fifo zoficzny, esej otwierajqcy najnowszq k s i qik ~ Wlodzimierza 

Pazniewskiego, stanowi peine wdz i ~ ku wprowadzenie w wiek XX, 

w jego przedsionek -fa belle epoque, z p i~ knq jej esencjq, czyli duchem 

Wiednia, gdzie gra w karty okazywala si ~ ai rozgrywkq losu, pojedynek 

zas - mimo ii zbieral i niwo w i~ ks z e bye moze niz wojny - prawie ie 

sztukq. KilkanaScie kolejnych esej6w wypelniajqcych tom Europa po deszczu 

wyznacza przystanki w intelektualno-emocjonalnej w~ dr 6 wce autora 

przez histori~, c ywili za cj~ i kultur~ Starego Kontynentu, kt6rq ilustruje 

katastroficzny obraz Maxa Ernsta: Europa po deszczu. Pai niewski 

w~ d r uje dostojnie, bez omijania kalui i bez kaloszy, jednak z n ar~ czem 

ksiqzek pod pachq, poprzez kt6re w spos6b niezwykle ciekawy c z y t a 

minione wlasnie stulecie i czasy je zapowiadajqce, cofajqc si ~ ku ir6dlu 

nowoczesnosci - czasom Oswiecenia, a nawet znacznie dalej, ku staroiytnosci. 

Zasadniczo wszak jest ksiqika Painiewskiego - jeSli poddamy 

si~ jego metaforyce - swobodnym przemierzanie m "plynnych obszar6w 

Europy Srodkowej" (R6i owa kanapa Freuda), od lat fascynujqcych pisarza 

i swoiScie, bo literacko, przezen rekreowanych. 

Otwierajqce tom teksty nasuwae mogq przypuszczenie, ie mamy do 

czynienia z jednq z wielu w literaturze polskiej pr6b, tym razem eseistycznq, 

powrotu do mitycznej czasoprzestrzeni Galicji i jej otoczenia, 

jakim z perspektywy owej (galicyjskiej) "Arkadii" jest a u s tro - w~gi er s kie 

cesarstwo, rozciqgajqce si~ od Podwoloczysk nad Zbruczem ai po Triest 

u wybrzeiy Adriatyku. Tak wi~c, jak wielu pisarzy przed nim, pociqga 

Painiewskiego r6i norodnose i r6del i wzajemne przenikanie si ~ kultur, 

formujqce niewqtpliwe bogactwo tego obszaru. Tak tei, jak w prozie 

Andrzeja Kusniewicza czy Leopolda Buczkowskiego, w mit pi ~ k nej Kakanii 

wkrada s i~ okrutna historia. Poetyk~ bezczasu bezlitosnie bu rzy 

"nerwowe stulecie, kt6re nie szanuje odr~ b nosci" (Nostalgia Wieden) . 

N erwowose wszelako nie pojawia si~ nagle, z niej to bowiem " pi~kna 

epoka" czerpie znacznq cz~ s c swej urody. N a p~dglebiu secesyjnych za 

140

~ 

ZOARZE NIA - KSlAZKI - ______ __ ___________ _ _ WOZIE 

_ __ L __ _ ______________________ _ _ ____ ___ _ ____________________ _ 

wijasow i pogodnych walcow wyrasta niczym truj'1cy kwiat pesymizm 

Freuda; w krakowskim szpitalu umiera powoli Georg Trakl, od mlodosci 

miewaj'1cy halucynacje; ze Lwowa i jego okolic wywodz'1 si~ masochistyczne 

obsesje von Sachera-Masocha i Schulza. Pi~kno i spokoj to 

zaledwie pozor, dlatego wi~c Pazniewski ch~tnie zawierzylby wiedenskiemu 

psychoanalitykowi, przekonanemu 0 neurotycznych zr6dlach 

kultury. Naruszywszy tak kosmos, eseista pewnym jui krokiem wkracza 

w histori t;, cofaj'1c si~ w czasy sprzed habsburskiego mitu, kt6rego odmian'1 

w kulturze polskiej jest mit Galicji - zapewne nie wyczerpuj

ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 

z lekcewaienia historii pewnego nie istniej'lcego panstwa, ktore utony 

10 w mroku, lecz zostawiio po sobie metody" (Podr6z do B.izancjum). 

N ajzdolniejszym uczniem, przerastaj'lcym w niejednym mistrza, okazala 

si y carska Rosja, w ktorej "Bizancjum komentuje sarno siebie" (Pojedynek 

japonski) . 0 dziedzictwie tym Pai niewski mowi wprost, ale zarysowany 

w Podrozy do Bizancjum opis staroiytnego cesarstwa rownie 

dobrze ilustruje wszelkie potwory totalitarne, nie tylko, znanego nam 

bliiej, spadkobiercy przedrewolucyjnej Rosji: ,W Bizancj um porzqdek 

opieral siy na obecnoSci symboli: niezmienne hasla wywieszane na murach, 

niezmienny typ malowanych portretow i ikon, niezmienne mov"Y 

tronowe, niezmienne parady oraz zabawy ludowe, niezmienne usciski 

i pocalunki wladcow, jakby treSci'l iycia stala siy monotonia i plagiat". 

Pod "Bizancjum" moina w tym fragmencie podstawic wiele innych nazw, 

gdyby zas cytowany esej powstal przed kilkunastu laty lub wczeSniej, 

zapewne potraktowalibysmy go jako najczystsZ'l polityczn'l aluzjy, swoist'l 

paraboly. Painiewski jednak, skoro lekcjc: ty przypomina, przekonany 

jest 0 jej niezmiennej ahualnosci. Czymie bowiem jest w jego mniemaniu 

wspolczesna Polska, ledwie uwolniona spod totalitarnego ucisku 

To "wprawdzie jeszcze nie Azja (...) ale na pewno jui nie calkiem 

Europa" (Slady stop Herkulesa) . 0 tym, ie "ani tu Zachod, ani Wsch6d", 

wiemy z Piosenki 0 Warszawie Jerzego Lieberta. Z wczeSniejszych dokonan 

Painiewskiego, miydzy innymi z eseju Duch Europy Srodkowej (w tomie 

Kolnierzyk Slowackiego) , dowiedzielismy sic:, ie Wschod to wylqcznie 

Rosja; Z achod zas, gdy odcina siy od wspolnoty z EuroP'l Srodko 

W'l, staje siy "kikutem z peryferii", pozostawionym "sam na sam z wielkq 

monotoniq Azji". 

Zgoda, ie Polska to "jeszcze nie Azja" (w sensie czasowym oraz 10 

gicznym), ale j u i nie Europa - pytamy nieco zdziwieni. Otoi wlasnie 

"jui nie calkiem", albowiem to dawniej nie musielismy miec zludzeri co 

do naszej europejskosci. Dzis jest inaczej. Ksiqika Painiewskiego nie jest 

nawolywaniem do powrotu do Europy, ktorej Polska nigdy przeciei nie 

opuszczala, ale trwoiliwym wolaniem 0 0 c a l e n i e naszej europejskiej 

toisamoSci: "Jednego bac sic: trzeba naprawdc:: zerwania wic:z6w 

z kulturq i historiq Europy, tych wqtlych nici, dajqcych poczucie toisamOSci" 

(Slady stop Herkulesa). Diagnoza nie jest optymistyczna: ,W spoleczenstwie, 

ktore znalazlo sic: w sytuacji sprowincjonalizowanego garnizonu, 

dominuje mentalnosc gubernialna: wszystko zaleiy od czegos 

lub kogos z zewnqtrz, tymczasem jednostka i zbiorowosc udajq, ie kaida 

decyzja jest rezultatem suwerennego wybon-\, wskutek czego Europa 

142

___ _ _ 

~ 

__ _ _ ____________________ J __ _ _ __ ___ ___ _ ________________________ _ _________ _ ___ 

ZDARZENIA - KSIJ)lK[ - LUDZIE 

w Polakach jest coraz cz~s ciej na wygnaniu" (Mefisto na m6wnicy). Dzis 

nie tyle rodzi si~ czy utrzymuje, ale - przestrzega Pazniewski - nasila si~ 

ten niebezpieczny, zainicjowany - wed Ie niego - w romantyzmie, proces 

chorobowy, z ktorego polska mentalnosc wyleczyc s i~ wciqz nie potrafi. 

Ustaliwszy irodlo niemocy, postawiwszy malo krzepiqC

ZDARZ ENIA - KSI1\ZKl- LUDZIE 

minacji brakowalo niekiedy oddechu, oraz zwiqzana z niq asocjacyjnosc, 

a nadto poetyckosc (nierzadko najwyiszej pr6by) - r6wnie jak aforyzm 

pojemna i syntetyzujqca, jak chocby we frazie: "dumy ludzi przesylano 

stolypinkami w glqb monotonii". Poniewai zas - w mniemaniu autoraparadoksy 

"w przedziwny spos6b zaliczajq si~ do najwi~kszych d6br 

duchowych" (Msza litewska), nie dziwi nas jego szczeg61ne upodobanie 

do poslugiwania si~ tq wlasnie figurq - wywolujqcq efekt zaskoczenia 

i zmuszajqcq czytelnika do wsp6lmyslenia. Tak zatem pisarz obok swady 

wysoko ceni ekonomi~ slowa, powSciqgliwosc, ucieka przed slowotokiem. 

Te dwa pozornie przeciwstawne walory potrafi zgrabnie ze sobq 

polqczyc. W konsekwencji eseje przybierajq postac blyskotliwych konspekt6w. 

Widac tu prac~ mysli, wszelako - obok niej czy raczej za jej 

sprawq - milosnik prozy narracyjnej Pazniewskiego (jego powieSci i opowiadan) 

zaczyna oczekiwac, ie intelektualne blyski rozjarzq si~ wop o 

wi esc ("w~dr6wki po tematach" jakosci tej nie gwarantujq). Uchwytny 

w najnowszych esejach - wyrazniej zas wyczuwalny w tomach wezesniejszych, 

zloionych w wi~kszej mierze z tekst6w kr6tszych -l~k przed 

pustoslowiem czyni pisarza przedc wszystkim mistrzem eseistyeznyeh 

miniatur, mini-esej6w, prawie przypowieSci. W kaidym z zaprezentowanych 

w Europie po deszczu tekst6w tkwiq liczne ziarna, z kt6ryeh 

moglyby wykielkowac nowe eseje, opowiadania, moie powieSci. 

Na rzecz moina zresztq spojrzec inaczej; eseista zawczasu odpowiada 

na zarzut popuszczania cugli myslom, wyobrazni, ich naglym przeskokom: 

,,\V'yszlismy od smaku jalowca, a doszlismy do przypuszczalnej 

historii powstania herbu, nie naraiajqc si~ na barbarzynstwo zbyt smialych 

zestawien, poniewai w obr~bie starych kultur wszystko jest ez~seiq 

caloSci" (Msza litewska). Do stylu Pazniewskiego, jesli jego patronem 

mialby byc duch epoki, a nie konkretny modus pisania (a w zakresie 

inspiracji intelektualnych obok pisarzy jui przywolywanych takie Henryk 

Elzenberg i Stanislaw Vincenz), daloby si~ zastosowac to, co m6wi 

on 0 kulturze jagiellonskiej: "Nie byla to kultura logicznego wywodu, 

lecz raczej intelektualnych blysk6w i mysli iskrzqcych jak luk elektryczny 

na tie dookolnej zgrzebnosci" (tamie). \V' ostatnim zdaniu najnowszej 

swej ksiqiki, zafrasowany eseista dodaje: "Niestety, nasza epoka 

ulegla gramatyce rozproszenia i stac jq tylko na obraz swiata przesycony 

epizodem" (tamie). 

Moina wi~c chyba zaloiyc, ie aforystycznosc eseistyki Pazniewskiego 

rodzi si~ z pr6by zatrzymania, wyznaczenia granic przemijajqcej 

i w szybkim tempie zmieniajqcej si~ rzeczywi~tosci. Stojqcy na progu 

144

ZOAHZENIA.C .KSI>\ZKI C.LUU,ZIE..... __ ...... ..... ............. ...... ...... . . ~. 

XXI stuleeia autor stara si~ tym sposobem poeh\vyeie w pulapk~ aforyzmu 

entropi~, plynnose Europy lub tei jej mit. 

ARKADIUSZ MORAWIEC, ur. 1969, dr, krytyk, historyk i teoretyk 

literatury. Wydal: Poetyka opowiadan Gustawa Herlinga-Grudzitlskiego. 

Autentyzm - dyskursywnosi - parabolicznosi (2000). Publikowal 

m.in. w "Tworezosci", "Frazie", "Kresach". 

Zdzislaw Zblewski 

Porcia 

uczciwosci 

Jakub Karpinski, 

Wykres gorqczki. Polska pod 

rzqdami komunistycznymi, 

Wydawnicrwo UMCS, Lublin 2001, 

55. 544 

W PRL nielatwo bylo prowadzie badania nad powojennymi dziejami 

Polski, a jui w szezeg6lnoSci utrudnione byly studia nad jej najnowszq 

historiq polityeznq. Zajmujqey si~ tq problematykq historyey 

i publieYSci musieli brae pod uwag~ liezne ograniezenia stwarzane na 

tym polu przez wladze komunistyezne, takie jak seisly nadzor ze Strony 

eenzury ezy utrudnienia w dost~pie do niektoryeh zespol6w arehiwalnyeh. 

N ie zatem dziwnego, ie gwaltowne przyspieszenie badan nad 

dziejami PRL nastqpilo dopiero w koneu lat 80., a zwlaszeza w lataeh 

90. Nie znaezy to jednak, ie r6wniei i wezesniej nie powstawaly opracowania, 

ktore nie tylko zwy ei~sko przetrwaly prob~ ezasu, ale w sposob 

w pelni zasiuiony mogq bye zaliczane do klasyki polskiej historiografii 

. Znakomitym tego przykladem moie bye dorobek Jakuba Karpinskiego, 

przypomniany ostatnio ezytelnikom przez lubelskie 

Wydawn ietwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej w ksiqice Wykres 

gorqczki. Polska pod rzqdami komunistycznymi. Na obszerny, lieZqey 

blisko 550 stron, tom skladajq s i~ gl6wnie cztery teksty, wydane 

po raz pierwszy w latach 1977-1990 w formie odr~bn y eh publikacji 

ksiqiko\vych przez Instytut Literacki w Paryiu, a nast~pnie wielokrotnie 

przedrukowywane przez \vydawnictwa niezaleine w kraju: Kr6tkie 

spif:c ie (marzec 1968), Porcja wolnosci (paidziernik 1956), Plonie 

komitet (gfudzien 1970 - czerwiec 1976) oraz Dziwna wojna (grudzien 

1981). Ponadto w omawianej ksiqice zostaly zamieszczone trzy niewielkie, 

rowniei jui wczesniej opublikowane teksty: Pochodzenie sys 

145

~ 

_ _________ __ n _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ n __ n ___ ZOA RZEN'AcKSI,IZJ(j C_LUOZl' 

temu stanowi'!cy fragment wydanej w 1975 roku przez Instytut Literacki 

w Paryiu ksi,!zki Ewolucja czy rewolucja oraz ogloszone w "Tygodniku 

Powszechnym" refleksje Czarna skrzynka (0 pisal1iu powojennej 

historii Polski) (1990) oraz Czym byla PRL (1995). Calosc zostala 

poprzedzona Przedmowq Autora. 

Poszczegolne teksty uiozono w taki sposob, aby powstal zapis "powojennej 

historii Polski pod rz,!dami komunistycznymi". Nalezy wszakze 

zaznaczyc, ie ksi,!ika ta nie jest klasycznym podr~czni kie m historiistanowi 

ona raczej zwi~zly opis wydarzen dotycz,!cych przede wszystkim 

momentow zwrotnych w dziejach Polski Ludowej, takich jak "narodziny 

systemu wladzy" w drugiej potowie lat 40., "odwilz" w polowie 

lat 50., tzw. wydarzenia marcowe w 1968 roku, protesty spoleczne 

w grudniu 1970 i czerwcu 1976 roku oraz okres stanu wojennego. Konieczne 

wydaje si~ tez zastrzeienie, ie Wykres gorqczki nie zawsze odzwierciedla 

aktualny stan badaii, nalezy bowiem pami~tac, ze teksty zamieszczone 

w ksi,!zce powstaly kilkanaScie lub nawet ponad dwadzie 

Scia lat temu, gdy tymczasem w latach 90. szybko rozwijaj,!ce si~ badania 

nad dziejami PRL przyniosly wiele nowych, waznych ustalen. 

Zgloszone uwagi nie maj,! jednak bynajmniej na celu zniech~cic czytelnikow 

do lektury tej ksi,!zki, jestem bowiem przekonany, ze chociaiby 

ze wzgl~du na pionierski charakter wielu zamieszczonych w niej tekstow 

zajmie ona w polskiej historiografii nalezne jej zasluzone miejsce, 

podobne do tego, ktore w odniesie niu do dziejow dwudziestolecia rni~dzywojennego 

zajmuje opracowanie Adama Prochnika: Pierwsze pi~tnastolecie 

Polski niepodleglej. Walorem ksi,!iki Karpinskiego nie jest 

wszakie jedynie jej prekursorski charakter. Warto po t~ pozycjy si~ gn'lc 

przede wszystkim dlatego, ze stanowi ona brzmiqcy zadziwiaj,!co aktualnie 

gtos w tocz'!cej si~ obecnie waznej dyskusji publicznej ,,0 pochodzeniu 

i naturze PRL". Glos 0 tyle istotny, ze pochodz,!cy od niezwykle 

wnikliwego obserwatora opisywanych przez siebie wydarzen, kt6ry, 

analizuj,!c kolejne "punkty zwrotne" w dziejach PRL, przekonuj,!co udowadnia, 

ze twor ten byl "partyjnym, komunistycznym i namiestniczym 

pseudopanstwem w Polsce". W tym kontekscie na szczegoln,! uwag~ 

czytelnikow zasluguj,! bardzo ciekawe obserwacje Autora dotycz'!ce j~zyka 

PRL-owskiej propagandy. Krotkie, lecz wnikliwe komentarze Karpinskiego 

z latwoSci,! obnazaj,! zaklamanie oficjalnego j~zyka "aparatu", 

zwracaj,!c uwag~ na jego abstrakcyjnosc i wewn~trzn,! niesp6jnosc. 

Omawiana ksi,!zka jest dzielem niezwyklym takie dlatego, ie stanowi 

imponuj,!ce swiadectwo niezaleinoSci intelektualnej jej Autora, ktory pod 

146

ZDARZE NIA - KSI1}iKI - LU QZIE 

czas pisania poddawany byl - jak 

kaidy oby\vatel Polski Ludowej 

presji totalitarnej propagandy, dysponowal 

tei niepor6wnanie mniejszymi 

nii dzisiejsze moiliv.rGSciami 

prowadzenia badan ir6dfowych. 

Jeieli mimo tych trudnoSci udalo 

mu si~ stworzyc jeden z najbardziej 

przenikliwych opis6w mechanizmu 

fu nkcjonowania PRL, kt6ry przez 

sam,! wymow~ podanych w ksiqice 

fakt6w sugesrywnie obnaiyf fasadowosc 

6wczesnego oficjalnego 

"iycia politycznego", uznac to naleiy 

za godny upami~tnieni a przy 

Had uczciwosci badawczej, przecz'!cy 

podnoszonej niekiedy tezie 

o niemoi nosci zachowania w PRL 

niezaleinej postawy intelektualnej 

i koniecznosci zawierania z "systemem" 

dwuznacznych moralnie 

kom~romi s6w. W tym kontekScie 

opublikowanie Wykresu gorqczki 

w jedenaScie lat po upadku PRL rna 

swo jq wym o w~ symbolicz nq i 

w spektakularny spos6b potwierdza 

trafnosc diagnoz Karpinskiego 

oraz aktualnosc formulowanych 

przez me go ocen. 

ZDZISLAW ZBLEWSKI, ur. 

1967, historyk, pracownik Instytutu 

Historii UJ. Wydal : Mif'! 

dzy wolnq Polskq a "siedemnastq 

republikq". Z dziej6w oporu 

spolecznego na terenie wojew6dztwa 

krakowskiego w latach 

1945-1947 (1998) oraz Leksykon 

PRL-u (2000). 

WKROTCE W WYDAWNICTWIE 

Henri J. M. Nouwen 

Kielich zycia 

tlum. Justyna i Jan 

Grzegorczykowie 

"Czy mozecie pic kielich, ktory 

Ja mam pic" - pyta Jezus swoich 

uczniow, Jana i Jakuba. Pytanie to 

jest punktem wyjscia rozwazan 

Henriego J. M. Nouwena - wybitnego 

mistrza duchowosci, w ostat· 

nich latach iycia kapelana wspolnoty 

Arki w Toronto - ktory nadaje 

mu nowy, szerszy sens. Wykorzystuj

ZDARZEN IA - KSIt\Z KI - LUDZIE 

luliusz Galkowski OP 

Pielg rzymka 

wyobrazni 

Pulawska kolekcja rf:kopis6w 

iluminowanych ksif:inej Izabeli 

Czartoryskiej, 

Lapidarium Muzeum Ksiqiqt 

Czartoryskich, 

Krakow, 

28 wrzeSnia-28 paidziernika 2001 

Sila oddzialywania Imienia r6iy Umberta Eco jest w Polsce tak silna, 

ie wielu osobom slowa: rykopis, i1uminacja czy pergamin kojarzq siy 

narychmiast z tajemniczym skryptorium gdzie§ w sredniowiecznej Ita 

Iii. Trudno nam przeloiyc jednak efekt pracy sredniowiecznego skryby 

na kategorie dziela sztuki, zabytku. 

Przyczynq jest nie rylko brak wyobraini, ale i to, ie kodeksy Sq w muzeach 

nader rzadko wystawiane. N iestery, pozostajqc przez dluiszy czas 

otwarte, szybko utraciiyby swojq bajecznq kolorysryky, a wilgoc i kurz 

dokonczylyby dziela zniszczenia. Zresztq nawet i1uminacje dostypne 

w muzealnych gablotach CZysto przegrywajq w oczach zwiedzaj,!cych 

z przepychem wiykszych rozmiarem obrazow czy rzeib. Poza rym dzieta 

sztuki miniatorskiej najczySciej Sq anonimowe - w towarzystwie trudno 

jest chwalic siy ich znajomoSci,!. 0 ilei Iatwiej chlubic siy "zaliczonymi" 

Tycjanami, Rembrandtami, Picassami! 

Dlatego tei naleiy zauwaiac i doceniac wszystkie wystawy rykopisow, 

zanim te niewielkie dziela sztuki znow zniknq w otchianiach magazynow, 

a my bydziemy zdani jedynie na fotografie, ktore nie dadz,! wyobraienia 

ani 0 kolorach, ani 0 wymiarach ksiqiki. Dobrq okazjy do 

tego stanowila prezentacja rykopisow ze zbiorow ksiyinej Izabeli Czartoryskiej, 

obejmujqca dwadziescia dziewiyc egzemplarzy, z ktorych zdecydowana 

wiykszosc pochodzi z Niderlandow, ale takie po jednym kodeksie 

z Niemiec, W loch i Polski. Ten niewielki i1oSciowo, lecz urzekajqcy 

urodq zbior odsyta nas w przeszlosc - nie tylko w odlegle stulecia, 

ale takie do czasow ksiyinej Izabeli, ktora z ogromnym zapalem sprowadzaia 

do Pulaw pamiqtki dziejow i kultury nie tylko naszego haju, 

ale caIej Europy. Nie bylo to kolekcjonerstwo czysto entuzjastyczne. 

Swiadczy 0 tym wydany w 1828 roku w Warszawie Poczet pamiqtek 

zachowanych w Domu Gotyckim w Pulawach - pierwszy polski drukowany 

katalog muzealny. 

148

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 

ZDARZE NJA_ C 

J(SI~ZKJ C_~UDZ JE 

__ n 

Ks iqi~ce kolekcjonerstwo stanowi niezwykle ciekawe i unikatowe 

zjawisko w dziejach kultury polskiej. Ksi~ina lzabela z Flemmingow 

Czartoryska gromadzila w Pulawach nie tylko pamiqtki po wybitnych 

osobowosciach i wydarzeniach (w jej zbiorze znalazly si~ np. bulawa 

Czarnieckiego i tzw. Biblia Erazma z Rotterdamu), ale rowniei prawdziwe 

dziela sztuki. To przeciei do kolekcji Czartoryskich naleiy Dama 

z gronostajem Leonarda da Vinci i zaginiony Portret mlodzienca Rafaela! 

Tragiczne dzieje Polski spowodowaly, ie kolekcja nie ostala si~ w Pulawach, 

a z czasem znalazla schronienie w Krakowie. Tu wlasnie Muzeum 

Narodowe zorganizowalo cykl wystaw, ktore mialy na celu uczczenie 

dwusetnej rocznicy istnienia kolekcji Czartoryskich. Jedna z nich 

poswi~cona zostala iluminowanym r~ k opisom. 

Przy pierwszym zetkni~ciu z dzielami sztuki miniatorskiej pojawia 

si~ zachwyt, ie ktos z takq maestriq i precyzjq wykonal ilustracje oraz 

wykaligrafowallitery, ktore ogl'1daj'1cemu trudno jest odczytae na pierwszy 

rzut oka. Rzeczywiscie, francuskie Godzinki wykonane w polowie 

XV wieku rodzq wr~cz niedowierzanie. Nazwa miniatura, oznaczajqca 

cos malego, nie uswiadamia nam jeszcze, ie literki, dekoracja roslinna 

oraz postacie ludzi i zwierzqt wykonane Sq koniuszkiem cieniutkiego 

p~dzelka (te zdrobnienia, na pozor smieszne, najlepiej oddajq istot~ sprawy). 

Trzeba zdae sobie spraw~ z ogromnego fizycznego wysitku, jaki 

artysta musial wloiye w ich wykonanie. A gdy przyjrzymy si~ faldom 

plaszcza M atki Boiej alba ogarniajqcej calq bordiur~ wici roslinnej, uswiadomil11Y 

sobie, ie mistrz pokrywajqcy stron~ farbami doskonale calose 

zaplanowal i dostosowal jq do tekstu nie tylko tresci'1, ale i kompozycjq. 

Moina si~ zastanawiae: czy tekst jest pretekstel11 dla malarstwa czy tei 

na odwrot M iniatorstwo jest sztukq, w ktorej slowo i obraz Sq ze sobq 

wymieszane, rownowaine. Karta z Godzinek Willema Thymansa (3 ew. 

XV w.) ukazuje wspanial'1 dekoracj~ roslinnq obejrnujqq calq kart~, 

w ktor'1 wkol11ponowane Sq - bardzo rdatnie - slowa tekstu. Nieznajomose 

j~zyka zapisu nie stanowi bariery dla podziwu wobec czysto formalnego 

p i~kna stawianych liter. Sam inicjal skomponowany z kwiatow 

i lisci jest tak niezwykly, ie odbiorca nie musi przejmowae si~ trudnoscial11i 

z rozszyfrowywanien- ksztaltow liter), i ze spokojem pozostaje 

z w'1tpliwosci'1, czy chodzi 0 "h" czy tei "n". A wplecione w dekoracj~ 

dojrzale, soczyste truskawki wprowadzajq go w cieply, domowy nastr6j. 

Na kartach tzw. Biblii Erazma z Rotterdamu czern i czerwien liter wspaniale 

wsp61grajq z surowymi kreskal11i filigran6w podkreslajqcymi wag~ 

tekstu i nadaj'1cymi sens kompozycji calej karty. 

149 

_~

~ ZDARZENIA - KSU\ZKI - LUDZIE 

_- ---- -- ----------- --- ------- - -- - _.- - ._- - - - ---- - ---- --- - - ---- -- -------- - -._------ 

Wystawa w Muzeum Czartoryskich wyzwala nas od kilku innych 

stereotypow uformowanych przez Imi r6iy. Po pierwsze: dziela miniatorskie 

nie zawsze zwi'lzane S'l z KoSciolem. Ksiga dobrego kr6la Rene 

to nie modlitewnik, ale zbior przepisow turniejowych. Rycerze zgromadzeni 

w szrankach, s/tdziowie turniejowi, dostojne damy - caly ten durn 

szczelnie zapelnia dwie karty kodeksu, stanowi'l.c swoist'l ilustracjtr do 

Jesieni sredniowiecza H uizingi. 

Rozwiewa sitr rowniez druga iluzja - okazuje silt, ie rtrkopisy i dekoruj'l.ce 

je ilustracje nie S'l wyl'l.cznie domenq sredniowiecza. Po tym jak 

Guttenberg wynalazl druk, sztuka rtrkopisow kwida jeszcze przez jakis 

czas na naszym kontynencie. Wykwintny modlitewnik Claude'a de Gouffier 

to podrycznikowy niemal przyklad "sztuki renesansu". Renesansowa 

nie tylko w wystroju, ale i w sposobie przedstawienia sala z oknem, 

za ktorym widac wspanialy pejzai; postacie w antykizujqcych szatach 

z retorycznymi gestami nasladuj'lcymi klasyczne wzorce, wreszcie 

oszczydna bordiura ze skromn'l roslinnosciq, panopliami i kartuszarni 

herbowymi - to wszystko ukazuje nowe myslenie. 

lone wntrtrze przedstawia karta z Traktatu 0 milosierdziu chrzescijanskim. 

Tym razem nie jest to miejsce spotkania Boiej Rodzicielki z aniolem, 

ale sala kupiecka. W niej zas Nicolas Houel- autor traktatu, filantrop 

i zamoiny farmaceuta - przyjmuje od tlumu hojnych darczyncow 

pieni'ldze przeznaczone na cele charytatywne. Zwykla scena rodzajowa, 

wiele jednak mowiqca na temat zycia (i ideal ow) Francji drugiej 

polowy XVI wieku. Gdy patrzylem na ty karty, szczegolnie wzruszyly 

mnie jednolite niebieskie mundurki wychowankow domu sierot, rejestruj'lcych 

wplywy utrzymuj'lcej ich instytucji. Calosc okolona skromnq 

bordiur'l. z charakterystycznymi dla sztuki tego czasu dekoracjami. 

Jedna z cz~ sc i wystawy przypomina 0 pewnej istotnej - a dla czlowieka 

sredniowiecza i renesansu wlasciwie podstawowej - funkcji tych 

dziel. Widzimy klycznik, lei'lcy na nim rykopismienny modlitewnik i wi 

SZqCY na Scianie obraz przedstawiaj'lcy Chrystusa - Z bawiciela swiata. 

Dzis obca jest nam nie tylko forma rykopisu i ilustracji. Nader cz ~ 

sto odrzucamy same modlitewniki. Niewqtpliwie wielk'l "zaslug~" majq 

w tym, drukowane od XIX wieku, zbiorki modlitw z kiczowatymi obrazkami. 

Moina zadac sobie pytanie, dlaczego ani kiedys, ani obecnie 

nie starano si~ wydawac poboinych ksi'lieczek na wyiszym poziomie 

edytorskim. Dlaczego nie uczyniono z nich malych dziel sztuki Odpowiedzi 

bywaj'l roine, ale fakt pozostaje faktem. Psuty przez pokolenia 

gust nie pozwala nam zrozumiec tych, ktorzy ki~dy s uiywali rykopisow 

150

ZDARZENIA - KSIJ1lKI - LyOZIE 

------ -- -- -- --- - -- -- - ------ -- ---- - --- - ---- -- - -- --------- - -- ---------------- --- -- -- 

podczas modlitwy. A modlitwa byla przeciez wielkq pielgrzymkC1 odbywanq 

w wyobraini, mozliwC1 do przebycia wlasnie dzi ~ki tekstom. Nie 

da si~ przecenie roli, jakq w modlitwie i zyciu duchowym odgrywa wyobrainia 

- wskazujq na to najw i~ksi mistrzowie zycia duchowego. Obrazy, 

nie ryle dolqczone do tekstu, ile zjednoczone z nim, koncentrowaly 

mysl na okrdlonym celu. Mozna bylo wypowiadae fiat z Maryjq, 

plakae razem z N iq i Mariq M agdalenq nad cialem Ukrzyzowanego, kontemplowae 

tajemnic~ Tr6jcy Sw i ~te j, patrzqc na obraz przedstawiajqcy 

Tron Laski. A ze ilustracje do tekstu stanowify cz~ s to prawdziwe arcydziela, 

wi~c religijna wyobrainia naszych przodkow stawala si~ coraz 

pi ~kn iejsza i bogatsza. Tylko pozazdroscic ... 

Wielu ludziom zyjqcym w XXI wieku - choeby nawet uznawali wartose 

estetycznq zabytku - kodeksy te wydajq si~ w gruncie rzeczy smieszne 

i naiwne. Wychowanym na telewizji i kinie bardzo c z ~ sto trudno jest 

zrozumiee, jak wielkC1 sil~ wyrazu mialy te ilustracje w polC1czeniu z tekstem. 

Dzis rownie cz~sto przegrywajq z telewizjq teatr i ksiqzka. Jednak 

takie wystawy jak ta w lapidarium Muzeum Czartoryskich wskazujq, ze 

nie jest to kl~s k a ostateczna, ze wartosci oglqdanych eksponatow nie da 

si~ oceniae wyiC1cznie w kategoriach wieku i ceny na rynku sztuki. 

JULIUSZ GALKOWSKI Op, ur. 1967, w latach 1991-1996 asystent 

w Katedrze Historii Sztuki Sredniowiecznej KUL, obecnie kleryk Kole 

gium Filozoficzno-Teologicznego 00. Dominikanow w Krakowie. 

151

~ ZDARZENIA - KSIJ\ZKI - LUDZIE 

--- - - - - - -- - -- - - ---------------------- --- ---------- - ----- --- ------ - ----- -- ---- - -- - - 

s. Malgorzata 

Chmielewska 

Kwestia 

. , . 

UCZCIWOSCI 

SPOLECZENSTWO 

~ 

NI E O BOJ ~TNYCH 

M6wi si~, ie Polacy Sq narodem oboj~tnym na bied~ i cierpienie. To 

prawda, lata komunizmu zabily w nas zaufanie - niezb~dne, aby bye 

aktywnym spolecznie. J a ciqgle mam jednak do czynienia z bardzo wie· 

lorna ludzmi, kt6rzy dostrzegajq wartosc czynienia dobra. Aby pomagae 

innym, nie trzeba oglqdac si~ ani na panstwo, ani na jakiekolwiek struk· 

tury. Wystarczy uczciwosc wobec samego siebie. Wszelkie, najwi~ksze 

nawet dzialania na rzecz blizniego zaczynajq si~ od inicjatywy jednego 

czlowieka, kt6ry zauwaiyl, ie cos wok6l niego jest nie w porzqdku i ie 

- wlasnie w imi~ uczciwoSci wobec same go siebie - trzeba temu zara· 

dziC. Przypomina mi si~ historia pewnego pana z Kalisza, kt6ry karmiqc 

lab~dzie, zauwaiyl kiedys, ie rzucane ptakom okruchy chleba Sq na· 

tychmiast zjadane przez glodne dzieci. Poruszylo go to do tego stopnia, 

ie postanowil pom6c takim dzieciom. Najpierw byl sam, potem skupil 

wok61 siebie innych - i to jest wlaSciwa droga dzialalnoSci spoleczoej. 

Nie wolno oglqdac si~ na jakichs "onych". JeSli panstwo nie spelnia 

swoich obowi'lzk6w wobec najbardziej potrzebujqcych (proces ten pogl~bia 

si~, zar6wno jeSli chodzi 0 sfer~ materialnq, jak i duchow'l' a za 

przyklad moie posluiyc chociaiby fakt, ie ostatnio obci~ to swiadczenia 

dla rodzic6w zast~pczych), mog~ to na nim wym6c. Pami~tam wczesne 

lata 90., kiedy zaczynalismy pomagac bezdomnym. Jednym z naszych 

gl6wnych zadan bylo wtedy "oswajanie" warszawskich radnych. Nie 

byli ludimi bez serca, trzeba ich bylo tylko przekonac 0 sensownoSci 

naszego dzialania. A czasem takie tupnqc nog'l. 

Nie wystarczy narzekac, ie w mojej parafii nie rna grupy charytatywnej. 

Zawsze mog~ przyjsc do proboszcza i powiedziec, ie chc~ tak 'l 

grup~ zaloiyc. Potem to jest jui kwestia konsekwencji. luna rzecz, ie 

Kosci61 - zwlaszcza w Polsce - za rzadko m6wi w imieniu tych, kt6rzy 

glosu nie maj'l. Oni S'l tymczasem "sercem KoSciola". JeSli to si~ nie 

zmieni, jesli nie wsluchamy si~ w tych, kt6rzy potrzebujq naszej pomo 

152

~~:'-_~~~~J~_ ~ _~~I~ ~~ =-~ ~!_Z_I~____ _________ __ ____ _________ ____ ______ _______~ 

cy, b~dzie tak, jak m6wil biskup Dembowski: "Ubodzy nie przebacz,! 

nam tej miski wpy, kt6r,! im dajemy". 

Nikt z chrzescijan nie jest zwolniony z milosierdzia. Ono nie jest 

wyrazem dobrej woli, ale war u n k i e m p6jscia za Chrystusem. Tu trzeba 

bye radykalnym. A wtedy dostanie si~ milose Chrystusa, wolnose, 

prawd~ 0 iyciu, wnikliwe spojrzenie, a takie cierpienie, kt6re przeciei 

tei jest potrzebne. 

S. MALGORZATA CHMIELEWSKA ze Wsp61noty Chleb Zycia. 

W tym miesiqcu polecamy uwadze Panstwa nastr;pujqce inicjatywy: 

STOWARZYSZENIE PRZYJACIOL SZKOL KATOLICKICH 

ul. Ok61na 113,42-218 Czr;stochowa 

tel.: (+34) 322-24-05 

Organizacja istnieje od 1990 roku. Jej ceiem jest poprawa sytuacji 

oswiatowej w Polsce - przede wszystkim na prowincji - w oparciu 0 tradycje 

szkolnictwa katolickiego. Stowarzyszenie organiwje seminaria, 

sesje, obozy, rekolekcje, spotkania naukowe, prowadzi dzialalnose wydawnicz,!, 

zbiera i opracowuje informacje 0 istniejqcych przed wojn,! 

katolickich plac6wkach oswiatowych oraz 0 wybitnych wychowawcach. 

Najwainiejsz,! form,! dzialalnosci jest jednak organizacja i prowadzenie 

nowych szk61 podstawowych i ponadpodstawowych. Stowarzyszenie 

zaloiylo ich jui w calym kraju 21. W ubieglym roku zaangaiowalo 

si~ w nowy program - "Mala szkola". Organizacja, korzystaiqc 

z pomocy rodzic6w i samorz'!d6w lokalnych, przei~la zarzqd w 4 plac6wkach 

zagroionych likwidaci'! z powodu braku funduszy na ich utrzymanie. 

Ratowanie szk61 w malych, opuszczonych miejscowoSciach staje 

si~ dzis - gdy w wielu regionach narasta frustracja i poczucie wykluczenia 

- szczeg61nym zadaniem cywilizacyjnym. 

153

.~ . ..... . ..... . .... . .. . . . . . . . ...... . ... . . ZOA.RZ' NIA : .KS1,\ZKIc.LUD.ZI' 

POLSKO-NIEMIECKIE TOWARZYSTWO ZDROWIA 

PSYCHICZNEGO 

DEUTSCH-POLNISCHE GESELLSCHAFT FUR SEELISCHE 

GESUNDHEIT 

Adres w Polsce: 

Oddziat Dzienny Katedry Psychiatrii Collegium Medicum VJ 

Plac Sikorskiego 2/8; 31-115 Krakow 

tel.: (+12) 421-51-17 

fax: (+12) 422-56-74 

e-mail: mzcechni@cyf-kr.edu.pl 

Adres w Niemczech: v. Bodelschwinghsche Anstalten Bethel 

Postfach 13 02 28 

33 545 Bielefeld 13 

tel.: 0-521-144-39-11 

fax: 0-521-144-30-32 

Bliiniacze organizacje - majqce identyczny statut i wsp61ny zarzqd 

zbierajqcy si~ w Munster lub w Krakowie - powstaly w 1990 roku. Dzialanie 

Towarzystwa jest mozliwe dzi~1ci wsp61pracy ze szpitalami oraz osrodkami 

zdrowia psychicznego, kt6re stworzyly 21 Partnerstw. Towarzystwa 

organizujq regularne seminaria, szkolenia dla terapeut6w, wakacje z pacjentami, 

spotkania mlodziezy, prowadzq dzialalnosc wydawniczq, realizujq 

projekty wspierajqce reform~ opieki psychiatrycznej. 

Wszystkie formy dzialalnoSci stUZq zrealizowaniu najwazniejszego 

celu organizacji, kt6rej zalezy na takim wplywaniu na rozw6j psychiatrii 

(zagrozonej dzis komercjalizacjq i wymaganiami rynku), aby szanowala 

ona godnosc osoby ludzkiej. Pomocna w ksztaltowaniu osobowego myslenia 

0 psychiatrii okazata si~ refleksja nad przeszloSciq oraz budowanie 

wsp6lnoty intelektualnej i duchowej mi~dzy Polakami i Niemcami. 

Dlatego wlasnie wsr6d Partner6w Towarzystwa znalazlo si~ Dzielo im. 

Maksymiliana Kolbe. Dzis organizacja szuka partner6w w Izraelu ina 

Vkrainie. Towarzystwo uhonorowane zostalo w 2000 roku Nagrodq 

Polsko-Niemieckq. 

154

ZDARZE NIA - KSll}iKI - LU DZIE 

,,··_·\ 

Tf 

t · · o.-~ ekome ndacje 

" .; ./ 

....-. __..... 

1- - - - - - - - - - - - - , - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

Redakcja "Znaku" poleca: 

• To mala ks i~ieczka, do przeczytania w dwa wieczory. Wydanemu 

przez Biblos (2001) zapisowi spotkania z Profesorem trzej jego rozmowcy: 

Marcin Iwanicki, Tomasz Rakowski i lacek Wojtysiak nadali tytul 

Sukces niewainy, czyli z profesorem Stefanem Swieiawskim rozmowy 

0 kontemplacji. 

W swiecie, ktory stawia na szybkosc, zachlystuje si~ informacj~ i premi 

uje specjalistyczne kompetencje, profesor Swieiawski mowi: nie 

pochlaniaj - kontempluj , wiedza nie jest tozsama z m~dro§ci~ , zatrzymaj 

s i~ i uporz~dkuj to, co wiesz, zbuduj z tego harmonijnq calosc, ona 

wtedy dopiero zyska gl~boki sens. Nie chodzi 0 to, ieby swiat opanowac, 

do czego dqiq nauki szczegolowe, ale by wnikn~c w niego i zrozumiec 

jego taj emnic ~. Skutecznosc nie jest jedynym wyznacznikiem udanego 

zycia. Naucz si~ dziwic temu, co pozornie oczY'o-viste, od tego zaczyna 

s i~ kontemplacja. 

Choc; Profesor dokladnie okresla, na czym pol ega roznica mi~dzy wiedz~ 

a mqdrosciq i opowiada si~ po stronie lej ostatniej, jego propozycja 

nie jest antyinlelektualna ("Musisz wiedziec, dlaczego wierzysz") ani 

oderwana od rzeczywistosci ("Ideal czlowieka jako aniola jest totalnym 

nieporozumieniem. Czlowiek jest czlowiekiem i rna swojilludzk~ natur~ 

w pelni rozwinqc"). Dystansujqc s i~ od angelizmu jako dqzenia pewnych 

kr~g6w chrzescijanskich, mocno wyraia sWil aprobat~ przyrodzonosci. 

W rozwin i~c iu ludzkiej natury moze dopomoc kontemplacja - "zatrzymanie 

si~ nad jakqs konkretnq rzeczywistosciil". Wymaga ona ciszy, 

o kl6rq dzis trudno. Ale jdli uda nam si~ czasem pobyc w przestrzeni 

ciszy, onajakos w nas pozostanie. "Wtedy kontemplacja b~dzie mozliwa 

nawet w halasie", mowi zakonnica uczestniczqca w tej rozmowie. 

Moie w i ~ c wyrzucic wszystkie ksiiliki i czytac tylko t~ jednq Moze 

zamiast dqzyc do tego, by osiqgnqc, zrealizowac, miec - jak mnisi buddyjscy 

ukladac przez caly dzieI1 dywan z kolorowych platkow, po to by 

pod wieczor zmiesc go zwyczajnie miotlq w kqt podworza 

155

Nr 562, marzec 2002 - Znak

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?