gurduAwrw gur igAwn pRkwS - Vismaadnaad.org
gurduAwrw gur igAwn pRkwS - Vismaadnaad.org
gurduAwrw gur igAwn pRkwS - Vismaadnaad.org
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
jnvrI-mwrc 2009<br />
sMsQwpk :<br />
s`cKMf vwsI<br />
sMq bwbw sùcw isMG jI<br />
bwnI, jv`dI tkswl<br />
mu`K srpRsq :<br />
sMq <strong>igAwn</strong>I AmIr isMG jI<br />
muKI, jv`dI tkswl<br />
pRbMDkI sMpwdk :<br />
BweI sohn isMG<br />
sMpwdk :<br />
prmjIq isMG pMmI<br />
AwnryrI sMpwdk :<br />
BweI suKvMq isMG<br />
swlwnw cMdw<br />
Bwrq : 250/-<br />
3 swlW leI : 700/-<br />
ivdyS<br />
: 45$/35 poNf<br />
3 swlW leI : 135$/105 poNf<br />
pRqI kwpI : 20 ru:<br />
rij nM : 35/AL/93-TC<br />
qqkrw<br />
sMpwdkI - prmjIq isMG pMmI<br />
‘mirXwdw purSoqm’-sMq bwbw su`cw isMG jI 1<br />
ipMR. nirMdr isMG soc<br />
vwqwvrn globl vwrimMg Aqy <strong>gur</strong>bwxI 8<br />
fw. suiqMdr isMG nUr<br />
bwxI pRsUq is`K BgqI dI SyRStqw : 13<br />
cuigrdw boD sMdrB iv`c<br />
fw joD isMG pMjwbI XUnIvristI pitAwlw<br />
is`K Drm Aqy BrUx h`iqAw 36<br />
fw. hriSMdr kOr, AYm.fI.<br />
qUM pyfu swK qyrI PUlI] qUM sUKmu hoAw 43<br />
AsQUlI]<br />
<strong>igAwn</strong>I kulvMq isMG<br />
Drm dy sMdrB ‘c vwqwvrx sMBwl 45<br />
fw. mdnjIq kOr shoqw<br />
<strong>gur</strong>bwxI qy vrqmwn sm`isAw 55<br />
fw. ieMdrjIq isMG vwsU<br />
pMjwb iv`c vgdy dirAw Aqy Dwrimk 70<br />
sQwnW dI vwqwvrx siQqI<br />
fw. prmjIq isMG ‘mwnsw’<br />
qIjw sMswr Xu`D twilAw jw skdw hY 76<br />
fw. rijMdrpwl isMG AOlK<br />
Drm ivhUxy ivkws cyqn dI dyx hY 80<br />
vwqwvrn ivnwS - EmyNdr d`q<br />
vwqwvrx dI sMBwl Drm dI idRStI qoN 87<br />
AcwrIAw sqpRIq hrI<br />
Drupd Dmwr gwiekI dy purwqn srUp ivc 91<br />
vwdX sMgq dI BUimkw - pRo. XogyS Srmw<br />
Drupd Dmwr gwiekI dy prMoprk/purwqn 96<br />
srUp ivc bMidS Aqy ivsQwr dw sQwn<br />
pRo. nimqw Srmw<br />
rcnwvW Aqy cMdw Byjx leI pqw<br />
sMpwdk, , ivsmwdu nwd<br />
<strong><strong>gur</strong>duAwrw</strong> <strong>gur</strong> <strong>igAwn</strong> <strong>pRkwS</strong><br />
jv`dI tkswl, luiDAwxw-141013, pMjwb, Bwrq<br />
Pon : 0161-2562596, 2561597 PYks : 2560533, mo: 94178-55275<br />
E-mail : jawaddi.taksal@gmail.com Website : www.jawadditaksal.<strong>org</strong>
sMpwdkI<br />
siq<strong>gur</strong>U jI dI pivqr bwxI iv`c prmySvr nUM srb ivAwpk ibAwn<br />
kridAW hoieAW siq<strong>gur</strong>U jI ny ies kudrq iv`c kwdr nUM mwxidAW hoieAw<br />
ieh bcn khy 'bilhwrI kudrq visAw qyrw AMq nw jweI liKAw' Bwv hY<br />
AY pRBU kudrq ivcoN qyry Jlkwry mYnUM Akih rs iv`c lY jWdy hn[ kudrq<br />
rwhIN qUM ikDry Pu`lW dy rUp iv`c JrinAW dI krqUl ivcoN qyrI hI Awvwz<br />
AwauNdI prqIq huMdI hY[ kudrq iv`c qUM lbw-lb BrpUr hY[ kudrq krky<br />
visAw sie vkq ivcwry so bMdw hoey[ kudrq hY kImq nhIN pwey [ kImq<br />
pwey qW kihAw nw jwey[ Bwv kihx qoN ieh kudrq kwdr dw hI Awpxw<br />
rUp hY ies iv`c v`K-v`K rMgW dy, v`K-v`K prjwqIAW dy pSU-pMCI ruK-ibRK<br />
ies kudrq dw Anmol AMg hn[<br />
hux mYN AYsI bynqI krW ik sMswr iv`c globl vwrimMg dI g`l ho rhI<br />
hY[ v`D irhw pRduSx icMqkW leI icMqw dw ivSw bixAw hoieAw hY[ pwxI<br />
dI brbwdI qy ru`KW dI v`F-vFweI kwdr vloN rcI hoeI mhwn kudrq dy<br />
leI bhuq v`fI duKweI g`l hY cuxoqI bxdI jw rhI hY[ pRdUSx nwl pox<br />
dUiSq ho rhI hY qy pwxI dw DrqI ivcoN k`FI jwxw DrqI dI hyTlI sqh<br />
iv`c pwxI dw hor fUMGyrw ho jwxw Biv`K leI ^qry dI GMtI hY[ s`c jwxo[<br />
kudrq dI syvw, kwdr dI syvw hI hY[ pRikRqI dy sunihry idRS nUM ivgVidAW<br />
q`k ky shI soc vwly mn`uK dw idl idmwZ iTkwxy nhIN rihMdw[ pOx-pwxI<br />
DrqI, h`Q ienW dI prvirS mnu`K dI A`j ies qrHW krnI pvygI ijvyN<br />
DrqI swfI prvirS krdI hY qW hI jIvn su^wlw ho skygw [ pRdUSx dw<br />
Kws qOr 'qy iDAwn r`KidAW hoieAw hr mnùK dw Prz bxdw hY ik Awpxy<br />
Awsy pwsy ies g`l dw iDAwn rhy ik myry cuigrdy dy kuJ Aijhw qW nhIN<br />
ho irhw jo pOx-pwxI leI zihr dw rUp hovy[ sc ieh hY ienW dw jihrIlw<br />
hoxw mnùKI ijMdVI dy zihr Golx qy qùl hY[ dyh Arog rhygI qW bMdw syvw<br />
ismrn dy Bjn krky Awpxy jIvn nUM prmySvr dI ikRpw dw pwqr bxw<br />
skygw[ pr dyh Arog qW hI rhygI jy pOx-pwxI DrqI pRdUSx mukq<br />
hoxgIAW [ CotIAW aumrW ivc v`fIAW ibmwrIAW dw PYl jwxw ies g`l dw<br />
sMkyq hY ik swfy Kwx-hMFwx iv`c ikDry Prk Aw igAw hY[<br />
ieh dunIAW syv kmweIAY qW drgih bYsx pweIAY dw isDWq siq<strong>gur</strong>U<br />
jI ny swnUM b^iSAw hY[ dunIAW dI syvw qoN Bwv ieh hY ik mYN Awpxw pUrw<br />
Xogdwn pw skW ijhVIAW vsqW qoN smwj nUM prySwnI hY, smwj dy Biv`K<br />
leI duKdweI hY ienHW qoN smwj nUM mukq krnw hI Asl syvw hY[<br />
cuigrdy dI sMBwl dI g`l A`j swrw jgq bVy jor-Sor nwl kr irhw<br />
hY[ krnI vI cwhIdI hY[ cuigrdy dI sMBwl qoN Avysly hox dI g`l<br />
BWpidAw dubwrw sucyq krn leI is`K jgq dI isrmOr sMsQw jv`dI<br />
tkswl vloN sMq <strong>igAwn</strong>I AmIr isMG jI dI dyK-ryK hyT “Drm dI idRStI<br />
qoN vwqwvrx sMBwl” ie`k ivSyS sYmInwr krvwieAw igAw ijs iv`c auGy<br />
icMqkW qy ivdvwnW ny prcy pVHy siq<strong>gur</strong>U A`gy Ardws hY AsI sucyq ho ky<br />
ies g`l nUM smJ skIey qy vwqwvrn sMBwl iv`c Awpxw in`Gw Xogdwn pw<br />
skIey[<br />
prmjIq isMG pMmI<br />
sMpwdk
‘mirXwdw purSoqm’ - sMq bwbw su`cw isMG jI<br />
ipMR. nirMdr isMG soc<br />
sMgqW dI purzor ApIl ’qy au~Gy is`K ivdvwn icMqk Aqy lyKk ipMR. nirMdr<br />
isMG soc duAwrw ricq jv`dI tkswl dy bwnI sMq bwbw su`cw isMG jI dI<br />
jIvnI nUM ‘ivsmwdu nwd’ dy julweI AMk qoN lVIvwr rUp iv`c CwipAw jw<br />
irhw hY[ Aws hY ik sMgqW ies nUM pVH ky lwB auTwauxgIAW[<br />
(lVI joVn leI mwrc dw AMk dyKo)<br />
ìÅìÅ ÜÆ é ÇéîðåÅ éÅÿ ÇÕÔÅ, Òî˺ Ôîô» ÇÕ¼Õð çÆ éòƺ çÅåä<br />
éÅÿ ç¿ç ÃÅø ÕðçÅ Ã»Í ÇÂÕ Ççé Ü篺 î˺ çÅåä ò¼ãä ñ¼×Å å» òÇÖÁÅ<br />
ÇÕ çÅåä ç î¹¼ã éÅÿ ÇÂÕ ÁÅà éÅñ¯º ¦îÅ Õ¿âÅ ÇÂà åð·» åä Õ Öó¯åÅ<br />
Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆ, ÇÜòº áÅä çÅ ÇÃêÅÔÆ êÇÔðÅ ç ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÂà ÇõÁÅñ ç éÅñ ÔÆ<br />
ÇìÜñÆ ÕóÕÆÍ î˺ ÁÅêäÅ Ô¼æ Çê¼Û Õð ÇñÁÅ å îËù ÕÅçð çÆ Õ°çðå ÇòÚ<br />
Õð¯ó» çÆ Ç×äåÆ ÇòÚ Õ¿ÇâÁ» çÆÁ» ø½Ü» ìéÃêåÆ çÆ ðµÇÖÁÅ ñÂÆ êÇÔðÅ<br />
çºçÆÁ» ÇçÃÆÁ»Í<br />
ÇÂà տâ é îËù Áé°íò ÕðòÅ Çç¼åÅ ÇÕ Ã¿ÃÅð ÇòÚ Õ¯ÂÆ ÚÆ÷ òÆ<br />
ìñ¯óÆ éÔÆºÍ Ãí òÃå±Á» ÁÅêäÅ øð÷ ÇéíÅ ðÔÆÁ» ÔéÍ À°Ô Õ¿âÅ éÔƺ<br />
ÃÆ, À°Ô øð÷ çÅ Þ¿âÅ ñËÕ Þ¹ñ ÇðÔÅ ÃÆ å ÕÇÔ ÇðÔÅ ÃÆ-Òîð Õ¯ÿ ë¹¼ñ éÔƺ,<br />
ð¿× éÔƺ, õ¹ôìÈ éÔƺ, ê¼åÅ éÔÆºÍ î˺ é§×Æ ÃÈñ Ô», êð î˺ êÇÔðçÅðÆ ÕðÕ<br />
ÃÅìå Õð Çç¼åÅ ÔË ÇÕ î˺ ÃÅðÆ ìéÃêåÆ çÅ ÇÔåÕÅðÆ Ô», ô¹íÇÚ¿åÕ Ô»,<br />
ðÅÖÅ Ô», ð¼ÇÖÁÕ Ô»Í Ó ìÅìÅ ÜÆ ÇÂÔ ØàéÅò» å°ÔÅâ ÜÆòé ç Áñ½ÇÕÕ<br />
Ççzô Ôé, Õ¯ÂÆ Ô¯ð ØàéÅ çµÃ¯Í<br />
ÇÂÕ òÅð ÇÂÕ Õ°¼åÅ Çé¼Ãñ Ô¯ Õ ñÇàÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ ôÅÇÂç êÇÔðçÅðÆ<br />
ÕðçÅ æ¼Õ Ç×ÁÅ ÃÆÍ î˺ À°Ã ù ìó ÇèÁÅé éÅÿ òÖ ÇðÔÅ Ã»Í ÁÚÅéÕ<br />
Õ°¼åÅ Çå¼Ö êÌÕÅô éÅÿ ÚðîðÅ À°µÇáÁÅÍ À°Ã À°µêð îðÆ é÷ð éÔƺ ÃÆ ÇàÕ<br />
ÃÕçÆÍ êÌÕÅô éÅÿ îðÆÁ» ç¯òº Á¼Ö» Ú¹¿ÇèÁÅ ×ÂÆÁ»Í ÇÂà Çå¼Ö êÌÕÅô ù<br />
Á¼Ö» Þ¼ñ éÔƺ ÃÆ ÃÕçÆÁ», îÆàÆÁ» ×ÂÆÁ»Í îðÅ Ççñ Õð ÇÕ î˺ Õ°¼å ù<br />
î¼æÅ àÕ», ÇÜà ç ðÅÔƺ îËù ÇÂÔ ÜñòÅ êÌÅêå Ô¯ÇÂÁÅ ÔËÍ<br />
îËù ×¹ðÈ å× ìÔÅçð îÔÅðÅÜ çÆ ìÅäÆ ïÅç ÁÅ ×ÂÆ ÔËÍ íÅòº Õ°¼åÅ<br />
í¹¼ÖÅ ðÔ Ü» ÇêÁÅÃÅ, À°Ô ÁÅêä ÖÃî ç Øð çÆ ðÅÖÆ ÕðçÅ ÔË Áå îÅñÕ<br />
ç Øð ù ÁÅêäÆ ÜÅé éÅÿ¯º òÆ ò¼è ÇêÁÅðÅ ÜÅäçÅ ÔËÍ ÁÅêä îÅñÕ éÅÿ<br />
Õç ×¹¼Ã éÔƺ Ô¹¿çÅÍ À°Ã çÆ ÇÕà Á¼× ÇôÕÅÇÂå éÔƺ ÕðçÅÍ ÃÅðÅ ÜÆòé<br />
îÅñÕ ç Øð Á¼× êÇÔðÅ çºÇçÁ» Ô¯ÇÂÁ» ¦ØÅ çºçÅ ÔËÍ<br />
Õ°¼å çÆ òµøÅ À°µêð íð¯ÃÅ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË, À°Ã ç ÇêÁÅð çÆ<br />
ÃÅÖÆ íðÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔË, À°Ã ç ÇêÁÅð ç ÁéÕ» Çռà ÔéÍ îé°¼Ö éÅÿ ÇÂÕ<br />
òÅð ÇêÁÅð çÆ ×¿ã êÅ Õ Çëð À°Ã çÅ ÃÅæ éÔƺ ÛµÇâÁÅÍÓ ð¹Õ Õ ìÅìÅ ÜÆ<br />
é ÇÕÔÅ, ÒÀ°Ã ç íå» ù À°Ô ÜÅä ÃÕçÅ ÔË ÇÕ À°Ã é îËù Õ°¼å, Õ¿â å Õ»<br />
ðÅÔƺ ÇÂÔ Õ½åÕ ÇÕÀ°º ÇòÖÅÂÓ<br />
î˺ ÇÕÔÅ, ÒìÅìÅ ÜÆ, ÇÜåéÆ ÇÂé·» çÆ ÃîÅÜÕ îÔÅéåÅ ÔË, À°åéÆ<br />
Ô¯ð ÇÕà çÆ éÔÆºÍ ÇÂÔ Çé¼á Õ ÇòÚÅð Õðé çÆ î³× Õðç ÔéÍ îðÆ Ô¯ð î³×<br />
Óå ìÅìÅ ÜÆ é ç¼ÇÃÁÅ, Òî˺ ÃÅñ» 寺 ÕçÆ À°µÚÆ Á¼Ö Ú¹Õ Õ òÇÖÁÅ éÔƺ ÃÆÍ<br />
å°ðé òÿ òÆ êËð» ÓÚ é÷ð Ô¹¿çÆ ÃÆÍ ÇÂÕ Ççé Ãòð ÔÆ êÔ ðÅÔƺ ÜÅ ÇðÔÅ<br />
û, Á¼× ÇÂÕ Û¯ÇñÁ» çÅ Öå ÁÅ Ç×ÁÅ, ÇÜà ÇòÚ åÅð îÆð ç ÇÃÁÅó ìÆÜ<br />
ԯ ÃéÍ À°Ã Öå ÇòÚ â»â îƺâ ÜÅä òÅÇÿÁ» é øÃñ ÇñåÅó Õ ê×â¿âÆ<br />
ìäÅÂÆ Ô¯ÂÆ ÃÆÍ Ãòð çÅ Ãî» ÃÆ, Û¯ñ å åÅð îÆð ç ê¼åð åzñ éÅÿ íð Ô¯Â<br />
ÃéÍ ðÅå çÆ ÃÖå á§ã é ìÈÇàÁ» ù áÅð Çç¼åÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ<br />
î˺ ðÅÔ Û¼â Õ ê×â¿âÆ êË Ç×ÁÅÍ Ü篺 Á¼è ÇòÚ êÔ¹¿ÚÅ å» Á¼á<br />
ë¹¼àÅ ÕÅñÅ éÅ× ÇüèÅ åä Õ Öó¯ Ç×ÁÅÍ ðÅå çÆ ÃðçÆ é éÅ× ù ÁÕóÅ<br />
Çç¼åÅ ÃÆ Áå À°Ô Úó·ç ÃÈðÜ çÆ è¹¼ê ÃÕ ÇðÔÅ ÃÆÍ î˺ ÇÂÕçî Ú¹ÇÕÁÅ<br />
Ô¯ÇÂÁÅ êËð Çê¼Û Õð ÇñÁÅ, Ü Á¼× èðçÅ å» À°Ô éÅ× ç ÇÃð Óå ð¼ÇÖÁÅ<br />
ÜÅäÅ ÃÆÍ<br />
êÌíÈ é ÇÕðêÅ ÕðÕ îËù êÇÔñ» 寺 ÔÆ ÇéðíÀ° ÕÆåÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ<br />
ÃÅð ÜÆò-Ü¿å îð ÁÅêä íËä-íðÅ Ãé, ÇÕÀ°ºÇÕ ÁÃƺ Ǽկ Çêú ç ê¹¼åð-<br />
ÁÅêà ÇòÚ òÆ íËä-íðÅ Ô»Í<br />
ÁÃƺ ç¯òº ÁÅÔî¯-ÃÅÔîä ÁÅê¯-ÁÅêäÆ ÇÕÃî ç êËð ×¼â Õ Öó¯å<br />
ðÔÍ Ã¼ê ç ë¿é çÅ Çò¿× îËù îÈñ-î³åð çÅ ðÈê ç ÇðÔÅ ÃÆÍ îð îé Á³çð Áå<br />
ìÅÔð îÈñ-î³åð êÈðÆ ôÅé éÅÿ ÇòÃæÅð ÃÆÍ éÅ× é ðÅÔ×Æð ù æ» çä<br />
ñÂÆ ðÅÔ ç Çç¼åÅÍ À°Ô êÇÔñ ò»× Çëð Û¯ÇñÁ» çÆ åzñ éÅñ ì¹ðÆ åð·» ÇíÜ<br />
Ç×ÁÅ Áå ÃðçÆ éÅÿ è¹¼ê ÃÕä 寺 êÇÔñ» ò»× Çëð ù¿×ó Ç×ÁÅÍ<br />
1 2
êÌåÆÕ<br />
ÇÂÕ ×¼ñ Úå ð¼ÖäÆ, ìÅìÅ ÜÆ ç ÃÅð ÿÃÕÅð ×¹ðìÅäÆ ç ÔéÍ<br />
êÌåÆÕ» çÅ ÁÅÃðÅ Õ», Õ°¼åÅ, Õ¿âÅ å üê Ôé; êð ܯ Õ°Þ òÅêÇðÁÅ ÔË, À°Ô<br />
Õ», Õ°¼å, Õ¿â å üê À°µå éÔƺ, ìÅìÅ ÜÆ ç ÁÅêä Á³çð Ô¯ÇÂÁÅ ÔËÍ ÚÅéä<br />
éÅÿ Õ», Õ°¼åÅ å üê éÔƺ Ú¹¿ÇèÁÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ, ÇÕÀ°ºÇÕ ÚÅéä ìÅìÅ ÜÆ ç<br />
Á³çð Ô¯ÇÂÁÅ ÔËÍ<br />
éÅî çò À°µêð ÔÅæÆ ÛµÇâÁÅ Ç×ÁÅÍ Ã¹¿ã çÆ Ú¯à Õðé çÆ æ» Óå<br />
ÔÅæÆ Ã¹¿ã éÅÿ ÃñÅîÆ çä ñ¼× ÇêÁÅÍ ÚÅð Ú¹ëð ñ¯Õ» çÆ íÆó ÔË, êð<br />
ÇòÚñ íå ù íå» òÅÿÅ, ÔÅæÆ å éÅîçò Çå¿é òÖ ðÔ ÔéÍ Á³é·Æ íÆó ç<br />
ê¼ñ Õ°Þ éÔƺ êË ÇðÔÅÍ<br />
×ðó ç Ö³í» éÅÿ ÃÅðÅ ÁÕÅô ×È¿Ü ÇðÔÅ ÃÆ, í×òÅé é éÅî çò<br />
ù ÇÕÔÅ, ÒÜ å±¿ ÚÅÔº å» î˺ èðåÆ àãÆ Õð çò», Ü ÕÔº å» èðåÆ ù ÁÕÅô<br />
ÇòÚ À°ñàÅ çò» Ü» îðÆ Ô¯ÂÆ ×À± ù ÇÜ¿çÅ Õð ÇçÁ»ÍÓ éÅî çò é ÇÕÔÅ,<br />
ÒèðåÆ í×åÆ Õðé ñÂÆ ìóÆ ÇîÔéå éÅÿ ìäÅÂÆ ×ÂÆ ÔË, ÇÂà ù ÁÅêä<br />
ÇàÕÅä Óå ðÇÔä ÇçúÍ ò¼ÛÅ Û¼â Õ ç¹¼è éÅÿ îàÕÆ íð ÇçúÍ ç¹¼è éÅÿ<br />
îàÕÆ íðÆ ×ÂÆÍ ÇÂÔ Ãí Õ°Þ éÅî çò ç îé ÇòÚ Ô¯ ÇðÔÅ ÔËÍ éÅî çò<br />
éÅÿ ×¼ñ» Ô¯ÂÆÁ», êð éÅî çò 寺 Çìé» Ô¯ð ÇÕà éÔƺ ùäÆÁ»Í<br />
ìÅìÅ øðÆç ÜÆ é Õ» ù ÕÅî-êÌåÆÕ ìäÅÇÂÁÅ ÔË, ÇÜà é À°é·» çÅ<br />
ÃÅðÅ îÅà ÖÅ ÇñÁÅ ÔËÍ ÕÅî ç Õ» ù ÃðÆð ÇòÚ¯º À°âÅÀ°ºÇçÁ»-À°âÅÀ°ºÇçÁ»<br />
ìÅÔò» Çìðè Ô¯ ×ÂÆÁ» ÔéÍ ÁõÆð åðñÅ ñ˺ç Ôé, Òîð éËä» ù å ðÇÔä<br />
Ççú, êÌíÈ ç çðôé» çÆ ÇêÁÅà ÔËÍÓ ðÅî çÅ ÇêÁÅðÅ òÆ ÕÇÔ¿çÅ, ÒÕÅò»<br />
Ô¹ä À°â ÜÅÔ, å» ÇÕ î˺ ÛåÆ éÅÿ ðÅî ù Çîñ ñò»ÍÓ<br />
ìÅìÅ ÜÆ çÅ êÌåÆÕ ç¯Ô» í×å» å¯º ò¼ÖðÅ ÔËÍ À°Ô ìÅñ ÜåÆ ÔéÍ Õ»<br />
ùéÇÔðÆ Ô¯ Ç×ÁËÍ ô¹¼è ïéÅ Õ°áÅñÆ ÇòÚ êË Õ ÃÈðÜ ðÈê ìä Ç×ÁËÍ ÇÚ¼àÅ Ô¿Ã<br />
ÃÅè ÿ×å ÇòÚ ìËá Õ ìÅäÆ ç î¯åÆ Ú¹×ä òÅÿÅ ×¹ðî¹Ö Ô¿ÃÍ ÇÂÔ êÌåÆÕ<br />
òÅÇÔ×¹ðÈ ÜÆ ò¼ñ¯º ìÅìÅ ÜÆ ù æÅêóÅ ÔËÍ<br />
êÇÔñÅ êÌåÆÕ ¦îÆ ÃÈÿ çÅ ÃÆÍ ÇÂÔ ÃÈÿ ùðÅÔÆ òÅÿÆ êÆó ÃÆÍ ÇÂÔ<br />
À°îð æñ çÅ ë¯óÅ ÃÆÍ Ç÷¿ç×Æ íð çÆÁ» ÚÆÃ»Í ì¹ñì¹ñÅ ÃÅ×ð À°µêð åóë<br />
ÇðÔÅ ÔË, ÁÅê òÆ êÅäÆ ÔË, ÃÅ×ð òÆ êÅäÆ ÔË, êð æ¯ó·Æ ÇÜÔÆ Ç¼ÛÅ çÆ ÔòÅ<br />
é Õåð íð êÅäÆ ù ì¹ñì¹ñÅ ìäÅ åóëé Áå ìÚËé×Æ çÆ Ç÷¿ç×Æ ìõô<br />
ÇçåÆÍ Õ¿â ÇòÚ êÈðÅ ÇåÁÅ× ÔË, é»×Å ÃÅèÈ ÔË, Çç׿ìð ÔËÍ ÃçÅòðåÆ ÔË,<br />
Á³é-êÅäÆ ù îÈ¿Ô éÔƺ ñÅÀ°ºçÅÍ çÈÇÜÁ» çÆ ð¼ÇÖÁÅ ñÂÆ êÇÔðçÅðÆ ÕðçÅ ÔËÍ<br />
ÇÂÕ êÅà տâÅ ÇìÌÔÅ çÆ éÅ ÃÔÅðÆ ÜÅä òÅÿÆ êÆó ÔË, çÈÜ êÅÃ<br />
ÇÂÔ Ô¿ÕÅð çÅ Õ¿âÅ ÔËÍ Ôð òÿ ÇÂÔ Ô¯ð Ö¹¼íçÅ Ü»çÅ ÔË, êÆó ÇòÚ ñ×ÅåÅð<br />
òÅèÅ ÕðÆ Ü»çÅ ÔËÍ ×¹ðÈ ÜÆ é ìÅì ù Ô¿ÕÅð çÆ êÆó 寺 Ô¼æ ç Õ ìÚÅ<br />
ÇñÁÅ, À°Ã ç æ» å ñ¯Õ êÆóÅ éÅÿ îÅñ¯-îÅñ Õð Çç¼åÅÍ<br />
Õ°¼åÅ ìóÅ ìÔÅçð ÔË, À°Ã çÅ í¹¼Ö Áå éƺçð À°êð ÕÅìÈ ÔËÍ À°Ô<br />
ÜÅéòð» çÆ ÃÌäÆ ÇòÚ¯º ÔË, êð ÇêÁÅð îé°¼Ö ù ÕðçÅ ÔË, ÇÜÔóÅ À°ÃçÆ ì¯ñÆ<br />
òÆ éÔƺ ÜÅäçÅÍ À°Ã ù Õ¯ÂÆ Ç×ñÅ éÔƺ ÔË ÇÕ À°Ã ù ÃîÇÞÁÅ éÔƺ Ç×ÁÅÍ<br />
ÇÂôÕ Õ°ðìÅéÆ ù ÔÆ ÁÅêäÆ Ç¼÷å ÃîÞçÅ ÔËÍÓ ìÅìÅ ÜÆ, êÌÅêåÆ ÇòÚ<br />
ÃÅèÕ çÅ ÇÕåéÅ Ô¼æ ÔË Áå ÇÕÌêÅ çÆ ÇÕåéÆ ìðÕå ÔË<br />
ìÅìÅ ÜÆ é ܹÁÅì ÇòÚ ÇÕÔÅ, ÒÇÜåéÅ î˺ ÁÅêä ÁÅê ù ÜÅäçÅ<br />
Ô», îð éÅÿ¯º ò¼è Ô¯ð Õ¯ÂÆ éÔƺ ÜÅä ÃÕçÅÍ î˺ ܯ Üê, åê Ü» ÇÃîðé<br />
ÕÆåÅ ÔË, ÇÂÔ ÇüÖÆ çÅ øð÷ ÃÆÍ ÇÂÔ îËù ÕðéÅ ÔÆ ÚÅÔÆçÅ ÃÆ, êð ܯ îËù<br />
ÇîÇñÁÅ ÔË, ÇÂÔ îðÆ ÃÅèéÅ çÅ ìçñÅ éÔƺ, ÇÂÔ À°Ã çÆ ÁêÅð ÇÕÌêÅ ÔËÍ<br />
êÇåå» ù åÅðéÅ À°ÃçÅ èðî ÔËÍÓ<br />
ÇÂÔ ÇÜÔóÆ êÌÕÅô çÆ ×¼ñ ÔË, î˺ ÃîÞçÅ Ô» ÇÕ êÌîÅåîÅ ÇÂà éÅÿ<br />
ÁÅêäÆ Ô¯ºç çÅ êÌ×àÅòÅ ÕðçÅ ÔËÍ Òî˺ Ô» Áå Ôð ÇòÚ Ç¼կ ÇÜÔÅ Ô»ÍÓ ÃÈÿ<br />
Ãí 寺 Çé¼ÕÆ ÃÆ, êð À°Ãù êÇÔñ ÇîñÆÍ Õ°¼åÅ Ãí 寺 íÅðÅ ÃÆ, íÅð ÕðÕ<br />
À°Ã ù çÈÇÜÁ» Çå¿é» éÅÿ¯º ò¼è éÔƺ ÇîÇñÁÅÍ<br />
ÁÅåîÅ ÇÕåéÆ ò¼âÆ Ô¹¿çÆ ÔË ÕÆóÆ Çé¼ÕÆ ÔË Áå ÔÅæÆ ò¼âÅ ÔË, ÇÂÃ<br />
ÕðÕ ÕÆóÆ çÆ ðÈÔ Çé¼ÕÆ Ô¯ò×Æ Áå ÔÅæÆ çÆ ðÈÔ ÔÅæÆ ç îé çÆ Ô¯ò×Æ,<br />
êÌôé Õðé òÅÿ ê¹¼Ûç ÔéÍ ÇÂà êÌÕÅô é ÇÂÔ ×¼ñ ÃÅìå Õð Çç¼åÆ ÔË ÇÕ<br />
Ãí ÇòÚ Ç¼կ ÇÜÔÆ Áå Ǽկ ÇÜ¿éÆ ÁÅåîÅ ÔËÍ ÇÂÕ ×¼ñ Ô¯ð, ÇòÁÅêÕ<br />
òÃå± çÅ éÅ íÅð Ô¹¿çÅ ÔË Áå éÅ Ç×äåÆ-ÇîäåÆ Ô¹¿çÆ ÔËÍ<br />
ÇÂÕ Ô¯ð òÆ êÌôé êËçÅ Ô¹¿çÅ ÔË, ÁÚÅéÕ Ô¯Â êÌÕÅô çÅ òÖä òÅÿ<br />
ù Áå ÇÜà À°µêð êÌÕÅô Ô¯ÇÂÁË, ÇÂÕ¯ ÇÜÔÅ ñÅí Ô¯ÇÂÁË ÇÕ òÖä òÅÿ ù<br />
ò¼è Áå ÇÜà À¹µêð òðÇåÁË, À°Ãù ؼà ëÅÇÂçÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔË<br />
òÖä òÅÿ ù Ç×ÁÅé çÅ Áå çðôé Õðé çÅ ÁòÃð ÇîÇñÁÅ ÔËÍ<br />
À°Ã çÆ çòËô çÈð Ô¯ ×ÂÆ ÔËÍ êÌíÈ ç çðôé Õðé 寺 Çìé» çòËô ù çÈð Õðé<br />
3 4
çÅ Ô¯ð Õ¯ÂÆ ÃÅèé éÔƺ ÔËÍ çðôé çðôé ÇòÚ øðÕ ÔËÍ ÁÃƺ ÃÅð ÿÃÅð<br />
ÇòÚ òÃå±Á» ç çÆçÅð Õðç Ô»Í Ú¿î ÇçzôàÆ Õòñ Ú¿î çÖçÆ ÔËÍ À°Ã ù<br />
ÃÅðÆÁ» éÅò» òÅñÆÁ» ÚÆ÷» ÇîñçÆÁ» Ôé, êð ìÌÔî ÇçzôàÆ Áå Ç×ÁÅé<br />
ÇçzôàÆ å¯º Çìé» ÒÃí ׯÇì¿ç ÔË, Ãí ׯÇì¿ç ÔËÓ éÔƺ ÇçÃçÅÍ ÇÂÕ ×µñ Ô¯ð<br />
ïÅç ð¼Öäï¯× ÔËÍ Ç×ÁÅé Ôîô» ÃÜÅåÆ Ô¹¿çÅ ÔË, ÇòÜÅåÆ éÔÆºÍ Úåé ù<br />
Úåé é÷ðƺ ê˺çÅ ÔËÍ Üó· Úåé ç çðôé-çÆçÅð éÔƺ Õð ÃÕçÅÍ<br />
êÌÕÅô 寺 Çê¼Û¯º ÚÅð éÅî õåî Ô¯ × Áå Ãí çÅ ÁÃñÆ éÅî ðÇÔ<br />
Ç×ÁÅÍ éÅò» ç éÅÿ À°é·» Ãì¿èÆ âð, éøðå å çòËô çÈð Ô¯ ×ÂÆ Áå ÃçÅ<br />
ÃñÅîå Çéð¿ÕÅð ÔÅ÷ð éÅ÷ð Ô¯ Ç×ÁÅÍ ÇÃÁÅä ÕÇÔ¿ç Ôé, ÜËÃÆ ÇçzôàÆ,<br />
òËÃÆ ÇÃÌôàÆÍ ç¹ðï¯èé çÆ Ú¿î-ÇçzôàÆ ÃÆ, èðî-ê¹¼åð çÆ Ççì-ÇçzôàÆ ÃÆÍ<br />
ç¹ðï¯èé ÕÇÔ¿çÅ ÃÆ, ÒÇÂÔ ç¹éÆÁ» íËó ñ¯Õ» çÆ íÆó ÔËÍÓ èðî-ê¹¼åð ÕÇÔ¿çÅ<br />
ÃÆ, ÒÿÃÅð ÇòÚ ÃÅð çòå Ôé, À°é·» çÆ êÈÜÅ ÕðéÆ ÃÅâÅ èðî ÔËÍÓ<br />
ç¹ðï¯èé ñÂÆ Ü×å ç¿â çÅ íÅ×Æ ÔËÍ í×òÅé é ç¯Ô» ù ÿÃÅð çÆ êÌÆÇÖÁÅ<br />
Õðé ñÂÆ ÇÂÕ ÃÅñ ìÅÔð íÇÜÁÅÍ<br />
ÃÅñ Çê¼Û¯º ç¹ðï¯èé ÁÅÇÂÁÅ Áå ÇÕÔÅ, Òî˺ ܯ ÇÕÔÅ ÃÆ, ÿÃÅð À°Ã<br />
寺 ÕÂÆ ×¹ä» Ô¯ð íËóÅ ÔËÍÓ èðî-ê¹¼åð ì¯ÇñÁÅ, Òí×òÅé åðÆ ÇÕÌêÅ éÅÿ<br />
ÃÅðÅ ÃÅñ çòÇåÁ» ç Úðé» ÇòÚ, À°é·» çÆ ÃòÅ ÕðÇçÁ» ¦ÇØÁÅ ÔËÍ Ó<br />
í×òÅé é ç¹ðï¯èé ù ÇÕÔÅ, Ò åð òµÃ çÆ ×¼ñ éÔƺ, åðÆ Á¼Ö çÅ<br />
ÖîÆð íËóÅ ÔËÍ ÇÂÔ íËó 寺 Çìé» Ô¯ð Õ°Þ éÔƺ çÖ ÃÕçÆÍÓ<br />
ìÅìÅ ÜÆ é Áé°íò çÆ ×¼ñ ÕðÇçÁ» Ô¯ÇÂÁ» ÇÕÔÅ, ÒÁÅê çÆ<br />
êÛÅä ñÂÆ êÇÔñÅ Õ¿î ÔË- Á³çðñ ë¹ðÇéÁ» ù õåî ÕðéÅ, ë¹ðé ÕÆÇóÁ»<br />
ç í½ä ò»× ÃÅâ Á³çð Õ°ðìñ-Õ¹ðìñ Õðç Çëðç ÔéÍ ÃÀ°ä ç îÔÆé<br />
ÇÜòº Ö¹¿í À°µ×ç ÃÅð ÜòÅé Ô¯ Ü»çÆ Áå Ççé» ÇòÚ õåî Ô¯ Ü»çÆ ÔËÍ ÇÜòº<br />
ìðÃÅå ù îÆºÔ êËä éÅÿ ÃÅðÆ èðåÆ Çé¼ÕÆÁ»-Çé¼ÕÆÁ» â¼âÆÁ» éÅÿ íð<br />
Ü»çÆ ÔË, Âà åð·» çÆ ë¹ðÇéÁ» çÆ íÆó Ô¹¿çÆ ÔËÍ å°Ãƺ Õ¿è ãÅÔ ÃÕç Ô¯, êð<br />
íÆó éÔƺ ãÅÔ ÃÕçÍ Õ¿è Üó· ÔË, íÆó Úåé ÔËÍ ÇÜåé ñ¯Õ Ü»ç Ôé, À°Ã<br />
寺 ÕÂÆ ×¹ä» ìÔ¹å ÁÅÀ°ºç ÔéÍ ë¹ðÇéÁ» çÆ Á³èðÆ À°âÅÂÆ ÇëðçÆ ÔËÍÓ<br />
×¹ðÈ ÜÆ ÕÇÔ¿ç Ôé, ÒõÅñÆ í»â ÇòÚ òÃå± êË ÃÕçÆ ÔË, íð Ô¯Â<br />
í»â ù êÇÔñ» õÅñÆ Õð¯, Çëð çÈÜÆ òÃå± êË ÃÕçÆ ÔËÍ ðÅÖÅ ÇÂÕ ÔË, ë¹ðé<br />
ÁéÕ» ÔéÍ ðÅÖÅ æ¼Õ ๼à Õ, Ççñ Û¼â Õ ðÅÖÆ ÕðéÆ ì¿ç Õð çºçÅ ÔË; êð<br />
ÇÃðó Õðé òÅÿ ñ¼× ðÇÔ¿ç ÔéÍ<br />
×¹ðÈ ÜÆ é ÇÕðêÅ Áå Çñò Ãì¿èÆ Ãêôà ÇñÇÖÁÅ ÔË, Çñò ๼àä<br />
Çê¼Û¯º îé°¼Ö îÅÇÂÁÅ çÅ çÅà ԯ Ü»çÅ ÔË, îÅÇÂÁÅ çÅ ÜÅçÈ ÇÃð Óå Úó· Ü»çÅ<br />
ÔËÍ À°Ã çÆ ÁÅêäÆ Çñò òÅÿÆ ì¯ñÆ í¹¼ñ Ü»çÆ ÔËÍ îð ×Â, Ö¼ê ×Â, À°é·» çÅ<br />
î¹ÔÅòðÅ ìä Ü»çÅ ÔËÍ À°é·» Õ¯ÿ Õòñ ð¯äÅ-Çê¼àäÅ ðÇÔ Ü»çÅ ÔËÍ Ãí 寺<br />
ò¼è ÇôÕÅÇÂå» ÇêÁÅð ð¼ì ÜÆ çÆÁ» Õðç Ôé, ÇÜÔóÅ ÃçÅ çÅåÅ, ÃçÅ<br />
Áé§ç, ÃçÅ ÇÕðêŬ ÔËÍ<br />
×¹ðÈ çÆ ÇÕðêÅ Ãí 寺 ò¼âÆ ÔËÍ Ü篺 ÇÂÔ Ô¯ ÜÅò Çëð îÅÇÂÁÅ ÇòÚ<br />
ðÇÔ¿ÇçÁ» òÆ À°Ã çÆ êÌÅêåÆ ÔËÍ ç¹Ö çÅ Áé°íò å» êôÈ òÆ Õð ñ˺ç ÔéÍ<br />
ÕÅî, ´¯è ÇòÚ îé°¼Ö éÅÿ¯º ÜÅéòð Á¼× ÔéÍ Áé°íò å ÁäÇâ¼á çÅ Ô¹¿çÅ<br />
ÔË, ÁÕÅñ îÈðÇå Áå ÁÜÈéÆ çÅ Ô¹¿çÅ ÔËÍ Áäùä ù ùäéÅ Áå ÁäÛÈÔ çÅ<br />
Ãêðô ÕðéÅ ÔËÍ<br />
×¹ðÈ ÜÆ ÕÇÔ¿ç Ôé: ÒéÅ òÅè ÔË éÅ ØÅà ÔË, éÅ ØÅà òÅè Ô¯å ÔËÓ<br />
ÂÕ ÇòÚ ÁéÕ çðôé Õðé ÔéÍ ÇÂÔ ×È¿× çÆ îÇáÁÅÂÆ ÔË, ÇÂà çÅ ÃòÅç<br />
ÇñÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË, çµÇÃÁÅ éÔƺ ÜÅ ÃÕçÅÍ î¹ÃÕðÅÀ°äÅ å õ¹ôÆ ÇòÚ<br />
é¼ÚäÅ ÇÂà çÆÁ» ÁñÅîå» Ôé Ü» ×¹¿î-ù¿î Ô¯ ÜÅäÅ ÇÂà çŠùíÅò ÔËÍ<br />
ÇéðíÀ° Áå ÇéðòËð Ô¯äÅ Áé°íò çÅ ÚÅéä ÔËÍ ôÆºÔ Áå ÚÆå À°Ãç<br />
ÁÅêä íËä-íðÅ ÔéÍ òËðÆ ñÅ× ÁÅ Õ Çî¼åð ìä Ü»ç ÔéÍ<br />
À°Ã çÆ êðÖ Õðé ñÂÆ ÇÂÕ òËðÆ åñòÅð ñË Õ òÅð Õðé ñ×çÅ å<br />
çÈÜÅ î¼æÅ àÕä ñ×çÅ ÔË, À°Ô ç¯Ô» ù ÁÃÆà çºçÅ ÔË, ç¯Ô» ù ܼëÆ ÇòÚ ñËä<br />
ñÂÆ ç¯òº ìÅÔò» ëËñÅÀ°ºçÅ ÔËÍ Áé°íòÆ ç Ãí Õ°Þ Á³çð Ô¹¿çÅ ÔË, À°Ô ìÅÔðñ<br />
ÿÃÅð ù Ãí Õ°Þ çºçÅ ÔËÍ À°Ã Õ¯ÿ çä çÆ ÇòÔñ ÔË, ÇÕÀ°ºÇÕ À°Ã Õ¯ÿ çä<br />
ñÂÆ Á³ìÅð ñ¼× ԯ ÔéÍ ñË Õ ð¼Öä ñÂÆ À°Ã Õ¯ÿ ëÅñå± æ» éÔƺ ÔËÍ<br />
À°Ã çÆ íñÅ Õðé çÆ í¹¼Ö Õç ð¼ÜçÆ éÔÆºÍ À°Ô ë¹¼ñ ò»× àÇÔäÆ<br />
éÅÿ ܹÇóÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ òÆ Ã¹×¿èÆ ò¿âçÅ ÔË Áå Ü篺 ñ¯Õ À°Ã ù êËð» éÅÿ<br />
Çîµè ðÔ Ô¹¿ç Ôé, À°Ô Çî¼àÆ ù ù׿èÆ ç Õ ëµ¹ñ ìäÅ ÇðÔÅ Ô¹¿çÅ ÔËÍ ë¹¼ñ<br />
ÇòÚÅðÅ ÕÆ Õð, ð¼ì é À°Ã ç íÅ×» ÇòÚ ç¹ð׿èÆ ÇñÖÆ ÔÆ éÔƺÍÓ<br />
ìÅìÅ ÜÆ, éÆòƺ é÷ð, Øà Áå Çî¼áÅ ì¯ñä çÆ êÌðéÅ å°Ãƺ ÇÕà 寺<br />
êÌÅêå ÕÆåÆ ÃÆ îðÆ Ç÷¿ç×Æ çÅ î¹¼ã îð îÅåÅ ÜÆ é ì¿Çé·ÁÅ ÔËÍ À°é·» é<br />
Ú¯äò» ÇÂÇåÔÅà îËù ÃÅÖÆÁ» ðÅÔƺ Ççzó· ÕðòÅ Çç¼åÅ ÃÆÍ Ã¼Ú ì¯ñ¯, æ¯ó·Å<br />
Áå ؼà å Çî¼áÅ ì¯ñ¯, êÈðÅ å¯ñ¯, é÷ð éÆòƺ ð¼Ö¯ Áå é¼Õ çÆ Ãè Ú¼ñ¯Í<br />
5 6
ÇèÁÅé çÆ ÜÅ× ñ× Ú¹¼ÕÆ ÃÆÍ ÇèÁÅé òè Ç×ÁÅ Áå çÈð òÖäÅ<br />
ÁÅêä ÁÅê Øà Ç×ÁÅÍ ÇÃîðé é ì¯ñä çÆ æ» ìç¯-ìçÆ î¼ñ ñÂÆÍ Ãî»<br />
êËä å صà ì¯ñä å éÆòƺ ð¼Öä çÆ îðÆ ê¼ÕÆ êÆâÆ ÁÅçå ìä ×ÂÆÍ À°µÚÅ<br />
òÖä çÅ ÇÜòº îËù ÚåÅ ÔÆ í¹¼ñ Ç×ÁÅÍ îËù å°ðé òÿ ðÅÔ òÖä çÆ ñ¯ó<br />
ê˺çÆ ÃÆ, î˺ À°åéÅ ÔÆ ðÃåÅ òÖçŠû, ÇÜåéÅ éÆòƺ é÷ð éÅÿ ÇçÃçÅ<br />
ÃÆÍ é¼Õ çÆ Ãè çÅ îËù ìóÅ ñÅí Ô¯ÇÂÁÅÍ î˺ À°æ ÔÆ Ü»çŠû, Çܼ毺 çÅ<br />
øËÃñÅ ÕðÕ Ü»çÅ ÃÆÍ î˺ Õç ðÅÔ éÔƺ ìçÇñÁÅÍ ÇÂà çÅ ÇüàÅ ÇÂÔ<br />
ÇéÕÇñÁÅ ÇÕ î˺ ÃÅð Õ¿î òÕå ÇÃð Õðé ñ¼× ÇêÁÅÍ ÇÂà éÅÿ îð Õ¯ÿ<br />
òèð Ãî» ìÚ Ü»çÅ, ÇÜà ù ÇÂÕÅ×ðåÅ ñÂÆ òðå ñ˺çÅÍ<br />
îðÅ îñ-ܯñ Øà Ç×ÁÅ ÃÆ ÇÂà ñÂÆ ×¼ñ» ìÅå» ÁÅêä ÁÅê Øà<br />
×ÂÆÁ»Í ÇÂà éÅÿ îðÆ îé å åé çÆ ôÕåÆ òè ×ÂÆÍ îðÅ å åé, îé<br />
ÔÇðÁÅ-ÔÇðÁÅ Áå åÅ÷Å-åÅ÷Å ðÇÔä ñ× ÇêÁÅÍ Ôð Ãîº îð îé ÇòÚ<br />
À°åôÅÔ ìÇäÁÅ ðÇÔ¿çÅ ÃÆÍ<br />
ÕÂÆ òÅð ÁËÃÅ òÆ Ô¯ÇÂÁÅ ÇÕ Õ¯ÂÆ îËù Çîñä ÁÅÇÂÁÅ, Õ°Þ ÷ðÈðÆ<br />
×¼ñ» ÕðÕ ÚÇñÁÅ Ç×ÁÅ, ×¼ñ» ïÅç å» ðÇÔ¿çÆÁ», Ü Ã¹äÆÁ» Ô¹¿çÆÁ»Í<br />
ÚÈ¿ÇÕ ÇÚÔðÅ òÇÖÁÅ éÔƺ ÃÆ, ÇÂà ñÂÆ î˺ ê¹¼Ûä Óå À°Ã çÆ êÛÅä éÅ ç¼Ã<br />
ÃÇÕÁÅÍ ìÚêé ÇòÚ ÔÆ î˺ Ø𯺠ÇéÕñ Ç×ÁÅ ÃÆÍ Çܼæ òÆ î˺ Ç×ÁÅ, ÿå<br />
î³âñÆ é îËù ð¼Ü Õ ÇêÁÅð Çç¼åÅÍ Ô¼ç 寺 ò¼è ÃÇåÕÅÇðÁÅÍ<br />
صà ì¯ñä ÕðÕ îËù ìÔ¹å ÇèÁÅé éÅÿ ùÇäÁÅ Ç×ÁÅÍ Çî¼áÅ<br />
ì¯ñä ÕðÕ îð Çî¼åð» çÅ ØðÅ ÇòôÅñ Ô¹¿çÅ Ç×ÁÅÍ âðçÅð îÔ»ê¹ðÖ îËù<br />
ÁÅêä éÅÿ ÁÅêä ì¼ÇÚÁ» ò»× ð¼Öç ðÔÍ Ôð ÿå êÅà îËù çä ñÂÆ ìÔ¹å<br />
Õ°Þ ÃÆ, îËù ÇüÖä çÆ ìóÆ í¹¼Ö ÃÆ, ÇÂà ñÂÆ ð¼Ü ð¼Ü Õ ÇÃÇÖÁÅÍ<br />
ç¼åÅ åz çÆ ÕÔÅäÆ îËù ìÔ¹å ÇêÁÅðÆ ñ×çÆ ÔË, À°Ô ÇÜèð Ç×ÁÅ,<br />
À°Ãù ÇèÁÅé çÆ êÌðéÅ çä òÅÿ ñ¯Õ Çîñç ×ÂÍ î˺ ÇÂà Çüà À°µêð êÔ¹¿ÚÅ<br />
Ô» ÇÕ Ôð ÜÆò ÇÂÕ ðÈÔÅéÆ ÇÚðÅö ÔË, À°Ã Õ¯ÿ è¹ð Á³çð çÆê-îÅñÅ Ü×çÆ<br />
ÔËÍ çÆÇòÁ» ù ì¯ñä çÆ ñ¯ó éÔƺ Ô¹¿çÆ, À°é·» Õ¯ÿ ÇÂÕ õÅî¯ô ÚÅéä Ô¹¿çÅ<br />
ÔË, å°Ãƺ ÚÅÔ¯ å» À°Ã Õ¯ÿ¯º ÚÅéä çÆÁ» ê³â» ì¿é· Õ ÇñÁÅ ÃÕç Ô¯Í êð Ü<br />
å°ÔÅâ Õ¯ÿ ÚÅÔ éÔƺ ÔË, å» å°ÔÅâ ñÂÆ ðÅÔ Ô¹¿ÇçÁ» òÆ ðÅÔ éÔƺ ÔËÍ<br />
ñ¼ÇÜÁÅ ç íÅð éÅÿ Á¼Ö» çÈð å¼Õ òÖä çÆ ÜÅÚ ÇÃÖ ñ˺çÆÁ»<br />
ÔéÍ ×¹ÃåÅõ Á¼Ö ñÅÜ òÅÿÆ Á¼Ö çÅ àÅÕðÅ éÔƺ Õð ÃÕçÆÍ À°Ã çÆ åÅì<br />
éÔƺ Þ¼ñ ÃÕçÆÍ<br />
7
vwqwvrn globl vwrimMg Aqy <strong>gur</strong>bwxI<br />
*fw. suiqMdr isMG nUr<br />
sMswr A`j ijnHW v`fIAW smìsAwvW dw swhmxw kr irhw hY, aunHW<br />
iv`coN globl vwrimMg sB qoN Aihm hY[ ies bwry Aihm sYmInwr kIqy jw<br />
rhy hn[ iv<strong>igAwn</strong>I iPkrmMd hn, hor ivcwrvwn icMqq hn[ globl<br />
vwrimMg A`j swihq Aqy hor ilKqW dw ivSw bx geI hY[XUnYsko v`loN v`fI<br />
p`Dr qy kmytIAW bxweIAW geIAW hn[ ies qoN bcwA ikvyN ho skdw hY,<br />
ies bwry KojI srgrm hn[ ihmwilAw Aqy hor phwVW qy sdIAW qoN jMmy<br />
glySIAr ipGl rhy hn[ pwxI dy idsdy bwvjUd somy Kqm ho rhy hn[<br />
DrqI dIAW qihAW iv`c pwxI dw Awd jw irhw hY[ mOsm bdl gey hn[<br />
bhuq QW qoN AOV DrqI nUM qryV hI nhIN rhI, Bu`K mrI dI hwlq pYdw kr<br />
rhI hY[ auQy Anwj, rotI leI lok sihm rhy hn qy globl vwrimMg ny<br />
Biv`K iv`c Ajy hor krUp rUp A^iqAwr krnw hY[ AmrIkw vrgw dyS<br />
ies sm`isAw qy kroVW fwlr Krc kr irhw hY[ swry sMMswr dy nwl aus<br />
ny vI ies sm`isAw dw swhmxw krnw hY, pr A`j q`k ies dy h`l dy koeI<br />
swrQk is`ty swhmxy nhIN Awey[<br />
smuMdrW iv`c pwxI vD irhw hY[ dirAw kdy hVHdy hn qy kdy iekyrW<br />
hI su`k jWdy hn[ Awaux vwly smyN iv`c smuMdr dy kMFy vsy ngrW qy<br />
mhwngrW nUM ^qrw hY[ pwxI dI aucweI pihlW nwloN vDx krky aunHW nUM<br />
smuMdrW ny hVp lYxw hY[ keI ngr ijnHW dI auswrI qy ArbW rupey Krc<br />
hoey hn auh ’lop ho jwxgy[ smuMdrW ‘c auTdIAW sunwmIAW jo kihr<br />
mcwauNdIAW hn, auh qW Ajy kuJ icr pihlW hI swry sMswr ny dyKIAW hn[<br />
iv<strong>igAwn</strong>I AwKdy hn globl vwrimMg kwrn DrqI AMdr grmI ieMnI<br />
vD rhI hY ik iesdw Asr kyvl ru`qW qy hI nhIN peygw, sgoN ieh vI ho<br />
skdw hY ik Acwnk hI DrqI kuJ QwvW ’qy Pty Aqy auQy A`g augldy keI<br />
jvwlwmuKI Acwnk hI jnm lY lYx[ nyV qyV dy keI Sihr qbwh ho jwx[<br />
ies grmI dy Awly duAwly rihxw bhuq hI kiTn ho jwvygw[ pRikrqI nSt<br />
ho jwvygI, pwxI dy somy Kyq qbwh ho jwxgy[ ibrKW dw nW inSwn nhIN<br />
rhygw[ auQy swh lYxw kiTn ho jwvygw[<br />
vD rhI globl vwrimMg jW PYl rhy DrqI dy qpq KMf bwry ipCly<br />
idnI hI irportW pRkwiSq hoeIAW hn[ QoVHw ijhw jy AsIN aunHW v`l hI<br />
iDAwn dy leIey qW ies sm`isAw dI gMBIrqw dw Aihsws ho jWdw hY[<br />
AmrIkw dI jymz ku`k XUnIvristI ny KojIAW dI AgvweI hyT ie`k<br />
komWqrI tIm ny dunIAW Br dy iv<strong>igAwn</strong>IAW Aqy Koj AdwirAW dy 70 Koj<br />
p`qrW Aqy irportW dw AiDAYn krky ieh is`tw kìFAw ik BU-m`D ryKw dI<br />
jlvwXU globl vwrimMg gRsq hY[ ies rIport iv`c pRo: stIv trnr ny<br />
ikhw “ ienHW KyqrW iv`c AwstrylIAw, d`KxI APrIkw, d`KxI XUrp,<br />
d`Kx-p`Cm AmrIkw, auqrI mYksIko Aqy d`KxI AmrIkw, BU-m`D ryKw dy<br />
m`D pUrbI Kyqr Kws qOr ’qy AwauNdy hn[ ienHW KyqrW iv`c Biv`K iv`c<br />
^uSkI Cw jwvygI[<br />
jl sroqW, kudrqI cOigrdy Aqy KyqI bwVI leI Gwqk is`ty inkl<br />
skdy hn[ smwijk vwqwvrx Aqy mnùK dI ishq au~qy BwrI Asr pvygw[<br />
ienHW ielwikAW iv`c BwrI qUPwn Awauxgy[ kdy-kdy byqhw mINh vI pYxgy[<br />
pr Awm qOr qy KuSkI vDygI[ grmI vDdI jweygI[ bImwrIAW vDxgIAW[ 1<br />
lgpg iehI siQqI Bwrq dI hovygI[<br />
ie`k ieho ijhI irport Bwrq iv`c ijElOjIkl srvy Aw& ieMfIAw ny<br />
ipCly idnI pyS kIqI ijs Anuswr globl vwrimMg kwrn hr swl 18.80<br />
mItr gMgoqrI glySIAr ipGl rhy hn[ 1971 qoN 2004 q`k vI ieh pRqI<br />
swl 17.15 mItr GitAw sI[ AMtwrkitkw iv`c vI pRqI dhwkw 7 mItr<br />
dy krIb br& Kur rhI hY[ ieauN globl vwrimMg dw pRBwv sm`ucy sMswr<br />
qy pY irhw hY, ijs nwl v`fIAW qbdIlIAW vwprxgIAW[ 2<br />
ieh sB kuJ mnu`K dw Awpxw kIqw hoieAw hY[ pRmwqmw ny qW aus nUM<br />
suKwvIN pRikrqI id`qI sI, pr mnu`K ny sB kuJ dw nSt kr ilAw hY[<br />
iv<strong>igAwn</strong>IAW ny mnu`K nUM qIh swl dw smW id`qw hY, ijs iv`c ies qbwhI<br />
dw jy koeI ielwj nw kIqw igAw qW ieh mnùK dw bixAw bxwieAw sMswr<br />
qbwh kr dyvygI[<br />
ies pRikrqk jgq iv`c pwxI pihlw jIau hY qy iPr sgl pswrw<br />
hoieAw hY[ globl vwrimMg pwxI dy soimAW nUM nSt kr rhI hY[ pwxI<br />
mnùK qy pRikrqI dI ijMd-jwn hY[ ijnHW gRihAW qy pwxI nhIN, auQy vsoN nhIN<br />
8 9
ho skdI[ auh inrijMd p`Qr hn[ glySIAr ipGl jwxgy, dirAwvW iv`c<br />
pwxI nhIN hovygw qW sqluj, ibAws, rwvI, ijhlm, cnwb vI ryq bx<br />
jwxgy[ hux vI dirAw pihlW nwloN mwrUQl bx cu`ky hn[ ieauN globl<br />
vwrimMg pMjwb vrgy zrKyz pRWq nUM vI ryigsqwn bxw dyvygI[ gMgw qy hor<br />
dirAw vI s`ukxgy[ swnMU <strong>gur</strong>bwxI ny pwxI dy ies mh`qv bwry vwr-vwr<br />
cyqMn kIqw hY :-<br />
1 pihlw pwxI jIau hY ijqu hirAw sBu koie]<br />
(sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ô÷ò)<br />
2 pvxu <strong>gur</strong>U pwxI ipqw mwqw Driq mhqu] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ø)<br />
3 mnu hwlI ikrswxI krxI srmu pwxI qnu Kyqu] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb,<br />
AMg õùõ)<br />
4 imil pwxI ijau hry bUt] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ññøñ)<br />
5 bwbIhw jl mih qyrw vwsu hY jl hI mwih iPrwih]<br />
jl kI swr n jwxhI qW qUM kUkx pwih]<br />
jl Ql chu idis vrsdw KwlI ko Qwau nwih] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb,<br />
AMg ñòøò)<br />
6 nwnk iehu jgqu sBu jlu hY jl hI qy sB koie]<br />
<strong>gur</strong> prswdI ko ivrlw bUJY so jnu mukqu sdw hoie] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ<br />
swihb, AMg ñòøó)<br />
pwxI, jl bwry ieh qW kyvl kuJ audwhrnW hn hor AnykW QwvW ’qy ies<br />
bwry AiDAYn kIqw jw skdw hY[ bRihmMf dy swry pRbMD dw ieh mUl hY[<br />
<strong>igAwn</strong>-pRbMD vI ies nwl juiVAw hoieAw hY[ ieh <strong>igAwn</strong>, k (7) sB kuJ<br />
dw kyNdrI ichn hY[ pwxI ibnW mnu`K dI mOq hY qy globl vwrimMg ies dy<br />
mUl soimAW dw nSt kr rhI hY[ ij`Qy pwxI hY ausdw ivhwr krUp ho irhw hY[<br />
auh mnu`K dy inXMqrx jW AwKy qoN bwhrw ho irhw hY[ <strong>gur</strong>bwxI ny ies bwry<br />
swfI cyqnw iv`c ie`k nvyN <strong>igAwn</strong> Aqy Aihsws nUM bIijAw sI[<br />
Asl iv`c globl vwrimMg aunHW q`qW nUM hI nSt kr rhI hY[ ijnHW nUM<br />
BwrqI drSn iv`c pMc q`q jW pMj BUq AwiKAw igAw[ ienHW iv`c ipRQvI,<br />
jl, AgnI, vwXU Aqy AwkwS hn[ ienHW nUM klp krnw smu`cI kudrq jW<br />
bRihmMf nMU klp krnw hY[ ienHW dy mh`qv bwry <strong>gur</strong>bwxI iv`c keI vwrI<br />
AwiKAw igAw :<br />
pWc qq ko qnu ricE jwnhu cqur sujwn]<br />
ijh qy aupijE nwnkw lIn qwih mY mwnu]ññ] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb,<br />
AMg ñôò÷)<br />
globl vwrimMg smu`cI kudrq nUM krUp krdI hY, ausdw husn ^qm krdI<br />
hY[ kudrq iv`c kwdr visAw hoieAw hY[ kudrq dy krUp hox nwl kwdr<br />
dy aus srUp nUM vI AsIN ivKMfq krdy hW[ ie`k fUMGy rh`s qoN ivmu`K huMdy<br />
hW[ <strong>gur</strong>bwxI ny QW pr QW kudrq qy kwdr dy ies irSqy dy sONdrX nUM<br />
swkwr kIqw sI :<br />
bilhwrI kudriq visAw] qyrw AMqu n jweI liKAw]ñ]rhwau](sRI<br />
<strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ôöù)<br />
Awpy kudriq swij kY Awpy kry bIcwru](sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg<br />
ñôó)<br />
kudriq idsY kudriq suxIAY kudriq Bau suK swru]<br />
kudriq pwqwlI AwkwsI kudriq srb Awkwru](sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb,<br />
AMg ôöô)<br />
globl vwrimMg ies leI kudrq nUM nSt kr rhI hY[ pMc-q`q ies<br />
kudrq dy hI ichn hn[ <strong>gur</strong>bwxI ny kudrq dI sMpUrnqw, mh`qv jW mnùK<br />
dw swrw kwr ivhwr ikvyN kudrq nwl joiVAw hoieAw hY, ies nUM mn`uK dI<br />
cyqnw qy AnuBv iv`c kwiem kr id`qw sI[ ies kudrq nwl juiVAw mnùK,<br />
ies <strong>igAwn</strong> qy AnuBv dw vroswieAw mnùK globl vwrimMg dy mwrU suBwA<br />
nUM ikvyN svIkwr kr skdw hY[<br />
<strong>gur</strong>bwxI iv`c AwiKAw igAw ‘pvxY pwxI jwxY jwiq]’ (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ<br />
swihb, AMg ñòõö) pOx pwxI dI zwq nUM jwxy ibnW smùcy vwqwvrx nUM nhIN<br />
jwixAw jw skdw[ ‘BY ivic pvxu vhY sdvwau]’ (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg<br />
ôöô) ieh BY dw sMklp fr nhIN, sgoN sihj rUp iv`c vrqmwn Awrfr,<br />
pRbMD hY[ pOx, pwxI vwqwvrn dw iv<strong>igAwn</strong> hY[ aus iv`c pvx dI BUimkw<br />
hY[ ‘AKI AMDu jIB rsu nwhI kMnI pvxu n vwjY]’ (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg<br />
óõô) paux ny hI kMnW ’c DvnI nwl Sbd dw Aihsws qy ArQ pYdw<br />
10 11
krnw hY[ ies qoN ibnW A`KW A`gy vI iesdw ibMb nhIN bnxw qy jIB qy rs<br />
ny jnm vI nhIN lYxw[ ieauN ArQ, ibMb, AnuBv dw swrw sMswr pOx,<br />
vwqwvrx nwl juiVAw hoieAw hY[ jy auh gMDlw ho igAw qW ieh sB kuJ<br />
ibKr jwxw hY[ globl vwrimMg AnuBv qy <strong>igAwn</strong> dy ies swry sMswr nUM<br />
BMg krdI hY[ iesdw srUp bdl idMdI hY[ ieh kyvl pOx, pwxI, vwqwvrn<br />
dw ivgwV hI nhIN sgoN pRq`K-gRihx (perception) dI swrI pRikirAw vI<br />
bdl idMdI hY[ suMdrqw dy aupjdy sMklp qRyVy jWdy hn[ ieauN globl<br />
vwrimMg mnu`K dy bxy Aijhy swry drSn nUM Fih FyrI kr idMdI hY[ ies<br />
qoN ieh Anumwn lwieAw jw skdw hY ik globl vwrimMg ikMnI ^qrnwk<br />
hY[<br />
<strong>gur</strong>bwxI ny swnUM bRihmMf dI pRikirqk hoNd, aus iv`c mnùKI sMswr Aqy<br />
sroqW bwry cyqMn kIqw sI[ swnUM ies bwry hor cyqMn hox dI loV hY[<br />
*mIq pRDwn BwrqI swihq AkwdmI<br />
cuigrdw<br />
bwxI pRsUq is`K BgqI dI<br />
SyRStqw : cuigrdw boD sMdrB iv`c<br />
*fw joD isMG pMjwbI XUnIvristI pitAwlw<br />
hr jIvWS ie`k ivSyS cuigrdy iv`c plrdw hY Aqy pirsQqI iv<strong>igAwn</strong><br />
(Ecology) jIv iv<strong>igAwn</strong> dI hI ie`k SwKw hox krky jIv rcnwvW Aqy<br />
aunHW dy cOigrdy dy prspr sMbMDW dI GoK pVcol krdw hY[ DrqI dI pqlI<br />
ijhI qih, pwxI Aqy DrqI dy ql dy lwglI hvw mnùK dw hkIkI cuigrdw<br />
hY Aqy ieh cuigrdw AnykW jIvn sMgTnW (eco systems) dw bixAw<br />
hoieAw hY ijsnUM Awm zubwn iv`c jIvn-mMfl (bio sphere) dy nW nwl<br />
jwixAw jWdw hY[ ieh jIvn sMgTn pOidAW Aqy pSUAW ivcwly bxy sugiTq<br />
sMbMDW qy AwDwirq hn Aqy ienHW swirAW dw jIvn, jIvndwqw k`cy mwl<br />
dy prspr lYx-dyx au~qy hI inrBr krdw hY[ ieh sMgTn hI hor A`gy c`l<br />
ky ie`k smùcw pirvyS jW ieayuN kih lau jIvn KMfW dy v`fy-v`fy Kyqr iqAwr<br />
krdy hn ijnHW iv`c DrqI auqly Aqy hor vwXUmMflI swry hI pdwrQW dw<br />
AwpsI myl jol prspr lYx dyx qy AwDwirq huMdw hY[ ies lYx-dyx iv`c<br />
hI pOdy kwrbn fweIAwksweIf nUM Aqy sUrj qoN leI SkqI nUM Bojn iv`c<br />
qbdIl krdy hn, pSU ienHW pOidAW nUM Bojn dy qOr qy vrqdy hn Aqy<br />
pOidAW Aqy pSUAW dyy ml pdwrQW nUM bYktIrIAw iPr qoV ky gYsW Awid<br />
bxwauNdy hn[ ies swrI pRikirAw iv`c koeI vI vsqU vwDU jW PwlqU nhIN<br />
hY Aqy hr q`q BwvyN auh kudrq dw ih`sw hovy jW iksy jIivq rcnw dw ih`sw<br />
hovy ies smu`c leI aunHW hI zrUrI hY ijMnw ik koeI dUsrw ih`sw zrUrI hY[<br />
ieh swry jIvn sMgTn bVy hI koml pr pycIdw hn Aqy keI KixjW,<br />
gYsW, rùKW jW pSU jIvn dI iksy vMngI vrgy Aiq zrUrI AMg nUM ^qm krky<br />
jW nvIAW iksmW nUM qor ky, Gtw ky Aqy vDwaux dy auprwly krky mn`uK<br />
ny smu`cy isstm dI AKMfqw Aqy ausdy smqol nUM burI qrHW pRBwivq kr<br />
C`ifAw hY[ iesdy nqIjy Gwqk ho skdy hn[ Bwrq iv`c suigrdy au~qy<br />
lgwqwr iDAwn r`Kx vwlI ‘kudrqI smnvy kmytI’ dy koAwrfInytr Aqy<br />
12 13
sRI vYNktySvr XUnIvristI iqrUpqI dy rswiex ivBwg iv`c kMm kr rhy<br />
fw. AYs. jXrwm ryyfI ny AwpxI tIm nwl pypr im`lW, sImYNt PYktrIAW,<br />
KMf im`lW Awid duAwrw kIqy vwXUmMfl dy pRdUSxW dy pRBwvW dw AiDAYn<br />
krn leI AWDrw pRdyS dy ie`k ipCVy izlHy kufwpw dw dUr-dUr q`k dOrw<br />
krky srvyKx kIqw hY[ ienHW dI irport d`sdI hY ik ielwky dIAW<br />
PYktrIAW kwrn vwXUmMfl iv`c hwl dI GVI BwvyN sihjy-sihjy hI shI<br />
pr ie`k inSicq gqI nwl slPr tRweIAwksweIf iek`TI ho rhI hY Aqy<br />
ho skdw hY jldI hI kufwpw izlHy nUM qyzwbI vrKw vrgI v`fI AOkV dw<br />
swhmxw krnw pvy[ irport muqwbk sl&r tRweIAwksweIf dI bhuqwq<br />
dIAW pihlIAW inSwnIAW lokW iv`c pRgt hox l`g peIAW hn[ lok dmw,<br />
KMG Aqy bRWkweIts vrgIAW swh dIAW ibmwrIAW Aqy ihrdy dIAW<br />
nwlIAW nwl sMbMiDq rogW nwl bImwr hox l`g pey hn[ vwlW dI CyqI ic`ty<br />
ho jwxw ie`k Awm g`l ho geI hY[ ikauNik KyqI Xog zmIn au~qy sQwnk<br />
PYktrI dI sIimMt dI grd dI qih jMmdI jw rhI hY ies leI kufwpw dy<br />
cwr-cu&yry KyqIbwVI ie`k bIqy smyN dI g`l bx ky rih jweygI[ ‘kwSqkwrI<br />
Xog lwgy dI DrqI sIimMt grd dy jm jwx kwrn pihlW hI vwhI dy p`KoN<br />
Krwb ho cu`kI hY[’<br />
ieh irport A`gy d`sdI hY ik byirXm dIAW KwnW nwl iGry kofUr<br />
Sihr iv`c lok byirXm auqpwdnW dy loVoN v`D pRBwvW nUM sihx leI<br />
mzbUr hn[ ‘mUMhoN pwxI jwxw, aultIAW Awauxw, iF`f iv`c pIV Aqy<br />
t`tIAW l`g jwxIAW, DImI Aqy AinXimq nbz, bl`f pRYSr dw vDxw,<br />
ihrdy dIAW rukwvtW, p`iTAW dw AwkV jwxw Aqy kMnW iv`c GMtIAW<br />
dIAW AwvwzW suxweI dyxIAW Awidk bImwrIAW dsdIAW hn ik ienHW<br />
KwnW iv`c kMm krn vwly mzdUr iks p`Dr 'qy ivcr rhy hn[’ 1 jdoN<br />
vwXUmMfl iv`c vwDU Bwr pwaux dy PlsrUp ^lwA pYdw huMdy hn qW<br />
smqol nUM kwiem r`Kx leI kudrq ikirAwSIl huMdI hY Aqy Awm qOr<br />
qy loVINdy q`qW nUM loV qoN v`D pUirAW krky AsMquln pYdw kr idMdI<br />
hY[ ikauNik swry jYivk sMgTn ie`k dUjy nwl sMbMiDq hn ies leI<br />
pRikRqI dy iksy vI ih`sy nUM dUjy swry isstmW nUM pRBwivq kIqy ibnW<br />
nhIN bdilAw jw skdw[ pRikRqI dy sUKm ieSwirAW nUM smJx dy p`KoN<br />
mnu`K AMnw qy bolw ho cu`kw hY Aqy Awpxy cOigrdy Aqy Kud Awpxy Awp<br />
nUM nysqonwbUd krn leI bVI byiPkrI nwl swry vwXUmMfl iv`c pwVy<br />
pwaux iv`c lIn hY[ ie`Qy ieh kihxw AXog nhIN hovygw ik cOigrdy<br />
dy jIvn sMgTnW nUM kyvl iksy sONdrX-boDI kdrW-kImqW leI hI<br />
bcwauxw zrUrI nhIN blik im`tI, pwxI Aqy hvw dI sMBwl krky ienHW<br />
nUM bcwauxw ivAkqI dy Awpxy-jIauNdy rihx vwsqy vI mu`K rUp iv`c<br />
zrUrI hY[<br />
ie`k dUjy qoN Awzwd ieh swry jIvn sMgTn iPr vI AMdrUnI qOr qy ie`k<br />
dUjy nwl b`Jy hoey hn Aqy ienHW swirAW nUM prspr bMnHx vwlI SkqI vwsqy<br />
sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb iv`c ‘kudrq’ l&z vriqAw igAw hY[ AMdrUnI suBwA<br />
vwsqy l&z ‘mUl pRikRqI’ <strong>gur</strong>U nwnk dyv qoN kw&I pihlW qoN vriqAw jw<br />
irhw sI pRMqU pRikRqI Aqy kudrq ivcly mùFly Prk nUM iDAwn iv`c r`Kdy hoey<br />
<strong>gur</strong>U nwnk dyv jI ny aus smyN dy SWJy BwSweI BMfwr iv`coN ies BwrqIieslwmI<br />
Sbd nUM cuixAw Aqy ies nUM ie`k inSicq ArQ Aqy &ls&wnw<br />
stIkqw pRdwn kIqI[ 2 drAsl pUrb qy p`Cm dy swry &lsi&AW iv`c<br />
lgBg swry hI i&lws&rW ny ‘sÍY’ Aqy ‘vsqU’, ‘mn’ Aqy ‘pdwrQ’,<br />
‘jIvn’, ‘mOq’ Aqy ‘pRikRqI’ Awid bwry fUMGy ivcwr pRgtwey hn[ Bwrq<br />
iv`c sWK Ssqr ny pRikRqI Aqy purS vrgy inrpyK sMklpW bwry sB qoN<br />
pRwcIn rUp iv`c bVy hI suGV FMg nwl icMqn kIqw hY[ ijvyN ik AsIN jwxdy<br />
hW ik sWK Ssqr iv`c pRikRqI dI inrpyK rUp iv`c AwpxI hoNd hY Aqy BwvyN<br />
purS nUM Awpxy mwieAw jwl iv`c Pswaux leI auh ausdy swhmxy inrq<br />
krdI hY pr auh purS duAwrw iksy vI SkqI bMnI nhIN jw skdI Aqy<br />
drAsl sWK Swsqr dy purS kol SkqI vrgI koeI cIz hY hI nhIN[ <strong>gur</strong>U<br />
nwnk dyv jI dI bwxI iv`c AsIN vyKdy hW ik aunHW ny Awpxy Drm dy<br />
pRqIpwdn iv`c ‘purK’ l&z nUM mUl rUp iv`c r`K ilAw pr pRikRqI nUM<br />
iblkul nhI vriqAw, hwlWik auh ienHW dovW l&zW dy dvMdwqmk ArQW<br />
qoN BlI BWq jwxU hI nhIN sn sgoN ienWH dI dwrSink ivAwiKAw pRqI cyqMn<br />
sn[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI ny cyqMn rUp iv`c jYdyv dy auh Sbd iek`qr kIqy<br />
ijnHW iv`c l&z purS Aqy pRikRqI iv`c vrqy gey sn[ bwAd iv`c ieh<br />
Sbd SRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb iv`c drj kr id`qy gey sn - prmwid purKmnoipmM<br />
siq Awid Bwv rqM[ prmdBuqM prikRq prM jidicMiq srb gqM’ 3 -<br />
ArQwq sB qoN pihlw (Akwl) purK sI ijsdI aupmw khI nhIN jw<br />
14 15
skdI[ auh Awpxy Awid-suBwA s`c iv`c hI lIn sI[ auh prm AdBuq<br />
hY Aqy pRikRqI dI phuMc qoN prHy hY[ aus (Akwl) purK dw icMqn krn nwl<br />
hI sB pRkwr dI gqI pRwpq huMdI hY[<br />
is`K Drm iv`c purK-prmwqmw nUM srbau~c hsqI mMinAw igAw hY Aqy<br />
ausdy ies Ahudy nUM ‘Awid scu’ Aqy ‘hosI iB scu’ dy rUp iv`c svIkwr<br />
krdy hoey <strong>gur</strong>U nwnk ieh mMndy hn ik aus prm purK dy smyN-sQwn dy<br />
golwkwr gyV c`kr iv`c ausdI bxweI kudrq ikirAwSIl hY[ ies kudrq<br />
iv`c aus dy bJvyN inXmW Anuswr qrHW-qrHW dy jIvn sMgTn pYdw huMdy hn<br />
ijhVy prspr ie`k dUjy qoN iBMn huMidAW hoieAW vI AMdrUnI qOr qy ie`k dUjy<br />
nwl ie`k sur huMdy hn:<br />
vyKxw, suxnw, frnw Aqy swry du`KW dy swr nUM Bogxw kudrq dy kwrn<br />
hI hY[ kudrq hI pwqwlW, AwkwSW Aqy swry idsdy AwkwrW dI isrjnw<br />
krdI hY[ vydW, purwxW, kqybW Aqy ienHW nwl sMbMiDq ivAwiKAwvW Aqy<br />
ivcwr vI kudrq hI hn[ Kwx-pIx pYnHx vrgy rozwnw ivhwrI kMm kudrq<br />
dy inXmW dy AMdr hI hn Aqy drAsl pRym Aqy n&rq vI kudrq dy iksy<br />
isstm ADIn hI AMdroN Putdw hY[ jIvW (AjIvW) dIAW swrIAW SRyxIAW<br />
aunHW dy rUp rMg, cMigAweI, burweI, mwn, Apmwn iksy nw iksy inXm iv`c<br />
aus (pRmwqmw) dI kudrq dy cOKty iv`c hI kwrjSIl huMdy hn ij`Qy ieh<br />
byS`k sÍY-inrnw lYx leI suqMqr hn pr iPr vI ieh swry kudrqI qOr qy<br />
ie`k dUjy nwl b`Jy hoey hn[ hvw, pwxI, AgnI, DrqI Awidk iksy<br />
ABwvwqmk suMn qoN nhIN pYdw hoey sgoN kudrq dy Awpxy FWcy ivcoN ivkisq<br />
hoey hn[ kudrq aus pRmwqmw dI joVnhwrI SkqI hY ijs ny swirAW nUM<br />
ie`k dUjy nwl myilAw hoieAw hY[ auh kwdr (pRmwqmw) hI ies jgq iv`c<br />
sB dw mwilk hY Aqy auh Awpxy inXmW Anuswr ivcwr krdw hY[ auh<br />
piv`qr qoN piv`qr hY Aqy pUry ibbyk nwl kMm krdw hY[ 4<br />
ies qrHW AsIN vyKdy hW ik <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI cuigrdy dy ies swry<br />
pswry nUM prm ipqw pRmwqmw dw srIr mMndy hn Aqy dsdy hn ik ies sB<br />
kwsy nUM cyqMnqw pRdwn krn Aqy ies nUM clweI r`Kx leI aus pRmwqmw dI<br />
AwpxI joiq hI ienHW swry pdwrQW iv`c ivcrdI hY[ Awsw dI vwr iv`c vI<br />
ikhw igAw hY ik ivSvwqmw ny ivAkqIgq AwqmwvW nUM v`Kry-v`Kry nwm<br />
rUpW iv`c isrijAw[ iPr aus ny (ienHW AwqmwvW nUM inXmb`Dqw dw gux<br />
smJwaux leI) kudrq dI rcnw kIqI Aqy Awp ies swry kudrqI pswry<br />
iv`c swry sONdrX boD dw kyNdr ibMdU bxky ies kudrq nUM swrQk krn<br />
leI iesdy ikxky ikxky iv`c ibrwjmwn ho igAw[ 5<br />
mwqw Driq mhqu<br />
<strong>gur</strong>U nwnk dyv jI ies DrqI nUM Drm dI kmweI krn dw AsQwn<br />
mMndy hn Aqy mnu`K qoN ivkws dI sB qoN au~cI p`Dr qy hox dy nwqy ieh<br />
aumId kIqI jWdI hY ik auh Awpxy nwl dy siBAwcwrW, isrjn ikirAwvW<br />
Aqy dUsrIAW SRyxIAW dy jIvW pRqI izAwdw sMvydnSIl hovy[ mn`uK dI<br />
Dwrimk sUJ aus nUM G`t ivkisq pSUAW dI p`Dr qoN au~cw drswauNdI hY pRMqU<br />
drAsl iehI kwrn hY ik mnu`K nUM dUijAW pRqI v`D nYiqk, idAwlU Aqy<br />
izMmydwr hoxw cwhIdw hY[ DrqI mW dI god iv`c koeI vI ivSyS rUp iv`c<br />
chyqw b`cw nhIN hY, swry brwbr hn[ pRMqU ijvyN AsIN ipClIAW kuJ sdIAW<br />
qoN krdy cly Aw rhy hW Aqy hux vI rihx dy hwlwqW nUM brbwd krky,<br />
jMglW nUM sw& krky Aqy mn pRcwvy leI iSkwr Kyf ky AnykW Amokl jIvW<br />
dIAW nslW nUM mukweI jw rhy hW, ieh koeI AsMBv g`l nhIN hovygI ik ieh<br />
DrqI ie`k idn Awpxy 'qy vsx vwly lokW nwl pUrI qrHW rùs jwey Aqy ienHW<br />
vsnIkW qoN bZYr hI rihxw izAwdw psMd krn l`g jwey[ mnùK dw Aijhw<br />
lwlcI Aqy mOkw pRsq vqIrw ieh sMkyq idMdw hY ik mnu`K DrqI nUM byjwn<br />
Aqy ‘mnùK vwsqy bxI’ vsqU smJdw hY ik ijhVI hr iksm dI izAwdqI<br />
nUM sih ky vI cu`p hI rhygI Aqy iksy iksm dI pRqIikirAw nhIN krygI[<br />
pRMqU jy mnùKqw dy ipCly ieiqhws v`l JwqI mwrIey qW ieMj nhIN l`gdw ik<br />
mnùK dw DrqI pRqI vqIrw ieMnw rùKw Aqy mqlbI irhw hovygw ijMnw Ajoky<br />
smyN iv`c idRStIgocr huMdw hY[ 6<br />
AnurUpqw dy isDWq nUM vrqidAW hoieAW pRwieiqhwisk simAW qoN<br />
kudrq dI auqpwdn ikirAw nUM mn`uKI auqpwdn ikirAw nwl joV ky<br />
smiJAw jWdw irhw hY Aqy DrqI mW nUM aus mn`uKI mW dy rUp iv`c vyiKAw<br />
jWdw irhw hY ijhVI AwpxI sMqwn dy qOr qy mnùKqw dI isrjxw krdI hY[<br />
mW dI ku`K iv`coN nMgw hI jnmdw hY Aqy mOq auprMq muV aus iv`c nMgw hI<br />
smw jWdw hY[ DrqI iesqrI dI qrWH jnnSIlqw dI swi^Awq mUrq hY Aqy<br />
ienHW dovW dI eykwqimkqw dy vyrvy BwrqI Aqy hornW dySW dI lokDwrw iv`c<br />
BrpUr rUp iv`c imldy hn[ iPr vI ijvyN ik sB qoN v`D ivkisq dySW iv`c<br />
16 17
vI iesqrI dy sMqwpW nUM bhuq QoVHy smyN qoN jwixAw buiJAw Aqy smiJAw jwx<br />
l`gw hY, DrqI mW dI sMBwl dw iKAwl vI 20vIN sdI dy ienHW AKIrly<br />
dhwikAW q`k vI koeI ivSyS iDAwn iK`cx vwlw ivSw nhIN bx sikAw hY[<br />
dysW dy pyNfU ielwikAW iv`c qW iPr vI Ajy q`k vI DrqI nUM s`cy ArQW iv`c<br />
‘mwqw Driq mhqu’ dy rUp iv`c jwixAw jWdw hY pRMqU SihrI jIvn dy loB<br />
ny ies Bwvnw dw lgBg ^wqmw kr id`qw hY pRMqU SihrI jIvn dy loB ny<br />
ies Bwvnw dw lgBg ^wqmw kr id`qw hY Aqy rùKW, pOidAW qy Gwh nUM v`F<br />
ky im`tI Aqy ausdI rìKAk bnspqI dy AwDwr nUM hI smwpq krky DrqI<br />
mW nUM bVI bySrmI nwl nMigAW kIqw jw irhw hY[<br />
purwq`qI srvyKx Aqy KudweIAW qoN imlI jwxkwrI Anuswr ieh<br />
lgBg suinSicq hY ik pRwcIn XUnwn, XUrp dy hor QwvW Aqy AwrIAw qooN<br />
pihlW dy Bwrq iv`c bhuq pRwcIn simAW iv`c DrqI dI pUjw kIqI jWdI<br />
sI[ nryNdr nwQ B`twcwrX dy SbdW iv`c ikhw jw skdw hY ik ikauNik<br />
KyqIbwVI irgvYidk AwrIAW dw Bojn auqpwdn dw mUl vsIlw nhIN sI<br />
ies leI vYidk swihq iv`c ‘Driq mhqu’ dw ikDry ^ws izkr nhIN<br />
imldw[ DrqI Aqy AwkwS (svrg) nUM vYidk swihq iv`c ivSv-jnnI<br />
mwipAW dy rUp iv`c drswieAw igAw hY pr ikDry vI aunHw dI isRStI-<br />
SwsqrI mh`qw dw vrxn nhIN kIqw igAw[ 7 sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb iv`c ij`Qy<br />
pvn nUM <strong>gur</strong>U Aqy pwxI nUM ipqw ikhw igAw hY auQy ivSwl DrqI nUM mwqw<br />
ikhw hY ik ijsdI god iv`c idn Aqy rwq swry jIvW nUM iKfw rhy hn:<br />
pvxu <strong>gur</strong>U pwxI ipqw mwqw Driq mhqu]<br />
idvsu rwiq duie dweI dwieAw KylY sgl jgqu] 8<br />
DrqI drAsl kStW nUM brdwSq krn dw pRqIk hY[ AwpxI sMqwn<br />
(mnu`K) dI Kwqr auh swry sMqwpW nUM Awpxy AMdr jzb kr lYNdI hY:<br />
AwswVu Blw sUrju ggin qpY]<br />
DrqI dUK shY soKY Agin BKY] 9<br />
DrqI nUM BwvyN koeI pu`ty jW aus au~qy cMdn dw lyp kry auh kdI vI Awpxw<br />
DIrj nhIN guAwauNdI[ iesy leI <strong>gur</strong>U Arjn dyv jI suKmnI iv`c sMklipq<br />
AwdrS mnu`K bRhm<strong>igAwn</strong>I nwl DrqI dI qulnw krdy hn:<br />
bRhm <strong>igAwn</strong>I kY DIrju eyk] ijau bsuDw koaU KodY koaU cMdn lyp]<br />
dyg-qyg<br />
is`KI dI SbdwvlI iv`c dyZ Aqy qyZ l&zW dI bVI aucycI QW hY[ dyZ<br />
dieAw, audwrqw, brwbrI, inrp`Kqw, Drm inrpyKqw Aqy vMf Ckx dI<br />
pRqIk hY[ is`K Drm iv`c dyZ lokW nUM sMswr qoN auprwm hox qoN vrjdI hY[<br />
Aqy dsdI hY ik ivAkqI ny sMswr dy ho ky rihxw hY pr sMswrI nhIN<br />
bxnw[ qyZ aunHW leI vrqI jWdI hY ijhVy dyZ dy audySW dI pUrqI dy rwh<br />
iv`c rukwvt bxn dw Xqn krdy hn[ is`K-dyZ zwq Drm, vrx dy<br />
ivqkry nUM nw mMndI hoeI sB leI ausy qrHW dI sWJI hY ijvyN DrqI mW<br />
swirAW leI hY[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI kihMdy hn:<br />
Gir Gir lskru pwvku qyrw Drmu kry iskdwrI]<br />
DrqI dyg imlY iek vyrw Bwgu qyrw BMfwrI]ò] 11<br />
ArQwq hy pRBU hr Gr iv`c qyrI AgnI jl rhI hY Aqy Drm dI cyqnw<br />
srbau~c hY[ DrqI ie`k AijhI v`fI dyg hY ijhVI jIvW duAwrw bMCq<br />
pdwrQW nUM ie`k dm pRdwn krdI hY Aqy hr jIv (Awpxy kIqy krmW<br />
Anuswr) hukm AMdr Awpxw ih`sw pRwpq krdw hY[ DrqI nUM dyg mMndy hoey<br />
<strong>gur</strong>U swihbwn dw DrqI pRqI piv`qrqwpUrn idRStIkox pRq`K hY[ jpujI<br />
swihb iv`c vI DrqI nUM ie`k Drmswl ArQwq sdwcwr dw Aijhw sQwn<br />
ikhw igAw hY ij`QoN ivAkqI ny sÍY-pVcol, sÍY-iqAwg Aqy dUijAW pRqI<br />
izMmydwrI dI pRyrnw pRwpq krnI hY[ ie`k hor QW qy <strong>gur</strong>U nwnk kihMdy hn<br />
‘Driq aupwie DrI Drm swlw] auqpiq prlau Awip inrwlw] pvxY Kylu<br />
kIAw sB QweI klw iKMic Fwhwiedw]õ]’ ArQwq auh Drm dy sQwn<br />
DrqI dI rcnw krdw hY Aqy iesdI rcnw qoN pihlW Aqy nws qoN bwAd<br />
vI Awpxy Awp nUM inrlyp hI r`Kdw hY[ pvn iv`c auh jIvn rUpI ibjlI<br />
dI Dwrw pRvwihq krdw hY pRMqU jdoN auh AwpxI SkqI vwps iK`c lYNdw hY<br />
qW swrw idsdw pRpMc Fih-FyrI ho jWdw hY[ 12<br />
iksy Drm dy AwDwr vwk Aqy aus Drm dw auqpqI sQwn hI aus Drm<br />
dI sur, gqI Aqy idSw v`l sMkyq krdy hn Aqy d`sdy hn ik ieh Drm<br />
ikqny ku smyN q`k pRBwvSwlI Aqy ArQ BrpUr rhygw[ ies sB leI kyvl<br />
Drm dI ivSv-idRStI hI kwPI nhIN blik smyN-sQwn dy sMdrB vI<br />
inrxwXk q`Q hn[ swmI DrmW iv`coN bhuqy ie`k ieiqhwsk Annqw<br />
18 19
(historical particularism) iv`c ivSvws r`Kdy hn[ iesy iv`coN hI ienHW<br />
DrmW dy pYrokwrW iv`c ie`k AijhI q`q mImWsw auBrI hY ijs iv`c smW<br />
ie`k is`DI ryKw iv`c AgWh quirAw jw irhw hY[ nqIjy vjoN ivrDI Aqy<br />
ivkws leI lokW iv`c bVw joS aumiVAw hY, ijhVw ik mhWnws dw kwrn<br />
vI ho skdw hY[ ie`k g`l hor hY: ‘ikAwmq dw idn’ dw sMklp qW<br />
drAsl pihlW hI mMnI bYTw hY ik sMswr idno-idn bd qoN bdqr hoeI<br />
jwxw hY ieqy ieh ie`k-ie`k idn nwl mhWnws v`l v`D irhw hY[ cuigrdy<br />
nwl sMbMiDq vD irhw sMkt qW smyN dy ryiKk ivkws nUM mwnqw dyx vwly<br />
lokW leI pr-pIVI AnMd (sadistic delight) dw swDn ho skdw hY<br />
ikauNik ieh sMkt aunHW dy ies ivSvws nUM vI bl idMdw hY ik ies sMswr<br />
ny ie`k im`Qy idn zrUr nws ho jwxw hY; ies leI ijMnI CyqI hovy Enw hI<br />
cMgw hY[ cuigrdy Aqy kudrq bwry i&krmMd nw hox dw ieh ie`k cMgw<br />
bhwnw vI hY[ dUjy pwsy Bwrq Aqy bhuqy pUrbI dySW iv`c lokW ny smyN dy<br />
c`lx dI c`krI skIm nUM pRvwn kIqw hY[ smyN dw ieh gol Gyry iv`c<br />
gqISIl hox dw sMklp ie`k isrjnwqimk pRikirAw nUM swhmxy ilAwauNdw<br />
hY ijhVw ik aus id`b ivDwn dI isrjnwqimkqw Aqy q`qW dy q`qW iv`c muV<br />
rl jwx dI inrMqr cldI rihx dI ikirAw nUM svIkwr krdw hY[<br />
bwrh mwhw quKwrI<br />
is`K Drm pUrn rUp iv`c ie`k AiDAwqimk AnuBv hox dy nwqy Aqy<br />
ikirAwSIlqw pUrn ho ky sMswrk ivhwr nUM aucyrw krn dy Awhr iv`c lgw<br />
hox dy nwqy kudrq dI gqISIlqw nwl ieksur hox leI sdw hI Ku`lHy mn<br />
nwl iqAwr hY[ <strong>gur</strong>U gRMQ swihb iv`c bySk kudrq dy c`krI golwkwr pRvwh<br />
nUM XùgW, virHAW, mhIinAW Aqy h&iqAW iv`c vMifAw hoieAw mihsUs kIqw<br />
igAw hY pRMqU smyN sQwn dI ieh vMf is`K nUM vDyry pRym pUrn BgqI iv`c lIn<br />
Aqy jIvn dIAW scweIAW pRqI vDyry izMmyvwr hox dI pRyrnw idMdI hY[<br />
kudrq nwl ieksur ho ky pRmwqmw nUM imlx dI ihrdy dI ibhblqw dw<br />
auBrvW ic`qr <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI dy bwrh mwhw quKwrI iv`c vyKx nUM imldw<br />
hY[ ies bwrh mwhw iv`c kudrq dw golwkwr pRvwh, ausdI sMudrqw, ausdI<br />
augrqw <strong>gur</strong>U jI ny ihrdy nUM cwry pwsy psrI prm s`qw dy pRqI hor<br />
guMjwiemwn Aqy jIvMq kr idMdy hn[ <strong>gur</strong>U swihb dI cuigrdy pRqI cyqnqw<br />
Aqy kudrq pRqI ipAwr nUM drswaux leI ieh auicq hI hovygw ik kuJ<br />
AijhIAW tUkW bwrhmwhw iv`coN hI vyKIAW jwx ijnHW iv`c kudrqI pirpyK<br />
iv`c ipAwr iv`c ibhbl Awqmw dw BOry, ppIhy, f`fU, iKVy hoey Pu`lW Aqy<br />
hrIAW tihxIAW dy rUp iv`c izkr kIqw igAw hY:<br />
cyqu bsMqu Blw Bvr suhwvVy]<br />
bn PUly mMJ bwir mY ipru Gir bwhuVY]<br />
ipru Gir nhI AwvY Dn ikau suKu pwvY ibrih ibroD qnu CIjY]<br />
koikl AMib suhwvI bolY ikau duKu AMik shIjY]<br />
Bvru BvMqw PUlI fwlI ikau jIvw mru mwey]<br />
nwnk cyiq shij suKu pwvY jy hir vru Gir Dn pwey]õ]<br />
................................................................<br />
AwswVu Blw sUrju ggin qpY]<br />
DrqI dUK shY soKY Agin BKY]<br />
Agin rsu soKY mrIAY DoKY BI so ikrqu n hwry]<br />
rQu iPrY CwieAw Dn qwkY tIfu lvY mMiJ bwry]<br />
Avgx bwiD clI duKu AwgY suKu iqsu swcu smwly]<br />
nwnk ijs no iehu mnu dIAw mrxu jIvxu pRB nwly]ø]<br />
................................................................<br />
Bwdau Brim BulI Bir jobin pCuqwxI]<br />
jl Ql nIir Bry brs ruqy rMgu mwxI]<br />
brsY inis kwlI ikau suKu bwlI dwdr mor lvMqy]<br />
ipRau ipRau cvY bbIhw boly BuieAMgm iPrih fsMqy]<br />
mCr fMg swier Br suBr ibnu hir ikau suKu pweIAY]<br />
nwnk pUiC clau <strong>gur</strong> Apuny jh pRBu qh hI jweIAY]ñú]<br />
................................................................<br />
poiK quKwru pVY vxu iqRxu rsu soKY]<br />
Awvq kI nwhI min qin vsih muKy]<br />
min qin riv rihAw jgjIvnu <strong>gur</strong> sbdI rMgu mwxI]<br />
AMfj jyrj syqj auqBuj Git Git joiq smwxI]<br />
drsnu dyhu dieAwpiq dwqy giq pwvau miq dyho]<br />
nwnk rMig rvY ris rsIAw hir isau pRIiq snyho] 12<br />
ieh swry pdy <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI dy Awpxy bwr (pwiksqwn) ivcly ipMf<br />
20 21
dIAW XdW nUM CUhx vwly hn Aqy ienHW iv`c ieh sp`St hI hY ik ikvyN <strong>gur</strong>U<br />
jI dw icMqn Awpxy cuigrdy pRqI jwgrUk Aqy aus iv`c KuiBAw hoieAw hY[<br />
ikqy ivCVI hoeI Awqmw dI kurlwht ipAwrI kudrq dI kYnvs auqy<br />
icqrI hoeI hY Aqy ikqy ieh AswV mhIny iv``c drsweI geI ijQy mnmu`K<br />
dI AMdrUnI qpS nUM sUrj dI iBAwnk grmI kwrn auTdy pIVdwiek vwvroilAW<br />
dy ibMb dI shwieqw nwl ibAwinAw igAw hY[ vwr sq, iQqI,<br />
phry Awid AijhI hI hor bwxIAW hn ijnHW iv`c smyN sQwn dy golwkwr<br />
pRvwh nUM AnuBv kIqw igAw hY[ ieh swrIAW bwxIAW kudrq dI aus AnMq<br />
pRikirAw nUM swfw ivSvws p`kw krdIAW hn ijs rwhIN swnUM cuigrdy iv`c<br />
psrI id`bqw dI soJI pYNdI hY[ ivAkqI dI AijhI sUJ hI aus nUM sMqoK Aqy<br />
inmrqw nwl Br idMdI hY Aqy ieh dovyN gux hI is`K jIvn vwsqy byh`d<br />
zrUrI hn[ smyN sQwn dy golwkwr pRvwh dy sMbMD iv`c ieQy mwnXog AnMd<br />
vIr rwj dy l&zW d hvwlw dyx hvwlw dyxw kuQWie nhIN hovygw[ auh<br />
kihMdy hn ‘jIvn sMgTnW nwl sMbMiDq sMkt iv`c Aqy Ajoky siBAwcwr<br />
dy mnu`KI mn qy pY rhy dbwvW vwly vrqmwn X`ug iv`c Awidm mnu`K dw<br />
jIvn pRvwh nUM c`krI rUp vyKx vwlw idRStIkox ie`k suc`jw jIvn FMg<br />
l`gdw hY ikauNik Aijhw idRStIkox ivAkqI dI KuSI Aqy ishq leI hI<br />
zrUrI nhIN sgoN kudrq dI inrMqrqw bxweI r`Kx vwsqy vI zrUrI hY[<br />
ijhVy lok smyN sQwn dy ie`k ryKw iv`c is`Dy c`lx dI cyqnw nwl jINdy hn<br />
auh ieMJ l`gdw hY ijvyN ik ie`k inrMqr ieiqhwsk dbw iv`c rih rhy hox[<br />
ieh s`c hY ik Aijhy lokW iv`c pRwpqIAW, im`Qy tIicAW Aqy sÍY sMquStI dw<br />
Bwv qW hY pr Awpxy ienHW BwvW dI pUrqI leI auh Awpxy cuigrdy Aqy<br />
Awpxy guvWFIAW nUM byihswbw nukswn pucwauNdy hn’[ 14 kuJ vI hovy swfI<br />
ivAkqIvwdI Bwvnw ieMnI iq`KI Aqy pRbl ho cu`kI hY ik AsIN ieh socxw<br />
zrUrI hI nhIN smJdy ik jykr AsIN AKOqI ivkws, SihrIkrn Aqy sÍYsMquStI<br />
dI pwgl qOV iv`c AMnyHvwh B`j ky cuigrdy dy jIvn sMgTnW dw<br />
Kwqmw hI kr dyvWgy qW swfy bu`sy hoey swhW nUM qwzI hvw iv`c kOx qbdIl<br />
krygw Aqy ikvyN swfw ml-mUqr aunHW Coty-Coty pOidAW iv`c qbdIl hoeygw<br />
ijnHW qoN ibnW ies DrqI qy jIvn bwry soicAw vI nhIN jw skdw[<br />
auprokq dI loA iv`c ieh spSt hY ik is`K vwsqy ‘Driq mhqu’ dI<br />
r`iKAw nw krnI, ausnUM ipAwr nw krnw jW aus dI sWB sMBwl nw krnI<br />
AsMBv hY[ pRMqU ijvyN ik hor mwmilAW qoN sp`St hY ik is`K aupwsnw kyvl<br />
r`b dI hI krdw hY ijhVw ik DrqI Aqy hor gRihAW nUM Dwrn krn vwlw<br />
Aqy aunHW dw suAwmI hY[ <strong>gur</strong>U gRMQ swihb iv`c keI QwvW qy mnùKI srIr dI<br />
DrqI dI nwl qulnw krdy hoey ieh ikhw igAw hY ik ies srIr iv`c SuB<br />
krmW dy bIj bIjxy cwhIdy hn[ 15 pRMqU nwl hI nwl ie`k s`cI is`K Bwvnw<br />
dy AnurUp DrqI jW kudrq dy hor rUpW dI krmkWfI FMg nwl pUjw Arcnw<br />
iv`c rùJ jwx ky iKlwP cyqwvnI vI id`qI geI hY - hy BweI, DrqI dy Awsry<br />
pRBU nUM iqAwg ky qUM nIvIN kul vwlI mwieAw - dwsI dI syvw kr irhw hYN<br />
(ies mwieAw dy kwrn) mYN mYN kridAW qyrI aumr bIq rhI hY:<br />
DrxIDru iqAwig nIc kul syvih hau hau krq ibhwvQ]<br />
Pokt krm krih A<strong>igAwn</strong>I mnmuiK AMD khwvQ]ò]<br />
<strong>gur</strong>U Arjn dyv jI iesy q`Q nUM hor p`ikAW krdy hoey pRBU dI pRBUs`qw<br />
nUM svIkwrdy hoey kihMdy hn ik hy pRmwqmw qUM hI sMswr dy duKW dy bMDn nSt<br />
krdw hYN Aqy dyvqy mnùK, sMinAwsI swry qyrI syvw krdy hn[ qUM hI AwpxI<br />
SkqI nwl DrqI Aqy AwkwS nU QMimAw hoieAw hY:<br />
Bv KMfn duKnws dyv] suirnr muin jn qw kI syv]<br />
Drin Awkwsu jw kI klw mwih] qyrw dIAw siB jMq Kwih]<br />
ies qrHW ikhw jw skdw hY <strong>gur</strong>bwxI DrqI dI sWB sMBwl dI gl<br />
krky swfy cuigrdy pRqI ie`k cyqnw swfy iv`c jgwauNdI hY qy dUjy pwsy vwDU<br />
krmkWfW iv`c pYx qoN vI swnUM vrjdI hY[ ieMnw hI nhIN ie`k kdm A`gy<br />
jw ky DrqI qy vsdy mnu`K nUM dUjy jIvW pRqI Aqy ivSyS krky mnu`KW pRqI<br />
sihnSIlqw bxn leI pRyrdI hY[ bRwhmxvwdI rucI ny drAsl ij`Qy<br />
mnu`Kqw nUM keI ih`isAW Aqy vrxW zwqW iv`c vMifAw hY auQy nwl hI nwl<br />
kMmW dI vMf-vMfweI vI zwq-pwq nUM pìkAW krdI hY[ bRwhmx K`qrI, SUdr,<br />
vYS iv`coN vYS hI DrqI nwl sMbMiDq ik`qw (KyqIbwVI Awid) krdw hY ies<br />
leI sp`St hY DrqI dI sWB sMBwl kyvl ausny krnI hY bwkI swirAW dw<br />
ies nwl koeI ivSyS srokwr nhIN[ ieh vrxvMf ij`Qy swfy ies dwvy nUM<br />
KoKlw is`D krdI hY ik AsIN swry brwbr Aqy Brw hW auQy nwl hI nwl<br />
ies g`l nUM vI JuTlw idMdI hY ik swfw swirAW dw ipqw ie`k pRmwqmw hY[<br />
<strong>gur</strong>bwxI ies q`Q bwry pUrn sucyq hY[ <strong>gur</strong>U AMgd dyv jI vwr Awsw iv`c<br />
sp`St krdy hn ik swirAW ny swry kMm krny hn Aqy ijhVw ies rh`s<br />
22 23
nUM smJdw hY mYN ausdw dws hW - srb sbdM eyk sbdM jy ko jwxY Byau]<br />
nwnku qw kw dwsu hY soeI inrMjn dyau]ó]<br />
prspr BweIcwry Aqy ie`k pRmwqmw dI joq dy swirAW iv`c hox dy<br />
isDWq ArQwq pRmwqmw nUM swry jIvW AjIvW dw ipqw mMnx dI g`l <strong>gur</strong>U<br />
nwnk dyv jI rwg soriT 18 iv`c ibAwn krdy hn:<br />
ies pRkwr dI soc ivAkqI iv`c iek Aijhw ivSvjnInI pirpyK<br />
pYdw krdI hY ijs iv`c hr ivAkqI, mulk, ArQcwrw, Drm Aqy jIvn<br />
dw rUp (eco system) Amolk AnuBv huMdw hY[ ‘AsIN AwpxI hI icMqw<br />
krnI hY’ vwlI idRStI dw ivsqwr huMdw hY Aqy ‘AwpixAW’ iv`c auh swry<br />
vI Swml ho jWdy hn ijhVy prq`K rUp iv`c swfI zwq, kOm, dyS jW swfy<br />
jIvn vrg nwl sMbMiDq nhIN huMdy[ <strong>gur</strong>bwxI iv`c pRmwqmw nwl juVn dw<br />
sB qoN v`D siqkwrXog qrIkw ieh mMinAw igAw hY ik iksy vI jIvn<br />
vrg nUM d`K nw idE -“dUKu n dyeI iksY jIA piq isau Gir jwvau]”<br />
ivsmwd Aqy pRym<br />
<strong>igAwn</strong> SwsqrI pirpyK qoN vyiKAW ieh sp`St huMdw hY ik <strong>gur</strong>bwxI<br />
ivsmwd Aqy swirAW pRqI ipAwr Bwvnw nUM hI XQwrQ <strong>igAwn</strong> pRwpqI dy<br />
swDn mMndI hY[ ivAkqI qoN Aws kIqI jWdI hY ik auh Awpxy Awp nUM aus<br />
b`cy dI qrHW inSkpt Aqy mwsUm Bwvnw nwl Bry ijhVw ik ivSwl sMswr<br />
Aqy Awpxy cOigrdy iv`c iBMn-iBMn pRkwr dy jIvW Aqy pdwrQW nUM vyK ky<br />
hYrwnI nwl Br auTdw hY[ Aijhw ivAkqI ivsmwd iv`c fùb jWdw hY Aqy<br />
lgwqwr iesy AvsQw iv`c rihx nwl ausdI haumY KurnI SurU ho jWdI hY[<br />
ies haumY nUM hI <strong>gur</strong>bwxI iv`c dIrG rog ( Chronic ailment) ikhw igAw<br />
hY[ ausdI suMgVdI jw rhI S^sIAq dw ivsqwr ho jWdw hY Aqy auh KuSI-<br />
KuSI dUjy jIvDwrIAW dI hoNd nUM vI svIkwr kr lYNdw hY Aqy mMnx l`g pYNdw<br />
hY ik auh swry vI aus qoN G`t mh`qvpUrn nhIN hn[ rcnw dI iBMnqw Aqy<br />
swry kwrjW leI aus dI svIikRqI nUM <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI dI jpujI swihb<br />
dI pYNqIvIN pauVI p`ikAW krdI hY:<br />
Drm KMf kw eyho Drmu]<br />
<strong>igAwn</strong> KMf kw AwKhu krmu]<br />
kyqy pvx pwxI vYsMqr kyqy kwn mhys]<br />
kyqy brmy GwViq GVIAih rUp rMg ky vys]<br />
kyqIAw krm BUmI myr kyqy kyqy DU aupdys]<br />
kyqy ieMd cMd sUr kyqy kyqy mMfl dys]<br />
kyqy isD buD nwQ kyqy kyqy dyvI vys]<br />
kyqy dyv dwnv muin kyqy kyqy rqn smuMd]<br />
kyqIAw KwxI kyqIAw bwxI kyqy pwq nirMd]<br />
kyqIAw surqI syvk kyqy nwnk AMqu n AMqu]óõ] 20<br />
kudrq dI ivSwlqw, iBMnqw dI jwxkwrI, <strong>gur</strong>miq dw ivsmwdu isDWq Aqy<br />
<strong>gur</strong>bwxI dI kudrq iv`c fUMGI idlcspI ieh d`sdy hn ik is`K Drm<br />
dUjIAW pMRprwvW Aqy jIvn sMgTnW pRqI ikMnw sihxSIl hY[ AiBmwn Aqy<br />
hayumY dI Bwvnw aus vyly Awpy hI ^qm ho jWdI hY jdoN ivAkqI dUijAW dI<br />
hoNd qoN munkr hox dy bhwny l`Bxy bMd kr idMdw hY[ AijhI AvsQw iv`c<br />
iksy vI dUjy jIv nUM nukswn phuMcwaux dw qW svwl hI pYdw nhIN ho skdw[<br />
is`K Drm iv`c qW s`cw <strong>igAwn</strong>vwn ivAkqI hI auh hY jo nw qW iksy nUM<br />
BYBIq krdw hY Aqy nw Kud hI iksy koloN frdw hY[<br />
BY kwhU kau dyq nih nih BY mwnq Awn]<br />
khu nwnk suin ry mnw <strong>igAwn</strong>I qwih bKwin]ñö] 21<br />
DrqI qy vsdy jIvW leI AsUlI AwksIjn dw kMm krn vwlw pRym<br />
is`K Drm iv`c s`cy <strong>igAwn</strong> dw dUjw somw hY[ iksy smwj iv`coN jdoN<br />
ieh jIvn SkqI Gt jWdI hY qW auh smwj rùKw, icVicVw Aqy KoKlw<br />
ho jWdw hY[ plYto dy pMj sMbwdW iv`coN ‘isMpoizAm” 22 iv`c pRuym auqy Kul<br />
ky crcw kIqw geI hY[ AgwQn v`loN id`qy gey Swm dy ie`k pRIqI Boj<br />
iv`c sukrwq, hws kvI AirstoPynz, AYlsIbwXfIz Aqy PIfrs Awid<br />
ie`kTy huMdy hn Aqy aus Swm nUM suhwauxI bxwaux leI swirAW nUM vwrovwrI<br />
‘pRym’ auqy bolx leI ikhw jWdw hY[ sukrwq hmySW dI qrHW<br />
AwpxI g`l krn dw qrk pUrn FMg ApnwauNdw hY Aqy boldw boldw<br />
ies iCnBMgr sMswr qoN c`l ky aus AnMq dy icMqn iv`c lIn ho jWdw<br />
hY[ PIfrs pRym dw Aiq pRsMswqmk Aqy Bwvuk lyKw joKw pyS krdw<br />
hY Aqy Awpxy ivcwrW dI in`grqw dy p`K iv`c mhWkvI hIsof dIAW<br />
auh pMgqIAW pyS krdw hY ijnHW iv`c ikhw igAw hY ik ‘pihlW<br />
DMuDUkwr sI, iPr swirAW nUM Dwrn krn vwlI ipRQvI Aqy pYdw hoey[’<br />
hor A`gy PIfrs prmynweIdIz dIAW lweInw suxwauNdw hY: ‘dyviqAW<br />
24 25
dI lMmI kqwr iv`coN ausny (pRmwqmw ny) sB qoN pihlW pRym dI isrjnw<br />
kIqI[’ pRym hkIkq iv`c mn`uK dI SKsIAq dw ie`k Ain`KVvW Aqy<br />
Dur AMdrUnI ih`sw hY[ mwn Apmwn bwry g`l krdw hoieAw PIfrs<br />
kihMdw hY ik pRymI nUM iksy mwVy jW kwierqw pUrn kMm iv`c PVy jwx<br />
jW iksy hor kwrn krky Apmwinq hox smyN aus dy ipqw jW im`qrW<br />
Awid duAwrw dyKy jwx nwl ieMnI qklIP nhIN huMdI ijMnI AijhI hwlq<br />
iv`c pRyimkw dy swhmxy huMdI hY[ ies leI pRym sB qoN pihlW dw hY<br />
Aqy cMgy kMmW dw somw hY[ snmwnpUrn pRym cMigAweI leI sB qoN v`fw<br />
pRyrk hY[ sukrwq qoN pihlW dy Aqy bwAd dy bhuqy gRIk i&lws&r<br />
ieh mMndy hn ik isRStI rcnw dy smyN v`Kry-v`Kry q`qW nUM prspr<br />
joVI r`Kx vwlI SkqI pRym hI sI[ ivroD ienHW q`qW nUM ie`k dUjy qoN<br />
dUr lY jWdw hY Aqy Awm bolI iv`c ies nUM isRStI dw nws hoxw smiJAw<br />
jWdw hY hwlWik ieh q`q nSt nhIN huMdy ivroD kwrn kyvl iek dUjy<br />
qoN v`K ho ky dUr ho gey huMdy hn[ sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb iv`c vI ies<br />
siQqI nUM sMjog Aqy ivjog rUp ikhw igAw hY[ <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI<br />
eysy nUM hI ‘AwkrKn’ Aqy ‘audkrKn’ AwKdy hn[ ieh q`q ipAwr<br />
sdkw prspr juVdy hn Aqy n&rq kwrn ie`k dUjy qoN tu`tdy hn[<br />
ies leI ieh mUlBUq q`Q hY ik pRym v`Kry-v`Kry jIvn sMgTnW (bioti<br />
communities) nUM joVdw hY Aqy A`j dy smwj iv`c pUrI qrHW PYlI<br />
n&rq, eIrKw Aqy SoSx jIv mwqr nUM ie`k dUjy qoN dUr lY jWdy hn[<br />
bykn 23 ny vI ‘pRym’ auqy ilKy Awpxy inbMD iv`c kwm nwl sMbMiDq<br />
ipAwr, im`qrqw dy ipAwr Aqy vwsnwqimk ipAwr nUM nKyV ky smJwieAw<br />
hY[ dsm gRMQ iv`c Awey 33 svYXW iv`c <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI pRym nUM pRmwqmw<br />
dI pRwpqI leI sB qoN v`fw swDn mMndy hn 24<br />
DXwn lgwie TigE sB logn sIs jtw nK hwQ bFwey]<br />
lwie ibBUq iPrXo muK aupir dyv Adyv sBY fhkwey]<br />
loB ky lwgy iPrXo Gr hI Gr jog ky nXws sBY ibsrwey]<br />
lwj geI kCu kwj srXo nih pRym ibnW pRB pwn n Awey]<br />
drAsl jdoN nIrs Aqy krVw AnuSwsn ipAwr dI QW m`l lYNdw hY<br />
qW smwj iv`c ie`k qrHW dw iP`kwpn Aqy GmMf AwpxI p`kI QW bxw<br />
lYNdy hn[ jIvn nUM clwaux vwsqy bhuq izAwdw kwiedy kwnUMn iv`coN hI<br />
24 :<br />
ivdroh auqpMn kr idMdy hn Aqy cMgI BlI ieksurqw vwlI izMdgI<br />
tukVy-tukVy ho jWdI hY[ is`K Drm ie`k Aijhy hlymI rwj dI sMklpnw<br />
krdw hY ijsdI nINh inmrqw Aqy pRym qy r`KI hoeI hovy[ ieh Aijhw<br />
rwj hY ijs iv`c ivAkqIAW inmrqw Aqy pRym qy r`KI hoeI hovy[ ieh<br />
Aijhw rwj hY ijs iv`c ivAkqIAW dy prspr sMbMD hkUmq Aqy hkUmq<br />
dy kwiedy kwnUMnW dy AwDwirq nw ho ky kwnUMnW nwl l`d id`qw jWdw hY<br />
qW sp`St hI hY ik smwj nUM KyrUM-KyrUM krn vwlw q`q jIvn iv`c pRvyS<br />
kr cu`kw hY[ Aijhy smwj iv`c ie`klqw dw sMqwp Bogx vwlw ivAkqI<br />
ie`k pwsy qW dUijAW dy lwgy Awaux dI bjwie rwhoN KuMJ jWdw hY Aqy<br />
dUjy pwsy nwl hI nwl auh Kud hI smwj iv`c Aqy Awpxy pirvwr iv`c<br />
ivdrohI ibrqI dy bIj bIjxw AwrMB kr idMdw hY[ izMdgI nUM suc`jI<br />
bxwaux vwsqy hzwrW inXm igxwey jw skdy hn pr ieh vI hkIkq<br />
hY ik izMdgI dw smW eynw G`t hY ik ienHW swry inXmW kwnUMnW nUM ie`k<br />
izMdgI iv`c lwgU nhIN kIqw jw skdw[ ies leI swry inXmW dw swr<br />
q`q pRym hY ijs iv`c swry hI AiDAwqimk Aqy ivhwirk inXm smw<br />
jWdw hn[ pRym krn vwlw ivAkqI corI nhIN kr skdw; auh n&rq<br />
nhIN kr skdw Aqy kRoD ausdw nws nhIN kr skdw[ loB ausdy lwgy<br />
nhIN Aw skdw Aqy drAsl loB Aqy pRym iek`Ty rih hI nhIN skdy<br />
ikauNik loBI ivAkqI hmySW Dn dOlq, Swno-SOkq iek`TI krn dy Awhr<br />
iv`c lgw rihMdw hY jdoN ik s`cw pRymI aus kol jo vI hY dUijAW nUM dyeI<br />
jwx leI hmySW iqAwr rihMdw hY[ PrId jI kihMdy hn - “PrIdw jw<br />
lbu qw nyhu ikAw lbu q kUVw nyhu] ikcru Jiq lGweIAY Cpir qutY<br />
myhu]ñø]” 25 ArQwq hy PrId! pRym Aqy loB iek`Ty nhIN rihMdy[ jy loB<br />
hY qW ipAwr JUTw hY[ Aijhw ipAwr ausy qrHW hI iksy kMm dw nhIN ijvyN<br />
PUs dI C`q mINh iv`c pwxI nhIN rok skdI Aqy nukswn kr idMdI hY[<br />
pRmwqmw dw sB qoN v`fw pRymI hY ikauNik auh idMdw hI jWdw hY Aqy dwqW<br />
idMdw hoieAw kdy A`kdw jW Q`kdw nhIN[ dwqW lYx vwly byS`k Q`k jWdy<br />
hn[ pRmwqmw dy keI nW igxwauNdy hoey Aqy ausnUM swry ibMbW, pRqIkW, jwqW<br />
Aqy sMpRdwvW qoN prHW mMndy hoey <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI pRmwqmw nUM prm audwr,<br />
Awid purK, jUnW iv`c nw Awaux vwlw Aqy swrIAW idSwvW iv`c pRym rUp<br />
ho ky visAw hoieAw mMndy hn:<br />
26 27
nwm Twm n jwq jwkr rUp rMg n ryK]<br />
mMdr, msIq, purwx, kurwn, Awidk swirAW nUM smwn rUp iv`c vyKx vwlI<br />
Awid purK audwr mUriq Ajoin Awid AsyK]<br />
Aqy hr ie`k nUM ausdI AwpxI mrzI muqwibk vyKx suxn Aqy mMnx dI Kul<br />
dys AOr n Bys jwkr rUp ryK n rwg]<br />
dyx vwlI ipAwrpUrn ibbyk bu`D nUM aus prm q`q pRmwqmw dy id`b <strong>pRkwS</strong><br />
jqR qqR idsw ivsw huie PYilE Anurwg] 26<br />
dy rUp iv`c vyiKAw igAw hY:<br />
ies kudrqI sMswr nUM AnykW hI inXmW kwnUMnW dw Ajwieb Gr<br />
dyhurw msIq soeI pUjw AO invwj EeI<br />
bxwaux leI mnu`K hmySw hI iqAwr irhw hY Aqy ienHW inXmW kwnUMnW ny<br />
mwns sBY eyk pY Anyk ko BRmwau hY]<br />
ivAkqI pwsoN aus dI mW kudrq dI god lgBg Koh leI hY[ mnu`K ny<br />
dyvqw Adyv jC gMDRb qurk ihMdU nXwry nXwry<br />
Awzwd hox dw <strong>gur</strong> kudrq qoN is`Kxw sI pr ies pwsy iDAwn nw dy ky pRym<br />
dysn ky Bys ko pRBwau hY]<br />
ivhUxy mnùK ny v`K-v`K DrmW, sMpRdwvW, jwqW dy Awpo Awpxy ikly bxw ley<br />
eyky nYn eyky kwn eyky bwn<br />
hn Aqy nYiqk inXmwvlIAW dy rUp iv`c ienHW ikilAW dIAW dIvwrW<br />
Kwk bwd Awqs AO Awb ko rulwau hY]<br />
ieMnIAW aucIAW Aqy mzbUq kr id`qIAW geIAW hn ik mnùK bVI AwswnI<br />
Alh AByK soeI purwn AO kurwn EeI<br />
nwl dUijAW dI hsqI qoN munkr qoN skdw hY[ ieh v`Kvwd Aqy hMkwr<br />
eyk hI srUp sBY eyk hI bnwau hY] 29<br />
kyvl dUjy DrmW dy sMdrB iv`c hI lwgU nhIN huMdw sgoN Awpxy Drm dy AMdr<br />
ies pRkwr is`K Drm Anuswr kudrq dI bukl iv`c ies DrqI au~pr vsdy<br />
Aqy AwpxI jwq dy AMdr vI ivAkqI ie`k dUjy dI p`g rolx nUM hmySW<br />
ienHW swirAW jIvW dw prspr koeI mUl ivroD nhIN hY Aqy ie`k dUjy nUM<br />
iqAwr rihMdy hn[ muslmwnW dy SIAw Aqy suMnI iPrikAW iv`c aunHW dI<br />
hVpx dI socxw iksy vI p`KoN jwiez nhIN hY[ Akwl ausqiq iv`c <strong>gur</strong>U<br />
qnwv hY ijMnw ihMdU qy muslmwnW iv`c hY[ aunI hI mzbUq kMD bRwhmx Aqy<br />
goibMd isMG jI iPr kihMdy hn:<br />
SUdr ivckwr hY ijMnI srXupwrIx bRwhmx Aqy kwnXkubj bRwhmx dy<br />
jYsy eyk Awg qy knUkw kot Awg auTy<br />
ivckwr hY[ Swied iehI kwrn hY ik <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI ny jwpu swihb<br />
nXwry nXwry huiekY Pyir Awg myN imlwihMgy]<br />
iv`c aus pRmwqmw nUM kyvl ByKW Aqy krmkWfW qoN hI prHW nhIN mMinAw<br />
jYsy eyk DUr qy Anyk DUr pUrq hY<br />
blik ausnUM swry mzHbW qoN vI prHy mMinAw hY:<br />
DUr ky knUkw Pyr DUr hI smwihMgy]<br />
nmsqM Amjby] nmsqsqu Ajby] 27<br />
jYsy eyk nwd qy qrMg kot aupjq hY<br />
drAsl dUijAW dI hoNd nUM svIkwrnw hI prspr pRym Aqy BweIcwry<br />
pwn ky qrMg sBy pwn hI khwieMgy]<br />
vl pihlw kdm hY[ ‘Akwl ausqiq’ iv`c ies q`Q nUM hor vI KulHy mn nwl<br />
qYsy ibsv rUp qy ABUq BUq pRgt hoie<br />
svIkwr kIqw igAw hY[ <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI kihMdy hn:<br />
qwhIqy aupj sBY qwhImyN smwihMgy] 30<br />
koaU BieE muMfIAw sMinAwsI koaU jogI BieE<br />
drAsl mnu`K nUM ieh BwrI glqPihmI hY ik auh swry jIvW dw mwilk<br />
koaU bRhmcwrI koaU jqI Anjwnbo]<br />
Aqy aunHW nwloN bhuq vDIAw hY[ mnu`K nUM ieh kdy nhIN Bu`lxw cwhIdw ik<br />
ihMd qurk koaU rwPzI iemwmswPI mwns kI jwq sBY eyky pihcwnbo]<br />
auh jykr ivkws dy auprly isKr qy pu`j igAw hY qW ies dw ieh ArQ<br />
krqw krIm soeI rwzk rhI EeI dUsro n Byd koeI BUl BRm mwnbo]<br />
kdI vI nhIN lwieAw jw skdw ik aus dw aunHW jIvn sMgTnW nwl koeI<br />
eyk hI kI syv sB hI ko <strong>gur</strong>dyv eyk<br />
irSqw hI nhIN hY ijhVy Ajy ivkws krky au~pr Awaux leI j`do-jihd<br />
eyk hI srUp sB eyko joq jwnbo] 28 kr rhy hn[ inrsMdyh, bhuq pihlW mnùK vI ie`k pSU hI sI Aqy aus iv`c<br />
28 29
auh psU ibrqIAW Ajy vI mOjUd hn ijnHW nUM au~cw cùkx, cMgw bxwaux Aqy<br />
sìBAk bxwaux leI swry hI Drm Awpxy Awpxy rwh dsdy hn[ ieh TIk<br />
hY ik mwnisk kuSlqw pRwpq krn leI mnùK ny hzwrW virHAW dI Gwlxw<br />
GwlI hY pr ies AwDwr qy auh hornW jIvW nwl qoV ivCoVw nhIN kr<br />
skdw ikauNik auh swry hI v`Kry-v`Kry rUpW iv`c mnuu`K dI hoNd leI<br />
mddgwr hn[ pRMqU ieh bVy hI dùK dI g`l hY ik hornW jIvW nwl ipAwr<br />
dI g`l qW ie`k pwsy mnu`K nwl dy mnu`K nUM vI Awpxy smwn smJx leI<br />
iqAwr nhIN[ ies qrWH pRym hI ie`k Aijhw sdIvI nwqw hY ijsnUM mnu`KI<br />
SKsIAq dw ie`k Ain`KVvW AMg hox dy kwrn muV surjIq krky ie`k pwsy<br />
qW prspr BlweI dw AwDwr mMnx dI aucweI q`k iljwieAw jwxw cwhIdw<br />
hY Aqy dUjy pwsy &ls&y p`KoN ies nUM s`cy <strong>igAwn</strong> dw shI swDn mMinAw jwxw<br />
cwhIdw hY[ ivAkqI dIAW Axigxq ^wihSW hn ijnHW kwrn ausnUM kdI<br />
vI r`j nhIN AwauNdw[ ausdI ieh BùK ausnUM dUijAW nUM lùtx dy <strong>gur</strong> isKauNdI<br />
hY Aqy nqIjy vjoN auh zwlm bx jWdw hY Aqy hmySW qnwv kwrn iK`icAw<br />
iK`icAw rihMdw hY[ AsIN pRym nUM kyvl ie`k l&z dy qOr 'qy hI jwx ky<br />
sMquSt hW pr ijvyN ‘pwxI’ jW ‘A`g’ l&z jwxn nwl ipAws nhIN buJweI<br />
jw skdI jW syk nhIN pRwpq kIqw jw skdw ausy qrHW ‘pRym’ ie`k l&z dy<br />
rUp iv`c iksy kMm dw nhIN hY[ pRym qW auh <strong>pRkwS</strong>mwn AgnI hY ijhVI<br />
Awqmw dy duAwly iek`Ty hoey kUVy nUM swV ky suAwh kr idMdI hY Aqy iPr<br />
Awqmw Awpxy Su`D <strong>pRkwS</strong> srUp iv`c swnUM Drm dy rwh auqy qordI hY[ pRym<br />
ie`k hW p`KI auh isrjnwqimk SkqI hY ijsnUM jy mn bùDI Aqy srIr rwhIN<br />
suBwivk rUp iv`c pRvwihq nw hox id`qw jwey qW ieh kRoD, AiBmwn Aqy aus<br />
qoN auqpMn srbnws dw rUp Dwrn kr lYNdI hY[ pRym ivhUxy mnu`K nUM keI<br />
mwnisk bImwrIAW d`b lYNdIAW hn Aqy nqIjy vjoN aus dI smùcI SKSIAq<br />
iv`coN AijhIAW qrMgW auqpMn hox l`g pYNdIAW hn ijhVIAW ausdy sm`ucy<br />
cOigrdy nUM pRdUiSq kr idMdIAW hn[ Aijhy ivAkqI nUM <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI<br />
ny AwpxI lMmyrI bwxI isD gosit iv`c mnmùK ikhw hY[ Aijhy mnmuKW dw<br />
smwj hI pdwrQk pRwpqIAW dI AMnHI dOV leI izMmydwr hY[ Aijhy<br />
ivAkqI dUijAW dIAW loVW pRqI AMnHy boly ho jWdy hn Aqy kudrqI soimAW<br />
dI lu`t-Ksu`t ienHW dw jIvn drSn bx jWdI hY[ ‘isD gosit’ dI C`bIvIN<br />
pauVI iv`c mnmu`K dw icqr kuJ ies pRkwr hY:<br />
mnmuiK BUlY jm kI kwix] pr Gru johY hwxy hwix]<br />
mnmuiK Brim BvY bybwix] vymwrig mUsY mMiqR mswix]<br />
sbdu n cInY lvY kubwix] nwnk swic rqy suKu jwix] 31<br />
mnmu`K ivAkqI pRym dy Aqy s`c dy mwrg nUM C`f ky Awpxy swirAW swDnW<br />
dI vrqoN kyvl ies leI krn l`g jWdw hY qW ik auh Kud swirAW<br />
smwijk, Dwrimk Aqy rwjnIqk srgrmIAW dw kyNdr ibMdU bixAw rih<br />
sky[ aus dI idlI ie`Cw ieho huMdI hY ik sMswrk sùKW dy swry rwh aus v`l<br />
hI AwauNdy hox Aqy Aijhw krn leI auh swrIAW kdrW kImqW Aqy<br />
mirXwdwvW nUM iC`ky tMg ky aunHW dI ivAwiKAw Awpxy suBIqy dy AnukUl<br />
krdw hY[ ausnUM Dn dOlq dI kyvl loV hI nhIN huMdI sgoN auh ies leI<br />
jwn dI bwjI lw idMdw hY Aqy eysy pRikirAw iv`c pRmwqmw duAwrw bxweI<br />
mnu`KW, pSUAW Aqy hor jIvDwrIAW dI rcnw nUM brbwd krn l`igAW aus<br />
nUM koeI iJjk mihsUs nhIN huMdI[<br />
iv<strong>igAwn</strong>k p`K<br />
swieMs vI ies isDWq dI puStI krdI hY ik ieh swrw sMswr ie`k<br />
prm q`q qoN hI bixAw hY[ jIv iv<strong>igAwn</strong> dy ies isDWq dI jwxkwrI qW<br />
ividAwrQI nUM AwrMB iv`c hI dy id`qI jWdI hY ik v`Kry-v`Kry jIvW dI BrUx<br />
(embryo) rcnw muFlI AvsQw iv`c ie`ko ijhI huMdI hY[ jy kukVI, m`CI,<br />
b`krI Aqy mnu`K dy kuJ hPiqAW dy BrUxW nUM vyiKAw jwey qW ieh pCwxnw<br />
kiTn hY ik kOx kI hY[ drAsl jIvW dw pRq`K AMqr aunHW dy mUl Aqy guxW<br />
dw nhIN blik ieh AMqr hr jIv dy ivkws dI p`Dr dw hY ijhVw ik ausny<br />
hzwrW swlW dy ivkws qoN bwAd pRwpq kIqw hY[ dunIAW dy lgBg swry hI<br />
gRMQW ny jIv dy ies ivkws nUM GoiKAw pVcoilAw hY[ irgvyd dw nwsdIX<br />
sUkq isRStI rcnw dI g`l krdw hY Aqy auQoN hI pRyrnw lY ky sUqrkwrW Aqy<br />
purwxkwrW ny ivSnUM nUM Awid purK mMn ky ausdy k`Cp, mClI, sUr Awid dy<br />
rUp iv`c AvqwrW rwhIN mnu`K dy ivkws dI khwxI khI hY[ sRI <strong>gur</strong>U gRMQ<br />
swihb iv`c prm q`q pRmwqmw nUM isRStI dw mUl kwrn mMinAw hY Aqy iesy<br />
mUl siq kwrn iv`coN pihlW pvn (gYsW dw smUh) pYdw hoieAw ijnHW qoN A`gy<br />
pwxI pYdw hoieAw Aqy pwxI qoN swrI isRStI hoNd iv`c AweI[ bySk ieh<br />
TIk hY ik ivkws dy isDWq nUM ie`k inXmb`Dqw Aqy ivigAwink rUp<br />
30 31
aunIvIN sdI dy jIv iv<strong>igAwn</strong>I fwrivn ny id`qw Aqy dunIAW nUM smJwieAw<br />
ik pwxI iv`c sB qoN pihlW ie`k koSkw vwly AmIbw bxy Aqy iPr aunHW qoN<br />
c`l ky ivkws krdy hoey AnykW koSkwvW vwly m`CI, f`fU vrg, pMCI vrg,<br />
zmIn qyy ryNgx vwly qy QxDwrI pSU hoNd iv`c Awey[ ivkwsvwd dw ieh<br />
isDWq Apxy Awp hI ieh is`D krdw hY ik swirAW jIvW dw ipqw ie`k<br />
pRmwqmw hY Aqy eysy nwqy swry jIvW dw ie`k dUjy au~qy BweIcwrk dwvw bVw<br />
hI FukvW hY[ kI AsIN kdI ies q`Q v`l iDAwn id`qw hY ik smuMdr dy kMFy<br />
jW iksy v`fI JIl jW C`pV dy lwgy jw ky swfw mn ienHW iv`coN auTdIAW pwxI<br />
dIAW lihrW nwl ikauN ieksurqw ijhI mihsUs krdw hoieAw SWq ijhw<br />
ho jWdw hY[ sp`St hY ik mnùK sìBAqw dI AwpxI ies AvsQw iv`c pwxI<br />
dy jIvW qoN ivkws krky hI pu`jw hY Aqy Ajy q`k ausdI Awqmw pwxI dIAW<br />
lihrW dy sMgIq nUM suxnw Bùl nhIN skI hY[ ndI jW smuMdr dy kMFy 'qy ausdI<br />
Awqmw dw nwd pwxI dy nwd kwrn pRbl ho auTdw hY Aqy ivAkqI nMU ie`k<br />
AjIb ijhI mdhoSI dw AnuBv huMdw hY[ ies qoN A`gy hor iv<strong>igAwn</strong>k KojW<br />
ieh dsdIAW hn ik smuMdr dw lUx vwlw pwxI Ajy q`k vI mnu`K dy jIx<br />
dw AwDwr hY ikauNik mW dy srIr iv`c b`cy dw BrUx ie`k nmkIn pwxI dI<br />
iJ`lI iv`c shweI huMdw hY Aqy jnm smyN iehI iJ`lI P`t ky b`cy dy sugmqw<br />
pUrn jnm iv`c shweI huMdI hY[ ies qoN ielwvw vI AsIN swry hI jwxdy<br />
hW ik srIr iv`c lUx q`q dw ikMnw Xogdwn hY[ lUx dy Anupwq dI srIr<br />
iv`c vwD-Gwt dy kwrn swfy KUn dw dbwA vI v`D G`t skdw hY[ iesy qrHW<br />
dw hI swfw irSqw jMglW Aqy KùlHI hvw nwl hY ijhVy ik jIvW dy ishqmMd<br />
Aqy AnukUl cuigrdy nUM kwiem krI r`Kx iv`c sB qoN v`D mh`qvpUrn hn[<br />
swfIAW h`fIAW, KUn, mws Awid sB kuJ aus kudrq dw swnUM id`qw hoieAw<br />
dwn hY Aqy ieh kudrq hI aus pRmwqmw dw swkwr rUp hY ijs nUM iksy vI<br />
qrWH nukswn nhIN phuMcwieAw jwxw cwhIdw[ jykr AsIN Aijhw krdy hW<br />
qW drAsl ausdI kudrq dw ie`k Cotw ijhw ih`sw hox dy nwqy AsIN Awpxy<br />
pYrIN Awp hI kuhwVw mwr rhy hW[<br />
smwj iv<strong>igAwn</strong>I fw. <strong>pRkwS</strong> isMG jMmU dy sMGrS Aqy muV vsyby dI 20vIN<br />
sdI dI is`K mwniskqw dI bVI gihrweI nwl puxCwx kIqI hY[ aunHW ny<br />
ies g`l qy ivSyS zor id`qw hY ik smwj nUM clwaux vwly v`Kry-v`Kry<br />
ArQcwirAW dw kudrq dy pRqI vqIrw vI v`K-v`K huMdw hY[ iSkwr Kyfx<br />
vwly Aqy ieDroN auDroN Bojn iek`Tw krn vwly ivAkqIAW kol kudrq dI<br />
pUjw krn qoN ielwvw hor koeI cwrw nhIN hY jdoN ik dUjy pwsy KyqIbwVI qy<br />
AwDwirq ArQcwry vwly ivAkqI kudrq nUM hor lwhyvMdW Aqy suMdr<br />
bxwaux vwsqy ies iv`c QoVHI bhuq qbdIlI ilAwaux bwry icMqn krdy<br />
hn[ inrsMdyh is`K KyqI nwl sMbMiDq kMm krn dI Xogqw qy vDyry Brosw<br />
r`Kdy hn[ ies Xogqw nUM aunHW ny btvwry qoN pihlW pwiksqwn iv`c pUrI<br />
qrHW vriqAw sI Aqy toey it`ibAW vwlI DrqI nUM smql krky, aus nUM<br />
Bwrq iv`c sB qoN v`D ivkisq Aqy aupjwaU bxwieAw sI[ r`uKW dIAW<br />
purwxIAW iksmW dI QW cMgyry Aqy v`D lwBdwiek ru`K lwey gey Aqy<br />
Kqrnwl iksm dy jwnvrW nUM kwbU hyT ilAw ky bldW, gweIAW, m`JW,<br />
GoiVAW Aqy K`crW dIAW nslW nUM ivkisq kIqw igAw[ jdoN bwAd iv`c<br />
is`KW nUM rwjsQwn dy ryigsqwn Aqy au~qr pRdyS dy qrweI vwly ielwky iv`c<br />
vsxw ipAw qW auQy vI aunHW ny auho khwxI duhrweI[ AwpxI lYx-dyx dI<br />
s`cI Bwvnw dy AnurUp aunHW ny kudrq dy auGV-duGV srUp dI audoN q`k kwt<br />
CWt krn dI nhIN socI jdoN q`k aunHW ny nwl dI nwl kudrq dy iksy hor<br />
bdlvyN rUp dw auqpwdn nhIN SurU kr id`qw[ A`j ieh ielwky iPr hry<br />
Bry hn Aqy ieh hirAwlI kyvl mnùKW leI hI nhIN sgoN pSU pMCIAW leI<br />
vI aunI hI lwhyvMd hY[ is`K aus pUMjIvwdI ArQcwry nUM svIkwr nhIN krdy<br />
ijs iv`c bZYr kuJ vwps moiVAW kudrq dy SoSx krI jwx bwry soicAw<br />
jWdw hY[ aunHW ny (is`KW ny) kudrq nwl ie`k nvW sMquln kwiem kIqw Aqy<br />
ausnUM dUiSq krn dI bjwie ausdy suDry hoey rUp nUM nvjIvn pRdwn kIqw<br />
hY[ 32 is`K Drm ies nukqy pRqI bhuq sp`St hY ik bwhrI ieksurqw dI Bwl<br />
qoN pihlW ivAkqI dI S^sIAq iv`c AMdrUnI smqol prm Av`Sk hY[<br />
is`K Drm dy AwrMB hox qoN pihlW sÍY Aqy vsqU, mn Aqy pdwrQ, jIvn<br />
Aqy kudrq, purS Aqy pRikRqI vrgy sMklp ie`k dUjy dy ivroDI dy rUp iv`c<br />
pyS kIqy jWdy rhy hn[ Ajy q`k ienHW ivroDI guxW dy prspr imlwp dI<br />
sMBwvnw pRqI jwgrUk nw hox nUM idRStI iv`c r`K ky is`K <strong>gur</strong>U swihbwn ny<br />
ienHW sMklpW dy ivhwrk p`K v`l iDAwn id`qw Aqy ie`ko hI ivAkqI iv`c<br />
BgqI Aqy SkqI dy sumyl dI sMklpnw kIqI[ BgqI ny AMdrUnI jgq dy<br />
smqol nUM bxwaux iv`c mdd kIqI Aqy SkqI ny bwhrI kudrqI sMswr dI<br />
32 33
pRqIinDqw kIqI[ <strong>gur</strong>U swihbwn ny ieh AnuBv kIqw ik Ajy q`k mn`uKqw<br />
dw ivkws iekWgI hI hoieAw hY Aqy ivAkqI dI AMdrUnI kudrq Aqy<br />
bwhrI kudrq dy ivckwr K`pw vDdw jw irhw hY qy ieh dovyN ie`k dUjy dy<br />
ivroD iv`c SMGrSrq hn[ drAsl ieh dovyN ie`k dUjy dy pUrk hn Aqy<br />
ijvyN iv<strong>igAwn</strong> vI mMndw hY ik jo bRihmMf iv`c hY auhI ie`k Coty ikxky iv`c<br />
vI hY, ieh dovyN qwkqW ie`ko hI is`ky dy do pihlU hn[ jIvn dy ieh dovyN<br />
p`K ie`k rUp hI hn Aqy ij`Qy ikqy ieh v`Kry nzr AwauNdy hn ie`k dUjy<br />
iv`c pRvyS leI ibhbl hn[ moty qOr qy ikhw jw skdw hY ik mn Aqy<br />
pdwrQ, izMdgI Aqy kudrq ausy qrHW ie`k hI hn ijvyN idn Aqy rwq,<br />
jIauxw Aqy mrnw ie`k dUjy dy iv`coN hI augmdy hn Aqy hkIkq iv`c ie`k<br />
hI hn; ienHW dI pRblqw Aqy iq`Kypn dI ifgrI iv`c zrUr &rk hY[ is`K<br />
Drm mUl rUp iv`c ie`k AiDAwqimk BgqI pUrn AnuBv hox dy bwvjUd<br />
mnu`K dI S^sIAq dy Aijhy kudrqI jIv iv<strong>igAwn</strong>k ivkws au~qy vI pUrw<br />
zor idMdw hY ijs iv`c kudrq dy swry rUpW nwl ieksurqw kwiem krn dI<br />
pRyrnw id`qI geI hY Aqy swirAW leI ie`k AnukUl cuigrdy dI isrjnw nUM<br />
mnu`K leI ie`k mh`qvpUrn kMm mMinAw igAw hY[<br />
hvwly<br />
1. ieMfIAn AYkspRYs (hYdrwbwd) 9 meI 1990, pMnw 5<br />
2. isrdwr kpUr isMG, pRo. hrbMs isMG (pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw)<br />
duAwrw sMpwidq ‘prspYkitvz Awn <strong>gur</strong>U nwnk’ ivcly Awpxy<br />
inbMD ‘<strong>gur</strong>U nwnk knsYpt AwP nycr’ iv`c[<br />
3. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg õòö<br />
4. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ôöô<br />
5. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ôöó<br />
6. hwrvrf ifvintI bulyitn, ijld nM. 4 pMnw 6<br />
7. AYn.AYn. B`twcwrX, ieMfIAn mdr gwfys, pMnw 23<br />
8. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ÷<br />
9. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ññúø<br />
10. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ò÷ò<br />
11. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ññùú<br />
12. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ñúóó<br />
13. sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ññúø-ññ<br />
14. ryvryNf AnMd vIrrwj, vrlf irlIijAnz AYNf d eynvwiernmYNt,<br />
(sMpwdk E.pI. idvydI) pMnw 91, 1989<br />
15. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ñúôø<br />
16. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ñúúñ<br />
17. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ññøó<br />
18. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg õùö<br />
19. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg óòò<br />
20. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg óòò<br />
21. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ñôò÷<br />
22. isMpoizXm, PweIv gryt fwXlwgs Aw& plYto ivcoN<br />
23. bykn dw inbMD ‘Aw& lv’<br />
24. sRI <strong>gur</strong>U goibMd isMG, sRI dsm gMRQ, 33 svYXy 18vW svYXw<br />
25. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ñó÷ø<br />
26. sRI <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI, jwpu swihb, 80vW CMd<br />
27. sRI <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI, jwpu swihb, 17vW CMd<br />
28. sRI <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI, Akwl ausqiq 15-85<br />
29. sRI <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI, Akwl ausqiq 16-86<br />
30. sRI <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI, Akwl ausqiq 17-87<br />
31. sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ùôñ<br />
32. <strong>pRkwS</strong> isMG, jMmU, ‘is`Ks AYNf nycr’ ‘ihmwlXn eynvwiernmYNt<br />
AYNf klcr’ auqy ieMfIAn ieMstIicaUt AwP AYfvWs stfIz,<br />
iSmlw, vloN nvMbr 1986 iv`c krvwey gey sYmInwr iv`c piVHAw<br />
igAw pypr[<br />
34 35
is`K Drm Aqy BrUx h`iqAw<br />
*fw. hriSMdr kOr, AYm.fI.<br />
ijMnw ku mYN AwpxI smJ Anuswr smJ skI hW, mYN ies nqIjy au~qy pùjI<br />
hW ik AMqrrwStrI p`Dr au~qy dUjy Drm dy jvwn lokW iv`c bYT ky jdoN<br />
kuJ nukqy sWJy kIqy jwx qW is`K Drm bwry bhuqy lokW nUM izAwdw jwxkwrI<br />
nhIN huMdI[ G`to G`t myry qW ivdySW iv`c ijMny vI lokW nwl vwh ipAw hY,<br />
^ws kr hor DrmW nwl sMbMDq swieMsdwn, ieMjInIAr, XUnIvristI dy<br />
ividAwrQI Aqy Awm lok ijnHW nUM bhuq kuJ pqw nhIN sI, aunHW iv`coN<br />
bhuiqAW ny ies Drm bwry jwxn dI ie`Cw zwhr kIqI sI[ ijnHW ny is`K<br />
Drm bwry kuJ vI piVHAw nhIN sI, aunHW iv`coN kuJ ny qW mYnMU ieh vI pùiCAw<br />
ik ies Drm nwl sMbMiDq lok CyqI gu`sy iv`c ikauN Aw jWdy hn kI ieh<br />
lVwky hn ivdyS dI ie`k XUnIvristI iv`c pVHdy ie`k ividAwrQI ny qW<br />
mYnUM ieh vI pùiCAw sI ik dsqwr Aqy ikrpwn dw AMqrrwStrI p`Dr au~qy<br />
rOlw ikauN pYNdw rihMdw hY is`K Aqy muslmwnW dI dwVHI Aqy isr au~qy bMnHI<br />
pgVI iv`c kI Prk hY<br />
mYnUM ieh mihsUs hoieAw ik dUjy dysW dIAW zubwnW iv`c Swied ies<br />
Drm bwry jwxkwrI v`fI mwqrw iv`c nhIN iml rhI Aqy nw hI ies<br />
p`K v`l AsIN iDAwn dy sky hW[ XUnIvristIAW v`loN hor zubwnW iv`c<br />
is`K Drm dy Al`g-Al`g nukiqAW bwry b`icAW leI sic`qr rOck<br />
khwxIAW jW ies Drm dy ipCokV bwry hor zbwnW iv`c qrjmw kr<br />
ky ivdySW iv`c v`fI p`Dr au~qy ikqwbW Cwp ky ByjxIAW cwhIdIAW hn[<br />
ies Drm au~qy ivdySIAW dI nvIN pnIrI v`loN Koj kIqy jwx leI<br />
auqSwihq krnw zrUrI hY[<br />
ieh hux bùDIjIvIAW au~qy inrBr krdw hY ik auh ies p`K v`l ikMnw<br />
ku ZOr kdy hn qy ikMnw au~dm krdy hn ijs nwl v`fI p`Dr au~qy nvIN<br />
pnIrI iv`c jwxkwrI PYly, nslI ivqkrw ruky Aqy Drm inrp`Kqw dw<br />
sMdyS PYly[ mYN Awpxy ih`sy dw kuJ zor lw AweI hW[ mYN aus nUM jvwb id`qw,<br />
“lVwky nhIN juJwrU hn[ hr dyS AwpxI rwKI leI POj zrUr r`Kdw hY pr<br />
iesdw ieh mqlb nhIN hY ik auh dyS lVwkw hY[ iesy hI qrHW iksy<br />
s`iBAqw jW kOm nUM AgWh vDdy r`Kx leI aus kOm iv`c juJwrU lok vI<br />
cwhIdy huMdy hn Aqy klm dy DnI vI[ jy juJwrU nw hox qW kOm CyqI d`bIAW<br />
jWdIAW hn Aqy v`fIAW sìBAwqwvW hyTW d`b ky ^qm ho jWdIAW hn[ iesy<br />
hI qrHW bu`DIjIvIAW qy klm dy DnIAW qoN bZYr s`iBAwqwvW dI aumr QoVHI<br />
rih jWdI hY Aqy Awaux vwlIAW puSqW q`k aunHW bwry koeI jwxkwrI nhIN<br />
phuMcdI[”<br />
XUnweIitf nySnz iv`c XUnIvristI dy 30 ividAwrQIAW nUM mYN sMboDn<br />
kIqw sI ijnHW ny myry au~qy is`K Drm bwry svwlW dI JVI lw id`qI sI[<br />
mYN aunHW nUM smJwieAw sI ik ijnHW mnu`KI AiDkwrW Aqy AOrq nUM<br />
brwbrI dyx bwry dunIAW Br iv`c hux rOlw pY irhw hY, is`K Drm dI qW<br />
nINh hI aus au~qy DrI geI sI[ mzlUmW dI rìKAw krnI, ijnHW au~qy zulm<br />
ho irhw hovy, aunHW vwsqy jwn vwr dyxI, AOrq nUM rwijAW mhwrwijAW dI<br />
jnmdwqI dw ruqbw dy ky brwbr dI ie`zq dyxI, ies Drm dw Ain`KVvW<br />
AMg hn[<br />
bhuiqAW dIAW qW A`KW t`fIAW geIAW sn jdoN mYN d`isAw ik<br />
dunIAW Br iv`c ieh ie`ko ie`k Shwdq dI imswl is`K Drm iv`c hY<br />
ijs iv`c iksy dUjy Drm dy lokW nUM bcwaux vwsqy iksy <strong>gur</strong>U ny AwpxI<br />
jwn vwr id`qI hovy[<br />
Coty swihbzwidAW nUM kMDW iv`c icxy jwx dI g`l sux ky Aqy aunHW dI<br />
bhwdrI bwry d`sx au~qy bhuiqAW dIAW A`KW nm ho geIAW sn[ mYN aunHW<br />
nUM smJwieAw ik ijvyN hr Drm dy lokW dI v`KrI pCwx Aqy v`Kry idn<br />
huMdy hn mnwaux leI, iblkul ausy qrHW G`t igxqI hox kwrn AwpxI<br />
pCwx kwiem r`Kx leI ijhVy icMnH ies Drm nwl juVy hn, aunHW iv`c<br />
dsqwr Aqy ikrpwn Swml hn[ ies nwl lVwkwpn nhIN juiVAw blik<br />
AwpxI Aqy dUijAW dI rwKI leI hmySW juty rihx dw ie`k icMnH smiJAw<br />
jw skdw hY[<br />
jdoN mùdw BrUx hìqAw dw au~iTAw qW mYN ikhw ik jdoN AOrq nUM pYr dI<br />
jùqI smJdy hoey DI dw jMmxw ApSgn smiJAw jWdw sI, audoN pihly is`K<br />
<strong>gur</strong>U nwnk swihb jI ny AOrq dy h`k iv`c Avwz cu`kI sI ijnHW iv`c qwkq<br />
sI ik muglW dy rwj iv`c aunHW dy rwjy bwbr nUM jwbr kih skx[<br />
36 37
aus vyly dw ijhVw muhwvrw lokW nUM bhuq CyqI smJ Aw skdw sI, auh<br />
vrq ky jqwieAw ik iesqrI dI zwq ikMnI snmwnXog hY[ aunHw ikhw, E<br />
BilE loko! ijnHW nUM mwr rhy ho, auh qW rwjy mhwrwjy dIAW jnmdwqIAW<br />
hn[ aunHW Avwz cu`kI ik AOrq pYr dI ju`qI nhIN blik gRihsQ jIvn dw<br />
AwDwr huMdI hY[ aunHW AOrq dy mwn snmwn iv`c vwDw krdy hoey AwpxI BYx<br />
bIbI nwnkI nUM vI sqkwr sihq ‘byby’ ikhw[<br />
sqI dy irvwz kwrn ie`ko bMdy nwl ivAwhIAW keI AOrqW ie`ko vyly<br />
izMdw swV id`qIAW jWdIAW sn[ ieiqhws gvwh hY ik ie`ko swl sMn 1817<br />
iv`c iek`ly bMgwl iv`c 700 qoN v`D ivDvw iesqrIAW A`g dy BwbVW iv`c<br />
izMdw m`c ky sqI ho geIAW sn[ <strong>gur</strong>U Amrdws jI ny sB qoN pihlW ies<br />
sqI pRQw dw KMfn kIqw sI qW jo AOrq zwq dw kqlyAwm hoxw bMd hovy[<br />
<strong>gur</strong>U AMgd dyv jI ny vI iesqrI dw mh`qv vDwaux leI lMgr dI syvw<br />
AwpxI Drm pqnI mwqw KIvI jI nUM sONpI sI[ mwqw swihb kOr jI nUM Kwlsy<br />
dI mwqw hox dw mwx pRwpq hoieAw sI[ mwqw suMdrI jI vI Kwlsy dI<br />
AgvweI krdy rhy sn[<br />
is`K m`q iv`c bytI byty qoN G`t nhIN mMnI jWdI Aqy lVkIAW nUM jMmdy<br />
swr mwrn au~qy s^q mnwhI hY[<br />
1978 dy AMkiVAW Anuswr Bwrq dI DrqI au~qy fyF kroV kuVIAW dw<br />
Gwtw pY cùikAw sI ijnHW iv`c is`KW dw jW pMjwbIAW dw nW pihly nMbr au~qy<br />
nhIN sI[ bwl ivDvwvW nUM nrk qoN b`dqr izMdgI bqIq krn au~qy mzbUr<br />
kIqw jWdw sI Aqy Bwrq dy pRwcIn mMdrW iv`c dyvdwsIAW bxw ky in`kIAW<br />
b`cIAW nUM zbrI pujwrIAW dI kwm-iqRSnw dw iSkwr bxwieAw jWdw sI[<br />
audoN vI is`KW au~qy kuVIAW mwrn dw ielzwm eynI v`fI p`Dr au~qy nhIN sI<br />
l`igAw[ hor DrmW dy Kyqr iv`c bVy-bVy suDwrk Awey pr AOrq nUM pYr<br />
dI juu`qI, b`cy pYdw krn vwlI mSIn qy Bog ivlws dI vsqU smJ ky ie`k<br />
ijaUNdI lwS bxw id`qw igAw Aqy AOrq zwq leI Enw ku`J nhIN kIqw<br />
igAw ijMnI zordwr Awvwz AOrq dy h`k iv`c is`K Drm dy <strong>gur</strong>UAW v`loN cùkI<br />
geI[<br />
rihqnwimAW iv`c vI BweI dysw jI v`loN iliKAw sw& piVHAw jw skdw<br />
hY ik kuVImwr is`K nhIN huMdy Aqy aunHW nwl iksy ny nhIN vrqxw[<br />
“kuVImwr Awidk hYN jyyqy”<br />
“mn qy dUr iqAwgo qyqy”<br />
XwnI pihly <strong>gur</strong>U swihbwn qoN dsvyN <strong>gur</strong>U swihbwn q`k lgwqwr AOrqW<br />
dy h`k iv`c Aqy kuVImwr dy iKlw& Awvwz cu`kI geI hY[<br />
Awpxy qrkS iv`coN qIr mwrdy hoey mYnUM ie`k muMfy ny ikhw, “pMjwbI qW<br />
FIT dy FIT hI rhy[ Drm koeI vI hovy pr pMjwbI hwly q`k kuVIAW mwrn<br />
qoN nhIN hty[”<br />
mYN ikhw, “dunIAW dy lgBg hr kony iv`c BrUx hìqAw ho rhI hY[ swfy<br />
dyS dIAW kuVIAW nUM qW grIbI c`b geI jW AKOqI ^wndwn dw nW A`gy qorn<br />
vwlI rIq[ AmrIkw iv`c SONkIAw mwrI jWdy hn ik nIlw rMg kmry dw muMfy<br />
krky krnw hY, gulwbI kuVI krky[ ijs nUM nIlw psMd Aw jwey, auh ku`K<br />
iv`c kuVI mwrI jWdy hn[ ieh ikhw PzUl kwrn hY[ dUjy dySW iv`c DIAW<br />
kwrn isr nIvW nw ho jwvy, iesy leI mwrI jWdy hn[ ieh isrP Drm<br />
nwl sMbMDq kwrn nhIN hY blik kuVIAW mwrn dw kwrn hr Gr Awpxw<br />
v`Krw GV lYNdw hY[”<br />
mYN ieh swrw kuJ isrP ies leI d`isAw hY qW jo myrI h`f-bIqI qoN<br />
Swied ieh smJ l`g jwey ik ienHW g`lW iv`c AMqrrwStrI p`Dr au~qy ZOr<br />
krnw zrUrI hY[<br />
pMjwbIAW dw nW kuVImwrW iv`c dunIAw Br iv`c mShUr ho cu`ikAw hY<br />
Aqy sdIAW qoN cldy AwauNdy ies kqlyAwm iv`c hux T`lH pwauxI zrUrI hY<br />
ikauNik kuVIAW dI GtdI igxqI kwrn A`gy Awaux vwly smyN bwry ikAws<br />
lgwauxw AOKw nhIN[ pihlW vI ieh vwpr c`uikAw hY ik kuVIAW dI bolI<br />
lgweI jWdI sI Aqy iqMn cwr sO bMdy ie`k kuVI vwsqy bolI lwaux leI KVHy<br />
ho jWdy sn[ ieiqhwskwrW v`loN iliKAw hoieAw piVHAw jw skdw hY ik<br />
AMbwly nyVy bolI lwaux vyly dlwl CotI aumr dIAW kuVIAW nUM gihixAW<br />
nwl sjw ky, bolI lwaux qoN bwAd ADyV aumr dI AOrq DoKy nwl qor idAw<br />
krdy sn[ kuVIAW dI Gwt kwrn ^rIdo-Pro^q krn vwly cùp cpIqy ieh<br />
DoKw vI sih jWdy hn[<br />
kI AsIN vwps ausy pwsy cwly pwaux jw rhy hW kI ieho ijhI AwzwdI<br />
Aqy brwbrI leI AOrqW sMGrS kr rhIAW hn<br />
38 39
jdoN q`k AsIN BrUx h`iqAw v`l aukswauNdy m`udy ^qm nhIN krWgy, Poky<br />
BwSxW nwl muAw& kirE, BrUx h`iqAw nhIN rokI jw skygI[<br />
AsIN sB ny tu`ty irkwrf dI sUeI vWg Awpxy Awp nUM AltrwswaUNf<br />
au~qy kyNidRq kr ilAw hoieAw hY ik BrUx hìqAw dw ie`ko ie`k iehI kwrn<br />
hY[ pUrw zor AsIN isr& jnm dr vDwaux au~qy lw ilAw hoieAw hY[<br />
mYN bhuq vwr swbq kr cu`kI hW Aqy Pyr swbq krnw cwhuMdI hW ik<br />
AltrwswaUNf qoN pihlW vI BrUx h`iqAw huMdI rhI hY ikauNik mwipAW dI<br />
soc kwqlwnw huMdI sI[ ieh soc hwly vI nhIN bdlI[ AltrwswaUNf au~qy<br />
pwbMdI l`gx qoN bwAd lok pihly vwly qrIikAW au~qy phuMc cu`ky hn Aqy<br />
jMmx qoN bwAd DIAW mwrn au~qy quly hoey pey hn[ ^brW pRq`K sbUq hn<br />
ik nvjMmIAW b`cIAW kUVy dy Fyr au~qy, gMdIAW nwlIAW iv`c jW kùiqAW A`gy<br />
pVvwaux leI su`t id`qIAW jWdIAW hn[<br />
AltrwswaUNf au~qy pwbMdI lwauxI cMgI g`l hY pr jy jnm dr qoN A`gy<br />
dI igxqI krIey qW pMjwbI BwvyN iksy vI Drm nwl sMbMiDq hox, ikqy mUMh<br />
ivKwaux jogy nhIN rihx l`gy ikauNik pMj swl dI aumr q`k phuMcidAW<br />
kuVIAW dI igxqI muMifAW dy mukwbly ie`k iqhweI dy nyVy-qyVy phuMc cùkI hY[<br />
ies kqlyAwm iv`c fwktrW dw rol nhIN hY Aqy ieh p`K au~kw hI A`KoN<br />
proKy kr id`qw igAw hY[<br />
ijMnw ku myry vrigAW dy h`Q-v`s hY AsIN klm rwhIN lokW dI soc<br />
bdlx au~qy zor lwieAw hoieAw hY pr ieh iek`lw kdm sB kuJ drusq<br />
nhIN kr skdw[<br />
srkwr nUM cwhIdw hY ik jy kuJ Tos kdm pùtxy cwhuMdI hY qW ienHW p`KW<br />
v`l iDAwn kry :<br />
1 hr ipMf Aqy Sihr ivclIAW jnm Aqy mOqW dw irkwrf drj huMdw<br />
hY[ hYlQ vrkrW leI AwdyS jwrI hoxy cwhIdy hn ik pMj swl qoN<br />
CotIAW kuVIAW dI mOq dw irkwrf r`Kx Aqy hr AijhI mOq dw kwrn<br />
sp`St kr ky doKI nUM szw hoxI cwhIdI hY qW jo mwpy Aijhw kwrw krn<br />
lìgAW qRihx[<br />
2 ijhVy ipMfW iv`c kuVIAW dI igxqI iv`c vwDw huMdw idsy, aus ipMf dy<br />
srpMc nUM mwlI shwieqw nwl jnqk qOr auqy v`fI p`Dr ’qy snmwinq<br />
krnw cwhIdw hY qW jo ipMf dI ibhqrI leI kdm p`uty jwx Aqy hor<br />
lok auqSwihq hox[<br />
3 ijhVIAW kuVIAW mwipAW dw nW rOSn kr rhIAW hox, aunHW dw snmwn<br />
kr ky mIfIAw iv`c nW aujwgr hoxw zrUrI hY qW jo DIAW byloVIAW hI<br />
nw smJIAW jWdIAW rihx[<br />
4 grIb kuVIAW dI pVHweI dw Krcw kMipaUtr &Is smyq muAw& hoxw<br />
cwhIdw hY[<br />
5 ipMfW Aqy SihrW iv`c vDIAw buFypw Gr hoxy zrUrI hn qW jo DIAW dy<br />
mwpy iksy au~qy AwSirq nw ho ky rih jwx[<br />
mYN ZOr idvwauxw cwhuMdI hW ik grIbI dI hyTlI p`Dr au~qy rihMdy lokW<br />
bwry ijhVy DIAW jMMm rhy hn Aqy aunHW nUM pVHwaux leI pUrI vwh lw rhy<br />
hn pr pYsy KuxoN lwcwr ho cu`ky hn[ fyilAWvwlI kotkpUrw qoN mYnUM ie`k<br />
grIb mW dI ic`TI AweI ik ausdI DI mMgvIN vrdI pw ky pRweIvyt skUl<br />
jwx au~qy mzbUr hY ikauNik auQy dy srkwrI skUl iv`c koeI AiDAwpk hI<br />
nhIN hY[ rwq dI dwl KrIdx jogy pYsy ijhVy aus mW ny bcw ky r`Ky sn,<br />
aus dw korIAr krvw ky ausny mYnUM ic`TI ByjI ik ausdI b`cI dI 180 ru:<br />
mhInw PIs dy pYsy Brvw id`qy jwx qW bVI imhrbwnI hovygI[<br />
eynI grIbI iv`c ijhVI mW AwpxI b`cI nUM pVHwaux leI j`do-jihd kr<br />
rhI hovy qW smiJAw jw skdw hY ik hr mW AwpxI DI nUM ku`K iv`c kql<br />
nhIN kr rhI[ jy AijhI mW au~qy dwj dw boJ vI pY jwvy qW auh kI kry<br />
ies leI sB qoN v`D zrUrI hY ik dwj au~qy s^q kwnUMnI pwbMdI Aqy<br />
Pwst trYk kortW rwhIN Aijhy kysW dy PYsly kr ky dwj mMgx vwilAW dI<br />
jwiedwd zbq kr lYxI cwhIdI hY qW jo dwj mMgx vyly lokW dy idl kMbx[<br />
kMm qy krn vwly hor vI bQyry hn pr jy eyny QoVHy ijhy kdm hI pu`t<br />
ley jwx qW BrUx h`iqAw rokx leI ie`k v`fI pulWG igxI jweygI[<br />
skUlW kwljW dy AiDAwpkW leI vI ie`k v`fI izMmyvwrI dw kMm hY ik<br />
auh b`icAW nUM shI jwxkwrI dy ky aunHW dy mnW iv`c ibTw dyx ik kudrq<br />
ny AYks Aqy vweI kromosom mrd dy srIr AMdr Bry hn jdik AOrq AMdr<br />
isrP do AYks kromosom[ iesy leI ieh isrP mrd au~pr inrBr krdw<br />
hY ik hox vwlI AOlwd bytw hoxw hY jW bytI[ jy ieh g`l jvwn b`icAW dy<br />
40 41
smJ iv`c Aw geI qW AOrqW au~qy huMdy GrylU zulmW au~qy vI T`lH pY jwvygI<br />
Aqy byty dy cwhvwn mrd vhutIAW nhIN bdldy iPrngy[<br />
sw& zwihr hY ik iek`lI srkwr hI nhIN blik AsIN swirAW ny rl<br />
ky Awpxw Awpxw rol Adw krnw hY qW jo BrUx h`iqAw au~qy sMpUrn rUp<br />
iv`c nw shI pr kuJ h`d q`k T`lH pweI jw sky[ ij`QoN q`k jMmx qoN bwAd<br />
DIAW nUM mwrn dw svwl hY, aus leI mwipAW au~qy kql dw muk`dmw drj<br />
hoxw cwhIdw hY[<br />
mYnUM ikhw igAw sI ik myrw lYkcr Drm Aqy BrUx hìqAw au~qy kyNidRq<br />
hoxw cwhIdw hY, iesy leI mYN iek`ly is`K Drm bwry g`l kIqI hY hwlWik<br />
BrUx h`iqAw lgBg hr Drm iv`c ho rhI hY Aqy dunIAW dy swry koinAW<br />
iv`c vI, BwvyN pwiksqwn hovy, mYksIko, cIn, knyfw jW AmrIkw[ myrI<br />
ApIl hY swry pMjwbIAW nUM ik zwq-pwq Aqy Drm dy sMgl qoV ky DIAW<br />
nUM sB dIAW sWJIAW mMndy hoey rl ky au~dm krIey qW jo kuVImwrW dw klMk<br />
ijhVw AMqrrwStrI p`Dr au~qy swfy au~qy lwieAw igAw hY, AsIN Do skIey!<br />
jy smwj nUM suDwrn dw sPr hY<br />
DrqI qoN Asmwn q`k phuMcx dy brwbr<br />
qW myrw ierwdw<br />
quhwfy nwl rl ky<br />
cMn cuMm lYx dw hY[<br />
* ies mYgzIn iv`c Cpy lyKW Aqy rcnwvW iv`c pRgtwey ivcwr<br />
lyKkW dy Awpxy hn, ienHW ivcwrW nwl <strong>pRkwS</strong>k Aqy sMpwdk dw<br />
sihmq hoxw zrUrI nhIN[<br />
-sMpwdk<br />
* Cwpk qy <strong>pRkwS</strong>k sMq <strong>igAwn</strong>I AmIr isMG jI ny svwmI ipRMtrz<br />
hYbovwl, luiDAwxw qoN Cpvw ky <strong><strong>gur</strong>duAwrw</strong> <strong>gur</strong> <strong>igAwn</strong> <strong>pRkwS</strong><br />
jv`dI tkswl, luiDAwxw qoN pRkwiSq kIqw[<br />
-mwrc-sqMbr 2009<br />
___________________________________________________<br />
*b`icAW dI mwhr, 28, pRIq ngr, loAr mwl, pitAwlw[ Pon : 0175-22166783<br />
qUM pyfu swK qyrI PUlI]<br />
qUM sUKmu hoAw AsQUlI]<br />
*<strong>igAwn</strong>I kulvMq isMG<br />
<strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI dI bwxI Anuswr ieh swrw idsdw pswrw ijs iv`c<br />
DrqI, bnspqI, pwxI, phwV, ndIAW, sUrj, cMdrmw, pwrbRhm prmySr<br />
dI AsQUl dyhI hY (sgl smgRI jw kw qnw], suKmnI swihb)[ so r`b dw<br />
srIr hY hvw, pwxI, DrqI ies srIr dy AMg hn[ so hvw, pwxI, DrqI<br />
Aqy rùKW nUM sMBwlxw, ipAwr krnw pwrbRhm, pRmysr nwl is`Dw irSqw hY[<br />
pr A`j dw mnùK r`b nUM qW mMndw hY pr ausdy ienHW AMgW hvw, pwxI, DrqI<br />
Aqy bnspqI nUM gMdw kr irhw hY[ iesy nUM pRdUSn kihMdy hn[<br />
1 ru`K : drKqW dI kmI kwrn hvw iv`c AwksIjn dI mwqrw GtdI<br />
hY[ ies leI swDnw krn vwly lok r`uKW qy jMglW dw shwrw lYNdy rhy<br />
ikauNik izAwdw AwksIjn iv`c svws sihj nwl Awaux kwrx mn<br />
izAwdw itkdw hY[ ies vwsqy do iqMn sO swl purwxy ru`K cwhIdy hn<br />
jo AsIN k`t id`qy hn[ koeI vI ru`K sO vrHy dI aumr hox qoN bwAd pUrw<br />
kMm krdw hY pr swry purwxy ru`K isAwsqdwnW dy v`fy-v`fy pytW iv`c<br />
hzm ho gey hn[ hux qW kyvl aunHW ivcwirAW dI pnIrI hI bcI hY[<br />
purwxy rùKW dI kmI krky bwrS TIk smyN qy nhIN pYNdI ijs krky pwxI<br />
dI sm`isAw pYdw ho geI hY[ b`dlW dw Aw ky vwps cly jwxw jW<br />
izAwdw vrH jwxw purwxy r`uKW dI kmI krky hY ikauNik r`uK bwrS nUM<br />
vrHwaux iv`c shweI huMdy hn[<br />
‘qUM pyfu swK qyrI PUlI] qUM sUKmu hoAw AsQUlI] (AMg ñúò)’ ies quk<br />
Anuswr r`uK pRmySr dw AsQUl rUp hn[ <strong>gur</strong>U swihb jI ny Awp keI<br />
bwg lvwey, <strong>gur</strong>U hirgoibMd swihb jI ny Awpxy poqy (<strong>gur</strong>U) hir rwie<br />
jI dy coly nwl AV ky P`ul tu`tx qy ieqrwz kIqw Aqy ikhw jy colw<br />
v`fw pweIey qW sMBl ky qurnw cwhIdw hY[ BweI vIr isMG jI ny ie`k<br />
ru`K dI pukwr ilKI hY jo ie`k Kyq dI v`t qy KVHw hY[ izmIdwr kuhwVw<br />
lY ky aus nUM k`tx vwsqy Aw igAw[ ru`K ny v`fx vwly dw qrlw ilAw<br />
42 43
ik qUM swrI aumr myrI CwvyN bYTw irhY[ mYN qW kyvl ie`k ig`T QW hI<br />
qyrI m`lI hY iPr ikauN mYnUM k`tdw hYN<br />
AY DrqI dy qMg idl loko<br />
ikauN AsW nwl lVdy[<br />
coVy dwE AsW nhIN vDxw<br />
aucy jwxw cVHdy[<br />
igT Qwau DrqI qy mlI<br />
iPr vI ikauN hY lVdy[<br />
<strong>gur</strong>U hirgoibMd pwqSwh jI ny nwnk mqy dI DrqI qy jw ky auh ip`pl<br />
ijQy <strong>gur</strong>U nwnk swihb bYTy sn, jo jogIAW ny A`g lw ky swV id`qw sI,<br />
jw ky jogIAW nUM dMf id`qw Aqy ip`pl qy kysr iCVk ky ausdI sMBwl<br />
kIqI[ so r`uKW nUM k`txw ie`k qrHW kudrq nwl DoKw hY[<br />
2 pwxI : pwxI dI AMnHyvwh vrqoN Aqy ie`ko Psl Jonw bIjx dy kwrn<br />
pwxI dw sqr kwPI nIvW clw igAw hY jo ik ie`k iBAwnk sMkt nUM<br />
jnm dy skdw hY[ dUsrw ipMfW dI AbwdI iv`c vwDy kwrn C`pV Aqy<br />
toby pUr id`qy Aqy zmInW au~cIAW nIvIAW smql kr dyx krky bwrS<br />
dw pwxI zmIn nUM pIx vwsqy nhIN imldw[ ies qoN ibnW nihrW iv`c<br />
gMdw kUVw su`t ky AsIN pwxI dy pRdUSx nUM vDwieAw hY[<br />
kwrn : lgwqwr jnsMiKAw dy vDx nwl loVW iv`c vwDw hoieAw hY<br />
Aqy nwl hI mnu`K swdgI qoN Aqy Drm qoN mUMh moV ky pdwrQW Aqy PYSn<br />
pRsqI, nkwrypn dw iSkwr hoieAw hY[ iesdw Kwxw, pIxw, pihnxw,<br />
qwmsI mwiekI hox kwrn ieh (eyh iqsnw vfw rogu lgw, AnMd swihb)<br />
nwl pIiVq hY[ pdwrQW dI dOV krky ies ny kudrq nUM qoiVAw hY Aqy<br />
jykr ies ny sucyq ho ky kudrq v`l mUMh nw moiVAw qW iesdy is`ty ^qrnwk<br />
ho skdy hn[<br />
<strong>gur</strong> imil cju Acwru isKu quDu kdy n lgY duKu]ó]<br />
___________________________________________________<br />
*muK kQwvwck <strong><strong>gur</strong>duAwrw</strong> sRI dUK invwrn swihb, luiDAwxw<br />
Drm dy sMdrB ‘c vwqwvrx sMBwl<br />
*fw. mdnjIq kOr shoqw<br />
swcy qy pvnw BieAw pvnY qy jlu hoie]<br />
(isrIrwgu mhl ñ, AMg ñù)<br />
Bwv s``cy suAwmI qoN hvw hoeI Aqy hvw qoN pwxI bixAw[<br />
jl qy iqRBvxu swijAw Git Git joiq smoie]<br />
(isrIrwgu mhl ñ, AMg ñù)<br />
pwxI qoN vwih<strong>gur</strong>U ny iqMn jhwn pYdw kIqy Aqy hr idl AMdr ausny Awpxw<br />
nUr PUikAw[<br />
inrmlu mYlw nw QIAY sbid rqy piq hoie]ó]<br />
(isrIrwgu mhl ñ, AMg ñù)<br />
piv`qr pRBU Apiv`qr nhIN huMdw[ jo nwm nwl rMigAw hoieAw hY, auh ie`zq<br />
pwauNdw hY[<br />
iehu mnu swic sMqoiKAw ndir kry iqsu mwih]<br />
(isrIrwgu mhl ñ, AMg ñù)<br />
vwih<strong>gur</strong>U aus au~qy jW aus iv`c imhr Dwrdw hY, ijsdI Awqmw s`cweI nwl<br />
sMquSt hoeI hY[<br />
iesy sMdrB iv`c kudrq v`loN b^Sy mnu`K dy jIvn nUM roSnwaux vwly<br />
kudrqI qohPy ijs nUM Lifeline AwK dyeIey qW AqkQnI nhIN hovygI[<br />
swihb PurmwauNdy hn:<br />
krmI AwvY kpVw ndrI moKu duAwru] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg ò)<br />
Bwv cMgy AmlW duAwrw dyh puSwk pRwpq huMdI hY Aqy suAwmI dI dieAwduAwrw<br />
mukqI dw drvwzw[<br />
suixAY Driq Dvl Awkws] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg ò)<br />
vwih<strong>gur</strong>U dy nwm nUM sRvx krn duAwrw pRwxI nUM DrqI, iesdy cu`kx vwly<br />
(klpq) bld Aqy Asmwn dI AslIAq dw pqw lg jWdw hY[<br />
kyqI dwiq jwxY kOxu kUqu] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg ó)<br />
44 45
ikMnI v`fI hY qyrI bKiSs! ies dw AMdwzw kOx lw skdw hY[<br />
jw krqw isrTI kau swjy Awpy jwxY soeI]<br />
(sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg ô)<br />
so isrjxhwr isRStI nUM rcdw hY, auh Awp hI aus vyly nUM jwxdw hY[<br />
kyqy pvx pwxI vYsMqr kyqy kwn mhys]<br />
(sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg ÷)<br />
Gnyry hn : hvwvW, jl, A`gW Aqy Gnyry hn ikRSn qy iSv jI)<br />
iqQY KMf mMfl vrBMf] jy ko kQY q AMq n AMq]<br />
(sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg ø)<br />
aus mMfl iv`c mhWdIp, DrqIAW Aqy sUrj bMDwn hn[ jykr koeI jxw<br />
aunHW nUM ibAwn krn dI koiSS kry qW jwx lE ik aunHW dw koeI EVk jW<br />
h`d bMnw nhIN[<br />
pvxu <strong>gur</strong>U pwxI ipqw mwqw Driq mhqu]<br />
idvsu rwiq duie dweI dwieAw KylY sgl jgqu] (AMg ø)<br />
hvw <strong>gur</strong>U hY, jl bwbl, DrqI v`fI AMmVI Aqy idn qy rYx dono, aup ipqw<br />
qy aup-mwqw hn, ijnHW dI godI iv`c swrw jhwn Kyfdw hY[<br />
<strong>gur</strong>bwxI ny mnùK nUM ies kudrqI qohPy dI qulnw <strong>gur</strong>U smwn pvn XwnI<br />
hvw, ijs qoN ibnW DrqI qy jIvn nw mumikn hY[ pwxI nUM ipqw Aqy DrqI<br />
nUm mwqw XwnI jnm dwqI, j`g jnxI dw drjw id`qw[ kudrq dIAW<br />
bKSIAW hoeIAW vfmu`lIAW dwqW jIv jMqUAW leI dy ky, aus nUM sPl Aqy<br />
KuShwl kjIvn dI jugqI vI bKSI[<br />
Amlu kir DrqI bIju sbdo kir sc kI Awb inq dyih pwxI]<br />
(sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg òô)<br />
nyk krmW nUM Apxw Kyq bxw bI qUM bxw <strong>gur</strong>bwxI nUM Aqy s`c dy jl nwl<br />
sdIv hI isMj[ ‘Drm dI idRStI qoN ‘vwqwvrx sMBwl’’ ivSy qy ivcwridAW,<br />
vwqwvrx iv`c AweIAW KVoqW, KwmIAW Aqy ingHwrW bwry ivcwr qoN mUl<br />
mu`dw XwnI kwrnW qy jwx qoN pihlw svwl ieh auTdw hY ik mu`K kwrn<br />
ijsny ies sB dw inrwdr, Bwv Awpxy hI kwdr dI kudrq nUM byrihmI<br />
nwl kucilAw, ivnwS dI h`d q`k phuMcw id`qw, auh mnu`K hI hY, ijsnUM<br />
Awpxy igryvwn v`l Jwkxw bxdw hY[<br />
Gr hI saudw pweIAY AMqir sB vQu hoie] (sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg 29)<br />
bMdy dy AMdr hI swrIAW vsqUAW hn[ auh Awpxy gRih iv`coN hI auh loVINdw<br />
sOdw-sUq lY skdw hY[<br />
mnu`K ny kudrq dIAW b^SIAW dwqW nUM ievyN rol ky r`K id`qw BwvyN ik<br />
iesnUM A`j dy j`g dIAW qr`kI nwl joV ky dyiKAw jWdw hY[ mnùK ny Awpxy<br />
Awmdn dy vsIilAW nUM vDwaux vwsqy kudrqI dwqW dw r`j ky, byrihmI<br />
nwl SoSx kIqw[ pRdUSx nUM PYlwaux vwly Awpxy su`K swDnW rwhIN pvn nUM<br />
pRBwivq kIqw[ ijvyN ik PYktrIAW dw DUMAw, vwhnW dI bhuqwq Aqy<br />
AwbwdI dw bykwbU hoxw[ ipqw smwn pwxI nUM vI ies h`d q`k pRdUiSq kIqw<br />
hY, ijsdI imswl piv`qrqw dy nwm nwl joVI jWdI gMgw ndI dw pwxI A`j<br />
pRdUiSq ho ky Alarming Position qy phuMc igAw hY[ iesy qrHW mnùK PloN<br />
DrqI hyTly pwxI dI jwlmwnw FMg nwl kIqI jWdI vrqoN nwl ij`Qy pwxI<br />
pIx Xog nhIN irhw, auQy iesdI AQwh vrqoN krky iesdI kmI ies h`d<br />
q`k lY AWdI hY ik pIx vwly im`Ty pwxI dI jgHw ^wry pwxI ny lY leI hY Aqy<br />
pwxI dw sqr nIvW ho irhw hY, jo ik A`j dy mnu`K vwsqy ^qry dI GMtI vI<br />
hY Aqy soc dw ivSw vI[ mwqw smwn DrqI dI dSw qW AijhI kr id`qI<br />
ik pUjx Xog DrqI mwqw, ijsny mnùK hI nhIN hryk jIv jMqU vwsqy jIvn<br />
mumikn kIqw hY, ausdI hwlq b`d qoN bhqr krn iv`c koeI ksr bwkI<br />
nhIN C`fI[<br />
so A`j dI ieh ivcwr goStI ijs iv`c Drm nUM vwqwvrn dy sMdrB<br />
iv`c ivcwrn dw jo aupwrwlw kIqw hY, ausdI ijqnI pRsMsw kIqI jwvy, QoVHI<br />
hY[ A`j mnùK ny Awpxy jIvn nUM hI duSvwrIAW iv`c hI nhIN pwieAw blik<br />
AwpxIAW Awaux vwlIAW pIVHIAW vwsqy vI duSvwrIAW BirAw jIvn<br />
bxwaux iv`c koeI ksr bwkI nhIN C`fI[ kudrq dIAW dwqW dI AMnyHvwh<br />
kIqI vrqoN, AwpxI qr`kI numw khI jWdI Dun hyT kuvrqoN krdy-krdy<br />
nObq ieh Aw phuMcI hY ik A`j pvn dI dUiSq, pwxI dI gMDlw Aqy nw pIx<br />
Xog Aqy DrqI qy AijhIAW vYSwlIAW cIzW XwnI Pesticide dI h`doN v`D<br />
vrqoN ny DrqI nUM mnu`K dIAW loVW pUrIAW krn kwrn, ijaUx lwiek vI<br />
nhIN C`ifAw[<br />
sMjm dI vrqoN qW sImwvW hI pwr kr cu`kI hY[ PrId jI kihMdy hn:<br />
46 47
PrIdw swihb dI kir cwkrI idl dI lwih BrWid]<br />
drvysW no loVIAY ruKW dI jIrWid]öú] (AMg ñóøñ)<br />
mnu`K nUM swihb XwnI sB dy mwilk dI cwkrI Bwv hukm ‘c rihx dw<br />
AwdyS ij`Qy id`qw hY, auQy idl KolH ky Bwv pUrI qn dyhI nwl aus mwilk,<br />
swihb, prm ipqw, sB dy pwlx <strong>gur</strong>U dI cwkrI, Bwv mnùK dw AslI kMm,<br />
ijs nUM lY ky mnùK ny swihb nwl kOl-krwr kridAW jnm ilAw sI, ausdy<br />
hukm Bwxy iv`c rihMdy hoey, drvySW nUM ru`KW ijhw ijgrw krn nUM AwiKAw<br />
hY:<br />
kudriq kwdr krx krImw]<br />
isPiq muhbiq AQwh rhImw]<br />
(AMg ñúøô)<br />
vwqwvrn dI sMBwl Aqy r`iKAw krnw A`j sB dw sWJw krq`v<br />
mMinAw jWdw hY[ mnu`K dIAW swrIAW ikRAwvW ij`Qy ies au~pr inrBr hn,<br />
auQy AwpsI sbMDW duAwrw mnuu`KI jIvn nUM Bwv idRStI dI kwienwq nUM<br />
pRBwvq krdIAW hn[ A`j dy AwDuink Xu`g iv`c ij`Qy mnu`K ny Awpxy jIvn<br />
nUM suKd, Awrwmdwiek bxwaux leI Anyk XMqrW nUM eIjwd kIqw hY, ijsny<br />
kudrqI smql nUM ivgwVn iv`c kwPI ih`sw pwieAw hY, nqIjy vjoN vwqwvrn<br />
nUM nSt krky mnu`KI jIvn, ishq Aqy aupjIvkw nUM burI qrHW Bwv<br />
Seriously pRBwivq kIqw hY[ Thus there has been a thrust on the<br />
protection of environment the world over. jykr A`j dI pIVHI dw<br />
jIvn imAwr XkInn bxwauxw hY Aqy Awaux vwlI pIVHI nUM vwqwvrn dy<br />
Asmqol dy KqirAW qoN bcwauxw hY qW kwdr dI kudrq dy b^Sy Anmol<br />
Kzwny Flora and Famina nUM ausy rUp iv`c sMBwlxw hY, ijs rUp iv`c<br />
kudrq ny swnUM bKSy hn[ Ecosystem dy Balance nUM maintain krnw<br />
A`j dy smyN dI mu`K pukwr hY[ ies dw kyvl qy kyvl h`l hY - Sustainable<br />
Development through sustained efforts Bwv social change and<br />
development for sustainable development.<br />
Environmental Law dw mu`K audyS vI kudrq dIAW b^SIAW dwqW<br />
pwxI, hvw Aqy DrqI nUM Preserve Aqy Protect krky hor pRdUSx hox qoN<br />
bcwauxw hY[<br />
pihlw pwxI jIau hY ijqu hirAw sBu koie] (AMg ô÷ò)<br />
kyvl ivDwn Aqy kwnUMn bxwaux nwl ies siQqI nwl nij`iTAw nhIN jw<br />
skdw, jd q`k mnùKI mn dI dSw nUM bdilAw nw jwvy qy inrMqr sustained<br />
efforts nw kIqIAW jwx, AijhI iBAwnk siQqI nUM tackle krn dy vwsqy<br />
ies ivSy dI mh`qqw Aqy relevance nUM dyKidAW jo A`j dI ivcwr goStI<br />
hY, aumId hY BwvpUrn nqIjy k`Fx iv`c vfmu`lw Xogdwn pw skdI hY[<br />
swihb dw Purmwn hY:<br />
jb lgu dunIAw rhIAY nwnk ikCu suxIAY ikCu khIAY] (AMg ööñ)<br />
vwqwvrn dI sMBwl iv`c global issue hY[ ieh iksy ie`k area Xw iksy<br />
ie`k nation dw isolated problem nhIN hY[ mulk v`fy hox Xw Coty, qr`kI<br />
Xwvqw hox Xw qr`kI dIAW brUhW qy, vwXUmMfl dw pRBwv ie`k dw dUsrI<br />
jgHw pYx qoN roikAw nhIN jw skdw ikauNik vgx vwlIAW hvwvW ie`k hn[<br />
jykr dunIAW dy ie`k iK`qy iv`c Nuclear Test kIqw jWdw hY qW iesdw<br />
Asr bwkI mulkW qy srh`dW pwr pYxw suBwivk hY ies nUM roikAw nhIN jw<br />
skdw[ KyqIbwVI iv`c vrqy jWdy kItnwSk Aqy hor kYmIklz jo ik rIno<br />
ndI (Rhino River) sivtzrlYNf hY ivKy imlx kwrn keI mIlIAn<br />
m`CIAW mwrIAW geIAW hn Aqy PYfirl rIpbilk jrmnI Aqy nIdrlYNf<br />
dw pIx dw pwxI pRdUSq ho igAw sI[<br />
pwxI dI Gwt ie`k gMBIr sm`isAw serious problem bx geI hY[<br />
AsIN Awpxy dirAwvW nUM vpwrk vsqU bxw ky, qr`kI dI AwV hyT, qyzI<br />
nwl kudrqI vsIilAw dw byrihmI nwl duraupXog kr rhy hW[ au~cy v`fy<br />
dams ny dirAwvW dy pwxI nUM rok lgw ky free flow jo ik pIx Xog swP<br />
pwxI huMdw sI, nUM rok id`qw[ nqIjy vjoN v`ifAW dirAwvW dI hoNd nUM vI<br />
Kqrw pYdw ho igAw[ nqIjy vjoN, piv`qr ndI gMgw dw pwxI A`Dw rih<br />
igAw hY Aqy gMDlw vI ho igAw hY[ vgdy dirAw swfI s`iBAqw dw icMnH<br />
hn[ ienHW hwlqW iv`c kudrq dIAW vfmu`lIAW dwqW v`l sensible<br />
approah (sMjIdw nzrIAw) Apxwauxw zrUrI hI nhIN blik lwzmI bx<br />
jWdw hY[<br />
ihmwilAw qoN inkldy dirAw Awpxy nwl aupjwaU im`tI lY ky AwauNdy<br />
hn ijs nwl im`tI nUM kudrqI qOr qy v`D aupjwaU bxwauNdy hn[ Tehri<br />
Dam qy bwkI hor pRbMDW nwl Aijhw hox qoN ruk jwvygw Aqy ikswnW nUM<br />
zbrdsqI Chemicals, Fertilizers dI h`doN v`D vrqoN krnI pvygI, jo ik<br />
hwnIkwrk hY[<br />
48 49
swnUM dirAwvW dy vgdy pwxI dI kImq smJ ky ausdI SlwGw krnI<br />
bxdI hY[ dirAwvW dy kMFy vsdy lokW nUM iesdI sWB sMBwl leI Swml<br />
krky sensitive krnw cwhIdw hY[ Micro Hydel projects ijs nwl<br />
dirAw dy vhwA ’c rukwvt nhIN AwauNdI dw svwgq krnw cwhIdw hY[<br />
iesdy pwxI nUM cu`k ky jMglW dI igxqI vDwaux leI aupXog krnw cwhIdw<br />
hY[ nIvyN ihmwilAw dy dy ih`sy ’c drKqW dI bhuqwq krnI cwhIdI hY qW<br />
ik AsIN Awpxy Bwrq mhwn nUM ienHW duSvwrIAW qoN bcw skIey[ Aijhy<br />
kwrj nUM ‘lok sMGrS’ bxwauxw cwhIdw hY[ vDyry iDAwn Aijhy drKqW<br />
nMU augwaux iv`c qy id`qw jwvy, ijnHW dy cOVy p`qy hox ikauNik cOVy p``iqAW vwly<br />
drKqW dIAW jVHW vDyry dUr q`k jWdIAW hn Aqy nqIjy vjoN pwxI nUM vDyry<br />
sMBwldIAW hn qy zmIn dI aupjwaU SkqI vDwauNdIAW hn[ igrIAW, KwD<br />
qyl, bIj, Sihd vwsqy P`ulW dy dr`Kq, mOsmI Pl, dvweIAW vwsqy vrqoN<br />
’c AwauNdIAW jVIAW bUtIAW Aqy vDIAw im`tI nwl ihmwilAw dy hyTly<br />
ielwky BrpUr hoxy cwhIdy hn, ijsdy eyvz ‘c ihmwilAw swnUM brP nwl<br />
Bry hoey inrivGn inrMqr vgdy dirAw dyvygw[ Aijhw hox nwl mwnv<br />
jIvn AmIr qy KuSIAW BrpUr ho jwvygw[ ZYr irvwieqI aUrjw (nonconventional<br />
energy) Aqy aUrjw sMBwl (energy conservation) vwsqy<br />
jwgRqI pYdw krnI smyN dI mMg hY[<br />
A`j dy Xu`g iv`c hr vsqU aUrjw qy inrBr hY[ Kwxw pkwaux qoN lY ky<br />
Awto mobwiel q`k Bwv ik jIvn dI ies vfmu`lI kRWqI qy inrBrqw koeI<br />
lukI CupI g`l nhIN hY, blik j`g zwihr hY[ ies sMdrB iv`c Power<br />
Solution qy energy conservation leI auprwly krny smyN dI m`uK mMg<br />
hY[<br />
sUrj dI rOSnI qy hvw qoN aUrjw lYxI A`j ie`k A`Cw Sgn hY[ Aijhw<br />
krky ij`Qy AsIN AwpxI aUrjw SkqI dy somy dI b`cq kr skdy hW, auQy<br />
Awpxw iv`qI boJ Gtw ky vI vwqwvrn dw vfmu`lw Kzwnw lu`tx qoN bcw ky<br />
kOmI sur`iKAw, in`jI sur`iKAw Aqy mnu`KI jIvn nUM suKd bxw skdy hW[<br />
ikauNik (conventional energy) irvwieqI aUrjw dy sRoq sImq hn,<br />
ies krky (non-conventional energy) gYr irvwieqI aUrjw dy sRoqW nUM<br />
auqSwihq krnw cwhIdw hY[ Biv`K dI vDdI mMg dI pUrqI vwsqy, swP<br />
suQrw pRdUSx rihq vwqwvrn pRdwn krn dy vwsqy A`j dy smwj nUM<br />
kudrqI Aqy ivauNqXog aUrjw sRoq (renewable energy sources) nUM<br />
qrjIh dyxI bxdI hY, ijvyN Du`p, hvw, vgdy pwxIAW Aqy jYivk pRikirAwvW<br />
(biological processes) duAwrw pRwpq kIqI jw skdI hY[ Fossil Fuel<br />
vI ie`k renewable swDn Aqy vDyry lMby vkq dw somw hY, ijsdw jykr<br />
hux qoN hI SoSx SurU kIqw jwvy qW Biv`K vwsqy lwhyvMd ho skdw hY[ sUrj<br />
qoN, mOsm dy sweIkl qoN, hvw dI qwkq qoN mind turbives duAwrw, pOidAW<br />
duAwrw pRwpq kIqI jw skdI hY[ dunIAW Br dIAW kMpnIAW ny solr<br />
hIitMg nMU v`fI mwqrw iv`c iesqymwl krky qyl dI loV dI pUrqI vwsqy<br />
bwhrilAW qy inrBrqw dw bdl l`iBAw hY, Aijhw krky aunHw ny Awm<br />
AwdmI vwsqy user friendly Aqy most cost effective measure qy<br />
alternative energy dy qOr qy dyiKAw hY[<br />
vwqwvrn dI sm`isAw A`j ie`k gMBIr sm`isAw hY, ijs dw kwrn<br />
audXogIkrn, SihrIkrn, vsoN dw Dmwkw, grIbI, kudrqI swDnw dw<br />
Gwx, purwqn rvwieqI aUrjw swDnW qoN qlWjlI, ijsny kudrqI swDnW dw<br />
Gwx krn iv`c Awpxy-Awpxy FMg nwl Xogdwn pwieAw hY[ pRo. pwrs<br />
dIvwn dw kihxw hY ik AsIN pRdUSx nUM ipAwr krn vwlI kOm hW ikauNik<br />
AsIN r`b nUM vI au~cIAW AwvwzW lwaUf spIkrW nwl suxwauNdy hW[ iqauhwrW<br />
Aqy ivAwhW dy mOikAW ’qy vI pRdUSx nUM dUx svwieAw krdy hW[ murdw<br />
srIrW nUM dirAwvW dI Byt krdy hW[ mnu`KI loVW dI pUrqI vwsqy jMglW<br />
Aqy green cover dw AMnHyvwh nwS kr rhy hW[<br />
mwnXog suprIm kort AwP ieMfIAw ny keI ieiqhwsk PYsilAW rwhIN<br />
ieh pRgtwvw kIqw hY ik mnu`K ny qknIkI Aqy swieMitiPk qr`kI dOrwn<br />
ibnw socy smJy Aqy Amu`k swDnW dw SoSx kIqw hY, imswl dy qOr ‘qy M.C.<br />
Mehta V. Union of India 1991 Aqy sRI s`icdwnMd pWfy V. styt AwP<br />
bMgwl AIR 1987.<br />
ibnW S`k ishqmMd vwqwvrx ’c rihxw hr ie`k mnu`K dw mOilk<br />
AiDkwr hY[ mulk Br iv`c Aiq dI grIbI nwl nij`Tx vwsqy qr`kInumw<br />
qrIikAW ’c vwDw zrUrI hY pr Aijhw vwqwvrn nUM ^qry ’c pw ky A`j<br />
dI pIVHI dw hI nhIN sgoN Awaux vwlIAW pIVHIAW leI vI ^qry dI GMtI bx<br />
igAw hY[<br />
Sustainable Development smyN dI pukwr hY[ AijhI qr`kI ijs<br />
50 51
iv`c kudrqI swDnW dw sMjm BirAw iesqymwl Bwv AijhI Development<br />
ijs duAwrw vrqmwn dIAW loVW dI pUrqI Biv`K dIAW nslW dI List qy<br />
nw kIqI jwvy[ Aijhw pRgtwvw World Commission on Environment<br />
and Development ny kIqw hY ikauNik ivSv SWqI, qr`kI Aqy vwqwvrn<br />
Awps iv`c ie`k dUjy qy inrBr hI nhIN blik nw judw hox vwly hn[<br />
ishqmMd vwqwvrn Aqy AwriQk qr`kI Awps iv`c ie`k dUjy qy<br />
inrBr hn, Aijhw Developed Aqy Developing dohW pRkwr dy mulkW<br />
iv`c hY[<br />
grIbI sB qoN worst tweIp dw pRdUSx hY[ grIb ivAkqI ijsnUM do<br />
vkq dI rotI Awpxy pyt dI A`g buJwaux dw iPkr bixAw rihMdw hY, auh<br />
blw ikvyN suKwvyN vwqwvrn bwry soc skdw hY[ vwqwvrn dw ikMnw hI SoSx<br />
ikauN nw huMdw hovy ikauNik ausdI pihl ieh nhIN hY Aqy nw hI ies h`d<br />
q`k ausdI jwxkwrI hY[<br />
iesdy ault Developed mulkW dw pRdUSx vwDU auqpwdn, Nuclear<br />
Radiation swDnW dw Over-exploitation, audXogW dw pRdUSx Awid hn[<br />
ies sdI dy dUsry A`D iv`c swry hI mulkW ’c qr`kI dI r&qwr vDI hY,<br />
pr mnu`K ny jo hrvy vrqy hn, sm`isAw dUx sbweI hoeI hY[<br />
pRwcIn kwl iv`c kotilAw dy ArQ Swsqr iv`c vwqwvrn dI r`iKAw<br />
hryk jIv dw Dwrimk &rz huMdw sI Aqy lok kudrqI vsIilAW dI pUjw<br />
krdy sn, ijvyN hvw, AgnI Aqy bRihmMf dI pUjw[ jIv h`iqAw pwp<br />
smiJAw jWdw sI Aqy bnwspqI nUM Krwb hox nhIN sI id`qw jWdw[ pwxI<br />
bwry ieh Dwrnw sI ik piv`qr jl keI bImwrIAW Aqy duKW dw invwrn<br />
krdw hY[ jIvW nwl zwlmwnw ivvhwr inMdxXog sI[ Dwrnw ies pRkwr<br />
sI ik jo jIv h`iqAw krygw, auh auqnI vwr jMmy-mrygw, ijqny ik aus<br />
jIvn dy srIr au`pr vwl hn Aqy mrn auprMq SWqI nhIn iimlygIp kyH<br />
drKq pUjxXog sn ijnHW nUM k`txw gunwh sI, ijvyN ip`pl, inMm, byl qy byr<br />
Awid[ hr Gr iv`c qulsI dw bUtw SuB Sgn mMinAw jWdw sI[<br />
q`qswr ieh hY ik Drm Aqy pOidAW dw pwlx-poSx is`Dy qOr 'qy Awps<br />
iv`c sMbMiDq mMny jWdy sn Aqy nqIjy vjoN vwqwvrn dI sMBwl[<br />
v`Ko-v`Kry jwnvrW, pMCIAW nUM dyvI dyviqAW nwl sMbMiDq mMinAw jWdI<br />
sI, ijvyN gOV pMCI-ivSnUM dI svwrI, Syr durgw dI svwrI[ rwjsQwn dI<br />
ibSnoeI kOm dr`KqW dI r`iKAw AwpxI jwn dI kImq qy krdy hn[<br />
mwrUQl dy ielwikAW iv`c hirAwvl ibSnoeIAW dy ipMfW iv`c dyKx nUM<br />
imldI hY[<br />
mhwqmw b`uD ny AihMsw dw sMdyS idMidAW mnu`K nUM kudrqI vsIilAW dw<br />
SoSn Gor AprwD d`isAw[ mhwrwjw ASok ny non-voilence nUM s`iBAqw<br />
dw AMg bxwaux dw bIVw cu`ikAw[ jYn Drm dw mUl AwDwr vI jIv Aqy<br />
inrjIv swDnW dI r`iKAw krnw hY[ piv`qr kurwn dw mMnxw hY ik hr<br />
vsqU pwxI qoN pYdw huMdI hY[ A`lHw DrqI dw mwlk Aqy mnu`K mwqr ausdw<br />
rKvwlw hY[<br />
hvw pRdUSx major killer bxky aubirAw hY Aqy krIb iqMn imlIAn<br />
lok Awey swl iesdy iSkwr huMdy hn[ kwrbn dw AwDwr ipCly iqMn<br />
dhwikAW iv`c du`gxw, iqguxw ho igAw hY[ Global Warming iBAwnk rUp<br />
AKiqAwr kr cu`kI hY, iek`lw AmrIkw hI ies ’c vDyry ih`sw pwauNdw hY[<br />
dunIAW dI krIb 40% vsoN sw& pwxI qoN bWJI ho cu`kI hY[ pwxI Aqy bwhr<br />
rihx vwlIAW jIvW Aqy pMCIAW dIAW vDyry jwqIAW ^qm ho cu`kIAW hn[<br />
pIx vwly pwxI qoN hox vwlIAW ibmwrIAW nUM 2.30 qoN 3 imlIAn lok Awey<br />
swl mOq dy mUMh ’c cly jWdy hn[ jMgl ^qm huMdy jw rhy hn[ krIb<br />
90,000 ik. mI. rkbw hr swl jMglW qoN rihq ho irhw hY[ dunIAW dw<br />
2/3 ih`sw soil degradation dw iSkwr hY[ iek`ly Bwrq vrS nUM 25%<br />
cwry dI kmI hY[ 800 spices ^qm ho cu`kIAW hn Aqy 11,000 hor nUM<br />
^qrw hY[ dunIAW dw nO hzwr qoN v`D pMCIAW dIAW iksmW dw 70% Kqm<br />
ho cu`ikAw hY[<br />
Global Warming, Ozone Depletion Aqy Toxic Pollution Awid<br />
nw-p`KI Asr swhmxy Awey hn[ dirAw pRdUSq hox dy nwl-nwl<br />
Deforestation lgwqwr vD rhI hY[ Soil Waste v`fy SihrW dw Awvwz<br />
pRdUSx Aqy hvwvW duAwrw DrqI dw lgwqwr Kurnw A`j ^qry dy inSwn<br />
’qy phuMc cu`ikAw hY[<br />
ivSv bYNk dy ie`k srvyKx muqwbk Bwrq dyS dy 80 iblIAn fwlr<br />
dw swlwn nukswn ibmwrI Aqy pRdUSx kwrn mOqW nwl huMdw hY[ d`KxI<br />
52 53
eySIAw dy iK`qy iv`c mu`K qOr qy sw& pwxI dw if`gdw imAwr, audXogW dw<br />
mYlw, kIt nwSk duAweIAW Aqy hvw pRdUSx icMqw dw ivSw hY[<br />
<strong>gur</strong>bwxI ’c drj <strong>gur</strong>U swihbwnW ny kudrq bwry mnu`K nUM ivvhwr krn<br />
dI soJI b^SI hY[ kbIr jI PurmwauNdy hn :<br />
pwqI qorY mwilnI pwqI pwqI jIau]<br />
ijsu pwhn kau pwqI qorY so pwhn inrjIau]ñ]<br />
BUlI mwlnI hY eyau] siq<strong>gur</strong>u jwgqw hY dyau]ñ]rhwau] (AMg ô÷ù)<br />
scI qyrI kudriq scy pwiqswh]<br />
kudriq qKqu rcwieAw sic inbyVxhwro]ò]<br />
(AMg ôöó)<br />
(AMg õøú)<br />
AMq iv`c smu`cy pRwxI mwqr A`gy bynqI ArzoeI hI kr skdI hW ik hukm<br />
mMn ky rzw ’c rihMidAW jIvn nUM pwqSwh dy d`sy mwrg ’qy c`lidAW nyk<br />
AmlW, s`c dy mwrg, Drm dI pauVI Anuswr jIvn jwc dw auprwlw<br />
krIey[<br />
qyrI kudriq qUhY jwxih Aauru n dUjw jwxY]<br />
ijs no ik®pw krih myry ipAwry soeI quJY pCwxY]ñ] (AMg ññøõ)<br />
jv@dI tks`l dIE~ pRk`Sn`v~<br />
1. SRI <strong>gur</strong>U gRMQ s`ihb jI dI mnu@Kq` nUM dyx (Seminar<br />
Proceedings)<br />
2. SRI <strong>gur</strong>U gRMQ s`ihb jI dI mnu@Kq` nUM dyx - B`g dUj` (Seminar<br />
Proceedings) - sMp`dk, prmjIq isMG pMmI<br />
3. qMU s~J` s`ihb b`p hm`r`<br />
4. The Message of Sri Guru Granth Sahib A Post Modern View:<br />
(Dr. Gurbhagat S)<br />
5. svY pRk`S (pRvcn sMq b`b` su@c` isMG jI)<br />
6. imlby kI mihm` (pRvcn: sMq b`b` su@c` isMG jI)<br />
7. is@K kOx (f`. drSn isMG, cMfIgVH)<br />
8. sMq b`b` s@uc` jI dI Drm Eqy sMsikRqI nMU dyx-f`. <strong>gur</strong>Bgq<br />
isMG (Seminar Proceedings)<br />
___________________________________________________<br />
*fwierYktr, nMnHI CW (AYs.jI.pI.sI.)<br />
<strong>gur</strong>bwxI qy vrqmwn sm`isAw<br />
(vwqwvrx dy ivSyS pRsMg iv`c)<br />
*fw. ieMdrjIq isMG vwsU<br />
mnu`K pRikrqI dw gOrv qy ivSyS cmqkwr hY, jo l`KW virHAW qoN<br />
pRikrqI sMg s&r kr irhw hY[ ivkmwkUlqw qy qlwS dIAW mu`FlIAW<br />
rucIAW kwrn ies dy ^zwinAW dI Koj pRqI smripq irhw hY[ Awpxy<br />
jIvn dI sMpUrnqw leI mnu`K pRikRqI qoN keI DrmW dI auqpqI vI kr<br />
irhw hY qy AwpxI izMdgI dIAW loVW dI pUrqI vI[ ijauN-ijauN <strong>igAwn</strong> dI<br />
pRbInqw vDI auh jMglI pwSivk jIvn qoN dUr qurdw igAw qy pyiSAW dI<br />
muhwrq pRwpq krky SihrW dI sQwpqI v`l ruicq huMdw igAw[ Ajoky Xùg<br />
q`k phuMc ky ausny tYknwlojI qy AwrQk AwDwr vwlI s`iBAqw nUM siQr<br />
kr ilAw hY[ ies smu`cI pRikirAw dOrwn aus dy pRikrqI nwloN sMbMD tu`t<br />
gey hn[ hux aus leI pRikRqI pihlW vWg ivsmwd dw somw nhIN rhI, sgoN<br />
pdwrQk loVW dw somw bx geI hY[ jIvn imAwrW dy bdlwv ny vsqW<br />
dIAW AnMq loVW auqpMn kIqIAW, ijnWH dI pUrqI leI mnu`K ny bnspqI<br />
qy jMgl Awid sw& krky vwqwvrn nUM AsMquilq kr id`qw[ kudrqI KixjW<br />
nwl BrpUr DrqIAW qwkqvr mulkW dI llcweI nzr dw kyNdr bx<br />
geIAW[ nqIjy vjoN iBAwnk jMgW swhmxy AweIAW Aqy AMimRqmeI vwqwvrn<br />
zihrI hiQAwrW dI zihr nwl pRdUiSq ho igAw[ mnu`K dIAW ienHW gUrmwnvI<br />
srgrmIAW kwrn hux vwqwvrn dI Apiv`qrqw dI sm`isAw<br />
auqpMn ho geI hY qy mnùKI hoNd nUM ^qrw pYdw ho igAw hY[ ies smùcy sMdrB<br />
iv`c <strong>gur</strong>miq mnu`K nUM, bRihmMf, jgq, pRikrqI Aqy mwnv pRqI ivSyS<br />
idRStIkox pRdwn krdI hY Aqy vwqwvrn dI iBRStqw dy kwrnW nUM mnùK dI<br />
AwpxI hI srMcnw iv`coN KojdI hY[ <strong>gur</strong>miq dI ksOtI iv`c vwqwvrn dy p`K<br />
qoN mnu`K dIAW vrqmwn sm`isAwvW pRqI icMqn krn qy hyT ilKy p`K<br />
auBrdy hn[<br />
1 vwqwvrn dI iBRStqw dy mUl sRoq<br />
(a) mwiek vwqwvrn<br />
(A)mnu`KI vwSnwvW<br />
(e) kdrW kImqW dw inGwr<br />
54 55
2 vwqwvrn dI piv`qrqw leI <strong>gur</strong>miq dI AgvweI<br />
(a) mn`uK dw dYvIkrx<br />
(A)mnu`KI vwSnwvW dw auQwn<br />
3 smu`cy jIv-mMfl dI vwqwvrixk sm`isAw<br />
(a) vwqwvrn dy mUl q`qW pRqI skwrwqimk idRStI<br />
(A)mnu`K dI sur`iKAw qy siqkwr<br />
(e) kudrq dy jIv jMqUAW pRqI snyh<br />
4 DrqI qy hlImI rwj dI sQwpqI<br />
(a) nwm jpxw, ikrq krnw, vMf Ckxw<br />
(A)s`cI su`cI rihxI<br />
(e) qrkSIlqw<br />
5 vwqwvrixk ieksurqw<br />
6 swr kQn<br />
auprokq p`KW sMbMDI sMKyp jwxkwrI nwl mnu`K bRihmMf nwl Awpxy<br />
irSqy nUM nvyN isry qoN ivcwr ky vwqwvrn dI sur`iKAw pRqI jwgrUk ho<br />
skdw hY[ auprokq p`KW dw vrnx hyT ilKy FMg nwl kIqw jWdw hY:<br />
1 vwqwvrx dI iBRStqw dy mUl sRoq<br />
(a) mwiek vwqwvrx<br />
<strong>gur</strong>U Amrdws jI Anuswr mnùK Awpxy jnm lYx nwl hI mwiek vwqw<br />
vrx iv`c pRvyS kr jWdw hY[ auh prm hkIkq nwloN tu`t jWdw hY,<br />
pdwrQk iqRSnw dw iSkwr huMdw hY, auh mwieAw dI pUrn ADIngI kbUl<br />
kr lYNdw hY[ aus nUM r`b B`ul jWdw hY, aus iv`c sMswrk moh aupjdw hY qy<br />
mwiek pdwrQW dw pRym aus qy hwvI ho jWdw hY[ ijvyN:<br />
ilv CuVkI lgI iqRsnw mwieAw Amru vrqwieAw]<br />
eyh mwieAw ijqu hir ivsrY moh aupjY Bwau dUjw lwieAw] (AMg ùòñ)<br />
r`b Bùlx dI siQqI iv`c mnùK BrmIlI idRStI dw iSkwr ho jWdw hY[ aus<br />
nUM au~qm vsqW GtIAw qy GtIAw vsqW au~qm jwpdIAW hn[ kudrq iv`coN<br />
kwdr dI Jlk aùf jWdI hY[ hux pRikqk iv<strong>igAwn</strong> mnùK nUM lwB phuMcwaux<br />
dy nwl-nwl iesdI pRikRqI nwl t`kr dw kwrn bx igAw hY[ pihlW<br />
bRihmMf dI kul pRikirAw mnuu`K leI ArQ BrpUr sI, hux mnu`K qy pRikRqI<br />
dI ieksurqw nSt ho geI hY[ ienHW ivclw sMquln ivgV igAw hY ijs<br />
dw kwrn mnùK Aqy pRmwqmw dI iekswrqw dw tùtxw hY[ 2 hux pRikRqI mnùK<br />
iv`c ies dy krqw nwl juVn dI iQrkn pYdw nhIN krdI[ aus iv`c<br />
isrjnw qoN isrjnhwr q`k, rUp qoN ArQ q`k, ByK qoN s`c q`k jwx dI<br />
SkqI nhIN rhI[<br />
sMswrk moh aupjx dI siQqI iv`c kudrq mn`K leI ‘bilhwrI<br />
kudrq visAw’ vwly rU hwnI pRBwv vwlI nhIN rihMdI sgoN aus dI nzr,<br />
ies dI aupj mwl dOlq qy huMdI hY[ mnu`K leI hux vihMdw pwxI sIqlqw,<br />
rvwnI jW gqISIlqw dw pRqIk nhIN, sgoN ieh ibjlI pYdw krn dw swDn<br />
hY[ hux vwqwvrx dy pRmu`K soimAW pvx, pwxI qy DrqI nUM mnu`K inrol<br />
pdwrQk idRStIkox qoN vyKdw hY qy ienHW dy sMquln ivgwVn qy qu`l jWdw<br />
hY[<br />
‘Bwau dUjw lwieAw’ dI siQqI iv`c mnu`K prm hsqI dy mukwbly qy<br />
AwpxI v`KrI hoNd kwiem krky mUl eykqw qoN tu`t ky, dUeI dÍYq dw iSkwr<br />
ho ky dUjIAW DrqIAW qy kwbz hox leI hmlwvr dw rUp A^iqAwr kr<br />
lYNdw hY[ ies dSw iv`c auh mnu`Kqw nUM nSt krn dy nwl-nwl vwqwvrx<br />
nUM vI iBRSt krn l`g pYNdw hY[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI dy smyN iv`c kdy bwbr<br />
ny hmlw krky, hIry vrgy Anmol BwrqIAW dw ivnwS krdy hoey ie`QoN dy<br />
irhwieSI sQwnW, mkwnW dI brbwdI kIqI sI[ ijvyN:<br />
eyqI mwr peI krlwxy qYN kI drdu n AwieAw] 3<br />
rqn ivgwiV ivgoey kuqNØI muieAw swr n kweI] 4<br />
Qwn mukwm jly ibj mMdr muiC muiC kuier rulwieAw] 5<br />
(A)mnu`KI vwSnwvW<br />
mnùK mnovygI qrMgW iv`c rihx vwlw pRwxI hY[ jwx bùJ ky, aulwrmeI<br />
vqIry rwhIN ies AOgux qy bdIAW shyVdw hY[ iesdI ivvyk bu`DI mlIn ho<br />
jWdI hY[ ieh kwm kRoD, loB, moh, AhMkwr qy kwbU Aw jWdw hY[ ienHW pMj<br />
kwmwidk pRikrqIAW rwhIN aupjdIAW vrqmwn sm`isAwvW dw lyKw-joKw<br />
ies pRkwr hY[<br />
kwm: smwjk Apiv`qrqw dw sRoq<br />
56 57
kwm dI pRikrqI dw sihj rUp gRihsq jIvn hY jo mnu`K nUM pSU jgq qoN<br />
viKAwauNdw hY[ gYr ivvhwirk ijnsI sMbMD smwjk Apiv`qrqw dI<br />
sm`isAw auqpMn krdy hn[ GrylU jIvn dI brbwdI qy smwijk AsMqoS<br />
dw kwrn bxdy hn[ ieh sm`isAwvW qy JgVy iBAwnk klys iv`c bdl<br />
ky mnùKI jwiedwdW dy nukswn ienswnW dI kqlogwrq qy kudrqI nsIilAW<br />
dy ivnwS dw kwrn bxdy hn[ iesy leI <strong>gur</strong>bwxI iv`c pr iesqrI dy sMg<br />
nUM s`pW sMg rihx dy brwbr d`isAw igAw hY[ vrqmwn rUp iv`c eyfz<br />
vrgy iBAwnk rog dw kwrn ieh pRivqrI hY[ Awid gRMQ dI is`iKAw qy<br />
AwDwirq is`K rihq mirXwdw pr iesqrI gmn jW pr-purS nwl sMbMD<br />
r`Kx vwly nUM is`K Drm iv`coN Cyk idMdI hY[ ies sMbMD iv`c <strong>gur</strong>bwxI dy<br />
Purmwn ies pRkwr hn:<br />
jYsw sMgu ibsIAr isau hY ry qYso hI iehu pr igRhu]ò] 6<br />
Gr kI nwir iqAwgY AMDw] pr nwrI isau GwlY DMDw]<br />
Gr kI nwir iqAwgY DMDw pr nwrI isau GwlY DMDw]<br />
pwpI kw Gru Agny mwih] jlq rhY imtvY kb nwih] 7<br />
kRoD: ivSv ASWqI dw sRoq<br />
kRoD dw pRkop ivSv-ASWqI dI smìsAw nUM auqpMn krdw hY[ dunIAW dIAW<br />
iBAwnk jMgW iv`c ieh pRivrqI KulH KyfdI hY[ inaUklIAr hiQAwrW dy<br />
pRXog nwl dirAwvW qy smuMdrW dw pwxI zihrIlw ho jWdw hY[ dunIAW dI<br />
dUjI jMg smyN AYtm bMD rwhIN kIqI hIroSImw qy nwgwswkI dI qbwhI dy<br />
AsrW qoN auQoN dI zmIn Ajy q`k vI b`c nhIN skI[ Ajokw Xùg rwjnIiqk<br />
ivroDW AwpsI tkrwau, smwjk ASWqI, nYiqk plwien, byivSvwsI qy<br />
Aws inrwsqw dw, pwry vrgI hlc`l dw Xùg hY[ lgdw hY ijvyN mnùK jwqI<br />
iPr kbIlwvwd Aqy jMglI s`iBAwcwr v`l v`D rhI hY[ Drq vwsIAW dI<br />
mwnisk ADogqI DrqI dy ishqmMd vwqwvrx dw ivroDI rUp Dwrn kr<br />
rhI hY[ ies pRivrqI dy mwrU AsrW pRqI sucyq krn dI pRyrxw <strong>gur</strong>bwxI<br />
dy hyT ilKy Purmwn idMdy hn:<br />
nw ko bYrI nhI ibgwnw sgl sMig hm kau bin AweI] 8<br />
BY kwhU kau dyq nih nih BY mwnq Awn] 9<br />
loB: jmInI Kory qy AMn dI kmI dw sRoq<br />
loB dI lwlsw ny mnu`K iv`c vwDU loVW nUM jnm id`qw hY[ ivKwvy dy<br />
jIvn-imAwrW ny Swndwr iemwrqW iv`c rihx dI pRivrqI auqpMn kIqI<br />
hY[ AwDuink jIvn iv`c iemwrqI l`kVI dy pRXog iv`c mMgW dw vwDw hoieAw<br />
hY[ ies mMg nUM pUrw krn leI bySumwr jMgl k`t ky DrqI nUM vsqrhIx<br />
kr id`qw igAw hY ijs dw nzIjw inrMqr bwrSW kwrn kwPI BUmI Kory dw<br />
iSkwr ho geI hY[ ieh Korw aupjwaU zmInW nUM mwrUQl iv`c bdl skdw<br />
hY[ zmIn au~pr pwxI dI AxhoNd dy kwrn mwnvI jIvn dI kwiemI AsMBv<br />
ho skdI hY[ DrqI dI kùl 11% aupjwaU zmIn au~qy Cy iblIAn lok Anwj<br />
loVW leI zmIn qy inrBr hn[ AMn dI zbrdsq kmI ny eySIAw,<br />
A&rIkw qy lyitn AmrIkw ivc dMigAW nUM auqpMn kr id`qw, ijs nwl<br />
rwjnIqk AsiQrqw, BùK dy grIbI dIAW smìsAwvW auqpMn ho geIAW hn<br />
qy smu`cy ivSv dy Amn leI sMkt KVHw ho igAw hY[ ies sMbMD iv`c<br />
AmrIkw dy swbkw pRDwn mMqrI rUzvYlt dw kQn iDAwnXog hY:<br />
iksy kOm dw ieiqhws smùcy qOr ’qy au~QoN dy vwsIAW dy DrqI pRqI vqIry,<br />
ies dI sWB sMBwl qy idlcspI dy AwDwr qy iliKAw jWdw hY[ 10<br />
so sMswr, dyS qy kOm dy vfyry ih`qW nUM swhmxy r`K ky, rihx sihx iv`c<br />
swdgI ilAwaux dI zrUrq hY qWik ru`KW dw srmwieAw bc sky[<br />
moh: iBRStwcwr dw pRqIk<br />
moh dI pRikrqI ny iBRStwcwr qy ienswnI ieKlwk nUM ^orw lgw id`qw<br />
hY[ v`K-v`K ivkws-skImW, d&qrI p`Dr qy pUrIAW kr id`qIAW jWdIAW<br />
hn qy pYsw AiDkwrIAW dI jyb iv`c clw jWdw hY[ iesy leI jnqw nUM<br />
tùtIAW sVkW, tùty-Pùty qy shUlqW ivhUxy hspqwl qy tùtIAW b`sW imldIAW<br />
hn[<br />
sVkW qy au~fdI DUV vwqwvrn nUM gMDlw krdI rihMdI hY[ kwr^winAW<br />
dw vwDU gMdw pwxI dirAwvW, nihrW iv`c rl ky pIx vwly pwxI nUM dUiSq<br />
krdw hY[ bMbeI, id`lI, sUrq, Aihmdwbwd, luiDAwxw Awid Sihr pRdUSx<br />
dI mwr hyT Aw gey hn[ so moh dI pRivrqI nUM n`Q pw ky, vwqwvrn dI<br />
Su`Dqw v`l viDAw jw skdw hY[<br />
AhMkwr: mnu`KI gulwmI qy Dwrimk ihMsw dw sRoq[<br />
AhMkwr AQvw haumY dI Bwvnw sMswr dIAW smUh sm`isAwvW dw sRoq<br />
58 59
hY[ ieh Bwvnw mnu`KI Awqmw iv`c qVp qy du`K pYdw krdI hY qy mnu`K<br />
dUijAW pRqI kTorqw dw vqIrw ApxwauNdw hY[ ijvyN:<br />
hMaumY AMdir KVku hY KVky KVik ivhwie]<br />
hMaumY vfw rogu hY mir jMmY AwvY jwie] 11<br />
haumY dI pRivrqI kwrn ivkisq dyS, G`t ivkisq dySW 'qy hmly krdy<br />
rihMdy hn ikauNik aunHW dI lwlc BrI nzr aunHW dy kudrqI soimAW 'qy huMdI<br />
hY[ AmrIkw v`loN ierwk 'qy kIqw h`lw auQoN dy kudrqI qyl nUM hiQAwaux<br />
nwl sMbMiDq sI[ Alp sMiKAkW dI zbrI Drm bdlI qy Dwrimk ihMsw<br />
vI iesy haumY dI pRikrqI ADIn hI kIqI jWdI hY ijs kwrn smwijk<br />
qbwhI keI rUpW iv`c swhmxy AwauNdI hY[ ip`Cy ijhy ivSv ihMdU prISd qy<br />
bjrMg dl Awid iPrkU sMgTnW ny auVIsw dy kMDmwl ijlHy iv`c 101<br />
eIsweI crcw qy h`l kIqy qy 27000 eIsweIAW nUM riPaUzI bnx 'qy mzbUr<br />
kr id`qw[ is`KW nUM ihMdU m`q dI sw^ d`s ky, ienHW dy isDWqk hmly huMdy<br />
rihMdy hn[ AMnHI kOm pRsqI iv`c mnu`KI qbwhI dy bIj luky huMdy hn[ ies<br />
sm`cy sMdrB iv`c Anyk DrmW dw snmwn krn vwlw <strong>gur</strong>miq dw smUh<br />
DrmW nUM pRPu`ilq krn dw isDWq, smwijk vwqwvrx, kudrqI vwqwvrx<br />
dI sur`iKAw Aqy SWqI leI Swndwr BUimkw inBw skdw hY[<br />
(e) kdrW-kImqW dw inGwr<br />
Ajoky KpqkwrI s`iBAwcwr ny s`iBAwcwrk sMkt auqpMn kr id`qw<br />
hY[ Anyk vsqUAW dy inrmwx nwl kdrW kImqW dI mh`qqw gRihxI geI<br />
hY[ ^udgrzI lwlc, Awphudrwpx, vìfAW dI g`l nw mMnxw, &zUl KrcI,<br />
ivKwvw, kwmuk-Btkx, AsMquln jIvn, Ajoky mnu`K dI rihxI-bihxI dy<br />
l`Cx hn[ kMipaUtr Xu`g iv`c mnu`K ny qknIkI ivkws dIAW is^rW nUM<br />
CUihAw hY pr au~qm mnu`K dI isrjnw dw sMklp pUrw nhIN hoieAw ijs<br />
kwrn mnu`K hr vyly lV irhw hY, Awpxy Awp nwl jW dUjy mnu`KW nwl[<br />
swrw sMswr kurUkSyqr bx cùkw hY[ ienHW swrIAW lVweIAW c nzlw DrqI<br />
qy aus dy kudrqI vwqvrn aupr ifgdw hY[ kudrq dIAW sohxIAW vwdIAW<br />
qy hrIAW-BrIAW AwbwdIAW bMbW dy DUMey dI Byt ho rhIAW hn[<br />
2 vwqwvrn dI piv`qrqw leI <strong>gur</strong>miq dI AgvweI<br />
(a) mnu`K dw dYvIkrx:<br />
auprokq ZYr-mwnvI kImqW dw kwrn mnu`K dw Awpxy Awp nUM isr&<br />
nIvyN AwSy nwl ie`k rUp krnw hY jdik auh AwpxI sm`ucI pRikrqI<br />
Anuswr nIvyN Awpy qy aucyry Awpy dw sumyl hY[ pRis`D mno iv<strong>igAwn</strong>I Prwief<br />
ny Acyq-mn nUM isr& pwSivk p`Dr qy r`iKAw pr <strong>gur</strong>miq ny mnu`K dy<br />
AWqirk sMswr nUM ‘rwm kI AMS’ krwr id`qw qy mnu`K nUM AwpxI pRikrqI<br />
bwry sMpUrn qy shI jwxkwrI id`qI[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI Anuswr ij`Qy srIr<br />
iv`c ivkwrW dI AgnI hY, auQy SWq suBwA dI bnspqI vI hY[ ij`Qy ies<br />
iv`c sUrj dw qyj hY, auQy cMd vrgI SIqlqw vI hY[ 12<br />
ij`Qy srIr kwm-kRoD dw ngr hY[ auQy ieh hrI dw mihl vI hY[ 13<br />
ies qrHW AwpxI shI pRikrqI dy <strong>igAwn</strong> duAwrw mnu`K dw eISvr iv`c<br />
pirvrqn sMBv hY[ bdlI dI ieh pRikirAw AQvw sm`ucw dYvIkrn <strong>gur</strong>U<br />
dI AgvweI iv`c hI ho skdw hY, ijvyN:<br />
bilhwrI <strong>gur</strong> Awpxy idauhwVI sd vwr]<br />
ijin mwxs qy dyvqy kIey krq n lwgI vwr] 14<br />
(A)mnu`KI vwSnwvW dw auQwn:<br />
<strong>gur</strong>U nwnk dyv jI ny mnu`KI srIr dy sMpUrx iKVwE qy KuShwlI BrIAW<br />
kwm, kRoD dIAW BwvnwvW nUM rMby bxwaux leI ikhw qW ik ienHW pwSivk<br />
pRikrqIAW dw auQwn ho sky[ 15 <strong>gur</strong>miq ny r`bI mwrg dI qlwS leI loB<br />
nMU ikRq iv`c qy moh nUM <strong>gur</strong>U dI pRIq qy ivSv dI pRIq iv`c bdlx dI isPwirS<br />
kIqI[ AhMkwr dI Bwvnw nUM gOrv dI Bwvnw iv`c bdlx leI pRyirAw[<br />
ieh pMjy vwSnwvW SkqISwlI Awpxy swDy hoey srUp iv`c, mnùK nUM mwnisk<br />
rogW sogW qoN injwq duAwauNdIAW hn qy aus nUM mwiek mOq qoN bcw ky, Awpxy<br />
somy pRBU nwl ie`kim`k krn iv`c shwiek huMdIAW hn[ ijvyN:<br />
pMjy bDy mhwblI kir scw FoAw]<br />
Awpxy crx jpwieAnu ivic dXu KVoAw]<br />
rog sog siB imit gey inq nvw inroAw]<br />
idnu rYix nwmu iDAwiedw iPir pwie n moAw]<br />
ijs qy aupijAw nwnkw soeI iPir hoAw]2] 16<br />
3 sm`ucy jIv-mMfl dI vwqwvrixk su`riKAw<br />
sm`ucy jIv-mMfl iv`c <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI Anuswr rwqW, ru`qW, iQ`qW,<br />
60 61
vwr, pOx, pwxI qy pwqwl dI AgnI Awid Swiml hn[ ienHW swirAW dy<br />
ivckwr DrqI Drmswl dy rUp iv`c kwiem hY[ Drmswl qoN sp`St Bwv<br />
ieh hY ik ieh sMswr Drm ArQw krq`v inBwaux dI QW hY, Awqimk<br />
rucIAW dy pRsMg dI QW hY, AiDAwqimk qOr qy au~nq hox dw vsIlw hY[<br />
DrqI pRqI Aijhw idRStIkox mnu`K nUM ies dy swDnW dI lu`t-Ksu`t dI<br />
AwigAw nhIN idMdw sgoN aus nUM ie`k pRwhuxy dy rUp iv`c, AnuSwsn qy sMjm<br />
iv`c, ienHW dI vrqoN krky, AglIAW pIVHIAW nUM sONp dyx leI izMmyvwr<br />
bxwauNdw hY[<br />
(a) vwqwvrn dy pRmu`K q`qW pRqI skwrwqimk idRStI<br />
pOx, pwxI qy DrqI vwqwvrn dy pRmu`K q`q hn[ <strong>gur</strong>bwxI iv`c ienHW<br />
pRqI krmvwr <strong>gur</strong>U, ipqw qy mwqw SbdW dw pRXog krky, ienHW dw snmwn<br />
kIqw igAw hY[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI dw ieh Purmwn ‘pvx <strong>gur</strong>U pwxI ipqw<br />
mwqw Driq mhqu] idvs rwiq duie dweI dwieAw]’ 17 ies lokokqI dw<br />
rUp Dwrn kr igAw hY[ hvw dw drjw <strong>gur</strong>U dy brwbr hY ikauNik ieh dovyN<br />
hI mnu`KI s`iBAwcwr nUM pRBwivq krdy hn ijvyN hvw mwnsUn pOxW dy rUp<br />
iv`c vrKw ilAwauNdI hY qy aupj dy rUp iv`c mnu`KW nUM mwlo-mwl kr idMdI<br />
hY[ 18 iesy qrWH <strong>gur</strong>U dI d`sI hoeI jIvn jWc mnu`KW nUM dunIAwvI qy rUhwnI<br />
dOlq nwl BrpUr kr idMdI hY qy aunHW leI iqRpqI qy Awqimk SkqI pRdwn<br />
krdI hY[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI nUM hvw nUM <strong>gur</strong>U dI pdvI dy ky ies dI piv`qrqw<br />
qy Su`Dqw v`l mnu`K dw iDAwn iK`icAw hY[<br />
pwxI, ipqw vWg hI mnu`KW, jIv jMqW dI pwlxw krdw hY[ pwxI ibnW<br />
KyqI kumlw jWdI hY qy dyS dI AwriQkqw fol jWdI hY[ pwxI smuMdr dw rUp<br />
Dwr ky, vpwr qy AwvwjweI dy swDn dy rUp iv`c dyS dy AnMq ivkws dw<br />
kwrn bxdw hY[ <strong>gur</strong>bwxI dy hyT ilKy Purmwn pwxI dI surìKAw, piv`qrqw<br />
qy Su`Dqw dI kwiemI dy sMbMD iv`c ivSyS hn[<br />
pihlw pwxI jIau hY ijqu hirAw sBu koie] 19<br />
jl ibnu swK kumlwvqI aupjih nwhI dwm] 20<br />
DrqI : DrqI mnu`K dy jIvn inrbwh dw somw hY[ DrqI dI ku`K iv`coN<br />
inkldy Kixj pdwrQ koielw pYtrolIAm, lohw, qWbw, AYlmInIAm qy<br />
is`kw keI audXogW dw AwDwr hn[ hIry, sony, cWdI Awid mnùKI AmIrI dI<br />
Swn hn[ DrqI dI AijhI aupXoigqw kwrn <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI ny ies nUM<br />
mW hox dw ruqbw pRdwn kIqw qW ik mnu`K ies nUM mW ijMnI SrDw qy Awdr<br />
mwx dy sky qy ies dy kudrqI soimAW dw ivnwS nw kry[ <strong>gur</strong>U Amrdws jI<br />
dw hyT iliKAw kQn mnùKqw pRqI hmdrdI qy dieAw dw sbUq hY qy DrqI<br />
dI sur`iKAw pRqI jwgrUk krdw hY:<br />
jgqu jlµdw riK lY AwpxI ikrpw Dwir]<br />
ijqu duAwrY aubrY iqqY lYhu aubwir] 21<br />
(A) mnu`K dI sur`iKAw qy siqkwr<br />
<strong>gur</strong>miq Anuswr mnu`K ies gRih (Planet) qy Adu`qI pRwxI hY[ ieh<br />
cOrwsI l`K jUnW dw isrdwr hY[ DrqI qy ies au~qy vsx vwly mnùK nUM shI<br />
slwmq r`Kxw smu`cI mnu`Kqw dw Prz hY[ mnu`K nUM mu`K ^qrw aunHW mnu`KW<br />
qoN hY jo AnYiqkqw, gYr mwnvI qy pwSivk pRivrqIAW vwly hn[ ieh<br />
DrqI Amn psMd nyk mnu`KW leI hY nw ik Amn dy doKIAW leI[ <strong>gur</strong>U<br />
Arjn dyv jI Anuswr ieh DrqI sMq-AwqmwvW dy leI isrjI geI hY[ 22<br />
<strong>gur</strong>U Arjn dyv jI Anuswr ie`Qy AYsw inzwm hoxw cwhIdw hY ijs iv`c<br />
mnu`Kqw dy doKI KOrU nw pwaux qy Bly mnu`K pRsMn-ic`q GuMMm iPr skx[ 23<br />
sUPI Swier bwbw PrId Anuswr kTorqw qy bdly dI Bwvnw qoN mukq<br />
ivAkqI smwjk vwqwvrn nUM qMdrusq qy Arog r`K skdy hn[ iPr bol<br />
mwnvI ivAkiqqv nUM z^mI krdy hn Aqy im`Ty bol idl dy z^mW qy mlHm<br />
dw kMm krdy hn[ 24<br />
<strong>gur</strong>U Amrdws jI mnùK dy srIr nUM hirmMdr dw ruqbw idMdy hn jo pRBU<br />
ny Awp svwirAw hY[ 25 mnu`K dy siqkwr iv`c r`b dw siqkwr luikAw<br />
hoieAw hY[ mnu`K dI kyvl Awqmw hI nhIN sgoN aus dw srIr vI pRmwqmw<br />
dw pRqIk hY[ pRis`D sU&I dwrSink mnsUr Anuswr r`b mnùK rwhIN dunIAW<br />
iv`c pRgt hoieAw hY[ 26 swry mnu`K r`bI AMS kwrn Awps iv`c BweIvwl<br />
hn[ mnu`K pRqI AYsI bulMd soc mnu`KI nsl nUM ^qm krn vwlIAW<br />
srgrmIAW nUM rok skdI hY[<br />
(e) kudrq Aqy jIv-jMqUAW pRqI snyh<br />
<strong>gur</strong>bwxI iv`c jIv-jMqUAW dw jIvn ies FMg nwl ibAwn kIqw igAw<br />
hY ik mnùK ienHW qoN mhwn bxn leI pRyrxw lY sky[ ijauNdy jIA, pSU Aqy<br />
62 63
jIv-jMqU mnùK leI pSU DMn dy rUp iv`c aus dI jwiedwd bxdy hn[ mrn<br />
qy ieh pSU swfy keI kwj suAwrdy hn, pr ienHW dy mukwbly mnu`K jINdy<br />
jIA nwm-ivhUxy iDRg lwhnx vwly krm krdy hn qy mrn qy ienHW dw<br />
srIr iksy vI kMm nhIN AwauNdw[ 27 keI pMCI ijvyN kW, cIlW qy ig`dW Awid<br />
jwxy-Axjwxy AwpxI ^urwk l`Bdy hoey ‘s&weI syvk’ dw kMm krdy hn[<br />
pr ipClIAW do sdIAW dOrwn mnùK pRikrqI nwl ie`kim`k ho ky rihx dI<br />
QW ies qy pRbl hox Aqy ies nUM ij`qx dy sMGrS iv`c pY igAw hY[ 28 ijs<br />
nwl pOidAW qy jwnvrW dIAW Anyk iksmW ^qm ho geIAW hn[ kdI<br />
jIv-jMqU Kwx pIx dIAW AwdqW dy Byt cVH rhy hn[ <strong>gur</strong>miq dy rvwdwrI<br />
sihxSIlqw, sih-hoNd dy isDWqW qy kudrqI vMnsuvMnqw pRqI auswrU qy<br />
audwrvwdI vqIry pRqI jwgrUk hox dI s^q zrUrq hY qW ik kudrq dI<br />
suMdrqw qy sihj nUM kwiem r`Kx vwly ienHW byzubwn jIv-jMqUAW qy pMCIAW<br />
dI sur`iKAw XkInI bxweI jw sky[<br />
4 DrqI qy hlymI rwj dw sQwpqI<br />
(a) nwm jpxw, ikrq krnw, vMf Ckxw:<br />
nwm jpx, ikrq krn qy vMf Ckx dy iqMn p`KI Aml dI buinAwd<br />
au~qy ausirAw hlImI rwj dw AwdrS DrqI dy vwqwvrn nUM sMquln iv`c<br />
r`K skdw hY[ nwm-cyqnw mnu`K nUM pRBU-AMSI bxwauNdI hY[ ieh pRBU AMSI<br />
mnu`K hr pSU-pMCI qy pRwxI nUM kwbU iv`c r`Kx vwly hukm nUM pCwx skdw<br />
hY qy auh kudrq dy sihj Aqy sMjm dy AnuSwsn nUM Apxw lYNdw hY qy<br />
pdwrQk qy Awqimk ivkws duAwrw sMswr dy vwqwvrn dw sMquln vI<br />
bxweI r`Kdw hY[ ikrq krn qoN Bwv hr qrHW dw kMm krn qoN nhIN sgoN<br />
h`QI ikrq krn qoN hY[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI dw Purmwn ‘Gwil Kwie ikCu<br />
hQhu dyie] nwnk rwhu pCwxih syie]’ ikrq krn dI mh`qqw nUM idRV<br />
krvwauNdw hY[ <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI ny AwpxI jIvn-Xwqrw dy d`s vrHy<br />
krqwrpur iv`c hl vwh ky <strong>gur</strong>is`KW iv`c ikrq krn dw jzbw pYdw<br />
kIqw[ iesy jzby nUM v`K-v`K Dwrimk qy ieiqhwsk AsQwnW qy cldy<br />
lMgrW, qy kwr syvwvW iv`c dyiKAw jw skdw hY[ sMq blbIr isMG<br />
‘sIcyvwl’ rwhIN vyeIN ndI nUM piv`qr krn dI lihr dI s&lqw dw kwrn<br />
vI iehI zzbw hY[ vMf Ckx qoN Bwv KuSI ipAwr Aqy AnuBv dI pRwpqI<br />
nUM dUijAW nwl sWJw krn qoN hY[ vMf Ckx dw Gyrw ivSwl qoN ivSwl kIqw<br />
jw skdw hY[ mn`uK srb`q dy Bly dI Bwvnw ADIn iv<strong>igAwn</strong> qknwlojI,<br />
vwDU aupj qy vwDU audXoigk SkqI nUM G`t ivkisq dySW nwl sWJI kr<br />
skdw hY qW ik auQoN dy lok vI Awpxy vwqwvrn qy kudrq Anuswr PslW<br />
lY skx qy audXog sQwipq kr skx[ ies qrHW mwnvqw dy hr qrHW du`K<br />
dw invwrx krky sB pwsy su`K vrqw ky ivSv p`Dr qy <strong>gur</strong>miq snuswr<br />
hlImI rwj dw supnw pUrw ho skdw hY[ 29<br />
(A) s`cI su`cI rihxI:<br />
<strong>gur</strong>miq ny mnu`K nUM s`cI-su`cI rihxI pRdwn kIqI jo ies nUM AMdroNbwhroN<br />
piv`qr krdI hY[ iesy leI <strong>gur</strong>U nwnk dy pMQ leI BweI <strong>gur</strong>dws<br />
ny ‘inrml pMQ’ dw lkb id`qw[ 30 ies pMQ iv`c s`cI rihxI nUM s`c qoN vI<br />
au~pr drjw pRwpq hoieAw[ 31 ieh s`cI rihxI mnùK nUM iBRStwcwr qoN mukq<br />
krdI hY[ kOmI Awcrn dI auswrI iv`c shweI huMdI hY qy jIvn dI<br />
piv`qrqw dw sRoq vI bxdI hY[ jIvn dI piv`qrqw qoN ibnW vwqwvrn dI<br />
piv`qrqw nhIN r`KI jw skdI[ jo krmW nUM DrqI bxw ky <strong>igAwn</strong> dw bIj<br />
pwaux nwl pRwpq huMdI hY[ ies leI s`c dy pwxI Aqy ikswn dI isdk<br />
idlI dI zrUrq huMdI hY[ 32 ijvyN :<br />
Amlu kir DrqI bIju sbdo kir sc kI Awb inq dyih pwxI]<br />
hoie ikrswxu eImwnu jMmwie lY iBsqu dojku mUVy eyv jwxI]<br />
mqu jwx sih glI pwieAw]<br />
mwl kY mwxY rUp kI soBw iequ ibDI jnmu gvwieAw] 32<br />
(e) qrkSIlqw:<br />
auprokq s`cI sùcI rihxI iv`c <strong>igAwn</strong> hI ienswn dw rihbr huMdw hY[<br />
ausdI bùDI AQvw qrkSIlqw kTor pRMprwvwd dy jwdU nUM qoVdI krmkWfW<br />
qy mnwhIAW dy qyg dwieihAW ‘coN jIvn nUM k`FdI qy ies nUM gqISIlqw dw<br />
rUp idMdI hY[ ieh qrkSIlqw hI SuB krmW dw sRoq bxdI hY ikauNik ibK<br />
bIj ky, AMimRq dI Aws r`KxI inAW qy AwDwirq pUrI nhIN auqrd[ 33 ie`Qy<br />
qrkSIlqw ivAkqIAW nUM vwqwvrn Apiv`qr krn vwly q`qW qoN mukq<br />
krky vwqwvrn dI piv`qrqw v`l lY jWdw hY ikauNik suhj qy suMdrqw dI<br />
qlwS mnu`K dI muFlI pRikrqI hY[ ieh muFlw suBwA aus nUM sihjy hI<br />
vwqwvrn dI Su`Dqw v`l qor lYNdw hY[<br />
64 65
5 vwqwvrixk ieksurqw<br />
<strong>gur</strong>miq ny mnùK dy swhmxy vwqwvrixk ieksurqw dw AwdrS rìKAw<br />
qW ik auh sMswr dw Amn dw tIcw pRwpq krn vwlI jIvn-jwc dw DwrnI<br />
bx sky[ Amn qoN ibnw DrqI dy vwqwvrn dI rKvwlI AsMBv hY[ ieh<br />
mMinAw pRmMinAw q`Q hY ik jo ivAkqI Awpxy Awp nwl ieksur rih skdw<br />
hY auh bRihmMf nwl vI ieksur rih skdw hY[ 34<br />
<strong>gur</strong>miq Anuswr Awpy dI shI jwxkwrI nwl AMqrIvI ieksurqw pYdw<br />
ho skdI hY[ mW-bwp, DIAW-pùqrW Awid sMbMDW nUM r`b dy bxwey sMbMD mMnx<br />
nwl pirvwirk ieksurqw pYdw huMdI hY[ 35 ‘hoie iekqR imlhu myry BweI<br />
duibDw dUir krhu ilv lwie] (AMg ññøõ)’ dy Aihsws nwl smwijk<br />
ieksurqw isrjI jw skdI hY[ (psirE Awip hoie Anq qrMg] AMg<br />
ò÷õ)’ dI Bwvnw nwl sMswrk Anykqw iv`c psrI pRBU dI eykqw dy AwDwr<br />
qy ivSvmeI ieksurqw aupjwky sMswrk Amn dw tIcw pRwpq ho skdw hY<br />
qy vwqwvrx dI surìKAw dw sdIvI h`l lìBAw kw skdw hY[ pr sMswrk<br />
Amn dw rwh eynw sOKw nhIN[ ies leI mnu`K dy AMdrUnI vqIry nUM bdlx<br />
dI loV hY[ mnu`K leI smwnqw, suqMqrqw qy inAW dIAW mwnvI kImqW nUM<br />
XkInI bxwaux dI zrUrq hY[ rwjnIiqk rwijAW dy zulm qy bRwhmxI<br />
krmkWf dy pwKMf jwl nUM n`Q pwaux dI loV hY[ ies qrHW sMprk Amn<br />
dw rwh iBAwnk sMGrS iv`c bdl jWdw hY ijs nUM pRo. pUrn isMG ny kMifAW<br />
iv`c iKldy gulwb nwl qulnw id`qI hY[ 36 kudrq dy husIn qy lwswnI<br />
vwqwvrn dI sur`iKAw nUM XkInI bxwaux leI mnu`KI pRym qy AwdrS nwl<br />
BrpUr lwswnI S^sIAqW dI loV hY ijnHW kol kudrq iv`coN kwdr l`B<br />
skx dI dYvI A`K hovy ijs dI auqpqI leI sB qoN pihlI qy Aw^rI Srq<br />
AMdrly qy bwhrly vwqwvrn dI ieksurqw hY[<br />
6 swr-kQn<br />
vwqwvrn dI Apiv`qrqw dw sRoq mnu`K dw nIvW AwDwr hY (lower<br />
level) hY ijs iv`coN mnu`K dIAW kwm, kRoD, loB, moh qy AhMkwr dIAW<br />
pwSivk pRikrqIAW jnm lYNdIAW hn jo aus dw mwnisk vwqwvrn plIq<br />
krdIAW hn, aus nUM pwSivk srUp idMdIAW qy aus dw sMquln ivgwVdIAW<br />
hn[ ijs dw nqIjw mnùKI sMswr iv`c smwijk Apiv`qrqw, ivSv ASWqI,<br />
rwjnIqk AsiQrqw, iBRStwcwr qy mnùKI gulwmI Awid smìsAwvW auqpMn<br />
huMdIAW hn[ ienHW sm`isAwvW dw kwrn jIvn-Xwqrw dOrwn mnu`K iv`c<br />
aupijAw pdwrQk idRStIkox huMdw hY jo aus dy AMdr pdwrQk vwqwvrn<br />
aupjw ky, ausdy AMdrUnI sMswr nUM pRdUiSq kr idMdw hY, ijs nwl sm`ucy<br />
bRihmMf nwloN aus dI eykqw dI for tùt jWdI hY qy auh AwpxI v`KrI hsqI<br />
dI sQwpqI dw iSkwr ho jWdw hY, ies nwl mnu`KI hoNd dw sMkt KVHw ho<br />
jWdw hY[ mnu`K inrol pdwrQk ivkws dI BwvnW dw iSkwr ho ky Awpxy<br />
sMswr iv`c iBAwnk jMgW nUM jnm idMdw hY[ ieh jMgW mnu`K dy swhmxy<br />
pRikirqk vwqwvrn dy ivnwS, kudrqI soimAW dI qbwhI, pRikrqI dy<br />
pRmu`K q`qW, hvw, pwxI, DrqI, bnspqI. jIv-jMqUAW qy pMCIAW Awid dI<br />
brbwdI nUM swkwr krdIAW hn qy sMswr iv`c mnu`KI hoNd dI kwiemI dw<br />
sMkt auqpMn kr idMdIAW hn[ <strong>gur</strong>miq mnu`K duAwrw AwpxI DrqI qy<br />
clwey ivnwSSIl ZYr-mwnvI ivroDI c`kr nUM suKwvW moV dyx dw bwnHxU<br />
bMnHdI hY qy vwqwvrn dI K`usI hoeI piv`qrqw dw mnu`K nUM muV vwps<br />
idvwaux dI purzor koiSS krdI hY[ ieh piv`qr ivcwrDwrw vwqwvrn nUM<br />
iBRSt krn vwlIAW bylgwm vwSnwvW dw dYvIkrn krdI hoeI mnu`KI nUM<br />
ausdy shI Aqy smu`cy Awpy dI pRikrqI qoN jwxUM krvwauNdI hoeI aus dIAW<br />
vwSnwvW dy sRoq, nIvyN Awpy nUM aucyry Awpy (higherself) iv`c qbdIl krky<br />
aus nUM bRihmMf pRqI Arog Aqy sMpUrn idRStI pRdwn krdI hY, ijs ADIn<br />
auh DrqI nUM Drmswl smJdw hoieAw ies nUM kwrjSIl krn vwly<br />
pRikrqk inXmW dI pCwx krdw hoieAw, Awpxy jIvn qy inXMqrx hwsl<br />
krky, pRikrqk vsIilAW dI lu`t-Ksu`t bMd krn v`l vDdw hY[ <strong>gur</strong>miq<br />
dI isrjnwqmk ivcwrDwrw vwqwvrn dy pRm`uK q`qW qy mnu`KW pRqI Awdr<br />
Bry idRStIkox dw pRcwr qy pswr krdI hY qy mnu`KW nUM ienHW q`qW, hvw dI<br />
Su`Dqw, pwxI dI piv`qrqw, DrqI dI sur`iKAw qy srvp`KI KuShwlI dy<br />
AwdrSW pRqI jwgrUk krdI hY[ <strong>gur</strong>miq dw rcnwqmk PlsPw mnu`K nUM<br />
pRikrqI dy srdwr qy kudrq dy ivSyS cmqkwr hox pRqI mnu`KI cyqnw nUM<br />
jgwauNdw hY qy ausnUM sMswr iv`c kwdr dy pRqIinD dy rUp iv`c ivcrn dw<br />
AwdrS pRdwn krdw hY[ iehI prm-mnùK DrqI dI sMsikRqI dy vwqwvrn<br />
nUM bcwaux dy smr`Q hY ijsdw mu`K l`Cx DrqI dy jIvW qy swry mnu`KW nwl<br />
sWJIvwlqw dI pCwx hY[ ieh mnu`K kudrqI dI vMnsuvMnqw pRqI audwr<br />
66 67
vèIey vwlw qy jIvW dI surìKAw pRqI sucyq hY[ <strong>gur</strong>miq dI ivSv-ivAwpI<br />
ivcwrDwrw ny ivSvIkrn dy AwDuink tIcy dI pRwpqI leI, mnu`Kqw nUM<br />
hlImI rwj dw sMklp id`qw, ijs iv`c smùcy sMswr dI surìKAw Aqy sMBwl<br />
leI s`cI-s`ucI rihxI dw AwdrS pRmu`K hY[ <strong>gur</strong>miq dw dwvw hY ik jIvn<br />
dI piv`qrqw qoN ibnW vwqwvrx dI piv`qrqw bhwl nhIN ho skdI ijs<br />
leI mn`uK nUM vwqwvrixk ieksurqw dI s^q zrUrq hY qW ik pRikrqI qy<br />
mnu`K dohW dy ivnwS nUM T`lH pY sky Aqy sMswr mnu`KW dy rihx leI au~qm<br />
AsQwn bx sky[<br />
hvwly qy it`pxIAW<br />
1 rwmklI m: ó, AMg ùò<br />
2 Seyyed Hussain Nasir, Man and Nature, p. 20-21<br />
3 Awsw mhlw ñ, AMg óöú<br />
4 Awsw mhlw ñ, AMg óöú<br />
5 Awsw mhlw ñ, AMg ôñ÷-ñø<br />
6 Awsw mhlw õ, AMg ôúó<br />
7 BYrau nwmdyv, AMg ññöõ<br />
8 kwnVw mhlw õ, AMg ñòùù<br />
9 slok mhlw ù, AMg ñôò÷<br />
10 Asquoted by Charles C.Mann, ‘Our Good Earth, National<br />
Geographic, Sept 2008, Vol. 214, No. 3 Jumper F.L.<br />
(U.S.A.)<br />
11 rwg vfhMs mhlw ô, AMg õùò<br />
12 BIqir Agin bnwspiq maulI swgru pMfY pwieAw] (bsMq mhlw<br />
ñ, AMg ññ÷)<br />
13 hir mMdru eyhu srIru hY igAwin rqin prgtu hoie] (pRBwqI<br />
mhlw ó, AMg óôö)<br />
14 vwr Awsw mhlw ñ, AMg ôöò<br />
15 Awsw mhlw ñ, AMg ôñ÷-ñø<br />
16 kwmu k®oDu duie krhu bsoly gofhu DrqI BweI] (bsMq ihMfol mhlw<br />
ñ, AMg ññ÷ñ)<br />
17 (slok jpujI swihb)<br />
18 pRo. surjIq isMG BwtIAw ‘Æ dw isDWq qy BUgol’ ArSlIn pRo.<br />
surjIq isMG BwtIAw AiBnMdn gMRQ, pMnw 236<br />
19 slok mhlw ñ, Awsw dI vwr, pauVI ñø<br />
20 bwrhmwhw mwJ mhlw õ, AMg ñóó<br />
21 slok mhlw ó, iblwvl kI vwr, AMg øõó<br />
22 sMq hyiq pRiB iqRBvx Dwry], gauVI guAwryrI mhlw ñ, AMg òòõ<br />
23 swD smUh pRsMn iPrYN jg sqR sBY Avlok cpYNgy], AMg óö,<br />
qÍpRswid sÍXy, pwqswhI ñú<br />
24 ieku iPkw n gwlwie sBnw mY scw DxI] ihAwau n kYhI Twih<br />
mwxk sB Amolvy] (slok syK PrId ky)<br />
25 hir mMdru eyhu srIru hY igAwin rqin prgtu hoie] (pRBwqI<br />
mhlw ó, AMg óôö)<br />
26 Reynold A.Nicholsou, Studies in Islamic Mystcism p 79-80<br />
27 nrU mrY nru kwim n AwvY] psU mrY ds kwj svwrY] (goNf kbIr<br />
jIau, AMg ø÷ú)<br />
28 fw. sivrwj isMG, is`K ienklwb, kimaUinst ienklwb qy<br />
ienklwbI mnu`K dI isrjnw, pMnw 224<br />
29 huix hukmu hoAw imhrvwx dw] pY koie n iksY r\wxdw]<br />
sB suKwlI vuTIAw iehu hoAw hlymI rwju jIau](isrIrwg mhlw<br />
õ, AMg ÷ô)<br />
30 mwirAw iskw jgiqR ivic nwnk inrml pMQ clwieAw] (vwrW<br />
BweI <strong>gur</strong>dws jI, pauVI ôõ)<br />
31 schu ErY sBu ko aupir scu Awcwru](isrIrwg mhlw ñ, AMg öò)<br />
32 isrIrwg mhlw ñ, AMg òô)<br />
33 bIjy ibKu mMgY AMimRqu vyKhu eyhu inAwau] (slok mhlw ò, Awsw<br />
dI vwr)<br />
34 romn dy iPlwsPr dw kQn, See more details by Ernest<br />
Cassirer, An essay on Man, p.7.<br />
35 mweI bwp puqR siB hir ky kIey] (gUjrI mhlw ô, AMg ôùô)<br />
36 Puran Singh, Spirit of the Sikhs, p. 35-36.<br />
___________________________________________________<br />
*1000, Arbn iestyt, PgvwVw, mo. 94635-38692<br />
68 69
pMjwb iv`c vgdy dirAw Aqy Dwrimk sQwnW<br />
dI vwqwvrn siQqI<br />
*fw. prmjIq isMG ‘mwnsw’<br />
vwqwvrn ie`k Aijhw Sbd hY, ijs dw ivSwl Gyrw iqMnW mMflW qoN<br />
vI prHy q`k psirAw hoieAw hY[ jl Ql Aqy vwXUmMfl dI AnMq ivrwtqw<br />
Aqy gihr gMBIrqw dI fUMiGAweI vI ies pMj A`KrW dy Sbd AMdr smweI<br />
hoeI hY[ jl, Ql Aqy vwXUmMflW iv`c jo kuJ vwprdw hY, auh swfy<br />
vwqwvrx dw hI Bwg hY[ ieh ie`k Aijhw ilbws hY jo AwkwS qoN lY ky<br />
DrqI q`k psirAw hoieAw hY[<br />
vwqwvrx jIv mMfl q`k hI sImq nhIN huMdw blik ies iv`c swfy<br />
Awly duAwly nzr AwauNdI AjIb kudrq vI Swiml huMdI hY[ ies leI<br />
vwqwvrx kudrqI cIzW nUM hI nhIN ikhw jWdw blik mnu`KW duAwrw<br />
bxweIAW klw ikRqW Aqy idRS vsqUAW iv`c Swiml huMdw hY[<br />
vwqwvrx dI ie`k ieh vI KwsIAq huMdI hY ik ies iv`c iBMnqw huMdI<br />
hY ikauNik sUrj ie`k hY ru`qW Anyk hn:<br />
sUrju eyko ruiq Anyk] nwnk krqy ky kyqy vys]<br />
(AMg óõ÷)<br />
pMjwb dI DrqI nUM ieh mwx pRwpq hY ik aus dI ih`k qy pMj dirAw AwpxI<br />
AxKI cwl nwl vgdy hn[ ienHW dirAwvW dw sbMD is`K <strong>gur</strong>U swihbwn dy<br />
jIvn nwl vI juiVAw hoieAw hY[<br />
sRI <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI dw jIvn vI sulqwnpur ivKy vyeIN ndI nwl<br />
juiVAw irhw hY[ is`K rvwieqW kihMdIAW hn ik <strong>gur</strong>U jI ny vyeIN pRvyS<br />
krky Akwl purK nwl imlwp pRwpq kIqw Aqy mUl mMqr pRwpq kIqw[<br />
auprokq kQn qoN ie`k g`l qW sp`St huMdI hY ik <strong>gur</strong>U jI ny vyeIN iv`c pRvyS<br />
qW hI kIqw hoxw hY jykr vyeIN vI vihMdw pwxI sw& hoxw hY[<br />
pihlW pihl lok dirAwvW qy CotIAW ndIAW jW jl dy qlwbW qy<br />
inrBr hI krdy sn[ aus smyN pwxI dIAW baulIAW vI bhuq G`t huMdIAW<br />
sn[ lok pIx leI pwxI hI ienHW sroqW qoN pRwpq krdy sn[ srIr nUM<br />
sv`C krn dIAW ikirAwvW leI vI ienHW sroqW qoN pwxI pRwpq kIqw jWdw<br />
sI[ pwxI hI jIvn hY dy kQn Anuswr aus smyN lok pwxI dy sroqW dI sWB<br />
sMBwl vI ausy qrWH krdy sn ijvyN mwvW Awpxy pu`qrW dI sMBwl krdIAW<br />
hn[<br />
ijauN ijauN mnùK ivkws krdw igAw AbwdI iv`c vwDw huMdw igAw iqauN<br />
iqauN pwxI dy kudrqI sroqW iv`c gMDlwpx Awauxw SurU ho igAw[ ieh<br />
pRikirAw kudrq v`loN nhIN vwprI blik mn`uK ny Awpxy suAwrQ dI isDI<br />
leI gMdy pwxI nUM ienHW jl dy piv`qr sroqW iv`c imlw id`qw[ A`j pMjwb<br />
dI DrqI ’qy vgdy dirAw sqluj dw Asiqqv hI imtdw jw irhw hY[ ies<br />
dirAw AMdr luiDAwxy qoN gMdy nwly dw pwxI Aqy jlMDr Aqy ausdy Awly<br />
duAwly vsy Coty ngrW dw gMdw pwxI pwieAw jw irhw hY[ A`j sqluj<br />
dirAw gMdy nwly dy rUp iv`c qbdIl ho igAw hY[ iehI pwxI A`gy jw ky<br />
hrIky p`qx dirAw nwl imldw hY[ ie`Qy hI vyeIN ndI iv`c vihMdw gMdw<br />
pwxI vI dirAw sqluj nwl imldw hY[ iehI pwxI rwjsQwn nUM jWdIAW<br />
nihrW iv`c jWdw hY[ jo ik PrIdkot, kotkpUrw Aqy pMjwb dy hor SihrW<br />
nUM gMDw pwxI ipAwauNdIAW rwjsQwn nUM clIAW jWdIAW hn[ A`j qwhIEN<br />
mwlvy dw ielwkw kYNsr vrgI iBAMkr ibmwrIAW dI mwr hyT Aw cùkw hY[<br />
mwlvy iv`c lgBg hr ie`k Gr iv`c kYNsr dy mrIz hn[<br />
jo kuJ A`j swfIAW A`K swhmxy sqluj vwl vwpr irhw hY[ iehI hwl<br />
Bwrq dy dUjy v`fy dirAwvW nwl vI vwpr irhw hY[ gMgw, Xmunw, godwvrI<br />
dirAw vI gMdy nwilAW dy pwxI nUM Awpxy AMdr smw rhIAW hn[ ^Yr ieh<br />
g`l v`KrI ik dirAw dw Awpxw suBwA huMdw hY, auh gMdy pwxI nUM Awpxy iv`c<br />
smw ky aus nUM AwpxI rMgq dy idMdw hY qy gMdy pwxI nUM sv`C rUp dy ky smuMdr<br />
nwl imlw idMdw hY[ pRMqU ieh sB kuJ sqluj nwl nhIN ho irhw[ mYN sqluj<br />
bwry ieqnw ikauN ilK irhw hW ikauNik sqluj mYnUM ieh Xwd idvwauNdw hY<br />
ik ies dirAw dy iknwry qy AnMdpur ivKy <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI ny is`KW nUM<br />
AMimRq Ckw ky Kwlsy dw rUp id`qw sI[ iesy dirAw AMdr ‘crx pwhul’ dI<br />
gwgr nUM vI fUMGw d`ibAw igAw sI[ iesy dirAw dy piv`qr pwxI nwl hI<br />
AMimRq iqAwr kIqw igAw sI[ ies dirAw dI KwsIAq hY ik iesdy iknwry<br />
qy iksy vI pRkwr dw krmkWf nhIN kIqw jWdw[<br />
is`K pMQ AMdr vyeIN ndI dw Kws mh`qvpUrn sQwn hY[ pMjwb Amdr<br />
do vyeIAW vgdIAW hn[ ie`k kwlI vyeIN qy dUsrI hY ic`tI vyeIN[ dyvoN hI<br />
pMjwb dy izlHw huiSAwrpur qoN inkldIAW hn[ kwlI vyeIN dsUhw dy ipMf<br />
70 71
tyrikAwxy dy CMB iv`coN inkldI hoeI irAwsq kpUrQly dy ielwky iv`coN<br />
lMGdI hoeI sulqwnpur qoN A`gy jw ky dirAw sqluj iv`c hrIky p`qx qoN<br />
ds ku mIl auprly pwsy jw imldI hY[<br />
ijs kwlI vyeIN iv`c sRI <strong>gur</strong>U nwnk swihb jI ieSnwn krdy sn[ aus<br />
vyeIN dI sWB sMBwl is`K pMQ ny krnI sI[ pMRqU ies pwsy iksy ny iDAwn<br />
hIN nhIN id`qw ik ijs vyeIN ndI iv`c <strong>gur</strong>U nwnk swihb ieSnwn krdy rhy<br />
sn[ aus vyeIN dI ikMnI piv`qrqw hY qy mhwnqw hY[ ies ndI dI piv`qrqw<br />
nUM AsIN kwiem r`Kx iv`c burI qrWH nwkwm rhy[ ies leI iksy ie`k sMsQw<br />
nUM doS dyxw nhIN hovygw swfw swirAW dw hI Prz bxdw sI ik AsIN vyeIN<br />
dI piv`qrqw nUM kwiem r`Kdy AsIN Aijhw kuJ nhIN kIqw[ blik AsIN<br />
vyeIN iv`c sIvryj dw gMdw pwxI pw ky aus nUM mlIn krdy rhy[ nw hI AsIN<br />
Awpxy Awly duAwly kuJ is`iKAw leI[ ijvyN hirduAwr gMgw nUM sw& suQrw<br />
r`Kx leI aus iv`c d`s hor CotIAW ndIAW dw pwxI pwieAw jWdw hY[ ie`k<br />
qW aus nwl gMgw sw& suQrI rihMdI hY[ dUsrw gMGw dw vhwA vI qyz ho<br />
jWdw hY[ ijs nwl gMgw iv`c ipAw gMdw pwxI vI jldI swP ho jWdw hY[<br />
vYsy vI gMgw iv`c hzwrW lokI ieSnwn krdy hn[ ies leI aus nUM sw&<br />
r`Kx v`l Kws iDAwn id`qw jWdw hY[ AsIN byr swihb <strong>gur</strong>duAwry vyeIN nUM<br />
kMD k`F ky A`KoN Ehly kr id`qw hY qW ju ik koeI <strong>gur</strong>duAwry qoN vyeIN dy<br />
drSn vI nw kr sky[ vyeIN v`l iDAwn nw dy ky AsIN bhuq v`fI Bùl kIqI<br />
hY[ KYr koeI g`l nhIN jykr swnUM hux vI jwigRqI Aw jwvy qW AsIN vyeIN<br />
nUM muV piv`qr bxw skdy hW[ ies iv`c sw& pwxI qyz vhwA qy CìfAw jwvy<br />
qW kudrqI qOr qy vyeIN muV Awpxy AslI Asiqqv nUM Apxw lvygI[ is`K<br />
pMQ v`fIAW-v`fIAW kwr syvwvW krn dy smr`Q hY[ smùcw is`K pMQ iek`Tw<br />
ho ky vyeIN dI rUp ryKw nUM inKwr skdw hY[<br />
is`K ieiqhws nUM vwcidAW ieh q`Q vI swhmxy AwauNdw hY ik swfy hI<br />
<strong>gur</strong>U swihbwn dirAwvW nwl ikMnI nyVqw r`Kdy rhy hn[ <strong>gur</strong>U nwnk swihb<br />
jI vyeIN nwl qy <strong>gur</strong>U Amrdws jI dirAw ibAws dy kMFy qy goieMdvwl ngr<br />
vsw ky rihMdy rhy[ <strong>gur</strong>U rwmdws jI Aqy <strong>gur</strong>U Arjn dyv jI iesy dirAw<br />
dy iknwry invws krdy rhy sn[ sRI <strong>gur</strong>U Arjn dyv jI dw <strong>pRkwS</strong> qW<br />
goieMdvwl ivKy hI hoieAw sI[ AMq smyN vI sRI <strong>gur</strong>U Arjn dyv jI ny rwvI<br />
iv`c hI smweI kIqI[ bwkI <strong>gur</strong>U swihbwn ny kIrqpur swihb dirAw<br />
sqluj dy iknwry hI jIvn bqIq kIqw[ sRI <strong>gur</strong>U goibMd isMG jI dw <strong>pRkwS</strong><br />
gMgw dy iknwry ptnw Sihr ivKy hoieAw[ aus qoN bwAd Awp jI kuJ smW<br />
bwlpn qy juAwnI sqluj dy iknwry AnMdpur ibqwieAw[ iPr Xmunw dy<br />
iknwry pwauNtw swihb ivKy rhy[ srsw ndI nwl vI Awp jI ny pirvwr<br />
ivCoVy rwhIN sWJ bxweI[ Awpxy jIvn dw A^Irlw smW Awp jI ny<br />
godwvrI dy iknwry qy ibqwieAw[<br />
so myrw ilKx qoN Bwv ieh hY ik is`K Drm AMdr dirAwvW dI Kws<br />
BUimkw hY[ ies leI hr ie`k dirAw Aqy CotIAW ndIAW nUM sw& r`Kxw<br />
swfw prm audyS hoxw cwhIdw hY[ <strong>gur</strong>bwxI vI swnUM iehI aupdyS krdI hY<br />
ikauNik <strong>gur</strong>bwxI vI ie`k vgdw dirAw hY jo vI pRwxI mwqr <strong>gur</strong>bwxI dy<br />
dirAw Amdr mn krky ieSnwn krdw hY, aus dI mn AMdrlI mYl DulH<br />
jWdI hY[ <strong>gur</strong>bwxI nwl juiVAw mnùK prmq`q nwl juVH jWdw hY[ TIk iesy<br />
qrHW hI vgdy dirAw hn jo inqw pRqI vgdy hn Aqy Awpxy pRIqm smMudr<br />
nUM jw imldy hn[ vgdy dirAw swnUM ie`k pRyrnw vI idMdy hn ik jIvn ikvyN<br />
jIauxw hY[ cldy rihxw hI jIvn hY[ jIvn iv`c KVoq cMgI nhIN huMdI[<br />
ijvyN iksy toey iv`c ipAw pwxI jo dirAw nwloN jW iksy hor sroq nwloN v`K<br />
ho ky gMdy pwxI dw rUp Dwrn kr lYNdw hY[ ies qrHW hI jIvn hY[ jykr<br />
ausI toey dy pwxI dw sMbMD iPr dirAw nwl juV jwvy qW auh iPr sw& ho<br />
jWdw hY[ sRI <strong>gur</strong>U nwnk dyv jI AwpxIAW audwsIAW dOrwn ie`k ipMf iv`c<br />
lMGdy hn qW auQy aunHW nUM ie`k suMdr qlwb idKweI idMdw hY[ ijs dy duAwly<br />
suMdr Pu`l bUty au~gy hoey sn[ suMdr bUitAW qoN iqqlIAW qy BOry mMfrW rhy<br />
sn[ bhuq suMdr idRS idKweI dy irhw sI[ kuJ smyN bwAd <strong>gur</strong>U swihb Pyr<br />
ausy rsqy qoN lMGy qW kI dyKdy hn ik aus qlwb dI hwlwq ie`k gMdy C`pV<br />
iv`c bdl geI sI[ hux au~Qy Pu`lW dI KuSbU dI QW qy gMdy pwxI dI sVWd<br />
Aw rhI sI[ iqqlIAW dI QW qy m`CrW Aqy m`KIAW dI Brmwr sI[ <strong>gur</strong>U<br />
swihb ny aus qlwb nUM pu`iCAw ik qyrw ieh hwl ikvyN ho igAw hY[ A`goN<br />
qlwb ny ikhw ik pihlW myrw sMbMD pwxI dy sroq nwl juiVAw hoieAw sI[<br />
ies leI mYN suMdr id`s irhw sI[ hux myrw sMbMD pwxI nwloN tu`t igAw hY[<br />
ies leI myrw ieh rUp ho igAw hY[ <strong>gur</strong>bwxI Purmwn hY:<br />
pbr qUM hrIAwvlw kvlw kMcn vMin]<br />
kY doKVY siVEih kwlI hoeIAw dyhurI nwnk mY qin BMgu]<br />
72 73
jwxw pwxI nw lhW jY syqI myrw sMgu]<br />
ijqu ifTY qnu prPuVY cVY cvgix vMnu]óú]<br />
(AMg ñôñò)<br />
lokW duAwrw dirAwvW iv`c pweI hoeI mlInqw nUM dirAw vI brdwSq nhIN<br />
krdy[ auh vI cwhuMdy hn ik swfy iv`c pweI hoeI mYL dUr hovy qy ieh mYL<br />
qW hI dUr ho skdI hY jykr koeI mhwpurS Awpxy crnW dI DUV b^Sy[<br />
Bgq kbIr qW bhuq suMdr idRStWq pyS krdy hn[ ilKdy hn ik lokI<br />
ieSnwn krky ienHW dirAwvW dI piv`qrqw nUM BMg kr idMdy hn Aqy ieh<br />
dirAw Awpxy AMdr peI hoeI mYL nUM dUr krn leI iksy mhWpurS dy crnW<br />
dI DUVI mMgdy hn:<br />
gMgw jmunw godwvrI srsuqI qy krih audmu DUir swDU kI qweI]<br />
iklivK mYlu Bry pry hmrY ivic hmrI mYlu swDU kI DUir gvweI]<br />
(AMg ñòöó)<br />
bwbw blbIr isMG sIcyvwl ie`k vDIAw auprwlw kr rhy hn[ bwbw jI<br />
ny Awpxy iv`q Anuswr sulqwnpur Sihr dI nuhwr bdlx dI koiSS kIqI<br />
hY[ ijs vyeIN koloN lMGidAW pihlW lokIN Awpxy n`kW qy rumwl r`K lYNdy<br />
sn[ hux ausy sulqwnpur dy lok vyeIN dy iknwry svyry Swm sYr krn jWdy<br />
hn[ jo bwbw jI dy ihrdy AMdr dI klw-ikRq sI aus nUM aunHw ny vyeIN dy Awly<br />
duAwly pRgt krky sMudrqw dw Kws nzwrw pyS kIqw hY[<br />
<strong>gur</strong>bwxI AMdr pwxI dw mh`qv dsidAW <strong>gur</strong>U jI ny pwxI nUM hI sB qoN<br />
pihlW jIvn dw AwDwr q`q mMinAw hY[ pwxI ie`k Aijhw q`q hY ijs qoN<br />
hr pwsy hirAwvl huMdI hY:<br />
pihlw pwxI jIau hY ijqu hirAw sBu koie ]<br />
<strong>gur</strong>bwxI Anuswr pvx <strong>gur</strong>U hY Aqy pwxI ipqw hY[ pvn Aqy pwxI sMswr<br />
dy smùcy jIvn leI AiqAMq zrUrI q`q hn[ ies leI ieh dovyN q`q sv`C<br />
hoxy vI zrUrI cwhIdy hn[ A`j dy mSInI Aqy kMipaUtrIikRq Xùg AMdr ieh<br />
dovyN q`q burI qrHW dUiSq ho gey hn ijs nwl mnu`K ibmwrIAW dw Kwzw<br />
bxdw jw irhw hY[ hux qW GrW iv`c hI dvweIAW dy Fyr nzr Aw rhy hn[<br />
A`j hr ie`k mnùK dI zyb iv`c, prs iv`c dvweIAW dy p`qy iml jWdy hn[<br />
Gr dy ijMny mYNbr sB dIAW v`KrIAW-v`KrIAW dvweIAW huMdIAW hn[ ieh<br />
vrqwrw A`j ies krky vI vwpr irhw hY ikauNik mnùK hI mnùK dw duSmx<br />
bxdw jw irhw hY[ hr ie`k Kwx-pIx vwlI cIz iv`c imlwvt kIqI jWdI<br />
hY[ ijhVIAW cIzW AsIN KWdy pINdy hW ijvyN ik dùD, pnIr, KoAw, iGau Awid<br />
cIzW sB iv`c imlwvt kIqI jw rhI hY[ ie`QoN q`k hwlwq ivgV cu`ky hn<br />
ik dvweIAW vI nklI iml rhIAW hn[ sbzIAW Aqy Anwj rswiexW<br />
nwl iqAwr kIqy jw rhy hn[ jo ik swfI ishq leI hwnIkwrk is`D ho<br />
rhy hn[ A`j AsIN pSUAW nUM vI nSy dy tIky lw rhy hW[ sbzIAW nUM vI<br />
tIky lw rhy hW[ GIAw, k`dU, bYNgx, qorIAW nUM tIky lw ky plW iv`c hI<br />
iqAwr kIqw jWdw hY[ jo ik ishq leI kYNsr vrgIAW ibmwrIAW dI aupj<br />
hn[ DrqI nUM AsIN XUrIAw dy tIky lw rhy hW[ A`j hr ie`k bMdw bl`f<br />
pRYSr, hwrt AtYk, SUgr, kYNsr vrgIAW nw murwd ibmwrIAW dw iSkwr<br />
hY[ jdoN ieqnw kuJ dUiSq ho jwvygw iPr DrqI qy jIvn ikvyN rhygw[ jykr<br />
DrqI qy jIvn nUM bcwauxw hY qW pwxI Aqy hvw nUM SùD r`Kxw zrUrI hY[ v`D<br />
rhy AwvwjweI dy swDn hvw nUM dUiSq kr rhy hn[ ieh qW hI Su`D rih<br />
skdw hY jykr AsIN jwgrUk ho ky vwqwvrn nUM pRdUiSq krn vwly XMqrW<br />
dI vrqoN sMkocvyN rUp iv`c krWgy[ A`j ie`k vyeIN dI s&weI dy nwl-nwl<br />
hr ie`k glI muh`ly AMdr PYlI gMdgI nUM sw& krn dI zrUrq hY[ ies leI<br />
loV hY, swnUM Awpxy Awp, Awpxy glI muh`ly nUM sw& krn dI[ swnUM iksy vI<br />
hor qy tyk r`Kx dI bjwie AwpxI ishq dw iKAwl r`Kdy hoey zrUrI hY ik<br />
ij`Qy AsIN Awpxy GrW nUM sw& r`Kdy hW auQy Awpxy Awly-duAwly nUM sw& suQrw<br />
r`Kx dw Xqn krIey[ jdoN Awlw-duAwlw sw& hovygw qW vyeIN vrgIAW ndIAW<br />
vI sw& ho jwxgIAW[ srkwrW Aqy smwj syvI sMsQwvW dw vI &rz bxdw<br />
hY ik auh pwxI dy sroqW nUM sw& r`Kx iv`c pihl dy AwDwr 'qy kMm krn[<br />
pMjwb AMdr ijqny vI ieiqhwisk qy Dwrimk sQwn hn aunHW dI<br />
s&weI v`l vI Kws iDAwn dyx dI loV hY[ A`j AMimRqsr, AnMdpur swihb,<br />
sulqwnpur, mukqsr vrgy nwmvr SihrW dI s&weI v`l Kws iDAwn dyx<br />
dI loV hY[ dyKx iv`c AwauNdw hY ik ienHW SihrW iv`c gMdgI dy Fyr nzr<br />
AwauNdy hn[ so vyeIN dy nwl-nwl auprokq SihrW dI sw& s&weI v`l Kws<br />
iDAwn dyx dI loV hY Aqy ienHW dI bwhrlI Aqy AMdrlI id`K nUM suMdr<br />
bnwauxw cwhIdw hY[<br />
______________________________________________________<br />
*563- sI, tweIp-2, ryl koc PYktrI, kpUrQlw, mo. 099883-51990<br />
74 75
qIjw sMswr Xu`D twilAw jw skdw hY<br />
*fw. rijMdrpwl isMG AOlK<br />
pMjwb dyS dy kul rkby dw BwvyN 1.53 pRqISq hI hY pMRqU ieh dyS dI<br />
20 pRqISq kxk, 11 pRqISq Jonw Aqy 13 pRqISq kpwh pYdw krdw hY<br />
Aqy 65 pRqISq kxk Aqy 43 pRqISq Jonw kyNdrI AMn BMfwr leI Byjdw<br />
hY[ vDyry JwV dyx vwlIAW iksmW, nvInqm KyqI qknIkW, isMcweI<br />
shUlqW dy ivkws, G`t kImqW au~qy KwdW dI aupl`Bqw, G`to G`t smr`Qn<br />
mùl qy srkwrI KrId qy vMf pRxwlI dI suivDw Aqy dyS Br iv`coN byhqrIn<br />
KyqI Koj qy pRswr syvwvW dy sumyl dw hI is`tw hY ik Anwj dw auqpwdn<br />
jo 1960-61 iv`c 12 kuieMtl pRqI hYktyAr sI, 2005-06 q`k v`D ky 42<br />
kuieMtl pRqI hYktyAr ho igAw pRMqU dyS dI Anwj dI QuV dI pUrqI leI<br />
pMjb ny mohrI rol Adw kridAW KyqI qy ivSyS krky &slI iviBMnqw nUM<br />
ivswr ky kxk Jony dy &slI c`kr dI AjwrydwrI sQwipq krky kudrqI<br />
soimAW p`KoN sUby nUM byh`d grIb kr ilAw hY[ ie`QoN dI BoN rswiexk KwdW<br />
rUpI nSy 'qy l`g geI hY, pwxI Awm AwdmI dI phuMc qoN bwhr huMdw jw irhw<br />
hY Aqy i&zw Awaux vwlIAW nslW leI swh lYx jogI bcdI nhIN jwpdI<br />
Aqy iehnW vrqwirAW dy clidAW pYdw kIqy KyqI auqpwdn nw Kwx jogy<br />
rihxy hn qy nw hI vycx jogy[<br />
15vIN sdI dy mhwn icMqk Aqy bRihmMfI &lsPy dy igAwqw bwbw nwnk<br />
ny A`j qoN pMj sO swl pihlW pwxI dy mh`qv dI pihcwx kridAW ies nUM<br />
ipqw jyfw drjw b^iSAw sI, ieh slok 'pvx <strong>gur</strong>U pwxI ipqw mwqw Drqu<br />
mhqu' dy rUp iv`c 'jpu' jI swihb iv`c drj hY[ <strong>gur</strong>bwxI iv`c ieh vI drj<br />
hY ik 'pihlw pwxI jIE hY, ijq hirAw sB koie' Bwv ik jIvn dI auqpqI<br />
dw qW ADwr hI pwxI hY Aqy pwxI ibnW jIvn sMBv hI nhIN hY[<br />
pwxI sIimq somw hY Aqy ieh qyzI nwl suMgV irhw hY[ dunIAW Br iv`c<br />
pwxI dy kul BMfwrW iv`coN 97 pRqISq pwxI smuMdrW qy swgrW iv`c kYd hY,<br />
2.5 pRqISq pwxI DruvW auqy br&W dy rUp iv`c jMimAw ipAw hY Aqy kyvl<br />
A`Dw pRqISq pwxI hI mnu`K leI vrqxXog hY, ijs iv`coN vI v`fw ih`sw<br />
knyfw dI 'gryt lyk' iv`c sWiBAw ipAw hY[ so ieh sIimq somw hox krky<br />
Aqy KyqIbwVI leI byh`d loVINdw hox krky ies dI sMkocvIN qy loV ADwirq<br />
vrqoN krnw smyN dI AxsrdI loV bx igAw hY[<br />
pRMqU dyS dI AzwdI auprMq pMjwb dy ikswnW ny dyS BgqI dw sbUq<br />
idMidAW Anwj dI QuV dI pUrqI iv`c mohrI rol Adw kridAW kudrqI<br />
soimAW Kws krky pwxI p`KoN sUby nUM grIb kr ilAw[ irkwrf muqwbk<br />
pMjwb iv`c ipCly 26 swlW dOrwn pYdw hoey 513 kroV kuieMtl kxk Aqy<br />
Jony iv`coN 342 kroV kuieMtl pMjwb qoN bwhr vyicAw qy Kpq kIqw igAw<br />
hY[ ies qrHW hry ienklwb dy ies dOr dOrwn aukq pYdwvwr leI vriqAw<br />
igAw 4,20,000 kroV iltr pwxI vI pMjwb qoN bwhr clw igAw hY jo ik<br />
slwnw 16 l`K 20 hzwr hYktyAr mItr bxdw hY[ dUjy pwsy pMjwb dI A`j<br />
dI KyqI pYdwvwr leI loVINdy 43 l`K 70 hzwr hYktyAr mItr pwxI iv`coN<br />
14.5 l`K hYktyAr mItr nihrW rwhIN pRwpq ho irhw hY Aqy 16.8 l`K<br />
hYktyAr mItr zmIn hyTW zIrn nwl pUrw ho irhw hY pRMqU bwkI 12.4 l`K<br />
hYktyAr mItr pMjwb dy ikswn hr swl itaUbvYlW rwhIN zmIn hyToN k`F<br />
rhy hn jo ik inrXwq huMdy KyqI auqpwdn dy nwl hI tyFy FMg nwl<br />
inrXwq ho rhy 16.2 l`K hYktyAr mItr pwxI qoN vI G`t hI hY[ ies qoN<br />
sp`St huMdw hY ik ivswrI PslI iviBMnqw ny Aqy kxk Jony dI do-PslI<br />
pRxwlI ny hI ieh AsMquln pYdw kIqw hY[<br />
pMjwb dy kùl 50 l`K 30 hzwr hYktyAr rkby iv`coN 84 pRqISq rkbw<br />
kwSq ADIn hY Aqy 95 pRqISq rkbw sYNjU hY ijs iv`coN kyvl 23 pRqISq<br />
rkby iv`coN hI nihrW rwhIN isMcweI ho rhI hY, bwkI 72 pRqISq rkby iv`c<br />
bIjIAW &slW dI isMcweI leI fUMGy itaUbvYlW rwhIN zmIn hyTlw pwxI<br />
vrqxw pY irhw hY ijs nwl pwxI dw ql hr swl hyTW hI hyTW jw irhw<br />
hY 1997 q`k pwxI qw ql jo 30 sYNtImItr pRqI swl dI dr nwl hyTW jw<br />
irhw sI, auh hux v`D ky 74 sYNtImtr pRqI swl ho igAw hY[ pRc`lq<br />
sYNtrIiPaUgl pMpW dI QW sbmrsIbl pMpW (m`CI motrW) ny lY leI hY, ijs<br />
nwl DrqI hyToN fUMGy p`qxW qoN pwxI iK`cx leI vDyry aUrjw dI loV pYdw<br />
ho geI hY[ pMjwb kol 5920 mYgwvwt ibjlI pYdw krn dI hI smr`Qw hY,<br />
jdoN ik ies dI loV 8910 mYgwvwt dI hY[ ies qrHW pMjwb nUM buqw swrn<br />
leI vI lgBg 3000 kroV dI vwDU ibjlI hr swl KrIdxI pYNdI hY jo<br />
ik ArQcwry au~qy boJ hY[ 35-40 pRqISq ibjlI qW phuMcidAW phMucidAW<br />
76 77
sqy iv`c hI ivArQ ho jWdI hY[<br />
kyNdrI pMjwb dI siQqI qW hor vI mwVI hY[ ies i^qy iv`c 84 blwk<br />
AwauNdy hn Aqy swauxI dOrwn ie`Qy 85 pRqISq Jonw bIijAw jWdw hY Aqy<br />
sUby dy 70 pRqISq itaUbvYl vI iesy i^qy iv`c l`gy hoey hn[ ie`Qo 1960-<br />
61 ivc zmIn hyTly pwxI dw q`l jo 15 Pùt qoN G`t sI, hux 60 Pùt qy clw<br />
igAw hY[ mogy qy sMgrUr izilHAW dI hwlq qW hor vI bdqr hY ij`Qy ieh<br />
q`l 95 Pu`t q`k fUMGw jw cu`kw hY[ ie`Qy iPkrmMdI vwlI g`l ieh hY ik jy<br />
DrqI hyTly pwxI dw q`l iesy r&qwr nwl hyTW jWdw irhw qW ^dSw hY<br />
ik 2023 q`k ieh 400 Pu`t q`k vI jw skdw hY, ijs nwl ^wry pwxI dw<br />
pu`Tw vhwA imAwrI pwxIAW nUM ^rwb krky isMcweI dy Xog nhIN rihx<br />
dyvygw[<br />
qyzI nwl suMgV rhy somy pwxI leI mu`K qOr qy Jony dI &sl nUM hI doSI<br />
mMinAw jw irhw hY[ ieh sMGxI AbwdI vwly ielwikAW dI mùK Psl hY Aqy<br />
dunIAW dw 90 pRqISq Jonw eySIAw iv`c augwieAw jWdw hY, ij`Qy sMswr dI<br />
55 pRqISq AbwdI rihMdI hY[ Jonw hVH vrgI hwlq nUM vI brdwSq kr<br />
lYNdw hY, pr iesdy ien invykly gux nUM ies dI loV smJ ilAw igAw Aqy<br />
ies dI sOKI kwSq leI k`dU krky qy lgwqwr pwxI KVHw krky ij`Qy Jony<br />
dI kwSq dI ivDI nUM pRc`lq kr ilAw igAw au~Qy v`D JwV dyx vwlIAW<br />
iksmW jo v`D pwxI pIx vwlIAW vI sn qy p`kx leI lMmw smW vI lYx<br />
vwlIAW sn nUM Apnwauxw vI ieh p`KoN nukswn vwlI aupl`bDI hI bx<br />
igAw[<br />
byS`k Jonw grm qy islHy ielwikAW dI Psl hY, pRMqU swry sMswr iv`c<br />
Jonw swfy vWg k`dU krky qy ies dy smu`cy jIvn kwl dOrwn pwxI KVHw r`K<br />
ky nhIN pwilHAw jWdw[ dunIAW dw CyvW ih`sw Jonw ies dy ault ibnw k`dU<br />
kIqy bIijAw jWdw hY ijs qoN sp`St huMdw hY ik Jony nUM pwxI dy sMkt leI<br />
ijMmyvwr mMnxw drusq nhIN, sgoN ies dI ibjweI dw FMg, p`kx leI<br />
loVINdw smW qy AFu`kvIAW iksmW nUM ksUrvwr mMinAw jw skdw hY[<br />
KyqI KojW qoN pqw l`gdw hY ik v`D qwpmwn hox krky pwxI dw 47<br />
pRqISq vwSpIkrn meI, jUn dy mhIinAW dOrwn hI ho jWdw hY[ vYsy vI<br />
mOnsUn dI Awmd qoN pihlW dy iehnW do mhIinAW dOrwn Jony iv`c KVHw pwxI<br />
vwXUmMfl iv`c is`lH vDw idMdw hY ijs nwl kIVy mkOiVAW qy bImwrIAW iv`c<br />
vI vwDw huMdw hY[ sUby iv`c 65 l`K eykV rkby au~qy bIjy jWdy hn Jony nUM<br />
hVH vWg pwxI nwl BrI r`Kx nwl mIQyn gYs pYdw huMdI hY jo prw-bYNgxI<br />
ikrnW nUM DrqI qoN vwps vwXUmMfl iv`c jwx qoN rokx leI grIn-hwaUs<br />
gYs dy qOr qy kwrbn fweIAwksweIf nwloN vI 20 guxW izAwdw Gwqk hY[<br />
ies leI Jony dI ibjweI jykr meI dy pihly h&qy dI QW jUn dy qIjy h&qy<br />
q`k lyt kr leI jwvy qW qyzI nwl hyTW if`g rhy pwxI dy qly nUM roikAw<br />
jw skdw hY[ v`tW AMdr Jonw lwaux dI ivDI ies p`KoN mukwblq lwhyvMdI<br />
hY, ijs nwl DrqI hyTW pwxI dy jIrn dw kMm vI ho jWdw hY Aqy pwxI KVHw<br />
r`Kx nwl pYdw huMdI mIQyn vrgI zihrIlI gYs vI vwqwvrx nUM pRdUSq<br />
nhIN kr skygI[ KyqI KojW ny swbq kIqw hY ik ibjweI dI imqI ie`k meI<br />
dI bjwey jy ie`k julweI qy lY jweIey qW pwxI dw ql 70 sYNtImItr pRqI<br />
swl hyTW ifgx dI QW 10 sYNtImItr pRqI swl aupr Awauxw SurU ho<br />
jwvygw[<br />
pwxI nUM zmIn hyTW Byjx, isMjweI dI kwrjuSlwqw vDwaux, bdlvyN<br />
Aqy FukvyN isMcweI FMgW nUM Apnwaux, ibjweI smyN iv`c pCyq krn Aqy QoVHw<br />
smW lyx vwlIAW iksmW ivksq krn nwl ies suMgV rhy somy nUM AglIAW<br />
pIVHIAW leI bcwieAw jw skdw hY[<br />
ies qoN ielwvw &sl nUM pwxI dI loV pqw lwaux leI nvyN eIjwd kIqy<br />
XMqr tYsIEmItr dI vrqoN Aqy bY~f plwitMg ivDI nwl 25 pRqISq q`k<br />
pwxI dI b`cq kIqI jw skdI hY[ iesy qrHW pwxI dI sMkocvIN vrqoN leI<br />
qupkw qy Puhwrw ivDI Apnwky isMcweI dI kwrjkuSlqw 90 pRqISq q`k<br />
vDweI jw skdI hY[ pwxI nUM rIcwrj krn dy ruJwn ny Ajy pUxI vI nhIN<br />
k`qI[ ies idSw iv`c jMgI p`Dr au~qy auprwly krn dI loV hY[<br />
ies leI v`DdI AbwdI dIAW Anwj qy pwxI loVW dI pUrqI leI<br />
lMmy smyN dI ivauNqbMdI vwsqy subweI qy kOmI pwxI nIqI bxwauxw, kudrqI<br />
soimAW dI kImq qy huMdI AjokI KyqI nUM sQweI qy ivkwsmeI bxwauxw Aqy<br />
KyqI Koj qy pRswr syvwvW nUM ikswn ih`q iv`c smyN dy hwx dIAW ’qy loVW dy<br />
mycvIAW bxwauxw AxsrdI zrUrq bx igAw hY[ ies kwrj nUM gMBIrqw<br />
nwl lYNidAW lokW dI SwmUlIAq nwl lok cyqnw pYdw krky nypry cwVHn dI<br />
loV hY[ Aijhw krn nwl pwxI dI AsWvIN vMf Aqy vwpwr nUM ADwr bxw<br />
ky l`gx vwly sMBwvI qIjy sMswr Xu`D nUM twilAw jw skdw hY[<br />
78 79
vwqwvrx dI sMBwl Drm dI idRStI qoN<br />
*AcwrIAw sqpRIq hrI<br />
jv@dI tks`l dIE~ pRk`Sn`v~<br />
1. jPrn`m` ErQ`q ivjy-p@qr - f`. jsvMMq isMG Bor<br />
2. sBY Gt r`m bolY - ihMdI EYfISn (f`. joD isMG pitE`l`)<br />
3. <strong>gur</strong>U Erjn dyv jI -jIvn qy SKsIEq<br />
4. A Word called Adi Sri Guru Granth Sahib<br />
5. jgq <strong>gur</strong>U: sRI <strong>gur</strong>U gRMQ s`ihb jI (f`. myjr isMG,<br />
luiDE`x`)<br />
6. ismRqI: sMq b`b` su@c` isMG<br />
7. Sbd : iviBMn Drm~ iv@c Sbd d` sMklp: (Seminar<br />
Proceedings)<br />
8. mirw`d` purSoqm: sMq b`b` su@c` isMG jI - jIvnI (ipRM.<br />
nirMdr isMG soc)<br />
9. auqr E`Duink smy iv@c SRI <strong>gur</strong>U gRMQ s`ihb d` gOrv (f`.<br />
<strong>gur</strong>Bgq isMG pitE`l`)<br />
10. siq<strong>gur</strong>u dyau prqiK hir mUriq<br />
11. Sbd <strong>gur</strong>U rh@s (f`. EYs.EYs. nrUl`)<br />
12. When Light Kindles Light- Sikh View of Time & Death<br />
(Seminar Proceedings)<br />
13. puxC qy kSmIr dy mhwpurS - sMpwdk : prmjIq isMG pMmI<br />
vwqwvrn qoN Bwv hY Awlw-duAwlw ijs iv`c AsIN bYTdy Aqy cldy<br />
iPrdy kMm krdy AwnMd mwxdy Aqy jIauNdy hW[ vwqwvrn nUM AsIN 5<br />
idRStIAW qoN gRihx krdy hW: Sbd, sp`rS, rUp, rs Aqy gMD[ srIr 5<br />
q`qW dw bixAw hoieAw hY: ipRQvI, jl, AgnI, vwXU Aqy AwkwS, mnùK nUM<br />
suKI jIvn jIaUx leI 5 q`qW dI sMBwl krnI zrUrI hY[ ^UbsUrq suMdr<br />
ipRQvI, Su`D jl, qIbr AgnI, svC (pRdUSx zihrW rihq) vwXU qy<br />
mhWAwkwS[ ies vwqwvrn nUM sMBwlxw hI Awpxy Awp nUM sMBwlxw hY[<br />
vwqwvrn dI sMBwl leI swfw mddgwr hY ‘Drm’[<br />
koS Anuswr Drm dy ArQ ies pRkwr hn:<br />
sMsikRq ihMdI koS Anuswr:<br />
1. DrIAqy loko Anyn: ijs ky duAwrw lok Dwrx hoqw hY[<br />
DrqI lokm: jo loc ko Dwrx krqw hY[<br />
2. krqv, jwqI, sMpRdwie Awid dy pRcilq Awcwr dw pwlx[<br />
3. kwnUMn, pRcln, dsqUr, pRQw, AiDAwdyS, AnuivDI[<br />
4. Dwrimk jW nYiqk gux, BlweI, nykI, ACy kMm, mwnv Asqqv ky<br />
cwr purSwrQoN mY sy eyk: DrmwrQkwmmokS[<br />
5. AiDkwr, inAwie, inSpkSqw[<br />
6. piv`qrqw, auicqX, SwlInqw[<br />
7. nYiqkqw, nIqI Swsqr[<br />
8. pRwikRqI, svBwv, cir`qr[<br />
9. mUl gux, viSSqw[<br />
10. rIqI, smrUpqw, smwnqw[<br />
11. X`g[<br />
12. sqsMg[<br />
13. BgqI[<br />
86 87
14. rIqI, pRxwlI<br />
15. XuiDSiTr (jyST pWfv)[<br />
16. Xmrwj[<br />
mhwnkoS Anuswr:<br />
1. jo sMswr nUM Dwrn krdw hY ijs dy AwDwr 'qy ivSv hY[<br />
sB kil auDrI iek nwm Drm] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg ñóøö)<br />
2. SuB krm: nih iblMb DrmM iblMb pwpM]<br />
3. mzhb, dIn : sMq kw mwrgu Drm kI pauVI ko vfBwgI pwey]<br />
(sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI, AMg öòò)<br />
4. rsm irvwz<br />
5. Prz<br />
6. inAwie, iensw&<br />
7. suBwA<br />
8. Dmmrwj<br />
9. 5 q`qW dy sprS Awid gux<br />
Drm dy AMg : DIrj, i^mw, mn vs krnw, corI dw iqAwg,<br />
piv`qrqw, ieMdRIAW nUM rokxw, inrml bu`DI, iv`idAw dw AiBAws, sqX,<br />
koRD dw iqAwg[<br />
sRI <strong>gur</strong>U gRMQ koS Anuswr :<br />
1. Dwrimk jW nYiqk gux Drm hn[<br />
jo Drmu kmwvY iqsu Drm nwau hovY pwip kmwxY pwpI jwxIAY]<br />
(sRI <strong>gur</strong>U gMRQ swihb, AMg ñóø)<br />
2. jwqI jW sMpRdwie dy Awcwr dw pwlx krnw Drm hY[<br />
3. BlweI, nykI jW A`Cy kMm krnw Drm hY[<br />
4. sqsMg krnw Drm hY[<br />
5. BgqI krnI Drm hY[<br />
6. rIq irvwj dw pwlx krnw Drm hY[<br />
7. mUl guxW nUM Drm ikhw jWdw hY[<br />
sdw Drmu jw kY dIbwix] bymuhqwz nhIN ikCu kwix] (AMg ùø÷)<br />
8. v`fy pWfv pu`qr dw nwm Drm hY[<br />
9. Xmrwj dw nwm Drm hY[<br />
Asiqqv dy 4 purSwrQW iv`coN pihlw Drm hY: Drm, ArQ, kwm,<br />
mokS[ koS Anuswr Sbidk ArQ dw hr rUp swnUM <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI iv`coN<br />
aupl`bD huMdw hY[ sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI dy AMdroN swnUM Drm dy hr ArQ<br />
dI jwxkwrI qW aupl`bD huMdI hI hY ies dy nwl hI swnUM Drm Anuswr<br />
jIvn bqIq krn dI Aqy vwqwvrn nUM SùD krn dI XukqI vI pRwpqI huMdI<br />
hY[<br />
Drm swnUM Awpxy mUl nwl juVnw isKwauNdw hY[ Awqmw dw mUlwDwr<br />
pRmwqmw hY, Awqmw nUM pRmwqmw nwl joV ky hI mn suKI ho skdI hY, srIr<br />
dw mUlwDwr 5 q`q hn[ srIr Awpxy mUl 5 q`qW (pRwikRqI) nwl juV ky hI<br />
suKYlw ho skdw hY[ vwqwvrn do pRkwr dw hY:<br />
1. eISvr duAwrw inrimq vwqwvrn<br />
2. jIv duAwrw inrimq vwqwvrn<br />
1. eISvr ny swfy srIr nUM qMdrusq r`Kx leI swnUM pRikRiqk Su`D<br />
vwqwvrn id`qw[ pr A`j pRBU duAwrw id`qy vwqwvrn (kudrq) nUM vI AsIN<br />
ASùD kr id`qw Aqy svY inrimq vwqvrn iv`c rihxw AwpxI Swn smJx<br />
l`g pey hW[ ipRQvI nUM AsIN Su`D Aqy aupjwaU Bojn dyx qoN rok ky KwdW<br />
duAwrw inrimq Bojn pRwpq krn l`g pey hW[ jl dw sRoq ndIAW nihrW<br />
iv`c AsIN gMdgI Aqy kYmIkl imlw ky aunHW dw vwqwvrn Krwb krky bMd<br />
boqlW 1 pIx l`g pey hW[ sv`C vwXU dy vwqwvrn nUM AsIN gMdIAW gYsW qy<br />
DUMey duAwrw Asv`C kr id`qw[ eISvr duAwrw inrimq vwqwvrn nUM Awp<br />
mnu`K nyy Krwb kr id`qw Aqy iPr Awp hI ienHW qoN auqpMn Anyk pRkwr<br />
dIAW bImwrIAW dw ielwj l`Bdy hW[ eISvr inrimq vwqwvrn dI sMBwl<br />
zrUrI hY[ jy KUbsUrq hrI-BrI DrqI, Jrny, cSmy, ndI nihr jW jl, DUMey<br />
qy hor zihrIlIAW gYsW qoN rihq hovy qW hI mnu`K suKI rih skdw hY[<br />
kI KUbsUrq phwVI ielwkw, Pu`lW dw KuSbUdwr bgIcw, Su`D (jrm<br />
rihq) AYkvwgwrf dw jl, svyr dI mMdmMd sv`C hvw qy KùlHw AwkwS swnUM<br />
suKI r`K skdw hY nhIN[ jy AMdr koeI icMqw hovy qW swfw svsQ srIr<br />
1. pwxI, Srwb<br />
88 89
vI AYsy suMdr vwqwvrn iv`c suKI nhIN rih skdw[ srIr dw mUl mn hY[<br />
jy mn ASWq hY qW pRwikiqk vwqwvrn iv`c vI mnùK ASWq hY[ jy mn SWq<br />
hY qW:<br />
XwrVy dw swnMU s~Qru cMgw B~T KyiVAW dw rihxw] (sRI dsm gRMQ<br />
swihb)<br />
ies krky <strong>gur</strong>is`K bMd bMd ktvw ky crKVIAW qy cVky vI duKI nhIN<br />
hoey[ ShId Bgq isMG dw PWsI qoN pihlW icMqw nwl vzn Gtx dI QW<br />
vzn vD igAw sI[ aus ny PWsI dy r`sy nUM h`s ky cuMimAw[<br />
mnu n ifgY qnu kwhy kau frwie]<br />
crn kml icqu rihE smwie]rhwau] (Bgq kbIr jI, AMg ññöò)<br />
min jIqY jgu jIqu] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb, AMg ö)<br />
mn dw mUl AwDwr pRmwqmw hY[ swfy Su`D h`Q ASu`D pdwrQW nUM CUh ky<br />
ASùD ho jWdy hn[ ASùD h`Q vI SùD krqw swbx Awid swDn nwl CUh ky<br />
Su`D ho jWdy hn[<br />
mUq plIqI kpVu hoie] dy swbUxu leIAY Ehu Doie]<br />
BrIAY miq pwpw kY sMig] Ehu DopY nwvY kY rMig] (sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb,<br />
AMg ô)<br />
swfw vwqwvrn ijs dI ASu`DI dw kwrx AsIN Awp hW jd AsIN<br />
Awpxw sMbMD Su`D Aqy sv`C <strong>gur</strong>U nwl joV lvWgy qW swfy mn nUM Drm dI<br />
syD pRwpq ho jwvygI[ swfw mn Drm dy 10 AMgW dw DwrxI ho jwvygw[<br />
bwhrI vwqwvrn dI ASu`Dqw vI swfw Btkdw hoieAw mn hI krdw<br />
hY[ mn nUM kwbU krn dw swDn hY[ <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI dw <strong>igAwn</strong>:<br />
kuMBy bDw jlu rhY jl ibnu kuMBu n hoie]<br />
<strong>igAwn</strong> kw bDw mnu rhY <strong>gur</strong> ibnu <strong>igAwn</strong>u n hoie] (AMg ôöù)<br />
sRI <strong>gur</strong>U gRMQ swihb jI dw <strong>igAwn</strong> swnUM Drm dy hr p`K dw <strong>igAwn</strong> idMdw<br />
hY Aqy Drm duAwrw hI AsIN Awpxw Aqy Awpxy vwqwvrn dw SùDIkrx kr<br />
skdy hW[<br />
___________________________________________________<br />
*Awqm AnuBv AwSrm AYNf cYrItybl tr`st rij.<br />
341, SrIPpurw, AMimRqsr, pMjwb, 98886-63611<br />
Drupd Dmwr gwiekI dy purwqn srUp ivc<br />
vwdX sMgq dI BUimkw<br />
*pRo. XogyS Srmw<br />
lgBg 15vIN sdI dy au~qr-BwrqI swSqrI sMgIq iv`c Drupd gwien<br />
Aqy aus qoN kuJ smyN bwAd Dmwr gwien dw ivSyS pRcwr hoieAw[ 1 jld<br />
hI ienHW nUM SwsqrI sMgIq dIAW srvsryST (auq`m) SYlIAW mMinAw jwx<br />
l`gw[ lgBg iesy smyN qqkwlIn pRm`uK qwl vwdX imRdMg donoN gwien<br />
SYlIAW iv`c vI Drupd nUM vDyry mwx pRwpq hoieAw[ 2<br />
k) Drupd gwiekI dy purwqn srUp dw ivSlySx : Drupd dI<br />
ies pRiqSTw dw iek pRmùK kwrn ieh vI sI ik ies auq`m sMgIq isDwqW<br />
dw s^qI nwl pwlx kIqw jWdw sI[ gwien dy AwrMB iv`c ‘Em qU hI<br />
AnMq hrI nwrwiex AQvw ‘Em AnMqrvrm’ vrgy BgqI vwkSW rWhI<br />
rwg dw ivsQwirq Awlwp kIqw jWdw sI prMqU kwlWqr iv`c pirsQqIAW<br />
Anuswr ieho Sbd nom, qom, qn rIrI qwnw nom Awid ApBrMS rUp iv`c<br />
pRXUkq hox l`gy [<br />
ieh Awlwp sQweI AMqrw sMcwrI Aqy AwBog nwmk cwr iviSAW<br />
iv`c ivdmwn rihMdw hY[ hryk Awlwp qoN bwAd sm idKwauNdy hoey qIsry<br />
Bwg nwl Awlwp nUM lYA-b`D kr id`qw jWdw hY Aqy aus nUM gmk dI pRcwr<br />
vrqoN duAwrw sjwauNdy AwBog iv`c sm idKw ky smwpqI kr idMdy hn [<br />
m`Dkwl iv`c sÍr ivsqwr dI gixq AwDwirq iviSSt p`DqIAW dy pRcln<br />
dy kwrn ausoN ieh Awlwp A`j nwloN ikqy izAwdw ivsiqRq huMdw sI Aqy<br />
gwiek Aqy sMgq kr rhy rudr vIxw vwck dw rwg[ ivsQwr dI kwrIgr<br />
(suMdrqw, pkyrwpn) iesy qoN pRgt huMdw sI[ ies qoN sihjy hI ieh AMdwzw<br />
lgwieAw jw skdw hY ik Drupd AMg dy ies Awlwp dI sMgq dw kwrn<br />
hI rudr vIxw iv`c Awlwp joV ky Aqy (>kyk) Jwlw vjwaux dI prMprw<br />
AwrMB hoeI jo ik bwd ivc rudr vIxw Aqy hor qMqI swzW duAwrw auqMqr<br />
rUp iv`c gRihx kr leI geI[<br />
Awlwp qoN bwAd izAwdwqr m`DX lYA iv`c Drupd dI bMidS<br />
kIqI jWdI sI jo sQweI AMqg sMcwrI Aqy AwBog ienHW cwr BwgW iv`c<br />
90 91
huMdIAW sn[ ienHW nUM izAqdwqr cwr qwl, rudr qwl, swq qwl, bRhm,<br />
sUl Aqy qIbrw Awid qwlW iv`c inb`D kIqw jWdw sI[ pihlW pihl ies<br />
dI BwSw sMsikRq sI prMqU smyN dy bIqx dy nwl nwl ihMdI, bRj-BwSw Aqy<br />
hor pRcilq BwSwvW iv`c vI Drupd dI rcnw hox l`gI [<br />
K) vwdX sMgq : Anyk ivdvwnW ny Drupd nUM mrdwnW gwien<br />
mMinAw hY[ prMqU AwcwrIAw bRhspqI ny Akbr kwl dy pRis`D ieiqhwskwr<br />
Abul &zl dI pusqk AweInw-dy-AkbrI iv`c izkr kridAW sp`St<br />
kIqw hY ik aus smyN d&zn khI jwx vwlI pMjwbI nwrIAW (AOrqW) vI d&<br />
Aqy Fol Awid dI sMgq iv`c Drupd gwien krdIAW sn [ AwrMB iv`c ieh<br />
kyvl iesqrIAW dy swhmxy hI gwieAw krdIAW sn [ prMqU Akbr kwl<br />
iv`c sMpUrn jnqw dy swhmxy hI AwpxI klw pRdrSn krn l`gIAW sn<br />
[ 3 dUsry mQurw ibRMdw Aqy nwQ-duAwirAW dy mMidrW iv`c p^wvS Aqy qwl<br />
Awid pRwcIn vwdX XMqrW dy nwl BgqI pRDwn Drupr Dmwr gwien dI<br />
pRQw pRcilq sI jo A`j qk jwrI hY[ Drupd ie`k K`ulHI Awvwz dw gwien<br />
pRkwr mMinAw jWdw hY, ijs dy pRm`uK sMgq vwdX aus smyN p^wvz, rudr<br />
vIxw Aqy qwl mMny jWdy sn[ bwd iv`c qwl nwm dy vwdX dI pRQw hOlIhOlI<br />
GtdI geI[<br />
g) Dmwr gwiekI dw purwqn srUp :<br />
Dmwr nwmk iek<br />
ivSyS qwl iv`c gweI jwx vwlI SRI ikRSn rwDw Aqy hor bRzvwsIAW dI<br />
hOlI dIAW lIlwvW sbMDI ivSyS gIq pRkwr nUM Dmwr kihMdy hn[ ivAwkrn<br />
dy AwDwr 'qy ies dI ivAwiKAw krdy hoey AwcwrIAW bRihspqI ny ies nUM<br />
gwien dw Aijhw pRkwr ikhw hY jo ik “pRyirq” krdw hoieAw Aqy<br />
iQM+dkrk hoieAw c`ly[ 4 sp`St hY ik ieh iek iSMgwr-rs pRDqn Aqy<br />
auqSwhpUrn gwien SYlI hY[<br />
AwcwrIAw bRihspqI dy kQn Anuswr “lok sMgIq (bRj dy lok<br />
sMgIq) iv`c Dmwr iek smUihk gwn hY, jo tolIAW iv`c gwieAw jmdw hY[<br />
hOlI Kyfx vwilAW dIAW tolIAW rMg KyfdIAW hoeiAW Dmwr gwauNdIAW hn<br />
Aqy ienHW dI sMgq leI pRDwn vwdX 'Fol' huMdw hY 5 ies qoN ielwvw mMidrW<br />
ivc vI vYSnv BgqW duAwrw p^wvz dI sMgq iv`c Kud JWjr vjwauNdy hoey<br />
smUihk rUp iv`c Dmwr qwl iv`c Dmwr nwmk pd gwey jWdy hn[<br />
AwcwrIAw bRhspqI dy Anuswr “ienHW dI sMgq keI vIxw Aqy rbwb<br />
dI vrqoN lMmy smyN qk idMdI rhI [ ienHW dy Anuswr ienHW AwDwrW nwl hI<br />
pRPuilq ho ky Dmwr gwiekI rwj drbwrW iv`c snmwinq hoeI, ijQy ies<br />
dI sMgq vI Drupd dI qrW p^wvz Aqy vIxw 'qy kIqI jwx l`gI [” 6<br />
G) Dmwr gwien dI vwdX sMgq : aus kwl iv`c Drupd gwiek<br />
Drupd qoN bwAd Dmwr gwieAw krdy sn[ svrgI BwqKMfy Anuswr<br />
gwiekW duAwrw iviBMn lYAkwrIAW dy pRdrSn Aqy pKwvz vwdkW duAwrw<br />
aus dI sih-sMgq dI pRQw pihlW kyvl Dmwr iv`c hI pRcilq sI[ ieauN<br />
Drupd iv`c ies dw sumyl hoieAw[ 7 ies pRkwr gwiekI iv`c gwiek kyvl<br />
izLrkj dy shwry lYA dy vK-vK rUpW ivc JUldw Aqy sroiqAW nUM Julwaudw<br />
hY Aqy p^wvz vwdk vI ies ikRAw ivc loV Anuswr aus dw swQ idMdw<br />
hY[ gIq rcnw nUM sMpUrn krn qoN bwAd gwiek ies dy SbdW nUM lY ky<br />
dugun, iqgun, cOgun, AwVu-kuAwV Awid iviBMn lYAkwrIAW qy AwDwirq<br />
(ivivD) v`K-v`K sÍr smUh ivc pro ky pyS krdw hY[ ies kRm iv`c auh<br />
jo lYAkwrI PVdw hY[ p^wvz vwdk vI ausy qy AwDwirq bol vjwaux<br />
l`gdw hY Aqy gwiek dI nkl krwieAw aus dy nwl hI sm 'qy imldw hY[<br />
purwxy suryST Drupd gwiek Aqy p^wvz vwdk klw iesy ivc mMndy sn<br />
ik ieh sI[ Drupd iv`c sMpUrn klw-ikRq kyvl iek imTI-ijhI noNk-JoNk<br />
qk hI sImq rhy Aqy ies nwl kdy vI sroiqAw nUM PVo-PVI jW pihlvwnW<br />
dw AKwVw mihsUs nw hovy[ aunHW dw mMnxw sI ik :<br />
m`l XuD nhIN rwg-rMg, kuSqO nhIN rIq rMg<br />
kMbhUM nw rwignI-kuAwrI auCl dbocy AMg[ 8<br />
ies pRkwr mRd`"V Drupd Dmwr gwiek ies gwiekI Aqy p^wvz qy<br />
ies sih sMgq dy lwl prMpirk sihXog, sdBwvnw dI AijhI auq`m<br />
audwhrn pyS krdy sn ik sroqw vI aus nUM dyK ky Zd Zd ho jwieAw<br />
krdy sn[ iesy sMDrv iv`c gvwlIAr dy ie`k auc kotI dy Drupd gwiek<br />
SRI blvMq rwey jI dI crcw krdy hoey SRI Awr. AYs. AgnIhoqrI ilKdy<br />
hn ik "gvwlIAr dy pRis`D Drupd gwiek svrgI SRI blvMq rwey jI dI<br />
qW iek v`KrI SYlI sI[ auh AwpxI hryk ikRq AwrMB krn qoN pihlW<br />
AYlwn krdy sn ik aunHW dI lYAikRq ieMnI mwqrw iv`c Aw rhI hY[ EnIAW<br />
92 93
hI mwqrwvW Aqy aus lYA dI (ij.k) p^wvz vwdk dy sMgRih iv`c huMdI qW<br />
auh pRsquq krdw AQvw smyN dI sUcnw Anuswr q`qkwl aus lYA dI sMgq<br />
kirAw krdw sI[ ies ikRAw iv`c bVw AnMd AwauNdw sI[ ies nUM sroqy<br />
vI smJ skdy sn Aqy vwdk nUM vI vjwaux dw Aqy Awpxw <strong>igAwn</strong> sMgRih<br />
idKwaux dw Avsr imldw sI[ 9 prMqU AijhI AnukUl suBwA swry klwkwrW<br />
iv`c nhIN sI[ ikauN-aunW ny ies pRkwr dI sMgq iv`c p^wvz vwdkW nUM<br />
AswvDwn krn dIAW koiSSW AwrMB kr idqIAW[ sm sQwn qoN pihlW<br />
Aqy aus nUM twl ky bwAd iv`c sm idKwaux vrgI ivSyS dwA pyx Drupq<br />
Dmwr dI gwiekI iv`c suimlq ho gey[ ies pRkwr dI sMgq ivc ijs<br />
pRkwr sm idKwieAw jwvy ausy qrHW hI p^wvj vwdk nUM vI idKwauxw pYNdw<br />
hY[ jykr sm nw idKw ky gwiek ruk jWdw hY qW pKwvz vwdk nUM vI rukxw<br />
pYNdw hY Aqy pUrI swvDwnI nwl gwiek dy nwl-nwl sm 'qy imnxw pYNdw hY[<br />
ieh sMpUrn pRikRAw jdoN qk gwiekW Aqy sMgIqkwrW dI AwpsI sihXog<br />
qy ADwirq rhI, audoN qk sroiqAW ny vI ies dw luq& auTwieAw[ prMqU<br />
jdoN qk klwkwrW dI AwpsI eIrKw iek dUjy nUM nIvW idKwaux Aqy hwrij`q<br />
vrgIAW mwVIAW ibrqIAW ies dw AwDwr bxIAw qW rOickqw dw<br />
ivnwS hox nwl sroiqAW dI rucI vI ies iv`c Gt hox l`gI, jo bwd iv`c<br />
Drupd Dmwr gwiekI dy pqn dw ie`k v`fw kwrn bxI [<br />
Drupd Dmwr SYlI dI iek mh`qvpurn ivSySqw ienHW dy qwlW dy<br />
Tyky inSicq krn dI pRQw dw AwrMB hoxw vI rhI[ pRwcIn kwl ivc<br />
Anvd (vuo¼) vwdXW qy qwlW dw mUl pRXojn klwkwr dI lYA Aqy CMd<br />
dI nkl krnw hI huMdw sI[ qwl dy srUp nUM sp`St drswaux dy leI jW<br />
qW h`Q nwl qwlI vjweI jWdI sI AQvw qwl nwmk Dn vwdX dw aupXog<br />
kIqw jWdw sI, qW ies pRkwr iksy vI qwl dy mOilk bol inSicq nhIN<br />
sn[ fwr lwl mxI Drupd Dmwr dy kwl qoN hI pR`muK qwlW nwl bol<br />
iniSicq hox l`gy[ dUsry SbdW ivc au~qr BwrqI sMgIq iv`c qwlW dy<br />
TyikAW dw ArMB vI iesy smyN hoieAw[ 10<br />
prMqU Drupd Aqy Dmwr gwiekI dy iviSSt srUp dy kwrn ienHW dy<br />
nwl qwl dy mUl Tyky dy inrMqr vwdX nUM zrUrI nhIN mMinAw igAw[ ies<br />
leI A`j vI auh dyiKAw jw skdw hY ik p^vwj vwdk ie`k hI SYlIAW dy<br />
nwl is`Dw Tykw lgvwauxw A<strong>igAwn</strong> dw sUck mMinAw jWdw hY Aqy Tyky dy<br />
kuJ bol bnwaux dy bwd qurMq ij.k Xw rylw Awid vjwaux l`gdy hn[ sMgq<br />
krn dI ies SYlI nUM kuJ ivdvwnW QipAW bwz vI mMndy hn[<br />
ies pRkwr AsIN dyKdy hW ik Drupd Dmwr SYlIAW dy purwqn srUp<br />
iv`c ienHW dI sMgq krn vwly swzW Aqy klwkwrW ny vfmu`lI BUimkw Adw<br />
kIqI Aqy ienHW SYlIAW nUM sMgIq dy Kyqr dy nwl-nwl swDwrn jn smwj<br />
iv`c vI ivSyS BUimkw pRdwn krvweI[ smyN dy nwl-nwl A`gy c`l ky ienHW<br />
SYlIAW dw pRcwr Gtx kwrn ienHW dy au~qm klwkwrW dI sMiKAw vI smwj<br />
iv`c kwPI G`t ho geI Aqy nwl hI ienHW dI sMgq krn vwly swzW dy pRcwr<br />
iv`c vI kwPI kmI AweI[ pRMqU A`gy c`l ky ivSyS qOr qy <strong>gur</strong>bwxI sMgIq dy<br />
Kyqr iv`c jv`dI tkswl luiDAwxw Aqy nwmDwrI klw kyNdr BYxI swihb<br />
vrgIAW sMsQwvW v`loN ienHW dy dubwr pRcwr leI bhuq hI Axmu`ly Xqn<br />
kIqy gey, ijnWH dy is`ty vjoN A`j dy sMgIq ividAwrQIAW iv`c dubwrw ienHW<br />
SYlIAW Aqy ienHW dI sMgq krn vwly swzW dI isKlweI lYx leI ivSyS<br />
auqSwh dyKx iv`c iml irhw hY[<br />
hvwly qy it`pxIAW :<br />
1. ky. vwsUdyv SwSqrI sMgIq SwSqr pMnw 236-237.<br />
2. pRoPYsr Bgvq Srmw ihMdusqwnI sMgIq Swsqr Bwg-66.<br />
3. AwcwrIAw bRihspqI, sMgIq icMqwmxI pMnw - 54.<br />
4. Dmwr gwiekI : iek rMgwrMg prMprw, inbMD sMgIq, l`CmI nwrwiex<br />
grg (sMpw:) pMnw 62.<br />
5. Dmwr gwiekI : iek rMgwrMg prMprw, inbMD sMgIq, l`CmI nwrwiex<br />
grg (sMpw:) pMnw 62.<br />
6. Dmwr gwiekI : iek rMgwrMg prMprw, inbMD sMgIq, l`CmI nwrwiex<br />
grg (sMpw:) pMnw 62-63.<br />
7. kRimk pusqk mwilkw Bwg - 6 pMnw-43.<br />
8. AwcwrIAW bRihspqI, Dmwr gwiekI iek rMgwrMg prMprw, inbMD<br />
sMgIq, l`CmI nwrwiex grg (sMpw:) pMnw 64.<br />
9. Awr. AYs. AgnIhoqrI sMgIq inbMD pMnw-65.<br />
10. fw. lwl mxI imSr Aqy pRo. Bgvq srv Srmw (k) BwrqI sMgIq<br />
vwdX pMnw 122 (K) qwl mImWsw Bwg-2 pMnw 6.<br />
*sMgIq vwdn ivBwg srkwrI kwlj iesqrIAW luiDAwxw<br />
94 95
943<br />
Drupd Dmwr gwiekI dy prMoprk/purwqn srUp<br />
ivc bMidS Aqy ivsQwr dw sQwn<br />
*pRo. nimqw Srmw<br />
lgBg 15vIN sqwbdI qoN au~qr-BwrqI SwSqrI sMgIq iv`c Drupd<br />
gwien Aqy aus qoN kuJ kwl bwAd Dmwr gwien dw ivSyS lwcwr hoieAw[<br />
jld hI ienHW nUM SwsqrI sMgIq dIAW srvsryST (auq`m) gwien SYlIAW<br />
mMinAw jwx l`gw[ auprokq donoN gwien pRkwrW ivcoN vI Drupd nUM vDyry<br />
pRis`DI pRwpq hoeI[<br />
Drupd dI ies pRis`DI dw iek pRmùK kwrn ieh vI sI ik ies gwiekI<br />
iv`c Su`D (s`cy svr, Su`D lYA, Su`D vwxI, Su`D rwg Aqy Su`D mudrw jYsy<br />
isDwqW dw pUrn rYpyx (pUrI qrHW) pwlx kIqw jWdw sI[ ies dw ivkws<br />
pRwcIn pRbMD gwien dy AwDwr qy hoieAw mMinAw igAw hY[ fw. pRym lqw ny<br />
ies dw pRwdurBwv pRwcIn 'swlg SÍr pRbMDW qy 'Druv' nwmk aup pRkwr nwl<br />
Aqy kuJ hor ivdvwnW ny eykqwlI nwmk pRbMD qoN hoieAw mMinAw hY[ 1 iesy<br />
qrHW mhWirSI Brq duAwrw nwtk dy sMDrv dy iv`c vrnx kIqI geI<br />
gwien SYlI nwl hoeI, Druvpd (Drupd) dw sMbMD joiVAw jWdw sI[ 2 ies<br />
leI hryk hwlq iv`c Bwrq dy pRwcIn sMgIq nwl sbMiDq hox dw mwx<br />
pRwpq hY[ Drupd gwiekI dw mùFlw ivkws dyv mMidrW iv`c hox nwl AwrMB<br />
iv`c ienHW dw ivSw Aqy SYlI, dovyN BgqI pRDwn hI rhy, prMqU rwj drbwrW<br />
iv`c sQwipq hox qy auprokq donoN ie`k ho geIAW[<br />
Drupd Ku`lHI Awvwz dI gwiekI hY (gwiekI) ijs iv`c surW Aqy bolW<br />
dy zordwr Awvwz iv`c doS-rihq qrIky nwl lgwE Aqy aucwrn dw ivSyS<br />
mh`qv hY: "kMT ko dbwnw Aor nzwkq sy SÍr lgwn, Awid bwqyN loZFkk<br />
oftZr gSa[ 3<br />
iesy AwDwr qy Anyk ivdvwnW ny ies nUM mrdwnw ArQwq purSW dw<br />
gwien mMinAw hY[ prMqU AwcwrIAw bRihspqI ny Akbr kwl dy pRis`D<br />
ieiqhwskwr Sbul Pzl dI pusqk 'Awien-ey-AkbrI 'coN audwhrn<br />
idMidAW sp`St kIqw hY ik aus smyN f&zn khI jwx vwlIAW pMjwbI AorqW<br />
vI f& Aqy Fol Awid dI sMgq iv`c Drupd gwien krdIAW sn[ AwrMB<br />
iv`c ieh AOrqW kyvl AOrqW swhmxy hI gwieAw krdIAW sn prMqU<br />
Akbr kwl iv`c sMpUrn jnqw dy swhmxy hI AwpxI klw dw pRdrSn<br />
krn l`gIAw sn[ 4<br />
Dmwr nwmk iek ivSyS qwl iv`c gweI jwx vwlI SRI ikRSn rwDw Aqy<br />
hor bRj vwsIAW dI hOlI dIAW lIlwvW sbMDI ivSyS gIq pRkwr nUM Dmwr<br />
kihMdy hn[ ivAwkrn dy AwDwr 'qy ies dI ivAwiKAw krdy hoey AwcwrIAW<br />
bRihspqI ny ies nUM gwien dw Aijhw pRkwr ikhw hY jo ik “pRyirq” krdw<br />
hoieAw Aqy iQM+dkrk cly [ 5 sp`St hY ik ieh iek iSMgwr rs pRDwn Aqy<br />
auqSwhpUrn gwien SYlI hY[ AwcwrIAw bRihspqI dy Anuswr “lok sMgIq<br />
(bRj dy lok sMgIq) ivc Dmwr iek smUihk gwn hY, jo tolIAW ivc<br />
gwieAw jWdw hY[ holI Kyfx vwilAW dIAW tolIAW rMg KyfdIAW hoeiAW<br />
Dmwr gwauNdIAW hn Aqy ienHW dI sMgq leI pRDwn vwdX Fol huMdw hY ies<br />
qoN ielwvw mMidrAW iv`c vI vYSnv BgqW duAwrw p^wvz dI sMgq iv`c<br />
Kud JWjr vjwauNdy hoey smUihk rUp iv`c Dmwr qwl iv`c Dmwr nwmk pd<br />
gwey jWdy hn[<br />
ies ivSy dI idRStI qoN Drupd Dmwr dI mUl rcnw (bMidS) qoN ielwvw<br />
gwien dy bwkI ih`sy nUM mu`K do BwgW iv`c vMifAw jw skdw hY - gwien dy<br />
AwrMB iv`c hox vwlw Alwp Aqy bMidS dy ivckwr pyS hox vwlI lYA bWt<br />
AQvw aupj[ ies iv`c Awlwp dy bwAd bMidS Aqy ies qoN bwAd aupl<br />
dw QW AwauNdw hY[ ieQy vI ienHW SYlIAW dy ienHW AiBMn AMgW qy ies kRm<br />
iv`c ivcwr kIqw jw skdw hY[<br />
Awlwp Drupd iv`c Ktkw Aqy murkI vrgy AlMkrn vrijq hox<br />
kwrn iesdw Awlwp AwDuink i^Awl SYlI dy Awlwp dy mukwbly kuJ<br />
izAwdw gMBIrqw BrpUr huMdw hY[ ienHW SYlIAW dI AiDAwqm pRDwn suBwA<br />
Aqy sMgIq klw dy au~c AwdrSW dy kwrn purwxy gwiek Drupd Dmwr dy<br />
Awlwp iv`c 'Em qvrm AnMqrm' E AMqrqvm' Aqy Em qU hI hrI<br />
nwrwiex' vrgy BgqI BrpUr vwkW dI vrqoN kirAw krdy sn[ jo Drupd<br />
Dmwr Awlwp nUM mu`K qOr qy cwr ih`isAW iv`c vMifAw huMdw hY[ jo sQweI<br />
AMqrw, sMcwrI Aqy AwBog khwauNdy hn[ izkrXog hY ik Dmwr ikauNik<br />
Aksr Drupd qoN bwAd gwieAw jWdw hY[ ies leI aus dI bMidS qoN<br />
pihlW hox vwlw Awlwp Drupd dy brwbr ivisqirq nhIN huMdw sI, jo A`j<br />
vI dyiKAw jw skdw hY[ sQweI Bwg iv`c Awlwp nUM m`D CVj AwrMB kIqw<br />
96 97
jWdw hY Aqy hOlI r&qwr iv`c sÍrW dI ivsqirq Aqy kRimk vwDw gixq<br />
AwDwirq pRxwlIAW qy AwDwirq hox kwrn A`j dI qulnw iv`c ikqy izAwdw<br />
ivsqirq huMdI sI pr iPr vI aus iv`c Bwv pQ dI Aws nhIN kIqI jWdI<br />
sI ijsdw iek sQUl Anumwn SRI Awr AYm AgnIhoqrI duAwrw vrixq<br />
aunW dy AnuBv qoN sihjy hI lgwieAw jw skdw hY[ auh ilKdy hn ik jYpur<br />
dy svrgI ausqwd krwmq KW pwsoN hI AwlpkwrI nom qom iv`c suxI sI,<br />
aus nUM mYN A`j vI Bu`l nhIN skdw[ auhnW pihlW nI swry iehnW iqMn sÍrW<br />
nUM lY ky hI krIb-krIb 10 imMt qk v`K-v`K sÍr aucwrnW nwl Awlwp<br />
kIqy[ sroiqAW ivc ijauN ijauN auqSwh vDdw igAw iqauN-iqauN Awlwp<br />
iek-iek sÍr nUM guMnH ky pUrI rwgdwrI dy AMgW dw pRdrSn kIqw igAw Qy<br />
svr siQrqw sÍr aucwrx, m`DvrqI sruqIE dw drSn mINf, gmn Awid<br />
Drupd SYlI iv`c iks pRkwr cwhIdy, ausy pRkwr aus dw au~qm pRdrSn<br />
kIqw igAw [ 6<br />
ies qrW sQweI Bwg iv`c mINf, kx Awid AlMkrnW duAwrw sjwauNdy<br />
hoey spqk iv`c rwg dI inXm Aqy AwpxI ie`Cw Anuswr Aqy swDI hoeI<br />
doS rihq sUr ivsqr krn auprMq iesy pRkwr m`D spqk iv`c vI sUcIbD<br />
rUp iv`c vwDw kIqw jWdw hY Aqy hryk Awlwp dI smwpqI m`D CVj 'qy<br />
ilAw ky krdy hn [<br />
ies dy hr iek Awlwp dI smwpqI 'qy 'n n n n n hI qn nom' ies<br />
pRkwr dy Sbd smUh au~qy AwDwirq rwg dy iksy pRm`uK Aqy pRBwvSwlI sÍr<br />
smUh nUm lYA b`D rUp iv`c gwieAw jWdw hY ijs nUM Awlwp 'sm idKwauxw<br />
jW muKVw idKwauxw kihMdy hn[ sm idKwaux dw iek Awm audyS sroiqAW<br />
nUM ieh jqwauxw vI huMdw hY ik ieQy iek Awlwp smwpq ho igAw hY Aqy<br />
Aglw AwrMB hox jw irhw hY, ies dy ielwvw sm idKwaux dy bhwny Awlwp<br />
iv`c QoVHI-QoVHI dyr bwd lYA dy drSn huMdy rihMdy hn ijs nwl roickqw<br />
vI bxI rihMdI hY[<br />
sQweI Bwg dy AMqrgq mD spqk iv`c m, p, D, p kdy-kdy nI qk<br />
vwDw krn dy ipCoN sm idKw ky m`D spqk dy g jW m qoN AMqry dw Awlwp<br />
AwrMB krdy hn, ijs iv`c kuJ AwrMiBk sÍr smUhW qoN bwAd qwr s dw<br />
vwDw kIqw jWdw hY Aqy ies sÍr dy Ku`lHy Aqy kMpn rihq lgwv duAwrw<br />
vwqwvrn nUM hor vI sMgIqwmk bxwauNdw hY[ ies Bwg iv`c Awlwp dI<br />
r&qwr suBwivk rUp ivc hI sQweI dy mukwbly kuJ vD jWdI hY[ CVn dy<br />
bwd qwr spqk dy bwkI sUrW dI rwg inXm Aqy AwpxI ie`Cw Anuswr<br />
vwDw krn auprMq ies nUM vI m`D CVj 'qy ilAw ky smwpq krdy hn [<br />
Awpxy qIsry Bwg (ArQwq sMcwrI) nwl Awlwp lYA b`D ho skdw<br />
hY Aqy ies dy iviSSt (ivSyS) bolW dy shwry ie`k inSicq lYA Aqy Atùt<br />
kRm sQwipq krky klwkwr ivivD CMdwnuswr suMdr sÍr smUh bxwauNdw hY[<br />
ies Bwg iv`c vI sÍr inSicq lYA dI aup siQqI Aqy klwkwr dI<br />
ivAkqIgq isrjxSIlqw dy PlsrUp ies iv`c vKur`qw Aqy nvWpn<br />
bixAw rihMdw hY Aqy ieh sMpUrn Awlwp ipCly ihìsAW iv`c kIqy gey kMm<br />
dI duhrweI mihsUs nhIN huMdw [ cMgy klwkwrW dw Awlwp gMBIr sroiqAW<br />
nUM Aijhw AwnMd pRdwn krdw ijvyN koeI mMqrW dw ivdvwn ivDI pUrvk<br />
mMqrW dy aucwrn duAwrw rwg rUpI dyvqw nUM pRgt kr irhw hovy[ iPr aus<br />
kwl iv`c ies Awlwp dw srUp v`K-v`K isDWqw dy pwlx dy PlsrUp A`j<br />
mukwbly ikMnW eq[kfjr huMdw hovygw, ies dI A`j kyvl klpnw hI kIqI jw<br />
skdI hY[<br />
iesy ih`sy nwl Awlwp iv`c gmn dw gMBIrqw pUrn pRXog vI<br />
AwrMB ho skdw hY Aqy hryk Awlwp qoN bwd sm idKwauNdy hoey lYA nUM hOlIhOlI<br />
vDwauNdy jWdy hm iqauN sÍr ivsqwr dy nwl-nwl lYA dy vwDy dI<br />
idRStI qoN vI Awlwp iek ivSyS pRkwr dI pRwpqI Aihsws vI imldw<br />
rihMdw hY[ sMcwrI dy AMiqm ihisAW iv`c qom qn nn nn, nom qn qn nn'<br />
vrgy SbdW dy smUh duAwrw iek ivSyS pRkwr dI dugux lYAkwrI dI vI<br />
Jlk idKweI id`qI jWdI hY[<br />
Awpxy cOQy Bwg ArQwq AwBog qk phuMcdy-phuMcdy Awlwp dI r&qwr<br />
dugxI ho jWdI hY Aqy ies pRkwr dugxI r&qwr ivc izAwdwqr iek iek<br />
bol suBwivk rUp nwl hI lgwqwr Anyk vwr duhrwieAw jWdw hY[ nwl<br />
hI Coty-Coty gmn BrpUr tukiVAw dw pRXog vI huMdw rihMdw hY AMq iv`c sm<br />
idKw ky Awlwp dI smwpqI kIqI jWdI hY[<br />
mUl rcnw AQvw bMidS :<br />
AwrMB iv`c Awpxw rwg ivsQwr kOSl Awlwp dy rUp ivc Ku`lH ky pyS<br />
kr lYx auprMq purwxy smy iv`c gwien mDX lYA iv`c Drupd jW Dmwr dI<br />
bMidS AwrMB krdy sn[ 7 Dmwr dI bMidS qW audoN vI Dmwr nwmk Awpxy<br />
98 99
iviSt qwl ivc hI inbD huMdI sI prMqU Drupd dI bMidS leI cwr qwl<br />
dy AqIirkq (vwDU) SUl qwl, rudrqwl, bRhm l`CmI gjJMpw Awid qwlW<br />
dI vrqo vI huMdI sI[ iehnW ivcoN kuJ qwlW ivc mwqrwvW dI sMiKAw<br />
izAwdw Aqy ivBwg dy AMqrgq aunW nUM vMfx dw kRm muSikl hox kwrn<br />
aunW iv`c gweI jwx vwlIAW Drupd bMidSW dw srUp suBwivk rUp dy hI A`j<br />
dy mukwbly kwPI muSikl ho jWdw sI[ Drupd Aqy Dmwr SYlIAW dIAW<br />
rcnwvW - sQweI, AMqrW, sMcwrI Aqy AwBog - ienHW cwr BwgW qy AwDwirq<br />
huMdIAW sn[ iehnW BwgW nUM Awm qOr qy quk' vI kihMdy sn[ BwvyN kyvl<br />
sQweI Aqy AMqrw 'qy AwDwirq 'ihqukI' rcnwvW vI pRcilq sn prMqU Bwv<br />
sp`StIkrn dI Aqy rcnwqmk mRd`"Vrk dI idRStI qoN 'cOqukI rcnwvW'<br />
hI auq`m mMnIAW jWdI hn[ 8<br />
Sbd Aqy lYA pRDwn hox kwrn ienHW ivc SùD Sbd audwhrn Aqy<br />
lYA inXMqrn nUM pRmu`Kqw pRwpq sI Aqy mINf Awid sÍrwl krnW dI vrqoN<br />
dI AwDuink iKAwl gwiekI dI qulnw ivc sIimq sI[ A`j pRwpq Drupd<br />
Dmwr dIAW purwxIAW rcnwvW dy AwDwr 'qy ikhw jw skdw hY ik ienHW dI<br />
mUl rcnw iv`c rcnwvW dy AwDwr 'qy ikhw jw skdw hY ik ienHW dI mUl<br />
rcnw ivc sDwqrnqw v`D qo v`D dugux lYAkwrI dy sÍr hI vrqy jWdy sn[<br />
Drupd dIAW rcnwvW dI BwSw SurU iv`c sMsikRq sI prMqU smyN dw nwlnwl<br />
ienHW dI rcnw bRj-BwSw aqy KVHI bolI iv`c hox l`g peI; Drupd 'qy<br />
Dmwr dI rcnhwirAW iv`c ibRMdwvn dy mhwn Bgq gwiek svwmI hrIdws,<br />
aunW dy Swigrd qnsYn, bYjnwQ (bYjU bwvrw) Aqy auhnW qoN ielwvw id`lI<br />
Aqy gvwlIAr drbwr iv`c inXukq horW qoN ielwvw gopwl, nwiek,<br />
bdwXUM, nwiek QoVU icMqwmxI imSrw Awid dy nwm vrnxXog hn, ienHW<br />
dIAW rcnwvW dI kwivAqmkqw dw Anumwn AwcwrIAW idlIp cMdr bwdI<br />
duAwrw pyS qwnsyn ricq hor ilKy Drupd dI Sbd rcnw qoN sihjy hI<br />
lgwieAw jw skdw hY, ijs iv`c mhwn vWgXwkwr ny mW srsvqI dI bhuq<br />
hI SrDw pUrvk ausqqI kIqI hY [<br />
hy srsvqI BvwnI, BwrqIX ividAw dwnI<br />
mhw vwikAwxI, pRcm qYnUM iDAweIey<br />
qwnsyn qyrI ausqqI, ikvyN ibAwn khy<br />
rwg sUr qwl lYA ADwr mYnMU nw Awvy<br />
Drupd Dmwr SYlIAW dI bMidS sMbMDI hor ivSysqwvW nUM sMKyp rUp iv`c<br />
ies pRkwr ikhw jw skdw hY[<br />
1. Drupd dIAW rcnwvW dw ivSw (rwDw ikRSn Aqy gopIAW dI P`gx<br />
lIlwvW) nUM C`f ky koeI vO ho skdw hY ikvyN pRBU dI ausquqI dyviqAW dI<br />
ausqqI, rcnwkwr dy AwsQw dyv kI pRsMsw, Drm qq, sMgIq ausqqI,<br />
pRwikRqk ic`qrx, nwiek-nwiekw Byt Aqy sMgIq isDWq vrnx Awid[<br />
2. Drupd dIAW kivqwvW iv`c ijAwdwqr iqRkwl pMf idRSAwn huMdy<br />
hn ij`Qy ieh KMf suBwivk rUp 'c nhIN bxdI auQy ieh sUr qwl Xojnw<br />
duAwrw bxw ley jWdy hn prMqU Dmwr iv`c Aijhw nhIN huMdw[<br />
3. pd dy v`K-v`K KMfw dy AMq iv`c smwn quk XwnI AMq AnupRws dI<br />
Xojnw huMdI hY[<br />
4. kdy-kdy AvWqr KMfW iv`c vI smwn qukWq dI Xojnw swhmxy<br />
AwauNdI hY[<br />
5. kuJ rcnwvW dy AMq iv`c rcnwkwr dw nwm vI huMdw hY[<br />
aupj Aqy lYA bWt :<br />
Drupd Dmwr gwiekI dy ivsQwr dw isKr iesdy AwKrI h`sy XwnI<br />
aupj AQvw lYA bWt duAwrw huMdw hY[ ijs iv`c nwiek v`K-v`K lYA<br />
pRkwrW dw is`Qy Aqy iqhweIdwr donoN rUpW iv`c pRdrSn krdw hY[ purwny<br />
gwiek ies AMg dy AMqrgq ijs pRkwr Awpxy mcZj efLr"kd qIKx bu`DI<br />
kMT aupr pUrn pRBuqv Aqy lYA qwl 'qy AswDwrn AiDkwr idKwauNdy sn,<br />
aus leI dy bzurg sMgIq pRymI aunHW A`j vI bVI SrDw nwl Xwd krdy<br />
hn[ audwhrn leI SRI Awr.AYs. AgnIhoqrI Anuswr :<br />
"gvwlIAr dy SRI BwnU bUAw (jo icMqwmxI imSrw dy AnuAweI sn)<br />
DrupdW dI gwiekI dw pRdrSn krdy hoey ArQ Bwv kwiem r`Kdy hoey<br />
ausdI dugux, iqgux, cOgux, Cygux Aqy ATgux Awid lYA pRkwr pyS krdy<br />
sn[ 10<br />
svrgI BwqKMfy Anuswr gwiekW duAwrw v`K-v`K lYAkwrIAW dw pRdrSn<br />
Aqy p^wvz vwdkW duAwrw aus dI sih-sMgq dI pRQw pihlW kyvl Dmwr<br />
iv`c hI pRcilq sI[ Drupd ivc ies dw pRcln bwAd iv`c hoieAw[ 11<br />
100 101
ies pRkwr dI gwiekI iv`c gwiek kyvl pRsqwr izLrkj dy shwry lYA<br />
dy ivivDR v`K-v`K JUilAW iv`c JUldw Aqy sroiqAW nUM Jlwaudw hY Aqy<br />
pKwvz vwdk vI ies ikRAw iv`c loV Anuswr aus dw swQ idMdw hY[ gIq<br />
rcnw nUM sMpUrn krn qoN bwAd gwiek ies dy SbdW nUM lY ky dugun, iqgun,<br />
cOgun, AwV-kuAwV Awid v`K-v`K lYAkwrIAW iv`c sMjo ky pyS krdw hY[<br />
ies kRm iv`c auh jo lYAkwrI PVdw hY pKwvz vwdk vI ausy qy AwDwirq<br />
bol vjwaux l`gdw hY [ gwiek loV Anuswr p`K sMBv nkl krn dI koiSS<br />
krdy hoey ausdy nwl hI sm 'qy imldw hY purwxy sryST Drupd gwiek Aqy<br />
p^wvz vwdk iesy iv`c klw mMndy sn ik ieh sMpUrn kwrj kyvl ie`k<br />
im`TI-ijhI noNk-JoNk qk hI sImq rhy Aqy ies nwl kdy vI sroiqAW nUM<br />
pihlvwnW dy Xu`D vrgw Aihsws nw hovy[ aunHW dw mMnxw sI ik :<br />
m`l XuD nhIN rwg-rMg, kuSqO nhIN rIq rMg<br />
kMbhUM nw rwignI-kuAwrI auCl dbocy AMg[<br />
kCuk iCnin dq lY BlI, sf jU nw qwry AMg<br />
AMqr qy Awr sI kIey, ibn sq sb rs-rMg 12<br />
SRI Awr. AYs. AgnIhoqrI dy Anuswr "gvwlIAr dy pRis`D gwiek<br />
svrgI SRI blvMq rwey jI dI qW iek v`KrI SYlI sI, auh hryk ikRq AwrMB<br />
krn qoN pihlW AYlwn kr idMdy sn ik aunHW dI lYAikRq ieMnI igxqI iv`c<br />
Aw rhI hY, anIAw hI mwqrwvW Aqy aUs lYA dI (ij.k) jy p^wvz vwdk<br />
dy sMgRih ivc huMdI qW auh pyS krdw Aqy smyN dI sUcnw Anuswr qqkwl<br />
aus lYA dI sMgq kirAw krdw sI[ ies ikRAw ivc bVw AnMd AwauNdw<br />
sI[ ies nUM sroqy vI smJ skdy sn Aqy vwdk nUM vI vjwaux dw bVw<br />
AwnMd AwauNdw sI Aqy Awpxw <strong>igAwn</strong> sMgRih idKwaux dw mOkw imldw sI[ 13<br />
prMqU AijhI AnukUl pRikRqI (suBwA) swry klwkwrW iv`c nhIN sI[ aunW<br />
ny ies pRkwr dI sMgq ivc pKwvz vwdkW nUM AswvDwn krn dIAW<br />
koiSSW AwrMB kr idqIAW sn[ PlsrUp sm sQwn qoN pihlW AQvw aus<br />
nUM twl ky bwAd iv`c sm idKwaux vrgI ivSyS dwA-pyc Drupd Dmwr dI<br />
gwiekI iv`c simlq ho gey[ ies pRkwr dI sMgq iv`c ijs pRkwr gwiek<br />
duAwrw sm idKwieAw jwvy ausy qrHW hI p^wvz vwdk nUM vI idKwauxw pYNdw<br />
hY[ jykr sm qy sm nw idKwieAw jwvy qW gwiek ruk jWdw hY qy pKwvz<br />
vwdk nUM vI rukxw pYNdw hY Aqy pUrI swvDwnI nwl gwiek dy nwl-nwl sm<br />
'qy imlxw pYNdw hY[ ieh sMpUrn piVAw jdoN qk gwiekW Aqy sMgIqkwrW<br />
dI prspr sihXog qy ADwirq rhI, audoN qk sroiqAW ny vI ies dw<br />
AwnMd ilAw[ prMqUM jdoN qk klwkwrW dI AwpsI eIr^w iek dUjy nUM nIvW<br />
idKwaux Aqy hwr-ij`q vrgy mwVy pRBwv ies dw AwDwr bxy qW rOickqw<br />
dw nwm hox nwl sroiqAW dI rucI ies coN Gtx lgI[ jo Drupd Dmwr<br />
gwiekW dy pqn dw iek v`fw kwrn bxI[<br />
hvwly qy it`pxIAW :<br />
1. See Dr. Prem Lata Sharma, "The Treatment of musical<br />
Composition in the Indian Textual Tradation."<br />
2. Awr. AYs. AgnIhoqrI Drupd Dmwr gwien SYlI sMgIq inbMD pMnw-<br />
55.<br />
3. AwcwrIAw kYlwS cMd bRihspqI, sMgIq icMqwmxI pMnw 54.<br />
4. Dmwr gwiek : iek rMgwrMg prMprw, inbMD, l`CmI nwrwiex grg<br />
(sMpw:) pMnw 62.<br />
5. AwcwrIAW bRihspqI, Dmwr gwiekI iek rMgwrMg inbMD sMgIq, l`CmI<br />
nwrwiex grg (sMpw:) pMnw 62.<br />
6. Awr. AYs. AgnIhoqrI Drupd Dmwr gwien SYlI sMgIq inbMD pMnw-<br />
60.<br />
7. Awr. AYs. AgnIhoqrI Drupd Dmwr gwien SYlI sMgIq inbMD pMnw-<br />
60.<br />
8. Awr. AYs. AgnIhoqrI Drupd Dmwr gwien SYlI sMgIq inbMD pMnw-<br />
56.<br />
9. AwcwrIAw idlIp cMdr bydI, Drupd ivc Awlwp ivc pRxAqw qwnsyn<br />
sMgIq, mwrc 1959 pMnw-30.<br />
10. Awr. AYs. AgnIhoqrI Drupd Dmwr gwien SYlI sMgIq inbMD pMnw-<br />
60-61.<br />
11. kRimk pusqk mwilkw Bwg - 6 pMnw-43.<br />
12. AwcwrIAW bRihspqI, Dmwr gwiekI iek rMgwrMg prMprw, inbMD]<br />
sMgIq, l`CmI nwrwiex grg (sMpw:) pMnw 64.<br />
13. Awr. AYs. AgnIhoqrI Drupd Dmwr gwien SYlI sMgIq inbMD pMnw-<br />
63.<br />
*muKI, sMgIq gwien ivBwg srkwrI kwlj iesqrIAW luiDAwxw, 98724-83833<br />
102 103
m`D kwl iv`c ihMdusqwnI SwsqrI gwien iv`c Drupd Aqy Dmwr<br />
gwien SYlIAW dw sQwn aus smyN dIAW swrIAW gwien SYlIAW iv`coN<br />
isrk`F mMinAw igAw hY[ ies kwrn ieh hY ik ienHW gwien SYlIAW ny<br />
ij`Qy Awpxy qoN pihlW gweIAW jWdIAW SYlIAW qoN bhuuq kuJ pRwpq kIqw,<br />
auQy hI Awpxy bwAd Awaux vwlIAW gwien SYlIAW dy srUp dI buinAwd<br />
vI ienHW hI gwien SYlIAW dy srUp iv`c imldI hY[<br />
aus smyN dIAW pRmùK gwien SYlIAW hox kwrn ienHW ny <strong>gur</strong>bwxI sMgIq<br />
nUM vI iesdy AwrMBk 200 swl q`k ivSyS qOr qy pRBwivq kIqw[ ijs dw<br />
pRq`K pRmwx <strong>gur</strong>bwxI sMgIq dy ieiqhws iv`c dyiKAw jw skdw hY[ <strong>gur</strong>bwxI<br />
sMgIq dy srvoqm kIrqnkwrW leI aus smyN Drupd Aqy Dmwr SYlIAW<br />
iv`c vI pRvIn hoxw sB qoN pihlI zrUrq mMnI jWdI sI Aqy ienHW SYlIAW<br />
dy kuSl kIrqnkwr <strong>gur</strong>U Gr Aqy jn smwj dohW iv`c ivSyS qOr qy snmwny<br />
jWdy sn[<br />
Drupd Dmwr dy pRBwv kwrn hI aus smyN <strong>gur</strong>bwxI gwien mu`K qOr ’qy<br />
pKwvj dy nwl-nwl rbwb Aqy srMdw vrgy gMBIr DunI vwly swzW dI sMgq<br />
iv`c kIqw jWdw sI Aqy iehI nhIN sgoN aus smyN ienHW swzW dy au~qm<br />
klwkwrW nUM <strong>gur</strong>U Gr dIAW ivSyS KuSIAW Aqy <strong>gur</strong>U crnW iv`c ivSyS sQwn<br />
pRwpq huMdw sI[ Aksr vyKx iv`c AwauNdw sI ik aus smyN dy srvau~c p`Dr<br />
dy kIrqnkwr <strong>gur</strong>bwxI Aqy auprokq gwien SYlIAW dy <strong>igAwn</strong> dy nwlnwl<br />
pKwvj Aqy qMqI swzW dw vI ivSyS <strong>igAwn</strong> r`Kdy sn[<br />
Drupd Dumwr gwien SYlIAW dy ieiqhws qy Agr ie`k sMKyp ijhI<br />
nzr mwrIey qW swnUM pqw lgdw hY ik lgBg 15vIN sdI dy
hQly ivSy dI idRStI qoN Drupd dI mUl rcnw (bMidS) dy AwDwr qy<br />
gwien dy bwkI Bwg (ArQwq ivsQwr) nUM do mu`K BwgW iv`c vMifAw jw<br />
skdw hY - gwien dy AwrMB iv`c hox vwlw Awlwp Aqy bMdS dy ivckwr<br />
pyS hox vwlI lYA Bwv auqpqI[ ies iv`c Awlwp qoN bwAd bMidS Aqy aus<br />
qoN bwAd auqpqI dw sQwn AwauNdw hY, Bwv ies lyK iv`c vI ienHW SYlIAW<br />
dy ienHW iBMn-iBMn p`KW dy bwry ivcwr crcw kIqI jw rhI hY[<br />
Awlwp: Drupd iv`c Ktkw Aqy murkI vrgy AlMkwr dI mnwhI hox<br />
nwl ies dw Awlwp AwDuink iKAwl SYlI dI qulnw kuJ AiDk gihrweI<br />
nwl BrpUr huMdw hY[ ApxI Aqy ienHW SYlIAW dI AiDAwqm pRDwn pRivrqI<br />
Aqy sMgIq klw dy au~cy AwdrSW kwrx purwxy gwiek Drupd Dmwr dy<br />
Awlwp iv`c ‘Em qvm Arqm’, ‘EAM AnMqryqvm’ Aqy ‘EAM qU hI hrI<br />
nwrwiex’ vrgy BgqI Bwv vwly SbdW dw pRXog krdy sn jo ik smyN dy<br />
bdldy hwlwq Anuswr kyvl ‘nom, qom ry rym nw nw’ Awid inrwrQk Sbd<br />
bx ky rih gey[<br />
Durpd Dumwr Awlwp mu`K qOr qy cwr BwgW iv`c vMifAw jWdw hY jo ik<br />
kRmvwr sQweI AMqrw, sMcwrI Aqy AwBog hn[ ie`Qy vrxnXog hY ik Dmwr<br />
ikauNik Aksr Drupd qoN bwAd gwien kIqw jWdw hY, ies leI ies dI<br />
bMidS qoN pihlW hox vwlw Awlwp Drupd dI qrWH ivsQwirq nhIN huMdw, jo<br />
ik A`j vI dyiKAw jw skdw hY ik sQweI Bwg iv`c Awlwp nUM m`D SVj<br />
iv`c AwrMB kIqw jWdw hY Bwv hlkI cwl nwl surW dI ivsqwirq qy<br />
kRmvwr v`D mwqrw iv`c gixq AwDwirq pRxwlIAW ’qy AwDwirq hox kwrn<br />
A`j dI qulnw iv`c bhuq izAwdw ivsQwirq huMdI sI pr iPr vI aus iv`c<br />
ArQ p`K dI aumId nhIN kIqI jWdI sI[ ijs dw ie`k sQUl Anumwn sRI<br />
Awr. AYs. AgnIhoqrI duAwrw vrxn kIqy ie`k AnuBv qoN sihjy hI<br />
lgwieAw jw skdw hY[ auh ilKdy hn ik jYpur dy sv. ausqwd krwmq<br />
KW pRkwr qoN hI AwlwpdwrI nom-qom iv`c suxweI sI, aus nUM mYN A`j vI nhIN<br />
Bu`l skdw[ aunHW ny pihly nI sw ry ienHW surW nUM lY ky hI lgBg 10 imMt<br />
q`k Al`g-A`lg surW dy aucwrx iv`c Awlwp lgwey[ suxn vwilAW iv`c<br />
ijs qrWH AwnMd Aqy auqSwh vDdw igAw, ausy qrHW hI Awlwp Aqy ie`k<br />
ie`k sur nUM ie`k mwlw dI qrHW pRo ky swry rwgdwrI dy AMgW dw pRdrSn kIqw<br />
igAw ies dy nwl-nwl hI surW dw itkwA, aucwrx, m`D iv`c AwauNdIAW<br />
SRuqIAW dw drSn, mINf, gmk Awid Drupd SYlI iv`c iks FMg nwl hoxw<br />
cwhIdw hY, aunHW dw sB qoN au~qm pRdrSn kIqw igAw[<br />
ies pRkwr sQweI Bwg iv`c mINf, kx Awid AlMkrxW duAwrw aus nUM<br />
sjwvt idMdy hoey spqk iv`c rwg dy inXm qy AwpxI ie`Cw qoN ielwvw ie`k<br />
rs doS rihq Awvwz iv`c sur dw ivsQwr krn qoN bwAd iesy qrHW m`D<br />
spqk iv`c vI kRmvwr iesy AwDwr qy vwDw kIqw jWdw hY Bwv hr Awlwp<br />
dI smwpqI m`D SVj ’qy kIqI jWdI hY[<br />
ies SYlI dy hr Alwp dI smwpqI auprMq ‘n n n n n rI q n nom’<br />
ies pRkwr dy Sbd smUh dy AwDwirq rwg dy iksy pRmùK jW pRBwvSwlI sur<br />
smUh nUM ie`k rs iv`c gwieAw jWdw hY ijs nUM ‘sm idKwauxw’ jW ‘muKVw<br />
idKwauxw (lgwauxw)’ ikhw jWdw hY (sm idKwaux dw ie`k Awm audyS<br />
sRoiqAw nUM ieh vI drswauxw huMdw hY ik ie`Qy ie`k Awlwp smwpq ho igAw<br />
hY Aqy Aglw AwrMB hox jw irhw hY, ies qoN ielwvw sm idKwaux dy bhwny<br />
Awlwp iv`c QoVHy-QoVHy smyN bwAd lYA dy drSn huMdy rihMdy hn, ijs nwl<br />
suxn vwilAW iv`c rOckqw vI bxI rihMdI hY[<br />
sQweI Bwg Anuswr m`D spqk iv`c m, p, D, pw kdy-kdy nI q`k<br />
vDwaux krn qoN bwAd sm idKwaux qoN bwAd m`D spqk dy g Xw m sy<br />
AMqry dw Awlwp AwrMB krdy hn[ o