Pokaż treść!

274 POWIEŚĆ ST. BRZOZOWSKIEGO
wej (Czyński, W itold, stary Siennicki, M achnicki, Jerlicz i t. d.). Charakterystyczne,
że wszystkie one są właściwie wariantam i jednego zasadniczego motywu
— bezprzedmiotowego cierpienia, niemocy duchowej i pustki. Przeżycia
swoje i innych określają jako wyraz epoki. „W iry” zarysowują psychikę zbiorową
wyłącznie w perspektywach emocjonalnych — odsłaniają bezprzedmiotowy
tragizm epoki. W dalszych utworach momenty intelektualne nabierają
większego znaczenia; Brzozowski kładzie coraz większy nacisk na strukturę intelektualno-światopoglądową
swoich „bohaterów” .
N astępna chronologicznie powieść, „Płomienie” jest pozornie kroniką ruchu
rewolucyjnego w Rosji w latach siedemdziesiątych. Ważniejsza jednak od
opisu zdarzeń, nagromadzonych w dużej ilości, ale podawanych w formie
wzmianek i skrótów, staje się charakterystyka atmosfery (duch rewolucji, jej
podłoże intelektualne, m oralne). W związku z tym na plan pierwszy wysuwają
się postaci, autentyczne zresztą pod względem historycznym (Nieczajew, Cyprianów,
M ichajłow, Myszkin, Sołowjew, Żelabow, Perowska i inni), jako twórcy
atmosfery. Struktura ich wyczerpuje się w kilku wspólnych rysach: rewolucyjność,
samodzielność, niezależność intelektualna, nieskazitelność moralna.
Różnice między nimi — to niemal wyłącznie różnice typu umysłowości i poglądu
na świat.
W rezultacie otrzymujemy (poza Nieczajewym i Goldenbergiem) kilkanaście
idealnych schematów, charakteryzujących oblicze intelektualne i moralne
ruchu wolnościowego. Brenneisen — „czuło się w nim obecność skupionej siły,
skończoność m oralną”, Uspienskij—„jego spokój i niedostrzegająca samej siebie
siła m iały w sobie coś bardziej zdumiewającego jeszcze niż przepojony myślą
h a rt Brenneisena”, Cyprianów — „wydawał się on prawdziwie pięknym przez
nieustannie płonący w nim ogień myśli”. W ażnym elementem w takiej konstrukcji
postaci staje się dialog: rozmowa i dyskusja. Zdarzenia z ich działalności
stanowią ilustrację dla bezpośredniej charakterystyki narratora.
W postaciach „Płomieni” Brzozowski realizuje jedną ze swych wielkich
tęsknot do świadomego życia intelektualnego, panow ania niezależnej, nowoczesnej
myśli. Ten świat nowoczesnej myśli reprezentuje jeszcze środowisko
robotnicze w Szwajcarii, kom una paryska, rewolucjonista intelektualny
Ast. W ten sposób „Płomienie” obrazują dzieje wolnej myśli rewolucyjnej
w całej niemal Europie. D rugi mniej rozbudowany element powieści stanowi
„świat krwi i gwałtu” . Brzozowski ogranicza się do kilku reprezentatywnych
opisów : charakterystyka typu psychicznego i umysłowości rodzin Brenneisena,
Wrońskiego („przeciętna, zdziczała rodzina urzędnicza” ), postać kapitana Moroszkina
(„takie grzechy na sumieniu m a w Rosji 99% ludzi” ), wreszcie opis
stosunków syberyjskich podczas podróży Myszkina. („Myszkin bladł, czytając
te straszliwe, nie krwią już, ale zgniłą m aterią cuchnących, ropiejących ran
spisywane dokum enty ludzkie” ).
Marginesowo wreszcie w związku z postacią M ichała Kaniowskiego i jego
historią, wprowadza Brzozowski do swej powieści polski świat szlachecki. Znam
y ocenę umysłowości polsko-szlacheckiej z artykułów i prac krytycznych
Brzozowskiego („K ultura i życie” , „Legenda” ). Postaci i związane z nimi zdarzenia
„Płomieni” stanowią konkretną ilustrację dla tych ocen. Twórcy ich
nie chodzi tyle o wizję świata szlacheckiego, ile o zademonstrowanie kilku
typowych w jego przeświadczeniu rysów : tani patriotyzm, brak poszanowania
dla godności ludzkiej (stryj Florian) ; dewocja, płaczliwe męczennictwo przy