G - 7 / G - 8
G - 7 / G - 8
G - 7 / G - 8
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
G - 7 / G - 8<br />
Jakub Jagiełło<br />
Adrian Kotlarz<br />
Andrzej Steranka<br />
Jarosław Golus<br />
1. GENEZA G-7<br />
Grupa siedmiu najbardziej uprzemysłowionych państw świata i Rosji to koalicja<br />
najbardziej wpływowych państw świata. W skład grupy wchodzą: Wielka Brytania, Francja,<br />
Niemcy, Włochy, Japonia i Stany Zjednoczone (G6, 1975), Kanada (G7, 1976) i Rosja<br />
(1998). Szczytowi G8 towarzyszy Unia Europejska 1 . Pierwsze spotkanie grupy odbyło się<br />
w 1975r. z inicjatywy Prezydenta Republiki Francuskiej. Istniały dwie przyczyny zwołania<br />
tego szczytu:<br />
− Rekonstrukcja ekonomicznej solidarności najpotęŜniejszych gospodarczo państw<br />
Zachodu po upadku systemu Bretton Woods,<br />
− Przedsięwzięcie środków redukujących negatywne skutki pierwszego kryzysu<br />
energetycznego lat siedemdziesiątych.<br />
Inne z wymienianych przyczyn to: wycofanie się USA z Wietnamu, rozprzestrzenienie<br />
się komunizmu w państwach europejskich leŜących w basenie Morza Śródziemnego, indyjski<br />
test nuklearny i związane z tym ryzyko rozprzestrzenienia broni masowej zagłady.<br />
Początkowo zasadniczym przedmiotem troski członków G-7 była sytuacja ekonomiczna.<br />
Jednak funkcjonowanie G-7 bardzo szybko przestało koncentrować się jedynie wokół<br />
ekonomicznych aspektów stosunków międzynarodowych 2 .<br />
1 http://wikipedia.org/wiki/G8<br />
2 Andrzej Dybczyński, Grupa Siedmiu (G7/G-8), [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych – istota,<br />
mechanizmy działania, zasięg, pod red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004, s.366.<br />
0
2. CELE G-7<br />
Do najwaŜniejszych celów, jakim mają słuŜyć spotkania liderów, moŜna zaliczyć:<br />
− wzmocnienie współpracy międzyrządowej i wzajemnego zrozumienia,<br />
− koordynacja polityk zagranicznych członków grupy w wybranych dziedzinach,<br />
− „rewitalizacja” organizacji międzynarodowych, zwłaszcza ONZ,<br />
− ustalanie wspólnej strategii rozwiązywania najbardziej palących problemów<br />
międzynarodowych,<br />
− identyfikacja dziedzin, w których dzięki współpracy na najwyŜszym szczeblu moŜliwe<br />
jest rozwinięcie inicjatyw ekonomicznych,<br />
− uzgadnianie wspólnej strategii postępowania wobec krajów rozwijających się,<br />
− ocena efektywności podejmowanych działań,<br />
− usprawnianie funkcjonowania międzynarodowego systemu wymiany handlowej<br />
i systemu monetarnego,<br />
− umoŜliwienie przywódcom państw nawiązania regularnych, bliskich, nieformalnych<br />
kontaktów, które słuŜyć będą lepszemu porozumieniu państw,<br />
− ułatwienie procesu podejmowania określonych decyzji politycznych<br />
w poszczególnych krajach dzięki udzieleniu im politycznego wsparcia.<br />
Realizacja tych celów i podejmowanie określonych działań jest w wysokim stopniu<br />
uzaleŜnione od interesów poszczególnych państw 3 .<br />
3. CZŁONKOSTWO W G-7<br />
Trudno podać jednoznaczne kryteria jakie musiały spełnić kraje tworzące G-7.<br />
Nie są to z całą pewnością kraje najbogatsze. Brak w ich składzie Chińskiej Republiki<br />
Ludowej – czwartej potęgi ekonomicznej na świecie. Dlatego często państwa Grupy określa<br />
się mianem „najbardziej uprzemysłowione demokracje świata”. Warto takŜe zauwaŜyć, Ŝe<br />
państwa Grupy tworzą tzw. „koncert półkuli północnej”. Jest to wyraz coraz silniej<br />
kształtującej się politycznej osi Północ-Południe 4 . KaŜde z siedmiu państw G-7 posiada róŜne<br />
interesy i oczekiwania związane z uczestniczeniem w pracach Grupy. Ciekawej oceny roli<br />
kaŜdego z państw G-7 dokonuje Stafano Silvestrii:<br />
3 Andrzej Dybczyński, Grupa Siedmiu (G7/G-8), [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych – istota,<br />
mechanizmy działania, zasięg, pod red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004, s.366.<br />
4 TamŜe, s.367.<br />
1
Francja. Francja nie chce wzmacniać G-7 zwłaszcza w wymiarze politycznym. Jako<br />
członek Rady Bezpieczeństwa uwaŜa, Ŝe dysponuje wystarczającymi moŜliwościami<br />
wpływania na światowe wydarzenia. ”Europeizacja” interesów narodowych i chęć kreowania<br />
samodzielnej roli w Europie Zachodniej w stosunkach międzynarodowych kaŜą ograniczyć<br />
Francji jej zainteresowanie istnieniem G-7 tylko do aspektów gospodarczych. Dlatego teŜ<br />
Francja angaŜuje się w kształtowanie relacji między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi<br />
się.<br />
Japonia. Istnienie w G-7 umoŜliwia jej współdecydowanie w procesie koordynacji<br />
polityki państw zachodnich. Obecności w G-7 ułatwić ma osiągnięcie jej stałego statusu<br />
członka Rady Bezpieczeństwa. Z jednej więc strony Zachód dąŜy do wciągnięcia Japonii<br />
w swoje struktury, z drugiej zaś Japonia dąŜy do osiągnięcia silniejszej pozycji w stosunkach<br />
międzynarodowych, zwłaszcza w wymiarze politycznym. Obecność w G-7 zapewnia Japonii<br />
przewagę nad pozostałymi państwami Azji Południowo- Wschodniej.<br />
Kanada. Zasadniczym powodem obecności Kanady w G-7 jest jej pozycja na<br />
geopolitycznej mapie świata. Dzięki poparciu USA, głównie ze względu na kanadyjskie<br />
zasoby surowcowe (uran), Kanada została członkiem Grupy. W interesie zaś samej Kanady<br />
leŜy dowartościowanie własnego znaczenia w systemie międzynarodowym ze względu<br />
na problemy wewnętrzne, polegające głównie na kłopotach z określeniem własnej<br />
toŜsamości.<br />
Niemcy. Jednym z najwaŜniejszych celów polityki zagranicznej Niemiec jest pełna<br />
integracja ze „Strukturami” decyzyjnymi, złuszcza pełen akces do Rady Bezpieczeństwa.<br />
W interesie Niemiec jest istnienie G-7 jako forum z jednej strony uzgadniania polityki<br />
państw, z drugiej zaś jako centrum umoŜliwiającego prezentację własnych moŜliwości<br />
i intencji w polityce międzynarodowej.<br />
Stany Zjednoczone. Zdaniem USA podstawowa zaleta G-7 polega na tym, Ŝe jest to<br />
forum, które moŜe słuŜyć promocji interesów bezpieczeństwa narodowego USA.<br />
Po wydarzeniach z 11 września 2001r. USA zdały sobie sprawę ze słabości Rady<br />
Bezpieczeństwa ONZ. Dlatego ich zdaniem wyłanianie się mocarstw niekompletnych<br />
(złośliwie określanych mocarstwami kulawymi) i ich dąŜenia do realizacji własnych<br />
interesów, w tym walki z terroryzmem tworzą z punktu widzenia USA potrzebę uzgadniania<br />
polityki międzynarodowej w gronie państw podzielających wspólne wartości i dysponujących<br />
moŜliwościami oddziaływania na arenie międzynarodowej. Jednak w związku z konfliktem w<br />
Iraku w 2003r. dla Amerykanów stało się jasne, Ŝe nie mogą liczyć na poparcie zachodnich<br />
2
sojuszników i dlatego chcieli ograniczyć znaczenie G-7. Obecnie jednak USA traktuje Grupę<br />
jako jeden z mechanizmów instytucjonalizacji ich znaczenia w świecie.<br />
Wielka Brytania. Z brytyjskiego punktu widzenia istnienie G-7 stwarza moŜliwości<br />
spowalniania procesów unifikacyjnych w Europie Zachodniej. W interesie Wielkiej Brytanii<br />
leŜy równieŜ utrzymanie stabilnej sytuacji międzynarodowej, przede wszystkim w celu<br />
swobodnej wymiany handlowej i wolnej konkurencji, czym Ŝywotnie jest zainteresowana.<br />
Włochy. Obecność Włoch w G-7 stanowi moŜliwość podnoszenia swojego znaczenia<br />
politycznego, które w porównaniu z potencjałem gospodarczym jest stosunkowo niewielkie.<br />
Spowodowane jest to słabością struktur politycznych Włoch, szczególnie częste zmiany na<br />
stanowisku premiera nie sprzyja tworzeniu familiarnego klimatu wśród przywódców państw<br />
G-7.<br />
Unia Europejska. Uczestnictwo przedstawicieli UE w spotkaniach G-7 wiąŜe się<br />
z sytuacją polityczną w Europie w II poł. lat 70 i dotyczy procesy KBWE. Pośrednie<br />
uczestnictwo części krajów UE w systemie G7 powoduje jeszcze większy wzrost potencjału<br />
– głównie ekonomicznego - tej struktury 5 .<br />
4. MECHANIZM FUNKCJONOWANIA G-7<br />
G-7 jest grupą nieformalną. Nie opiera się na Ŝadnym traktacie międzynarodowym<br />
ani nie posiada Ŝądnych oficjalnych struktur jak np sekretariat Istnieją 2 aspekty<br />
jej funkcjonowania:<br />
„Grupa Siedmiu” spotyka się co rocznych szczytach szefów państwo lub rządów wraz<br />
z towarzyszącymi im delegacjami oraz przedstawicielami UE.<br />
Celem tych spotkań jest:<br />
• Swobodna wymiana i uzgadnianie poglądów<br />
• Ustalanie wspólnego stanowiska<br />
• Konsultacje w istotnych dla członków G7 sprawach<br />
„System G-7” obejmuje działalności zespołów powołanych przesz sejfów państw lub rządów.<br />
Są to tzw. grupy robocze, grupy zadaniowe, grupy studyjne, grupy ad hoc<br />
Zadania tych grup to:<br />
• techniczne i merytoryczne przygotowanie spotkań na szczycie<br />
• opracowywanie analiz wybranych problemów oraz analiza skuteczności<br />
implementacji podejmowanych decyzji<br />
5 Andrzej Dybczyński, Grupa Siedmiu (G7/G-8), [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych – istota,<br />
mechanizmy działania, zasięg, pod red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004, s.368-371.<br />
3
• ponadto zajmują się kwestiami finansowymi, rozwojem technologii,<br />
problemem zatrudnienia, inicjatywą ustawodawczą konieczną do przeprowadzenia<br />
w poszczególnych krajach w celu skoordynowania polityk<br />
• grupy zajmują się bardziej wąskimi dziedzinami jak np.: rozwojem<br />
nowoczesnych technologii energetycznych<br />
W odróŜnieniu od jednorocznych szczytów na najwyŜszym szczeblu, „System G-7”<br />
działa w sposób ciągły (kilkunastu dorocznych sesji lub co kilka miesięcy)<br />
Mechanizm operacyjny G-7 składa się z 5 zasadniczych etapów:<br />
1. Poziom przygotowawczy<br />
2. Procedura szczytu i mechanizm podejmowania decyzji –<br />
3. Rodzaj aktów przyjmowanych w trakcie szczytów G-7 rodzaje postanowień<br />
• Szczyty kończą się przyjęciem „deklaracji” („komunikatu”)<br />
Z punktu widzenia mocy sprawczej wyróŜnimy dokumenty<br />
• WiąŜące państwa uczestniczące w szczycie<br />
• Rekomendacje dla członków grup<br />
• Propozycje skierowane do organizacji międzynarodowych<br />
• Akty tworzące ciała wewnątrz systemu G-7<br />
4. Instrumenty realizacji decyzji<br />
5. Mechanizm weryfikacji stopnia realizacji podjętych decyzji 6 .<br />
5. POZYCJA G-7 W SYSTEMIE MIĘDZYNARODOWYM<br />
Najprostszym wyznacznikiem moŜliwości w G-7 w systemie międzynarodowym jest<br />
jej potencjał ekonomiczny. Jest to nieco mylące stwierdzenie, z uwagi na dość duŜe<br />
rozbieŜności potencjału między członkami Grupy. Ze względu na niesformalizowany<br />
charakter grupy, brak ścisłych procedur podejmowania i wdraŜania decyzji oraz zbyt duŜe<br />
rozbieŜności w postrzeganiu problemów międzynarodowych i moŜliwości ich rozwiązywania,<br />
nie jest moŜliwe proste wykorzystanie posiadanych środków przez wszystkich członków<br />
grupy. Mimo tej oczywistej słabości przewaga członków G-7 nad pozostałymi członkami<br />
społeczności międzynarodowej jest bardzo duŜa. O sile G-7 decyduje przede wszystkim to, iŜ:<br />
Siedem państw grupy wytwarza ponad 70% globalnego dochodu, co daje im<br />
moŜliwości mobilizacji zasobów gospodarczych niedostępnych dla innych państw,<br />
6 TamŜe, s. 372-375.<br />
4
Światowe rezerwy walutowe składają się w ok. 93% z walut państw grupy, co<br />
umoŜliwia im wpływ na stan światowego systemu finansowego,<br />
Państwa G-7 mają absolutną przewagę technologiczną nad pozostałymi państwami, co<br />
znajduje swój wyraz w stopniu zastosowania nowoczesnych technologii w produkcji<br />
przemysłowej, tempie ich wdraŜania, zastosowania systemów informatycznych,<br />
Członkostwie grupy odgrywają decydującą rolę w licznych organizacjach tj. ONZ,<br />
Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, NATO, OECD,<br />
Członkowie grypy odgrywają znaczącą rolę w kilku regionach świata,<br />
Względna stabilność systemów politycznych członków G-7 ułatwia działalność<br />
na arenie międzynarodowej,<br />
Liczba członków grupy jest wystarczająco mała co zmniejsza ryzyko występowania<br />
ryzyka podziału grupy przez nie dające się pogodzić interesy,<br />
Członkowie grupy podzielają wspólne wartości co umoŜliwia kreację wspólnej<br />
polityki, zwłaszcza w rozległej perspektywie czasowej.<br />
Główne słabości G-7 są wynikiem sposobu konstrukcji Grupy. Przede wszystkim jest<br />
to strukturalna niemoŜność wykorzystania połączonych zasobów grupy. Inne istotne słabości<br />
wymienia S. Silvestrii. Zalicza do nich:<br />
Brak uniwersalnego członkostwa co oznacza, Ŝe pozostałe państwa nie muszą<br />
respektować ustaleń Grupy, ale mogą być do tego zmuszone.<br />
Zbyt rzadkie spotkania liderów grupy uniemoŜliwia reagowanie na wiele nagłych<br />
problemów,<br />
Brak efektywnego mechanizmu realizacji ustalonej polityki 7 .<br />
Pomimo swoich słabości działalność G-7 odgrywa waŜną rolę kreatora<br />
bezpieczeństwa międzynarodowego. John Kirton wymienia pięć zasadniczych funkcji<br />
pełnionych w tym kontekście przez G-7:<br />
− grupa zapewnia wewnętrzne bezpieczeństwo swym członkom,<br />
− chroni swych obywateli przed zagroŜeniami typu: terroryzm, epidemie,<br />
− ochrania obowiązujący porządek terytorialny i podstawowe normy funkcjonowania<br />
społeczeństw państw,<br />
− ogranicza konflikty regionalne,<br />
− promuje wartości demokratyczne w skali globalnej.<br />
Andrzej Dybczyński, Grupa Siedmiu (G7/G-8), [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych – istota,<br />
mechanizmy działania, zasięg, pod red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004, s.375-376.<br />
5
G-7 nie tyle uzupełnia, ale takŜe zastępuje Radę Bezpieczeństwa, główny organ<br />
powołany do zapewnienia stabilności na świecie 8 .<br />
6. PROTESTY I KRYTYKA G-7<br />
Antyglobalizm (nie mylić z Alterglobalizmem) jest ruchem sprzeciwiającym się<br />
przeciw wszelkim formą instytucji ponadnarodowych reprezentujących neoliberalna<br />
globalizację.<br />
Antyglobaliści krytykują organizacje międzynarodowe w tym G-8 za nie rozwiązanie a wręcz<br />
pogłębianie problemów:<br />
• postępująca degradacja środowiska naturalnego<br />
• postępująca degradacja kultur lokalnych, niszowych.<br />
• unifikacja kultury<br />
• narastanie antagonizmów narodowo-etnicznych<br />
• wyzysk pracowników przez wielkie korporacje<br />
• wciąŜ nierozwiązane problemy Trzeciego Świata:<br />
o<br />
o<br />
o<br />
o<br />
<br />
analfabetyzm<br />
ubóstwo<br />
brak dostępu do informacji<br />
występowanie niewolnictwa<br />
wzrastające dysproporcje ekonomiczne między bogatą Północą<br />
i biednym Południem.<br />
Po raz pierwszy protesty na duŜą skalę odbyły się w Genui w 2001 roku, kiedy jeden z<br />
demonstrantów, działacz anarchistyczny Carlo Giuliani, został zastrzelony przez policjanta.<br />
DuŜe protesty takŜe odbyły się podczas szczytu G8 w 2005 roku w Szkocji. Pierwszy<br />
antyszczyt odbył się na uniwersytecie w Edynburgu W ramach Antyszczytu odbędzie się<br />
8 wielkich sesji plenarnych na tematy takie jak: przyszłość Afryki, zmiany klimatyczne,<br />
globalizacja i prywatyzacja.<br />
TakŜe przeszło 50 warsztatów i seminariów - od kampanii przeciwko Coca-Coli,<br />
poprzez doświadczenia rewolucyjnego rządu boliwariańskiego w Wenezueli, po implikacje<br />
francuskiego "Nie" dla projektu konstytucji europejskiej.<br />
Drugi antyszczyt Alterglobaliści rozpoczęli w niemieckim Rostocku nad Bałtykiem "szczyt<br />
alternatywny" Tym razem podnoszono problemy:<br />
8 Andrzej Dybczyński, Grupa Siedmiu (G7/G-8), [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych – istota,<br />
mechanizmy działania, zasięg, pod red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004, s. 376-377.<br />
6
• głodu na świecie (Dla szwajcarskiego socjologa i sprawozdawcy<br />
ONZ ds. walki z głodem Jeana Zieglera )<br />
• subsydia UE są powodem załamania się gospodarki w Afryce<br />
• dominacji ekonomiczno gospodarczej wielkich korporacji<br />
• sprzeciw wobec tak „wrogiego człowiekowi kapitalizmu” (hinduska<br />
obrończyni praw kobiet i praw obywatelskich Vandana Shiva)<br />
• wyzysku człowieka<br />
• blokowaniu drenaŜu technologii do krajów 3 świata<br />
7. PRZYSZŁOŚĆ G-7<br />
Prawdopodobne perspektywy rozwoju G-7:<br />
1. Decentralizacja i instytucjonalizacja – problemy podejmowane na szczytach mają<br />
szczegółowy i techniczny charakter, przez co ich rozwiązywanie na spotkaniach<br />
przywódców państw jest niemoŜliwe. Mimo to wymagają one podjęcia działań np.:<br />
bioetyka, zapobieganie epidemiom, regulacja światowych rynków finansowych, walka<br />
z terroryzmem<br />
2. Personalizacja – moŜliwość odbywania nieformalnych spotkań najbardziej<br />
wpływowych ludzi na świecie moŜe prowadzić do istotnych ustaleń, jednak taki<br />
charakter spotkań zaczął zanikać. Powrót do tej tradycji zwiększyłby moŜliwość<br />
większej swobody, szczerej wymiany poglądów przez liderów i opracowywania<br />
rzeczywistego porozumienia opartego na zaufaniu. Taka forma stałaby niestety<br />
w sprzeczności z postulatami instytucjonalizacji. Rozwiązaniem byłoby podzielenie<br />
szczytu na dwie części: zinstytucjonalizowaną i nieformalną. Konieczne jest równieŜ<br />
utworzenie Sekretariatu dla spraw technicznych i organizacyjnych.<br />
3. Poszerzenie składu – przyłączenie Rosji poruszyło kwestię przyjęcia takŜe innych<br />
państw np. Chiny, Indie czy Brazylię ze względu na ich potencjał ludnościowy<br />
i gospodarczy. Jednak nadmierna rozbudowa naruszyłaby jej charakter, który polega<br />
na określonych moŜliwościach gospodarczych oraz na przestrzegniu wspólnych reguł<br />
zachowań w systemie międzynarodowym.<br />
4. Nowe problemy – dotyczą nowych zagadnień w stosunkach międzynarodowych XXI<br />
wieku lub gwałtownego wzrostu zjawisk rozpoczętych wcześniej np. terroryzm<br />
międzynarodowy, zagroŜenie rozwojem broni masowej zagłady, migracje<br />
międzynarodowe, międzynarodowa przestępczość zorganizowana. Aby sprostać<br />
7
nowym wymaganiom, konieczna byłaby zmiana charakteru spotkań G7, co nakazuje<br />
wrócić do decentralizacji i instytucjonalizacji 9 .<br />
Obecnie w działalności G7 pojawia się wiele ocen negatywnych, wskazujących na<br />
zmniejszenie się efektywności działań grupy. Jednak w porównaniu do innych organizacji<br />
międzynarodowych G7 radzi sobie dosyć dobrze z dostosowaniem się do zmieniającego się<br />
świata, co stanowi podstawę do pełnienia przez nią kluczowej roli w stosunkach<br />
międzynarodowych takŜe w przyszłości. 10<br />
5. G-5<br />
G-5 (Grupa Pięciu) – obejmuje kraje, których waluty tworzyły koszyk SDR<br />
(międzynarodowa jednostka walutowa o charakterze pieniądza bezgotówkowego, emitowana<br />
przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy od 1970r.). Do Grupy Pięciu naleŜą: Francja,<br />
Niemcy, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Japonia. Pierwsze spotkanie G-5 odbyło się w<br />
Cheqvers w Wielkiej Brytanii. Jednym z powodów spotkań było niezadowolenie z<br />
funkcjonowania międzynarodowych organizacji finansowych. Grupa nie posiada własnego<br />
sekretariatu ani personelu i korzysta z usług administracji Międzynarodowego Funduszu<br />
Walutowego lub Banku Rozrachunków Międzynarodowych.<br />
6. G-10<br />
G-10 (Grupa Dziesięciu) – powołana została w 1962r. z inspiracji OECD (Organizacji<br />
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). Członkami Grupy są: Belgia, Kanada, Francja,<br />
Włochy, Japonia, Holandia, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Szwecja. Od 1964r. do<br />
grona państw-członków G-10 dołączyła Szwajcaria, która wcześniej posiadała status<br />
obserwatora w G-10. Celem G-10 było zwiększenie zasobów finansowych Miedzy<br />
narodowego Funduszu Walutowego poprzez udzielanie przez państwa Grupy poŜyczek dla tej<br />
organizacji. G-10 zbiera się takŜe dla przedyskutowania najwaŜniejszych problemów<br />
międzynarodowego systemu finansowego.<br />
9 Andrzej Dybczyński, Grupa Siedmiu (G7/G-8), [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych – istota,<br />
mechanizmy działania, zasięg, pod red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004, s. 379-381.<br />
10 TamŜe, s 381.<br />
8
BIBLIOGRAFIA:<br />
• E. Chrabonszczewska, Międzynarodowe organizacje finansowe, Szkoła Główna<br />
Handlowa, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2005.<br />
• Z. M. Doliwa – Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, wyd. II,<br />
Wydawnictwo’69, Warszawa 1999.<br />
• T. Łoś-Nowak, Organizacje w stosunkach międzynarodowych – istota, mechanizmy<br />
działania, zasięg, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004.<br />
STRONY INTERNETOWE:<br />
• http://cia.bzzz.net/relacja_z_alternatywnego_szczytu_g8<br />
• http://lepszyswiat.home.pl<br />
• http://en.wikipedia.org/wiki/G8<br />
• http://www.pap.pl<br />
• http://pl.wikipedia.org/wiki/Ruch_antyglobalistyczny<br />
• http://www.g8.gc.ca<br />
9