Klikoni këtu - Lajme / News Albemigrant

pagina 9 Anno 9 n.1 Aprile 2011
Nga: Prof. Dr. Fedhon Meksi
Në fillim të shekullit XIX, në vigjilje të përpjekjeve
të Ali Pashë Tepelenës për t’u shkëputur nga
Perandoria Osmane si dhe të shpërthimit të Revolucionit
Grek, shqiptarët dhe grekët mendonin se do të
luftonin të bashkuar.
Madje edhe për të ardhmen ata parashikonin një
shtet të përbashkët, veçse, ndërsa grekët kërkonin
një shtet panhelenik, ku të sundonin ata, shqiptarët
ishin për një shtet të madh të pavarur shqiptaro-grek
nën Ali Pashën ose nën shqiptarët. Partizanët më të
zjarrtë të këtij projekti ambicioz ishin këshilltarët e
afërt të Aliut, iluministi nga Përmeti, Kostandin Duka
dhe Aleko Miço, Mantho Ikonomi etj. Vangjel Zhapa
i përqafoi këto ide dhe mbeti ithtar i tyre gjatë gjithë
jetës. “Ai që kishte shërbyer që shumë i ri tek Ali Pasha
dhe i kishte mbetur atij besnik deri në fund, ishte,
me sa duket, në krye të herës, për një shtet shqiptarogrek,
ku shqiptarët të loznin rolin e madh që lozte
Aliu” (Dh. Shuteriqi, “Gjurmime letrare”, 1974, f.
220). Gjatë studimeve në gjimnazin “Zosimea”, ku
përvetësoi greqishten e vjetër dhe të re, V. Zhapa
u magjeps nga kultura, arti, letërsia dhe qytetaria
helene, për rigjallërimin, studimin dhe përhapjen e
të cilave ai dedikoi një pjesë të konsiderueshme të
aktivitetit dhe sidomos të pasurisë së tij.
Gjatë Revolucionit Grek luftoi me trimëri kundër
turqve në vijën e parë të frontit, aty ku luftimet zhvilloheshin
trup me trup. Edhe pse luftoi nga dita e
parë deri në të fundit (1821-1830) dhe u plagos pesë
herë, pushtetarët grek të kohës e shpërblyen vetëm
me medaljen e argjendtë dhe me një copë tokë të
rreshkur, diku në periferi të Greqisë. Me zemër të
thyer largohet për në Rumani, ku vetëm pas 10-15
vjetësh u bë njeriu më i pasur i atij vendi, pa harruar
asnjëherë padrejtësinë që i bënë grekët. Nuk rreshti
kurrë së kërkuari medaljet dhe gradat që meritonte,
derisa më vitin 1843 Mbreti Oton u detyrua të dekretonte
dhënien e gradës së kapitenit të falangës. I pakënaqur
edhe nga kjo gradë, ai u dërgoi letrën e fundit
autoriteteve greke. Tashmë milioner, kërkonte “vetëm
gradat dhe medaljet që meritonte dhe jo shpërblime e
lehtësi të tjera për t’u bërë barrë atdheut (Greqisë)”
(Q. Hila, “Vangjel Zhapa”, faqe 65).
Ishte viti 1845, kishte kaluar shumë kohë, por
grekët nuk kishin harruar se Vangjel Zhapa kishte
qenë përkrahës i zjarrtë i idesë për një shtet të madh
shqiptaro-grek, ku do të udhëhiqnin shqiptarët. Letra
e përmendur më sipër nuk do të kishte përgjigje,
kurse Vangjel Zhapa do të ngelte vetëm një kapiten
falange në lirim. Pjesa më e madhe e intelektualëve
shqiptarë të viteve ’30-’60 të shekullit XIX fillimisht
ranë plotësisht në kurthin e “panhelenizmit”. Naum
Veqilharxhi (1797-1854) kishte mendimin e ndritur
që të zgjonte ndërgjegjen kombëtare të popullit
shqiptar me anë të përhapjes së kulturës në gjuhën
amtare, veçse ai e shihte zgjidhjen politike të çlirimit
të Shqipërisë “nëpërmjet një shteti të përbashkët
greko-shqiptar, ku shqiptarët do të fitonin të drejta të
barabarta me grekët vetëm kur të afirmoheshin mirë
me kulturën dhe zhvillimin e tyre të gjithanshëm”
(Dh. Shuteriqi, “Gjurmime letrare”, f. 226).
Edhe intelektualë të tjerë shqiptarë, që më pas u
shquan si veprimtarë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare,
si Thimi Mitko (1820-1890), Jani Vreto
(1822-1900), Eftim Brandi (1817-1882) si dhe Anastas
Byku (1829-1878) ishin “infektuar” nga teoria
pellazgjike dhe pjella e saj “panhelenizmi”. Të
gjithë ata harronin se shqiptarët banonin jo vetëm
në jug, po edhe ne veri të Shqipërisë, madje më të
shumtë ishin në veri sesa në jug dhe vazhduan të
propagandonin deri rreth viteve ’70 shtetin dualist në
formën e federatës në mes shqiptarëve të jugut dhe
grekëve. Panhelenizmi i Vangjel Zhapës nuk vihet në
diskutim. Pikërisht “Pellazgos” do të quhej gazeta e
parë shqiptare në Lamia të Greqisë (1859-1861) që
botohej nga Anastas Byku, por që në të vërtetë ishte
në pronësi të Vangjel Zhapës. Në letrën që Vangjel
Zhapa u drejton autoriteteve greke më 1845, me anë
të të cilës evidenton sakrificat e tij dhe ankohet për
vlerësimin e pamjaftueshëm nga autoritetet greke, ai
e quan Greqinë si “atdheun e tij”. Veçse në testamentin
përpiluar 15 vjet më vonë, e konsideron vendlindjen
e tij “atdheu i veçantë”, duke shtuar “vendi i
shenjtë i takimit me Zotin”.
Vangjel Zhapa, si edhe bashkëkohësit e tij ortodoksë,
ishin viktima të propagandës panheleniste, të dëshpërimit
dhe pesimizmit që u krijua pas shkatërrimit të
shtetit të Aliut dhe bashkë me të edhe të ëndrrave që
u thurën nga të gjithë shqiptarët gjatë asaj periudhe
dhe veçanërisht të dobësisë së Lëvizjes së Rilindjes,
që deri ne fillim te viteve ’70, la një “zbrazëtirë” në
drejtim të aktivitetit patriotik. Historiografia e periudhës
komuniste ka ndërhyrë brutalisht në faktet dhe
të vërtetat historike. Si në letërsi, kinematografi etj.,
edhe në histori janë krijuar personazhe të ngjyrosura
vetëm bardh e zi, patriotë ose tradhtarë, heronj ose
armiq. Për të krijuar këto personazhe, pjesërisht të
sajuar, janë eliminuar ose anashkaluar shumë fakte
historike dhe dokumente për disa dhe janë ngarkuar
më tej disa të tjerë. Pas viteve ’30 të shekullit XIX
Vangjel Zhapa ka qenë panhelenist, ashtu si edhe
Naum Veqilharxhi, Jani Vreto ose Thimi Mitko etj.,
veçse të paktën ai mbështeste idenë, mbase utopike,
të një shteti të përbashkët shqiptaro-grek që do të
Cultura
Vangjel Zhapa, shqiptari që ndërtoi perlat e Athinës
P
Zhapa, jetëshkrimi i shqiptarit
që ngjalli Lojërat Olimpike
ara mesit të shekullit të XIX, sipas dëshirës të kushërinjve
Zhapa, në bazë të projekteve të ardhura nga Bukureshti
dhe Athina, muratorët dhe teknikët më të mirë të Vilajetit të
Janinës, ndërtuan në qendër të Labovës së Madhe tri ndërtesa
jo të zakonshme për nga madhështia dhe bukuria e tyre. Ato do
të ishin banesat e kushërinjve Zhapa dhe pasardhësve të tyre,
si dhe shkolla e famshme e Labovës, ku kanë mësuar breza
të tërë labovitësh, një pjesë e të cilëve i vazhduan studimet në
Janinë dhe gjetkë. Të tria këto ndërtesa u dogjën gjatë Luftës
së Dytë Botërore, por ndërsa shkollën e ndërtuan vetë labovitët
fill pas lufte, shtëpitë e fisit Zhapa vazhdojnë të jenë edhe sot
gërmadha. Vite më vonë shkolla e Labovës u kthye në shtëpi
kulture, muze dhe më pas, për çudi të labovitëve, dhe jo vetëm,
u shit! Shkolla e famshme e Labovës, dhurata kryesore që i
bëri Vangjel Zhapa Labovës dhe labovitëve, në oborrin e së
cilës ai dëshironte të varrosej, u shit sikur të ishte një shtëpi e
zakonshme fshati. Ky ishte shpërblimi që disa banorë të sotëm
të Labovës, sigurisht të ardhur dhe të panjohur me historinë
e lavdishme të fshatit tonë, i bënë bamirësit të madh Vangjel
Zhapa. Për më tepër, shkolla e Labovës është e para shkollë
në Shqipëri, ku mësohej gjuha shqipe që në vitin 1860, duke
u bërë në këtë mënyrë simbol i përpjekjeve të labovitëve për
mësimin e gjuhës sonë amtare dhe që ndihmoi fuqishëm për
ruajtjen e identitetit dhe dinjitetit kombëtar në kohët e vështira
të sundimit osman. Restaurimi i pallateve-kështjella të Vangjel
dhe Konstandin Zhapës dhe i shkollës sonë, ndërtuar me dhurimet
e Vangjel Zhapës, ashtu si edhe shumë shkolla të tjera
në jug të Shqipërisë, do të ishte jo vetëm një akt falënderimi
dhe mirënjohjeje i labovitëve të sotëm dhe gjithë shqiptarëve,
kudo që janë, në drejtim të bashkëfshatarëve tanë bamirës, por
gjithashtu do të shënonte një hap të rëndësishëm në drejtim të
ringjalljes së Labovës edhe si një qendër kulturore, arsimore,
muzeore, turistike, klimaterike dhe jo vetëm.
JETA
Vangjel Zhapa lindi më 23 gusht 1800. I ati quhej Vasil
Zhapa, kurse e ëma Sotira Meksi, të dy nga Labova e Madhe.
U rrit në fshat, ku u njoh sidomos nga e ëma, me mjeshtërinë
punimit të tokës, ndërkohë që njohuritë e para arsimore i morri
nga prifti i fshatit që kryente, si zakonisht në ato kohë edhe rolin
e mësuesit. Mbasi mbushi moshën 13 vjeç, si shumë labovitë,
u largua nga fshati për në Janinë, ku u lidh me mjekun popullor
Petro Meksi, kushëri i së ëmës, i cili shërbente në gardën
e Ali Pashë Tepelenës. Në të vërtetë, njohuritë mbi kultivimin
dhe përdorimin e bimëve mjekësore i kishte marrë nga e ëma,
kurse Petro Meksi e stërviti për të ushtruar me sukses mjekësinë
popullore.
Vangjeli në Janinë kreu gjimnazin “Zosimea”, që e pajisi
përveç të tjerash edhe me njohuri të mjaftueshme në gjuhën
frënge dhe italiane. Ashtu si dhe shumë labovitë të tjerë
shërbeu për disa vjet në ushtrinë e Ali Pashë Tepelenës. Në
ato kohë Janina, kryeqendra e Vilajetit me të njëjtin emër që
sundohej nga Ali Pashë Tepelena, përjetonte periudhën më të
shkëlqyer të historisë së saj. Aty sundonte ligji i shtetit të Aliut,
që kishte siguruar qetësi, prosperitet dhe marrëdhënie normale
në mes shqiptarëve, grekëve, vllehve dhe turqve, që popullonin
këtë vilajet. Në fillim të viteve ’20 të shekullit XIX, shpërtheu
Revolucioni Grek, ku morën pjesë mijëra shqiptarë, ndër ta
edhe Vangjel Zhapa, që u dallua veçanërisht në luftimet trup
me trup në vijën e parë të frontin. Ai gjithashtu mjekonte bashkëluftëtarët
e plagosur gjatë luftimeve, duke punuar si kirurg.
Kur lufta mbaroi, autoritetet greke e shpërblyen me medaljen
e argjendtë dhe me disa toka në periferi të Greqisë, të cilat ai
i konsideronte të pamjaftueshme në krahasim me heroizmat,
sakrificat dhe pesë plagët e marra gjatë luftimeve me turqit. Për
këtë arsye braktisi Greqinë e ngushtë, tërë male të thata, dhe
mosmirënjohëse, për fushat pa fund dhe pjellore të Rumanisë,
ku prej kohësh kishte një koloni të madhe shqiptare. Sidoqoftë
ai iku nga Greqia me zemër të thyer.
Për 15 vjet nuk rreshti së kërkuari gradat dhe medaljet që
meritonte. Në Rumani punoi në fillim si bujk, duke ushtruar
njëkohësisht dhe profesionin e mjekut popullor. I pajisur me
mësimet e së ëmës, të Petro Meksit dhe me praktikën në terren
me të plagosurit gjatë Revolucionit Grek, shpejt u bë mjeku
popullor më i kërkuari në Rumani. Sipas të thënave mbreti i Rumanisë
i dhuroi Vangjel Zhapës një mulli për shërbimet e kryera.
Mulliri ishte i vetmi në një fushë pa fund që mbillej me grurë,
por krahas kësaj ishte zgjuarsia, prakticiteti dhe largpamësia e
Vangjel Zhapës, që e bëri pronar të gjithë asaj fushe të begatë!
Më pas e ndihmoi dhe fati: një shoqëri anglo-persiane zbuloi
se nëntoka në pronësi të Zhapës ishte naftëmbajtëse. Vangjel
Zhapa nuk pranoi tua shiste tokën anglezëve dhe u bë një nga
aksionerët kryesorë të kësaj shoqërie e më pas, me të ardhurat
e realizuara nga shfrytëzimi i puseve, u pasurua së tepërmi. Me
këto të ardhura bleu toka, pyje, mullinj të tjerë, hotele, fabrika,
si dhe një pjesë të madhe të aksioneve të shoqërisë rumune
të lundrimit. Si nismëtar e novator që ishte, falë edhe njohurive
agronomike të përvetësuara gjatë studimeve të kryera në këtë
fushë në Paris nga mesi i viteve ’30, Vangjel Zhapa zbatoi me
sukses metodat e reja të kohës në bujqësi, duke rritur në këtë
mënyrë dukshëm rendimentet e kulturave bujqësore. Vangjel
Zhapa përgjithësoi përvojën e tij dhe e përhapi atë nëpërmjet
botimit të disa librave mbi reformën agrare, për shndërrimin e
fshatarëve në pronarë të tokës, për bujqësinë intensive dhe
ekonominë bujqësore. Ky njeri energjik dhe me njohuri të thella,
jo vetën në bujqësi, por edhe në ekonominë në përgjithësi,
u emërua “këshilltar” në oborrin e mbretit të Rumanisë. Pasuria
e tij shtohej në mënyrë marramendëse. Fshatari nga Labova
dhe mjeku popullor u shndërrua në një latifondist me të ardhura
financiare të pallogaritshme.
Veçse, ai shquhej nga të tjerët edhe për kulturën, klasën
dhe sjelljen elegante, mënyrën evropiane të jetës që bënte dhe
shoqërinë e tij të zgjedhur që përfshinte edhe princa e mbretër.
Rezidenca e tij afër Bukureshtit përmendej, jo vetëm si vend
i darkave madhështore që shtroheshin, dhe i shampanjës e
verave franceze nga më cilësoret që shërbeheshin pa kursim,
por edhe për bibliotekën madhështore, unike në Rumani, me
libra të blera kryesisht në Paris. Pasuria e pafund që grumbulloi
ia shtoi edhe më shumë fisnikërinë, duke i ngjallur gjithashtu
pasionin për të ndihmuar të varfrit kudo që të ishin dhe për të
dhënë donacione në përmasa të mëdha dhe të zgjedhura me
shumë kujdes. Në Rumani ai vuri në dispozicion shuma të konsiderueshme
të hollash për hartimin dhe botimin e Fjalorit dhe
Gramatikës të gjuhës letrare rumune dhe përkthimin e veprave
të klasikëve grekë dhe romakë si dhe për ndërtimin në Bukuresht
të Akademisë, Universitetit dhe të një teatri madhështor
të tipit helen.
Në Greqi ai ndërtoi pallatin “Zappeion” të Athinës, që shërben
edhe sot për ekspozita, Universitetin, Akademinë, Konservatorin,
Bibliotekën Kombëtare, që janë edhe sot godinat
më madhështore të kryeqytetit grek. Me këmbënguljen dhe
financimin e Vangjel Zhapës u organizuan në Athinë, më vitin
1859 Lojërat Olimpike nën shembullin e Lojërave Olimpike
të lashtësisë, të cilat u përsëritën edhe më 1870. Këto lojëra,
në të cilat garonin vetëm atletë grekë, ngjanin më tepër me
kampionatet kombëtare të atletikës, hipizmit etj. Sidoqoftë këto
lojëra, që përmenden edhe sot në të gjithë botën me emrin
“Lojërat Olimpike të Zhapës”, konsiderohen si “përpjekje për
të përtëritur Lojërat Olimpike të antikitetit”. Përpjekja e parë ka
filluar në Paris më 1796, fill pasi u zbuluan rrënojat e Olimpit
të lashtë në Greqi. Ndër tentativat e tjera përmenden Lojërat e
Rondo në Dophine, Francë (1832), Lojërat Skandinave (1834-
1836), Festivalet Olimpike Britanike (1849), kanadeze (1851)
dhe sikurse e përmendëm, Lojërat Olimpike të Zhapës (1859-
1870).
Sot pranohet njëzëri që Lojërat Olimpike moderne u konceptuan
nga Baroni Pierre de Coubertin (Pier dë Kuberten) dhe filluan
me lojërat e Athinës më 1896, që u quajtën Lojërat e para
Olimpike moderne. Këto lojëra, ndryshe nga lojërat e lashtësisë
dhe lojërat përgatitore, zhvillohen nën flamurin me pesë rrathë,
që përfaqësojnë sportistët e pesë kontinenteve, të frymëzuar
nga vlerat e olimpizmit dhe parimet kryesore të tij, sipas një
filozofie të veçantë për jetën, ku vlerësohen dhe kombinohen
në një të tërë cilësitë e trupit, të vullnetit dhe të shpirtit të gjithë
sportistëve pa dallim race, seksi, klase shoqërore etj. Labova
për Vangjel Zhapën ishte “atdheu i tij i veçantë”. Edhe pse jetonte
prej kohësh shumë larg nga vendlindja, ai duket se nuk
qe shkëputur shpirtërisht nga Labova dhe labovitët. Nga Rumania
hartoi një program të plotë për rilindjen e Labovës, sipas të
cilit u ndërtua shkolla, e njëjtë me shkollat më të mira të Greqisë,
së bashku me konviktin. Përbri shkollës u ndërtua punishtja
e avlëmendit, ku, në drejtimin e dy mësueseve të huaja,
vajzat labovite mësuan, përveç endjes në avlëmend, edhe
punë dore, qëndisje, rrobaqepësi etj. Sipas programit u ngrit
gjithashtu qendra e shërbimit shëndetësor dhe farmaceutik, që
u shërbente falas nxënësve dhe familjeve të varfra. Mjekët, që
paguheshin nga fondet e Zhapës, u shërbyen labovitëve deri
në vitin 1945. Sipas planit të Zhapës, u sistemuan gjithashtu
ujërat e bollshme të fshatit, u ndërtuan gjashtë çezma, si dhe u
shtruan me kalldrëm rrugët që vazhdonin deri afër Gjirokastrës.
Të gjitha familjet e varfra të Labovës ndihmoheshin financiarisht
çdo vit, ndërsa shumë vajza të varfra martoheshin me fondet
e caktuara nga Zhapa. Në Bankën Kombëtare të Greqisë
u depozitua një shumë e konsiderueshme parash, interesat e
të cilave u përdorën për arsimimin e të rinjve nga vendlindja
e tij në shkollat bujqësore të Evropës, si dhe për botimin e
broshurave të thjeshta për kultivimin e bimëve dhe të drurëve
frutorë.
Vangjel Zhapa ndërtoi në Rumani, në Stamboll dhe në fshatrat
e krahinës së Rrëzës disa objekte kulti (dy kisha, një manastir
dhe një xhami). Të ngjashme me shkollën e Labovës, u
ngritën dhe u mbajtën me fondet e Zhapës, të tjera shkolla në
rrethin e Gjirokastrës, Tepelenës, Përmetit etj. Vangjel Zhapa
vdiq më vitin 1865, por ndihmat për Labovën nuk reshtën,
ngaqë ishin të përcaktuara me hollësi dhe saktësi në testamentin
e tij, që u përpilua më 1860. Në testament fillimisht janë
caktuar pagat e anëtarëve të Epitropisë të Labovës, që do të
kujdeseshin për ndarjen e drejtë dhe të paanshme të të hollave.
Procedurat e zgjedhjes së anëtarëve të Epitropisë së Labovës
janë përcaktuar tekstualisht: “Çdo 2 shkurt të mblidhen në
Labovë, që është vendi i shenjtë i takimit me Zotin, të gjithë
ata që kanë mbushur moshën 25 vjeç dhe që nuk janë akuzuar
për vepra kriminale, për të zgjedhur epitropët, të cilët, pasi të
jenë zgjedhur me shumice votash, t’i japin komunitetit një dokument
të nënshkruar për pasurinë e tyre deri në momentin e
zgjedhjes”. Në testament ishin caktuar burimet financiare që
duheshin për shtimin e numrit të klasave sipas rritjes së numrit
të nxënësve, për pajisjen e vazhdueshme të shkollës me orenditë
e nevojshme dhe mjetet e tjera didaktike, që do të ishin të
njëjta me ato të shkollave më të mira të Greqisë, dhe veçanërisht
për pajisjen e bibliotekës me libra, për plotësimin e fondeve
të saj me libra të rinj, si dhe për rrogat e mësuesve.
Në testamentin e V. Zhapës përmenden edhe burimet financiare
për mirëmbajtjen e kishave (në Labovë kishte rreth 7-8
kisha), për rrogat e priftërinjve, psaltëve, si dhe për ndihmën
e përvitshme për të vobektit e tre fshatrave (Labovë e Madhe,
Çeta e Vogël dhe Tërbuq). Në testament shprehet edhe
dëshira e fundit e Vangjel Zhapës. Ai kërkonte që, katër vjet pas
vdekjes, të zhvarrosej dhe të rivarrosej përfundimisht: kafka e
kokës në Kopshtin e pallatit Zhapa (“Zappeion”) në Athinë,
kurse eshtrat e trupit në oborrin e shkollës në Labovë (Qiriako
Hila, Testamenti në “Vangjel Zhapa”, faqe 52-63)
Biografët e Vangjel Zhapës pa të drejtë e konsiderojnë
sëmundjen e tij, që iu shfaq më vitin 1863, si sëmundje të karakterit
psikik, meqenëse i errësonte me ndërprerje vetëdijen.
Një sëmundje e tillë duhet të ketë qenë me origjine kardiake,
si rezultat i çrregullimeve të sistemit elektrik të zemrës (bllok
komplet atroventikular) me sinkopa. Vangjel Zhapa vdiq më
19 qershor 1865, u varros përkohësisht në Rumani dhe pas
22 vjetësh u zhvarros. Sipas dëshirës së tij, kafka u varros në
Athinë kurse eshtrat e trupit u transportuan dhe u varrosën me
madhështi në “Atdheun e tij të veçantë, në vendin e shenjtë të
takimit me Zotin”. Dëshira e tij e shkruar në testament ishte që
ato të varroseshin në oborrin e shkollës, por në të vërtetë ato u
varrosën në varrezat e kishës. Sikurse dihet, kompleksi madhështor
i varreve të kushërinjve Zhapa u shkatërrua barbarisht
gjatë çmendurisë të viteve 1967-1968.
drejtohej nga shqiptarët. Ky fakt plotëson figurën e
këtij shqiptari trim dhe krenar, që kishte besim dhe
adhuronte popullin e vet, i cili vërtet pjesërisht kishte
bashkëjetuar dhe bashkëqeverisur me pushtuesin,
por sipas Zhapës, kishte të mundur t’i mbizotëronte
grekët e rinj, tashmë të harruar nga bota dhe të tulatur
nga pushtimi i gjatë turk.
Në vitin 1854 në Jena të Gjermanisë botohet “Studime
shqiptare” me autor Johannes Georg von Hahn-in
e madh, mikun e shqiptarëve. Hahn-i shpjegoi me anë
të gjuhës shqipe shumë toponime ilire dhe vërtetoi se
mjaft emra vendesh të viseve shqiptare ishin vazhdim
i drejtpërdrejtë i emërtimeve ilire. Ai në këtë mënyrë
arriti në përfundimin se shqipja është vazhduese e
njërit prej dialekteve të vjetra të ilirishtes. Vepra e
Hahn-it, që vërtetonte autoktoninë e shqiptarëve, ishte
e shkruar në gjermanisht dhe nuk do të bënte pjesë në
bibliotekën e Vangjel Zhapës; si rrjedhojë ai nuk do
të njihej me konkluzionet e albanologut të madhe në
lidhje me autoktoninë e shqiptarëve.
Vangjel Zhapa, në mes shqipes
dhe greqishtes
Edhe pse i larguar prej kohësh nga Shqipëria,
Vangjel Zhapa ka dhënë një ndihmë të jashtëzakonshme
për botimin e librave në gjuhën shqipe, ngritjen
e shkollave ku mësohej edhe shqip dhe për futjen e
mësimit të gjuhës shqipe në shkollat greke. Vangjel
Zhapën, tashmë milioner, e gjejmë në disa dokumente
që vërtetojnë se gjatë viteve ’40 të shekullit
XIX, qëndronte shumë pranë Naum Veqilharxhit në
Rumani dhe kishte “diskutuar me javë të tëra në lidhje
me alfabetin e tij” (A. Buda “Studime historike”,
1965, nr. 2, f. 60). Nikolla Naço (1843-1913), atdhetar
dhe veprimtar i dalluar i Rilindjes sonë, që
jetonte në Rumani, ka dëshmuar se “Vangjel Zhapa
daroviti 25.000 florinta për gjuhën shqipe dhe punoi
bashkë me të pavdekshmin Naum Veqilharxhi për
të shkruar gjuhën shqipe dhe për të shtypur shumë
kartëra, por që foleja e shejtanit, Patrikana, e ndoqi
dhe e vrau me të pabesë”.
Librat e Naum Veqilharxhit, që panë dritë nëpërmjet
donacioneve të Zhapës, janë “Evetari”, që në
fakt është abetarja e parë e gjuhës shqipe (1844)
dhe “Fare i ri Evetar shqip” (1845), nëpërmjet të
cilëve gjuha shqipe u vu mbi baza shkencore. Këto
abetare të Naum Veqilharxhit, të shtypura me paratë
e Vangjel Zhapës, luajtën një rol të rëndësishëm në
Rilindjen Shqiptare, pasi hodhën hapat e para të arsimit
në gjuhën shqipe. Historiografia shqiptare, duke
mos njohur dokumentet ose duke i anashkaluar ato,
mban për këtë rast një qëndrim të kundërt: “Naum
Veqilharxhi iu drejtua pasanikëve shqiptarë në Rumani,
Vangjel Zhapës nga Labova etj., që të jepnin
përkrahjen e tyre për të shtypur libra shkollorë në
gjuhën amtare të hartuar prej tij dhe për të hapur
shkolla shqip. Por Vangjel Zhapa doli kundër orientimit
të pavarur të veprimtarisë arsimore shqiptare”
(“Historia e popullit shqiptar”, vëll. II, f. 105). Sipas
dokumenteve të shumta, Vangjel Zhapa, edhe pas
vdekjes së Naum Veqilharxhit, vazhdoi të ishte aktiv
në drejtim të problemeve të shumta lidhur me Shqipërinë,
shqiptarët, gjuhën shqipe dhe futjen e saj në
shkolla. Në frymën e Naum Veqilharxhit u shtrua në
mënyrë propagandistike se “në qoftë se nuk e mësojmë
një popull në gjuhën e tij amtare, nuk është e
mundur ta edukojmë atë”.
“Për të arritur këtë qëllim, ishte hartuar një program
i gjerë veprimtarish, që do të realizohej kryesisht
me mbështetjen financiare të Vangjel Zhapës, i
cili prej kohësh kishte dhuruar të holla për mbajtjen
e shkollave në fshatrat e rretheve të Gjirokastrës, Tepelenës,
Përmetit etj.” (A. Buda, Studime historike,
1965, nr. 2, f. 60). Sipas programit të hartuar nga
Anastas Byku dhe Vangjel Zhapa, parashikohej botimi
në shkallë të gjerë i librave shkollorë në gjuhën shqipe,
hapja e shkollave fillore shqipe në çdo fshat për
vajza dhe djem, ndërtimi i gjimnazeve në Gjirokastër,
Berat, Përmet dhe i dy shkollave të mesme për vajza
në Labovë. Në libra do të përdorej alfabeti i A. Bykut.
Ata do të mbështeteshin mbi botimet shkollore
greke (“Pellazgos” 25.05.1860 dhe 24.12.1860).
Ndërkohë Vangjel Zhapa i kishte ofruar A. Bykut
postin e drejtuesit ose inspektorit të shkollave të tij në
Labovë dhe gjetkë.
(Vijon numrin e ardhshëm)