Pokaż treść!

7REŚCI0F0RM KA ZAKRĘCIE 301
silem się nad epiką prozaiczną, żeby wykazać bezsens artystyczny epiki wierszem,
ale przecież powieść właśnie, naw et ona, ten beniaminek wśród rodzajów
literackich przeżywa kryzys. Cóż z tego, że Szołochow każdym zakończeniem
każdego z kilkudziesięciu rozdziałów swej powieści bije (nie domyślając
się) na łeb wszystkich naszych speców od rymowanych opisów trzech
westchnień na tle przyrody, cóż z tego, że Celine pisząc współczesne „Piekło”
prozą, potrafi któryś rozdział zakończyć od niechcenia porównaniem kuperków
tańczących girls do niezmożonej, beznadziejnej pracy transatlantyków,
cóż po tych wszystkich „spięciach”, dowodach potencji artystowskiej, gdy
i tam już raczej z góry w iadom o: kilkaset stron druku, wysiłku oczu, koszt
czasu, a rezultat niemal że przewidziany. Ileż bardziej rewelacyjny jest autentyk,
praw da, czy złuda prawdy. Wielkie firm y wydawnicze, produkujące na
gwałt powieści biograficzne, pisma i życiorysy wielkich ludzi, wiedzą, jak
silne są te potrzeby. Życiorysy, nie reportaże, jak jeszcze do niedaw na!
A więc tu przenosi się akcen t: w stosunku świata zewnętrznego do wewnętrznego.
Dziś ten drugi więcej nas zajmuje, trudniej jakoś z nim poradzić. W poszukiwaniu
kryteriów rozpoznawczych i norm regulujących zwracamy się
do tych, którzy swą partię rozegrali z honorem. Śledzimy ich dni, prace,
motywy, przyglądamy się słowu o treści niemal zapom nianej: — osobowość.
Okres poprzedni, który nie był okresem przebudowy, zostawił nam wspaniałe
powieści, wirtuozowską analizę psychologiczną, posuniętą już do „fantazjotwórstwa”,
do komponowania i dowolności. Osobowość była rozbita na
elementy, zdeterminowane przeróżnie — n a m iarę wykształcenia, zmysłu
obserwacji i rzetelności pisarza. Biologia i materializm filozoficzny scałkowały
to wszystko z powrotem prosto, ale... nieskutecznie — nie dostarczyły bodźca,
odpowiedzi na pytanie: po co Między człowieka a świat otaczający musi
wejść znowu jakieś porozumienie. O parte na trzeźwości! Nie bójcie się tego
słowa — trzeźwość zna również swoje upojenia. „Tw arz w grubej okładce,
tułów nabity na dwa nieruchome trzony, lecz myśl czytelna jak zegar uliczny
w nocy, oświetlony od wewnątrz” — m ało chyba wierszy równie uczciwych
i równie optymistycznych, jak ten cytat z Peipera, oddzielnie wzięty
i traktowany. Dzisiejsza organizacja świata nakłada na nas przymusy, które
prowadzą wielu do nastrojów panicznych. Ale przymus jest wtedy straszny,
gdy nie powszechny i nie skompensowany. Natom iast powszechność przymusu,
jednakowa dla wszystkich staje się czymś w rodzaju praw a naturalnego,
to znaczy z klasy tych, które człowiek — istota ciepłokrwista — uczy
się szybko neutralizować i kompensować. Kompensacja zaś jest możliwa jedynie
przy wysokiej klasie życia psychicznego. Spójrzmy w siebie, spójrzmy
dokoła, spójrzmy w naszą przeszłość ■— ostatecznie jest o co walczyć
i nie żałować zachodu. Jestem głęboko przekonany, że z wiary w moc natury
ludzkiej możemy czerpać głęboką ufność w losy przyszłe, a ta ufność powinna
stać się gwarantką naszej rozumnej dzisiejszości. Pisałem niedawno,
że bez m itu długo już nie podychamy, tylko cała sztuka w tym, żeby się go
dopracować, a nie — doigrać. Przez m it rozumiem to właśnie upojenie
trzeźwością, ten jakby stan łaski — powszechne i trwałe poczucie godności
życia i naszej w nim roli.
Jakież rysują się praw a dla literatury — Przede wszystkim zasadnicze poniechanie
jej koncepcji abstrakcyjnej, formalistycznej. T o dobre jako metoda
badań i tylko w odniesieniu do okresów zamkniętych. U progu każdej no-