24.02.2015 Views

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ISSN 1563-0226<br />

Индекс 75867, 25867<br />

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы<br />

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI<br />

ҚазҰУ<br />

ХАБАРШЫСЫ<br />

* ШЫҒЫСТАНУ СЕРИЯСЫ<br />

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ<br />

УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ<br />

ВЕСТНИК<br />

КазНУ<br />

* СЕРИЯ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ<br />

АЛМАТЫ № 2 (51) 2010<br />

Зарегистрирован в Министерстве<br />

культуры, информации и<br />

общественного согласия<br />

Республики Казахстан,<br />

свидетельство №956-Ж от<br />

25.11.1999 г.<br />

(Время и номер первичной<br />

постановки на учет - №766 от<br />

22.04.1992 г.)<br />

Редакциялық алқа:<br />

Алдабек Н.А (ғылыми редактор)<br />

2674167,<br />

Надирова Г.Е (ғылыми<br />

редактордың орынбасары),<br />

Көптілеуова Д.Т. (жауапты<br />

хатшы) 2 674649,<br />

Күмісбаев Ө.К. Ким Г.Н.,<br />

Авакова Р.А. Балақаева Л.Т.,<br />

Батпенова З.С., Ем Н.Б.<br />

Атабай Б.А.<br />

Вестник КазНУ<br />

Серия Востоковедения<br />

№2 (51)<br />

ИБ №4812<br />

Подписано в печать 04.05.10.<br />

Формат 90 х 110 1/8.<br />

Бумага офсетная № 1.<br />

Печать офсетная. Уч.-изд.л.7.75<br />

Тираж 500 экз. Заказ №239 .<br />

Цена договорная. Издательство<br />

«Қазақ университетi» Казахского<br />

национального университета<br />

имени аль-Фараби.<br />

050040, г.Алматы,<br />

пр.аль-Фараби, 71, КазНУ,<br />

тел. 377-33-32, 377-33-31.<br />

Отпечатано в типографии<br />

издательства «Қазақ<br />

университетi»<br />

МАЗМҰНЫ<br />

СОДЕРЖАНИЕ<br />

1-БӨЛІМ. ТАРИХ - РАЗДЕЛ 1. ИСТОРИЯ<br />

Ауган М.А.<br />

АРФ – РЕГИОНАЛЬНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ПО МЕРАМ ДОВЕРИЯ И<br />

БЕЗОПАСНОСТИ В АТР: ИСТОРИЯ И ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ<br />

ОСНОВА…………………………………………………………………………….. 3<br />

Кудайбергенова Р.Е.<br />

ДВУСТОРОННИЕ НАУЧНЫЕ СОГЛАШЕНИЯ КАК ОСНОВА ДЛЯ<br />

РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНСКО-ЮЖНОКОРЕЙСКОГО НАУЧНОГО<br />

СОТРУДНИЧЕСТВА……………………………………………………………….. 7<br />

Сауырбаев А. Ж., Исаева Г.<br />

ҚЫТАЙДАҒЫ ҰЙҒЫР МӘСЕЛЕСІ........................................................................ 10<br />

Самаев А.<br />

КАЗАХИ В СОСТАВЕ РЕСПУБЛИКАНСКОГО КИТАЯ. ПЕРИОД<br />

ГУБЕРНАТОРА ШЭН ШИЦАЯ…………………………………………………… 16<br />

2- БӨЛІМ. ФИЛОЛОГИЯ - РАЗДЕЛ 2. ФИЛОЛОГИЯ<br />

Абдрахманова А. А.<br />

СУН ДӘУІР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ЦЫ» ЖАНРЫ………………………………..… 20<br />

Абдурақын Н.<br />

ҚАЗІРГІ ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЫРЫҚСЫЗ ЕТІСТІ СӨЙЛЕМ…………............... 24<br />

Алсабеков М. У.<br />

ИСЛАМСКИЕ ИДЕИ И МОТИВЫ В УСТНОМ ТВОРЧЕСТВЕ КАЗАХОВ… 25<br />

Анипина А.К.<br />

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ « 了 » СУФФИКСІ МЕН МОДАЛЬДІ КӨМЕКШІ СӨЗ<br />

« 了 »-ДІҢ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ…………………………………………… 29<br />

Арымбекова Ш.Ж<br />

ҚЫТАЙ ПУБЛИЦИСТИКА ТІЛІНДЕГІ КОНСТРУКЦИЯЛАРДЫҢ<br />

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ…………………………………………………………………… 31<br />

Ахмет К.С.<br />

СӘБИТ МҰҚАНОВТЫҢ ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ САПАРЫ…………………………… 35<br />

Буранбаева Г. К.<br />

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ КҮРДЕЛІСӨЗДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРЛЕРІ МЕН<br />

ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ…………………………………………………………….. 38<br />

Данахунов Я.<br />

К ВОПРОСУ ГЕНЕЗИСА ЖАНРА ХАДИСОВ…………………………… 42<br />

Жолдасова Э.М.<br />

ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АРАБСКИХ УСТОЙЧИВЫХ<br />

СЛОВОСОЧЕТАНИЙ НА РУССКИЙ ЯЗЫК……………………………………… 45


2 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

Исаев Ә.Ү.<br />

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ИДИОМАЛАР…………………………………………………………........................................….……….48<br />

Кенжекеева Д.М.<br />

АСТАРЛЫ СӨЗДЕР (СЕХОУҮЙ) ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...........................................................................................52<br />

Күмісбаев Ө. К., Ермекбаева Б.<br />

ЖЕМІС-ЖИДЕКТЕРДІҢ ПАРСЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ................................................................................55<br />

Күмісбаев Ө.К., Сүлейменова Ж.<br />

ҚУАНДЫҚ ШАҢҒЫТБАЕВ АУДАРМАСЫНДАҒЫ ОМАР ҺӘЙЯМ РУБАИЛАРЫ................................................................58<br />

Қансейітова Э. Ж.<br />

ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СҮЛЕЙМЕН БЕЙНЕСІ.....................................................................................................................60<br />

Маулет Б.<br />

ҚЫТАЙ ТІЛІН САПАЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ..........................................................................................................64<br />

Молгаждаров Қ.К.<br />

ОРТА ҒАСЫР ТІЛІНДЕГІ КӨМЕКШІ СӨЗДЕРДІҢ ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ....................................................................................66<br />

Молотова Г.М.<br />

ОБРАЗ ПОМОЩНИКОВ ГЕРОЯ В ФОЛЬКЛОРЕ НАРОДОВ ВОСТОКА И ЗАПАДА .............................................................70<br />

Молотова Э. М.<br />

СПИСКИ «ТАЗКИРА-ЙИ БУГРА-ХАН»...........................................................................................................................................75<br />

Муталова Г.С.<br />

К ВОПРОСУ О СООТНОШЕНИИ УСТНОЙ И ПИСЬМЕННОЙ ТРАДИЦИЙ В АРАБСКОМ ЭПОСЕ..................................80<br />

Насырхан Б.<br />

ҚЫТАЙША-ҚАЗАҚША АУДАРМАДАҒЫ СИНОНИМ СӨЗДЕРДІ ТАҢДАП ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІ................................83<br />

Сатыбалдина Д.<br />

ОСОБЕННОСТИ МАРОККАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ НОВЕЙШЕГО ВРЕМЕНИ И МЕСТО ХАННАСЫ БАННУНЫ В НЕЙ<br />

(РАССКАЗ «ВРЕМЕННОЕ ОДИНОЧЕСТВО»).................................................................................................................................87<br />

Сауданбекова Ш.Т.<br />

ЖАПОН ТІЛІНДЕГІ ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...................................................................................92<br />

Саурықов Е.Б.<br />

ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҮСТЕУЛЕРДІҢ ӨЗГЕ СӨЗ ТАПТАРЫМЕН СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСЫ.....................................96<br />

Тулеубаева С.А.<br />

ОБ ИЗУЧЕНИИ ПАМЯТНИКОВ ПИСЬМЕННОСТИ ВОСТОКА В КАЗАХСТАНЕ (ЛИНГВОИСТОЧНИКОВЕДЧЕСКИЙ<br />

АСПЕКТ)................................................................................................................................................................................................98<br />

Умбаева Г.<br />

ТІЛ ОҚЫТУДА ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ......103<br />

Шадкам З.<br />

СӨЗ БАСЫНДА ЭТИКЕТТІК ҚЫЗМЕТ АТҚАРАТЫН БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛ-ТӘСІЛДЕР.................................................106<br />

Юсупов Н.Ш.<br />

ПРОБЛЕМЫ СТИХОТВОРНОГО ПЕРЕВОДА КАСЫДЫ «АЛЬФИЯ» ИБН МАЛИКА..........................................................109<br />

Якши М.З.<br />

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ АРАБ СӨЗДЕРІНІҢ ДАУЫСТЫЛАР ҮНДЕСІМІНЕ СӘЙКЕС ҚАЛЫПТАСУЫ...113<br />

Авторлар туралы мәліметтер.....................................................................................................................................116


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 3<br />

1 - б ө л і м<br />

Т А Р И Х<br />

Р а з д е л 1<br />

И С Т О Р И Я<br />

М.А. Ауган<br />

АРФ – РЕГИОНАЛЬНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ПО МЕРАМ ДОВЕРИЯ И БЕЗОПАСНОСТИ В АТР:<br />

ИСТОРИЯ И ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ ОСНОВА<br />

Поддержанию мира и стабильности в АТР,<br />

углублению региональных интеграционных<br />

связей способствуют с одной стороны<br />

улучшение отношений между ведущими державами<br />

региона, с другой стороны набирает силу<br />

конструктивное<br />

многостороннее<br />

взаимодействие в рамках региональных<br />

организаций.<br />

Данная статья посвящена изучению<br />

деятельности и институциональной основы<br />

Регионального форума АСЕАН (АРФ), история<br />

которой раскрывает процесс налаживания на<br />

регулярной основе многостороннего диалога в<br />

сфере политики и безопасности в регионе.<br />

Инициатива создания организации<br />

принадлежит странам АСЕАН. На совещании<br />

министров стран Ассоциации в Сингапуре в<br />

1993 году было принято решение о создании<br />

Регионального форума АСЕАН (АРФ). Первое<br />

заседание Региональный форум АСЕАН провел<br />

25 июля 1994 года в Бангкоке с участием<br />

партнеров по диалогу, консультациям и<br />

наблюдателей. В столице Таиланда встретились<br />

министры иностранных дел 6 стран-членов<br />

АСЕАН (Бруней, Индонезия, Малайзия,<br />

Сингапур, Таиланд, Филиппины), 3<br />

наблюдателей в АСЕАН (Вьетнам, Лаос, Папуа-<br />

Новая Гвинея) и так называемых диалоговых<br />

партнеров – Австралии, ЕС, Канады, Новой<br />

Зеландии, Республики Корея, США и Японии, а<br />

также «консультативных партнеров» – России и<br />

Китая. Ныне число участников АРФ возросло<br />

до 27 за счет вхождения в организацию<br />

Бангладеш, Индии, Камбоджи, КНДР, Мьянмы,<br />

Монголии, Пакистана, Шри-Ланки, Восточного<br />

Тимора. Основными целями АРФ являются<br />

налаживание конструктивного диалога и<br />

проведение консультаций по вопросам<br />

политики и безопасности, представляющим<br />

общий интерес и вызывающим<br />

обеспокоенность, и внесение существенного<br />

вклада в укрепление доверия и превентивной<br />

дипломатии в Азиатско-Тихоокеанском регионе<br />

/1/.<br />

На министерской встрече в Сингапуре<br />

отмечалось растущая роль региона в<br />

современных международных отношениях.<br />

Вместе с тем указывалось на имеющиеся<br />

различия культурного, этноконфессионального<br />

и исторического характера, отсутствие<br />

достаточного опыта сотрудничества. Новая<br />

организация должна дать ответы на основные<br />

вызовы, стоящие перед регионом. Во-первых,<br />

необходимо признать, что быстрый<br />

экономический рост в АТР может<br />

сопровождаться усилением конкуренции и<br />

привести к конфликту экономических интересов<br />

стран региона. Во-вторых, регион отличается<br />

неоднородностью. В-третьих, в регионе<br />

существуют нерешенные территориальные<br />

проблемы. Любой из этих вызовов может<br />

подорвать стабильность и процветание региона.<br />

Задачами АРФ в ближайшем и отдаленном<br />

будущем являются решение этих<br />

потенциальных проблем со всеми<br />

заинтересованными сторонами на основе<br />

постепенного и системного подхода.<br />

В соответствии с целями Форума в 1995<br />

году была разработана «Концепция АРФ»,<br />

которая должна была быть реализована в три<br />

этапа. Ключевыми положениями концепции<br />

являются выработка и внедрение мер доверия,<br />

развитие механизмов превентивной дипломатии<br />

и содействие урегулированию конфликтов в


4 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

регионе. В рамках налаживания мер доверия<br />

предусматривалось активно использовать и<br />

поощрять частые консультации и взаимные<br />

конструктивной модели отношений.<br />

Во-вторых, разработка конкретных мер<br />

доверия, таких, как предоставление<br />

информации военного и оборонного характера<br />

должностным лицам и публикации «Белых книг<br />

по вопросам обороны и контролю над<br />

вооружениями»; участие в Регистре ООН по<br />

обычным вооружениям; присутствие<br />

наблюдателей на военных учениях; обмены<br />

делегациями между военными учебными<br />

заведениями; проведение ежегодных семинаров<br />

для представителей оборонных ведомств по<br />

актуальным проблемам международной<br />

безопасности.<br />

Процесс перехода от выработки мер доверия<br />

к превентивной дипломатии ускорился после<br />

завершения финансово-экономического<br />

кризиса. Опасения экспертов, что кризис может<br />

подорвать структуры региональной<br />

безопасности не подтвердились. Вопросы о<br />

дальнейших шагах АРФ стали темой<br />

последующих министерских встреч.<br />

Большинство участников АРФ считало<br />

целесообразным выработать концепцию,<br />

принципов и основных параметров<br />

превентивной дипломатии в АТР, опираясь на<br />

мировой опыт ее применения и учитывая<br />

особенности региона.<br />

При разработке механизмов превентивной<br />

дипломатии руководствовались основными<br />

принципами Устава ООН и Договора о дружбе<br />

и сотрудничестве стран Юго-Восточной Азии<br />

1976 года. Миссию по мирному разрешению<br />

споров и конфликтов могли возложить на<br />

председателя АРФ или специально<br />

назначенного представителя. Важную роль при<br />

выполнении посреднических функций играет<br />

региональный центр по снижению рисков в<br />

области безопасности. Были разработаны<br />

определение, понятие и принципы<br />

превентивной дипломатии АРФ. Определение<br />

миссии превентивной дипломатии оказалось<br />

достаточно сложным. Тем не менее<br />

превентивная дипломатия АРФ<br />

предусматривала: во-первых, чтобы<br />

потенциальные споры и конфликты между<br />

государствами не поставили под угрозу мир и<br />

стабильность в регионе; во- вторых, чтобы<br />

такие споры и конфликты не переросли в<br />

вооруженные столкновения; в-третьих,<br />

минимизировать воздействие таких споров и<br />

конфликтов на регион. Кроме того, придавалось<br />

важное значение разработке и соблюдению<br />

принятых кодексов и норм поведения,<br />

которыми регулируются отношения стран<br />

региона.<br />

контакты на высоком уровне для обеспечения<br />

предсказуемой<br />

и<br />

Нормы превентивной дипломатии состоят из<br />

8 основных принципов:<br />

- дипломатии (предполагает<br />

дипломатический и мирный методы, такие как<br />

дипломатия, переговоры, запрос,<br />

посредничество и примирение);<br />

- не принуждения (отказ от военных<br />

действий или использования силы);<br />

- своевременности (действия должны носить<br />

профилактический характер и использоваться<br />

на ранней стадии конфликта или кризиса);<br />

- доверия и уверенности (превентивная<br />

дипломатия может быть успешно осуществлена<br />

только при наличии доверия и уверенности<br />

среди вовлеченных сторон и на основе<br />

нейтралитета, справедливости и<br />

беспристрастности);<br />

- консультации и согласия (любые действия<br />

по реализации превентивной дипломатии<br />

осуществляются на основе консенсуса после<br />

тщательной и разносторонней консультации<br />

среди членов Форума, с учетом своевременной<br />

необходимости);<br />

- добровольности (методы превентивной<br />

дипломатии могут применяться только с<br />

согласия сторон непосредственно вовлеченных<br />

в спор);<br />

- применимости превентивной дипломатии к<br />

меж- и внутригосударственным конфликтам;<br />

- превентивная дипломатия проводится в<br />

соответствии с общепризнанными принципами<br />

международного права и межгосударственных<br />

отношений, предусматривающих уважение<br />

суверенитета, равенства, территориальной<br />

целостности и невмешательства во внутренние<br />

дела государства /2/.<br />

В ходе реализации третьего этапа концепции<br />

АРФ должен стать «инструментом укрепления<br />

мира и стабильности в регионе». Поэтому<br />

достижение конечной цели – создание<br />

механизма разрешения конфликтов в АТР<br />

рассматривается как задача отдаленного<br />

будущего. Конкретные временные рамки<br />

перехода от одного этапа деятельности Форума<br />

к другому не указаны. Однако отмечалось, что<br />

процесс строительства АРФ будет<br />

осуществляться темпами, приемлемыми для<br />

всех участников. Постепенный подход будет<br />

гарантировать согласованное продвижение идей<br />

АРФ, направленной на усиление взаимопонимания<br />

и доверия среди стран АТР,<br />

содействуя диалогу и сотрудничеству во имя<br />

мира, стабильности и процветания.<br />

Наряду с концепцией АРФ в том же 1995<br />

году на саммите в Бандар-Сери-Бегаване<br />

рассматривались и организационные вопросы


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 5<br />

работы АРФ. Ранее в Бангкоке было<br />

предложено, что в основу правил и процедур<br />

будут положены, в основном, проверенные<br />

временем и практикой нормы, принятые в<br />

АСЕАН. Цели и принципы Договора о дружбе<br />

и сотрудничестве стран Юго-Восточной Азии<br />

1976 года рассматривались как кодекс<br />

поведения во взаимоотношениях между<br />

государствами и уникальным инструментом для<br />

установления регионального доверия,<br />

превентивной дипломатии и политического<br />

сотрудничества в области безопасности.<br />

Асеановский характер принятия решений на<br />

основе консенсуса и консультаций без<br />

голосования стал определяющим в деятельности<br />

АРФ. Решения не имеют юридически<br />

обязывающей силы. Центральное мероприятие<br />

АРФ – ежегодные совещания министров<br />

иностранных дел, которые являются высшим<br />

органом форума. По завершении очередной<br />

работы совещания проводятся сессии.<br />

Ежегодные министерские сессии проходят в<br />

столице одного из асеановских государств. В<br />

порядке ротации страна - организатор<br />

руководит работой АРФ.<br />

На заседаниях сессии обсуждаются<br />

специфические вопросы, представляющие<br />

интерес для стран-членов форума и региона в<br />

целом и определяются дальнейшие<br />

направления и формы сотрудничества. На<br />

сессиях страны участники, как правило<br />

представлены министром и двумя экспертами.<br />

Очередной председатель Постоянного комитета<br />

АСЕАН (министр иностранных дел)<br />

одновременно руководит и деятельностью<br />

АРФ.<br />

На встрече высших должностных лиц (SOM)<br />

Регионального форума АСЕАН в мае 1999 года<br />

было принято решение изучить и рассмотреть<br />

принципы и процедуры повышения роли<br />

председателя АРФ. Организационные вопросы<br />

Форума находятся на стыке выработки мер<br />

доверия и превентивной дипломатии. Согласно<br />

решениям, принятым в Токио (1999 г.) и<br />

Сингапуре (2000 г.) председатель:<br />

- наделялся посредническими полномочиями,<br />

направленными на укрепление доверия и<br />

взаимопонимания между участниками,<br />

способствовал обмену информацией и диалогу<br />

между участниками, выступал каналом связи,<br />

помогал проведению конференций и семинаров;<br />

- наделялся правом представлять Форум в<br />

международных организациях, в работе<br />

«Второй дорожки» на неформальной основе с<br />

учетом мнения и согласия всех членов Форума;<br />

- наделялся полномочиями по координации<br />

межсессионной работы, для чего мог<br />

пользоваться материальными и<br />

интеллектуальными ресурсами своей страны, а<br />

в случае необходимости прибегнуть к помощи<br />

других стран участников Форума, в том числе в<br />

формате «Второй дорожки»;<br />

- наделялся правом проведения на<br />

добровольной основе брифингов и подготовки<br />

ежегодных обзоров по региональной<br />

безопасности /3/.<br />

В межсессионный период обсуждались<br />

вопросы представляющие всеобщий интерес, в<br />

том числе результаты ежегодной деятельности,<br />

подготовка рекомендаций для доклада<br />

министрам на очередную сессию. На<br />

совещаниях межсессионного периода<br />

принимали участие старшие должностные лица<br />

на уровне заместителей министров иностранных<br />

дел стран-участников Форума.<br />

Первоначально не предусматривалось<br />

институализации АРФ, хотя предпола-галось<br />

учреждение Секретариата, который вел бы<br />

документацию и координировал деятельность.<br />

Страна организатор совещания формирует<br />

повестку дня, которая носит скорее<br />

индикативный, нежели фиксированный<br />

характер. Участники совещания вправе внести в<br />

повестку дня любые вопросы относительно<br />

региональной безопасности. В рамках<br />

совещаний допускается обсуждение<br />

министрами наиболее деликатных вопросов<br />

регионального сотрудничества в неформальной<br />

обстановке или распространение заявлений<br />

министров с изложением позиций своих стран в<br />

письменном виде. По окончании совещаний<br />

министров стран-участников принимаются<br />

заявления председателя АРФ, которые содержат<br />

краткий обзор обсуждавшихся вопросов<br />

повестки дня и задачи межсессионной работы<br />

на предстоящий период. Совещания АРФ<br />

используется также и для проведения<br />

министрами интенсивных консультаций в<br />

двустороннем формате.<br />

По традиции деятельность АРФ в течение<br />

года осуществляется в двух основных уровнях:<br />

по межправительственной линии (так<br />

называемая «первая дорожка» «Track 1») и на<br />

неофициальном уровне («вторая дорожка»<br />

«Track 2»).<br />

В рамках «первой дорожки» предусмотрена<br />

также кооперация с ШОС, АТЭС, ВАЭС. В<br />

целях успешного ответа на новые вызовы<br />

образовано несколько постоянно действующих<br />

в межсессионный период рабочих групп:<br />

«группа поддержки» по мерам доверия, по<br />

миротворческим операциям, по совместной<br />

деятельности в области поиска и спасания на<br />

море, по оказанию помощи при стихийных<br />

бедствиях, по сотрудничеству на море, включая<br />

предоставление информационной базы данных.<br />

Кроме того предусматривалось поощрение<br />

производителей и экспортеров вооружения с


6 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

целью получения информации об их<br />

предназначении.<br />

Каналы сотрудничества «Второй дорожки»<br />

представлены семинарами, «круглыми столами»,<br />

деятельностью аналитических<br />

стратегических Институтов, НПО и т.д., в<br />

работе которых принимают участие<br />

представители научной и культурной<br />

общественности, представители других<br />

неправительственных кругов, а также<br />

выступающие в частном качестве официальные<br />

лица. Рамки «второй дорожки» АРФ<br />

предоставляют возможность в неформальной<br />

обстановке проверять и обкатывать различные<br />

идеи и предложения, направленные на<br />

укрепление стабильности и безопасности, что<br />

несомненно способствует выработке механизма<br />

многостороннего диалога и коллективных<br />

подходов к решению актуальных проблем<br />

современных международных отношений.<br />

Экспертными группами на межсессионных<br />

встречах прорабатывались вопросы установления<br />

многостороннего взаимодействия в<br />

чувствительных сферах сотрудничества,<br />

предполагающих использование в той или иной<br />

форме военных контингентов стран-участниц<br />

АРФ на двусторонней, региональной и<br />

внерегиональной основе. Такая работа,<br />

ведущаяся под эгидой АРФ, способна углубить<br />

уже имеющееся сотрудничество и<br />

способствовать достижению основной цели<br />

первого этапа деятельности Форума –<br />

укреплению доверия между странамиучастницами<br />

путем развития сотрудничества их<br />

военных представителей. Регулярными стали<br />

использование воинского контингента в<br />

многостороннем сотрудничестве по ликвидации<br />

последствий чрезвычайных ситуаций.<br />

Таким образом, совместные действия в<br />

решении актуальных проблем региона по<br />

каналам двух «дорожек» способствуют<br />

укреплению мерам доверия в регионе.<br />

Все члены АСЕАН автоматически<br />

становятся участниками АРФ. Критерии<br />

участия стран в работе Регионального форума<br />

были разработаны в июле 1996 года. Стране,<br />

выразившей желание вступить в организацию<br />

необходимо доказать свою причастность к<br />

вопросам стабильности и безопасности региона,<br />

после чего она обращается с заявлением на имя<br />

Председателя Форума АСЕАН, который после<br />

консультации со всеми другими участниками<br />

организации на основе консенсуса принимает<br />

решение о приеме нового участника. Все новые<br />

участники должны взять на себя обязательства<br />

содействовать АРФ в достижении основных<br />

целей и выполнять в полной мере все те<br />

решения, которые были приняты Форумом до<br />

их вступления /1/.<br />

Контроль количества участников Форума<br />

направлен на обеспечение эффективности АРФ,<br />

поскольку имеются существенные расхождения<br />

о внешнеполитических интересах азиатских и<br />

неазиатских стран-участниц. Формирование<br />

системы безопасности в регионе во многом<br />

зависит от взаимоотношения между основными<br />

факторами в АТР – США, Китаем, Японией,<br />

АСЕАН, Россией и в последнее время Индией.<br />

Существуют серьезные разногласия в подходе<br />

неасеановских стран к структуре и методам<br />

работы АРФ: они не вполне согласны с<br />

необходимостью сохранения принципа<br />

«невмешательства во внутренние дела»<br />

суверенных государств и желали бы ввести<br />

право принимать решения, обязательные для<br />

всех ее участников. Также существуют опасения<br />

со стороны руководства АСЕАН оказаться на<br />

вторых ролях в решении региональных<br />

проблем, поскольку международная система<br />

безопасности формируется при лидирующей<br />

роли США, Японии или Китая.<br />

В период силовых действий НАТО на<br />

Балканах большинство участников в<br />

выступлениях напомнили незыблемость<br />

принципов и норм международного права, о<br />

роли ООН и о недопустимости вмешательства<br />

во внутренние дела государств. В итоговом<br />

документе Сингапурской сессии нашла<br />

отражение обеспокоенность по поводу<br />

негативного влияния косовского кризиса на<br />

развитие АТР.<br />

На совещаниях Форума стали рассматриваться<br />

такие вопросы региональной<br />

безопасности, которых прежде избегали<br />

обсуждать в многостороннем формате. К таким<br />

деликатным темам относились проблема<br />

военного присутствия США в Азии; позиция<br />

КНР по спорным островам в Южно- Китайском<br />

море и т.п. В 2002 году Китай представил на<br />

совещании АРФ официальный документ, в<br />

котором подробно была изложена «новая<br />

концепция безопасности» страны. В нем<br />

говорилось: «Точка зрения Регионального<br />

форума АСЕАН, заключающаяся в обеспечении<br />

безопасности в ходе диалога среди равных,<br />

соответствует идее новой концепции<br />

безопасности» /4/.<br />

По мере установления доверия между<br />

участниками АРФ сфера их сотрудни-чества<br />

расширялась, включая кооперацию как<br />

гражданских, так и военных ведомств. В<br />

формате АРФ в 1999 году военные впервые<br />

провели свое совещание на многосторонней<br />

основе, в последующем подобные встречи<br />

закрепились в практике Форума.<br />

Также расширялся круг проблем<br />

обсуждаемых в формате АРФ. Повестка дня<br />

Форума включала перспективы расширения


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 7<br />

взаимодействия стран АРФ в решении проблем<br />

распространения легкого и стрелкового оружия,<br />

пиратства, терроризма, наркобизнеса,<br />

нелегальной миграции и киберпреступлений.<br />

После 11 сентября потенциал АРФ был<br />

направлен к поиску эффективных мер в борьбе с<br />

терроризмом. Началась работа по созданию<br />

условий для регулярного взаимодействия<br />

правоохранительных и других заинтересованных<br />

ведомств в рамках межсессионных встреч<br />

по противодействию терроризму и<br />

трансграничной преступности, были<br />

предприняты меры, направленные на борьбу с<br />

пиратством и укрепление безопасности границ.<br />

Таким образом, в настоящее время<br />

наблюдается тесное переплетение в регионе<br />

нетрадиционных угроз безопасности с<br />

проблематикой региональных конфликтов. В<br />

этом отношении работа АРФ в сфере<br />

превентивной дипломатии становится особо<br />

востребованным. В АТР вопросы безопасности<br />

и выработка мер доверия, а также оказание<br />

содействия странам региона в противостоянии<br />

наиболее опасным традиционным и новым<br />

угрозам и вызовам остаются в компетенции<br />

АРФ.<br />

Все участники настроены на дальнейшее<br />

расширение тематики переговоров с выходом на<br />

более широкий круг проблем, связанных с<br />

понятием уже комплексной безопасности. С<br />

другой стороны АРФ не стал многосторонним<br />

механизмом принятия решений в сфере<br />

безопасности, формат Форума позволяет<br />

снижать напряженности и оказывает<br />

стабилизирующее воздействие на политические<br />

процессы путем сближения позиций,<br />

укрепления доверия, в ходе обсуждения и<br />

переговоров и контактов на высоком уровне.<br />

Преждевременная институциализации Форума,<br />

по примеру ОБСЕ могла бы иметь лишь<br />

негативный эффект и лишить его уникальности.<br />

Развитие АРФ идет эволюционным путем,<br />

учитывает реальную ситуацию в регионе и мире<br />

и интересы участников, сохраняя статус<br />

консультативного органа по выработке мер<br />

доверия и определения направлений совместной<br />

деятельности по созданию системы<br />

безопасности в регионе.<br />

Попытки создания в Азии организации по<br />

безопасности и сотрудничеству неоднократно<br />

предпринимались в прошлом, но не находили<br />

отклика в правящих кругах стран континента. В<br />

начале 1990-х годов благодаря инициативам<br />

казахстанского руководства эта идея обрела<br />

новое звучание. На 47-ой сессии Генеральной<br />

Ассамблеи ООН в октябре 1992г. Президент<br />

Казахстана в своем выступлении высказался за<br />

созыв такой организации. Предполагалось, что<br />

формат организации будет содействовать<br />

переговорным процессам по вопросам контроля<br />

над вооружениями, разоружения и укрепления<br />

доверия; создание механизма предотвращения<br />

конфликтов, уменьшения степени риска их<br />

появления и эффективного мирного<br />

урегулирования. Казахстанская инициатива<br />

была поддержана многими странами мира и<br />

международными организациями. 2004 год стал<br />

в истории организации поистине судьбоносным,<br />

на министерской встрече стран-членов СВМДА<br />

в Алматы был принят Каталог мер доверия, а<br />

также Правила процедур СВМДА и Положения<br />

о секретариате.<br />

Можно предположить, что дальнейшее<br />

параллельное развитие европейского процесса с<br />

инициативой созыва СВМДА явится<br />

предпосылкой к созданию всеобъемлющей<br />

системы безопасности в Азии. В этой связи<br />

включение в процесс СВМДА в качестве<br />

полноправного участника АРФ только ускорило<br />

бы достижение поставленных целей<br />

казахстанского руководства в формате СВМДА.<br />

***<br />

1. The ASEAN Regional Forum<br />

http://www.aseanregionalforum.org/<br />

2. ASEAN Regional Forum (ARF) Concept and<br />

Principles of Preventive Diplomacy<br />

http://www.aseanregionalforum. org/<br />

3. Enhanced Role of the ARF Chair<br />

http://www.aseanregionalforum.org/<br />

4. Носов С. Деятельность Китая по обеспечению<br />

безопасности в Азиатско-тихоокеанском регионе //<br />

Зарубежное военное обозрение.- 2008.-№ 12.- C. 3-13<br />

***<br />

Мақалада ААФ-ның тарихы, құрамы және қызмет<br />

етуінің құқықтық негізі қарастырылған. Автор басты<br />

назарын ұйымның мәртебесі мен қызметін аңықтайтын<br />

құжаттарға аударған.<br />

***<br />

The Problem of ARF’s history, structure and activity of<br />

its functioning both consider at on this article. The Author<br />

paid an attention to the researching of the documents, which<br />

define at status and activity.<br />

Р.Е. Кудайбергенова<br />

ДВУСТОРОННИЕ НАУЧНЫЕ СОГЛАШЕНИЯ КАК ОСНОВА ДЛЯ РАЗВИТИЯ<br />

КАЗАХСТАНСКО-ЮЖНОКОРЕЙСКОГО НАУЧНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА<br />

Международное сотрудничество в области<br />

научной и научно-технической деятельности<br />

осуществляется на основе законодательства<br />

Республики Казахстан и международных


8 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

договоров /1/. Международное научнотехническое<br />

(технологическое) сотрудничество<br />

(МНТС) – одно из наиболее динамично<br />

развивающихся направлений внешнеэкономической<br />

деятельности, которое включает<br />

совместную разработку научно-технических<br />

проблем, обмен научными результатами и<br />

производственным опытом, совместную<br />

подготовку квалифицированных кадров. Сфера<br />

МНТС охватывает широкий спектр вопросов –<br />

от фундаментальных исследований до решений<br />

практических задач. Многообразие форм<br />

сотрудничества позволяет странам выбирать те<br />

из них, которые в наибольшей степени<br />

соответствуют их национальным интересам и<br />

особенностям экономического развития.<br />

Рассматривая научно-технологический обмен<br />

в разрезе правовых форм и его субъектов,<br />

можно выделить межгосударственное научнотехнологическое<br />

сотрудничество (МГНТС),<br />

международное научно - технологическое<br />

партнерство (МНТП), межфирменную научнотехнологическую<br />

кооперацию (МНТК).<br />

Под МГНТС понимается совместная<br />

международная деятельность, преимущественно<br />

некоммерческого характера в рамках<br />

межгосударственных, межправительственных и<br />

межведомственных отношений и контрактов,<br />

заключаемых на многосторонней и двусторонней<br />

основе в области фундаментальных и<br />

базовых прикладных исследований, осуществляемая<br />

государственными научными<br />

организациями и ведомствами, университетами<br />

и другими национальными и международными<br />

организациями, финансируемыми из средств<br />

государственного бюджета стран-участниц, а<br />

также посредством предоставления<br />

международных грантов фондами и<br />

физическими лицами.<br />

Под МНТП понимается совместная<br />

международная научно-технологическая и<br />

инновационная деятельность государственных<br />

и частных национальных и зарубежных<br />

научных организаций и фирм на<br />

некоммерческой стадии НИОКР,<br />

финансируемая на паритетной основе и<br />

нацеленная на получение последующих<br />

коммерческого и социального эффектов в<br />

интересах участвующих сторон. Отношения в<br />

рамках МНТП регулируются соглашениями о<br />

проведении совместных НИОКР или<br />

предоставлении услуг на контрактной основе<br />

между участниками МНТП.<br />

МНТК – совместная международная научнотехнологическая<br />

и инновационная деятельность<br />

научных и промышленных организаций и фирм<br />

национального и зарубежного частного<br />

сектора, осуществляемая на основе контрактов<br />

и договоров на проведение совместных<br />

НИОКР, преимущественно на коммерческой<br />

стадии, промышленное освоение результатов<br />

НИОКР и коммерциализацию технологий.<br />

Государственные органы, как правило,<br />

впрямую не участвуют в МНТК, но содействую<br />

созданию необходимых условий и механизмов<br />

для наиболее эффективной кооперации<br />

представителей национального и зарубежного<br />

бизнеса в интересах национальной экономики,<br />

в том числе обеспечивая активное привлечение<br />

международной кооперации малых и средних<br />

научных и инновационно-технологических<br />

фирм /2/.<br />

Международные связи казахстанской науки<br />

существенно окрепли и расширились, начиная<br />

со второй половины 1990-х годов. Если<br />

говорить о разнообразии форм сотрудничества,<br />

опираясь на приведенную выше<br />

классификацию, то на определенной стадии<br />

взаимоотношений Казахстана и государствапартнера<br />

развивается те или иные формы в<br />

отдельности либо в совокупности.<br />

Казахстанско-южнокорейское научнотехнологическое<br />

сотрудничество<br />

осуществляется по схеме, согласно которой<br />

интенсивному развитию научных связей,<br />

например проведению совместных<br />

исследовательских проектов, совместной<br />

инновационной деятельности компаний,<br />

предшествовало<br />

подписание<br />

межправительственного соглашения о научном<br />

и технологическом сотрудничестве. Оно было<br />

подписано 16 мая 1995 года в Сеуле.<br />

Соглашение состоит из 7 статей, в статье 2-й<br />

определены основные формы реализации<br />

сотрудничества:<br />

а) обмен учеными, исследователями,<br />

техническим персоналом и экспертами;<br />

б) обмен результатами исследований,<br />

публикациями и информацией научного и<br />

технологического характера;<br />

в) организация совместных семинаров,<br />

симпозиумов, других рабочих совещаний и<br />

обучения кадров в научной и технологической<br />

областях;<br />

г) реализация совместных<br />

исследовательских проектов по вопросам,<br />

представляющим взаимный интерес;<br />

д) любые другие формы научного и<br />

технологического сотрудничества по<br />

обоюдному согласию /3.<br />

Таким образом, очевидно, что подписание<br />

двусторонних соглашений в области науки и<br />

технологий является реальным базисом,<br />

стимулирующим развитие сотрудничества.<br />

Подтверждением важности заключенных<br />

соглашений и договоренностей служит тот<br />

факт, что интенсификация отношений<br />

Казахстана и Южной Кореи в рассматриваемой


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 9<br />

сфере, происходила именно после их<br />

заключения в рамках официальных визитов<br />

Президента Н.А.Назарбаева в Сеул (в 1992,<br />

1995 и 2003 годах) и Президента Но Му Хёна в<br />

2004 году в Астану.<br />

В настоящее время контакты двух<br />

государств осуществляются по многим<br />

направлениям. В статье автор считает важным<br />

раскрытие темы сотрудничества через его<br />

основных субъектов, то какую роль играют<br />

соглашения, подписанные теми или иными<br />

участниками, в становлении научнотехнологического<br />

сотрудничества в целом.<br />

Межправительственное соглашение 1996<br />

года является документом, положившим начало<br />

развитию сотрудничеству в данной области.<br />

Соглашение имеет рамочный характер, что<br />

обуславливает его особую значимость в<br />

качестве базиса, на основе которого в<br />

дальнейшем были заключены договоры на<br />

различных уровнях.<br />

Межведомственные соглашения (в области<br />

недропользования,<br />

информатизации,<br />

электронного правительства), а также<br />

договоренности, заключенные между<br />

научными учреждениями двух стран<br />

(соглашение о сотрудничестве между<br />

Национальной академией наук Казахстана и<br />

Академией науки и технологий Южной Кореи<br />

от 2002 года), определяют конкретные<br />

направления реализации сотрудничества в<br />

рамках своей компетенции.<br />

Одним из наиболее активных акторов<br />

научно-технологического сотрудничества двух<br />

стран являются южнокорейские бизнесструктуры.<br />

Приоритетом их совместной<br />

деятельности с министерствами, ведомствами и<br />

научными учреждениями Казахстана является<br />

внедрение технологий (чаще всего<br />

информационных) с целью модернизации<br />

материально-технической базы в области<br />

образования (например, в области электронного<br />

образования – e-learning), а также<br />

телекоммуникации. В случае совместной<br />

деятельности с аналогичными казахстанскими<br />

структурами их интересы сосредоточены в<br />

области атомной энергии, нефтегазовом<br />

секторе и добыче полезных ископаемых (по<br />

данным направлениям на региональном уровне<br />

южнокорейские компании заключают также<br />

соглашения с местными органами<br />

исполнительной власти).<br />

Университеты Казахстана сотрудничают с<br />

вузами, правительственными организациями и<br />

фондами Южной Кореи в области проведения<br />

исследований по корееведению.<br />

Главной проблемой развития<br />

сотрудничества остается недостаточная<br />

активность обеих стран в вопросах реализации<br />

подписанных соглашений. Автор приходит к<br />

выводу, что представители Южной Кореи в<br />

основном не заинтересованы в интенсификации<br />

сотрудничества в связи с недостаточным<br />

развитием в Казахстане высоких технологий и<br />

наукоемкой продукции в целом. Как известно,<br />

научно-технический обмен сегодня тесно<br />

переплетен с торговлей наукоемкой<br />

продукцией, поэтому о масштабах и географии<br />

научно-технических связей можно судить<br />

исходя из положения той или иной страны на<br />

рынке технологий [2].<br />

Понятие «международное сотрудничество»<br />

отражает такой процесс взаимодействия, в<br />

котором доминируют совместные поиски<br />

реализации общих интересов [4]. Несмотря на<br />

наличие общих интересов Республики<br />

Казахстан и Республики Корея в сфере науки и<br />

технологий, путь их совместной реализации<br />

пока не найден. Так как рассматриваемая<br />

кооперация относится к тому типу<br />

взаимоотношений, при котором начало<br />

совместной деятельности было положено<br />

непосредственно межправительственным<br />

соглашением, то автор полагает, что<br />

дальнейшее развитие сотрудничества должно<br />

ознаменоваться подписанием нового<br />

соглашения на столь же высоком уровне.<br />

Однако новое соглашение должно иметь уже не<br />

рамочный, а более детальный формат.<br />

Приоритеты научно-технологических связей<br />

должны быть определены обеими сторонами в<br />

рамках процедуры подготовки текста<br />

соглашения. Контроль за соблюдением статей<br />

договора может быть возложен на<br />

существующую Межправительственную<br />

комиссию по торгово-экономическому и<br />

научно-техническому сотрудничеству, или же<br />

на специально созданный совместный<br />

координирующий комитет. Интенсификация<br />

сотрудничества на межправительственном<br />

уровне приведет к подписанию соглашений на<br />

более низком уровне, которые, в свою очередь<br />

станут базисом нового, интенсивного этапа<br />

сотрудничества.<br />

***<br />

1. Закон Республики Казахстан от 9 июля<br />

2001 года №225-II «О науке»<br />

2. Скляренко Р.П. Основы международного<br />

технологического сотрудничества: учебное<br />

пособие для вузов. – М.: Экономистъ, 2007. –<br />

223 с.<br />

3. Соглашение между Правительством<br />

Республики Казахстан и Правительством<br />

Республики Корея о научном и<br />

технологическом сотрудничестве// Бюллетень<br />

международных договоров Республики<br />

Казахстан. – 1997, №6. Утверждено в<br />

соответствии с постановлением Правительства


10 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

Республики Казахстан от 30 января 1997 года<br />

№126<br />

4. Цыганков П.А. Международные<br />

отношения. – М.: «Новая школа», 1996. – 317 с.<br />

***<br />

The article is devoted to Kazakhstan-South<br />

Korean scientific agreements in the sphere of<br />

science. The main participants of scientific<br />

cooperation are studied in the article. The author<br />

examines current condition of scientific ties and<br />

makes schemes of principal directions that<br />

cooperation has been developed.<br />

***<br />

Бұл мақала Қазақстан мен Оңтүстік Корея<br />

мемлекеттері арасындағы ғылым саласы<br />

бойынша келісімдерге арналған.<br />

Мақалада екі мемлекет ғылыми<br />

кооперацияларының негізгі қатысушылары<br />

қарастырылады. Қарым-қатынастар дамуының<br />

жүйелері көрсетілген.<br />

А. Ж. Сауырбаев, Г. Исаева<br />

ҚЫТАЙДАҒЫ ҰЙҒЫР МӘСЕЛЕСІ<br />

Ұйғыр мәселесі – қазіргі кездегі саясаттану<br />

және халықаралық қатынастар теориясындағы<br />

өзекті мәселелер қатарына жатады. ХХІ<br />

ғасырда өзінің тез экономикалық қарқынды<br />

дамуымен ерекшеленетін ҚХР-ң өз ішінде біраз<br />

күрделі мәселелер тобы қарастырылады. Ұйғыр<br />

мәселесінің қазіргі кезде өзекті болуының<br />

себебі:<br />

-Қытайдағы этникалық қайшылық-тардың<br />

туындауы, ханьдіктер мен этникалық<br />

азшылықтар арасындағы жанжалдар;<br />

- Ұйғыр мәселесінің сепаратистік бағытта<br />

дамуы, осының салдарынан қытай қоғамында<br />

туындайтын проблемалар, ең алдымен ұлттық<br />

сепаратизм мәселесі;<br />

- Тәуелсіздікті кез-келген жолмен алу<br />

саясаты немесе экстремистік, террорлық<br />

акциялардың белең алуы,<br />

- осылардың барлығын біріктіргенде,<br />

Қытайдың ұлттық біртұтастылығына, оның<br />

қауіпсізігіне және мемлекеттілігіне зор қауіптің<br />

пайда болуы.<br />

ХІХ ғасырда Якуб-бек бастаған көтерілістен<br />

бастап 1933 ж. Шығыс Түркістан Түрік-Ислам<br />

Республикасының, 1944 ж. Шығыс Түркістан<br />

Республи-касының, 1955 ж. Шыңжан Ұйғыр<br />

Автономдық Ауданының құрылуына дейін де,<br />

қазіргі кезде де ұйғырлар өздерінің тәуелсіз<br />

мемлекетін құруды мақсат етеді. Алайда бүгінгі<br />

күні ол бейбіт жолмен емес, сепаратистік,<br />

экстремистік, тіпті террористік актілер арқылы<br />

іске асыруға бетбұрыс алды.<br />

Кез-келген халықтың жеке дара мемлекет<br />

құруға талаптануы - табиғи құбылыс.<br />

Дегенмен, адамзатқа қауіп төндіретін «үш<br />

қастандық» әрекеттерінің қолданылуы тиісті<br />

мақсатқа жеткізе қояр ма екен деген сұрақ<br />

туындайды. Немесе қытай қоғамының өзі<br />

осыған итермеледі ме? Ғасырлар бойы пісіпжетіліп,<br />

қазіргі таңда өзінің шарықтау шегіне<br />

жеткен Қытайдағы ұйғыр мәселесі, Қытайдың<br />

өзінде де, тіпті Орталық Азия аймағында да ең<br />

күрделі мәселелер қатарына жатады. Себебі<br />

аталған проблеманың Қытайдың қауіпсіздігіне,<br />

мемлекеттілігіне, территориалдық тұтастығына<br />

қауіп төндіруі; сонымен қатар Орталық Азия<br />

мемлекеттері мен Қытай қарым-қатынастарына<br />

кері әсер етуші факторлардың біріне айналу<br />

мүмкіндігінің бар екенін ешкім жоққа<br />

шығармайды.<br />

Қытайдағы ұйғыр мәселесін қарастыру<br />

барысында ұйғыр этногенезінің және ұйғыр<br />

мемлекетінің қалыптасу үрдісін айналып өту<br />

мүмкін емес.<br />

Түрік қағанатының құрамына бірнеше түрлі<br />

тайпалық одақтар кіргені белгілі, соның бірі –<br />

тоғыз-оғыз, ұйғырлар тайпалық одағын атап<br />

өтуге болады. Тарихта ұйғыр мемлекетінің<br />

құрылуын VIII ғасырдың орта шеніне<br />

жатқызады. Батыс аймақтағы ұйғыр мемлекеті<br />

Гаочэ (Гаогюй) Жужань империясынан бөлініп<br />

шыққан теле тайпасының өкілдерінен құрылды.<br />

Мемлекеттің маңыздылығы мынада: ең<br />

алдымен бұл мемлекет ежелгі ұйғыр<br />

тайпасынан негізделді; екіншіден, мемлекет<br />

территориясы қазіргі кездегі Шыңжанда<br />

орналасқан болатын; үшіншіден тіпті 546 ж.<br />

мемлекеттің құлдырауына қарамастан, ол<br />

Солтүстік Вэй мемлекетімен тығыз байланыста<br />

бола отырып, жужжандардың ықпалынан еркін<br />

еді. 745 ж. Ұйғыр қағанаты құрылды. Оның<br />

құрымына 9 оғыз тайпалары кірді. Ұйғыр<br />

қағанатының бүкіл құрылымы тайпалар<br />

конфедерациясын құрады және мұндағы<br />

барлық тайпалар тең құқылы, тең дәрежелі<br />

болды. Қағанаттың жоғарғы органы – «тоғыз<br />

уәзір» немесе «бұйрықтар» кеңесі болды.<br />

Мемлекет сыртқы саясатында бейбіт және<br />

тыныш өмірді қалады. Осындай мақсатта<br />

Пэйло Қытайдың вассалитетін мойындап<br />

отырды. Оның ұлы Моянчур Гэлэ-хан Қытай<br />

императорына лоялдылық танытқаны үшін


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 11<br />

сыйлықтар алып отырды. Кейін Тан империясы<br />

өзінің Орталық Азиядағы күшін жоғалта<br />

бастады. Империяға қарсы көптеген<br />

көтерілістер болып тұрды. Ань Лушань<br />

көтерілісі кезінде ұйғырлар императорға әскери<br />

көмек берді. Бұл шайқаста ұйғырлардың тонгра<br />

тайпасын ойсырата жеңгені үшін олар жылына<br />

20 мың бөлік жібек алып тұратын болды. 758 ж.<br />

император ұйғыр қағанының хандық титулын<br />

мойындағаннан кейін, оған өз қызын принцесса<br />

Нингоны береді де, өзі болса ұйғырдың князь<br />

әйеліне үйленеді. Бұл арқылы Тан империясы<br />

мен Ұйғыр қағанатының арасындағы тең<br />

құқылық мәртебе анықталған болатын /1/.<br />

Ұйғыр мемлекеті өзінің жан-жақтағы көршілес<br />

мемлекеттерін жаулап ала бастады.<br />

Қидандардың ерікті түрде берілуі шығыстағы<br />

шекараны нығайтты, ал 758 ж. қырғыздарды<br />

жеңген еді. Батыс шекара-ларында ұйғыр<br />

ықпалы протекторат деңгейінде болды. 766-767<br />

жж. Ұйғыр мемлекеті манихейлік дінді<br />

қабылдады. Діннің ұйғыр мемлекетіне маңызы<br />

зор еді. Манихейлікті қабылдауы ұйғырлардың<br />

батыс мәдениетіне үйренуіне әкелді, олардың<br />

өмірін түбегейлі өзгеріске ұшыратты: қолөнер,<br />

жер өңдеу және сауда кәсіптерінің кең<br />

таралуына себепші болды. Ұйғырларда жазу,<br />

соғды тіліндегі алғашқы ұйғыр алфавиті пайда<br />

болды. 820 ж. қырғыз билеушісі Ажю<br />

ұйғырлармен соғыс бастап, ұйғырлар жеңіліске<br />

ұшырады. Ұйғыр қағанатының құлауымен,<br />

ұйғыр этносының да жан-жаққа тарап кетуі<br />

белең алды. Яглакар Панлетегин бастаған<br />

ұйғырлар бөлігі батысқа қарай қоныс аударды,<br />

Кучу мен Бешбалықты мекен етіп, 866 ж.<br />

Турфанды жаулап алып, барлық тайпаларын<br />

бағындырды, осылайша бір уақытта бірнеше<br />

феодалдық мемлекеттер құрылды: Турфан<br />

хандығы, Ганьчжоу князьдігі және Қарахан<br />

мемлекеті /2/. Өгей-хан бастаған ұйғырлардың<br />

өзге тобы оңтүстікке көшті (Қытай<br />

солтүстігіндегі Хэбэй және Шаньси<br />

аудандарына). Бұл топтың өмір сүруі қиынға<br />

соқты. Тайпалар басшылары арасындағы<br />

жанжалдар, олардың алауыздығын тудырып,<br />

нәтижесінде мүлдем бытыраңқылығына әкеліп<br />

соқты.<br />

Моңғолдар шапқыншылықтары кезінде<br />

батыс аймақтағы ұйғыр мемлекеттері (Турфан<br />

хандығы, Ганьчжоу князьдігі және Қарахан<br />

мемлекеті) моңғолдардың вассалитетін<br />

мойындап, кейін өздері ерікті түрде моңғол<br />

империясына қосылды. Моңғол империясы өз<br />

күшін жоя бастаған кезеңде, Шығыс Түркістан<br />

жерлері (оның ішінде оңтүстікте – Ферғана,<br />

шығыста – Қашқар мен Турфан) Моғолстан<br />

империясының құрамында болды. ХIV-XV ғ.ғ.<br />

Моғолстан мемлекеті бүкіл Турфан оазисін<br />

жаулап алды. Моғолстан империясына<br />

бәсекелес мемлекеттердің бірі ойрат<br />

тайпаларының Жоңғария мемлекеті болды.<br />

Мықты мемлекет құруды мақсат еткен<br />

жоңғарлар, батыс аймақтарда жаңа көші-қон<br />

жерлерін, әрі мемлекеттің экономикалық<br />

негізін қалау үшін Шығыс Түркістан князьдіктеріне<br />

басып алушылық саясатын бастады.<br />

1680 ж. Шығыс Түркістан жеріндегі гегемония<br />

Жоңғар хандығының билігіне шоғырланды.<br />

Алайда жоңғар мемлекетінің қуаттылығына<br />

қарамастан, Шығыс Түркістан жерлері<br />

толығымен ойраттар-дың қолында болды десек<br />

қателескен болар едік. Себебі бұл аймақта<br />

өзінің жеке мүдделері бар Цин империясы,<br />

Қазақ хандығы және Ресей империясы Жоңғар<br />

мемлекетінің басты қарсыластары болатын.<br />

Цин мемлекеті өзінің күшеюі кезінде Шығыс<br />

Түркістанды қиындықсыз басып алды.<br />

Қоңтайшы Халдан-Цереннің өлімінен кейін<br />

1745 ж. Шығыс Түркістан қалаларының<br />

көпшілігі жоңғар хандарының билігін<br />

мойындаудан бас тартты, ал Турфан князьдігі<br />

Цин билеушісі Цзяньлун сюзеренитетін<br />

қабылдады. 1750-1751 ж. Тибет, 1755-1758 жж.<br />

Жоңғария мен Қашқария жерлеріне Цин<br />

империя-сының жаулап алушылық ісәрекеттері<br />

қарқынды жүрді. Алайда тек 1759 ж.<br />

ғана Қашқарды толығымен бағындырды.<br />

Қашқария мен Жоңғария манчжурлар өкілдері<br />

басқаратын 6 аймақтық округке бөлінді. Кейбір<br />

қалалар мен ауылдарды мұрагерлікке қалған<br />

бектер басқаратын болды. Алайда олардың да<br />

билігі өте шектеулі еді, себебі оларды манчжур<br />

шенеуніктері бақылап отырды. Жоңғария және<br />

Қашқария территориясына «Шыңжан» яғни<br />

«Жаңа шекара» деген атау берілді /3/. Аталған<br />

территория-лардың Цин үкіметінің қарамағына<br />

өтуін тек Цин империясының күштілігімен<br />

сипаттауға болмайды. Оған себеп болған ұйғыр<br />

мемлекетінің өз ішіндегі алауыздығы болды.<br />

Діннің екі қарама-қайшы сектасында болған<br />

ұйғырлар: «белогорские» және «черногорские»<br />

болып бөліне отырып, кез-келген оқиға<br />

бойынша бір-біріне ең басты қарсыластар<br />

болып табылды. Мысалы: «Белогорец жасаған<br />

іс-әрекетті, черногорец мүлдем керісінше<br />

жасайды». Шығыс Түркістанда черногор<br />

партиясы жоңғарлар мен қытайларға қарсы ұлтазаттық<br />

қозғалыстар бастаған кезде, белогор<br />

партиясы Қытайдың жергілікті билеушілері<br />

мен шенеуніктерінің жағына шықты. 1758 ж.<br />

белогор партиясы қуғындалып, өздерінің<br />

тарихи Отандарын қорғау және дербес<br />

мемлекетке айналу қозғалысына бет алған<br />

уақытта, черногор партиясы олардың<br />

оппоненттері болып қалды. Қазіргі кездің<br />

өзінде белогорлықтар патриоттар ретінде<br />

танылады да, ал Қытайдың ұйғырларды<br />

шеттету саясаты екеуіне де ортақ


12 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

болғандықтан, черногорлар қазіргі әлемдік<br />

тәртіпті қолдаушылар болып саналады /4/.<br />

Осындай қарама-қайшылықтың салдарынан,<br />

Цин империясы екі партияның арасында<br />

«арбитр» қызметін атқара отырып, өзінің<br />

мүдделік саясатын іске асырып отырды.<br />

ХІХ ғасырдың 20 жж. Шыңжандағы цин<br />

басшылығына қарсы жаңа қозғалыстар<br />

басталды. Көтерілісті белогор партия-сының<br />

өкілі Джангир ходжа басқарды. Цин үкіметіне<br />

қарсы күреске дайындалу барысында мұсылман<br />

мемлекеттерінің блогын құруға талпынады.<br />

Өзінің өкілде-рін Қоқанд, Бұхар, Хива, Құндыз,<br />

Бадахшан жерлеріне жібереді. Бұл ретте оның<br />

қол астына бүкіл Орта Азия халықтарының<br />

өкілдері шоғырлана бастағанын атап өту қажет<br />

/5/. Джангир көптеген Шығыс Түркістан<br />

жерлерін өзіне бағындырып, сеид титулына ие<br />

болды. Алайда 1826 ж. 70 мыңдық цин әскері<br />

ұйғыр әскеріне шабуыл жасап, оларға үлкен<br />

соққы берді. Джангир әскері жеңіліске ұшырап,<br />

оның орнына аймақтың билеушісі ретінде<br />

Исак-ван тағайындалды. Бұл көтерілістің<br />

жеңіліске тап болғанына қарамастан, оның<br />

өзіндік мәні мен маңызы болды: біріншіден,<br />

аймақтың мұсылман-дық бөлігі циндерге қарсы<br />

күресте ең алғаш рет «қасиетті соғыс»<br />

ұранымен біріккен болатын. Екіншіден,<br />

Циндерге қарсы ешкім тұра алмайды деген<br />

жалған көзқарас жоғалды, және ұйғыр халқы<br />

өздерінің қорғаушы күші – нақ олардың бірігуі<br />

екендігін түсінген болатын /6/.<br />

Шыңжан аймағындағы келесі оқиғалар<br />

осының дәлелі болып табылады. Антициндік<br />

қозғалыстар мұнан ары қарай да өз жалғасын<br />

тапты. 1864 ж. болған көтеріліске ұйғырлар<br />

ғана емес, сонымен қатар дүнген, қазақ, қырғыз<br />

халықтарының өкілдері де қатысты. Бұл<br />

көтеріліс газавата діни ұранымен болды.<br />

Алайда олардың басшысы ортодаксал<br />

мұсылман дін басшыларының өкілі «қасиетті<br />

соғысты» өзінің жеке мүдделері есебінде<br />

пайдаланғысы келді. Ислам атын жамыла<br />

отырып, цин үкіметін жоюды ғана емес,<br />

сондай-ақ бүкіл қытай халқын жоюды ең<br />

алдыңғы орынға қойды /7/.<br />

ХІХ ғасырдағы ұйғыр, дүнген, қазақ,<br />

қырғыз халықтарының Шығыс Түркістан<br />

өлкесіндегі көтерілістерінің нәтижесінде, бұл<br />

аймақта бірнеше дербес мемлекетттер<br />

құрылды: Йэттишар хандығы, Тараншы<br />

хандығы, Дүнген сұлтанаты. Аталған-дардың<br />

ішіндегі ең қуаттысы – Йэттишар мемлекеті<br />

болды. Оның басшысы – Якуб-бек болды.<br />

Якуб-бек өз саясатында циндіктерге, сонымен<br />

қатар Ресей импе-риясына қарсы бағытты<br />

ұстанды. 1870-1871 жж. ол Үрімші және Манас<br />

қалаларын басып алып, Дүнген сұлтанатын<br />

өзіне бағындырды. Тараншы хандығымен<br />

тығыз байланыстар орнатып отырды.<br />

Ресей империясының оңтүстігінде<br />

мұсылман мемлекеттерінің құрылуы ХІХ ғ. 70<br />

жж. Орталық Азиядағы күштер арасалмағын<br />

өзгерте бастады. Ал бұл жағдай өз кезегінде<br />

Ресейдің Шыңжанда болып жатқан оқиғаларға<br />

белсенді түрде араласуын туғызды. Йэттишар<br />

мемлекеті билігінің күшеюі түркістан генералгубернаторы<br />

К.П.Кауфман үкіметке<br />

Шыңжандағы оқиғаға араласпау саясатын<br />

өзгертуді ұсынды. Канцлер Горчаковқа жазған<br />

хатында: «біз өзіміздің ортаазиялық<br />

иеліктеріміз үшін де, Батыс Қытаймен сауданы<br />

қалпына келтіру үшін де Қытайға көмек<br />

беруіміз қажет», - деп жазған болатын.<br />

1873 ж. Якуб-бектің Константино-польге<br />

жіберген өкілі Саид-Якуб-хан-төре мен Турция<br />

сұлтаны Абул-Азиз арасында келісім-шартқа<br />

қол қойылды. Аталған келісім-шарттың<br />

негізінде Турция Йэттишар мемлекеттінің<br />

қолдаушысы болды, ал Якуб-бек болса «әмір»<br />

титулына ие болды, яғни Турцияның<br />

Қашқарияға сюзеренитеті мойындалды. Англия<br />

да Якуб-бекпен арадағы қатынастарды<br />

жақсартуға кірісті. Англияның мақсаты,<br />

Йэттишар мемлекеті арқылы Орта Азияға «жол<br />

ашу» және бұл аймақтағы Ресей ықпалын<br />

әлсірету болды. Уақыт өте, Якуб-бек<br />

Турцияның да, Англияның да Йэттишарға<br />

жасап отырған көмегінен, өздерінің жеке<br />

мүдделері бар екендігіне көз жеткізді. Алайда<br />

бұл тым кеш болатын, себебі цин империясы<br />

Батысқа жорығын бастап, ондағы<br />

территорияларды қайтадан өзіне қайтара<br />

бастады. Цин үкіметі кезінде Шығыс<br />

Түркістандағы билік толығымен Қытайдың<br />

қолында болды және цин басшылығы мұнда<br />

өте қатаң саясат жүргізіп отырды. Осы жағдай<br />

Қытай құрамында Шыңжан аймағының<br />

сақталуы-на себеп болды.<br />

Қытайдың ежелгі замандағы тарихында<br />

болсын, орта кезеңдегі тарихында болсын<br />

қытайлықтардың этноцентризм идеясы<br />

басымдылыққа ие болды. Қытайлықтар өзге<br />

халықтарды «варварлар» ретінде қарастырып,<br />

жаулап алғандарын вассалдықта, кейін өз<br />

мемлекеттінің территориясы ретінде ұстауға<br />

тырысты. Бұл идея жаңа замандағы жартылай<br />

феодалды, жартылай отарлы Қытайға да тән<br />

болды. Қытай басшылығы этноцентризм<br />

идеясын «и и чжи и» яғни «варварларды<br />

варварлар арқылы бақылау» деп аталатын<br />

әдіспен жүргізіп отырды.<br />

ХХ ғасырда бұл көзқарас өзгеріске<br />

ұшырады. Себебі, қытай қоғамындағы<br />

жағдайдың өзі осыны талап етті. 1911 ж. болған<br />

антиимпериалистік Синьхай революциясы<br />

ұлттық мәселе жөніндегі Гоминьдан<br />

саясатының бағыттарына кейбір өзгертулер


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 13<br />

енгізді. Синьхай революциясы кезеңінде «У цзу<br />

гунхэ» атты яғни «Бес ұлттар Республикасы»<br />

(ханьдіктер, манчжурлар, моңғолдар,<br />

мұсылмандар, тибеттіктер) деп аталатын<br />

доктрина туындады. Бұл доктринаның<br />

бекітілуі, барлық Гоминьдандықтардың оны<br />

сөзсіз қабылдайтындығын дәлелдеген жоқ.<br />

Сунь Ятсен, партия мен мемлекеттің негізгі<br />

идеологы ретінде, аталған доктринамен<br />

келісуге мәжбүр болды. Алайда ол Қытайдың<br />

полиэтникалық мемлекеттен бір ұлттық<br />

мемлекетке айналуын көздейтіндердің бірі<br />

болды. Сунь Ятсен концепциясы «чжунхуа<br />

минцзу» («біртұтас қытай ұлты») бойынша,<br />

Қытай мемлекеті мәдени және шаруашылық<br />

өмірі бірыңғай, әр түрлі этникалық<br />

компоненттерден тұратын мемлекетке айналуы<br />

тиіс деп есептеді. Алайда біраз уақыттан соң<br />

Сунь Ятсен көзқарасы өзгереді. Ол «Біртұтас<br />

Қытайлық ұлт» деп аталатын концепциясының<br />

жүзеге асуы мүмкін емес деген тұжырымға<br />

келеді. Себебі Қытайдағы өзге ұлттар өздерінің<br />

сепаратистік көңіл-күйлерін таныта отырып,<br />

мемлекеттің біртұтастығына қауіп төндіреді<br />

деп есептеді /8/. Яғни ол өзінің алғашқы<br />

«чжунхуа минцзу» концепция-сынан бас<br />

тартады (дезавуирование). 1923 ж. Сунь<br />

Ятсенннің келесі концепциясы жарыққа<br />

шығады. Оның мәні: қытай қоғамында<br />

ханьдіктерге басымдылық таныту, ал өзге<br />

ұлттарды «екінші сорттағыларға» жатқызу<br />

керек делінеді.<br />

ҚХР-ның этникалық азшылықтарға<br />

қатысты саясаты<br />

Қытай Коммунистік Партиясы ұлттық<br />

саясаты концепциясының қалыпта-суының<br />

бірінші кезеңі – 1921-1930 жж. бұл кезеңге<br />

Қытай Компартиясының Кеңес Одағы<br />

тәжірибесіне, оның саяси жүйесіне негізделуі<br />

тән. ҚКП ұлттық саясатының концептуалды<br />

базасы ретінде И.Сталин еңбектерін<br />

қарастыруға болады: «ұлттық мәселені<br />

пролетарлық революцияның негізгі бөлігі<br />

ретінде қарастыру, мемлекеттегі түрлі<br />

этностардың әлеуметтік, экономикалық, саяси<br />

және мәдени дамуын бір деңгейге жеткізу, яғни<br />

ең дамыған этнос деңгейіне көтеру,<br />

империализммен ұдайы күресу, барлық<br />

ұлттардың теңдігін тану жөніндегі декларация,<br />

этностардың өзін-өзі анықтау құқы және т.б.»<br />

/9/.<br />

Алайда ҚКП өзінің ресми құжат-тарында<br />

Сунь Ятсен концепциясын басшылықққа алып<br />

отырды. ХХ ғ. 20-30 жж. Қытайдағы ұлттықмемлекеттік<br />

құры-лымның 3 сатылы жоспары<br />

қабылданды:<br />

1. Қытайды нағыз демократиялық<br />

республикаға біріктіру;<br />

2. Моңғолия, Тибет, Шыңжанға автономия<br />

беру және олардың автономды демократиялық<br />

бірліктерге айналуына ықпалдастық білдіру;<br />

3. аталған бірліктермен Қытайды еркін<br />

одаққа біріктіру және оның нәтижесінде Қытай<br />

Федеративті Республикасын құру /9, 105б/.<br />

Бұл бағдарламада Қытайдағы ұлттар<br />

өкілдерінің өзін-өзі анықтау құқығы туралы сөз<br />

болған жоқ. Ханьдік емес халықтардың өзін-өзі<br />

анықтау құқығы 20 жж. ҚКП Бағдарламасының<br />

мәтінінде ресми түрде көрсетілген болатын. Ол<br />

1923 ж. ҚКП-ның ІІІ съезінде бекітілді. Құжат<br />

бойынша, Қытайдағы өзге ұлт өкілдеріне өзінөзі<br />

анықтау құқы берілді /10/.<br />

30 жж. ұлттық өзін-өзі анықтау құқығы<br />

бойынша 1931-1934 жж. Бүкілқытайлық съезде<br />

қабылданған құжаттар болды. Алайда осы<br />

қағиданы сипаттаған Мао Цзэдун, ҚКП-ның<br />

ұлттық азшылықтарға қатысты саясаты Қытай<br />

Кеңес Республи-касын қоршаған ұлттық<br />

азшылықтар тарапынан империализммен,<br />

Гоминьдан-мен күресуде қолдау табу үшін<br />

жүзеге асырылып отырғандығын мойындады.<br />

1938-1949 жж. аралығы екінші кезеңді<br />

құрайды. Бұл кезеңде ҚКП ұлттық<br />

азшылықтарға қатысты саясатының<br />

бағыттарын өзінше анықтаған болатын, яғни<br />

бірінші кезеңде КСРО-дағы тәжірибеге<br />

сүйенсе, енді өзіндік бағыт қалыптастырды.<br />

1938 ж. ҚКП Орталық Комитетінің VI<br />

пленумында сөз сөйлеген Мао Цзэдун,<br />

компромистік вариантты ұсынды: «моңғолдар,<br />

мұсылмандар, тибеттіктер, мяо, я, фань –<br />

Қытайдағы барлық ұлттарға ханьдіктермен тең<br />

дәрежелі құқықтар беру. Олардың өз істерін<br />

өздері жүргізуіне құқық беру, сонымен қатар<br />

оларға ханьдіктермен ортақ мемлекет құру<br />

керек» /11/. Қытай Компартиясын бұл әрекетке<br />

итермелеген оқиғалардың бірі – Қытайдың<br />

Шыңжан ауданындағы КСРО ықпалының<br />

күшеюі болып табылады.<br />

1946 ж. бастап аудандық-ұлттық автономия<br />

қағидалары қалыптаса бастады. ҚКП Орталық<br />

Комитетінің телеграмма-сында: «Мемлекетті<br />

бейбіт жолмен дамыту мақсатында Қытайдағы<br />

ұлттарға тең дәрежелі автономды құқықтар<br />

беру қажет. Алайда өзін-өзі анықтау туралы<br />

ұран көтерудің қажеттілігі жоқ» /11, 5б/.<br />

1949-1957 жж. үшінші кезең жылдары<br />

болып табылады. 1949 ж. қыркүйекте ҚКП<br />

ұлттық азшылықтар туралы «Жалпы<br />

бағдарлама» қабылдады. ҚХР-да тұратын<br />

ұлттардың теңқұқылығы, олардың<br />

империализм және ішкі жаулармен күресуде<br />

бірігуі, дискриминация, зорлық-зомбылыққа<br />

жол бермеу, ұлтшылдықпен және<br />

шовинизммен күресу, ұлттық азшылықтарға<br />

Қытайдың ұлт-азаттық армиясына кіруіне және<br />

қоғамдық қауіпсіздіктің жергілікті күштерін<br />

құруға рұқсат етілді. Ұлттық-мемлекеттік


14 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

құрылымның формасы мен ұлттық мәселені<br />

шешу әдісі ретінде аудандық-ұлттық автономия<br />

мәселесі қарастырылды. Ұлттық азшылықтарға<br />

сонымен қатар өз тілін дамытуға, әдетғұрыптарын<br />

сақтау немесе өзгертуге, дінге<br />

сенуіне еркіндік берілді. Осы құжаттың 9-<br />

бабына сәйкес, Қытайдағы әр түрлі ұлттардың<br />

автономдық аудандары ҚХР-ның ажыра-мас<br />

бөлігі болып табылады.<br />

1958-1978 жж. төртінші кезең жылдарының<br />

өзіндік ерекшелігі, ҚКП ҚХР-дағы ұлттық<br />

мәселелер бойынша алдыңғы кезеңде<br />

қабылдаған концепцияларын теория жүзінде<br />

сақтағанымен, іс жүзінде концепцияға мүлдем<br />

қарама-қайшы іс әрекеттер жасап отырады.<br />

Яғни ұлттық аудандардың кез-келгенін орталық<br />

биліктің қатаң билігіне бағындыру саясатын<br />

ұстанады. Осы кезеңде Қытай өзінің «халықтық<br />

коммуна» деп аталатын саяси бағытын жүзеге<br />

асырады. Нәтижесінде ШҰАА-да тұратын<br />

этникалық топтардың тайпалық және кландық<br />

байланыстары бұзылады, ұлттық ерекшеліктері<br />

мен құндылықтары ұмыты-ла бастайды,<br />

мемлекеттің арзан жұмысшы күшіне айналады.<br />

Қытай Компартиясы жүргізіп отырған<br />

бағдарламадан бас тартқан адам, аштықтан<br />

өлуге жазаланды. Бұл жағдай 1978 ж. ҚХР жаңа<br />

Консти-туция қабылдағаннан кейін<br />

тоқтатылады. Конституция бойынша Қытайдың<br />

көпұлтты мемлекет сипаты ерекшеленіп<br />

айтылды. Ұлттар теңқұқылығы, өз тілін., өзі<br />

таңдаған дін жолында, ұлттық<br />

автономиялардың өзін-өзі басқару құқында<br />

бостандыққа ие болады.<br />

Осылайша 70 жж. аяғында ҚХР ұлттық<br />

саясатының эволюциясы тұрақтанады. Жаңа<br />

кезеңнен бастап ҚХР-дың ұлттық аудандары<br />

өзінің «ревизионизммен күрестегі форпост»<br />

ретіндегі сипатынан арылып, ендігі кезекте<br />

бүкіл Қытайдың «тағдыры тәуелді болатын»<br />

тең құқылы провинциялар ретінде<br />

қарастырылады. Мемлекеттің социалистік<br />

жаңарған державаға айналуы үшін ұлттық<br />

азшылықтардың әлеуметтік белсенділігін<br />

арттыру басымдылықтар қатарына жатады.<br />

Осы жоспарды іске асыру үшін:<br />

1. ұлттық азшылықтардың бірігуі;<br />

2. барлық этностардың өмір сүру деңгейін<br />

жақсарту мақсатында, оларға мемлекет<br />

тарапынан экономика және мәдениет<br />

салысында жәрдем беру қарастырылады.<br />

1980 ж. сәуірдегі жиында халықтар<br />

жөніндегі мемлекеттік комитет председа-телі<br />

Ян Цзинжэнь аудандық-ұлттық автономияны<br />

жетілдіру мақсатында төмен-дегідей ісшараларды<br />

қарастыру қажет деп тапты:<br />

• ұлттық автономия органдары ұлттық<br />

автономияны құрайтын ұлттың мамандарынан<br />

құрылуы керек;<br />

• автономияларда сол ұлттың тілі қолданылуы<br />

тиіс;<br />

• автономиялардағы барлық әрекеттер ұлттық<br />

және аймақтық ерекшеліктерге сай жүзеге<br />

асырылуы керек;<br />

• автономиялардың құқықтық-нормативтік<br />

актілері, өзіндік заңдарын шығаруға болады,<br />

бірақ ол ҚХР Конституциясы мен заңдарына<br />

қайшы келмеуі тиіс;<br />

•автономдық құрылымдар өз<br />

территориясындағы орман, егістік даласынан,<br />

табиғи ресурстарынан түскен пайданың көп<br />

бөлігін жергілікті халықтың алу құқығы<br />

болады;<br />

• шекаралық аймақтардағы автономдық<br />

аудандар шекаралық сауда жасау құқығына ие;<br />

• автономдық құрылымдар сол этностың<br />

мәдениетін, ғылымын, білімін дамытуға<br />

міндетті;<br />

• егер орталық билік автономдық ауданға сол<br />

аймақтың жағдайына сәйкес келмейтін немесе<br />

қайшы келетін бұйрықтар жіберсе, онда аудан<br />

ол бұйрықты орындамауға немесе оны өзгертіп<br />

орындауына болады, бірақ орталықпен<br />

келісілген болуы керек /12/. 1982 ж.<br />

желтоқсанда ҚХР-ның жаңа Конституциясы<br />

қабылданады. Конститу-ция ҚХР-дағы ұлттық<br />

азшылықтардың 50-жж. құқықтары мен<br />

бостандықтарын қалпына келтіреді. 1984 ж. 1<br />

қазанда «ҚХР-ның аудандық-ұлттық<br />

автономиясы туралы» заң күшіне енді. Оның<br />

негізіне билік органдарының қызметі кірді. 67<br />

баптан тұратын заң ұлттық аудандарға ортақ<br />

Қытай шеңберінде олардың тәуелсіз дамуына<br />

барлық құқықтарды берді. Аталған заңда<br />

теориялық тұрғыдан көп жаңалықтар болған<br />

жоқ, негізінен ол ҚКП бұған дейін де бекіткен<br />

концепцияларына сүйенді.<br />

1990 жж. ұлттық мәселе бойынша нақты<br />

концептуалды әдістер жетілдірілді. Көпұлтты<br />

мемлекет жағдайында «ұлттық теңқұқылық»<br />

де-юре принципінің басымдылығы анықталды.<br />

Бұл тұрғыдан ұлтаралық ауызбіршілікті және<br />

мемлекеттің тұтастығына қауіп төндірмеу<br />

мақсатында, жеке этностардың өзіндік<br />

ерекшеліктерін ескеру, оларға автономия<br />

құқығын беру, орталықтан басқарылатын<br />

билікті сақтай отырып, жергілікті басқару<br />

органдарының өкілеттігін арттыру қажеттілігі<br />

мойындалды. Осы кезеңде Қытайдың ішкі<br />

аудандары мен шекаралық аудандары<br />

арасындағы диспропор-ционалдық дамуды<br />

қалпына келтіру үшін «Ұлттық<br />

азшылықтардың экономикалық және мәдени<br />

дамуын жеделдету» бағдарламалары алдыңғы<br />

қатарға шықты. Осы мәселені шешу<br />

мақсатында ҚКП мынадай екі басты<br />

аспектілерді жүзеге асыру керектігін дәлелдеді:<br />

1. ұлттық кадрлық қызметкерлерді, ұлттық


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 15<br />

азшылықтар ішінен жұмысшылар мен<br />

қызметкерлерді, ғылыми-техникалық<br />

мамандарды қажетті мөлшерде және идеялықсаяси<br />

сапада дайындау;<br />

2. ҚКП құрылымдық реформаларының,<br />

оның ішінде кадрлық корпус реформасына<br />

қатысты мәселелерді шешу.<br />

Қытай Халық Республикасының этникалық<br />

азшылықтарға қатысты саясаты ХХ ғасырдан<br />

бастап концептуалдық сипатқа ие бола бастады.<br />

Бастапқыда ұлттық аудандарға автономдылық<br />

берудің өзіне зор күмәнмен қарағанымен,<br />

Қытай Компартиясы ұстанған позициясын аз да<br />

болса өзгертті. Себебі қазіргі таңда ресми<br />

түрде Қытайдағы ұлттық азшылықтардың<br />

демократиялық құндылықтары, оның ішінде<br />

сөз бостандығы, мәдениеті мен рухани<br />

құндылықтарын дамыту, жалпы өзін-өзі<br />

анықтау құқықтары мойындалады деп<br />

есептеледі. ҚХР Конституциясы бойынша<br />

Қытай орталықтан басқарылатын мемлекет<br />

болып табылады. Ал оның автономдық<br />

аудандары ҚХР-ның ажырамас бөлігі.<br />

Қытайдағы ұйғыр мәселесі<br />

Өзінің классикалық мағынасында<br />

сепаратизм – бөлектенуге, оқшаулануға<br />

тырысу, территория бөлігін бөлу үшін<br />

қозғалыстар ұйымдастыру немесе сол<br />

территорияның тәуелсіздігі немесе<br />

автономиясы жолында күресу. Халықаралық<br />

құқықтық құжаттарда халықтардың өзін-өзі<br />

анықтау құқығы, мемлекетті мекендейтін өзге<br />

халыққа зардап тигізбей өздерінің басқару<br />

жүйесін қалыптастыруға құқылы болу деп<br />

анықталған. Ал сепаратизм болса, ол жеке<br />

этномәдени қауымдастықтың мемлекет-тілігін<br />

құру үшін өмір сүріп жатқан жүйеден шығу<br />

немесе оны бұзу ретінде қарастырылады.<br />

Сепаратистер үшін өзін-өзі анықтау – ортақ<br />

мемлекеттен бөлектену, саяси және мәдени<br />

бөліну болып табылады /13/.<br />

Қытайдағы этникалық сепаратизмнің<br />

белсенді үрдіске айналуына сыртқы<br />

факторлардың да ықпалы болды. КСРО-ның<br />

тәуелсіз мемлекеттерге ыдырауы, этникалық<br />

жанжалдардың осы мемлекет-терде де,<br />

сонымен қатар Шығыс Еуропада да шиеленісуі,<br />

ислам әлемінің консолида-циясы, этникалық<br />

сепаратизмге қатысты әлемдік<br />

қауымдастықтың либералдық позициясы, өзінің<br />

саяси мақсаттарына жетуде террорлық<br />

актілердің кеңінен қолданылуы, терроризмнің<br />

интернациона-лизациялануы – осының<br />

барлығы Шыңжандағы «ұйғыр сепаратизмі»<br />

механизмінің қолданысқа енуіне өз септігін<br />

тигізді.<br />

Аталған сепаратизм түрі Шыңжандағы<br />

тұрақтылыққа кері әсер етуші процес болып<br />

табылады /14/. Осы тұжырыммен келісуге<br />

болады, себебі:<br />

- Шыңжан халқының басым көпшілігін<br />

ұйғырлар құрайды.<br />

- өзге ханьдік емес топтармен<br />

салыстырғанда ұйғырлардың көбі билік және<br />

басқару органдарындағы қызметте.<br />

- ұйғыр ұйымдарының мақсаты «тәуелсіздік<br />

жолындағы күрес» және Шығыс Түркістан<br />

немесе Ұйғырстан тәуелсіз мемлекеттерін құру<br />

деп танылады.<br />

- ШҰАА-ның ұйғырларына дін мен<br />

исламдық әдет-ғұрыптың ықпалы мол<br />

- ҚХР ШҰАА-нан басқа аймақтарда тұратын<br />

ұйғыр диаспорасы халықаралық ұйымдармен<br />

және өздерінің ШҰАА-дағы отандастарымен<br />

тығыз байланыста.<br />

Қытайлықтар Шыңжандағы сепара-тистік<br />

актілерді Орталық Азия мемле-кеттер<br />

территориясындағы<br />

антиқытайлық<br />

ұйымдардың қызметімен байланыстырады.<br />

Автономдық аудандардағы экстре-мистік<br />

акциялардың қарқынды түрде өсуін Құлжа<br />

қаласынындағы экстремистік топтың өкілі<br />

былай деп түсіндіреді: Бұл ұйымның лидерлері<br />

өз іс-әрекеттерінің болашағы жоқ екендігіне<br />

көз жеткізгеннен кейін әлемдік<br />

қауымдастықтың назарын «шыңжан<br />

мәселесіне» аударту мақсатында террорлық<br />

актілерге дейін барды, дейді /15/.<br />

Соңғы жылдары ұйғыр сепаратистік<br />

топтарының әрекеттері ҚХР шекарасынан<br />

басқа аймақтарда да белсенді түрде жүруде.<br />

Олар өзге сепаратистік топтармен де, сондай-ақ<br />

шетелдердегі Пекинге қарсы күштермен де<br />

байланыстарын кеңейтуде.<br />

Дегенмен, қазіргі әлемдегі этникалық<br />

фактордың өзекті мәселелер қатарында<br />

екендігіне байланысты Орталық Азия<br />

мемлекеттері мен Қытай үшін мынадай<br />

болжамдар жасауға болады:<br />

- ҚХР Шыңжан ауданындағы қоғамдықсаяси<br />

жағдайдың күрделі болуы, сепаратистік<br />

көңіл-күйдің өршуі, ұйғыр халқының ұлттық<br />

қозғалыстарының кең етек жаюы;<br />

- Ұйғыр ұлтының этникалық жанжалдарға<br />

араласуының кеңеюі мен осы қозғалыс-тардың<br />

халықаралық терроризм желісіне қосылуы;<br />

- Пекиннің Шыңжан аумағындағы ханьдік<br />

емес топтарға қатысты, сонымен қатар<br />

сепаратистік тенденцияларды қолдап отырған<br />

мемлекеттерге, топтарға қатысты қатаң<br />

бағыттағы саясатын жүргізу;<br />

- Орталық Азия мемлекеттерінің<br />

территорияларында қытай спецслужбаларының<br />

қызметін белсенді ету /16/.<br />

Ұйғыр мәселесі Қытай басшылығын<br />

алаңдатып отырғаны белгілі. Алайда осындай<br />

кереғар көңіл-күйді, яғни сепаратистік,<br />

экстремистік актілердің шарықтауын тоқтату


16 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

немесе оны тежеу; Қытайдың қуатты әрі,<br />

біртұтас державаға айналуы үшін ҚХР өзінің<br />

ғасырлар бойы қалыптасқан этноцентризм<br />

идеясынан бас тартуы керек. Себебі<br />

демократиялық құндылықтарды басшылыққа<br />

алу этникалық жанжалдардың туындамауына<br />

өзінің ауқымды септігін тигізетіні белгілі.<br />

Ал Қытайдағы ұйғыр ұлтының өкілдері<br />

өздерін қоғамнан бөлектену, оқшаулану<br />

саясатынан бас тартуы керек. Себебі осындай<br />

іс-әрекеттердің нәтижесінде ШҰАА Қытайдағы<br />

дамуы жағынан артта қалған аудандардың<br />

біріне жатады. Кез-келген халықтар мен ұлт<br />

өкілдерінің тәуелсіз мемлекет құруға деген<br />

ұмтылысы ол табиғи құбылыс. Алайда оған<br />

сепара-тистік, экстремистік немесе террористік<br />

актілерді қолдана отырып, әлем<br />

қауымдастығының назарын аударту арқылы<br />

жеткізу утопиялық көзқарас болып табылады.<br />

Сондықтан, шектен тыс радикалдылыққа,<br />

экстремистікке жол бермеу қажет.<br />

Ұйғыр мәселесін шешуде ең алдымен өзінөзі<br />

анықтау принципіне сәйкес, сол этностың<br />

ұлттық ерекшеліктерін, адамдық<br />

құндылықтарын ескеру қажет.<br />

***<br />

1. Гумилев Л.Н. История людей и история природы. –<br />

М.: Прогресс, 1993. С.105.<br />

2. Кляшторный С.Г., Колесников А.А. Восточный<br />

Туркестан глазами русских путешественников. – М.,<br />

1995. С.125-127.<br />

3. История Востока. Восток на рубеже средневековья<br />

и нового времени. ХVI-XVIII ғ.ғ. Т.3. С.59-594.<br />

4. Валиханов Ч.Ч. Избраннные произведения, С.185-<br />

186.<br />

5.Тимченко С.В. Антицинская борьба народов<br />

Восточного Туркестана в первой трети ХІХ в. И<br />

Кокандское ханство, С.96-97<br />

6. Из истории международных отношений в<br />

Центральной Азиии. – Алма-Ата: Наука, 1990. С.136-<br />

137.<br />

7. Басханов М. Политика Англии в отношении<br />

государства Якуб-бека. – В сб.: Из Из истории<br />

международных отношений в Центральной Азии. –<br />

Алма-Ата: Наука, 1990.С. 100-133.<br />

8. Москалев А.А. Национализм в понимании Сунь<br />

Ятсена. М.: Наука, 1985. С. 110, 125.<br />

9. Хакимбаев А.А. Национально-освободительное<br />

движение населения СУАР в 30-40 гг.ХХ века. –<br />

Урумчи, 1964.С.165-166.<br />

10. Общие сведения о СУАР.- Урумчи, 1985.С.37-38.<br />

11. Сталин И. Об основах ленинизма. – в сб. Вопросы<br />

ленинизма. – М.:Госполитиздат, 1953.С.100, 105.<br />

12. Москалев А.А. Теоретическая база национальной<br />

политики КНР (1946-1999), С.14.<br />

13. Межэтнические конфликты в странах<br />

зарубежного Востока/ Под ред. А.А.Празаускаса. –<br />

М.:Наука, С.60-61.<br />

14. Лутовинов В., Морозов Ю. Этноцентризм – чума<br />

нашего времени. – Азия и Африка сегодня, 2000, №2,<br />

С.7-8.<br />

15. Исследование национальных отношений в<br />

Синьцзяне. – Урумчи, 1996, С.304.<br />

16. «Время по Гринвичу», 7.03.1997// www.google.ru<br />

***<br />

В даной статье авторами рассматривается<br />

вопросы этнического развития уйгуров в Китае.<br />

Авторы определяют этапы развития и становления<br />

уйгур в исторической ретроспективе. Так же авторы<br />

анализируют политику КНР в отношении малых<br />

народов.<br />

***<br />

In this article the authors touch upon some issues of<br />

ethnic development of uygurs in China. Authors define the<br />

main periods of development and settlement of uygurs in<br />

historic retrospective. Also the authors analyze policy of<br />

China to minorities.<br />

А. Самаев<br />

КАЗАХИ В СОСТАВЕ РЕСПУБЛИКАНСКОГО КИТАЯ.<br />

ПЕРИОД ГУБЕРНАТОРА ШЭН ШИЦАЯ<br />

12 апреля 1933 г. к власти в Синьцзяне<br />

пришел новый правитель Шэн Шицай. С его<br />

правлением связаны как продолжав-шееся<br />

повстанческое движение национальных<br />

меньшинств, так и значительные политические,<br />

социально-экономические и культурные<br />

изменения в жизни провинции. Шведский<br />

ученый и путешественник, знаток Синьцзяна<br />

Свен Хедин характеризует его как способного,<br />

но жестокого маньчжурского офицера /1/.<br />

Одним из первых шагов Шэн Шицая по<br />

отношению к национальным меньшинствам<br />

Синьцзяна было содействие становлению<br />

независимых национальных лидеров, с<br />

последующим балансированием на различии их<br />

интересов и использовании их в своем аппарате<br />

/2, 109/.<br />

Авторитетных представителей казахов<br />

Китая Шарипхана Когедаева, а затем Кызыра<br />

Баймоллу он назначает на должность<br />

командира батальона в Урумчи, Елисхана, сына<br />

главы казахов Восточного Синьцзяна Алипа -<br />

командиром отряда пограничной охраны /3, 86/.<br />

Безусловно, это не слишком большие<br />

должности, но все же назначение на такие<br />

посты, на которых ранее казахов не было,<br />

говорило о возраставшем весе казахов в<br />

Синьцзянском обществе.<br />

Придя к власти, Шэн так же, как и его<br />

предшественники, сталкивается с<br />

перекочевками в Синьцзян казахов из<br />

Советского Казахстана, А также с откочевками


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 17<br />

в обратном направлении. К примеру,<br />

полномочное представительство ОГПУ в<br />

Казахстане, сообщало о реэмиграции из<br />

Синьцзяна в Казахстан: «ВКО Тарбагатайский<br />

район. За период с 1 августа по 12 ноября в<br />

район прикочевало из Китая 816 хозяйств с<br />

4986 голов рогатого скота. Прикочевщики в<br />

большинстве своем продовольствия не имеют.<br />

Убивают скот, меняют его на хлеб и вещи.<br />

Прибывший скот кормами не обеспечен.<br />

Районное руководство намерено обложить мясо<br />

налогом хозяйства прикочевщиков имеющих<br />

скот выше нормы, предусмотренное<br />

постановлением ЦК от 17 декабря 1932 года.<br />

Это обстоятельство создает в их среде<br />

намерение откочевать обратно в Китай» /4/.<br />

В отличие от своего предшественника, Шэн<br />

отказался от политики массового переселения<br />

ханьцев, провозгласив принцип равноправия<br />

национальностей провинции. При этом имелось<br />

в виду, что каждая «национальность» имеет<br />

право на представительство в органах власти.<br />

Следуя примеру советской национальной<br />

политики, со второй половины 1930-х гг. Шэн<br />

начал открывать школы для казахов, кыргызов,<br />

уйгур, русских и др. /5/.<br />

Если до 1933 года в Синьцзяне было всего<br />

68 светских школ, то в 1936 году их число<br />

увеличилось до 1560, т.е. более чем в 20 раз. Во<br />

многих округах открылись школы для детей<br />

неханьской национальности, с преподаванием<br />

основных предметов на родном языке. По<br />

состоянию на июль 1938 года их насчитывалось<br />

уже 438 и в них училось 40127 человек. Кроме<br />

того, 1844 школы, которые посещало 10589<br />

человек, находились в ведении национальных<br />

культурно просветительных обществ. В<br />

Урумчи был открыт университет и<br />

пединститут, в 5 городах провинции<br />

действовали учительские курсы. Стали<br />

открываться национально культурные центры и<br />

клубы. Огромную помощь в работе вузов и<br />

школ оказывал Советский Союз, на помощь<br />

которого Шэн Шицай опирался до 1942 г. Для<br />

учебных заведений отсюда поступали<br />

учебники, тетради, оборудование, канцелярские<br />

принадлежности и, что было особенно важно<br />

на первых порах, кадры преподавателей и<br />

учителей. Согласно специальному решению<br />

советского правительства «Об обучении<br />

синьцзянской молодёжи в СССР», принятому в<br />

1934 году, началась программа подготовки в<br />

учебных заведениях Советского Союза<br />

специалистов из жителей Синьцзяна. В вузах и<br />

средних учебных заведениях Казахстана,<br />

Узбекистана, некоторых городов Сибири<br />

начали учёбу тысячи молодых синьцзянских<br />

студентов разных национальностей. Уже к<br />

началу 40-х г.г. было подготовлено более 30<br />

тыс. специалистов различных профессий. Все<br />

эти меры оказали достаточно серьёзное<br />

влияние на общий подъем культуры в<br />

провинции и, как следствие этого, на рост<br />

уровня общественного сознания населения<br />

Синьцзяна /6/. Значительный вклад в развитие<br />

просвещения в провинции внесли<br />

командированные сюда граждане СССР,<br />

которые не только обучали людей, в первую<br />

очередь молодежь, но и готовили<br />

преподавателей /7/.<br />

В 1937 году в Чугучаке был создан<br />

городской отдел народного образования, в<br />

котором работали казахи, ханьцы, уйгуры и др.<br />

/7/. Автор несколько раз был во второй средней<br />

(казахской) школе г.Чугучака открытой в 1938<br />

г. В тот же период открылись казахские<br />

средние школы в г. Кульдже и г. Сарысумбе<br />

(ныне г.Алтай), где автору также приходилось<br />

бывать.<br />

При Шэн Шицае начали выпускаться<br />

национальные газеты, были открыты театры. В<br />

газетах выходивших на национальных языках,<br />

стали появляться публикации, в которых<br />

делались попытки разбудить у соплеменников<br />

интерес к своему прошлому, напомнить о<br />

богатейшей культуре, традициях /6/.<br />

Во время губернаторства Шэн Шицая<br />

началось сотрудничество Синьцзяна с<br />

Советским Союзом в сфере культуры, первую<br />

очередь с Казахстаном и среднеазиатскими<br />

республиками СССР.<br />

Через советские консульства и торговые<br />

представительства в Кульдже, Чугучаке,<br />

Сарысумбе, Урумчи, Кашгаре населению<br />

Синьцзяна, помимо, учебников, передавались<br />

художественная литература, советские<br />

периодические издания, художественные и<br />

документальные фильмы. Об этом подробно<br />

пишет и В.Сладковский: «Так по согласованию<br />

между Вторым Восточным отделом НКИД и<br />

электронно-технической<br />

конторой<br />

«Техноэкспорт», только в мае 1938 года в<br />

Синьцзян были отправлены 19 наименований<br />

художественных фильмов, такие как<br />

«Пугачёв», «Волочаевские дни», «Ленин в<br />

Октябре», «Если завтра война» и т.д.» /8/.<br />

В то же время неизвестно какой<br />

пропагандистский эффект они имели среди<br />

местного, в частности казахского населения.<br />

Упоминаний о культурном сотрудничестве с<br />

СССР мы не наши ни у одного из казахских<br />

авторов Китая. А одни из видных<br />

представителей казахской элиты Китая того<br />

времени Д.Жаналтай приводит достаточно<br />

показательный пример о том, как отец запретил<br />

ему смотреть фильмы. От собеседников в КНР,<br />

в частности от жителя г. Чугучак Бекбосына<br />

Казкена и некоторых других приходилось


18 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

слышать, что в 1930-е годы, в частности в<br />

Чугучаке, показывали советские фильмы, но<br />

насколько они были популярными, и сколько<br />

народу ходило в кино сказать не смогли.<br />

В правительство провинции, в руководство<br />

на местах включались национальные кадры –<br />

уйгуры, казахи, кыргызы, русские. В этом<br />

плане нельзя нельзя однозначно считать<br />

верным утверждение казахского исследователя<br />

из Китая Ж.Самитулы, о том, что власти при<br />

Шэне для казахов «не делали ничего<br />

хорошего».<br />

Можно в целом согласиться с В.Барминым,<br />

что к сотрудничеству с элитами неханьских<br />

народов провинции, включая руководителей<br />

восстаний, пошедших на компромисс с<br />

властями, администрацию подталкивало<br />

желание сохранить власть в провинции в своих<br />

руках /6/.<br />

В связи с этим, проводимая Шэном,<br />

казалось бы, позитивная и толерантная<br />

политика действительно имела свои<br />

негативные стороны.<br />

Во-первых, всем национальностям<br />

приходилось, отложив общие претензии против<br />

ханьцев, жестко конкурировать друг с другом<br />

из-за ресурсов и политического<br />

представительства /5/. Это было ничем иным,<br />

как проявлением политики «разделяй и<br />

властвуй» или, выражаясь по-китайски, «и и<br />

джи и» - «контроль над варварами при помощи<br />

варваров». Способствуя развитию<br />

национальных кадров, Шэн использовал<br />

возникавшие между ними противоречия в<br />

своих интересах.<br />

Во-вторых, провозглашение равноправия<br />

всех национальностей, независимо от их<br />

численности, означало их уравнивание с<br />

уйгурами, представлявшими в то время<br />

большинство населения Синьцзяна и<br />

мечтавшими о создании независимого<br />

уйгурского государства /5/.<br />

При Шэн Шицае представители казахов<br />

появляются среди руководителей уездного,<br />

окружного уровня и даже в провинциальном<br />

правительстве. Вместе с тем, это была далеко<br />

не та политика коренизации, проводившаяся в<br />

то же время в Советском Казахстане и,<br />

заключавшаяся в выдвижении на руководящие<br />

посты кадров казахской национальности, а<br />

также перевода делопроизводства на казахский<br />

язык /9/.<br />

Тем не менее, как пишет Р.Груссе: «В 1940-е<br />

годы несколько аймак-бастыков (видно<br />

имеются ввиду губернаторы аймаков – аймак<br />

бастыгы А.С.) были казахами. Также было<br />

много руководителей казахов по районам<br />

(уездам А.С.) /10. С. 115/. Несмотря на<br />

выдвижение казахов на руководящие посты в<br />

провинциальных органах власти,<br />

административная иерархия бао-хья,<br />

установленная Цинами, в те годы все еще<br />

продолжала свое существование среди казахов.<br />

Как считает Р.Груссе, потомственный тайжи<br />

(один из феодальных титулов в Китае) являлся<br />

идеальным вариантом для управления каждой<br />

родовой единицей. Он же отмечает, что в<br />

течение 1940-х годов в Синьцзяне<br />

существовало, приблизительно, 30 казахских<br />

тайжи, но в действительности власть тайжи<br />

была сломлена в период республиканского<br />

правления /10, 119-120/.<br />

На наш взгляд почти окончательно эта<br />

система была демонтирована при Шэн Шицае,<br />

и не без помощи СССР.<br />

В апреле 1934 года Шэн созывает Народное<br />

собрание провинции, где, однако не участвуют<br />

представители Алтая, Кумула и Хотана. Все же<br />

собрание избирает нового председателя<br />

правительства - ханьца Ли Рына, его<br />

заместителем становится известный уйгурский<br />

лидер Ходжа Нияз. В своем выступлении перед<br />

делегатами, Шэн призывает к миру и согласию,<br />

клеймя своих предшественников /11, 34/.<br />

Здесь же он обнародует и перспективные<br />

программные установки, сведенные в «Шесть<br />

основных направлений политики»: 1.<br />

Антиимпериализм. 2. Дружба с СССР. 3.<br />

Национальное равенство. 4 Неподкупность<br />

правительства 5. Мир. 6. Реконструкция. /2,<br />

112/.<br />

Однако, как отмечает К.Л.Сыроежкин,<br />

казахские вооруженные отряды совершали<br />

нападения на уйгур и ханьцев. С одной<br />

стороны, считает он, это было частью общего<br />

сопротивления ханьскому господ-ству, но<br />

одновременно преследовало и грабительские<br />

цели /2, 112/. На наш взгляд, казахи понимали,<br />

что как ханьцы, так и уйгуры являются<br />

пришлыми людьми на их земле к тому же не<br />

всегда считающиеся с хозяевами.<br />

В такой обстановке Шэн Шицаем<br />

созывается большое совещание в Урумчи, куда<br />

приглашаются более 500-т представителей<br />

казахов и монголов из Алтайского,<br />

Тарбагатайского, Илийского Урумчийского и<br />

Кумульского аймаков, где была значительной<br />

доля казахского населения. До сведения<br />

присутствующих доводится, что в целях<br />

поддержания общественного порядка всем<br />

жителям необходимо сдать имеющееся на<br />

руках оружие, не выполнившие это требование,<br />

будут караться вплоть до расстрела.<br />

В ходе собрания также обнародовали, что в<br />

Барколе, входящем в Кумульский округ, где<br />

проживало много казахов, организуется<br />

представительство окружной власти. Шэн<br />

Шицай представил присутствующим казаха по


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 19<br />

имени Абай, направляемого на постоянную<br />

работу в Барколь, в ранге заместителя<br />

губернатора округа.<br />

Другой представитель казахов, по имени<br />

Ашим, закончивший Среднеазиатский<br />

государственный университет в СССР,<br />

назначался руководителем управления полиции<br />

того же округа. Наравне с ними еще ряд<br />

казахов получили государственные должности<br />

в провинциальном аппарате. К примеру,<br />

уроженец Кумула Ашир Муса, прошедший<br />

подготовку в МНР назначался на должность<br />

начальника разведки, Касым – заведующим<br />

канцелярии по делам казахов в<br />

провинциальном правительстве, Гафур –<br />

начальником полиции Барколя.<br />

Присутствующими с удовлетворением было<br />

воспринято, что через синьцзянскую торговую<br />

компанию из СССР поставят большое<br />

количество товара, который будет<br />

реализовываться на ярмарках. Здесь надо<br />

отметить, что тот период 9/10 всей<br />

иностранной торговли Синьцзяна велось с<br />

СССР /3, 98/.<br />

Таким образом, Шэн Шицаю на время<br />

удается успокоить кочевое население<br />

провинции. Соглашаясь с мнением казахских<br />

старейшин, Шэн утверждает губернатором<br />

Алтайского округа Шарипхана Когедаева /11,<br />

31/. Все авторы, писавшие об этом человеке,<br />

как и наши собеседники в КНР, отмечали<br />

высокую образованность и эрудицию<br />

Шарипхана, характеризуя его как прогрессивно<br />

мыслящего для своего времени человека,<br />

пользовавшегося заслуженным авторитетом<br />

среди казахов. Помимо казахского, он знал<br />

китайский и уйгурский языки, изучал русский<br />

язык.<br />

Прогрессивность его мышления и<br />

искреннее желание помочь своему народу<br />

видны из приводимых ниже фактов. В 1934 г.<br />

Шарипхан призывает кочевников заняться<br />

земледелием, приобретя в СССР семена, он<br />

раздает их среди простых казахов. Он же<br />

выписывает из Советского Казахстана два<br />

трактора и инвентарь для посевных работ,<br />

выделяя землю под посевы. Всего было засеяно<br />

250 гектаров посевной площади /3, 189/.<br />

Учитывая в основном кочевой образ жизни<br />

китайских казахов, косность мышления элиты<br />

такая подвижническая работа говорит о<br />

многом.<br />

С 1933 г. он проводит большую работу по<br />

открытию в аймаке школ, подготовке учителей,<br />

развернув борьбу с безграмотностью. С 1933 по<br />

1939 г.г. в Алтайском округе число<br />

открывшихся школ достигло 104-х. За это<br />

время в Сарысумбе он строит здания для<br />

начальной и средней школ, одновременно<br />

открывает и уйгурскую школу, а также школу<br />

для девочек. На наш взгляд, одним из<br />

немаловажных шагов предпринятых<br />

Шарипханом было переименование школ,<br />

когда вместо названий родов, им стали<br />

присваивать другие наименования /3, 189/. Т. е.<br />

он боролся и с разъедавшим казахское<br />

общество трайбализмом.Он же создает условия<br />

для открытия новых газет и журналов/3, С,<br />

190/. При нем ставятся театральные<br />

постановки, на сцену вышла целая группа<br />

талантливой молодежи. Когедаев, всячески<br />

опекает эмигрировавшего в Китай сына<br />

Шакарима Зията, назначает его редактором<br />

окружной газеты «Алтай толқындары»<br />

(Алтайские волны) /12/.<br />

В 1935-1937 гг. в казахских районах, из-за<br />

притеснений со стороны китайских властей,<br />

вновь вспыхивают восстания /13/. В 1936 году,<br />

с территории Коктогайского уезда тысячи<br />

семей рода ители (из абак кереев) во главе с<br />

Султаншарипом тайжи переселились на<br />

территорию уезда Дуншуан провинции Ганьсу,<br />

а 400 человек во главе с Елисханом тайжи<br />

вначале также перебрались в провинцию<br />

Ганьсу, а затем в Цинхай в местечко Кереку.<br />

В отношении казахов, по утверждению<br />

Ж.Самитулы, власти начинают проводить<br />

политику «уничтожения трех»: 1)изъять все<br />

оружие, чтобы казахи не могли выступать<br />

против власти, 2) изъять лошадей, чтобы ни не<br />

могли быстро передвигаться с места на место,<br />

3) изъять все транспортные средства, чтобы они<br />

не могли укочевать. За образец принималась<br />

подобная практика уже применявшаяся в СССР<br />

с 1928 по 33 г. /3, 190/. В 1939 году в Урумчи<br />

по инициативе властей провинции собирается<br />

Народное собрание казахов и кыргызов. В<br />

Алтайском округе был созван отдельный<br />

Курултай, делегаты которого собрались в<br />

Сарысумбе. Там была объявлена кампания по<br />

сдаче и сбору оружия. При этом, ужесточался<br />

общий порядок, начались аресты неугодных.<br />

Были задержаны все приехавшие на съезд<br />

руководители в Урумчи и Сарысумбе /11, 31/. В<br />

Синьцзяне начался раскручиваться маховик<br />

репрессий, аналогичный репрессиям в СССР.<br />

Да и проводились они не без участия<br />

соответствующих органов Советского Союза.<br />

С 1937-1940 г.г., так же как и в Казахстане,<br />

были уничтожены многие представители<br />

казахской элиты и в Синьцзяне. Среди них<br />

Шарипхан Когедаев, Зият Шакаримов, Букат<br />

бейсы, известнейшие срид казахов Китая поэты<br />

Акыт Улимжиулы, чьи произведения<br />

печатались не только в Китае, но и в России,<br />

Танжарык Жолдыулы и другие. Чудом уцелели<br />

Дубек, Ален ван, его супруга Хадиша Кадван<br />

ханым ставшая через некоторое время мэром


20 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

Урумчи. В кровавой вакханалии репрессий<br />

погибло более 80 тыс. человек, что, в концеконцов,<br />

и способствовало отрешению Шэн<br />

Шицая от власти /7, 14/.<br />

***<br />

1. Hedin Sven. The Flight of «Big Horse»: The Trail of<br />

War in Central Asia. New York: E. P. Dutton, 1936.С. 9-<br />

10.<br />

2. Сыроежкин К. Мифы и реальность этнического<br />

сепаратизма в КНР и безопасность Центральной<br />

Азии. Алматы, Дайк Пресс, 2003.<br />

3. Сәмитұлы Ж.«Қытайдағы қазақтар» Дүниежүзі<br />

қазақтарының қаумдастығы. Алматы, 2000 г.<br />

4. Архив Президента РК.Ф.719.Оп. 4-419. Д 4674.<br />

Л.109<br />

5. Абдуллаев К. История в лицах. Ма Джунин -<br />

«Большой конь» и белые армии в восставшем<br />

Синьцзяне. Часть I, http://kamolkhon.com.<br />

6. Бармин В. Из истории культурных связей<br />

Синьцзяна с советскими среднеазиатскими<br />

республиками в 30-е г.г. ХХ века Барнаульский<br />

государственный педагогический университет,<br />

new.hist.asu.ru/biblio/vost/15.pdf.<br />

7. Гуань Ю. Штрихи к политическому портрету Шэн<br />

Шицая. Барнаульский государственный университет<br />

С.118.<br />

http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:MJvMVLUu<br />

rtkJ:new.hist.asu.ru/biblio/vost/13.pdf<br />

8. Сладковский М.И. История торгово-экономических<br />

отношений СССР с Китаем (1917–1974). М., 1977. С.<br />

152.<br />

9. Гос. архив Алматинской области.Ф.685.Оп.1.Д.339.<br />

10. Груссе Р. Империя степей. Атилла, Чингисхан,<br />

Тамерлан. Том 1. История Казахстана в западных<br />

источниках.XII-XX в.в. Том 1. Алматы «Санат». 2005<br />

г.С.115.<br />

11. Жаналтай Д. Қилы заман - қиын күндер.<br />

Дүниежүзі қазақтарының қаумдастығы. Алматы,<br />

2000 ж.<br />

12. Из интервью бывшего директора Историкокраеведческого<br />

музея г. Семей К. Байгужинова с<br />

сыном Зията Шакаримова Мереке Зиятовым.<br />

13. Шәкенұлы Ж. Қытайдағы қазақтар.<br />

Дүниежүзілік қазақтардың қаумдастығы. Алматы,<br />

2007. С.102<br />

14. Мендикулова. Г. Казахская диаспора: история и<br />

современность. Алматы, Всемирная ассоциация<br />

казахов, 2006. С.188.<br />

***<br />

Бұл мақалада Шыңжаңда тұратын қазақтардың<br />

Қытай Республикасы дәуіріндегі, Шың Шысей өлке<br />

бастығы (губернаторы) кезеңіндегі тұрмысы<br />

қарастырылады.<br />

***<br />

This article describes about Kazakh in Xingjian period<br />

of China Republic in a times of gubernator Shen Shicay.<br />

2 - б ө л i м<br />

Ф И Л О Л О Г И Я<br />

Р а з д е л 2<br />

Ф И Л О Л О Г И Я<br />

А. А. Абдрахманова<br />

СУН ДӘУІР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ЦЫ»<br />

ЖАНРЫ<br />

«Адамзаттың арманы – рухани бостандық»,<br />

- деп елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқандай,<br />

көкірек көзі ояу адам баласы рухани байлығын<br />

сәбиіндей мәпелеп келген. Дүниежүзі


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 21<br />

халықтары өз мәдениетін дамытуға ат салысып,<br />

әртүрлі әдеби құнды шығармаларды дүниеге<br />

әкелді. Әйтсе де, әртүрлі тілдерде жазылған<br />

осы көркем туындылар, тек өз халқына ғана<br />

қызмет етіп қоймай, басқа халық өкілдеріне де<br />

рухани азық алып келді. Әдебиет сүйер<br />

қауымды, көркем туындының қай тілде немесе<br />

қай кезеңді бейнелегендігінен гөрі,<br />

шығарманың шынайлығы мен тілінің байлығы<br />

қызықтырары сөзсіз. Қазіргі еліміз егеменді ел<br />

болып, саяси, әрі мәдени дамудың үдемелі<br />

кезеңінде, халқымыздың рухани сезімін<br />

көтеруде, туған жеріміз бен ана тіліне деген<br />

сүйіспеншілігін тереңдете түсуде, әдебиет пен<br />

өнердің қосар үлесі өте зор. Көне заманнан,<br />

қазіргі заман әдебиет туындыларын зерттеп,<br />

олардағы көтеріңкі рухты халыққа паш ету<br />

әдебиетшілердің халқы алдындағы міндеті.<br />

Егер жылдар тереңіне, тіпті ғасырлар<br />

қойнауына ой жүгіртетін болсақ, жарқырап<br />

шыққан талай- талай шайырларды, ақыл- ойы<br />

дариядай, сөздері шегедей шешендер мен<br />

шежірелерді, өмір бояуын ондырмай, тағдыр<br />

суретін қалам ұшымен кестелей білген<br />

қарымды қаламгерлерді көз алдымызға<br />

келтіреміз. Бірнеше ондаған жылдар бойы біз,<br />

яғни қазақ оқырмандары, батыс елдерінің<br />

классикалық шығармалары мен Ресейдің<br />

көрнекті ақын- жазушылардың шығармаларын<br />

оқып- танумен шектеліп келдік. Әдебиет<br />

майданының шебі толысып, шынайы<br />

шабыттың өрісі кеңіген тұста, халқымыздың<br />

арасынан шығыс жұлдыздары атанып,<br />

жарқырап шыққан шешендер мен ақындардың<br />

тамаша туындылары мен нақыл сөздері<br />

тереңнен зерттелу үстінде. Ғасырлап жиналған<br />

тамаша туындыларды түгел қамтып, шытырман<br />

кезеңдер шындығы түсірген таңбаларды тап<br />

басып, тану жолында ізденістер кең құлаш<br />

жаюда. Әрине, тек қана өз халқының әдебиеті<br />

мен тарихын зерттеумен шектеліп қалуға<br />

болмайды.<br />

Өмір ортақ, тақырыптар ортақ, күнделікті<br />

тіршіліктің талабы да ортақ болған соң,<br />

дүниежүзі әдебиетінің тамаша туындыларының<br />

бүкіл адамзат баласының сүйіспеншілігіне ие<br />

болуы да табиғи жайға жатады. Тамырын<br />

бірнеше мыңдаған ғасырлар қойнауынан алып,<br />

кең құлашын жая дамып келе жатқан қытай<br />

әдебиеті біздің ел оқырмандары үшін шешімін<br />

таппаған жұмбақ іспеттас. Алғашқы жазба<br />

туындысы, поэтикалық «Ши цзин»<br />

антологиясы, біздің заманымызға дейінгі VI<br />

ғасырда құрылған қытайдың көркем әдебиеті<br />

туралы, орыстың тамаша шығыстанушылары<br />

академик В.М. Алексеев, В. В. Бартольд, Н. И.<br />

Конрад, Н. Я. Баранников, Н. Я. Марр, Н.Ю.<br />

Крачковский, С.Ф. Ольденбург және тағы басқа<br />

ғалымдар шығармаларынан сусындап келдік.<br />

Қазіргі күнде егеменде Қазақстан<br />

шығыстанушыларының алғашқы легі шығыс<br />

елдерінің тарихы мен әдебиетін зерттеу<br />

үстінде. Тарихы тамырланып, айтары мол<br />

қытай әдебиеті туралы өзіміздің ана тілімізде<br />

алғашқы зерттеулер жүргізілуде. Ұлы көршіміз<br />

Қытай Халық Республикасының тарихы,<br />

мәдениеті мен өнері біздің оқырмандарды<br />

қызықтырары сөзсіз. Қай халықтың болмасын<br />

әдебиет тарихы, ең алдымен, сол халықтың<br />

қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің<br />

бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі мен ізі болып<br />

табылады. Сонау ерте заманнан бері қытай<br />

ақындары тұрмыстың ащы шындығын<br />

бейнелеп келеді. Ғасырлар өтіп жатыр,<br />

әулеттер ауысып, астаналар өзгеріп, қанды<br />

күрестерде жауынгерлер бірін-бірі жеңіп, дін<br />

қызметкерлері құдай, жұмақты уағыздады.<br />

Соғыс оты талай-талай көркем сарайлар мен<br />

шіркеулерді қиратты. Әйтсе де, заман<br />

ағымымен жаңа ұрпақ дүниеге келіп, жаңа<br />

үкімет басшылары тағайындалып, жаңа жерлер<br />

ашылып, жаңа қамалдар, қалалар мен<br />

шіркеулер салынды. Адамдар әрқашан өздерін<br />

қоршаған ортаны игеріп, ең тамаша<br />

туындыларды дүниеге әкелген. Сұңғат өнері,<br />

мүсіндеу өнері, архитектура, каллиграфия,<br />

музыка, поэзия және тағы басқа барлығы да<br />

ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибе нәтижесі.<br />

Қытай әдебиеті мен мәдениеті өз<br />

тамырын бірнеше ғасырлар қойнауынан алады.<br />

Осы уақыт ішінде қытай халқы тамаша<br />

мәдениет пен көркем әдебиет ескерткіштерін<br />

жасаған. Тарихтың ұзын өзенінің ағымында екі<br />

кезең ерекше орын алады. Бұл поэзия<br />

бұлағының толық, таза және балғын кезеңдері,<br />

сонымен қатар ақындардың жан – дүниесіндегі<br />

ыстық сезімдерін бұлақтай тасыған шақтары<br />

еді. Біздің сөз етіп отырғанымыз, әлі күнге<br />

дейін қытай және бүкіл дүниежүзі әдебиеті<br />

тарихында поэзияның «Алтын ғасырлары»<br />

саналатын Таң (VII-X ғғ.) және Сун (X-XII ғғ.)<br />

кезеңдерінде дүниеге келген әдебиет<br />

туындылары.<br />

Таң өлеңдері мен Сун шумақтары<br />

әдебиет әлеміндегі ең хош иісті, ең көркем<br />

және ең әсем бақ болып табылады. Олар<br />

өздерінің ғажап гүлдерімен, күшті рухымен<br />

ерекшеленіп тұрады. Таң леңі мен Сун<br />

шумақтары әдебиет сүйер қауым арасында<br />

бірдей даңқ пен сүйіспешлілікке ие. Таң<br />

поэзиясы біздің елімізде де кең танымал, бірақ<br />

Сун шумақтары туралы біз мұны айта<br />

алмаймыз. Тек қана біздің елде ғана емес,<br />

сонымен қатар өркениетті батыс елдерінде де<br />

Сун шумақтары әлі өз жауабын таппаған<br />

жұмбақ болып табылады.<br />

Ши поэзиясында, ақынның ішкі жан<br />

дүниесі ерекше орын алады. Қытай ақындары


22 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

бұл жанрда негізінен үш діни – философиялық<br />

ағымдарды негізге алған. Олардың қатарында,<br />

конфуций ілімі, дао ілімі және будда діні бар.<br />

Осы жанрда жазылған өлеңдердің басым<br />

көпшілігі конфуций іліміне сүйенген. Бұл ілім<br />

бойынша адам тұлғасындағы ең негізгі нәрсе –<br />

адамгершілік. Адамдар арасындағы терең<br />

махаббатқа ерекше көңіл бөлінбеді, ол туралы<br />

сөз қозғауға тыйым салынған еді. Әйтсе де,<br />

конфуций ілімін уағыздаушы адамдардың мінез<br />

– құлқын шектеген әрекеттерді халық өмірінен<br />

ыстық махаббат сезімдерін бөліп ала алмайды.<br />

Қытай ауыз әдебиеті шығармаларында<br />

махаббат тақырыбы кеңінен тараған. Махаббат<br />

тақырыбы осы кезеңде кеңінен жырланып, оған<br />

деген ынта осы кезеңде ерекше арта түсті.<br />

Қытай поэзиясы тарихында, сун дәуірінің<br />

«цы» шумақтары - таң өлеңдерінен кейін қол<br />

жеткізілген үлкен белес. Табиғаты жағынан<br />

Еуропа романсына ұқсас, сун шумақтары- таң<br />

өлеңі тамаша биіктікке жеткен шағында<br />

дүниеге келген. XX ғасырда ол жекеленіп,<br />

бірте-бірте көркем шығармашылықтың ең<br />

басты түрі ретінде қалыптасқан. Әдебиеттану<br />

ғылымындағы бұл жанр, талас туғызған<br />

мәселелердің бірі болып табылады. Қытай<br />

дәстүрлі философия-сында поэзия «ши» және<br />

«цы» жанрларымен сипатталады. Әрине, бұл<br />

жанрлар да уақыт ағымына байланысты әртүрлі<br />

өзгерістерге ұшырап, өздерінің көркемдік<br />

мүмкіндіктерін кеңейтіп, өзара<br />

айырмашылықтарын арттыра түсті немесе<br />

оларды жойды деп айта аламыз.<br />

Цы – қытай классиалық поэзиясының<br />

негізгі жанрлардың бірі. Ол халық ауыз<br />

әдебиетімен өте тығыз байланысты. «Цы» деген<br />

қытай тілінен романс, ария, шумақтар,<br />

стансылар деп аударылады. Бірақ бұл шет<br />

тіліндегі атаулардың бәрі де атаулы жанрдың<br />

жалпы ерекшеліктерін көрсетеді. «Цы» музыка<br />

негізінде дүниеге келіп, даму жолын тапқан<br />

әдеби жанр. Оның дүниеге келуімен батыс<br />

музыкасының енуі арасында өте тығыз<br />

байланыс бар /1, 84-85/.<br />

Еуропалық музыка Қытайда кеңінен<br />

тарап, батыс пен солтүстіктегі халықтардың<br />

музыкасы дәстүрлі қытай музыкасымен ұласып<br />

кетті, осылай жаңа «ян юэ» жанры дүниеге<br />

келді. Бұл музыка өте тез арада әсем сазды деп<br />

танылып, кең құлаш жая дамып кетті. Мұнда<br />

жаңа түрдегі музыканың әдебиет өміріне<br />

тигізген ықпалы зор, әрі өте терең. Оның<br />

музыка мен би саласына тигізген өте үлкен<br />

өзгерісінен басқа, әдебиеттегі бір<br />

шығармашылық жемісі – шумақтардың, яғни<br />

цының дүниеге келуі еді.<br />

«Цы» дүниеге келгеннен шарықтау шегіне<br />

дейін өте ұзақ жол жүрді. Ол Цин дәуірінен<br />

қалыптаса бастады. Атақты «Хэчжуан»,<br />

«Лючжэ» әуендері сол дәуірде дүниеге келген<br />

халық әндері.<br />

«Цы» жанрындағы өлеңдер музыка-мен<br />

тығыз байланысты, әуендердің<br />

айырмашылығына, жолдардың санына қарай<br />

осы жанрдың түр ерекшеліктері айқындалады.<br />

Бір жолдағы иероглифтар-дың саны,<br />

шығарманың ырғағы бәрі-бәрі музыкалық<br />

әуенге байланысты. Музыка тек цылардың<br />

көркемдік түріне ғана емес, кейбір<br />

жағдайларда, мағынасы да әсер етті.<br />

Музыкамен тығыз байланысты шумақтар-дан<br />

басқа, поэтикалық жанрлардан ерекшеленіп<br />

тұрады.<br />

«Цы» жанры басқа поэтикалық жанрлар<br />

сияқты, халық арасында қалып-тасқан. Оның<br />

қалыптасуына еңбек әндері зор ықпал жасаған.<br />

Кейбір шумақтардың әуендерінің аты осындай<br />

ой салады. Көпке танымал «Лан таоша»<br />

(«Толқындармен шайылған құм») тағы басқа,<br />

әуендердің атаулары қарапайым халық,<br />

балықшылар мен алтын іздеушілер арасында<br />

туғандығына куә болады. Еңбек әндерінің<br />

көркемдігі мен аңғырттығы ақындардың<br />

көңілін аудартып, осы әуендерге жаңадан<br />

сөздер жазғызды.<br />

Шумақтар мен музыка арасындағы<br />

генетикалық байланыс, кейбір зерттеу-шілерге<br />

шумақтарды ортақ ғасырлық Қытайға тән<br />

романс деп түсінулеріне себеп болды. «Цы»<br />

жанрында жазған ақындар-дың музыка<br />

теоретиктері немесе сазгерлер болғандығы<br />

қызық– ақ. Пайда болғанынан кейінгі екі – үш<br />

ғасыр бойы шумақтар негізінен сазгерлер мен<br />

әншілердің игілігі саналып, музыкалық<br />

аспаптардың сүйемелдеуімен орындалған.<br />

Қазіргі күні көптеген шумақтардың авторлары<br />

белгісіз болып табылады. Шумақтардың<br />

кеңінен тарауына және үдемелі дамуына<br />

олардың халық әндерімен ұштасып жатқан<br />

көне дәстүрі мен көркем әдебиеті, әрі бейнелі<br />

тілі зор ықпал еткен. Шумақтарда қарапайым<br />

адамдардың ықыластары мен ыстық сезімдері<br />

бейнеленеді. Ғасырлар бойы жиналған тамаша<br />

поэтикалық мәдениет өзінің мол жемісін берді.<br />

Тамылжыған табиғат сұлулығына тамсану,<br />

нәзік махаббат сезімі ақын жанынан маржандай<br />

сөздерді бұлақша төкті. Сун дәуіріндегі «цы»,<br />

гүлдену мен дамудың кезеңіне аяқ басты. Сун<br />

әдебиеті көркем сөз әлемінде үлкен<br />

жетістіктерге жетті, ең шығармашыл деп<br />

танылып, халық арасында кең құлашын жая<br />

дамыды /3, 71/.<br />

Қытай әдебиетінің тарихы, оның ішінде сун<br />

шумақтарының тарихы – қытай халқының<br />

қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің<br />

бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі, ізі болып<br />

табылады. Ендеше сун шумақтарының негізгі<br />

тақырыбы мен негізгі идеясын тереңінен түсіну


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 23<br />

үшін Сун әулетінің тарихын жетене тануымыз<br />

қажет.<br />

Сун әулеті, Қытайда үш ғасыр бойы билік<br />

етті. Осы үш жүз жыл бойы, қытай халқының<br />

солтүстіктен шапқыншылық жасаған көшпенді<br />

тайпалармен күресіне толы еді.<br />

Орталықтандырылған Сун империясы 960<br />

жылы бүкіл Қытай жерін біріктірді. Сун әулеті<br />

алғашқы он жыл ішінде гүлденіп көркейді.<br />

Елде үлкен– үлкен қалалар салынып, сауда мен<br />

қол өнер дамыды. Сун мемлекетінің мәдениеті<br />

жоғары дәрежеге жетті. Нанкинде көрнекті<br />

суретшілерді біріктірген, Көркем сурет<br />

академиясы құрылды. Елде жоғарғы сапалы<br />

фарфор дайындалды. Баспа үйлері пайда<br />

болды. Сурет көрмелері мен кітапханалар<br />

көбейе түсті. Қытай империя-сының алып және<br />

гүлденген кезеңі қайта оралғандай болды. Бірақ<br />

елдегі саяси жағдай өте күрделі еді. Көшпенді<br />

тайпаларды күшпен басып шектелді. Бүкіл<br />

ауыртпалық шаруалардың арқасында жүктелді.<br />

Халық барған сайын ойсырап, қайыршылана<br />

түсті.<br />

Сун дәуірі екі кезеңге: Солтүстік Сун және<br />

Оңтүстік Сун деп бөлінгендігі тарихтан мәлім.<br />

Солтүстік Сун әулетінің әлсіздігін және оның<br />

иелігін қорғауға шамасының жетіспейтіндігін<br />

көрген жүржэндердің көшпелі тайпалары 1126<br />

жылы Хуанхэден өтіп, империяның астанасы –<br />

Бянцзин (қазіргі Кайфын) қаласын басып алды.<br />

Осылайша Солтүстік Сун әулеті өмір сүруін<br />

тоқтатты. Патша сарайы, сонымен бірге<br />

шонжарлардың көп бөлігі оңтүстікке қарай<br />

қашты, 1127 жылы империяның жаңа астанасы<br />

Линань (қазіргі Ханчжоу) қаласында Оңтүстік<br />

Сун әулеті өз билігін бастады. Ірі жер<br />

иеленушілер бұрынғыша келісушілік саясат<br />

жүргізді, олар әлі де қарсыластан алым – салық<br />

төлеумен құтылумен шектелеміз дегенде,<br />

Солтүстіктен жаңа көшпенді тайпалар –<br />

моңғолдар қауіп төндірді. Сун билеушілері<br />

Қытай мемлекетін, ешбір тайпалар басып ала<br />

алмайды деп үміттенді. Бірақ 1235 жылы<br />

Моңғол ордасы Сычуан провинциясын, ал 1276<br />

жылы бүкіл елді басып Юань әулетін құрып,<br />

өзінің үстемдігін жүргізе бастады /2, 248/.<br />

Осындай қайғылы оқиғаларға толы кезең,<br />

Сун поэзиясында жарқын бейнеге ие болды.<br />

Оған қатаңдық пен ұлылық таңды. Қытай - Сун<br />

поэзиясын күзгі бақытгүлге балайды. Бақытгүл<br />

күзде басқа гүлдер суықтан үсіп жатқан кезде,<br />

суықтан қорықпай, үлпілдеген гүлдерін ашады.<br />

Өмірдің ащы тәжірибесі Сун ақындарын өмірге<br />

салауатты қарауға үйретті.<br />

Көптеген өлеңдер музыкаға<br />

жазылғандықтан, ән түрінде халық арасында<br />

тез арада тарады. Жүздеген жылдар бойы<br />

жиналған үлкен поэзиялық мәдениет өзінің мол<br />

жемісін берді. Табиғаттың әсемдігі алдындағы<br />

поэти-калық сүйсіну мен махаббат пен достық<br />

туралы естеліктердің тамашалығы шабыт<br />

туғызып ақын жанынан сөздерді бұлақша төкті.<br />

Халық басына түскен жағдай үшін күйінген<br />

және сол үшін қандары қайнаған күйлері ұяттан<br />

қызарып қамығу мен күрсіну поэзиялық түрде<br />

төгілді. Міне, осылай үй қабырғалары, көпір<br />

таяныш-тарына, бір сөзбен айтқанда, ақын<br />

шабыты туған жерлерде жазылған әсем әндер<br />

осылай дүниеге келген. Бұл өлеңдердің<br />

негізінде суық немесе санасыз ой емес, терең<br />

сезім жатыр. Әрі бұл сезімдер әртүрлі – жомарт<br />

көктемді, жапырақтар мен гүлдерді, күнді көріп<br />

шаттанды.<br />

Енді бірлерінде, күзгі қолайсыз ауа– райы<br />

күнінде, көктемдегідей жан дүние-сінде де<br />

жарық жоқтай терең күрсінісі, қайтып келмес<br />

жастық шақты аңсау және күтпеген жерде<br />

досын кездестіріп шаттана қуану.... Сонымен<br />

бірге, Сун ақындарына көне әдебиет<br />

сиқыршылары үлкен рухани күш беріп<br />

отырған. Атақты ақын Тао Юань Мин поэзиясы<br />

тілінде тұңғыш рет, ақын өзінің адамдық<br />

қалпын шаруа халықпен тілдесіп, солармен<br />

бірге өмір сүрсе ғана сақтап қала алады деген.<br />

Сол кезден бастап алдыңғы қатарлы әдебиетшілер<br />

ауылды, олардың шонжарлық әлемнен<br />

алшақ қарапайым халқын жырлаған. Сун<br />

поэзиясының Қытай поэзиясы тарихында алар<br />

орны айрықша, ол Таң өлеңдері мұрасы<br />

негізінде, үлкен өзгерістерге ұшырай келе,<br />

өзіне тән ерекшеліктерге ие болды. Егер де<br />

идеологиялық мағынасына қарасақ, Сун<br />

шумақтарында Таң өлеңдеріндегідей кеңдік пен<br />

байлық болмағанымен, оларда Таң<br />

өлеңдеріндегідей көтеріңкі рух жетпегенімен,<br />

Сун шумақтарында халық-тың мұңы мен<br />

таптық биліктен туған қайшылық кең орын<br />

алды. Әсіресе, мемлекеттің азып-тозған күйі,<br />

билеуші-лердің жүргізіп отырған келіспеушілік<br />

саясаты, Отанын сүйетін патриоттардың елді<br />

басқыншылардан қорғауға шақырған<br />

патриоттық рухтағы өлеңдері өте жалынды<br />

және жүректі жарып шыққан жырлар емес пе?!<br />

Сун шумақтарының көркемдік<br />

ерекшеліктерінің екі себебі бар:<br />

Бірінішіден, Сун әулетінің енді билікке<br />

келген кезінде мемлекет ісіне араласу үшін,<br />

мемлекттік емтихан тапсыру үшін көп оқып,<br />

әдебиет пен өнерге көп көңіл бөлінген. Әсіресе,<br />

өлең жаза алу талабы болуы міндет болған.<br />

Әрине, бұл сол дәуірдегі талапқа сай болды,<br />

сол кездегі өлең стиліне, өлеңдерді талдауға<br />

және де саяси көзқарасты білдіру үшін де<br />

қолданылады.<br />

Екіншіден, осы кезеңде өмір сүрген ақындар<br />

көне әдебиет мұраларын негізге алып, солардан<br />

көп нәрсе үйренген. Әсіресе, Таң дәуіріндегі<br />

ақындардың шығармаларын оқып, олар көне


24 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

әдебиет нұсқаларынан өздеріне қажет<br />

мағлұматтарды жинаған.<br />

Сун шумақтары, ХІ ғасырда өзінің<br />

шарықтау шегіне жетті. Осы кезде «цы»<br />

жанрындағы тамаша туындылар, дарынды<br />

ақындардың қаламынан туған. Осы жанрдың<br />

негізін қалауға ат салысқан алтын қазықтардың<br />

бірі болып табылатын, Қытай әдебиетінің<br />

сиқыршысы ақын – қыз Ли Цин Чжао.<br />

Көркем сөз майданында, жазушыға, еркекке,<br />

әйелге, картқа, жасқа деп шектеліп қойылған<br />

саржайлау да жоқ, құлазығын қу дала да жоқ.<br />

Ащы көл де ортақ, тұщы көл де ортақ. Ғарышқа<br />

дейінгі биіктік те ортақ. Ерлік, батылдық,<br />

адалдық, ұяттылық, арлылық, намыс-қойлық<br />

сияқты адамгершілік-адамзаттық қасиеттердің<br />

бәрі де ортақ. Біз Қытайдың ақын – қызы Ли<br />

Цин Чжаоды осындай асқарлардың биігінде<br />

көреміз.<br />

Сол биіктерге көтеріле беру, тереңге бойлай<br />

беру, сол адамгершілік қасиеттерді толықтыра<br />

беру – ақын-жазушының бәріне ортақ арманы.<br />

Мұның екінші аты - адам жанындағы, адам<br />

рухындағы тереңдік.<br />

Тегінде биікке көтерілу мен тереңге бойлау,<br />

деген бірі жоғары, бірі төмен тартқандай<br />

көрінгенімен ақын- жазушылар үшін оның<br />

мағынасы екеу емес, біреуі: екеуі де ой мен<br />

көркемдіктің өрісі – әрі биік, әрі терең болуын<br />

талап етеді. Идеялық және көркемдік<br />

тұтастығы дейтініміз сол биікте, сол тереңдікте<br />

ғана тоғысады. Біз қылмақ болып отырған,<br />

ақын Ли Цин Чжаоды әрқашан осыны іздеу<br />

жолында көреміз.<br />

Қай халықтың әдебиетін, қай кездегі<br />

әдебиетті алып қарасаңыз да өз ішінде<br />

байқалатын қарайластары болады. Біз Ли Цин<br />

Чжао поэзиясының ең жоғарғы сатысында<br />

тұрған замандастарымен қарайлас биікте<br />

көреміз. Оның ең тамаша шығармалары «Цы»<br />

жанрында жазылған. Олар ақынның жіңішке<br />

жеке еңбегі. Бұларда орта ғасырлық қытай<br />

әйелінің рухани дүниесі, оның сүттей таза<br />

сезімі, оның жан дүниесінің бойды баурап<br />

алатын әсем лиризмі орын алады.<br />

Ақынның шығармашылығын әдетте екі<br />

кезеңге бөлуге болады. Біріншісі, ерте, яғни<br />

жастықтың көңілді шақтарына толы кезеңі, ал<br />

екіншісі, жалғыздықтан қалжыраған кезеңі деп<br />

бөлеміз. Ли Цин Чжаодың шығармашылық<br />

диапазонының кеңдігі сонша, оның терең<br />

сезімімен қатар, терең азаматтық сезімге және<br />

ерлікке толы шығармалар жазған.<br />

Көне Қытай ақындары, соның ішінде әйел –<br />

ақындар саусақпен санарлық. Феодалдық<br />

кертартпа қоғам, әйелдерді еркектермен қатар<br />

мемлекет ісіне араласуына қатал тиым салды.<br />

Бірақ, туған елім деп ақын –қыз Ли Цин Чжао<br />

есімі бернеше мыңдаған жылдардан бері өшіп<br />

қалмай, әлі күнге дейін әдебиет тарихында<br />

жарқырап жанып, оқырмандардың<br />

сүйіспеншілігіне бөленіп келеді.<br />

***<br />

1. Кудря Д. « Китайские строфы»// Орфей 2001г.<br />

2. Паунд Э. «Поднебесная»// Москва 1982 г.<br />

3. Кравцова М.Е. «Поэзия Древнего Китая»// Москва<br />

1994 г.<br />

4. Историко- филологические исследования, вып.2//<br />

Москва 1972 г.<br />

***<br />

В статье говорится о развитии нового<br />

литературного поэтического жанра «цы» — стихов<br />

песенного типа, в основе которых лежат народные<br />

мелодии, в эпоху династии Сун.<br />

***<br />

In article it is said about development of a new<br />

literature poetic genre «ci» — verses of song type in which<br />

basis national melodies, during an epoch of a Sun dynasty.<br />

Н. Абдурақын<br />

ҚАЗІРГІ ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЫРЫҚСЫЗ ЕТІСТІ СӨЙЛЕМ<br />

Әдеттегі біз сөйлеп жүрген сөйлемдердің<br />

барлығы дерлік ырықты сөйлем. Қытай тілінде<br />

ырықсыздық мағынаны білдіретін екі түрлі<br />

сөйлем болады. Бірі жай сөйлемнен ешқандай<br />

айырмашылығы болмайды, содықтан оны<br />

ырықты сөйлемнен ажырату біршама қиын.<br />

Мұндай сөйлем мағыналық жақтағы ырықсыз<br />

сөйлем деп аталады. Енді бірі<br />

被 , 叫 , 让 , 给 , 派 , 使 сияқтылармен<br />

ырықсыздық мағына береді. Мұндай сөйлем<br />

құрылымдық жақтағы ырқсыз сөйлем деп<br />

аталады.<br />

意 义 上 的 被 动 句 Мағыналық жақтағы<br />

ырықсыз сөйлем<br />

Қытай тілінде мағыналық жақтағы<br />

ырықсыз сөйлемдер өте көп. Бір сөйлемнің<br />

ырықты сөйлем әлде ырықсыз сөйлем екендігін<br />

ажыратуда, әдетте мағынасына және<br />

құрлымына қарау керек. Ырықсыз сөйлемнің<br />

бастауышы қимыл- әрекеттің қабылдаушысы<br />

болады, көбінесе зат есімнен жасалады /2, 36/.<br />

Мысалы:<br />

练 习 做 完 了 。<br />

报 纸 放 在 哪 儿 了 ?<br />

自 行 车 骑 走 了 。<br />

房 间 打 扫 干 净 了 。<br />

Мағыналық жақтағы ырықсыз сөйлемнің<br />

құрылымы, құрлымдық жақтағы ырқсыз


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 25<br />

сөйлемнің құрылымына ұқсасайды. Бастауышы<br />

көбінесе зат есімнен жасалады, баяндауышы<br />

сабақты етістіктен жасалады, сонымен бірге<br />

толықтырғыш мүше сияқты “ 了 , 过 ” шақтық<br />

көмекші сөз соңына тіркеседі.<br />

Мысалы:<br />

那 件 东 西 他 拿 走 了 。<br />

美 国 我 们 去 过 了 。<br />

房 间 已 收 拾 了 。<br />

“ 被 ” Иероглифті сөйлем 叫 , 让<br />

跟 相 同 的 ). 叫 , 让 -ның мағынасы құрылымы<br />

被 мен ұқсас кейбір сөйлемдердің баяндауыш<br />

болған етістігінің алдында сөз алды<br />

қосымшасы “ 被 ”немесе “ 被 ” иероглифінен<br />

жасалған сөз тіркесінен жасалған пысықтауыш<br />

болады. Мұндай сөйлем “ 被 ” иероглифті<br />

сөйлем деп аталады. “ 被 ” иероглифті сөйлемнің<br />

бастауышы қимыл-амалдың қабылдауышы<br />

болып келеді де, сөз алды қосымшасы“ 被 ”ден<br />

кейінгі зат есімді сөз қимыл иесі болып келеді<br />

/3, 188/. Мысалы:<br />

敌 人 被 消 灭 了 。<br />

玉 宝 被 地 主 打 了 一 顿 。<br />

他 被 大 家 选 作 小 组 长 。<br />

“ 被 ” иероглифті сөйлемнің<br />

құрылымдық ерекшелігі<br />

“ 被 ” иероглифті сөйлемдегі баяндауышетістік<br />

сабақты етістік болуы шарт, оның үстіне<br />

оның алды артына, әдетте кейбір басқа<br />

мүшелер келуі де қажет (ол етістік қос буынды<br />

етістік болуы керек). Мысалы:<br />

他 被 大 家 说 服 了 。( 动 词 后 有 动 态 助 词 “ 了 ”)<br />

弟 弟 被 妈 妈 批 评 了 一 顿 。( 动 词 后 有 补 语 )<br />

他 被 送 进 了 医 院 。( 动 词 后 有 补 语 , 宾 语 )<br />

这 个 办 法 没 有 被 他 采 纳 。( 双 音 节 动 词 )<br />

Мүмкін қалау етістігі, болымсыздық,<br />

мезгілдік немесе болжалдық үстеулер, әдетте<br />

“ 被 ”- дің алдына келеді. Оларды “ 被 ” - дың<br />

артына қоюға болмайды. Мысалы: <br />

可 能 被 他 人 出 来 了 。<br />

想 要 不 北 大 风 卷 走 , 一 定 的 加 粗 缆 绳 。<br />

“ 被 ”иероглифті сөйлемнің баяндауышы<br />

етіп қолдануға келмейтін етістіктер “ 把 ”<br />

иероглифті сөйлемге қарағанда азырақ болады.<br />

Мұның бастылары мыналар: 是 , 有 , 当 , 在 ,<br />

象 , 属 于 , 起 , 接 近 , 离 开 , 依 靠 , 产 生<br />

сайып келгенде “ 把 ” иероглифті сөйлемге<br />

қолдануға келетін етістіктерді “ 被 ” иероглифті<br />

сөйлемгеде қолдануға болады. “ 被 ” иероглифті<br />

сөйлемге қолдануға болмайтын етістіктерді<br />

“ 把 ” иероглифті сөйлемге қолдануға мүлде<br />

болмайды.<br />

“ 被 ”иероглифті сөйлем ырықсыздықты<br />

білдіреді. Бірақ ырықсыз мағынаны білдіретін<br />

сөйлемдерге түгел 被 иероглифін қолдану шарт<br />

емес. Бұл қытай тілі грамматикасындағы<br />

ерекшеліктердің бірі /5, 66/. Мысалы:<br />

文 章 写 好 了 。 信 发 了 。 电 影 票 买 着 了 。<br />

把 Иероглифті сөйлем мен 被 Иероглифті<br />

сөйлемнің қарама- қарсы сипаты.<br />

“ 把 ”иероглифті сөйлем ырықты сөйлем<br />

формасында болады.<br />

Оның негізгі сөйлем формасы мынау:<br />

甲 把 乙 怎 么 样<br />

“ 被 ”иероглифті сөйлем ырықсыз сөйлем<br />

формасында болады. Оның негізгі сөйлем<br />

формасы мынау: 乙 被 甲 怎 么 样<br />

Ұқсас мағынаны ұқсамаған сөйлем<br />

формасы арқылы бейнелеуге болады, бейнелеу<br />

нәтижесі бір ұқсамауы, әрқайсысының қолдану<br />

орнына байланысты болады /4, 123/. Мысалы:<br />

我 们 把 敌 人 一 排 消 灭 了 。<br />

一 阵 急 促 的 敲 门 声 把 握 惊 醒 了 。<br />

Бұл екі мысал 把 иероглифті сөйлем де<br />

айтылған ойды 被 иероглифті сөйлем арқылы<br />

білдіруге болады, салыстырып көрсек, екеуінің<br />

айырмашылығы айқын байқалады: <br />

敌 人 一 个 排 被 我 们 消 灭 了 。<br />

我 被 一 阵 急 促 的 敲 门 声 惊 醒 。<br />

把 иероглифті сөйлемнің бастауышы<br />

қимыл иесі (қимыл-амалды қозғаушы) 把<br />

иероглифінен соңғы сөз қолданушы (қимыл –<br />

амалды қабылдаушы) 被 иероглифті сөйлем дәл<br />

мұның керісінше, оның бастауышы-қимыл<br />

қабылдаушы, ең соңғы сөз қимыл иесі болып<br />

келеді.<br />

Бейнелеу тұрғысынан қарағанда 把<br />

иероглифті сөйлем ырықтылықты қүшейтеді,<br />

бастауыштың қимылданушы қалай бір<br />

жақтылы ететіндігін түсіндіреді, 被 иероглифті<br />

сөйлем ырықсыздықты қүшейтеді.<br />

Бастауыштың қалай басқарылғанын түсіндіреді<br />

/1, 56/. Мысалы:<br />

们 经 过 两 个 多 小 时 的 抢 救 , 终 于 把 这 位 濒 临<br />

死 忙 的 老 大 爷 救 活 了 。<br />

被 救 活 的 老 大 爷 是 一 位 农 民 , 它 是 在 进 城 的<br />

路 上 被 一 辆 拖 拉 机 撞 伤 的 。<br />

***<br />

1. 林 祥 楣 《 现 代 汉 语 》 语 文 出 版 社 1990 年<br />

2. 卢 福 波 《 对 外 汉 语 教 学 实 用 语 法 》 北 京 语 言 文<br />

化 大 学 出 版 社 2002 年<br />

3. 刘 宝 顺 , 徐 秀 珍 《 现 代 汉 语 语 法 》 新 疆 教 育 出<br />

版 社 1987 年<br />

4. 《 汉 哈 对 比 语 法 》 新 疆 教 育 出 版 社 1992 年<br />

5. 徐 绍 建 主 编 《 大 学 语 文 导 读 》<br />

6. 武 汉 大 学 出 版 社 2003 年<br />

***<br />

Бұл мақалада қазіргі қытай тіліндегі ырықсыз<br />

етісті сөйлем жан жақтылы-түсіндіріледі.<br />

В этой статье разносторонне объясняются<br />

пассивные глаголы в предложении в китайском языке.<br />

***


26 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

In this article the passive voice sentence in Chinese is explained from many sides.<br />

М. У. Алсабеков<br />

ИСЛАМСКИЕ ИДЕИ И МОТИВЫ В УСТНОМ ТВОРЧЕСТВЕ КАЗАХОВ<br />

Казахская духовная культура уже более<br />

тысячи лет, т.е. со времени утверждения<br />

ислама на южных границах современной<br />

территории Казахстана в VIII-IX веках н.э., а<br />

затем и по всей Великой Степи, является<br />

частью общемусульманской культуры.<br />

Средневековая казахская литература (Махмуд<br />

Кашгари, Юсуф Баласагуни, Мухаммед-<br />

Хайдар Дулати и др.) - богатейшее устное<br />

поэтическое творчество: эпические сказания,<br />

легенды, дастаны и хикая большей частью<br />

восходят к книжным арабо-мусульманским<br />

истокам, поэтому преобладание в казахском<br />

религиозном фольклоре арабо-мусульманской<br />

лексики вполне закономерное явление.<br />

Персонажи казахского фольклора<br />

религиозного содержания – это чаще всего или<br />

прямые заимствования (переводы) из арабомусульманской<br />

литературы, или их свободные<br />

переложения, экстраполированные и<br />

интерполированные варианты (переделка,<br />

национальная адаптация), или<br />

трансформированные образы, адаптированные<br />

к местным реалиям и смешанные с исконными<br />

тюрко-казахскими легендами. Говоря одним<br />

словом – это продукт книжной арабоперсидской<br />

культуры и литературы, которая<br />

проникла в Казахстан вместе с исламом,<br />

вместе с арабской письмен-ностью, вместе с<br />

арабским и персидским языками. Даже широко<br />

известные средневековые эпические<br />

произведения со временем приобрели под<br />

влиянием ислама своеобразный<br />

мусульманский дух. Так выдающийся<br />

казахский эпос «Кыз Жибек» в одном из<br />

казахских изданий XIX в. начинается со слов<br />

«На дороге в Мекку было в древности 7 рек,<br />

впадающих в Черное море. На берегу этого<br />

моря жил народ Джюз-Джагалбайлы, из<br />

которого происходил некий Базарбай,<br />

обладавший несметным богатством» /1/.<br />

В устно-поэтическом творчестве казахов<br />

досоветского периода исламские идеи и<br />

мотивы занимают преобладающее место.<br />

Казахская устная фольклорная традиция<br />

включает множество разнообразных в<br />

жанровом отношении сочинений (кисса,<br />

дастаны – романические и новеллистические,<br />

хикая, байты), в основе которых лежат сюжеты<br />

и мотивы известных мусульманских легенд и<br />

сказаний, а также коранических текстов,<br />

посвященных жизнеописанию Мухаммада, его<br />

последователей и сподвижников, описанию<br />

различных событий из истории<br />

распространения ислама, в частности,<br />

религиозных походов, прославляющих<br />

мусульманство и его победы на пути<br />

утверждения ислама.<br />

Среди коранических персонажей, сюжетов<br />

и тем одним из самых популярных у<br />

мусульман стал пророческий ряд, который в<br />

исламе достигает сто двадцать четыре тысяч<br />

имен. Их количество в хадисах и богословской<br />

литературе варьируется, сто двадцать четыре<br />

тысяч. Коранические сюжеты и образы,<br />

составляющие содержание духовной<br />

литературы мусульман, можно подразделить<br />

как до прихода Мухаммада Посланника<br />

Аллаха (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!) аравийские и библейские (Зул-<br />

Карнайн, в литературной интерпретации<br />

Искандер, то есть Александр Македонский и<br />

Йусуф/Иосиф) и собственно коранические,<br />

используемые в религиозных сочинениях и в<br />

светских текстах.<br />

Множество коранических образов<br />

вовлекается в процесс метафоризации,<br />

импульсом чему являлась метафоричность<br />

изложения в самих коранических сурах.<br />

Помимо метафор, в художественную органику<br />

мусульманских культур входят и абстрактные<br />

понятия, которые подвергаются символизации,<br />

например, числа. Так, символика числа семь, а<br />

также его производных (70) утверждаемая<br />

Кораном, в мусульманской традиции, в<br />

частности в фольклоре и письменной<br />

литературе, имеет самое широкое применение.<br />

Например, в “Кисса-и хазрет Расулнын<br />

ми’раджка конак болганы” (Повествование о<br />

том, как Посланник Аллаха (Да благословит<br />

его Аллах и приветствует!), в качестве гостя<br />

посетил небо), заключительной главе, стр. 23-<br />

24, автор брошюры Юсуф-бек-ходжа просит<br />

помощи и силы для людей у Господа, Бога<br />

Единого, Вечного, Начала и Конца всего<br />

сущего, Сотворившего из ничего сей мир со<br />

всеми его хорошими и дурными сторонами,<br />

Сотворившего горы и камни, источники и<br />

моря, пустыни и луга и 72 рода всяких плодов,<br />

луну, солнце, планеты и звезды, 7 дней и 7<br />

ночей, воды и суши, небо и землю и все<br />

прочее. В дастане о Каhармане говорится о<br />

том, что он «родится, пери (джинны) знали за<br />

70 лет вперед, ибо сказано было им свыше…<br />

роды продолжались 70 лет,… когда 70 женщин<br />

пошли купать богатыря, стал выслеживать его<br />

джинн…, достигши 7 летнего возраста,<br />

Каhарман стал спрашивать джиннов о своем


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 27<br />

происхождении и, «джинны выставляли<br />

против него и богатырей, и чудовищ с 70<br />

головами». Число «семь» проникает в богословскую<br />

мысль — в хадисы и тафсиры, где<br />

употребляется необычная метафора «семь<br />

невест» или «семь красавиц»,<br />

распространяемая коммен-таторами на суры<br />

Корана с 40 по 46, каждая из которых<br />

начинается с арабских букв «ха-мим». Эти<br />

суры, связанные единством смысла, образуют<br />

блок, называемый комментаторами «сердцем»<br />

Корана. Мотив чудесного рождения, смерти и<br />

воскрешения после молитвы, разрабатывается<br />

в целом ряде произведений. Так, в дастане<br />

“Кисса-и Хамра Хосрау падша” (Казань. 1881,<br />

1898), рассказывается о царе Хосрау,<br />

управлявшем Египтом и горевавшем от того,<br />

что у него не было ни сына ни дочери. «Чтобы<br />

посмеяться над его бесчадием, египтяне<br />

собрались в одно место и пригласили туда-же<br />

царя. Тут царь награждал всех: имевшему<br />

сына, дарил коня, а имевшему дочь – халат,<br />

говоря, что нет места тому, кто не имеет сына,<br />

и радости тому, кто не имеет дочери.<br />

Присутствовавший тут слуга заметил ему, что<br />

горевать от бездетности не следует, ибо такова<br />

воля Божия, и что были бездетны и разные<br />

святые; как, например, Пророк Иса, (Мир<br />

ему!). Касим велел жениться, и царь сверх<br />

жен, которых имел, взял 40 девиц, но и эти<br />

жены не наградили его ничем. Тогда он<br />

приказал изготовить ему запас. Когда все было<br />

готово, он развелся со своими женамидевицами<br />

и отправился странствовать по миру.<br />

Однажды явился к нему во сне в образе<br />

белобородого старца Пророк Хизр (Илия)<br />

(Мир ему!), к которому царь и обратился с<br />

мольбами о даровании дитяти; такие же<br />

мольбы о заступничестве он возносил во сне и<br />

к Али (Да будет доволен им Аллах!), зятю<br />

Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!). Оба обещали милость Божию,<br />

и, действительно, он от старшей царицы<br />

получил двух сыновей, а от младшей одного<br />

сына и одну дочь. Одного из сыновей старшей<br />

царицы он назвал Зубейр, сына младшей<br />

царицы – Гемра и дочь – Гюль-Джамиля. В<br />

честь родившихся царь устроил роскошный<br />

пир. Когда царевичу Гемра пошел от роду 14-й<br />

год, царь в сопровождении вышеупомя-нутого<br />

слуги Касима отправил его с одним из братьев<br />

в путешествие по свету, дав ему на путевые<br />

издержки 40 верблюдов золота и серебра и<br />

одного верблюда драгоценных камнев. Братья<br />

простились с родителями и тронулись в путь.<br />

Дорогою Гемра посетил город Чин-Мачин и<br />

радачею хлеба и денег облагодетельствовал<br />

живших там мусуль-ман, потом он тронулся в<br />

обратный путь и дорогою умер, но по молитве<br />

облагодетельстовованных воскрес. О смерти<br />

его и воскресении донес царю один мулла.<br />

Царь однажды влюбился во сне в какого-то<br />

дивного соловья и, проснув-шись, хотел во что<br />

бы то ни стало достать его. Два его старшие<br />

сына, желая утешить отца, отправились в<br />

поиски; вслед за ними поехал и Гемра.<br />

Успешнее всех действовал Гемра, хотя на<br />

каждом шагу ему угрожала опасность. Гемра<br />

удовлетворил желание отца и унаследовал<br />

престол» /2/.<br />

Переработкой и переложением сочинений<br />

религиозной тематики (дастанов) на казахский<br />

язык занимались многие казахские акыны. Так,<br />

например, книга «Мухаммед – Ханафия»<br />

(1882, 1908, 1910, 1913, 1914) состоит из<br />

стихов, повествующих о сыне святого халифа<br />

Али Мухаммаде – Ханафии, сразившегося с<br />

царем Табутом. Их перевел с персидского<br />

языка и обработал для печати Доса Тлегенов.<br />

О царе Аждаре, жившем во времена<br />

четвертого халифа Али (Да будет доволен им<br />

Аллах!), рассказывается в книге «Кисса – и<br />

Малик – Аждар». Сочинение было записано и<br />

обработано для печати А. Яушевым со слов<br />

акына Сыздыка и издано в 1908 и 1915 гг.<br />

Времени Пророка Мухаммада (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

посвящена книга Меннана Турганбаева<br />

«Пайгамбар заманы», изданная Халжаном<br />

Конратбаевым в Оренбурге (1915, 3000 экз.). О<br />

мудростях чагар-яров – сподвижниках<br />

Магомета (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!) повествуется в книге М.<br />

Тыныштыкулы «Ушбу» (1901).<br />

Жизнеописанию исламских халифов<br />

посвящена историческая поэма «Умми Халид»<br />

(«Мать Халида»). Это - «Повесть в стихах о<br />

событиях времени халифа Моовии». Сост.<br />

Р.Б., переводчик Д.Ш. Издание братьев<br />

Каримовых /3/.<br />

Несколько религиозных дастанов вышли в<br />

переводах, переложениях и обработке Ж.<br />

Шайхисламова. В одиннад-цати изданиях<br />

вышло «Повествование о восхождении<br />

Пророка Мухаммада (Да благословит его<br />

Аллах и приветствует!) на небо и его<br />

кончине», «Кисса – и анхазрет – и Расулнин<br />

мигражга конак болганы» (Повествование о<br />

том, как Посланник Аллаха (Да благословит<br />

его Аллах и приветствует!) в качестве гостя<br />

посетил небо).<br />

На заглавном листе сказано, что эта<br />

брошюра написана 1895 г. 5 июня, или 24<br />

числа месяца Зуль-хидже. На с. 2-13 говорится<br />

о путешествии Мухаммада (Да благословит<br />

его Аллах и приветствует!) на небо, с. 13-23 –<br />

о кончине его, и с. 23-24 – наставление автора.<br />

Мухаммада (Да благословит его Аллах


28 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

приветствует!) привезли в Байтуль-Макдис на<br />

Бораке (в тексте: Форак), у которого грив был<br />

из золота, глаза из жемчуга, а копыта из<br />

чистого серебра. Это животное мигом могло<br />

пролетать расстояние 500-летнее. Пахло это<br />

животное мускусом. Это животное, прежде<br />

чем принять на себя Мухаммада (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!),<br />

преклонило перед ним колена и сказало ему<br />

приветствие. Когда Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

садился верхом на это животное, архангел<br />

Джабраил (Гавриил),(Мир ему!), держал за<br />

повод, а архангел Микаиль (Михаил) (Мир<br />

ему!), поддерживал ему стремена, ´Азраиль<br />

(Мир ему!) подсаживал его под мышки и<br />

Исрафиль (Мир ему!) под ноги. Когда<br />

Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!) вознесли на небо, Джабраиль<br />

(Мир ему!) был справа, Микаиль (Мир ему!)<br />

слева, а спереди Исрафиль (Мир ему!) и сзади<br />

´Азраиль (Мир ему!). Ему встретилось четыре<br />

напитка: вино, мед, молоко и сахар, но он<br />

выпил только последние два, а на первые два<br />

даже не посмотрел. Затем ему было<br />

предложено четыре халата: красный, желтый,<br />

зеленый и белый, но он надел только<br />

последние два. Затем он попал в самую<br />

крайнюю мечеть (Иерусалимский храм), где<br />

его встретили 124 тысячи прежних Пророков<br />

(Мир им!), которые выбрали его своим<br />

имамом во время молитвы. Потом Мухаммад<br />

(Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!), оставив Борака, отправился с<br />

Джабраилем (Мир ему!) на небо, состоящее из<br />

7 слоев. В третьем слое неба был самый<br />

верхний пункт видимого небесного свода. На<br />

четвертом небе Мухаммад (Да благословит<br />

его Аллах и приветствует!) виделся с Яхъей и<br />

Исой (Иисус, мир им!). На пятом небе он<br />

виделся с праотцом Адамом, Юсуфом (Иосиф)<br />

и Идрисом (Енох), (Мир им!). На шестом небе<br />

он виделся с Мусой (Моисей), (Мир ему!), тутже<br />

видел ангелов, не имевших туловищ. На<br />

седьмом небе находился Престол Божий и<br />

дерево лотос. С седьмого неба к Престолу<br />

Божию Мухаммада (Да благословит его<br />

Аллах и приветствует!) вознесься Джабраил<br />

(Мир ему!) потом Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

представился Богу и сказал Ему<br />

приветственные слова, а Всевышний сказал:<br />

«Салам». С тех пор и пошел обычай<br />

приветствия «саламом». Тут от Бога<br />

Мухаммад (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!) получил узаконение молитвы<br />

(намаз), поста, пилигримства и милостыни,<br />

тут-же он выпросил у Бога и прощение своим<br />

последователям. Во время вознесения<br />

Мухаммад (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!) осмотрел ад, пламя которого<br />

распространяется на 1000 лет пути. Ад состоял<br />

из 7 врат. Некоторые горят, имея разорванные<br />

губы; у некоторых языки выдернуты сквозь<br />

затылки. В то время Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

увидел и своих родителей.<br />

Отсюда Мухаммад (Да благословит его<br />

Аллах и приветствует!) опять отправился на<br />

небо, где видел дев чернооких, украшенных<br />

жемчугом и кораллами. Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

попросил Бога о своих родителях, и Бог<br />

простил их. Когда Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

вернулся на землю, то Абу-Джахль стал<br />

уверять народ, что Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

говорит ложь, так как он дескать на небе вовсе<br />

не был. Четыре сподвижника Мухаммада (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!) (т.е.<br />

4 халифа) стали подтверждать неверующих в<br />

чудесное путешествие его на небо и укрепили<br />

Ислам. Далее, на стр. 14, рассказывается, что<br />

Джабраиль (Мир ему!) пришел к Мухаммаду<br />

(Да благословит его Аллах и приветствует!)<br />

и передал ему от Бога приветствие «Салам» и<br />

слова: «В этом бренном мире не оставайся<br />

долго! Пора уже отдохнуть от забот и трудов и<br />

переселиться в лучший мир!». Слушаясь<br />

приглашения Божия, Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

ушел из мира на 63-м (лунном) году от роду.<br />

Его четыре халифа видели сны, предвещавшие<br />

что-то недоброе. Это недоброе и оказалась<br />

кончина Мухаммада (Да благословит его<br />

Аллах и приветствует!). У Абубакра (Да будет<br />

доволен им Аллах!) во сне свалился с плеча<br />

плащ, у 'Омара (Да будет доволен им Аллах!) с<br />

руки спал перстень, упал на землю, распался<br />

на две части и исчез, у 'Османа (Да будет<br />

доволен им Аллах!) упал из рук Священный<br />

Коран и разлетелся по листам, у 'Али (Да<br />

будет доволен им Аллах!) свалилась сама<br />

собою на землю броня. Видела сон и Фатима<br />

(Да будет доволен ею Аллах!) – дочь<br />

Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!): с нее упал стеганный халат,<br />

отделившись от воротника. Сон видел и Хасан,<br />

(Да будет доволен им Аллах!) внук<br />

Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!) сын Фатимы и Али (Да будет<br />

доволен ими Аллах!): у него на голове не<br />

оказалось шапки, а на ногах галош. Хусейн,<br />

брат Хасана, (Да будет доволен ими Аллах!)<br />

видел такой сон: Пророк Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

сидел на одном великолепном троне и вдруг


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 29<br />

исчез. Перед смертью Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!)<br />

завещал халифам распространение веры в<br />

единого Бога.<br />

Исторические персонажи халифов –<br />

сподвижников и последователей Мухаммада<br />

(Да благословит его Аллах и приветствует!)<br />

(Абубакра, Омара, Османа, Али (Да будет<br />

доволен ими Аллах!) присутствует в<br />

различных казахских фольклорных<br />

сочинениях. Кроме дастанов, созданных на<br />

основе реальных событий из жизни исламских<br />

халифов и сподвижников Пророка Мухаммада<br />

(Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!), часто встречаются сочинения,<br />

содержание которых является сказочным по<br />

существу, но основным мотивом этих<br />

сочинений является прославление ислама и<br />

восхваление победоносных завоеваний<br />

мусульман. Многие сочинения носят, как уже<br />

отмечалось, мифический характер, обрастают<br />

всевозможными легендами, мистическими<br />

явлениями, как, например, в книге «Кесик бас<br />

китабы». В книге рассказывается о халифе<br />

Али, (Да будет доволен им Аллах!)<br />

царствовавшем в 656-660 гг., как он,<br />

спустившись в подземное царство через один<br />

колодец, высвободил оттуда плененных злыми<br />

духами 500 мусульман с их женами. И затем, с<br />

помощью божьей, возвратил туловище и все<br />

остальные части тела «отрезанной голове»<br />

одного богатыря, сражавшегося с дивом,<br />

который отрезал ему голову. Рассказ о<br />

четвертом халифе Али (Да будет доволен им<br />

Аллах!), который попал в рабство, а затем<br />

совершил многочисленные подвиги по<br />

уничтожению «неверных» в стране<br />

Берберского царя, а также о том, как Али (Да<br />

будет доволен им Аллах!) наставил на путь<br />

истинный одного скупого богача, не<br />

подавшего милостыню мусульманам, и о том,<br />

в чем состоит истинная вера, вера в единого<br />

Бога, вошли в книгу «Кисса – и хазрет – и<br />

Галий». Кроме того, в книгу вошли и<br />

наставления самого сочинителя казахской<br />

версии легенды – Ж. Шайхисламова. О том,<br />

как халиф Али (Да будет доволен им Аллах!)<br />

обратил в ислам дочь Самаркандского царя<br />

Даригу повествуется в «Кисса-и Шах Зенда»<br />

(Казань. 1899). Сюжет дастана построен на<br />

рассказе о Дариге, дочери Самаркандского<br />

царя Кытрана. По смерти отца она вступила на<br />

престол и объявила, что желала бы выйти<br />

замуж. Со всех концов земли устремились к<br />

ней богатыри, но все погибали в борьбе с нею;<br />

она убила и одного подземного обитателя,<br />

вышиною с минарет, приехавшего к ней на<br />

слоне. Пожелал вступить с нею в борьбу и Али<br />

(Да будет доволен им Аллах!), зять<br />

Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />

приветствует!). Отговаривали его от этой<br />

неравной борьбы многие, и сам тесть его. Али<br />

(Да будет доволен им Аллах!) приехал в<br />

Самарканд и, узнав от одной старухи, где<br />

условлено приходить богатырям, желающим<br />

бороться с Даригой, пошел туда. Увидав его с<br />

башни, она отправила к нему человека узнать,<br />

кто он такой, но посланник испугался и ничего<br />

не спросив, вернулся к Дариге. Тогда царица<br />

отправилась сама и вступила в борьбу.<br />

Сначала боролись, сидя на лошадях, а потом<br />

пешие. Борьба длилась 15 суток и затем на<br />

время приостановились. Али (Да будет<br />

доволен им Аллах!) отправился совершить<br />

молитву, а Дарига есть и спать. Али (Да будет<br />

доволен им Аллах!) подкрепившись молитвою,<br />

а Дарига пищей и сном, вновь вступили в<br />

борьбу. Дарига была побеждена и приняла<br />

ислам, а потом вышла за Али (Да будет<br />

доволен им Аллах!) замуж. Сделавшись<br />

мусульман-кой, она построила мечеть. Али (Да<br />

будет доволен им Аллах!), призывая народ к<br />

единобожию, пробыл в Самарканде шесть<br />

месяцев, потом отправился домой в<br />

Лучезарную Медину. После его отъезда у него<br />

в Самарканде родился сын, которого нарекли<br />

Шах-Зендэ и который унаследовал от<br />

родителей неимоверную силу. Подростком<br />

Шах-Зендэ пожелал узнать, кто его родитель, и<br />

увидеть его. Дарига сообщила ему все, и Шах-<br />

Зендэ отправился в Лучезарную Медину,<br />

сопутствуемый благопожеланиями матери. На<br />

дороге встретился ему в виде белобородого<br />

старца Пророк Хизр (Мир ему!) и указал ему<br />

дорогу, ведущую к Лучезарной Медине. В<br />

Лучезарной Медине Шах-Зендэ стал бороться<br />

с детьми и поборол всех, в том числе Хасана и<br />

Хусейна (Да будет доволен ими Аллах!). Не<br />

узнавши своего отца Алия (Да будет доволен<br />

им Аллах!), он стал бороться и с ним, а узнав,<br />

от стыда убежал в горы и на веки скрылся в<br />

одной пещере, из которой выйдет только при<br />

кончине мира /4/.<br />

В 1897 г. братья Каримовы выпустили<br />

небольшую брошюру Г. Махмудуглы,<br />

повествующую о Пророке Адаме (Мир ему!) -<br />

«Кисса – и Адам». В мусульманской<br />

мифологии Адам (Мир ему!) считается<br />

первочеловеком. По одной из версий<br />

Священного Корана, Всевышний Аллах создал<br />

Адама (Мир ему!) из глины, по другой – из<br />

праха земного. Коранические сюжеты,<br />

связанные с Адамом (Мир ему!), получили<br />

широкое развитие в мусульманских преданиях.<br />

Мусульманская традиция включает Адама<br />

(Мир ему!) в число пророков (Мир им!), среди<br />

которых он был первым, а Мухаммад (Да<br />

благословит его Аллах и приветствует!) –


30 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

последним. На эту тему на казахском языке<br />

была издана еще одна книга. Известно, что<br />

книга вышла в типографии «Каримов-<br />

Хусаинов и К» в Оренбурге объемом 24<br />

страницы, а также русский перевод ее заглавия<br />

«Древо (родословная) Адама» (Мир ему!).<br />

За основу религиозного дастана,<br />

написанного и изданного Шади торе<br />

Жангировым в Ташкенте под заглавием<br />

«Каруннын жер жуткан уакигасы»<br />

(«Повествование о том, как земля поглотила<br />

Каруна»), взят коранический рассказ о богатом<br />

скупце Каруне (библейский Корей). (29:39;<br />

40:24). Образ Каруна в мусульманской<br />

мифологии отождествляется с Фирауном и<br />

Хаманом, тех, кто в своем мирском<br />

благополучии бросал вызов Всевышнему<br />

Аллаху. Карун является врагом и<br />

притеснителем Пророка Мусы (Мир ему!).<br />

Хотя согласно Писанию, Карун был из народа<br />

Пророка Мусы (Мир ему!) (28:76). В<br />

литературе преобладает мнение, что Карун<br />

был двоюродным братом Пророка Мусы, (Мир<br />

ему!) сыном его дяди Йасхура (библейский<br />

Ицгар) по отцовской линии. Карун<br />

злочинствовал против Пророка Мусы, (Мир<br />

ему!) похваляясь своими сокровищами,<br />

которые были столь велики, что «ключи его<br />

отягчали толпу, обладающую силой».<br />

Сокровища Каруна вызывали зависть у других<br />

людей и, чтобы показать ничтожность земных<br />

благ в сравнении с небесными, которые надо<br />

заслужить благочестием и щедростью,<br />

Всевышний Аллах заставил землю поглотить<br />

Каруна и его жилище. «И не оказалось у него<br />

толпы, которая защитила бы его от Аллаха. И<br />

не оказался он получающим помощь» (28:81).<br />

***<br />

1. Деятель. - 1900. - № 11. - с. 540-543.<br />

2. Деятель, 1899, № 12, с.563-564<br />

3. НАРТ, фонд 420, оп. 1, д. 255, л. 136<br />

4. Деятель. 1900. № 11, с. 540-543.<br />

***<br />

Мақалада қазақ фольклорындағы діни<br />

тақырыптағы шығармалардың сюжеттері мен<br />

мотивтерінің таралуымен, қазақ ауыз әдебиетіне<br />

мұсылманшылық шығармалардың ену тарихы<br />

қарастырылған.<br />

***<br />

The article traces the history of incorporation and<br />

existence of Kazakh folklore motifs and themes of the<br />

Muslim subjects about the Prophet Muhammad (May God<br />

bless him and welcomes) and his Companions (May Allah<br />

pleased with them) other stories and themes of religious<br />

subjects.<br />

А.К. Анипина<br />

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ « 了 » СУФФИКСІ МЕН МОДАЛЬДІ КӨМЕКШІ СӨЗ « 了 »-ДІҢ<br />

ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ<br />

Қытай тілінде сөйлемде істің қай шақта<br />

тұрғанын білу үшін көмекші сөздер<br />

қолданылады. « 了 » көмекші сөзі етістіктен<br />

кейін суффикс ретінде колданылады, сөйлем<br />

соңында модальді көмекші сөз ретінде<br />

қолданылады. Көмекші сөз « 了 » етістіктен<br />

кейін қойылса, істің өткен шақта болғанын<br />

білдіреді. Мысалы: 他 们 都 来 吗 ?<br />

他 们 都 来 了 吗 ?<br />

Олардың бәрі келе ме? Олардың бәрі келді<br />

ме?<br />

他 们 都 来 。 他 们 都 来 了 。<br />

Олардың бәрі келеді. Олардың бәрі келді.<br />

你 看 几 本 杂 志 ? 你 看 了 几 本 杂 志 ?<br />

Сен қанша журнал оқисың? Сен қанша<br />

журнал оқыдың?<br />

我 看 三 本 杂 志 。 看 了 三 本 杂 志 。<br />

Мен үш журнал оқимын. Мен үш журнал<br />

оқыдым.<br />

Көмекші сөз « 了 » сөйлемнің соңында келсе,<br />

істің өзгергендігін немесе болашақта<br />

өзгеретіндігін білдіреді.<br />

Мысалы:<br />

我 想 去 日 本 留 学 了 。<br />

Мен Жапонияға барып оқығым келеді.<br />

Етістіктен кейін « 了 » суффиксі келеді,<br />

бұндай жағдайда сөйлем өткен шақта<br />

аударылады. Бірақ, сөйлемде іс-қимылдың<br />

өткен шақта болғанын көрсету үшін, барлық<br />

жағдайда етістіктен кейін « 了 » суффиксі<br />

қойылмайды. Іс-қимыл қайталанып келсе<br />

немесе сөйлемде уақытты білдіретін сөз болса<br />

« 了 » суффиксін қолданбауға болады.<br />

Мысалы: 以 前 他 常 常 来 看 我 。<br />

Бұрын ол мені көруге жиі келетін.<br />

去 年 他 在 学 生 宿 舍 住 。<br />

Өткен жылы ол студенттер жатақханасында<br />

тұрды.<br />

Екіншіден, іс-қимыл болашақта болатынын<br />

білдірсе немесе екінші іс-қимыл басталмай<br />

жатып бітсе, осындай жағдайда келер шақта<br />

бірінші бітетін іс-қимылдан кейін « 了 »<br />

суффиксі қойылады.<br />

Мысалы: 天 晚 上 我 吃 了 饭 看 电 视 。<br />

Ертең мен тамақ ішіп болған соң кино<br />

көремін.<br />

Өткен шақта болған іс-қимылдың болымсыз


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 31<br />

түрі « 没 有 » үстеуінің қолданылуымен жүзеге<br />

асырылады, « 不 » қолданылмайды. Бұл<br />

жағдайда « 了 » суффиксі қолданылмайды.<br />

Мысалы: 他 们 没 有 来 。 我 没 看 杂 志 。<br />

Олар келмеді. Мен журнал оқымадым.<br />

Іс-қимылдың болашақта бітетінін көрсету<br />

үшін 要 , 就 要 , 得 , 该 , 可 以 үстеулерімен<br />

қатар сөйлем соңында « 了 » модальді көмекші<br />

сөзі қойылады.<br />

Мысалы: 明 天 就 要 开 学 了 。Ертең сабақ<br />

басталады.<br />

要 下 雨 了 。Жаңбыр жауайын деп тұр.<br />

我 该 回 家 了 。 Мен үйге қайтамын.<br />

他 的 姐 姐 快 要 结 婚 了 . Оның әпкесі тұрмысқа<br />

шығайын деп жатыр.<br />

Көңіл бөлетін жағдай, уақытты білдіретін<br />

толықтауыш 快 , 快 要 алдына қойылмайды,<br />

要 , 就 要 , 得 , 该 , 可 以 алдына қоюға<br />

болады.<br />

明 天 我 姐 姐 快 要 结 婚 了 。×<br />

下 个 月 我 快 去 中 国 留 学 了 。×<br />

你 别 走 , 九 点 就 要 开 学 了 。٧<br />

现 在 你 可 以 回 家 了 。 ٧<br />

« 了 » модальді көмекші сөзі іс-қимыл мен<br />

жағдайдың болып кеткенін білдіреді.<br />

Төмендегі екі диалогты салыстырайық:<br />

你 去 哪 儿 ? 你 去 哪 儿 了 ?<br />

Сен қайда барасың? Сен қайда бардың?<br />

我 去 商 店 。 我 去 商 店 了 。<br />

Мен магазинге барамын. Мен магазинге<br />

бардым.<br />

你 买 什 么 ? 你 买 什 么 了 ?<br />

Не сатып аласың? Не сатып алдың?<br />

买 牛 奶 。 买 了 牛 奶 。<br />

Сүт сатып аламын. Сүт сатып алдым.<br />

Екінші бағандағы сөйлемдерден ісқимылдың<br />

өткен шақта болғанын білуге<br />

болады.<br />

« 了 » модальді көмекші сөзі зат есім мен<br />

сын есімнен кейін келсе, істің болып жатқанын<br />

немесе болашақта болатынын көрсетеді.<br />

Мысалы: 春 天 了 。( 已 经 是 春 天 了 )Көктем<br />

келді.<br />

了 , 还 这 么 没 礼 貌 。( 已 经 是 大 学 生 了 )<br />

Студент болды, бірақ әлі мәдениетті емес.<br />

快 春 天 了 , 该 放 假 了 。( 快 到 春 天 了 )<br />

Көктем келіп қалды, каникулға шығу керек.<br />

半 个 月 了 , 还 没 有 他 的 回 答 。<br />

Жарты жыл өтті, бірақ әлі одан хабар жоқ.<br />

四 十 岁 了 , 怎 么 还 像 个 孩 子 一 样 。<br />

Қырыққа толды, бірақ әлі бала секілді.<br />

« 了 » модальді көмекші сөзі сын есімнен<br />

кейін келсе, өзгерістің болғанын немесе жаңа<br />

жағдай туындағанын білдіреді. Мысалы:<br />

他 的 头 发 白 了 许 多 。 Оның шашы ағарып<br />

кетті.<br />

人 老 了 , 身 体 差 了 。Қартайдым,<br />

денсаулығым да жақсы емес.<br />

孩 子 大 了 , 母 亲 也 就 轻 松 多 了 。 Бала өсті,<br />

анасының қолы ұзарды.<br />

Модальді көмекші сөз « 了 » айтушының бір<br />

жағдайды анықтап көрсеткісі келген жағдайда<br />

да қолданылады. Мысалы:<br />

老 师 , 您 走 了 ?Оқытушы, Сіз кетіп<br />

барасыз ба?<br />

Көмекші сөз « 了 » мен модальді көмекші сөз<br />

« 了 » омоним болып табылады. Екі көмекші<br />

сөзді қалай ажыратуға болады?<br />

1. Баяндауыш етістік арқылы емес, сан есім,<br />

сын есім, зат есім, морфема арқылы жасалса,<br />

модальді мағынаны білдіреді, іс-қимылдың<br />

біткенін білдірмейді. Мысалы:<br />

他 好 了 。 Ол жақсы болып қалды.<br />

她 25 岁 了 。 Ол 25-ке толды.<br />

她 是 老 人 了 。 Ол қартайды.<br />

2. Баяндауыш іс- қимылды білдірмейтін<br />

етістіктер арқылы жасалса да модальді<br />

мағынаны білдіреді.<br />

他 会 说 中 国 话 了 。<br />

Ол қытайша сөйлей алады.<br />

3. Баяндауыш толықтауыш арқылы берілсе,<br />

модальді мағына иеленеді.<br />

他 吃 饭 了 没 有 ?<br />

Ол тамағын ішіп болды ма? /1(139б.)/<br />

Егер сөйлемде бірнеше етістік берілсе, « 了 »<br />

суффиксі соңғы етістіктен кейін қойылады.<br />

我 们 听 取 和 讨 论 了 他 做 的 报 告 。<br />

Біз оның жазған докладын тыңдап,<br />

талқыладық.<br />

Осындай түр кейде істің болашақта бітуін<br />

білдіреді. Болашақта бір істің бітуі екінші істің<br />

бітуіне байланысты болса, бірінші етістіктен<br />

кейін « 了 » суффиксі қойылады /2(27б.)/<br />

他 明 天 来 了 , 我 也 就 来 。<br />

Егер ол ертең келсе, мен де келемін.<br />

吃 过 了 饭 , 你 一 定 来 。<br />

Тамақ ішіп болған соң, міндетті түрде кел.<br />

« 了 » суффиксі болымсыз түрде<br />

қолданылмайды.<br />

Модальді көмекші сөз « 了 » көбінесе<br />

адамның көңіл-күйін білдіреді. Мысалы:<br />

啊 , 张 同 志 , 你 也 来 了 !<br />

А, Чжан мырза, сен де келдің бе! (таңырқау)<br />

/3, 125/<br />

Жәй сөйлемде екі « 了 »-ді қатар қолдануға<br />

болады. Бұндай жағдай толықтауыш алдынан<br />

анықтауыш келмеген жағдайда болады.<br />

Салыстырайық:<br />

1. 你 吃 饭 了 吗 ? 我 吃 饭 了 。 Мен тамақ<br />

іштім.<br />

2. 请 在 这 儿 吃 饭 。 谢 谢 , 我 吃 了 饭 了 。


32 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

Мен тамақ ішіп болдым.<br />

« 了 » суффиксінің қолданылуы:<br />

1. Егер толықтауыш алдынан анықтауыш<br />

келсе, ол анықтауыш сан есім мен мөлшер сөз<br />

иеленген жағдайда:<br />

我 喝 了 一 杯 葡 萄 酒 。<br />

我 买 了 很 多 中 文 杂 志 。<br />

他 参 观 了 我 们 的 宿 舍 。<br />

2. толықтауыштан кейін 就 келсе:<br />

明 天 我 吃 了 饭 就 去 看 足 球 赛 。<br />

我 参 观 了 工 厂 就 回 家 了 。<br />

3. толықтауыштан кейін 了 модальді<br />

көмекші сөзі келсе:<br />

他 吃 了 饭 了 。<br />

我 看 了 电 影 了 。<br />

4. етістікті баяндауыш алдынан<br />

пысықтауыш келсе:<br />

他 在 机 场 给 他 们 照 了 照 片 。<br />

昨 天 他 跟 我 们 一 起 看 了 电 影 。<br />

ЕСКЕРТУ:<br />

1.белгілі бір іс-қимылды білдірмейтін<br />

етістіктерден кейін 是 , 在 , 象 , 让 , 有<br />

қойылмайды.<br />

2.сөйлемде бірнеше етістік болса, 了 суффиксі<br />

соңғы етістіктен кейін қойылады<br />

Мысалы: 他 去 商 店 买 了 一 双 冰 鞋 。 Ол<br />

дүкенге коньки сатып алу үшін барды.<br />

3.бір буынды етістіктер қайталанып<br />

келгенде, ортасына 了 суффиксі қойылады.<br />

Мысалы: 她 尝 了 尝 茅 台 酒 。Ол Маотай<br />

арағының дәмін татып көрді /4 (328-330 б.)//<br />

***<br />

1. А.А.Драгунов «Исследование по грамматике<br />

современного китайского языка»<br />

2. В.И.Горелов «Грамматика китайского языка»<br />

3. О.М. Готлиб «Практическая грамматика<br />

современного китайского языка»<br />

4. А.Ф.Кондрашевский «Практический курс<br />

китайского языка», М., 2001 г.<br />

***<br />

Берілген мақалада 了 суффиксі мен модальді<br />

көмекші сөзі 了 -дің қолданылу ерекшеліктері<br />

қарастырылды.<br />

***<br />

In this article considered the difference of suffix 了<br />

with modal particle 了<br />

Ш.Ж. Арымбекова<br />

ҚЫТАЙ ПУБЛИЦИСТИКА ТІЛІНДЕГІ КОНСТРУКЦИЯЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ<br />

Публицистика тілі көркем әдебиет тілі мен<br />

ауызекі тілден ерекшеленеді. Қытай тілі<br />

аморфты тіл болғандықтан, оның грамматикасы<br />

басқа тілдердің грамматикасынан өзгеше.<br />

Соның ішінде сөйлемді байланыстырушы<br />

конструкциялар басты орын алады. Олар<br />

конструкцияның негізгі элементтері –<br />

бастауыш пен толықтауыштың типтік<br />

мағыналарын анықтап көрсетеді.<br />

Соңғы жылдары Қытай тез қарқынмен<br />

дамуда. Қазіргі Қытайды жақсы танып-білу<br />

үшін қытай тілін оқитын студенттер Қытай<br />

жаңалықтарын жан-жақты оқып, сараптаулары<br />

қажет. Қытай тілінде газет-журналдарды оқу<br />

осы мақсаттың негізі болып табылады.<br />

Неліктен көптеген қытай тілін оқып жатқан<br />

деңгейлері жақсы студенттер қытай әдебиетін<br />

оқи алғанымен, қытай газетіндегі қарапайым<br />

жаңалық мақалалары мен күнделікті<br />

ақпараттарды түсіне алмайды? Қытай тілін<br />

үйренушілер үшін қытай газет-журналдарын<br />

оқу оңайға соқпайды. Өйткені, баспасөз, газет<br />

тілінде, мәдени контекстер, классикалық қытай<br />

тілі, дәстүрлі білім, қытай тіліндегі жаргондар,<br />

техника тілі, жаңа сөздер, ерекше айтылымдар,<br />

қытай тіліндегі идиомалар мен поэмалар<br />

қолданылады. Сондай-ақ жаңалықтар,<br />

ақпараттар өзгеше стильмен жазылады. Ал<br />

құрмалас сөйлемдер байланыстырушы<br />

конструкциялар арқылы жасалады. Сол үшін,<br />

студенттер құрмалас сөйлемдерді жақсы<br />

түсініп, дұрыс аудару үшін сөйлемде кездесетін<br />

конструкцияларға аса назар аударып, жақсы<br />

ажыратулары тиіс.<br />

Қытай тіліндегі сөйлемдерде жақтаулы<br />

конструкциялар жиі кездеседі. Мұндай<br />

конструкциялардың мәні – сөйлемдегі<br />

баяндауыш пен оның негізгі элементтері<br />

арқылы бейнеленген жағдайдың жүзеге<br />

асқанын немесе белгілі бір себептермен жүзеге<br />

аспағанын көрсетеді.<br />

在 …. 下 конструкциясы. 下 жұрнағынан<br />

кейін келетін конструкцияның негізгі сөзі<br />

ретінде көбінесе етістіктен жасалған зат<br />

есімдер қолданылады. Конструкция әдетте<br />

жұрнақты тіркеспен аударылады:<br />

在 …… 影 响 下 - ....-ң әсерімен<br />

在 …… 领 导 下 - ....-ң басшылығымен,<br />

басқаруымен<br />

在 ….. 支 持 下 - ....-ң қолдауымен<br />

在 …. 帮 助 下 - ....-ң көмегімен<br />

Кей жағдайда 在 … 下 конструкциясын қазақ<br />

тіліне жұрнақты тіркес арқылы аудару мүмкін


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 33<br />

емес. Өйткені қазақ тіліндегі етістіктен<br />

жасалған зат есімдер конструкциядағы<br />

жұрнақпен сәйкес келмейді, конструкцияны<br />

есімшемен аударып, оны бастауышқа бағыттау<br />

керек, бірақ ақпараттың мағынасы сақталады.<br />

在 党 的 教 育 下 , 我 们 终 于 克 服 了 思 想 上 的 阻<br />

力 和 工 作 上 的 困 难 .<br />

Партиямен тәрбиеленген біз, ақыр<br />

соңында, идеялық келеңсіздіктер мен<br />

жұмыстағы қиындықтардың бәрін жеңдік.<br />

Тағы мынадай мысалдар:<br />

在 …. 革 命 路 线 指 导 下 -<br />

революциялық бағытқа апаратын<br />

在 党 的 是 大 精 神 鼓 舞 下 - партияның<br />

10 съезімен шабыттанғандар<br />

Жалпы есім арқылы жасалған<br />

конструкцияны аудару мүмкіндігі бар, мысалы:<br />

жағдайында. Мұндай жалпы есім сөйлемде де<br />

қолданылуы мүмкін:<br />

在 这 种 新 形 势 … - осы жаңа жағдайда<br />

在 十 分 困 难 条 件 下 … – өте қиын жағдайда<br />

在 无 产 阶 级 专 政 条 件 下 - пролетариаттық<br />

диктатурасы жағдайында<br />

Кейде 在 жұрнағы түсіп қалады.<br />

在 …. 中 - конструкциясы. Бұл конструкция<br />

екі мағына береді. Бірінші жағдайда<br />

конструкция баяндауыш пен оның негізгі<br />

элементтері арқылы суреттелген жағдайға<br />

сәйкес келетін процесті көрсетеді. 中 жұрнағы<br />

алдында 过 程 «процесс» зат есімі тұруы<br />

мүмкін, ондай жағдайда 中 алдында етістіктен<br />

жасалған зат есім қолданылады.<br />

在 20 年 的 改 革 开 放 过 程 中 , 我 们 可 以 明 显 地<br />

发 现 …..<br />

20 жылдық реформа мен ашық есік<br />

саясаты барысында, біздің анық<br />

байқағанымыз....... .<br />

Екінші жағдайда 中 алдында кең мағынадағы<br />

мекенді білдіретін зат есім қолданылады.<br />

在 …. 社 会 中 - …қоғамында<br />

在 历 史 中 - ....тарихында<br />

在 … 结 构 中 - ....құрылымында<br />

在 … 概 念 中 - .....көзқараында (көзқарасы<br />

бойынша)<br />

在 这 种 铁 一 般 的 社 会 结 构 中 , 正 教 是 合 一 的 .<br />

Мұндай мықты (темірдей мықты) әлеуметтік<br />

құрылымда билік пен дін бір-бірімен<br />

байланыста.<br />

它 ( 人 权 ) 在 将 来 的 共 产<br />

主 义 社 会 中 则 能 为 全 民 所 完 全 享 有 .<br />

Болашақ коммунистік қоғамда<br />

адамдардың бәрі азаматтық құқықтарға<br />

толығымен ие бола алады.<br />

Кей жағдайда, 中 алдында тұрған зат есім<br />

мекеме, сала сияқты нақты мекен, орын<br />

мағынасына ие болса, онда 中 түсіп қалуы<br />

мүмкін. Мысалы, 到 1996<br />

年 底 , 在 江 苏 , 斯 奖 , 河 北 , 山 东 , 安 徽 等 省<br />

已 进 行 改 革 的 小 企 业 中 有 半 数 以 上 搞 的 是 “ 股<br />

份 合 作 制 ”.<br />

1996 ж. соңына қарай Цзянсу, Чжэцзян,<br />

Шандун, Аньхой т.б. провинциялардағы<br />

реформа жүргізілген ұсақ мекемелердің<br />

жартысынан көбісі кооперативті мекемелерге<br />

айналды.<br />

在 合 作 制 或 合 伙 制 企 业 … 可 以 采 取 劳 动 入 股<br />

分 红 的 办 法<br />

Кооперативті немесе артельді<br />

мекемелерде еңбекшілер акционерге айналып,<br />

пайданы бөліседі деген сияқты әдісті<br />

қолдануға болады.<br />

Бірінші сөйлемде 企 业 зат есімінен кейін<br />

中 қолданылады, ал екінші сөйлемде<br />

қолданылмайды.<br />

在 …. 中 在 конструкциясында кейде 在<br />

жұрнағы түсіп қалады.<br />

失 业 人 数 增 多 是 所 有 发 展 中 国 家 迈 向 现 代 化<br />

过 程 中 普 遍 存 在 的 现 象 , 并 非 中 国 特 点 .<br />

Жұмысшылар санының өсуі – бұл<br />

жаһандану процесіндегі бүкіл дамушы елдерде<br />

кездесетін құбылыс, ол тек Қытайға ғана тән<br />

емес.<br />

Келесі сөйлемдерде 在 жұрнағы 在 …. 中<br />

мен 在 …. 下 конструкцияларында<br />

қолданылмайды.<br />

总 之 , 市 场 问 题 是 新 形 势 下 , 开 放 改 革 , 发<br />

展 中 多 方 面 的 问 题 和 矛 盾 的 集 中 反 映 .<br />

Жалпы айтқанда, нарық проблемасы – ол<br />

реформа, ашылу және дамудың жаңа<br />

жағдайындағы жан-жақты мәселелер мен<br />

қарама-қайшылық көрінісі.<br />

在 …. 上 - конструкциясы. Бұл алдыңғы<br />

екі конструкцияға қарағанда сирек кездеседі, ол<br />

在 …. 中 конструкциясы сияқты кең<br />

мағынадағы орын, мекен мағынасын білдіреді.<br />

在 … 基 本 上 - базасында, негізінде<br />

在 … 问 题 上 - мәселесінде<br />

在 这 一 点 上 - бұл пунктте<br />

在 世 界 上 - дүние жүзінде<br />

在 政 治 上 - саясатта<br />

在 此 基 础 上 , 中 美 两 国 关 系 实 现 了 正 常 化 .<br />

Бұл негізде екі ел – Америка мен Қытай<br />

арасындағы қатынаста нормаға келтіру<br />

жүзеге асты.<br />

在 … 下 мен 在 … 中 конструкциялары<br />

сияқты 在 … 上 конструкциясы сөйлемнің<br />

басында да, баяндауыштың алдында да<br />

қолданылады.<br />

在 … 内 мен 在 … 里 - конструкциялары.<br />

Бұл конструкциялар одан да сирек


34 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

қолданылады. 在 … 内 конструкциясы мекен<br />

немесе уақыт бөлігін білдіретін сөздермен<br />

қолданылады.<br />

在 十 余 年 内 - он жылдан астам жыл ішінде<br />

在 国 内 - елде, елдің ішінде<br />

在 全 社 会 范 内 - жалпы қоғам төңірегінде<br />

(шеңберінде)<br />

当 应 当 宪 法 和 法 律 的 范 围 活 动<br />

Партия Конституция мен заң<br />

төңірегінде (шеңберінде) қызмет ету керек.<br />

在 … 里 конструкциясы мекен немесе уақыт<br />

мағынасын білдіреді. Уақыт мағынасын<br />

білдіргенде 里 жұрнағының алдында 时 间<br />

сөзі тұрады.<br />

有 大 种 型 企 业 面 临 的 现 实 , 证 明 了 一 条 真 理 :<br />

在 传 统 的 框 架 里 给 企 业 放 权 , 是 一 条 走 不 通 的<br />

路 .<br />

Ірі немесе орташа мемлекеттік мекемелер<br />

тап болған қазіргі жағдай бір ақиқатты<br />

айқындайды: ішкі дәстүрлі шеңберде мекемеге<br />

(жеке шаруашылықпен айналысу) құқығын<br />

беру – бұл болашағы жоқ жол болып<br />

табылады<br />

正 是 这 种 机 制 , 推 动 了 资 本 主 义 生 产 突 飞 猛<br />

进 使 它 在 短 短 的 时 间 里 创 造 出 巢 过 去 一 切 世 代<br />

综 和 的 巨 大 上 产 力<br />

Тап осындай механизмдер капиталистік<br />

өнімнің қарқынды дамуына ықпал етті, оның<br />

қысқа мерзім ішінде үлкен өнім күшін құруына<br />

мүмкіндік берді.<br />

在 жұрнағы түсіп қалуы да мүмкін.<br />

Мысалы, 1996 年 大 部 分 时 间 里 工<br />

业 品 的 产 销 率 低 于 1995 年 .<br />

Бүкіл 1996 жылғы өнім көрсеткіші мен<br />

өнеркәсіп өнімінің өсімі 1995 жылға қарағанда<br />

төмен болды.<br />

Уақытты білдіретін жақтаулы<br />

конструкциялар. Уақытты білдіретін<br />

жақтаулы конструкциялар сөйлемнің негізгі<br />

бөліміндегі іс-әрекеттің, жағдайдың, оқиғаның<br />

бір уақытта болатынын немесе кезектесіп<br />

келетінін көрсетеді.<br />

Оқиғаның бір уақытта болуы. Оқиғаның<br />

бір уақытта болатынын білдіретін<br />

конструкциялар:<br />

在 … 时 , 在 … 时 候 , 当 … 时 候 - ...уақытта<br />

在 ( 与 … 同 时 - ... бір уақытта<br />

在 … 期 间 - кезінде (кезеңінде)<br />

在 … 际 , 在 … 时 刻 - ... кезде<br />

在 … 时 期 - ... кезеңінде (қарсаңында)<br />

在 作 这 样 的 声 明 时 , 美 国 承 认 中 国 关 于 切 低<br />

解 决 这 一 问 题 得 一 贯 立 场<br />

Осы өтініш жасалған кезде Америка осы<br />

мәселенің толық шешіміне қатысты<br />

Қытайдың кезекті платформасын мойындады<br />

(растады).<br />

在 经 济 高 速 增 长 时 期 和 体 制 转 型 时 期 ,<br />

又 容 易 发 生 结 构 发 横 和 经 济 荡<br />

Экономика тез қарқынмен дамыған кезде<br />

және жүйелер ауысқанда, құрылым мен<br />

экономиканың тез тұрақсыздануы мүмкін.<br />

Конструкцияның екінші элементі 时 间<br />

сөзі болса, оның соңынан 里 сөзі<br />

қолданылады.<br />

Жағдайдың кезектілігі. Жағдайдың<br />

кезектілігі мынандай конструкциялармен<br />

жасалады:<br />

在 … 后 , 在 … 以 后 , 在 … 之 后 - ... кейін,<br />

在 … 前 , 在 … 之 前 - ... дейін<br />

体 力 劳 动 者 参 与 市 场 经 济 后 , 立 即 从 市 场 经<br />

济 中 获 得 利 益 。<br />

Дене еңбегі жұмысшылары нарықтық<br />

экономикаға қатысқаннан бері, олар дереу<br />

нарықтық экономиканың пайдасын көрді.<br />

Келесі сөйлемдерде 在 жұрнағы түсіп<br />

қалған.<br />

只 是 资 本 主 义 战 胜 封 建 主 义 之 后 , 才 使 自 由<br />

竞 争 成 为 一 种 制 度 , 成 为 调 节 社 会 , 生 活 的 一<br />

个 通 行 准 则 。<br />

Тек каптализм феодализмді жеңгеннен<br />

кейін ғана, ол еркін бәсекелестің бір жүйе<br />

болуына ,қоғамдық өмірді бақылайтын норма<br />

болып қалыпасуына ықпалын тигізді.<br />

Уақытты білдіретін жақтаулы<br />

конструкциялар. Уақытты білдіретін<br />

конструкциялар 自 немесе 从 және 以 来<br />

...бері қарай, ...бері тіркестері арқылы<br />

жасалады, ал конструкцияның екінші элементі<br />

басталу, бастап етістігі болады.<br />

自 二 次 大 战 结 束 以 来 , 日 本 率 先 经 济 起 飞 ,<br />

迅 猛 发 展 , 接 着 ,“ 四 小 龙 ” 紧 紧 跟 上 。<br />

Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғалы<br />

бері жапон экономикасы бірінші болып<br />

қарқынды дамып, көтерілді, оның артынан<br />

«төрт кішкентай айдаһарлар» жылжыды.<br />

从 1985 年 起 , 中 国 经 济 改 革 中 就 存<br />

在 着 以 价 格 改 革<br />

为 主 线 还 是 以 企 业 改 革 为 主 线 的 争 论 。<br />

1985 жылдан бері қарай қытай<br />

экономикасының реформасы мәселесінде<br />

басты бағытты баға реформасын санаған<br />

дұрыс па әлде мекеме реформасын санаған<br />

дұрыс па деген пікір-талас бар.<br />

Жақтаулы конструкциялардың басқа<br />

түрлері<br />

Zai 在 … 方 面 –саласында, бағытында<br />

конструкциясы.<br />

东 亚 在 经 济 发 展 方 面 呈 处 于 西 方 全 然 不 同 的<br />

发 展 模 式 。<br />

Шығыс Азияда экономикалық даму<br />

саласында батысқа мүлде ұқсамайтын жаңа<br />

модель пайда болды.


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 35<br />

除 了 … 以 外 , 除 … 外 – басқа, қоспағанда<br />

конструкциясы .<br />

除 人 口 年 增 长 帅 已 降 到 1.7<br />

% 外 , 具 体 的 经 济 政 策 也 比 较 符 合 国 情 。<br />

Халықтың жылдық өсімінің 1.7%-ға<br />

төмендеген көрсеткішін қоспағанда, нақты<br />

экономикалық саясат та негізінен елдегі<br />

жағдайға сәйкес келеді.<br />

Мына сөйлемде 除 … 外 конструкциясы өзіне<br />

басқа 在 … 方 面 конструкциясын қосады:<br />

除 了 以 上 讲 的 几 条 以 外 , 经 济 结 构 的 调 整 虽<br />

然 进 展 还 比 较 缓 慢 , 但 也 取 得 了 一 定 的 成 绩 。<br />

Жоғарыда көрсетілген бөлімдерді<br />

қоспағанда, экономикалық құрылым<br />

айтарлықтай баяу жүріп жатса да, бәрібір<br />

белгілі бір жетістіктерге жетті.<br />

Назар аударатын жайт, 除 ( 了 )… 以 外<br />

конструкциясы екі қарама-қарсы мағынаға ие:<br />

а) басқа, қоспағанда – айтылып отырған<br />

фактор,баяндауыштың іс-әрекет шеңберіне<br />

кірмейді.<br />

б) айтылып отырған фактор<br />

баяндауыштың іс-әрекет шеңберіне кіреді. Бұл<br />

жағдайда сөйлемде ye, hai бұдан басқа<br />

шылаулары қолданылады.<br />

包 括 … 在 内 сондай-ақ, өзіне қосқанда<br />

конструкциясы<br />

在 内 тіркесі кейде түсіп қалады:<br />

我 们 的 干 部 , 包 括 党 和 国 家 的 领 导 人 , 不 论<br />

职 位 高 低 , 都 是 人 民 的 公 仆 。<br />

Біздің кадр бөлімінің жұмыскерлері,<br />

сондай-ақ партия мен мемлекет басшылары,<br />

олардың қызмет дәрежесінің жоғарытөмендігіне<br />

қарамастан, бәрі халыққа қызмет<br />

көрсетушілер болып табылады.<br />

Салыстырмалы жақтаулы конструкциялар.<br />

Мұндай конструкцияларға мынандай<br />

тіркестер қолданылады:<br />

像 … 那 样<br />

像 … 一 样<br />

和 ( 同 )… 杨 } сияқты<br />

如 … 一 样<br />

如 … 那 样<br />

与 … 比 较<br />

和 … 比 较 } салыстырғанда<br />

与 … 像 比<br />

Басқа конструкцияларға қарағанда,<br />

салыстыру конструкциялары тек сөйлемнің<br />

басында немесе баяндауыштың алдында ғана<br />

емес, сондай-ақ негізгі конструкциядан кейін де<br />

қолданыла алады.<br />

从 ( 上 ) ( 来 ) 看 , 就 … 看 来 , 从 … 看 来 –<br />

көзқарас бойынша, бойынша<br />

конструкциялары<br />

哲 学 上 来 看 , 这 种 两 分 析 法 可 能 是 谬 误 的 。<br />

Философиялық көзқарас бойынша, осы екі<br />

аналитикалық тәсіл де қате болуы мүмкін<br />

从 历 史 发 展 的 趋 势 看 , 世 界 不 会 走 向 黑 暗 而<br />

是 走 向 光 明 。<br />

Тарихи даму барысын ескере отырып, әлем<br />

қараңғылыққа емес, жарыққа қарай жүреді.<br />

Штамптар. Газет штамптары көбіне<br />

бейнелі тіркестерден жасалады, олар өте жиі<br />

қолданғандықтан өзіндік бейнесін жоғалтып,<br />

идиоматикалық айтылымдарға, мәніне сәйкес<br />

келмейтін синтаксистік құрылымдарға<br />

айналады. Штамп бір бүтін ретінде<br />

қабылданып, оның құрамдас бөліктерінің<br />

мағыналары жеке-жеке қарастырылмайды.<br />

Біраз кең таралған штамп түрлері:<br />

1. 起 … 作 用 , 发 生 … 作 用 , 发 挥 … 作 用 –<br />

роль атқару<br />

中 国 在 国 际 事 务 中 起 着 越 来 越 重 大 的 作 用<br />

Халықаралық істерде Қытай маңызды<br />

роль атқарады.<br />

2. 对 … 有 意 义 – үшін маңызы<br />

бар(маңызды) .<br />

3. 为 … 奋 斗 , 为 进 行 斗 争 … – .......үшін<br />

күрес, ... үшін күрес жүргізу, ... үшін күресу.<br />

要 为 提 高 劳 动 生 产 率 尔 进 行 斗 争 。<br />

Еңбек өнімділігін арттыру үшін күрес<br />

жүргізу.<br />

4. 为 … 奠 定 … 基 础 – үшін негіз қалау<br />

大 会 为 新 民 主 主 义 革 命 在 全 国 的 胜 利 奠 定 了 基<br />

础 。<br />

Бұл съезд ұлттық-демократиялық<br />

революцияның жеңісіне негіз қалады.<br />

制 经 济 为 建 立 现 代 企 业 制 度 奠 定 了 基 础<br />

Акционерлік жүйе экономикада қазіргі<br />

заманғы мекеме жүйесін құрудың негізін<br />

қалады.<br />

5. 走 上 … 道 路 – жолына түсу (шығу)<br />

我 们 经 济 已 经 渡 过 最 困 难 的 时 期 , 走 上 了 稳 步<br />

发 展 的 健 康 道 路 。<br />

Қазір біздің экономика ең үлкен<br />

қиындықтарды жеңіп,тұрақты даму жолына<br />

түсті.<br />

教 育 科 学 文 化 工 作 正 走 上 正 轨 并 得 到 一 定 的 发<br />

展 。<br />

Біздің білім беру,ғылым мен мәдениет<br />

саласындағы жұмысымыз дәл қазір дұрыс<br />

жолға түсіп, белгілі дамуға қол жеткізді.<br />

6. 为 … 开 群 … 道 路 – үшін жол ашу<br />

这 为 我 工 业 迅 速 的 恢 复 和 开 群 了 道 路 。<br />

Бұл біздің өнеркәсіптің тез қайта дамуы<br />

мен дамуына жол ашты.<br />

7. 把 … 放 在 优 先 地 位 - бірінші (ерекше)<br />

орынға қою.<br />

要 把 发 展 农 业 上 生 产 放 在 优 先 地 位<br />

Ең бірінші орынға ауылшаруашылық<br />

өнімдерінің дамуын қою керек.


36 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

Қытай публицистикасында кездесетін<br />

конструкциялардың орны ерекше.<br />

***<br />

1. Т.Н.Никитина, Грамматика китайского<br />

публицистического текста, С.-Петербург 2007<br />

2. Hanyu yufa, Beijing, 2005<br />

3. Baozhishang de Zhongguo,Beijing<br />

daxuechubanshe,Beijing 2004<br />

4. Теория и практика перевода. М., 2007<br />

5. Швейцар А.Д. Перевод и лингвистика. М., 1973.<br />

6 Котов А. М. Стилистика китайского языка. Курс<br />

лекций. М., 1984.<br />

***<br />

В статье рассматривается конструкции<br />

публицистического текста и их особенности.<br />

***<br />

This article is about constructions of Chinese press<br />

language and their speciality.<br />

К.С. Ахмет<br />

СӘБИТ МҰҚАНОВТЫҢ ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ САПАРЫ<br />

«Жол таптым бар қазақтың жүрегіне» - деп<br />

жырлаған қазақ әдебиетінің классигі Сәбит<br />

Мұқанов бір кісідей ақ саяхатшы болған.<br />

Шығыс елдеріне де ат басын бұрған. Сондай<br />

сапарларының бірі- Қытай елін аралауы.<br />

Табиғаттың барлық тыныс- тіршілігіне жан<br />

бітірген көктемнің бір сәтті күнінде<br />

жазушының шабытымен қатар келген хабарды<br />

Сәбит Мұқанов: «1956 жылы майдың 14 күні<br />

почтальон келді. Қолында маған деген<br />

телеграмма. Ашып оқысам, одақтың<br />

жазушылар ұйымынан, Москваға тез жетіңіз,<br />

бір топ жазушылармен қытайға саяхатқа<br />

барасыз,- депті.<br />

Бұл хабарға мен қуанып кеттім. Өйтуіме екі<br />

себеп болды, бірінші себеп- советтік<br />

Отанымыздың көп жерін көрген менің<br />

Қытайға бұл баруым – шет мемлекетке бірінші<br />

шығуым, ... екінші себеп - өзге шет елге емес<br />

Қытайға бару маған ерекше қуаныш! ...» дейді.<br />

Қытайға кеңестер одағы бойынша<br />

Мәскеуден үш жазушы аттанбақшы болады.<br />

Олар: орыс жазушысы Вера Казимировна<br />

Кетлинская, украин жазушысы Вадим<br />

Николаевич Собко болса, Қазақстаннан Сәбит<br />

Мұқанов.<br />

Осы сапарға шығар алдында Сәбит<br />

Мұқанов мықтап дайындалғанға ұқсайды.<br />

Авторға сөз берейік: «... тарихына үңіле<br />

бастасам жер шарындағы ең ескі халықтың<br />

бірі саналатын Қытай Айсадан әлденеше мың<br />

жыл бұрын мәлім болып, талай заманның<br />

сұрапыл дауылдарын басынан кешірген екен.<br />

Бірақ, бұдан 102 жыл бұрын Шоқан Уәлиханов<br />

айтқандай,- көрші халықтар Қытайды талай<br />

рет жаулап билеген, одан тек Қытайдың<br />

әкімдері ғана ауысып, халқы мызғымастан,<br />

қытайлық қалпын бұзбастан тұра берген,<br />

жаулап алушылар Қытайды өзіне<br />

айналдырудың орнына, өздері оның терең<br />

теңізіне батып, Қытай болып кеткен» дегеніне<br />

көзбен көріп отырғандықтан таңғалмаймыз.<br />

Сәбит Мұқанов қытай еліне Шоқан<br />

Уәлихановтан соң қайталанғалы тұрған<br />

сапарға үлкен жауапкершілікпен қараған.<br />

«Ил-12 ұшағымен» Москва- Свердлов-<br />

Омбы- Новосібір- Краснояр- Иркут-<br />

Уланбатор- Пекинге әр әуежайға қонған<br />

уақыттарын есептемегенде табаны күректей 22<br />

сағат, яғни бір тәуліктей ұшақ ішінде болған.<br />

Жолшыбай басып өткен елді-мекен<br />

қалалардың, елдердің, өзен, көлдердің<br />

тарихына дейін мөлдіретіп айтқанда,<br />

жазушының тектен-тек классик еместігіне таң<br />

қаласың да, кім- кімге де үлгі болғандай<br />

географиялық біліміне қызығасың.<br />

Қазақ ауылдарынан, одақтас<br />

республикалардан Сәбеңнің ескі танысы<br />

кездесіп үйіне шақырыпты десе, оған ешкім<br />

таң қала қоймас. Ал, өмірінде бірінші рет ат<br />

басын тіреген Қытайдай алып елде Сәбит<br />

Мұқановты ұлты Хансу, ескі танысы іздеп<br />

келіп, сырласып, шер тарқатып, әрі- беріден<br />

соң үйіне арнайы достарымен шақырып,<br />

құрметті қонақ болу кез- келгеннің маңдайна<br />

жазылмаған құрмет. Ол - Эми Сяо. Қытайда<br />

кездескен екінші танысы Павел Феорович<br />

Юридин. Ол - Эми Сяо мен Сәбит Мұқановқа<br />

Мәскеуде сабақ берген профессор. Қытайдағы<br />

қызметі - Совет өкілдігінің басшысы.<br />

Ал Эми Сяо 1931-33 жылдары Москвада,<br />

Қызыл профессорлар институтының әдебиет<br />

бөлімінде бір партада отырып оқыған досы.<br />

Алғашқы бір ай Хонькоу, Кантон,<br />

Шанхайдың іші-сыртын, төңірегін аралауға<br />

кеткен соң, делегация екі бөлініп Кетлинская<br />

мен Собко орыстар мен қытайлар көбірек<br />

араласқан Мукден мен Харбин жағын, ал<br />

Сәбит Мұқанов ұйғыры мен қазағы көп<br />

Синьцзянді аралайтын болып шешеді.<br />

Синьцзянға июньнің 19 күні ертемен ұшып,<br />

жолда екі-үш жерге тоқтап, сол күні кешке<br />

Ланчжоу қаласына жетіп қонады.<br />

«Достық» деп аталып Ақтоғай-Ланчжоу<br />

темір жолының құрлысымен, қала және оның<br />

төңірегімен танысқанан кейін Синьцзяннің<br />

шығыс жақ шеттегі қаласы Құмул (қытайша<br />

«Хами») арқылы Синьцзян орталығы Үрімші


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 37<br />

қаласына келеді. Есі кірген баладан егде<br />

тартқан ересектерінің гимніне айналған<br />

«Тауы да алтын Алтайдың,<br />

Тасы да алтын» - деген өңірге келгенде<br />

Сәбеңнің көлдей көңілі арнасынан тасып,<br />

жаны рахат сезімге бөленеді.<br />

Шыңжаңға келгенге дейін қара көз<br />

қазақтарды іштей іздеумен болған Сәбит<br />

Мұқановтың көңілі сабасына түсіп, әр кімнің<br />

көкейіндегі, қазақтар қытайға қай кезде<br />

барған, деген сұраққа жауапты тарихтың<br />

тереңнен тартады. Сәбит Мұқановтың айтуына<br />

қарағанда қазақтардың алды Қытай өлкесіне<br />

Абылай заманында өткен сияқты. Содан бері<br />

әр кезде ауысқан қазақтың, Сәбең барған<br />

кездегі саны жарты милиондай екен.<br />

Ұйғыр автономиялы ауданына<br />

«Шыңжаңға» қарайтын қазақтар әкімшілік<br />

жағынан үшке бөлініп қоныстанғанын айтады.<br />

Алтай: орталығы Сары Сүмбі қаласы, рулық<br />

жағынан басым көпшілігі керейлер;<br />

Тарбағатай,- орталығы Шәуешек, рулық<br />

жағынан көпшілігі наймандар; Іле- орталығы<br />

Құлжа, рулық жағынан басым көпшілігі<br />

үйсіндер.<br />

Шыңжаңда халқының көптігі жағынан<br />

үшінші орында монғолдар тұратынын да<br />

көпшілік оқырман Сәбит Мұқанов саяхатынан<br />

соң хабардар болғанға ұқсайды.<br />

Сәбит Мұқанов Шыңжаңдағы күндерінде<br />

бүгінгі күні аты бізге таныс әдебиет пен<br />

мәдениетке бір кісідей қатысы бар Әсет<br />

Найманбаев, Таңжарық Жолдыұлы, Бұхара<br />

Тышқанбаев т.б. көзі ашық, көкірегі ояу<br />

бауырларын назардан тыс қалдырмаған.<br />

Айта кететін бір жай Сәбең қытайдағы<br />

қазақтар туралы онша шешіліп («Алыптардың<br />

адымында») жаза бермеген. Жазған болса<br />

баспада лито қысқартқан. Қазақ әдебиетінің<br />

классигі Сәбит Мұқановтың осы сапары<br />

Шыңжаңдағы бауырларды да тек қуанышқа<br />

кенеп қоймай, қанаттандырғанға ұқсайды.<br />

Оның нақты дәлелі Мұқанов шығармаларының<br />

насихаты күні бүгінге дейін толастамауында.<br />

Яғни, Ресей – Қытайдай екі алып мемлекеттің<br />

50-60 жылдардағы қоян- қолтық араласып,<br />

жан-жақты қарым-қатынаста болуы, ондағы аз<br />

ұлттардың бірі болып отырған қазақ<br />

бауырларға да дем бергендей.<br />

Жақсының жүрген жерінде із қаладының<br />

нақты дәлелі де осы - Сәбең сапары. Қазақтың<br />

ғана емес, кеңес одағындай алпауыт алдің<br />

санаулы жазушыларының бірі болып Сәбит<br />

Мұқановтың келуі, бауырлардың да мерейін<br />

үстем, қанатына қанат байлап кеткен екен.<br />

Арғы беттен келген жасамысы бар, жасы<br />

бар классик жазушының шығармаларын<br />

кезінде ата- әжелері, одан ата-аналары, хат<br />

тани бастағанда өздері оқығанын, мазмұнын<br />

тамылжыта айтып дәлелдесе, өлеңдерін жатқа<br />

айтып тамсандырады бүгін.<br />

Осы сапарында Сәбит Мұқанов Шоқан<br />

Уәлихановты бір сәтте есінен шығармағанға<br />

ұқсайды. Оның себебі де жоқ емес, Сәбең бұл<br />

кезде Шоқан Уәлиханов жөнінде көркем<br />

шығарма жазуға дайындалып жүрген болатын.<br />

Сондықтанда Шоқанның ізімен жүрген<br />

сәттерінде тарихи- этнографиялық қазынасын<br />

молайтып жүрді. Тіпті Шоқанның Қашқарияда<br />

10 ай 14 күн тұрғанын да ең алғаш айтқан<br />

Сәбит Мұқанов болатын.<br />

«Шоқан Қашқарияда 10 ай 14 күн тұрған<br />

шағында бұл елдің тарихы, экономикасы,<br />

саяси халі, әдет- ғұрпы, салт- санасы туралы<br />

қисапсыз көп материал жинап, сапарынан<br />

қайтқан соң бұл тақырыпта көптеген еңбек<br />

жазған адам». деп алады да, аталған<br />

проблемаларды тарата баяндайды. Әсіресе<br />

ұйғыр халқының тарихы мен мәдениетіне,<br />

саяси жай-күйіне бей-жай қарамай,<br />

идеологиялық тіріліктің өзегіне қан жүгірте<br />

баяндаған. Шоқанның саяхатына барлау<br />

жасаған. Қазақтың алғаш ағартушыдемократының<br />

Қытайдағы әрбір күніне мән<br />

берген.<br />

Әсіресе, ұйғырлардың тарихын тереңнен<br />

тартып, Шоқанмен алма- кезек пікір алысып<br />

отырғандай сөз етеді. «... Ұйғырлар біздің жыл<br />

санауымызға дейінгі 250 жылдан ІХ ғасырға<br />

дейін буддизмге бағынып келсе,<br />

мұсылмандыққа VІІІ ғасырдан кіре бастаған.<br />

Қытай тарихшыларының айтуынша, ұйғырлар<br />

арабтармен қатты соғысып, күшінен асқан соңақ<br />

бас иген. Мауреннаһардағы (Аму мен Сыр<br />

арасы С.М.) арабтың бас әкімі Шаһмар<br />

(Шамар) осы соғыста өлген. ІХ ғасырда<br />

арабтың мұсылман діни үгітшілері, Хасан<br />

Басри, Әбунасыр Самани келіп, ұйғырларды<br />

ислам дініне қаратқан» деп тереңнен тартып,<br />

Шоқанның тарихшылдығынан хабар береді.<br />

С.Мұқанов талай оқиғаларды баяндай<br />

келіп, Шоқанның гуманистік ойын көрсете<br />

кетуді де ұмытпайды. Өйткені ұйғырлардың<br />

азаттыққа ұмтылған қадамдары ылғи<br />

сәтсіздікке ұшырай бергенін білген Шоқан<br />

«бұлардың қолы толық бостандыққа еш<br />

уақытта жеткен ел емес. Сондай құлдық пен<br />

тәуелділіктің салдары мінезіне де әсер етіп,<br />

олардың кескінінен ылғи көңілсіздік пен<br />

үмітсіздіктің ізі көрініп тұрады» деу арқылы өз<br />

халқының да жай-күйінен емеурін танытып<br />

қояды. Сөйтіп Шоқанның гумантистік<br />

көзқарасынан хабар береді.<br />

«Ғылым атаулының түп қазығы – тіл»<br />

дегеніне азды-көпті назар аударған уақытта<br />

шын мәніндегі ғалым академик С.Е.Маловтың<br />

«Жамбылдың тілі» деген диссертация жазған<br />

М.И.Ритман-Фетисовтің қорғауына қарсы


38 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

болғанда «бір ұлттың жазушысының тілі<br />

туралы еңбек жазу үшін сол ұлттың тілін<br />

жақсы білу керек» деген табиғи талаптың әлі<br />

күнге дейін орындалмай келе жатқаны<br />

ойландыруы тиіс.<br />

Осы тұрғыдан келгенде, С.Мұқанов, Шоқан<br />

«қай халықтың тұрмысын зерттесе де,<br />

ғылымның қай тарауын сөз қылса да ең<br />

алдымен сол зерттеген объектісіне байланысты<br />

тілді түсінуге, білуге тырысқан. Бұл жайда<br />

оның жетістіктері де аз болмаған» деп ең<br />

алдымен алғаш оқуға келгенде орысшадан бір<br />

ауыз сөз білмей келіп, азғана уақытта<br />

жанындағы шәкірттерді ғана емес,<br />

бастықтарды, оқытушыларды таң қалдырғаны,<br />

тіпті кадет корпусында оқымаған француз,<br />

неміс, латынды біліп алғанын дәлелге келтіре<br />

отырып, «барған өлкесінің жергілікті тілін<br />

білуге Шоқанның қатты тырысқандығын біз<br />

оның 1856 жылы Құлжаға барғанда жазған<br />

күнделіктерінен білеміз» деген ойын Иакинф<br />

Бичураннің ғылыми ізденістерімен, жалпы<br />

Қытай тілі мен тарихына ұластырып жіберіп,<br />

Шоқанның шын ғалым екенін көзге<br />

көрсеткендей болады. «Шоқан – қазақтан<br />

шыққан бірінші синолог» деп қорытынды<br />

жасаған.<br />

Қашкарияда болған уақытта ұйғыр тілін<br />

үйренгені, сондай-ақ, «Шоқанның қолына<br />

архон жазуы түспегенмен, Кашқарияда тұрған<br />

күндерінде монғолдың жазуы мен тілін<br />

үйренгені, «Тарихи-Рашиди» аталатын, дүние<br />

жүзіне әйгілі шығарманы» оқығанын жіпке<br />

тізіп көрсетеді.<br />

Шоқан еңбектеріне, әсіресе ғылыми<br />

ізденістерін әңгімелеген уақытта ұлы<br />

ғалымның ой-пікірін келтіре отырып, өз білігін<br />

жарыстыра отыруы арқылы тарихи шындыққа<br />

көз жеткізеді. Мәселен «Тарихи-Рашидиді»<br />

әңгімелеген уақытта оның авторы Мухаммед-<br />

Хайдар Күрекапның Қашқар ханы Абдул-<br />

Рашидке уәзір болғанын, оны европалықтар<br />

білмейтіндігін тілге тиек етеді де, атақты<br />

«Тарихи-Рашидидің» түрікше аудармасы бар.<br />

Петербург университетінің кітапханасында<br />

персиялық қолжазбасы бар. Өкінішін қоса<br />

айтқанда, академиялық данасы толық емес, ол<br />

университетте сақталған жазбасында кеткен<br />

қателіктен аяқ алып жүруге болмайды.<br />

«Тарихи-Рашиди» екі жүйеге бөлінеді:<br />

бірінші бөлімінде Тұғылық – Темірден (ұлы<br />

Монголия империясын алғаш құрған, 1362<br />

жылы өлген адам – С.М.) бастап, Рашидке<br />

(1554 жыл) дейінгі Қашқар хандарының<br />

тарихы сипатталады; екінші бөлім естеліктер<br />

(мемуар) түрінде жазылған. Хайдардың өзі<br />

атақты Дуглат (Дулат руы – С.М.) тұқымынан<br />

шыққан. Оның Ұлысбек аталған ата-тегі Могол<br />

ұлысында сондай роль ойнаған», – дегенді әрі<br />

тарихқа, әрі шежіреге жатқызуға<br />

болатындықтан «Тәзкирян Хожақан» (Қожалар<br />

тарихын) талдауы дәлелдейді. Сондай тарихи<br />

еңбектерді зерттей отырып «Шоқан<br />

Кашкарияның европалық мағынадағы бірінші<br />

тарихын жасайды» деген пікіріне еріксіз қол<br />

қоясыз.<br />

«Оның шұқшия зерттеген бір саласы –<br />

Қытай тарихы». Ол барлық жағдайларды еске<br />

ала келіп, 1) Қытайдың мемлекет боп тіршілік<br />

жасауы үшін бастаушы идеясы болу керек; 2)<br />

ішкі дүниесі, яғни ой-санасы берік халық еш<br />

уақытта жауына жеңдірмейді; 3) халықта<br />

мәдениет болу керек» деген тұжырымның<br />

шындығын Қытай халық республикасы бүгін<br />

дәлелдеп, әлемге ықпал жасайтын күшке<br />

айналып отыр.<br />

Шоқан осындай сүбелі ойларды Орта<br />

Азияның жайсыз тұрмыс-тіршіліктеріне<br />

байланыстырып, «Орта Азияны қайткенде<br />

қараңғыдан жарыққа шығару керек деген<br />

сауалға Шоқан тура жауап бермей, мәселені<br />

орағытып барып шешкісі келді» деп<br />

Шоқанның солқылдақ позициясын да<br />

аңғартып қояды. Осы тарихи мәселелерді<br />

әңгімелеген уақытта Шоқанның ғалымдық<br />

және адами позициясы «барлық саясаттық<br />

және ғылымдық еңбектерінде өзін жұрт<br />

алдына орыс саясатының, орыс ғылымының<br />

өкілі ғып тартады да отырады. Туған халқы<br />

қазақ туралы айтқан пікірлерінде де ол орыс<br />

саясатының, орыс ғылымының өкілі болып<br />

отырудан танбайды» деген ойын жасырмайды.<br />

Ол диалектикалық заңдылықтардан туатын<br />

жай. Оны біздің өміріміздің қай кезі болсада<br />

нақты құбылыстармен дәлелдейді.<br />

Бұл айтылғандардың барлығы Сәбит<br />

Мұқанов қытай сапарынан оралған соң Шоқан<br />

ізімен жүрген сәттердегі ойына ой, іліміне ілім<br />

қосқан құтты зерттеудің жемісі. Ең бастысы,<br />

Қытай сапарынан соң Сәбит Мұқанов<br />

«Алыптардың адымын» жазды. «Алыптардың<br />

адымын» оқып отырғанда өзіңізде Сәбит<br />

Мұқановпен қытай елін аралап жүргендей<br />

болатыныңыз бір болса, екінші, қытай<br />

халқының өсіп - өркендеуінен бастап<br />

тарихымен терең танысып, эстетикалықэтнографиялық<br />

танымыңыз байи түседі.<br />

Сәбит Мұқанов Қытай елін екі ай<br />

аралағаннан кейін 21 июль күні Құлжа қаласы<br />

Қорғасқа (орысша «Харгос», қытайша<br />

«Чимпанзе») келіп қонған. Шекара қақпасында<br />

тұрып, Бай Хуа Цифаң! деп қоштасып 496<br />

беттік күнделікпен оралуы тек Сәбит<br />

Мұқановтың ғана емес, бүкіл қазақ ұлтының<br />

баға жетпес мұрасы.<br />

***<br />

1. Сәбит Мұқанов. Алыптар адымы. Алматы, 1959.<br />

2. Сәбит Мұқанов. Жарқын жұлдыздар. Алматы,


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 39<br />

1964.<br />

***<br />

Статья посвящена путешествию казахского<br />

писателя Сабита Муканова в Китай в 1956 году в<br />

составе советской делегации. Автор статьи, описывая<br />

это путешествие, раскрывает широкий кругозор<br />

писателя по истории своего народа. А также<br />

К.С.Ахмет, прослеживая за писательским интересом к<br />

жизни и истории китайского народа, дает нам<br />

материал, что раскрывает лабораторию творчества<br />

С.Муканова.<br />

***<br />

This article is about Kazakh writer Sabit Mukanov’s<br />

trip to China, in 1956, with soviet delegation. Author of<br />

the article by depicting this trip discovers to the reader<br />

Sabit Mukanov’s profound knowledge of the Kazakh<br />

history. Also K.S. Akhmet, provides with material which<br />

shows laboratory of S. Mukanov’s works by tracing<br />

writer’s interest to the life and history of Chinese people.<br />

Г. К. Буранбаева<br />

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРЛЕРІ<br />

МЕН ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ<br />

Қазіргі таңда әлемдегі ең іргелі ұлттардың<br />

бірі болып саналатын қытай тілінің тамыры өте<br />

алыс ғасырлар түкпірінде жатыр. Осы бір<br />

адамзат қоғамының көне мәдени ошақтарының<br />

ерекше үлгісі болып саналатын көне Қытайдың<br />

тілі дүние жүзіндегі бай тілдердің біріне<br />

жатады. Тіл – ол халықтың тарихы, шежіресі,<br />

халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі,<br />

сол тіл арқылы халықтың арманы мен үміті,<br />

қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің<br />

үні естіліп тұрады. Сонымен қатар,<br />

комуникативтік әрекет ұлттың, мәдениеттің<br />

құрамды бөлігінің бірі болып ғана қоймай,<br />

бүкіл мәдениет пен танымның негізгі тұғыры<br />

саналады. Тілдің қоғамдағы рөлі қарымқатынас<br />

жасаудың дамуына да ықпал етеді. Тіл<br />

арқылы сана дамып, рухани мәдениет<br />

өркендейді.<br />

Қытай тілінің негізгі байлығы – оның<br />

сөздік қоры. Осы байлықтың қалай<br />

жиналғандығын, алуан түрлі сөздердің қыры<br />

мен сырын, олардың қалай қалыптасқанын,<br />

басқаша айтқанда, бай лексикалық қордың<br />

жасалу тетігін жүйелі түрде арнайы зерттеу<br />

бүгінгі күннің талабы. Алайда қытайдың бай<br />

сөздік қоры бірден қалыптасқан жоқ, оның<br />

лексикасы үнемі толығып, дамып, байып<br />

отырған.<br />

Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне<br />

байланысты өмірде жаңа заттар мен ұғымдар<br />

пайда болады да, оларды атау қажеттілігі<br />

туады. Қажеттілікті өтеу үшін жаңа сөздер<br />

жасалады, кейде жаңа атаулар басқа тілдерден<br />

де алынады. Қытай тілінің сөз қабылдау<br />

процессі, яғни кірме сөздер сөздік құрамының<br />

дамуы мен баюында негізгі қызметті тілдің<br />

өзіндік сөзжасам жүйесі атқарады. Қытай<br />

тілінің тек сөздік құрамы ғана бай емес,<br />

сонымен қатар сөзжасамдық әдістерінің әр<br />

алуандылығымен ерекшеленеді. Қытай тілінің<br />

сөзжасамдық жүйесінде түбірлерді қосу<br />

арқылы сөзжасам әдісі басқа әдістермен<br />

салыстырғанда айтарлықтай басым дәрежеде.<br />

Жалпы тіл білімінде түбірлерді қосу арқылы<br />

сөзжасам әдісі – ол бір сөзде бірнеше сөздердің<br />

немесе түбірлердің қосылуы негізінде<br />

құрылған сөз. Түбірлердің қосылу негізінде<br />

сөзжасамның негізгі әдісі сөздердің немесе<br />

түбірлердің бірігуі болып саналады. Қытай<br />

тілінде түбірлердің қосылуы деп - бұл жаңа<br />

сөзді құрудың ең негізгі әдісі. Осы әдістің<br />

негізінде күрделі сөздер құралады.<br />

Қытай тілінде түбірлерді қосу арқылы<br />

жасалған сөздер ең көп болып саналады. Бұл<br />

әдіс бұрын да қазіргі кезде де қытай тілінде<br />

жаңа сөздерді құруда ерекше тиімді әдіс болып<br />

саналады. Түбір сөздерді қосу арқылы<br />

сөзжасам әдісінің нәтижесінде пайда болған<br />

лексикалық бірлік күрделі сөз деп аталады.<br />

Күрделі сөздердің басым бөлігі екі морфемалы<br />

құрылым болып табылады. Күрделі сөздердің<br />

компоненттері жеке лексикалық бірлік.<br />

Олардың қазіргі қытай тілінде қолдану аясы өте<br />

кең. Күрделі сөздер бірлгінің арасында әдетте<br />

компоненттердің мағыналық арақатысы<br />

болады. Күрделі сөздердің үлгісі деп – ол сөз<br />

тіркесінің үлгісінің үйлесуі айтылады. Күрделі<br />

сөз деп сөз тіркесін салыстыру негізінде<br />

түбірлерді қосу арқылы сөзжасам әдісінің әр<br />

түрін көрсетеді.<br />

Сөз – морфемадан құралған, дыбысталу мен<br />

мағынаның бірлігінен тұратын сөйлем құрауға<br />

қажетті бірлік.<br />

Қытай тіліндегі сөздер құрамына қарай<br />

жалаң ( 单 纯 词 danchunci) және күрделі сөздер<br />

( 合 成 词 hechengci) деп екі үлкен түрге<br />

бөлінеді.<br />

1. Жалаң сөздер және олардың түрлері<br />

Жалаң морфемадан құралған сөздер жалаң<br />

сөздер деп аталады. Мысалы, 天 tian (аспан),<br />

地 di (жер), 水 shui (су), 山 shan (тау), 河 he<br />

(өзен), 湖 hu (көл), 人 ren (адам) т.б.<br />

Жалаң сөздер бір морфемадан құралады,<br />

алайда кейбір екі немесе одан да көп буыннан<br />

құралған сөздер де, жалаң сөздердің қатарына


40 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

жатады. Мұндай сөздердің құрамындағы<br />

сыңарлардың, яғни иероглифтердің әр<br />

қайсысының өз алдына дербес мағынасы<br />

болмай, бәрі бірігіп барып лексикалық<br />

мағынаны білдіреді /1, 125/.<br />

Екі буыннан құралған жалаң сөздер<br />

мынадай түрлерге бөлінеді:<br />

(1) Құрамындағы екі буынның дауыссыз<br />

дыбыстары ұқсас сөздер ( 双 声 词 ). Мысалы:<br />

仿 佛 fangfu (сияқты, бейне)<br />

惆 怅 chouchang (қайғыру, қамығу)<br />

(2) Құрамындағы екі буынның дауысты<br />

дыбыстары ұқсас сөздер. Мысалы:<br />

徜 徉 changyang (серуендеу, қыдыру)<br />

(3) Құрамындағы екі буынның дауысты<br />

дыбыстары, дауыссыз дыбыстары да ұқсас<br />

сөздер . Мысалы:<br />

辗 转 zhanzhuan (аунау, аунақшау,<br />

дөңбекшеу, таралу)<br />

姥 姥 laolao (нағашы апа)<br />

蛐 蛐 ququr (қара шегіртке)<br />

蝈 蝈 guoguo (көк шегіртке)<br />

(5) дыбыстық аударма арқылы енген кірме<br />

сөздер ( 音 译 外 来 词 ). Мысалы,<br />

吉 普 Jipu (джип), 咖 啡 kafei (кофе),<br />

可 口 可 乐 kekoukele (кока-кола), 巧 克 力<br />

qiaokeli (шоколад), 法 西 斯 faxisi (фашист) т.б.<br />

/2, 139/<br />

2. Күрделі сөздер және олардың түрлері<br />

Бірнеше морфемалардан құралған сөздер<br />

күрделі сөздер деп аталады. Қытай тілінде<br />

қалыптасқан дәстүр бойынша күрделі сөздер өз<br />

ішінен тіркесті күрделі сөз<br />

( 夏 合 式 , 夏 合 式 合 成 词 ), және туынды сөз<br />

( 附 加 式 ), қосарлы сөз және қысқарған сөздер<br />

( 简 缩 式 ) болып бөлінеді.<br />

1. Тіркесті күрделі сөздердің түрлері<br />

Тіркесті күрделі сөздер дегеніміз екі немесе<br />

одан да көп түбір морфемалардан құралған<br />

сөздер. Тіркесті күрделі сөздер қытай тіл<br />

біліміндегі ең күрделі мәселеге жатады.<br />

Тіркесті күрделі сөздер қытай тілінде өте мол,<br />

кең дамыған. Түбір мофмеларды біріктіру –<br />

қытай тіліндегі сөз жасаудың ең өнімді<br />

тәсілдерінің бірі. Сөз тіркесінің құрамындағы<br />

сөздер арасындағы синтаксистік байланыстар<br />

(предикативті, анықтауыштық, пысықтауыштық,<br />

толықтауыштық, толықтырғыштық<br />

және салаластық байланыс) түбір<br />

морфемалардан құралған тіркесті күрделі<br />

сөздердің құрамындағы сыңарлар арасында да<br />

болады. Қазіргі тілдік статистика бойынша<br />

түбір морфемалардан құралған тіркесті күрделі<br />

сөздер мен сөз тіркесінің құрамындағы сөздер<br />

арасындағы семантикалық байланыстар мен<br />

синтаксистік байланыстардың ұқсастығы 96,6<br />

пайыз болса, айырмашылығы тек 3,4 пайыз<br />

ғана екен. 1978 жылы жарық көрген «Қазіргі<br />

қытай тілінің сөздігінде» ( 现 代 汉 语 词 典 ) 56000<br />

сөз қамтылған. Бұлардың 32346-сы күрделі<br />

сөздер, яғни аталмыш сөздікте қамтылған<br />

күрделі сөздер жалпы сөздік қордың 57,8<br />

пайызын құраған /3, 105/.<br />

Тіркесті күрделі сөздер құрамындағы<br />

сыңарлардың синтаксистік байланыстарына<br />

қарай өз ішінен бес түрге бөлінеді:<br />

(1) Бастауыш-баяндауышты (предикативті)<br />

байланыс арқылы жасалған сөздер.<br />

Екі сыңардан (негізгі морфемалардан)<br />

құралады, алдыңғысы – баяндалатын сыңар,<br />

соңғысы – баяндауышты сыңар, яғни соңғы<br />

сыңар алдыңғы сыңарын түсіндіріп келеді.<br />

Мысалы;<br />

地 震 dizhen жер сілкіну, жер сілкінісі ( 地 di<br />

- жер, 震 zhen - сілкіну)<br />

头 疼 touteng бас ауру ( 头 tou – бас, 疼 teng –<br />

ауру)<br />

月 亮 yueliang ай жарық бастауышбаяндауышты<br />

(предикативті) байланыс арқылы<br />

жасалған сөздердің қатарында қаралады.<br />

Алайда « 月 亮 » - басыңқы-бағыңқы қатынас<br />

арқылы жасалған сөз. Кейбір диалектте « 月 亮 »<br />

yueliang сөзінің құрамындағы сыңарлардың<br />

орны ауыстырылып, « 亮 月 » liangyue (жарық<br />

ай) деп айтылады /4, 278/.<br />

(2) Басыңқы-бағныңқы (анықтауыштық,<br />

пысықтауыштық) байланыс арқылы жасалған<br />

сөздер 偏 正 式 , кейбір еңбектерде<br />

附 加 式 , 主 从 式 деп те аталады.<br />

Бұл сөз екі сыңардан құралады. Алдыңғы<br />

сыңары – анықтауышты сөз, соңғы сыңары –<br />

ұйытқы сөз. Екі сыңар арасында айқындауыш<br />

айқындалғыш (анықтауыштық, я<br />

пысықтауыштық) қатынас болады. Мысалы:<br />

铁 路 tielu темір жол ( 铁 tie-темір, 路 luжол)<br />

红 旗 hongqi қызыл ту ( 红 hong-қызыл, 旗 qiту)<br />

新 闻 xinwen жаңалық ( 新 xin-жаңа, 闻<br />

wen-хабар)<br />

羊 毛 yangmao қой терісі ( 羊 yang-қой, 毛<br />

mao-жүн)<br />

Жоғарыдағы сөздер анықтауыштық<br />

байланыс арқылы жасалған.<br />

火 热 huore оттай ыстық ( 火 huo-от, 热 reыстық)<br />

热 爱 reai қызу сүю ( 热 re-ыстық, 爱 ai-сүю)<br />

深 思 shensi ойға бату ( 深 shen-терең, 思 siойлану)<br />

深 入 shenru ішкерлей араласу, терең бойлау<br />

( 深 shen-терең, 如 ru-кіру)<br />

Жоғарыдағы сөздер пысықтауыштық<br />

байланыс арқылы жасалған.


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 41<br />

Ескере кететін жайт: қазақ тіліне «сабақтас<br />

формалы», ал болып аударылып жүр. Бұл<br />

тіркес «сабақтас тіркес» болып аударылуының<br />

себебі, қазақ тіліндегі «сабақтас тіркеске»<br />

(сабақтаса байланысқан тіркесі) еліктеуден<br />

келіп шықса керек. Біздің пікірімізше, атауына<br />

«сабақтас тіркес» дәлме-дәл балама бола<br />

алмайды. Себебі, қазақ тілінде сабақтаса<br />

байланысқан сөз тіркесі анықтауыштық,<br />

пысықтауыштық және толықтауыштық<br />

қатынастағы сөз тіркесі болып бөлінеді. Ал<br />

қытай тілінде анықтауыштық қатынастағы сөз<br />

тіркесі және пысықтауыштық қатынастағы сөз<br />

тіркесі болып екіге бөлінеді /5, 113/.<br />

(3) Толықтауыштық (меңгеру-меңгерілу)<br />

байланыс арқылы жасалған сөздер<br />

Кейбір еңбектерде 支 配 式 ,<br />

述 兵 式 , 谓 兵 式 деп аталады. Екі сыңардан<br />

құралады. Алдыңғысы іс-қимыл, әрекетті,<br />

соңғысы іс-қимыл, әрекет меңгеретін заттарды<br />

білдіреді. Мысалы;<br />

带 头 daitou бастау, мұрындық болу ( 带 dai –<br />

бастау, 头 tou – бас)<br />

有 限 youxian шекті, шектеулі ( 有 you – бар,<br />

限 xian – шек)<br />

司 机 siji шофер, жүргізуші ( 司 si – меңгеру,<br />

机 ji – машина)<br />

(4) толықтырғыштық байланыс арқылы<br />

жасалған сөздер<br />

Бұл сөз кейде 动 补 式 , 后 补 式 деп аталады.<br />

Екі сыңардан құралады. Алдыңғы ұйытқы<br />

сөздер, соңғысы алдыңғы сыңарын толықтыра<br />

түсіндіріп келеді. Мысалы;<br />

说 明 shuoming түсіндіру ( 说 shuo –айту, 名<br />

ming – анық)<br />

推 翻 tuifan аудару, төңкеру ( 推 tui – итеру,<br />

翻 fan –аудару)<br />

提 高 tigao жоғарылату, көтеру ( 提 ti –<br />

көтеру, 高 gao – биік)<br />

(5) Салаластық байланыс арқылы<br />

жасалған сөздер 联 合 式 , 并 列 式<br />

Мәндес, мағынасы қарайлас немесе<br />

қайшы мәндес түбір сөздердің салаласа<br />

байланысуы арқылы жасалады. Салаластық<br />

байланыс арқылы жасалған сөздер үш түрге<br />

бөлінеді:<br />

А. Құрамындағы сыңарлар мәндес,<br />

мағынасы қарайлас сөздер:<br />

道 路 daolu жол ( 道 dao – жол, 路 lu –жол)<br />

土 地 tudi жер, топырақ ( 土 tu –<br />

топырақ, 地 di – жер)<br />

声 音 shengyin дыбыс, дауыс ( 声 sheng –<br />

дыбыс, дауыс, 音 yin – дыбыс, дауыс)<br />

Ә. Құрамындағы сыңарлар қайшы мәндес<br />

сөздер:<br />

买 卖 maimai сауда-саттық ( 买 mai – сатып<br />

алу, 卖 mai – сату)<br />

东 西 dongxi нәрсе ( 东 dong - шығыс, 西 xi -<br />

батыс)<br />

手 足 shouzu aға-іні ( 手 shou – қол, 足 zu –<br />

аяқ)<br />

东 京 dongjing дыбыс, қыбыр, ( 东 dong –<br />

қимыл, қозғалыс, 京 jing – тыныштық)<br />

Б. Сыңарлар тіркескеннен кейін бірінің<br />

мағынасы сақталады, ал екіншісінің мағынасы<br />

бүкілдей жойылып кетеді. Мысалы;<br />

国 家 guojia мемлекет ( 国 guo – мемлекет,<br />

家 jia – жанұя)<br />

忘 记 wangji ұмыту, ( 忘 wang – ұмыту, 记 ji<br />

– есте сақтау)<br />

干 净 ganjing таза, ( 干 gan – құрғақ, 净 jing –<br />

таза, тұнық, мөлдір, кіршіксіз)<br />

人 物 renwu тұлға, кейіпкер, ( 人 ren – адам,<br />

物 wu – зат)<br />

2) Туынды сөздер 附 加 式 , 派 生 词<br />

Туынды сөздер дегеніміз түбір<br />

морфемаларға жұрнақ жалғану арқылы<br />

жасалған сөздер. Туынды сөздер жасалуының<br />

екі түрлі үлгісі бар:<br />

А. Префикс + түбір үлгісі . Мысалы;<br />

第 一 diyi бірінші, 第 二 dier екінші<br />

无 穷 wuqiong шексіз, 无 常 wuchang<br />

қалыпсыз<br />

老 师 laoshi мұғалім, 老 虎 laohu<br />

жолбарыс<br />

Қытай тілінде стандартты «префикс+түбір»<br />

үлгісі өте аз.<br />

Ә. Түбір+суффикс үлгісі . Мысалы;<br />

桌 子 zhuozi үстел, 刀 子 daozi пышақ<br />

作 者 zuozhe автор, 记 者 jizhe журналист<br />

木 头 mutou ағаш, 石 头 shitou тас<br />

Қытай тілінде жұрнақтар сан жағынан аз,<br />

қолданылу шеңбері өрісі мен шеңбері тар.<br />

Жұрнақтардың басым көпшілігі түбір сөзден<br />

өзгеріп келген. Олардың кейбірі сөз жасау<br />

қызметін атқарса, кейбірі сөз сияқты жеке дара<br />

тұрып қолданыла береді. Мысалы, 老 张<br />

laozhang (сөзбе-сөз: 老 lao – қарт, кәрі, 张<br />

zhang – кісінің фамилиясы) деген сөздің<br />

құрамындағы 老 lao – жұрнақ, яғни префикс.<br />

Ол үлкен адамды сыйлау, құрметтеу<br />

мағынасында мақсатында қолданылған. Оның<br />

нақтылы мағынасы жоқ. Ал, 老 人 laoren (сөзбесөз:<br />

老 lao – қарт, кәрі, 人 ren – адам, кісі) деген<br />

сөздің құрамындағы 老 lao – түбір сөз, ол<br />

«жасы үлкен», «қарт адам» деген мағынады<br />

қолданылып тұр /6, 252/.<br />

3) Қосарлы сөздер<br />

Қосарлы сөздер ұқсас бір түбір сөздің<br />

(негізгі морфеманың) қосарланып айтылуынан<br />

жасалған сөздер. Қосарлы сөздердің<br />

төмендегідей бірнеше түрлі үлгісі бар:


42 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

АА үлгісі. Бұл үлгі өз ішінен мынадай<br />

түрге бөлінеді:<br />

А·А соңғы сыңары жеңіл тонмен<br />

оқылады. Мысалы:<br />

妈 妈 mama шеше<br />

奶 奶 nainai әже<br />

爷 爷 yeye ата<br />

星 星 xingxing жұлдыз<br />

ААВВ үлгісі. Екінші сыңары жеңіл<br />

тонмен оқылады, төртінші буынға екпін түседі.<br />

Мысалы:<br />

高 高 兴 兴 gaogaoxingxing қуана-қуана<br />

干 干 净 净 ganganjingjing тап-таза<br />

清 清 楚 楚 qingqingchuchu ап-анық<br />

АВАВ үлгісі. Бұл үлгінің екі түрі бар:<br />

А·В·А·В Екінші және төртінші сыңар жеңіл<br />

тонмен, ал үшінші сыңар шамалы жеңіл тонмен<br />

оқылады. Мысалы:<br />

讨 论 讨 论 taoluntaolun ақылдасу<br />

研 究 研 究 yanjiuyanjiu зерттеу<br />

高 兴 高 兴 gaoxinggaoxing қуану<br />

АВАВ сыңарлары жеңіл тонмен оқылмайды.<br />

雪 白 雪 白 xuebaixuebai аппақ қардай<br />

通 红 通 红 Tonghongtonghong қып-қызыл /7,<br />

98/<br />

4) Қысқарған сөздер<br />

Қытай тілінің де, қазақ тілінің де сөйлеу,<br />

жазу дағдысында жиі қолданылатын күрделі<br />

атауларды қысқартып айту және жазу дәстүрге<br />

айналған. Осының нәтижесінде, қысқарған<br />

сөздер жаңа сөз тудырудың белгілі бір тәсілі<br />

болып қалыптасты.<br />

Күрделі атауларды шартты түрде қысқарту<br />

арқылы жасалған сөздер қысқарған сөздер деп<br />

аталады.<br />

Қытай тіліндегі күрделі атауларды қысқарту<br />

жолдары төмендегідей:<br />

1) Күрделі атау сөздің құрамындағы әрбір жеке<br />

сөздің тек басқа морфемасы ғана алынады.<br />

Мысалы;<br />

科 学 技 术 Kexuejishu (ғылым-техника) – 科 技<br />

keji<br />

2) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы<br />

сөздің басқы морфемасы мен кейінгі сөздің<br />

соңғы морфемасы алынады.<br />

外 交 部 长 Waijiaobuzhang (сыртқы істер<br />

министрі) – 外 长 waizhang<br />

3) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы<br />

сөздің соңғы морфемасы мен кейінгі сөздің<br />

басқы морфемасы алынады.<br />

数 学 , 物 理 , 化 学 ,Shuxue wu li huaxue<br />

(математика, химия, физика) – 数 理 化 shu li<br />

hua<br />

4) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы<br />

сөз тұтас алынып, ең соңғы сөздің кейінгі<br />

морфемасы алынады.<br />

中 央 电 视 台 Zhongyang dianshitai (Орталық<br />

телеарна, CCTV) – 中 央 台 Zhongyangtai<br />

5) Күрделі атаулардың құрамындағы ұқсас<br />

бір морфема алынады. Мысалы;<br />

理 科 工 科 like gongke ( жаратылыстану және<br />

техникалық ғылымдар) - ligongke<br />

6) Күрделі атаулардың құрамындағы өкілдік<br />

сипатқа ие сөз не морфема алынады. Мысалы;<br />

人 民 代 表 大 会 Renmin daibiao dahui (халық<br />

өкілдері құрылтайы) – 人 大 会 ren dai hui<br />

Қытай тііліндегі күрделі сөздерді қысқартудың<br />

тағы бір жолы – бірыңғай мүшелі күрделі<br />

атауларды санмен жинақтап көрсету. Мысалы;<br />

春 chun, 夏 xia, 秋 qiu, 东 dong (көктем, жаз,<br />

күз, қыс) – 四 季 si ji төрт мезгіл ( 四 si – төрт, 季<br />

ji – мезгіл)<br />

金 Jin, 银 yin, 铜 tong, 铁 tie, 锡 xi (алтын, күміс,<br />

мыс, темір, қалайы) 五 金 wu jin бес метал<br />

( 五 wu – бес, 金 jin – метал).<br />

耳 Er, 鼻 bi, 口 kou, 目 mu, 舌 she (құлақ,<br />

мұрын, ауыз, көз, тіл) 五 官 wu guan ( 五 wu –<br />

бес, 官 guan – мүше) /8, 165/.<br />

Түбірлерді қосу әдісі қытай тіліндегі<br />

күрделі лексикаларды құруда ең көп таралған<br />

негізгі тәсіл болып табылады. Бұл әдістің<br />

ерекшелігі ол элементтердің бірігуі негізінде<br />

емес жәй компоненттердің қосылу нәтижесінде<br />

жүреді, ал бұл компоненттердің арасындағы сөз<br />

тіркесінің біртектес байланыстары күрделі<br />

сөзді бөлу мәселесін күрделендіреді. Күрделі<br />

сөздердің компоненттері күрделі сөз<br />

шеңберінде ерікті күйде болғанда тілде әр түрлі<br />

статусқа иеленеді. Ал бұл жағдай, мәселені<br />

бұрынғыдан да шиеленістіреді.<br />

***<br />

1. Ван Ли «Қытай тілі грамматикасының теориясы.»<br />

Т.2. Пекин,1955.<br />

2. Инь Биньюн. «Қытай тілі морфемасының<br />

талдану»,.//Қытай тілі 1984.<br />

3. Цыкин В.А. «Именное словопроизводство в<br />

современном китайском языке»: Автореф. дис… канд.<br />

филол. наук. М.,1980<br />

4. Жэнь Сюэлян. «Қытай тіліндегі сөзжасам».<br />

Пекин., 1981<br />

5. Люй Шусян. «Қытай тілі грамматикасының талдау<br />

мәселесі». Пекин.,1981<br />

6. Сунь Чаньсюй. «Қытай тілінің лексикасы».. Чанчунь<br />

1956.<br />

7. Цуй Фуюань «Қазіргі қытай тілі сөзжасамының<br />

мысалдары мен түсіндірмесі». Цзинянь , 1958.<br />

8. Чжан Чжигун «Қытай тілінің морфемасы». Пекин,<br />

1953.<br />

***<br />

В этой статье рассматривается словообразование<br />

современного китайского языка. В особенности,<br />

рассматривается словообразование сложных слов, а<br />

также виды сложных слов китайского языка.<br />

***<br />

In this article is given information about the word<br />

formation of modern Chinese language. Especially word<br />

formation of compound words and the types of compound<br />

words of Chinese language.


Я. Данахунов<br />

К ВОПРОСУ ГЕНЕЗИСА ЖАНРА ХАДИСОВ<br />

Хадис (араб. ‏(‏‎الحديث в переводе с арабского<br />

языка буквально означает "новый", "слово",<br />

"новость" /1, 145/. Научное определение слова<br />

"хадис" изречение (кауль), одобрение (такрир),<br />

образ (сифат) или действие (филь) Пророка<br />

Мухаммада /2, 71-73/. Хадисы являются одной<br />

из основ и источников шариата, и занимают<br />

особое место в истории арабской литературы.<br />

Хадисы, являясь составной частью<br />

историографических произведений, сыграли<br />

большую роль в становлении и развитии<br />

художественной прозы в арабской литературе.<br />

Несмотря на записи некоторых хадисов,<br />

которые были известны еще при жизни<br />

Пророка Мухаммада, тем не менее, традиция<br />

передачи хадисов первоначально<br />

осуществлялась в основном устным путем.<br />

Основными хранителями хадисов являлись<br />

жители Мекки, а в особенности Медины. В<br />

этом городе, который стал второй родиной<br />

Пророка Мухаммада, на протяжении первого<br />

столетия исламской эры были еще живы<br />

воспоминания о нем, о различных эпизодах его<br />

жизни. Многие сподвижники Пророка жили в<br />

этом городе, и передавали своим потомкам<br />

сведения о разных эпизодах его жизни. Образ<br />

жизни и мировоззрение мединцев были<br />

сформированы на примере жизни и деяний<br />

Пророка, хадисы которого они тщательно<br />

хранили и передавали в сохранности из<br />

поколения в поколение.<br />

Со всех концов мусульманского мира в<br />

Медину приезжали мусульмане, среди которых<br />

были выдающиеся ученые своего времени,<br />

чтобы изучать хадисы. Во многом<br />

способствовал путешествию сезон хаджа,<br />

после совершения обрядов которого,<br />

паломники приезжали в Медину для посещения<br />

мечети Пророка.<br />

Однако помимо Медины, различные хадисы<br />

были известны и в других регионах исламского<br />

мира, где стала формироваться традиция,<br />

построенная на преданиях того или иного<br />

региона. Дело в том, что сподвижники Пророка<br />

Мухаммада жили в различных городах<br />

Халифата, и там они рассказывали свои<br />

воспоминания местным жителям, которые в<br />

свою очередь запоминали их, и передавали<br />

своим потомкам. Были известны, например<br />

"сирийские", "басрийские", "хомсские" хадисы.<br />

Местные традиции, возникшие и основанные<br />

на этих хадисах, иногда приводили к тому, что<br />

жители одного города признавали только<br />

хадисы, известные в его городе и отвергали<br />

хадисы, распространенные в других городах.<br />

В связи с установлением и развитием<br />

различных хадисных традиций, мусульманские<br />

исследователи отправлялись в различные<br />

города, для ознакомления с хадисами,<br />

известными в том или ином регионе, а также с<br />

целью выяснения цепочки передатчиков того<br />

или иного хадиса. Эти исследования положили<br />

начало возникновению школ хадисоведения. В<br />

первом веке хиджры многочисленные<br />

сообщения из жизни Пророка собирались и<br />

заучивались в основном в устной традиции и<br />

уже тогда предпринимались первые попытки<br />

их систематизации. Исследователи,<br />

собиравшие хадисы размывали существующие<br />

"региональные" традиции и делали хадисный<br />

материал общим достоянием всего исламского<br />

мира.<br />

В это же время стала развиваться<br />

методология отбора и классификации тех или<br />

иных хадисов. Эта проблема впервые возникла<br />

в связи с тем, что некоторые люди стали в<br />

своих корыстных целях сочинять хадисы и<br />

приписывать их Пророку Мухаммаду. На это<br />

обратили внимание еще первые хадисоведы.<br />

Зачастую для установления подлинности того<br />

или иного хадиса, улемы выезжали к тому<br />

человеку, который распространял его, и<br />

подробно расспрашивали о том, каким образом<br />

до него дошло то или иное сообщение. Хатиб<br />

аль-Багдади описывал в своей книге "аль-<br />

Кифайа фи ильм ар-Ривайа" один такой случай,<br />

который произошел в сирийском городе Хомс,<br />

куда приехал некий человек по имени Омар<br />

ибн Муса, который заявлял, что знает<br />

достоверные хадисы. В мечети города с ним<br />

встретились знатоки хадисов и выслушали<br />

известные ему хадисы. Затем они спросили у<br />

Омара о том, откуда он знает о содержании<br />

этих хадисов. На это Омар ответил, что о них<br />

поведал его учитель Халид ибн Мадан,<br />

который был праведным человеком и не мог<br />

говорить неправду. Тогда ему задали<br />

следующий вопрос о том, когда и где он<br />

виделся с Халидом. Омар ответил, что виделся<br />

с ним в 108 году в Армении. Тогда один из<br />

присутствующих сказал, что он знал Халида и<br />

ему точно известно, что он умер в 104 году.<br />

Следовательно было доказано, что<br />

повествование этого Омара является<br />

фальсификацией.<br />

Различные сообщения о Пророке


44 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

Мухамаде, его речи и деяния стали впервые<br />

изучаться и записываться еще при жизни<br />

Пророка Мухаммада. Однако в то время<br />

возникла опасность смешения хадисов с аятами<br />

Корана. Поэтому первоначально Пророк<br />

запретил записывать хадисы. В сборнике<br />

хадисов Муслима содержится хадис,<br />

переданный Абу Саидом аль-Худри, в котором<br />

Пророк предписывал записывать только<br />

откровения Корана и уничтожать все<br />

письменные повествования о его жизни и<br />

речах. Но в этом же хадисе он разрешил своим<br />

сподвижникам передавать различные<br />

свидетельства о нем в устной традиции. Хотя, в<br />

качестве исключения Пророк позволял<br />

некоторым своим приближенным записывать<br />

отдельные повествования о его жизни.<br />

После завершения ниспосылания<br />

большинства аятов Корана многие тысячи<br />

мусульман уже знали его наизусть и умели<br />

различать аяты от других повествований о<br />

жизни Мухаммада. Поэтому Пророк отменил<br />

запрет на детальное изучение и записи хадисов.<br />

В сборнике хадисов Тирмизи есть сообщение о<br />

том, что он разрешил запись его хутбы после<br />

завоевания Мекки. Тем не менее, в период<br />

правления первых праведных халифов и даже в<br />

период табиинов (кто это, дайте разъясение)<br />

записей хадисов было мало и по этому поводу<br />

выражалось сожаление в мусульманском<br />

обществе. Они были известны в основном в<br />

устной традиции. Причиной опять же было<br />

опасение того, что записанные хадисы со<br />

временем могут подменить Коран.<br />

Тем не менее, мусульманская традиция<br />

сохранила повествования о том, что некоторые<br />

сподвижники Пророка Мухаммада записали<br />

достаточно большое количество сообщений о<br />

его жизни и речах. Эти записи, наряду с устной<br />

традицией на протяжении длительного времени<br />

были известны мусульманам. Впоследствии<br />

они вошли в состав более фундаментальных<br />

сборников хадисов. После этого ранние записи<br />

оказались невостребованными и постепенно<br />

были утеряны. Например у Тирмизи есть<br />

информация о том, что Саад ибн Убада аль-<br />

Ансари имел записи хадисов Пророка. По этим<br />

записям его сын передавал хадисы другим<br />

людям. А у Бухари сообщается, что записи<br />

Саада ибн Убады были частью записей другого<br />

сподвижника Абдуллы ибн Абу Ауфа. Ибн Сад<br />

в "Табакате" сообщал, что записанные хадисы<br />

Пророка были у Джабира ибн Абдуллы (ум. в<br />

78 г.х.). Муслим в своем "Сахихе" упоминал,<br />

что они касались проблем хаджа. Свитки с<br />

хадисами имели Самура ибн Джундуб (ум. в<br />

60г. х.), Джабир ибн Абдулла (ум. в 78 г. х.),<br />

Абдулла ибн Аббас (ум. в 69г. х.). Самым<br />

известным же был сборник Абдуллы ибн Амра<br />

ибн аль-Аса (ум. в 65 г. х.) под названием<br />

"Сахифа ас-Садика", который также не<br />

сохранился в оригинале до наших дней.<br />

Наиболее ранним сборником хадисов,<br />

который сохранился до наших дней, является<br />

"Сахифату Хаммам". Этот сборник был<br />

составлен Хаммамом ибн Мунаббихом (ум. в<br />

101 г. х.), который записывал хадисы<br />

непосредственно от своего учителя -<br />

сподвижника Пророка и известного<br />

передатчика хадисов Абу Хурайры, на<br />

собраниях которого он участвовал. "Сахифату<br />

Хаммам" был составлен в середине I века<br />

хиджры и найден в архивах Берлина и Дамаска<br />

и в нем содержится 138 хадисов. Особая<br />

ценность этого сборника в том, что все<br />

записанные там хадисы были приведены и в<br />

более поздних сборниках - "Муснаде" Ахмада<br />

ибн Ханбаля и "Сахихе" Бухари, что еще раз<br />

подтвердило их подлинность /3, 71-73/.<br />

Первым государственным деятелем,<br />

который распорядился на официальном уровне<br />

составить сборники хадисов был Омейядский<br />

халиф Омар II ибн Абд аль-Азиз (ум. в 101<br />

г.х.). Он сделал это из-за опасения забвения и<br />

утери многих известных в его время хадисов,<br />

так как постепенно уходили из жизни<br />

представители первого поколения мусульман,<br />

отцы и деды которых непосредственно<br />

общались с Пророком, и передали им<br />

различные истории из его жизни. Это могло<br />

привести к забвению традиций Пророка.<br />

Второй причиной распоряжения Халифа было<br />

связано с распространением в то время<br />

определенного количества сомнительных и<br />

сфальсифицированных повествований о жизни<br />

Пророка. И халиф Омар II отправил послание<br />

наместнику Медины Абу Бакру ибн<br />

Мухаммаду ибн Хазму, в котором поручил ему<br />

собрать и записать в одном сборнике все<br />

хадисы, которые были известны Амре бинт Абд<br />

ар-Рахману аль-Ансари и Касиму ибн<br />

Мухаммаду ибн Абу Бакру (ум. в 107 г. х.). Они<br />

оба были учениками Аишы - жены Пророка<br />

Мухаммада и были известны как самые лучшие<br />

знатоки хадисов. Наместник Медины выполнил<br />

приказ Халифа, однако сам Омар II ибн Абд<br />

аль-Азиз этот сборник так и не увидел, так как<br />

погиб незадолго до этого.<br />

Халиф Омар II направил также аналогичные<br />

послания и наместникам других провинций.<br />

Первым откликнулся на распоряжение халифа<br />

известный знаток хадисов Хиджаза и Сирии<br />

Мухаммад ибн Муслим ибн Шихаб аз-Зухри<br />

аль-Мадани (ум. в 124 г. х.). Составленный им<br />

сборник был представлен халифу незадолго до<br />

его смерти. После этого хадисы стали<br />

записываться и другими знатоками хадисов и<br />

правоведами. Однако чаще всего они делали


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 45<br />

это не в отдельных сборниках, а в различных<br />

правовых предписаниях по фикху (араб. ٌهقِف‎)<br />

/2, 287-288/.<br />

Автором же первого фундаментального<br />

сборника хадисов "аль-Муватта" стал<br />

выдающийся мусульманский ученый и<br />

правовед Малик ибн Анас , который родился и<br />

жил в Медине (в 93-179 г.х.). Эта книга<br />

получила название "Муватта Малика". В ней он<br />

дал подробные иснады и упорядочил все<br />

хадисы по определенным темам. И хотя<br />

"Муватта" является справочником по<br />

исламской юриспруденции, вместе с тем, этот<br />

сборник является одним из первых научных<br />

трудов по хадисам. Некоторые исследователи<br />

считают этот труд одним из основных<br />

источников в данной области. В этой книге<br />

перед каждым хадисом Имам Малик даёт<br />

иснад, то есть подробно описывает цепочку<br />

передачи этого хадиса. В некоторых случаях<br />

иснад прослеживается до самого Пророка, в<br />

некоторых случаях только до одного из его<br />

сподвижников. Но поскольку эта книга<br />

содержит не только хадисы, но и сведения по<br />

исламскому правоведению, в ней можно найти<br />

также мнение самого Имама Малика по тому<br />

или иному вопросу. С течением времени, после<br />

составления "Муватта", появились ещё шесть<br />

книг научных исследований о хадисах, которые<br />

стали считаться самыми достоверными трудами<br />

по хадисам и приобрели всеобщее признание,<br />

что последующие поколения безоговорочно<br />

приняли их как шесть Канонических<br />

Сборников (Сихах ас-Ситта):<br />

1. Имам Мухаммад бин Исмаил аль-Бухари<br />

(ум. в 256 г. х.) - Сахих аль-Бухари<br />

2. Имам Муслим бин Хаджадж аль Кушайри<br />

(ум. в 261 г. х.) - Сахих Муслим<br />

3. Имам Абу Дауд Ашас аль-Сиджистани<br />

(ум. в 275 г. х.) - Сунан Абу Дауд<br />

4. Имам Абу Исмаил-Тирмизи (ум. в 279 г.<br />

х.) - Джами аль-Тирмизи<br />

5. Имам Ахмад бин Шуайб аль-Нисаий (ум.<br />

в 303 г. х.) - Аль-Сунан аль-Муджтаба<br />

6. Имам Мухаммад бин Йазид Ибн Маджах<br />

аль-Казвини (ум. в 273 г. х.) - Сунан Ибн<br />

Маджах<br />

Составляя свои сборники, эти<br />

традиционалисты, конечно, критически<br />

подходили к подбору хадисов, тщательно<br />

изучая то, что они хотели включить в сборник,<br />

или напротив исключить. Бухари, например,<br />

изучил 600.000 преданий, из которых он<br />

принял только 7397. Авторы стремились<br />

собрать предания, которые могли бы<br />

послужить кодексом жизненных правил для<br />

мусульман, и по этому важнейшему принципу<br />

осуществлялся отбор таких преданий. Имам<br />

аль-Бухари разделил свой труд на 97 книг.<br />

Первые три из них посвящены началу<br />

Откровения, а также Вере и Знанию.<br />

Последующие тридцать книг содержат<br />

нормативы омовения, молитвы, уплаты закят,<br />

совершения паломничества и соблюдения<br />

поста. За ними следуют двадцать две книги, где<br />

освещаются вопросы предпринимательской<br />

деятельности, опекунства, общим условиям,<br />

касающимся профессиональной трудовой<br />

деятельности, а также другие юридические<br />

вопросы. За ними следуют три книги о Борьбе<br />

на Пути Аллаха и о подчинённых людях. Далее<br />

идет книга, посвящённая началу Сотворения.<br />

Следующие четыре книги дают сведения о<br />

Пророках и отдельные подробности жизни<br />

Пророка Мухаммада до хиджры. После этого<br />

идёт книга о жизни Пророка Мухаммада<br />

(благословит его Всевышний и приветствует) и<br />

его деятельности в Медине. Следующие две<br />

книги содержат комментарии к некоторым<br />

отрывкам из Корана. Последующие три книги<br />

посвящены вопросам бракосочетания, развода<br />

и вопросам, касающимся материального<br />

обеспечения семьи. После этого до девяносто<br />

пятой книги освещаются различные вопросы,<br />

например, о пище, питье, одежде,<br />

благопристойном поведении, о медицине, о<br />

приглашениях, о клятве и искуплении за<br />

нарушение клятвы, о кровной мести,<br />

преследовании, о толковании сновидений, о<br />

гражданских раздорах и испытаниях,<br />

предшествующих Концу Света. Девяносто<br />

шестая книга подчеркивает важность<br />

преданности Корану и Сунне. Последняя,<br />

девяносто седьмая книга, относительно<br />

большая по объему, посвящена Единству Бога.<br />

Труд Имама Муслима под названием "аль<br />

Джами ас-сахих" охватывает приблизительно<br />

ту же область вопросов. В книги также имеется<br />

глава предисловие с объяснениями автора о<br />

некоторых критериях, которым он следовал при<br />

отборе хадисов. Работа состоит из разбитых по<br />

темам 4000 хадисов, которые он выбрал из<br />

числа 300.000 хадисов. Муслим указывал, что<br />

выбрал хадисы о надежности которых<br />

единогласно подтверждали все ученые.<br />

Муслим, приводя различные предания одного и<br />

того же хадиса в одном месте, показал пример<br />

высокой внимательности и трудолюбия.<br />

"Сахих" Муслима по системе расположения<br />

текста считается лучше "Сахиха" Бухари.<br />

Четыре Сунан ограничились вопросами,<br />

касающимися совершения действий,<br />

свидетельствующих о поклонении Аллаху<br />

(Актов Поклонения), исламских законов,<br />

личных взаимоотношений и признаков,<br />

свидетельствующих о Конце Света. В работе<br />

Имама Тирмизи содержатся некоторые<br />

комментарии к Корану, а также описание


46 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

достоинств различных людей и книги,<br />

включающие в себя предания о Пророке, его<br />

семье и его сподвижниках.<br />

В результате тщательного анализа книг<br />

хадисов и источников ученые пришли к<br />

выводу, что исследования Бухари и Муслима<br />

находятся на первом месте, а работы Абу<br />

Давуда, Тирмизи и Насаи на втором месте. Но<br />

превосходство Бухари и Муслима было<br />

признано в целом, с учетом того, что при<br />

анализе каждого хадиса по отдельности<br />

возможно появление совершенно разных<br />

мнений.<br />

3-й век хиджры известен как золотой век<br />

науки о хадисах и представляет собой важный<br />

элемент в исламских исследованиях, особенно<br />

хадиса /4, 10-13/. И самым ценным наследием<br />

в науке о хадисах являются аль-Кутуб ас-ситта,<br />

которые стали одними из основных источников<br />

Ислама и содержат материалы о сунне и<br />

достоверных хадисах. Со дня создания и вплоть<br />

до наших дней эти сборники вызывают<br />

большой интерес знатоков хадиса и сохраняют<br />

неизменно важное место в науке о хадисах.<br />

Признанная известность данных произведений<br />

основана на том, что их авторы стремились<br />

собрать и использовать только достоверные<br />

хадисы.<br />

"Собиратели хадисов выработали довольно<br />

четкую систему отбора и проверок преданий,<br />

состоявшую преимущественно в установлении<br />

честности и хорошей памяти мухаддисов<br />

(передатчиков), которые были включены в<br />

иснад, т.е. в перечень тех, кто передавал<br />

высказывания Пророка. Практическим<br />

результатом такой работы, поистине<br />

масштабной, стали сборники истинных хадисов<br />

(их шесть), среди которых наиболее известны<br />

"Сахих" (Правильный) Муслима и "Сахих" аль-<br />

Бухари, представляющие собой весьма яркий<br />

пример синтеза традиций и новаций в ходе<br />

исторического развития литературы" /6, 49/.<br />

***<br />

1. Х. К. Баранов Арабско-русский словарь: Камалак.<br />

Ташкент, 1994 г.<br />

تاريخ ‏ٌالتشريع ‏ٌاإلسالمي ‏ٌلمناع ‏ٌالقطان .2 .М Х.Аль Каттан<br />

Тарих ат ташриъ аль ислами// Мактабатуль-маариф<br />

2-е изд. – Эр Рияд. К.С.А. 1996 г. – С. 71-73. (на<br />

арабском языке)<br />

تدوينٌالسنةٌالنبويةٌلمحمدٌبنٌمطرٌالزهراني 3. М.М. Аль Захрани<br />

Тадвин ас-сунна ан-набавия// Мактабату дар альминхадж.<br />

Эр Рияд. К.С.А.– 2005 г.– С. 71–73.<br />

الرسالةٌالمستط 4. М.Дж. Аль Киттани<br />

Аль-Рисаля аль-мустатрафа Дар аль Башаир аль<br />

Исламия. 5-е изд. Бейрут. Ливан. 1993 г - С. 10-13 (на<br />

арабском языке)<br />

5. М.А. Таххан. تيسيرٌمصطلحٌالحديثٌلمحمودٌالطحان ٌ Тайсир<br />

Мусталах аль Хадис Эр-Рияд. К.С.А. 1996 г (на<br />

арабском языке)<br />

6. Т.А. Мухтаров "Новелла в классической арабской<br />

литературе", Ташкент - "Узбекистан", 2002. – С. 49.<br />

***<br />

In this article we will consider the rise and<br />

development of hadith genre in the Arab literature.<br />

***<br />

Мақала араб әдебиетіндегі хадис жанрының пайда<br />

болуымен дамуы мәселесіне арналған.<br />

رفةٌلمحمدٌجعفرٌالكتاني<br />

Э.М. Жолдасова<br />

ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АРАБСКИХ УСТОЙЧИВЫХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ<br />

НА РУССКИЙ ЯЗЫК<br />

В лексике любого языка, в том числе и<br />

арабского, существует множество<br />

словосочетаний, которые, выполняя функцию<br />

номинации, служат средством передачи<br />

свойств и качеств предметов и явлений,<br />

уточняя и конкретизируя одну часть сочетания<br />

другой. Существуют разные формы<br />

словосочетаний: устойчивые и неустойчивые,<br />

простые и сложные, свободные и несвободные;<br />

а также разные их определения:<br />

«Словосочетание – синтаксическая<br />

конструкция, образуемая соединением двух<br />

или более знаменательных слов на основе<br />

подчинительной грамматической связи –<br />

согласования, управления или примыкания» /1,<br />

469/. Как указывает современный ученыйлингвист<br />

Бархударов Л.С., - словосочетание –<br />

это группа синтаксически связанных<br />

знаменательных слов в составе предложения,<br />

которая сама не является предложением /2, 44/.<br />

В современном арабском литературном<br />

языке наблюдается наличие устойчивых и<br />

неустойчивых словосочетаний. Однако наряду<br />

с неустойчивыми словосочетаниями, или<br />

согласованными определениями, устойчивые<br />

выделяются в так называемую генитивную<br />

синтагму, известную в научной литературе под<br />

названием «идафа» /3, ‏«االضافة»‏ 143/, которая<br />

выражает притяжательные и притяжательноопределительные<br />

отношения. Это объясняется<br />

отсутствием в системе арабской грамматики<br />

притяжательного прилагательного и<br />

притяжательного местоимения /4, 144/.<br />

Что касается идафы, то она, согласно<br />

мнению ученых арабистов, подразделяются на<br />

два вида - «смысловой» и «словесный». К<br />

«смысловой» идафе относят субстантивное<br />

беспредложное словосочетание, являющееся<br />

одним из распространенных типов именных<br />

словосочетаний, а к «словесной» идафе -


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 47<br />

адъективное образование словосочетания /5,<br />

98/.<br />

Принимая во внимание особенность<br />

морфологической структуры генитивной<br />

синтагмы арабского языка, а, следовательно,<br />

учитывая эту особенность при переводе<br />

арабских словесных конструкций, в данной<br />

статье делается попытка теоретического<br />

анализа перевода арабских конструкций с<br />

устойчивыми словосочетаниями на русский<br />

язык.<br />

Одним из весьма продуктивных в<br />

современном арабском языке является<br />

образование сложных прилагательных путем<br />

лексикализации словосочетаний, состоящих из<br />

прилагательного или причастия,<br />

выступающего в функции прилагательного (в<br />

качестве первого члена сопряженного<br />

состояния) и существительного в родительном<br />

падеже и в определенном состоянии (в<br />

качестве второго члена сопряженного<br />

состояния). Такой тип словосочетания<br />

грамматисты называют адъективным<br />

образованием словосочетания, или<br />

«словесной» идафой:<br />

القاهرة مدينة صافية السماء و جئدة الهواء<br />

«Каир - город с ясным небом и чистым<br />

воздухом».<br />

‏«جئدة الهواء»‏ и ‏«صافية السماء»‏ Словосочетания<br />

буквально переводятся «ясный небом» и<br />

«чистый воздухом». Такое сочетание не<br />

характерно для русского языка. Именно<br />

поэтому подобные словосочетания мы<br />

передаем в русском языке, прибегая к<br />

конструкции согласованного определения. В<br />

арабском варианте функция отдельных частей<br />

данного словосочетания заключается в том,<br />

что прилагательные « ‏«جئدة الهواء»‏ » и<br />

передают общие признаки предметов, которые<br />

уточняются<br />

последующими<br />

существительными<br />

‏«السماء»‏ и ‏.«الهواء»‏ Следовательно, благодаря существительному<br />

прилагательное получает более узкое<br />

значение.<br />

Для подтверждения сказанного сошлемся<br />

на несколько примеров с подобными<br />

словосочетаниями, которые переводятся на<br />

русский язык аналогичным образом.<br />

انه نمر شرس متعجرف شديد الفخر بحريته و قوته و بطشه<br />

«Тигр надменно злой, он очень горд своей<br />

свободой, силой и могуществом».<br />

В этом предложении устойчивым<br />

словосочетанием выступаетٌ الفخر»‏ ‏,«شديد что<br />

буквально означает «силен гордостью». В<br />

отличие от предыдущего предложения, это<br />

словосочетание уместно перевести кратким<br />

прилагательным «очень горд».<br />

كان مرقس قد سمع بعمرى بن العاص كثيرا فتفرس فيه جيدا<br />

فاذا هو قصير القامة و وافر الهامة<br />

صا فية السماء<br />

«Маркус много слышал об Амре ибн аль-Ас,<br />

и, пристально смотрел на него; вот он,<br />

невысокого роста и большеголовый».<br />

‏«وافر الهامة»‏ и ‏«قصيرالقامة»‏ Сочетания<br />

понимается как «короткий ростом» и<br />

«обильный головой». Первое сочетание<br />

переведено нами в форме несогласованного<br />

определения, выраженного именем<br />

существительным в родительном падеже, а<br />

второе сочетание - словообразованием из двух<br />

слов, как это принято в рамках стилистики<br />

русского языка.<br />

و كان قد بلغ الملك زهير أن هذا ال فارس شديد البأس<br />

«Он уже сообщил королю Зухайру, что<br />

этот воин очень отважный».<br />

Словосочетание شديد البأس»‏ » буквально<br />

звучит так: «сильный отвагой», но такое<br />

сочетание следует передать прилагательным в<br />

превосходной степени, потому как буквальный<br />

перевод не соответствует стилистике русского<br />

языка.<br />

و كان زهير ملكا باسال ذكيا بعيد النظر،‏ عمد في اول االمر<br />

الي تثبيت سلطانه و تنظيم شؤونه و تقويم قبيلته<br />

«Зухайр был отважным, проницательным<br />

и дальновидным царем; с первых же дней<br />

стремился укрепить свою власть,<br />

урегулировать дела и возвысить свое племя».<br />

Буквальная передача адъективного<br />

устойчивого словосочетания النظر»‏ ‏«بعيد звучала<br />

бы так: «далекий видением, взором». Такой<br />

перевод не является адекватным, а поэтому мы<br />

передали его словообразованием из двух слов<br />

«дальновидный».<br />

و قد وقفت وسط المرعى امة سوداء عريضة االكتاف و<br />

جميلة التقاسيم و معها ولدان يساعدانها علي رعى النوق و<br />

يدوران حولها كاالبالسة<br />

«… По середине пастбища стояла мать<br />

черных – широкоплечая и стройная женщина,<br />

рядом с ней двое [ее] сыновей, помогающие ей<br />

пасти верблюдов и крутящиеся вокруг нее как<br />

чертенки».<br />

عريضة « конструкции В данном предложении<br />

буквально значат ‏«جميلة التقاسيم»‏ и ‏«االكتاف<br />

«широкая плечом» и «красивая делением».<br />

Первое словосочетание согласно нормам<br />

словообразования русского языка мы перевели<br />

«широкоплечая», а второе словосочетание<br />

«красивая делением» передали эквивалентным<br />

словом «стройная».<br />

Таким образом, в рассмотренных нами<br />

примерах все первые члены сочетаний<br />

согласованы с предшествующими именами в<br />

роде и падеже, как прилагательные, и в то же<br />

время они управляют последующими<br />

именами, ставя их в родительный падеж, т.е. в<br />

этом случае они уже выступают в значении<br />

существительного. Соответственно, первые<br />

члены устойчивых сочетаний носят<br />

двойственный характер, они имеют как бы


48 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

«два лица, обращенные в разные стороны». С<br />

одной стороны, они обладают семантическими<br />

и грамматическими признаками согласуемого<br />

прилагательного, с другой – имеют<br />

характерные черты существительных.<br />

По своей семантике такие сочетания<br />

образуют единое понятие, которое во многих<br />

случаях на русский язык можно было бы<br />

передать составным словом. Так, первый член<br />

формального примыкания - это<br />

прилагательное, определяющее или<br />

описывающее имя существительное. Второй<br />

член ограничивает и уточняет первый член.<br />

Арабские грамматисты в этом случае второй<br />

член сочетания называют «причиной» в том<br />

смысле, что второй член указывает на причину<br />

того, почему первый член сочетания применен<br />

для описания имени, которое им<br />

характеризуется. Само прилагательное они<br />

называют «обусловленное причиной», потому<br />

что прилагательное само по себе<br />

характеризует имя существительное, а второй<br />

член сопряженного состояния уточняет<br />

причину, его основание.<br />

Ниже следуют словосочетания из двух<br />

самостоятельных существительных, которые<br />

оформляются<br />

несогласованными<br />

определениями и передаются на русский язык<br />

согласованными<br />

определениямиприлагательными.<br />

Такой тип словосочетания<br />

называют субстантивным беспредложным<br />

словосочетанием, или «смысловой» идафой:<br />

و قد اخبرني بعض الرهبان الذين فروا من وجوههم من<br />

دمشق و غيرها أنهم أقوام أشداء يصبرون على الحرب صبر<br />

األسود ال يهابون الموت و ال يخافون السيوف<br />

«Некоторые монахи, которые бежали из<br />

Дамаска и других городов, сообщили мне, что<br />

сильные народы переносят войну крайне<br />

терпимо, не боясь мечей и смерти».<br />

‏«صبر األسود»‏ В этом предложении сочетание<br />

имеет значение «терпение черных», что<br />

абсолютно не свойственно и не характерно для<br />

русского языка. Это сочетание уместно<br />

перевести согласованным определением<br />

«крайняя терпимость», что более точно<br />

передает смысловое содержание понятие этого<br />

сочетания.<br />

و اخيرا استطاعت الحادمة الطفلة أن تخترق الشارع<br />

المزدحم في بطاء كحكمة الكبار<br />

«И, наконец, маленькая служанка смогла с<br />

сознанием взрослого человека перейти<br />

переполненную дорогу».<br />

В предложении мы можем исключить<br />

حكمة الكبار»‏ буквальный перевод словосочетания<br />

» «мудрость взрослого», что явно<br />

противоречит стилистическим нормам<br />

русского языка.<br />

В ряде случаев сочетания их двух<br />

самостоятельных слов в сопряженном<br />

состоянии может передавать отношение<br />

обладателя к обладаемому предмету и в<br />

результате своей многозначности одно и то же<br />

выражение может быть интерпретировано на<br />

основе контекстуального анализа.<br />

فتنحى مرقس جانبا ليرى مقدار الجند فاذاهم مالئون تلك<br />

الصحراء و فيهم الفرسان و الهجانة و المشاة و حملة األعالم<br />

و نقلة الرماح و نقلة النبال<br />

ٌ<br />

Буквально: «отошел Маркус в сторону,<br />

чтобы посмотреть на число воинов; вот они,<br />

переполнили эту пустыню и в них - кавалерия,<br />

верблюжья кавалерия, пехота, держатели<br />

знамен, несущие копья и несущие луки».<br />

Последние три сочетания в сопряженном<br />

состоянии «<br />

имеют в русском языке лексические<br />

эквиваленты, значения которых не зависит от<br />

контекста. Поэтому эти сочетания<br />

необязательно передавать согласованными<br />

‏«نقلة النبال»‏ и ‏«نقلة الرماح»‏ ‏,«حملة األ عالم<br />

определениями, как это было переведено<br />

выше. Следовательно, перевод будет звучать<br />

иначе: «Маркус отошел в сторону, чтобы<br />

посмотреть на число воинов; вот они,<br />

выстроились вдоль пустыни и среди них -<br />

кавалерия, верблюжья кавалерия, знаменосцы,<br />

копьеносцы и лучники».<br />

فلما امعنوا في البر طلعت عليها جماعة من بنى جديلة اال ان<br />

العشرة العبسيين كانوا من ابطال الوغى و سادات السيف فما<br />

عتموا ان اثخنوا فى القادميين<br />

Буквально: «И когда они устремили взор в<br />

сторону пустыни, и вдруг появился отряд<br />

сыновей племени джадила; однако десятка<br />

сыновей-аббасидов были героями битв и<br />

властелинами мечей».<br />

В этой субстантивной устойчивой<br />

конструкции словосочетания الوغى»‏ ‏«ابطال и<br />

битв» буквально означают «герои ‏«سادات السيف»‏<br />

и «властелины мечей». В первом и во втором<br />

случаях «герои битв» и «властелины мечей»<br />

соответствуют нормам русского языка, и такая<br />

передача не составит трудности в понимании<br />

смысла.<br />

Исходя из вышеприведенных примеров,<br />

можно сделать вывод, что устойчивые<br />

словосочетания в арабском языке по форме<br />

бывают двух типов: субстантивное<br />

беспредложное и адъективное словосочетания,<br />

а по структуре представляют сопряженное<br />

состояние. Такие словосочетание имеют<br />

широкую сферу употребления, а поскольку в<br />

русском языке нет аналогов подобным<br />

словосочетаниям, то в теории и практике<br />

переводоведения особое место получила<br />

специфика передачи устойчивых<br />

словосочетаний и их адекватный перевод на<br />

русский язык.<br />

***<br />

1. Лингвистический энциклопедический<br />

словарь. М., 1990.


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 49<br />

2. Бархударов Л.С. Структура простого<br />

предложения современного английского языка.<br />

М., 1966.<br />

3. Габучан Г.М. Теория артикля и проблемы<br />

арабского синтаксиса. М., 1972.<br />

4. Шагаль В.Э. О структурно-семантической<br />

характеристике<br />

субстантивных<br />

словосочетаний типа идафы в арабском<br />

литературном языке. НДВШ. ФН, 1959, №1.<br />

под ред. Поцелуевского Е.А.<br />

***<br />

Мақалада араб тіліндегі тұрақты сөз<br />

тіркестердің орыс тіліне аударылу<br />

ерекшеліктері қарастырылады.<br />

***<br />

In this article are considered particularities of<br />

the translation of the Arabic firm wordcombinations.<br />

Ә.Ү. Исаев<br />

ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ИДИОМАЛАР<br />

Қай ұлттың болмасын сөздік қорында бір<br />

мағынаны білдіретін жеке-дара сөздерден өзге,<br />

бір-бірімен қосылып, иә жалғасып келіп, тұтас<br />

бір ұғымда айтылатын сөз тіркестері де болады.<br />

Яғни, бір сөзбен айтқанда, осы жоғарыда<br />

айтылмыш ұғымдардың жиынтығы қытай<br />

тілінің грамматикасында идиомалар деп<br />

аталады. Идиомалар да өз кезегінде 成 语<br />

[chéngyŭ] (мақал-мәтелдер), 惯 用 语<br />

[guànyòngyŭ] (қалыптасқан сөз тіркесі), 俗 语<br />

[súyŭ] (хикмет сөздер), 歇 后 语 [xiēhòuyŭ]<br />

(аяқталмай қалған сөйлемнің соңғы жартысы)<br />

және т.б. бірнеше түрге бөлінеді. Осыларға,<br />

жалпы, шола тоқтала кетсек.<br />

成 语 [chéngyŭ] (мақал-мәтелдер)<br />

是 中 国 汉 字 语 言 词 汇 中 一 部 分 定 型 的 词 组 或<br />

短 句 。 成 语 有 固 定 的 结 构 形 式 和 固 定 的 说 法 ,<br />

表 示 一 定 的 意 义 , 在 语 句 中 是 作 为 一 个 整 体 来<br />

应 用 的 。 成 语 有 很 大 一 部 分 是 从 古 代 相 承 沿 用<br />

下 来 的 。 其 次 在 语 言 形 式 上 , 成 语 是 约 定 俗 成<br />

的 四 字 结 构 , 字 面 不 能 随 意 更 换 。<br />

成 语 [chéngyŭ] - лер деп қытай тіліндегі<br />

мақал-мәтелдерді айтамыз. Қытай тіліндегі бұл<br />

мақал-мәтелдер көп жағдайда тұрақты төрт<br />

иероглифтің тіркесінен құралып, бір аталы<br />

ойды білдіріп тұрады. Және қалыптасқан төрт<br />

иероглифтің орнын қалауымызша өзгерте<br />

алмаймыз. Өйткені мақалдың мағынасы<br />

мүлдем түсініксіз болып, тіпті, айтқымыз<br />

келген ойымызға кереғар ұғымның да<br />

қалыптасып кетуі әбден мүмкін. Айналдырған<br />

төрт иероглиф айтқың келген ойды бір-ақ<br />

сөзбен түйіндеп, жеткізе алады. Таң қаларлығы,<br />

әрбір қытай мақал-мәтелінің пайда болған өз<br />

тарихы бар. Тіпті, тарихы әріде жатыр. Кезкелген<br />

мақалдың тарихының тереңде<br />

жатқандығына дәлелді оның аңыздағы<br />

қолданысын, не болмаса тарих беттерінде<br />

жазылып қалған жылнамалардан және өлеңжырлардан,<br />

романдардан тауып кезіктіруге<br />

болады. Қытайлықтар қолданыстағы барлық<br />

мақалын бір ізділікке келтіріп, том-том кітап<br />

қылып жазып, әрбірінің тұсына түсініктірек<br />

болу үшін сол мақалдың шығу тарихы мен<br />

сөйлемдегі қолданысын да көрсеткен. Қысқасы,<br />

мақал арқылы тарихының тереңде<br />

жатқандығын, тарихы арқылы тілінің<br />

кереметтігін ұлықтаудан жалықпаған қытай<br />

халқының бұл еңбеккорлығы мен<br />

ұлтжандылығына таңдана қарарымыз рас.<br />

« 不 三 不 四 bù sān bù sì» деген мақалдың<br />

қытай тіліндегі түсіндірмесі:<br />

释 义 不 像 这 也 不 像<br />

那 , 不 像 样 子 , 指 不 正 派 , 也 指 不 象 样 子 , 在<br />

形 容 人 时 多 指 人 的 品 行 不 正 派 。<br />

Бұл сөзді қазақ тілінде түсіндіретін болсақ,<br />

не ары емес, не бері емес, дүбәрә дегенге<br />

келеді. Мысалы бір нәрсені бастап үйренген де,<br />

бірақ, оны қарық қылып үйреніп те алмаған. Не<br />

үйренген не үйренбеген деп те айта алмайсың.<br />

Ал, мына « 不 三 不 四 bù sān bù sì» деген<br />

мақалдың өзін тура аударатын болсақ, онда, не<br />

үш емес, не төрт емес деп аударылады.<br />

Ал, төменде осы мақалдың шын мәнісінде<br />

қытай тілінде барлығына, оны бүгін біреу<br />

шығара салмай, бұрыннан қолданыста<br />

болғандығына дәлел ретінде<br />

《 水 浒 全 传 》кітаптан үзінді келтіре аламыз.<br />

出 处 明 · 施 耐 庵 《 水 浒 全 传 》 第 七<br />

回 :“ 这 伙 人 不 三 不 四 , 又 不 肯 近 前 来 , 莫<br />

不 要 攧 洒 家 。”<br />

Және де дәл осы мақалға антоним бола<br />

алатын мақалды көрсете кетсек: 正 正 经 经<br />

[zhèng zhèng jīng jīng]<br />

用 法 作 谓 语 、 定 语 、 状 语 ; 形 容 人 的 品 行 不


50 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

好 。Сөйлемде баяндауыштың, анықтауыштың,<br />

пысықтауыштың қызметін атқара алады.<br />

Енді, осы мақалдың аңызда кездескендігіне<br />

көз жеткізсек: 故 事<br />

梁 山 泊 好 汉 鲁 智 深 因 救 卖 唱 父 女 而 拳 打 镇 关 西<br />

命 案 , 被 迫 削 发 为 僧 , 他 到 大 相 国 寺 去 管 理 被<br />

地 痞 流 氓 霸 占 的 菜 园 。 这 帮 不 三 不 四 的 人 想 方<br />

设 义 》 第 三 回 )<br />

见 利 忘 义 ( jiàn lì wàng yì ) деген мақалға<br />

тоқталайық. Мақалдың қытайша түсіндірмесі<br />

解 释 : 见 到 有 利 图 道 就 不 顾 道 义 。<br />

Қазақ тіліндегі тура баламасы: Алтын көрсе<br />

періште жолдан таяр. Бұл мақалға<br />

《 汉 书 · 樊 郦 滕 灌 傅 靳 周 传 》деген<br />

кітаптан:“ 夫 卖 友 者 , 谓 见 利 而 忘 义 也 ” деп<br />

мысал келтіре аламыз. Жалпы, мақалды тез<br />

түсініп, жаттап алу үшін осы тұрған төрт<br />

иероглифтің сырына терең үңілелік. Алдымен<br />

见 利 忘 义 деген мақалдың алғашқы иероглифі<br />

见 [jiàn] – ға тоқталсақ, ол көру дегенді<br />

білдіреді. Ал, 利 [lì] – пайда, содан кейінгісі 忘<br />

[wàng] ұмыту, 义 деген - яғни.<br />

道 义 [dàoyì] мораль дегенді білдіріп тұр.<br />

Яғни, сөзбе-сөз аударатын болсақ, пайданы<br />

көрген кезде, ар-ұятты ұмытып кету деп<br />

аударар едік. 用 法 (қолданысы)<br />

: 作 谓 语 、 宾 语 、 定 语 ; 含 贬 义 баяндауыштың<br />

, толықтауыштың, анықтауыштың қызметін<br />

атқарады.<br />

Мысал: 某 与 吕 布 同 乡 , 知 其 勇 而 无 谋 ,~<br />

Бұны ( 明 · 罗 贯 中 《 三 国 演 义 》 第 三 回 )<br />

деген деректен мысал етіп келтірдік.<br />

Осы мақалға мағынасы жағынан жақын<br />

近 义 词 (мағыналас сөзді) келтіреік: 见 钱 眼 开<br />

[jiàn qián yăn kāi]. Егер, осы мақалды<br />

қазақшаға сөзбе-сөз тура аударатын болсақ,<br />

оның мағынасы : «ақшаны көрсе көзі шығып,<br />

бақырайып кетеді» деп аударылар еді. Сөзіміз<br />

нақтырақ болу үшін тағы да осы 见 钱 眼 开 [jiàn<br />

qián yăn kāi] деген мақалды талқылап көрейік.<br />

见 [jiàn] көру, 钱 [qián] ақша, 眼 [yăn] көз, 开<br />

[kāi] ашу. Ал, 见 利 忘 义 ( jiàn lì wàng yì )<br />

мақалының антонимі: 见 利 思 义 、 舍 生 取 义<br />

全 心 全 意 [quán xīn quán yì]. Бұл мақалға<br />

қытайша түсіндірме бере кетейік:<br />

解 释 】: 投 入 全 部 精 力 , 一 点 没 有 保 留 。<br />

Бұл, қазақшада «бар ынта-шынтасымен»,<br />

«жан-тәнімен», «бар көңлімен» дегенге келеді.<br />

Мақал жақсы мағынаны білдіреді. Мақалды<br />

тура аударатын болсақ, «барлық жүрегімен, бар<br />

көңлімен» дегенді білдіреді.<br />

Осы мақалға 茅 盾 MaoDun- нің<br />

《 吹 鼓 集 》атты шығармасынан үзінді келтіре<br />

аламыз:“ 体 验 生 活 的 时 候 , 就 应<br />

该 全 心 全 意 生 活 , 把 找 题 材 的 心 思 完 全 搁 起<br />

来 。” 全 心 全 意 мақалы жадымызда жатталып<br />

қалуы үшін мысал келтіріп, бір сөйлем<br />

құрайық.【 示 例 】: 张 思 德 全 心<br />

全 意 为 人 民 服 务 的 精 神 , 值 得 我 们 学 习 。<br />

全 心 全 意 мақалына мағынасы жуығырақ<br />

тағы екі мақал бар.<br />

Олар: 一 心 一 意 、 真 心 实 意 。Ал, мағынасы<br />

қарама-қайшы және екі мақал<br />

бар: 三 心 二 意 、 朝 三 暮 四 。<br />

作 谓 语 、 状 语 。Сөйлемде баяндауыштың<br />

және пысықтауыштың қызметін атқарады.<br />

惯 用 语 [guànyòngyŭ] (қалыптасқан сөз<br />

тіркесі).<br />

惯 用 语 是 一 种 习 用 的 固 定 的 词 组 , 既 有 三 音 节<br />

为 主 的 固 定 格 式 , 又 有 比 较 灵 活 的 结 构 和 强 烈<br />

的 修 辞 色 彩 。 它 通 过 比 喻 等 方 法 而 获 得 修 辞 转<br />

义 。<br />

惯 用 语 [guànyòngyŭ] дегеніміз – қытай<br />

тіліндегі қалыптасқан сөз тіркестері. Бұл сөз<br />

тіркестерінің астарында жоғарыда сөз<br />

еткен 成 语 [chéngyŭ] мақалдардар сияқты анау<br />

айтқандай бір аталы сөз жатыр дей алмаймыз.<br />

Дей тұрғанмен, бұлардың қайсысы болмасын<br />

қытай тілінде өз орнын ойып тұрып алған.<br />

Бұлар да, қытай тілінің тасын өрге домалатып<br />

отыр десек қателеспеспіз. Әдетте, 惯 用 语<br />

[guànyòngyŭ]- лерді 成 语 [chéngyŭ]-лерден<br />

оңай ажыратуға оның өзіне тән бір қасиеті<br />

көмектеседі. Ол – оның үнемі үш иероглифтен<br />

құралып, қалыптасқан сөз тіркесін құрауы.<br />

Және 惯 用 语 [guànyòngyŭ]- лердің көбі 成 语<br />

[chéngyŭ] -лер сияқты сонау тарих қойнауына<br />

тамырын жайып үлгермеген. Яғни, шығу<br />

тарихы ілгеріде емес, беріде ғана жатыр десек<br />

болар. Тіпті, кейбіреуі осы заманғы<br />

оқиғалардың жемісі дей аламыз. Шынтуайтына<br />

келгенде, 惯 用 语 [guànyòngyŭ]- лердің осы<br />

жаңадан шыққан кейбіреуін қытай<br />

қарияларынан гөрі, шетелдік жастар жақсырақ<br />

түсіне алады. Себебі, бұған қытай тілінің ұдайы<br />

дамып, жаңарып отырғандығы дәлел.


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 51<br />

打 光 棍 [dă guānggùn] деген сөз тіркесін<br />

қарастыралық. Алдымен, оқырман назарына<br />

осы сөз тіркестің қытайша анықтамасын<br />

ұсынайық.<br />

解 释 : 指 单 身 成 年 男 子 适 婚 年 龄 后 仍 未 结 婚<br />

或 婚 后 又 失 去 妻 子 的 男 子 。<br />

Бұл сөз тіркесінің мағынасы «сұр бойдақ<br />

болып күн кешу» дегенді білдіреді. Жалпы,<br />

光 棍 儿 [guānggùnr] деген сөздің өзі де<br />

«бойдақ» деген сөз. Негізі, қытайша бойдақ<br />

деген сөз 单 身 汉 [dānshēnhàn] деп айтылады.<br />

Ал, 光 棍 儿 [guānggùnr] деген сөз 光 [guāng]<br />

жалаңаш, 棍 [gùn] таяқ деген сөздерден<br />

құралған. Бұл сөз тіркесінің шығу тарихына<br />

« 出 处 »<br />

үңілсек: 路 遥 《 平 凡 的 世 界 》 第 四 卷 第 50 章<br />

“ 虽 然 他 和 她 结 婚 几 年 , 但 一 直 等 于 打 光 棍 。”<br />

开 夜 车 [kāi yèchē] деген тұрақты сөз тіркесін<br />

де мысал етіп қарастайық. Бұл<br />

惯 用 语 [guànyòngyŭ] қытай тілінде былай<br />

түсіндіріледі:<br />

为 了 工 作 或 学 习 的 需 要 而 熬 夜 , 连 夜 加 班<br />

Ал, қазақ тілінде «түні бойы жұмыс істеу, не<br />

болсама, сабақ оқу» деген сөз. Ескі әдетіміз<br />

бойынша осы сөз тіркесін пайдаланып бір<br />

сөйлеп құрап, мысал келтірейік.<br />

为 了 考 出 个 好 成 绩 , 他 们 一 连 好 几 天 ~ 复 习 。Б<br />

ұл сөйлем: «олар емтиханды жақсы тапсырып<br />

шығуы үшін қаншама күн түнімен бас<br />

көтермей дайындалды» деп аударылады.<br />

俗 语 [súyŭ] ](хикмет сөздер)<br />

俗 语 是 汉 语 语 汇 里 为 群 众 所 创 造 , 并 在 群 众<br />

口 语 中 流 传 , 具 有 口 语 性 和 通 俗 性 的 语 言 单 位<br />

, 是 通 俗 并 广 泛 流 行 的 定 型 的 语 句 , 简 练 而 形<br />

象 化 , 大 多 数 是 劳 动 人 民 创 造 出 来 的 。 反 映 人<br />

民 生 活 经 验 和 愿 望 。 俗 语 , 也 称 常 言 , 俗 话 ,<br />

这 三 者 应 该 是 同 义 词 。 俗 语 一 词 , 已 经 普 遍 用<br />

作 语 言 学 的 术 语 ; 常 言 一 词 , 带 有 文 言 的 色 彩<br />

; 俗 话 一 词 , 则 有 口 语 的 气 息 。<br />

俗 语 [súyŭ] ](хикмет сөздер) дегеніміз қытай<br />

қоғамында қара халықтың арасында пайда<br />

болып, ауызекі тарап отырған тұрақты сөз<br />

тіркесінің бір түрі. Айтып отырғанымыздай,<br />

бұлардың дені шаруа қауымның ұшқыр<br />

ойының жемісі еді. Қытай хикмет сөздері қара<br />

бұдын халықтың өмірдегі мұң-мұқтажы мен<br />

арман-тілектерінің айнасы десек те<br />

болатындай. Қайсыбірін алып қарамасақ та,<br />

олардың өте шебер, тапқырлықпен жасалғанын<br />

байқаймыз. 俗 语 [súyŭ] (хикмет сөздер)<br />

жоғарыда аталған 成 语 [chéngyŭ] (мақалмәтелдер)<br />

мен 惯 用 语 [guànyòngyŭ]<br />

(қалыптасқан сөз тіркесі) – нен айырмашылығы<br />

сол, олар, аналар сияқты төрт иероглифті, йя да<br />

үш иероглифті болып келеді деген сипаттамаға<br />

ие емес. Жалпы, 成 语 [chéngyŭ] (мақалмәтелдер)<br />

тек төрт иероглифті болып келеді<br />

деген пікірден адамыз, олардың алты<br />

иероглифтен құралған түрлері де баршылық.<br />

Бірақ, осы ретте айта кетер бір жайт – қытайлар<br />

қанша жерден бұларды ерекшелеп, ат қойып,<br />

айдар таққанымен, біздің тілімізге аударғанда<br />

олардың қазақша баламасы қытайлар салып<br />

кеткен қалыппен жіктелмейді. Яғни, қытай<br />

тілінде хикмет сөздер санатына жататын сөз<br />

тіркесі, қазақ тіліне аударылғанда мақал деп<br />

қана аталуы мүмкін. Себебі, әр тілдің өзіндік<br />

айырмашылығы бар. Біздің тіліміздің «киімі»<br />

иероглифтер емес, әріптер.<br />

Сөзімізге дәлел болу тұрғысында<br />

八 字 还 差 一 撇 [bāzì háichà yīpiē] деген<br />

тіркеске тоқталайық. Алдымен қытайша<br />

түсіндірме беріп, содан қазақша аударып<br />

көрелік.【 解 释 】: 比 喻 事 情 还 没 有 眉 目 。<br />

Бұл қытайша сөйлемді қазақшаға айударсақ,<br />

істеу керек бір шаруаны әлі бастамағанды<br />

білдіреді. Қазақтар кейде, «әлі мұртын да<br />

түртпедім» деп жатады. Мақалдың өзі анық<br />

аңғартып тұрғанындай, сегіз деген талтайып<br />

тұрған йероглифтің бір сызығы да әлі<br />

жазылмады дегенді білдіртеді. Өзі айналдырған<br />

екі-ақ сызықтан тұратын ( 八 ba сегіз) деген<br />

иероглифтің біз сызығының өзі жазылмаған<br />

болса, онда, не болғаны деп ойланып қаласың.<br />

Осы тіркесті қытайлар қайдан үйреніп алған<br />

деп жатқандар болса, төменде дәл осы тіркес<br />

пайдаланылып жазылған деректі ұсынбақпыз.<br />

【 出 自 】: 孙 锦 标 《 通 俗 常 言 疏 证 》 卷 三 :“《<br />

通 俗 编 》:‘ 朱 子 《 与 刘 子 澄 书 》: 圣 贤 已 是 八<br />

字 打 开 了 , 人 不 自 领 会 。’ 按 今 有 ‘ 八 字 不 见 两<br />

撇 ’ 之 谚 , 似 又 因 于 此 。 凡 事 无 端 绪 者 , 谓 之 八<br />

字 不 曾 见 两 撇 。”<br />

饱 汉 不 知 饿 汉 饥 [bǎo hàn bù zhī è hàn jī]<br />

деген тіркес те кезегін күтіп тұр. Қытайша<br />

анықтама берелік: 比 喻 处 境 好 的 人 ,<br />

不 能 理 解 别 人 的 苦 衷 。 Бұл сөйлем жағдайы<br />

жақсы жандар, ауыртпашылық тауқыметін<br />

тартып жүргендердің жанын ұға қоймайды<br />

дегенді меңзейді. Бұл мақал қазақтардағы «аш<br />

бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш<br />

боламын деп ойламайды» деген мақалдың тұп<br />

па тура мағынасы. Егер, 饱 汉 不 知 饿 汉 饥 [bǎo


52 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

hàn bù zhī è hàn jī] деген тіркесті жіте<br />

түсінгіміз келсе, онда, иероглифтердің<br />

мағынасын жеке-жеке түсініп алғанымыз абзал.<br />

Сөйлемді тура аударған болсақ, тоқ бала аш<br />

баланың ашыққанын білмейді деп аударар едік.<br />

Мақалдың шыққан тарихынан дерек: 清 · 李 宝 嘉<br />

《 官 场 现 形 记 》 第 45 回 :“ 误 了 差 使 , 钉 子 是 我<br />

碰 ! 你 饱 人 不 知 饿 人 饥 。”<br />

情 人 眼 里 出 西 施 [qíng rén yǎn lǐ chū xī shī]<br />

деген тіркестердің қытайша анықтамасы: 由<br />

于 有 感 情 , 觉 得 对 方 无 一 处 不 美 。<br />

Мағынасы: егер бір нәрсені ұнатсаң, ол тек<br />

сенің көз алдыңда керемет. Бұл оймен қытайлар<br />

қазақтардың «сұлу сұлу емес, сүйген сұлу»<br />

деген сөзін айтқысы келген сияқты. Осы<br />

тіркестің шығу тарихы:<br />

清 · 翟 灏 《 能 人 编 · 妇 女 》:“ 情 人 眼 里 出 西 施 ,<br />

鄙 语 也 。”Мақал терең түсіндірмені талап<br />

етеді. Себебі, қытай тілін енді бастап үйреніп<br />

келе жатырғандар үшін, сөйлемді мың жерден<br />

аударса да түсіну өте ауыр. Себебі, бұл<br />

мақалды ұғыну үшін, қытай аңызарынан<br />

хабардар болуы қажет. Тіркестің ең соңғы<br />

[ 西 施 xīshī] деген сөзі қытай аңызындағы ең<br />

сұлу төрт бикештің бірі. 情 人 眼 里 出 西 施 [qíng<br />

rén yǎn lǐ chū xī shī] тіркесін тура аударатын<br />

болсақ, ғашықтың көзінде тек [ 西 施 xīshī]<br />

тұрады. Яғни, ғашық болған адам үшін<br />

пошымы қандай қыз болсын, маңызды емес,<br />

тек сол аңыздағы [ 西 施 xīshī] сияқты сұлудай<br />

көрінеді дегенді білдіреді.. Және<br />

“ 情 人 眼 里 出 西 施 ” –ның жалғасы бар, ол -<br />

“ 西 施 眼 里 出 英 雄 。”<br />

歇 后 语 [xiēhòuyŭ] (аяқталмай қалған<br />

сөйлемнің соңғы жартысы)<br />

歇 后 语 是 中 国 人 民 在 生 活 实 践 中 创 造 的 一 种<br />

特 殊 语 言 形 式 , 是 一 种 短 小 、 风 趣 、 形 象 的 语<br />

句 。 它 由 前 后 两 部 分 组 成 : 前 一 部 分 起 “ 引 子 ”<br />

作 用 , 像 谜 语 , 后 一 部 分 起 “ 后 衬 ” 的 作 用 , 像<br />

谜 底 , 十 分 自 然 贴 切 。 在 一 定 的 语 言 环 境 中 ,<br />

通 常 说 出 前 半 截 ,“ 歇 ” 去 后 半 截 , 就 可 以 领 会<br />

和 猜 想 出 它 的 本 意 , 所 以 就 称 为 歇 后 语 。<br />

歇 后 语 [xiēhòuyŭ] терминін сөзбе – сөз<br />

қытай тілінен аударсақ «үзіліс жасап барып<br />

сөйлеу» дегенді білдіреді. Орыс сөздіктерінде<br />

бұл сөзді «намек, недосказанное выражение»<br />

деп көрсеткен. 歇 后 语 [xiēhòuyŭ] - ді<br />

мағыналық, құрылымдық ерекшеліктерін<br />

ескере отырып қазақ тіліндегі «астарлы сөз» -<br />

деп атай беруге болады. «Қазіргі заманғы қытай<br />

тілі сөздігінде» бұларға мынадай түсіндірме<br />

берілген: « 歇 后 语 [xiēhòuyŭ] екі бөліктен<br />

тұрады. Оның бірінші бөлігі меңзеу, яғни,<br />

жұмбақ секілді, ал екінші бөлігі сол жұмбаққа<br />

түсіндірме, демек, жұмбақтың шешуі секілді<br />

болып келеді. Мысалы,<br />

1. 雨 落 拖 被 絮 – 越 被 越 重<br />

Сөзбе-сөз: «Жауынды күні мақтаны арқалап<br />

көтеру – көтерген сайын ауырлай түседі».<br />

Қазақша баламасы: «бас істемесе, екі аяқтың<br />

соры».<br />

2. 寒 天 吃 冷 水 – 点 点 在 心 头<br />

Сөзбе-сөз: «Аязды күні суық су ішу - өз<br />

дерті өз ішінде. Қазақша баламасы: «Ақымақ<br />

жауынды күні суға түсер»<br />

Жоғарыда келтірілген әр түрлі кітаптар мен<br />

мақалалардың астарлы сөзге берген<br />

түсіндірмелерін қорыта келе, біз сехоуүйге<br />

келесі анықтама береміз: Астарлы сөз – жұмбақ<br />

және жұмбақтың жауабы секілді екі бөліктен<br />

құралған, астарлы мағына беретін ауызекі сөз.<br />

Оның бірінші бөлігі метафора немесе жұмбақ,<br />

提 示 语 (сілтеме) деп те аталады. Ал екінші<br />

бөлігінде мағынасы ашылып көрсетіледі де, бұл<br />

бөлігі 目 的 语 (мүдде, мақсат) деп аталады.<br />

Астарлы сөзді қолдану барысында<br />

тыныстық кідірістер арқылы сөйлемдегі көңіл –<br />

күй мағынасын жеткізуге болады. Айта кететін<br />

жайт, астарлы сөздің екінші бөлігі - маңызды<br />

бөлігі болып саналады.<br />

***<br />

1. 《 汉 语 成 语 词 典 》 李 一 华 、 吕 德 申 编<br />

四 川 辞 书 出 版 社 1985 年<br />

2. 《 汉 语 成 语 大 词 典 》 湖 北 大 学 语 言 研 究 室 编<br />

河 南 人 民 出 版 社 1985 年<br />

3. 《 万 条 成 语 词 典 》 颜 毓 书 主 编<br />

黑 龙 江 人 民 出 版 社 1986 年<br />

4. 《 惯 明 语 词 典 》 戴 木 金 编<br />

四 川 人 民 出 版 社 1986 年<br />

5. 《 惯 用 语 例 释 》 徐 宗 才 、 应 俊 玲 编 著<br />

北 京 语 言 学 院 出 版 社 1985 年<br />

6. 《 常 甩 俗 语 手 册 》 徐 宗 才 、 应 俊 玲 编 著<br />

北 京 语 言 学 院 出 版 社 1985 年<br />

7. 《 常 甲 谚 语 词 典 》 张 毅 编 著<br />

上 海 辞 书 出 版 社 1987 年<br />

8. 《 歇 后 语 词 典 》 温 端 政 、 沈 慧 云 、 高 增 德 编<br />

北 京 出 版 社 1984 年<br />

9. 《 歇 后 语 大 全 》 李 兴 望 、 闵 彦 文 编<br />

甘 肃 人 民 出 版 社 1983 年<br />

***<br />

В статье описаны идиомы китайского языка,<br />

указаны их сходные значения в казахском языке, а<br />

также приведены примеры идиом на китайском языке<br />

и краткая история каждой идиомы .<br />

In this article Chinese idioms have been described,<br />

their similar meanings in the Kazakh language have been<br />

mentioned. The examples of idioms in Chinese and short<br />

history of each idiom have been presented.


Д.М. Кенжекеева<br />

АСТАРЛЫ СӨЗДЕР (СЕХОУҮЙ) ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ<br />

Қытай тілінде де, басқа да тілдерде секілді<br />

фразеологиялық қор өте үлкен. Қытай тілінің<br />

фразеологизмдері – бұл өткеннің мұрасы, онда<br />

ұлттық компонент айқын көрінеді. Мұнда тек<br />

қытайға тән яшма, нефрит, айдаһар, атақты<br />

қытай кейіпкерлері жиі кездеседі. Әрине,<br />

бейтарап фразеологизмдер де бар, міне<br />

осыларды шетелдік әдебиетті аударғанда<br />

пайдалануға болады.<br />

Қытай фразеологизмдері дайын<br />

сөйлемдерден, дағдылы сөйлемдерден, мақалмәтелдерден,<br />

жасырын-астарлы сөздерден<br />

тұрады.<br />

歇 后 语 терминін сөзбе – сөз қытай тіліне<br />

аударсақ «демалыс, үзіліс жасап барып сөйлеу<br />

» дегенді білдіреді.<br />

«Қытайша – орысша сөздікте» бұл сөзге<br />

«недомолвка, намек, недосказанное<br />

выражение» деп аударма берілген.<br />

Сехоуүйдің мағыналық, құрылымдық,<br />

әсіресе прагматикалық ерекшеліктерін ескере<br />

отырып тұрақты тіркестің бұл түріне қазақ<br />

тілінде «астарлы сөз» - деп атау беруге болады.<br />

Астарлы сөздерді орыс қытайтанушылары<br />

ішінде ең алғаш зерттеген Михаил Григорьевич<br />

Прядохин болатын. Ғалым «Китайские<br />

недоговорки - иносказания» - деген еңбегінде<br />

астарлы сөздерге семантикалық болмысы және<br />

грамматикалық құрылымы жағынан біршама<br />

толыққанды сипаттама берген /6, 5/.<br />

Астарлы сөздер туралы әр түрлі сөздіктер әр<br />

түрлі түсіндірме береді.<br />

《 辞 海 》энциклопедиясында астарлы<br />

сөздер туралы былай деп жазылған:<br />

«Фразеологизмдердің бір түрі. Көпшілікке әзіл<br />

– оспақ, әрі бейнелі сөз тіркестері деп<br />

танымал». Астарлы сөздердің мынадай негізгі<br />

ерекшеліктерін атауға болады:<br />

1) Қолданғанда, астарлы мағына сөздің<br />

артында тасалануы мүмкін. Мысалға,<br />

围 棋 盘 里 下 象 棋<br />

Сөзбе-сөз аудармасы: «Дойбы тақтайында<br />

шахмат ойнау», яғни дұрыс емес жолды, қате<br />

тәсіл деген мағына береді. Қазақ тіліндегі<br />

баламасы ретінде «Дария жанынан құдық<br />

қазба» алса болады.<br />

2) Сехоуүйдің алдыңғы-артқы бөлігі<br />

қосарланып келуі мүмкін. Мысалы,<br />

芝 麻 开 花 – 节 节 高<br />

Сөзбе-сөз аудармасы: «Күнжіт гүлдеді –<br />

тоқтамай биіктеп жатыр. Мағынасы: істің<br />

сәттілікке басуы. (Қазақ тіліндегі баламасы -<br />

Жолы болар жігіттің желі оңынан тұрады) /1,<br />

3/.<br />

«Қытайдың энциклопедиясында» тіл және<br />

жазу бөлімінде сехоуүйге төмендегідей<br />

анықтама берілген: «Сөйлеу барысында жиі<br />

қолданылатын сөз тіркестерінің бір сөзі немесе<br />

жарты сөйлемі әдейі қысқару арқылы жасалған<br />

әзілдік сипаттағы сөздер» /2, 425/. Әдетте екі<br />

түрге бөлінеді:<br />

1) Әуелгі мағыналы сехоуүй. Ол чэнъюйдің<br />

соңындағы бір сөзді қысқартып, айтпау арқылы<br />

жасалады, 缩 脚 语 (қысқартылған сөз) деп те<br />

аталады. Мысал ретінде 金 瓶 梅<br />

шығармасындағы Ваң келіншектің сөзінен бір<br />

үзінді келтірсек: «Сенің үйіндегі бесінші<br />

балаңның 秋 胡 戏 – і». Мұнда 妻 (жұбай) сөзі<br />

қысқартылған, себебі 秋 胡 戏 妻 деген күллі<br />

қытай халқы үшін ең танымал әңгіме - опера.<br />

Сөз тіркесіне астарлы мағына беру үшін<br />

омонимдер де жиі қолданылады. Мысалы, 岳 父<br />

(қайын ата) дегенді 龙 头 拐 (Айдаһар басты<br />

таяқ; қарт кісілер қолданатын аса таяқ) деп те<br />

атайды. Мұнда 杖 (таяқ) сөзі қысқарған, әрі<br />

оның орнына омоним 丈 сөзі қолданылды.<br />

2) Кең мағынадағы сехоуүй. Пекинде<br />

сехоуүйдің бұл түрін 俏 皮 话 , яғни өткір сөз<br />

деп атайды. Бұл дегеніміз бір сөйлемнің екінші<br />

жарты бөлігін қысқартып айту арқылы<br />

жасалатын түрі. Мысалы, 破 菜 篮 端 水<br />

Сөзбе-сөз: «Тесік жеміс дорбасымен су<br />

тасу», яғни ағып кету деген мағынаны береді.<br />

Бұл тіркесте 漏 光 (ағып жоқ болу) сөзі<br />

қысқарған. Қазақша баламасы - «Ер қолында<br />

мал тұрмайды, елек ішінде су тұрмайды».<br />

Кең мағыналы сехоуүйда да омонимдер<br />

қолданылады. Мысалы,<br />

一 脚 踢 煤 油 炉 – 散 伙 ( 火 )<br />

Сөзбе-сөз: «Керосин шамын аяқпен бір<br />

тепкенде - өрт болады» (қазақша баламасы –<br />

«Кішкентай тастан қауақтай бас жарылады»).<br />

Бұл жерде 火 (өрт) сөзінің орнына омоним 伙<br />

(дос, бірлестік) сөзі қолданылған /3, 425/.<br />

«Қазіргі заманғы қытай тілі сөздігінде»<br />

сехоуүйге мынадай түсіндірме берілген:<br />

«Сехоуүй екі бөліктен тұрады. Оның бірінші<br />

бөлігі мегзеу, яғни жұмбақ секілді, ал екінші<br />

бөлігі сол жұмбаққа түсіндірме, демек<br />

жұмбақтың шешуі секілді болып<br />

келеді.Мысалы,<br />

2. 雨 落 拖 被 絮 – 越 被 越 重<br />

Сөзбе-сөз: «Жауынды күні мақтаны арқалап


54 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

көтеру – көтерген сайын ауырласады». Қазақша<br />

баламасы: «Баста ми жоқ болса, екі аяққа күш<br />

түсер».<br />

2. 寒 天 吃 冷 水 – 点 点 在 心 头<br />

Сөзбе-сөз: «Аязды күні суық су ішу - өз<br />

дерті өз ішінде. Қазақша баламасы: «Ақымақ<br />

жауынды күні суға түсер» /1, 3/.<br />

Төл топырағымызда шыққан қытай тіліне<br />

байланысты еңбектерге көз жүгіртсек, Дүкен<br />

Мәсімханның «Шығыс филологиясына кіріспе»<br />

оқу құралында астарлы сөздер жайлы былай<br />

деп жазылған: «Басқа бір затты, құбылысты сөз<br />

еткен болып, екінші бір ойды жасырып аңғарту<br />

– астарлы сөздер деп аталады. Мысалы, 大<br />

海 里 捞 针 . Сөзбе – сөз аудармасы: «Ашық<br />

теңізден инені аулап шығару». Мағынасы: еш<br />

жерден таба алмау.<br />

老 牛 追 兔 子 сөзбе – сөз аудармасы:<br />

«Кәрі сиыр қоянның артынан қуды».<br />

Мағынасы: айласыз қара күш. (Қазақ тіліндегі<br />

баламасы: «Күштінің қолы ұзын», «Қасқыр<br />

қартайса да бір қойға күші келеді», «Күш<br />

атасын танымайды»)» /5, 84/.<br />

Стилист Чжан Гуйи «Астарлы тіркестің<br />

ғасырмен тілдесуі» деген еңбегінде астарлы<br />

тіркестің стильдік қолданысын айтып, көркем<br />

әдебиеттің құралы ретіндегі болмысына басты<br />

назар аударды. Чжан Гуии астарлы тіркесті екі<br />

бөліктен тұратын тұрақты тіркес деп, оның<br />

бірінші бөлігі образды түрде мегзеу, ал екінші<br />

бөлігі сол образды мегзеудің мәнін ашатын<br />

тұрақты тіркес деп мінездеме береді /3, 24/.<br />

Жоғарыда келтірілген әр түрлі кітаптар мен<br />

мақалалардың астарлы сөзге берген<br />

түсіндірмелерін қорыта келе, біз сехоуүйге<br />

келесі анықтама береміз: Астарлы сөз – жұмбақ<br />

және жұмбақтың жауабы секілді екі бөліктен<br />

құралған, астарлы мағына беретін ауызекі сөз.<br />

Оның бірінші бөлігі метафора немесе жұмбақ,<br />

提 示 语 (сілтеме) деп те аталады. Ал екінші<br />

бөлігінде мағынасы ашылып көрсетіледі де, бұл<br />

бөлігі 目 的 语 (мүдде, мақсат) деп аталады.<br />

Астарлы сөзді қолдану барысында<br />

тыныстық кідірістер арқылы сөйлемдегі көңіл –<br />

күй мағынасын жеткізуге болады. Айта кететін<br />

жайт, астарлы сөздің екінші бөлігі - маңызды<br />

бөлігі болып саналады.<br />

Астарлы сөздер икемді әрі сергек, әзіл –<br />

оспақ және фантазияға толы, мақаланың немесе<br />

сөздің көркемділігін, қызықтылығын,<br />

бейнелілігін күшейтеді. Осылайша<br />

шығарманың өмірлік тынысын және жергілікті<br />

ерекшеліктерін арттыра түседі, сөйлеушінің<br />

сөйлеу ерекшелігін қалыптастыруға септігін<br />

тигізеді.<br />

Сехоуүйлер халық тілінің өзіндік ерекшелігі<br />

бар түрі. Сехоуүйлердің қытай тілінде және<br />

халық ауыз әдебиетінде тамырын тереңге<br />

жайған тарихы бар. Бүгінгі күнге дейін жеткен<br />

астарлы сөздер « 缩 脚 » түріндегі құрылым<br />

формасын сақтап қалса да, азды – көпті<br />

өзгерістерге ұшырады және де ойды жеткізу<br />

тәсілдері көбейді.<br />

Қазіргі таңдағы астарлы сөздер әдетте екі<br />

бөліктен тұрады: алдыңғы бөлігі – теңеу,<br />

жұмбақ сияқты; кейінгі бөлігі – оның мәні,<br />

жұмбақтың жауабы сияқты. Сөйлеген кезде,<br />

астарлы сөздердің алдыңғы бөлігінде теңеу,<br />

дыбыс үндестігі және тағы да басқа амал –<br />

тәсілдерді пайдалану арқылы сиехоуүйлердің<br />

мәнін жеткізеді, осылайша белгілі бір<br />

мағынадағы мүдде – мақсатты іске асырады.<br />

Екі бөліктен құралған астарлы сөздердің бір<br />

ерекшелігі – онда қос мағыналылық (тура және<br />

ауыспалы мағына) тәсілінің қолданылуы. Жай<br />

сөзбен айтқанда, астарлы сөздердің кейінгі<br />

бөлігі сөз ойыны, яғни сөздерді икемдеу арқылы<br />

жасалған қос мағына беретін тіркестер болып<br />

келеді. Қос мағыналылық әдетте мәндік және<br />

дыбыстық қос мағыналылық болып бөлінеді.<br />

Мәндік қосмағыналылық сөйлемнің мәндік<br />

тұрғыдағы байланысы арқылы, яғни алдыңғы<br />

бөлігінде теңеу құбылысы мен сөйлеушінің<br />

айтпақ болған бар ойының қандай да бір<br />

ұқсастық белгілері негізінде жасалады.<br />

Мысалы, 泥 菩 萨 过 江 – 自 身 难 保 -<br />

осы түрдегі астарлы сөздерге жатады.<br />

Ал дыбыс үндестік қосмағыналы астарлы<br />

сөздердің алдыңғы – кейінгі екі бөлігінің бір–<br />

бірімен мән–мағыналық тұрғыдан байланысы<br />

жоқ, алдыңғы бөлігі тек кейінгі бөлігіндегі<br />

астарлы мағынаға мегзеу үшін ғана<br />

қолданылады. Осы түрдегі астарлы сөздердің<br />

кейінгі бөлігінде омоним сөздер қолданылып,<br />

сөздерді икемдеу (сөз ойыны) тәсілі арқылы<br />

астарлы мағына жеткізіледі. Мысалы, 狗 长 掎<br />

角 — 洋 ( 羊 ) сөзбе–сөз аудармасы: «Итке<br />

мүйіз шыққан – қой (мұхит) сияқты».<br />

Мағынасы: болмайтын нәрсеге әлек болу, күйіп<br />

– пісу, қиялдап кету. Қазақша баламасы:<br />

«Суреттегі шелпекке қарап қарын тойғызу».<br />

Қосмағыналылықтан тыс, астарлы сөздердің<br />

құрылымында дыбысқа еліктеу және тағы да<br />

басқа амал–тәсілдер жиі қолданылады. Дыбысқа<br />

еліктеу тәсілі арқылы жасалған сехоуүйлердің<br />

алдыңғы бөлігінде орын алған іс- әрекеттің<br />

немесе құбылыстың шығарған дыбысына сәйкес<br />

кейінгі бөлігінде еліктеуіш сөздер қолдану<br />

арқылы белгілі бір астарлы мәнді жеткізуге<br />

болады. Мысалы, 半 天 云 里 吹 唢 呐 — 哪<br />

里 哪 сөзбе–сөз аудармасы: «Аспанды бұлт<br />

басқан күні сонада ойнау – ‘қайдан қай жаққа’».<br />

Бұл жердегі « 哪 里 哪 » сона аспабының<br />

шығарған дыбысына еліктеп алынған, мағынасы<br />

– «әлі қайда, көп жеткіліксіз» ( 差 得 远 ).<br />

Осындай дыбысқа еліктеушілік арқылы жасалу


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 55<br />

амалы аз қолданылса да, астарлы сөздердің<br />

айқын ерекшелігі, бір түрі болып есептеледі.<br />

Жалпы алғанда, астарлы сөздер халық тілінің<br />

ерекше және икемді формасы болып табылады.<br />

Ол мағыналық жағынан ұғынықты, әзіл–оспаққа<br />

толы, өмірдің қыр–сырын жан–жақты<br />

бейнелейді. Астарлы сөздерге халықтық<br />

ерекшелік тән. Өмір рухына бай бұл тіл<br />

формасын көркемделген қытай халық тілінің бір<br />

саласы деп айтса болады. Сөйлеу немесе жазу<br />

барысында сехоуүйлерді тиімді әрі орынды<br />

пайдалана отырып, сөздің көркемдігін<br />

күшейтуге, әзіл–қалжың және қызыққа толы<br />

өмірді бейнелеуге болады. Сондықтан да,<br />

астарлы сөздер бұқара халықтың ең сүйікті<br />

сөйлеу формасы екендігінде еш күмәніміз жоқ.<br />

Стилистикалық тұрғыдан қарасақ, астарлы<br />

сөздердің тілдік формалары өте көп. Негізінен 5<br />

түрге бөлуге болады:<br />

1) 比 喻 性 歇 后 语 (теңеу формасындағы<br />

сехоуүй) – сехоуүйдің алдыңғы бөлігіндегі<br />

белгілі бір құбылысқа теңеу жасау, ал кейінгі<br />

бөлігінде осы теңеудің мән–мағынасын ашып,<br />

айтпақ болған белгілі бір ойды жеткізу тәсілі.<br />

Теңеу формасындағы астарлы сөздер астарлы<br />

сөздердің арасында ең кең таралған түрі болып<br />

саналады. Алдыңғы бөлігінде теңеуге алынған<br />

құбылыс нақтылы өмірден немесе ойдан<br />

шығарып алынуы мүмкін. Мысалы, 白 脸 狼<br />

戴 草 帽 — 假 充 好 人 сөзбе – сөз<br />

аудармасы: «Ақ жүзді қасқырдың бас киімді<br />

киюі – жалған жақсы адам болуы». Бұл<br />

сехоуүйде аллегориялық тәсіл қолданылып,<br />

айтпақ болған ойды жеткізу үшін ойдан<br />

шығарылған құбылысқа теңеу орын алған.<br />

Осындай тәсілді қолдану арқылы астарлы<br />

сөздердің көркемділігін күшейту көзделіп отыр.<br />

2) 假 借 性 歇 后 语 (уақытша тіркестіру арқылы<br />

жасалған сехоуүйлер). Бұл формадағы астарлы<br />

сөздердің кейінгі бөлігі – алдыңғы бөлігінің<br />

нәтижесі, бірақ ол нақтылы мағынаны бермейді,<br />

тек осы нәтиже (қорытынды) арқылы басқа бір<br />

ойды туындатады. Бұл түрдегі астарлы<br />

сөздердің кемшілігі – кей жағдайда адамдарға<br />

түсініксіздігі болса, артықшылығы – адамдарды<br />

ойландыра алады. Мысалы, 百 年 松 树 , 五<br />

月 芭 蕉 — 粗 枝 大 叶 сөзбе – сөз<br />

аудармасы: «Жүз жылдық қарағай, бесінші<br />

айдағы банан – бұтағы жуан, жапырағы үлкен».<br />

« 粗 枝 大 叶 » - жүз жылдық ескі қарағайдың<br />

бұтағы жуан және мамыр айындағы бананның<br />

жапырағы үлкен дегенді көрсетіп отыр. Бірақ<br />

бұл сехоуүйдің айтпақ болғаны – « 粗 心 大 意 »<br />

(салақ,салғырт қарау), яғни іс істеу барысында<br />

зейінсіз болу, істі шын пейілсіз істеу,<br />

жауапкершіліксіз қарау.<br />

3) 双 关 性 歇 后 语 (қос мағыналы сехоуүй).<br />

Кейінгі бөлігінің қос мағынасы, яғни екі түрлі<br />

түсіндіру мүмкіншілігі бар, ал шындығында<br />

нақты мән – мағынасы оның астарында<br />

тасаланып тұр. Мысалы, 房 檐 上 逮 鸟 —<br />

不 好 走 捉 摸 сөзбе – сөз аудармасы: «Үйдің<br />

төбесінде тауық ұстау – ұстау қиын». Бұл<br />

сөйлемдегі 捉 摸 сөзінің екі түрлі мағынасы бар:<br />

тікелей мағынасы – ұстап алу, ал айтпақ болған<br />

ойы – « 猜 测 », « 预 料 » (яғни болжау, алдын –<br />

ала ойлау). Астарлы мағынасы: белгілі бір істің<br />

барысында оны алдын – ала болжауының қиын<br />

екендігін айтып тұр.<br />

4) 谐 音 性 歇 后 语 (дыбыс үндестігі арқылы<br />

жасалған сехоуүй) – бұл сехоуүйдің кейінгі<br />

бөлігінде омоним сөздерді қолдану арқылы<br />

жасалу тәсілі. Мысалы, 生 手 拉 胡 琴 —<br />

吱 咕 吱 ( 自 顾 自 ) сөзбе – сөз аудармасы:<br />

«Музыкадан хабарсыз адамның скрипка мен<br />

пианинода ойнау – құлаққа жағымсыз<br />

естіледі». « 自 顾 自 » үш сөздік дыбыс үндестігі,<br />

яғни өзімен - өзі болу дегенді білдіреді.<br />

5) 引 用 性 歇 后 语 (мысал келтіру арқылы<br />

жасалған сехоуүйдің түрі) – халыққа танымал<br />

әңгіме, аңыздарды мысал ретінде алып, соны<br />

үлгі ету, одан өнеге алу. Бұл астарлы сөздер<br />

көбінесе қытайдың көне әңгімелерінен немесе<br />

спектакльдерінен алынды. Соның ішінде қытай<br />

халық әдебиетінің асыл мұрасы болып<br />

саналатын, алтын қазынасына кірген үш атақты<br />

дастан « 三 国 演 义 », « 西 游 记 » және « 红 楼 梦 »<br />

көп мысалдар келтірілген. Мысалы, 草 船 借<br />

箭 — 满 载 而 归 сөзбе – сөз аудармасы:<br />

«Шөп кемесімен жебе табу – жебеге толы<br />

болып қайту».<br />

Бейнелеу мақсаты бойынша астарлы сөздерді<br />

讽 刺 性 歇 后 语 (сайқы мазақтық немесе<br />

ысқақтық астарлы сөздер) және 赞 美 性 歇 后 语<br />

(мадақтық астарлы сөздер) болып бөлінеді:<br />

Кейбір астарлы сөздер ысқақтық не сайқы–<br />

мазақтық мән – мағына береді. Бұл түрдегі<br />

астарлы сөздерде еліктеу тәсілі жиі<br />

қолданылады, кей – кезде айтпақшы болған<br />

ойды әсірелеп бейнелеу, аңыз әңгімелерді<br />

негізге алып астарлы мағынаны сол арқылы<br />

беру де кездеседі. Мысалы 水 仙 不 开 花 —<br />

装 蒜 сөзбе–сөз аудармасы: «Нарцисстің гүл<br />

ашпауы - өтірік сарымсақ болуы». Бұл астарлы<br />

сөздің беретін мағынасы – жалғаншылық жасау,<br />

қыр көрсету, өтірік алдау.<br />

Сайқы–мазақтық түрдегі астарлы сөздерді<br />

қолдану барысында, басты назарды қолдану<br />

ортасына, орнықтылығына, өзектілігіне көңіл<br />

аудару керек, қалай–мақан, орынсыз, ойына<br />

келген кезде қолдана салуға болмайды /7, 33/.<br />

Мадақтық түрдегі астарлы сөздерге келетін<br />

болсақ, олардың көбісі тарихи оқиғаларға,<br />

әңгімелер мен дастандарға, белгілі бір тарихи<br />

тұлғаларға байланысты құрылған. Бұл түрдегі


56 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

астарлы сөздерді орынды қолдану арқылы<br />

жанында жүрген құрбы–құрдастарыңа, дос–<br />

жекжаттарыңа құрметіңді, сый – сыяпатыңды<br />

көрсетуге болады, мадақтық көңіл–күйді<br />

жеткізу болады. Бұл әсіресе қытай халқына тән<br />

ерекшелік. Қарсы жақты мақтау, құрметтейтін<br />

адамыңа сыйластық білдіру үшін сол адамның<br />

алдында кішірею, адамды мадақтап көтермелеу<br />

сияқты айла–амалдар қалың қытай<br />

бұқарасының діліне әбден тән.<br />

Мадақтық астарлы сөздерге мысал келтіретін<br />

болсақ: 关 羽 降 曹 操 — 身 在 曹 营 心<br />

在 汉 сөзбе–сөз аудармасы: «Гуан Юйдің Цао<br />

Цаодың қолына түсуі – денесі Цао Цаодың<br />

бекінісінде болғанымен, жүрегі Хань<br />

патшалығы үшін соғады». Астарлы мағынасы:<br />

отанға сүйіспеншілік. Осындай қалыптағы<br />

астарлы сөзді қолдану арқылы қарсы жақтың<br />

отаншылдық сезімдерін, патриоттық сезімдерін,<br />

туған жеріне деген махаббатын мадақтап,<br />

ерекшелеп көрсетуге, сол арқылы адамның<br />

мейіріміне бөленсе болады.<br />

***<br />

1. Ли Сюеджының «Джұңгуо сиехоуүй» (Қытайдың<br />

астарлы сөздері). –Пекин: Қытайдың туристік<br />

баспасы, 2004ж.<br />

2. «Джұңгуо да бай кэ чуан шу, үй ян вен цзы»<br />

(Қытайдың үлкен энциклопедиясы, тіл және жазу<br />

бөлімі). – Пекин: Қытай энциклопедиясының<br />

баспаханасы, 1998ж.<br />

3. Zhan Gui Yi «Tan Xiu Ci Xue» (Стилистика жайлы<br />

әңгіме). – Пекин: Қытай тілі баспасы, 1994 ж.<br />

4. «Джұңгуо венхуа сиао бай кэ чуан шу» (Қытай<br />

мәдениетінің кіші энциклопедиясы /бас редакторлары<br />

Ниң Вей, Фу Юань Чиң/ 3-том. – Пекин: Қытайдың<br />

материалды ресурстар баспасы, 1999 ж.<br />

5. Мәсімхан Д., Әбиденқызы А. «Қытай<br />

филологиясына кіріспе»: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ<br />

университеті, 2002 ж.<br />

6. Прядохин М.Г. «Китайские недоговоркииносказания».<br />

– Москва, 1977 г.<br />

7. Чжу Чие Цзу «Янүй, сиехоуүй гай лүн»(мақалдар<br />

мен астарлы сөздерді қайта талқылау). – Пекин, 1992<br />

ж.<br />

8. Войцехович И.В. «Практическая фразеология<br />

современного китайского языка». – Москва: АСТ:<br />

Восток-Запад, 2007<br />

***<br />

В этой статье рассматривается один из более<br />

важных разрядов фразеологических единиц китайского<br />

языка – сехоуюй (недоговорки-иносказания), а также<br />

толкование термина, источник происхождения<br />

фразеологизма, структурно-грамматические и<br />

стилистические особенности.<br />

***<br />

In this article one of the most important categories of<br />

phraseological units of the Chinese language-sehoujuj<br />

(allegories), and also term interpretation, a source of origin<br />

of phraseological units, structural-grammatical and<br />

stylistic features are considered.<br />

Ө. К. Күмісбаев, Б. Ермекбаева<br />

ЖЕМІС-ЖИДЕКТЕРДІҢ ПАРСЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ<br />

Мақал-мәтелдер – бұл қайнар көзі өмір<br />

бақи суалмайтын, қайта уақыт өткен сайын<br />

толысып, жаңара беретін, әр заманның талаптіршілігін,<br />

қалыптарын танытып, тілге нәр,<br />

сөзге ерекше әсемділік пен ұтымдылық құятын<br />

үлкен байлық /1, 3б/.<br />

Мақал-мәтелдер кез-келген халық өмірінің<br />

энциклопедиясы болып саналады, Қандай да<br />

мақал-мәтелдер болмасын, сол халықтың өмірі,<br />

ортасы, тыныс-тіршілігі, тәжірибесі, ой<br />

қорытындылары жинақталады. «Халық айтса,<br />

қалып айтпайды» деген сөз содан шықса керек.<br />

Пенде баласы өмірге келгеннен кейін тұрады,<br />

жығылады, қателеседі, күледі, тіршіліктің ащы<br />

зардаптарын көреді, ортамен, қоғаммен<br />

араласады, тағысын тағы. Мінеки, сол<br />

құбылыстардың барлығы да халықтың ауызша<br />

және жазбаша әдебиетіне, қанатты сөздерге,<br />

мақал-мәтелдерге ауысып отырған. Демек, олар<br />

өмір мектебінен өткен адамдардың істәжірибелерін<br />

ортаға салып, жақсы-жаман<br />

жақтарын айырып, айтып отырады. Жалпы,<br />

мақалдап, мәтелдеп, мәнерлі, әсерлі сөйлеу<br />

халықтың данагөйлігін, көрегендігін,<br />

данышпандығын корсетеді. Ендігі бір айта<br />

кететін мәселе - мақал-мәтелдер өмірдің<br />

барлық тарауларын, саласын қамтиды. Олар<br />

көптеген бөлімдерге, тарауларға бөлінеді.<br />

Солардың ішінде біз жеміс-жидектер саласына<br />

тоқталып өткіміз келеді. Біз барлық<br />

материалдарды<br />

жинастырып<br />

қарастырғанымызда, бұл орайдағы мақалмәтелдер<br />

парсы тілінде молырақ кездеседі де,<br />

қазақ тілінде сирек ұшырасады екен. Біз<br />

аталған тақырыпты зерттеу барысында,<br />

парсылардың жеміс-жидектер туралы бір топ<br />

мақал-мәтелдерін топтастырып, жинастырдық.<br />

Енді, соларға қысқаша түсініктеме берсек:<br />

«Қауын» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер:<br />

آدم زرنگ پايش روی پوست خربوزه بند است<br />

(Адам-е зеранг пайәш руйе пуст-е хәрбузе<br />

бәнд аст). Сөзбе-сөз аударғанда, «Айлакер<br />

адамның аяғы қауынның қабығынан да<br />

таймайды» деп, ақылды адам қандай да бір<br />

жағдай болмасын шешімін, жолын табатынын<br />

айтады.<br />

فکر نان باش خربوزه آب است


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 57<br />

(Фекр­е нан баш хәрбузе аб аст). «Нан<br />

жайында ойла, қауын деген су» яғни,<br />

уақытыңды құрдан­құры сарп етпей, маңызды<br />

нәрселерге жұмса дегені.<br />

ٌٌ<br />

(Базәк нәмир бәһар миад хәрбузе вә хиар<br />

миад). «Өлме ешкі, көктем келеді, қауын мен<br />

қияр әкеледі» деген парсы мақалы көптен бері<br />

орындалмай келе жатқан уәдені меңзейді.<br />

خربوزه شيرين نصيب کفتار می شود<br />

(Хәрбузе-йе ширин нәсиб­е кәфтар ми<br />

шәвәд). «Тәтті қауын кептердің еншісіне тиеді»<br />

яғни, бұл мақалды әдетте сүйкімсіз еркектің<br />

сұлу қызға үйленгенін айтады.<br />

خربوزه خور ترا پاليز چه کار<br />

(Хәрбузе хур торо полиз че кар). «Қауынды<br />

же де, бақшасын сұрама» деген мақалы бөтен<br />

іске мұрныңды тықпа, өзіңе қатысты емес іске<br />

араласпа деген мағынада.<br />

«Жүзім» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер:<br />

انگور خوب نصيب شغال می شود<br />

(Ангур­е хуб нәсиб-е шоғал ми шәвәд).<br />

«Жақсы жүзім шиебөрінің еншісіне тиеді»<br />

деген бұл мақал алдыңғы келтірілген мақалға<br />

мәндес. Бұл мақалды да, жас қызға үйленген<br />

шалды көргенде немесе қымбат киім киген<br />

ұсқынсыз адамды көргенде айтады.<br />

شغال پوزش به انگور نمی رسد می گويد ترش است<br />

(Шоғал пузәш бе ангур неми ресәд ми гуйәд<br />

торш аст). «Бойы жүзімге жетпеген шиебөрі: -<br />

Қышқыл,-депті». Яғни, алдағы мақсатына жете<br />

алмай, әр түрлі сылтау айтып шыға келетін<br />

адамдарға айтылады.<br />

چاره ای نيست به جز خوردن انگور دگر<br />

(Чареии нист бе джоз хурдан­е ангур-е<br />

дегар). Бұл мақалдың сөзбе­сөз аудармасы<br />

былай: «Қайтадан жүзім жегеннен басқа амал<br />

жоқ»<br />

غوره مويز می شود مويز غوره نمی شود<br />

(Ғуре мәвиз ми шәвәд, мәвиз ғуре неми<br />

шәвәд). «Жүзім мейіз бола алады, ал мейіз<br />

жүзім бола алмайды».<br />

«Алша» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер:<br />

آلوچه به آلو نگردد رنگ برآرد<br />

(Алуче бе алу нәгәрдәд рәнг бәр арәд)<br />

немесе<br />

آلو به آلو نگاه می کند رنگ می گردد<br />

(Алу бе алу негаһ ми конәд рәнг ми гәрдад)<br />

«Алша қараөрікке қарап сарғаяды» деген<br />

мақалы біздің қазақтың «Сынықтан басқаның<br />

бәрі жұғады» мақалына мағыналас. Яғни,<br />

адамды айналасында кімдер қоршаса,<br />

кімдермен дос болып, уақыт өткізсе, өзі де тура<br />

сондай болып шығатынын айтады.<br />

پير زن دست به درخت آلو نرسيد گفت مراخود ترش نسازد<br />

(Пир зән дәст бе дерахт-е алу нәресид гофт<br />

мәро худ торш нәсазәд). Қолы алшаға жетпеген<br />

بازک نمير بهار مياد خربوزه و خيار مياد<br />

кемпір: «Маған қышқыл жеуге<br />

болмайды»,­депті.<br />

چشمهايش آلبالو گيالس می چيند<br />

(Чешмһайәш албалу гилас ми чинәд).<br />

«Көзімен алша мен шиені жинайды». Бұл<br />

мақалды алша жинап кел десең, орнына шие<br />

жинап келетін, яғни істің ақ-қарасын, жақсы<br />

мен жаманды ажырата алмайтын, адамдарға<br />

айтады.<br />

«Құрма» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер.<br />

Иранның орталығы мен Оңтүстік-<br />

Батысы құрманың Отаны болғандықтан болар,<br />

парсы тілінде құрма туралы мақал-мәтелдер<br />

көптеп кездесіп жатады Мысалы:<br />

از خر آفتاده خرما پيدا کرده<br />

(Әз хәр офтаде хурма пейда кәрде). «Есектен<br />

құлап, құрма тауып алды» деп, аса маңызды істі<br />

шетке ысырып қойып, маңызы жоқ іспен<br />

шұғылданған адамға айтады.<br />

خرما از کاناز بر آوردن<br />

(Хурма әз каназ бәр авәрдән). Жолма-жол:<br />

«Құрманы сабағынан жұлу» деп аударылады.<br />

Құрма ағашы өте биік болғандықтан, құрманы<br />

жинау ­ өте қатерлі, қауіпті іс. Бұл мақал<br />

мүмкін емес, яғни екінің бірінің қолынан келе<br />

бермейтін іс істелгенде айтылады.<br />

خار با خرما است<br />

(Хар ба хурма аст). «Құрма бар жерде тікен<br />

бар». Яғни, тәтті құрманы да тер төгіп, тікенге<br />

таланып барып жейтініңді айтады. Адам<br />

көздеген мақсатына жету жолында қандай да<br />

болсын қиындықтарға шыдауы керек деген<br />

мағынада.<br />

هم خر را می خواهد هم خرما<br />

(Һәм хәр ра ми хахәд һәм хурма) немесе<br />

هم خدا را می خواه د هم خرما<br />

(Һәм хода ра ми хахәд һәм хурма). «Есекті<br />

де, құрманы да алғысы келеді» немесе<br />

«Құдайды да, құрманы да алғысы келеді» деп<br />

аударылатын бұл парсы мақалдары өзі тойса<br />

да, көзі тоймайтын, қанағатсыз адамдарға<br />

айтылады.<br />

خرما به بصره بردن<br />

(Хурма бе Бәсре бордән). Бізге, дүние<br />

жүзінде үш елде, яғни Араб елдері, Иран және<br />

Иракта құрма көп өсетіні белгілі. Солардың<br />

ішінде, Ирактың Бәсре қаласында ең таңдаулы<br />

құрма өседі. Бұл мақал «Құрманы Бәсреге алып<br />

бару» деп, яғни Бәсре қаласында онсыз да<br />

құрма көп, ол жерге әкеліп құрма сатудың еш<br />

пайдасы жоқ деу арқылы пайдасы жоқ іспен<br />

айналысқан адамды әшкерелейді.<br />

خرما خورده منع خرما کی کند<br />

(Хурма хурде мән-е хурма кей конәд).«Өзі<br />

құрма жеген құрма жеуге қашан тиым<br />

салады?». Бірде Хазрет Әлиге (Мұхаммед<br />

пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) күйеу баласы) бір<br />

кейуана баласын ертіп келіп:<br />

-Балама көп құрма жеме деп


58 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

айтыңызшы,­дейді. Хазрет Әли:<br />

-Ертең келіңдер, сол кезде айтамын,­деп<br />

қайтарып жібереді. Ертесі күні анасына еріп<br />

келген балаға қарап тұрып:<br />

-Балам, өте көп құрма жеме, денсаулығыңа<br />

зияны тиер,­ дейді. Түкке түсінбеген анасы:<br />

-Осы бір ауыз сөзді айту үшін кеше<br />

қайтарып жіберіп, бүгін шақыртқаныңыз<br />

қалай? ­ деп, себебін сұрағанда. Хазрет Әли:<br />

­Кеше сендер келген кезде мен өзім де құрма<br />

жеген болатынмын, өзің істеген істі басқаларға<br />

істеме деп айта алмайсың,-деп жауап берген<br />

екен.Бұл мақалдың да айтар ойы осы хикаямен<br />

мағыналас.<br />

دست ما کوتاه و خرما بر نخيل<br />

( Дәст­е ма кутаһ вә хурма бәр нәхил).<br />

«Қолымыз қысқа және құрма ағашта» деп<br />

аударылатын бұл мақал қол жетпейтін<br />

арманға, яғни мақсат өте биік, ал<br />

орындаушысының күші жетпейтін кезде<br />

айтылады.<br />

خرما نتوان خورد از اين نخيل که کشتيم<br />

(Хурма нәтәван хурд әз ин нәхил ке<br />

кештим). «Отырғызған құрма ағашынан құрма<br />

жей алмаймыз» деген парсы мақалы істеген<br />

істен еш пайда көрмейтнін білген кезде<br />

айтылады.<br />

Сонымен қатар, алма, баклажан,<br />

жаңғақ, қияр, қарбыз туралы мақал-мәтелдерді<br />

кездестіруге болады. Мысалы:<br />

بادمجان باد دارد بلی ندارد بلی<br />

(Бадемджун бад дарәд бәли, нәдарәд бәли). -<br />

Баклажан жуан ба? –Иә! –Жіңішке ме? –Иә!<br />

Қандай сұрақ қойсаң да, сіздікі дұрыс дейтін,<br />

үнемі мақұлдап, басын изеу арқылы<br />

ойлағанына жететін жағымпаздарға айтылған.<br />

بادمجان دور قاب چين<br />

(Бадемджун дур-е ғаб чин). Жолма­жол<br />

аударғанда «Баклажанды ыдыстың айналасына<br />

жию» деп аударылатын бұл мақал да<br />

жағымпаздарға айтылған.<br />

بادمجان بد آفت ندارد<br />

(Бадемджун­е бәд афәт нәдарад). «Жаман<br />

баклажан шірімейді» яғни, арамшөп тез өседі<br />

деген мағынада. Бұл мақалды ыстыққа да,<br />

суыққа да төзетін, көнбіс адамдарға айтады.<br />

Қазақ халқы бұндай адамдарға «Терісі темірден<br />

жаралған» деп айтып жатады.<br />

مگر من نوکر بادمجانم يا نوکر بادمجان بودن<br />

(Мәгәр мән ноукәр-е бодемджонәм ио<br />

ноукәр­е бодемджон будән) «Мен баклажанның<br />

нөкерімін бе немесе баклажанның нөкері болу»<br />

деп, бұл мақалды да, түкке тұрғысыз, жағымпаз<br />

адамға айтады. Қарап отырсақ, парсы тілінде<br />

баклажан хақындағы мақал-мәтелдердің көбісі<br />

жағымпаз адамдарға қолданылады екен. Оның<br />

себебі біздің ойымызша, басқа<br />

жеміс­жидектерді алып қарасаң, дәрумендерге<br />

толы, адамға берер пайдасы мол, ал<br />

баклажанды жедің не, жемедің не, бары<br />

жемесе жоғы білінбейтін жеміс түрі<br />

болғандығынан деп ойлаймыз.<br />

با دمش گردو می شکند<br />

(Ба дамәш герду ми шекәнәд). «Құйрығымен<br />

жаңғақ шағады» деп, өте айлакер, қу, қандай<br />

жағдайда болмасын амалын табатын адамдар<br />

туралы айтады.<br />

هر گردو گردی است هر گر دی گردو نيست<br />

(Һәр герду герди аст һәр герди герду нист).<br />

«Әр жаңғақ домалақ, домалақтың бәрі жаңғақ<br />

емес» дегені біздің қазақтың «Жылтырағанның<br />

бәрі алтын емес» мақалына сәйкес келеді.<br />

آتش از خيار بر نيايد<br />

(Атеш әз хиар бәр нәйайад). «Қиярдан от<br />

шықпайды» Яғни, жалқау, әлсіз адамдарға<br />

айтылған мақал.<br />

تنها تو خيار نو بازار نياورده ای<br />

(Тәнһа ту хиар­е ноу базар нәйавәрдеии).<br />

«Базарға жаңа қиярды сен ғана әкелген<br />

жоқсың» дегені, бұл жерде сен ғана шешім<br />

қабылдамайсың, аспанды тіреп тұрған, бұл<br />

жұмысты істеп тұрған бірінші адам емессің<br />

деген мағынада.<br />

با يک دست دو هندوانه نمی توان بر داشت<br />

(Ба йек дәст ду һендеване неми тәван бәр<br />

дашт). «Бір қолда екі қарбызды ұстап тұра<br />

алмайсың» мақалы қазақ халқының «Екі<br />

кеменің басын ұстаған суға кетеді» мақалына<br />

мәндес.<br />

تا هندوانه را نبری نمی دانی تويش چيست؟<br />

(То һендеване ра нәбори неми дони туш<br />

чист?). «Қарбызды кеспейінше, ішінде не бар<br />

екенін білмейсің». Яғни, тәжірибе жасап<br />

көрмейінше, істің соңы қалай боларын айта<br />

алмайсың деген мағынада.<br />

سيب مرا خورده ای ابريشم بده<br />

(Сиб-е мәра хурдеии әбришәм бедеһ).<br />

«Менің алмамды жедің, жібек бер» деп,<br />

азғантай жасаған жақсылығы үшін өмір бақи<br />

алғыс сұрайтын, яғни қайта­қайта айтып,<br />

мезіңді шығаратын адамдарға айтылады.<br />

سيب تا فرود آمدن هزار چرخ می خورد<br />

(Сиб та фуруд амәдән һезар чәрх ми хурәд).<br />

«Алма жерге түскенше мың рет айналады», деп<br />

бір нәрседен үміт үзбеу мағынасында, ертеңгі<br />

күн бүгінгіден жақсы болатынын айту<br />

мақсатында қолданады.<br />

Жалпы, қай халықтың ауыз әдебиетінде<br />

болса да, мақал-мәтелдер көлемі шағын, тілі<br />

көркем, мазмұны бай жанрға жатады. Мақалдар<br />

мен мәтелдер ғасырлар бойы халықпен бірге<br />

жасап, біреулері ескіріп, қолданудан шығып<br />

қалып, екіншілері жаңарып, жаңадан пайда<br />

болып отырады. Қай тілде болмасын мақалмәтелдер<br />

жай ғана айтыла салатын сөз емес,<br />

олардың қалыптасуына белгілі бір жағдаяттар<br />

негіз болады да, әр түрлі халықтың әдетғұрпын,<br />

мәдениетін, ортасын, дүниетанымы


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 59<br />

мен психологиясын көрсетеді. Мақал-мәтелдер,<br />

көбінесе, бүкіл адам баласына ортақ жайларды<br />

сөз қылады. Сондықтан бір халықтың мақалын<br />

екінші халық жатырқамайды, төл<br />

шығармасындай қабылдай береді. Сонымен, біз<br />

парсылардың жеміс-жидектерді мақалмәтелдерінде<br />

қолдану арқылы өмірдің әр қилы<br />

салаларына еніп отырғандығын көрдік.<br />

Жалқаулықты, еріншектікті, жағымпаздықты<br />

мінеп, еңбекқорлықты, адамгершілікті дәріптеп<br />

отырғандығына куә болдық. Ақылыңа ақыл<br />

қосатын, жарқын болашағыңа бағыт-бағдар<br />

сілтейтін, өмірді танытатын, көкірек-көзіңді<br />

ашатын мақал-мәтелдер - қай салаға, тарауға<br />

арналса да адам ойының, сөзінің нәрін, мәнін,<br />

құнарлығын келтіретін, ұтымда да ықшамды ой<br />

қорытындысы.<br />

***<br />

1. «Сөз мәйегі». Алматы «Қазақ энциклопедиясы»<br />

2007 ж.<br />

2. Персидские пословицы, поговорки и крылатые слова.<br />

Москва 1973 г.<br />

3 Х.Г.Кероглы امسالٌوٌحکمٌ‏ ٌ. علیٌاکبرٌدهخدا Тегеран. 1334<br />

4.ٌӘли Әкбар Декһада “ 20, 21, ‏”لقطنامه 29 жинақ. Иран.<br />

1946<br />

‏”مسلهایٌفارسی “ Абришами 5. Ахмад<br />

6. Рустемов Л.З.“Парсы тілінің ізашары”.<br />

Алматы,”1995<br />

7. Қазақ мақал-мәтелдері. «Қазақстан» Алматы 2008<br />

ж. Ө.Тұрманжанов, К. Ахметбекұлы<br />

8. Күмісбаев Ө.К. «Парсы поэзиясы» Алматы. Қазақ<br />

Университеті. 2003 ж.<br />

***<br />

В этой статье рассматриваются персидские<br />

пословицы и поговорки о фруктах, в сравнении с<br />

казахскими пословицами и поговорками. Рассмотрены<br />

совпадения и смысл найденных нами материалов.<br />

Ө. Күмісбаев, Ж.Сүлейменова<br />

ҚУАНДЫҚ ШАҢҒЫТБАЕВ АУДАРМАСЫНДАҒЫ ОМАР ҺӘЙЯМ РУБАИЛАРЫ<br />

Қазақ халқының шет елдермен<br />

байланыстары ерте заманнан басталады. Белгілі<br />

шығыстанушы ғалым И. Жеменейдің «Иран –<br />

түркі халықтарының қарым - қатынасы сонау<br />

ерте дәуірден келе жатыр. Яғни Фирдаусидің<br />

«Шахнамасы», Низамидің, Сағдидің<br />

дастандары қазақ жұртына етене таныс.<br />

Әдебиетіміздің үлкен тұлғалары Абай мен<br />

Шәкәрім Шығыс ақындарын пір тұтып, парсы<br />

ақындарын әлем әдебиеті тарихында елеулі із<br />

қалдырғанын тұжырымдайды /1, 13/.<br />

Деректерге сүйенетін болсақ, парсы<br />

поэзиясын ең алғаш зерттеген ұлы ғалым<br />

Аристотель «Фәнне шейр» атты еңбегінде<br />

түсіндірме беріп кеткен. Яғни парсы<br />

поэзиясын үш топқа бөлген:<br />

موزون –<br />

مقفی –<br />

-<br />

яғни ритмді (ырғақты), рифмді (ұйқасты)<br />

және қиялдан шыққан өлеңдер болған.<br />

يعنی دارای وزن<br />

دارای قافيه است<br />

مخيل حيال<br />

Кейіннен алғашқы екі түрі қолданыстан<br />

шығып, өлең жолдары тек مخيل (қиялды)<br />

түрінде жазылып отырды.<br />

Парсы поэзиясы көптеген шет тілдеріне<br />

аударылып келген. Сонымен бірге қазақ<br />

тіліне бірқатар парсы шығармаларының<br />

жеткеніне бірнеше жылдар болғаны баршаға<br />

мәлім. Танымыл профессор Ө. Күмісбаев<br />

«Шәкәрім Шираз қаласынан шыққан төрткүл<br />

дүниеге мәшһүр шайыры Хафизге барды,<br />

аударам деп, еліктеймін деп бармады, өзгенің<br />

өзекті шыңынан өз өнеріне өрісті өрнек алып<br />

қосу үшін барды. Сөйтіп, таза жүректі терең<br />

ғылымды, әділетті махабатты, барынша<br />

құштарлықпен шыңға шығарып шырқады .<br />

Алып ақындық қуаттан шығарған<br />

шығармаларды дүниеге әкелді, ойшыл өз<br />

поэзиясының біліміне, ғылымына тиянақ<br />

іздеді» /2, 124/ деп түсініктеме берді. Шынымен<br />

де Шәкәрім парсы поэзиясын қазақ тіліндегі<br />

тың үлгісін сомдап кеткен. Демек Шәкәрім<br />

бастап кеткен жолды жалғастырған қазақ<br />

ақыны Қ. Шаңғытбаевтың орны ерекше, алайда<br />

Шәкәрім мен Шаңғытбаевтың ерекшелігі ұлы<br />

ақын Шәкәрәм Хафизден тікелей аударса ,<br />

Шаңғытбаев парсы тілін білмегендіктен , орыc<br />

тіліне табан тіреген. Шығыстың ұлы ақыны<br />

математик, философ - Омар һәйямды орыс<br />

тілінен қазақ тіліне аударған.<br />

Тағдырдың сыры терең, жете алмаймыз,<br />

Жұмбағын түгел тауып кете алмаймыз.<br />

Керуші көз алдыңда сиқыр перде<br />

Өлеміз бірақ әрі кете алмаймыз<br />

деп, ақын Қ. Шаңғытбаев қазақ жүрегінен<br />

осылайша жол табады. Енді қазақтың белгілі<br />

ақыны, аудармашысы Қуандық<br />

Шаңғытбаевты оқырманға таныстыру<br />

мақсатында бірер сөз айтуды жөн көрдік. Айта<br />

кететін бір жайт қазақ ақыны Ұлы отан<br />

соғысына қатысқан, соғыстан оралғаннан кейін<br />

1945 жылы «Ар» деп аталатын тұңғыш өлеңдер<br />

жинағы жарық көрген. Ақынның бұл жыр<br />

жинағы қалың мыңдаған оқырмандардың және<br />

заманымыздың ұлы жазушысы Мұхтар<br />

Әуезовтың жақсы бағасын алған. Қуандық<br />

Шаңғытбаевтың ақын ретінде алғыр таланты<br />

осы «Ар» атты кітабынан басталады. Бір<br />

ескерте кететін нәрсе , қазақ ақыны өлеңді<br />

көпіртіп көп жаза бермеген, кітапты көп


60 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

жазбаған , бірнеше жылдардан кейінгі үзілістен<br />

соң барып келесі кітабы жарық көрген.<br />

Аудармаға да сирек барған. Қуандық<br />

Шаңғытбаевтың елеулі аудармаларының бірі<br />

А.С Пушкиннің «Евгений Онегин» романы<br />

болды. Ол бұл романды екі рет тәржіме<br />

жасады.<br />

Осы романды қазақшаға аударды. Ақынды<br />

аудармашы ретінде және бір кең танытқан<br />

еңбегі парсының атақты ақыны - Омар<br />

һәйямнан орыс аудармасы алған рубаяттары<br />

еді.<br />

Омар һәйям - атағы әлемге әйгілі шығыс<br />

поэзиясының классигі. Азан шақырып қойған<br />

аты Гияс - ад - дин Абул Фатх ибн Ибрахим<br />

Омар һәйям Нишапури. Омар һәйямның<br />

дүниеге келуін С. Каганович өзінің<br />

«Сокровища востока» мақаласында «Блогадаря<br />

тому что Омар һәйям был действительно<br />

професиональным астраномом и умело<br />

составил свой звездный гороскоп, мы точно<br />

знаем дату его рождения 18 мая 1048 года»<br />

деп, анықтама берген. Ақынның туған жылы<br />

өзінің ғылыми еңбектерінен, қол жазбалардан<br />

бізге мәлім.<br />

Омар һәйям шығармалары Орта Азия , Иран<br />

халықтарының ғана емес, бүкіл адамзаттың<br />

тарихтағы мәдени мұраларының ең тамаша<br />

үлгісі болып табылады. Омар һәйям<br />

рубайларынан өмір уақытша , өткінші нәрсе,<br />

жәннәтты тек о дүниеге барған соң білесің<br />

деген өлең жолдарын кездестіруге болады. Жер<br />

бетіндегі өмірге түңілу, оны жоққа шығару,<br />

Шығыста кең тараған құбылыс болатын.<br />

Алайда кей рубайларының астарынан да , жер<br />

бетіндегі өмірге деген шынайы сүйіспеншілік<br />

оның кемшіліктеріне қарсы наразылығын<br />

көруге болады. Егер осы жайлы өлең<br />

шумақтарын Қуандық Шаңғытбаев<br />

аудармасынан көретін болсақ:<br />

ازٌٌٌٌٌآمدنمٌٌنبودٌٌٌگردونٌٌٌراٌٌٌسود<br />

وازٌٌرفتنٌٌمنٌٌجاهٌوٌٌجاللشٌٌنفزود<br />

نيزٌدوٌگوشمٌٌ‏ نشنودٌوازٌٌٌهيچٌٌٌٌکسی<br />

کاينٌٌآمدنٌٌٌوٌٌرفتنمٌٌازٌبهرٌٌچهٌبود<br />

Аз омаданам набуд гардун ро суд<br />

Воз рафтан – е ман джох о джалолаш<br />

нафзуд<br />

Низ ду гушам нашенавад воз хич каси<br />

Кин омадан о рафтанам аз бахар че буд<br />

деп, өмірдің дөңгелеп айналып келе<br />

беретіні туралы және де ешқайсысы<br />

(даналар, ғалымдар) қалай , қайдан<br />

басталғанын , қалай аяқталатынын айтып<br />

кетпеген және де менің өмірге келіп кеткенім<br />

ештеңені өзгертпейді деген ойды өлең<br />

жолдарымен жырласа, оны орыс ақыны<br />

И.Тхоржевский бізге мынадай өлең<br />

жолдарымен жеткізеді:<br />

Удивленья достойны поступки Творца!<br />

Переполнены горечью наши сердца,<br />

Мы уходим из этого мира, не зная<br />

Ни начала, ни смысла его, ни конца.<br />

Бұл рубаиды Қ.Шаңғытбаев аудармасында<br />

қандай екенін көретін болсақ:<br />

Мен тудым өмірге одан қандай пайда?<br />

Өлсем мен ойсырамас азғантай да.<br />

Берген жоқ түсіндіріп ешкім әлі:<br />

Өлмекке бір туғасын себеп қайда?<br />

деген өлең жолдарымен аударған. Қ.<br />

Шаңғытбаев аудармасынан байқағанымыз ол<br />

еркін аудармаға бағынған және қазақ тілінің<br />

заңдылығымен жеткізе білген.<br />

گويندٌٌکسانٌبهشتٌباٌحورٌخوشٌاست<br />

منٌميگويمٌکهٌآبٌانگورٌخوشٌاست<br />

اينٌنغدٌبگيرٌوٌدستٌازٌآنٌنسيهٌبدار<br />

کاوازٌدهلٌشنسدنٌازٌدورٌخوشٌاست<br />

Гуянд касон бехешт бо хур хуш аст<br />

Ман ми гуям ке об - е ангур хуш аст<br />

Ин нағд бегир о даст аз он несие бедор<br />

Коваз дахал шенидан аз дур хуш аст<br />

деп, Омар һәйям о дүниенің жақсылығын<br />

жартушымыздың алдына айналып<br />

баратынымызды жырласа, И. Тхоржевский:<br />

От страха смерти я, - поверьте мне, - далёк.<br />

Страшнее жизни, что мне приготовил рок<br />

Я душу получил на подержанье только<br />

И возвращу её, когда наступит срок.<br />

Бұл аудармада, менің ойымша, И.<br />

Тхоржевский түпнұсқадан қашықтап тым<br />

әсірелеп жіберген секілді. Ал, Қ.Шаңғытбаев<br />

былай аударған:<br />

Өлімді неден қорқып жатсынамын?<br />

Білемін о дүниенің жақсырағын<br />

Құдайдың аманатқа берген жанын<br />

Өзіне, мерзім жетсе, тапсырамын.<br />

Қазақ ақынының тәржімасынан туатын<br />

түйін мынадай болса керек. Автордың<br />

аудармасында түпнұсқадағы Омар һәйям<br />

рубайының бірінші жолын Қуандық<br />

Шаңғытбаев екінші жолына айналдырып<br />

жіберген. Осы аудармаында И.<br />

Тхоржевскийден гөрі Қ. Шаңғытбаев<br />

аудармасы түпнұсқаға жақын келеді .<br />

Қорыта келгенде, бір тілден туған өнерді<br />

басқа тілге аудару оңай шаруа емес. Жалпы<br />

аудару үшін аудармашы екі елдің мәдениетін ,<br />

әдебиетін , менталитетін жетік меңгерген<br />

жағдайда толыққанды сапалы туынды шығады.<br />

Сол сияқты біз қарастырып отырған Қ.<br />

Шаңғытбаевтың Омар һәйямнан алған<br />

рубайларының қазақша нұсқалары<br />

аудармашының іздемпаздығын, тәжірибесін<br />

көрсетеді. Яғни қазақша тәржімаларының тілі<br />

жатық көрем болып келеді. Аудармашы парсы<br />

тілін білмесе де Омар һәйям философиясын<br />

байыпты түсінгендігін дәлелдейді. Әрине<br />

алшақ кеткен жерлері де жоқ емес соған<br />

қарамастан бұл шығыс ақынын қазақшаға


Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 61<br />

алғаш аударған ұлы ақын еді.<br />

«Гүл өскен жерге қашанда гүл өспей<br />

қоймайды», - демекші болашақта қазақ<br />

әдебиетіміздің арнасы сапалы да , толыққанды<br />

аудармаға көбейе бермек.<br />

***<br />

1. И.Жеменей. Хафиз - Шәкәрім үндестігі. Алматы,<br />

2008.13 бет<br />

2. Ө.Күмісбаев. Иран әдебиетінің тарихы Алматы,<br />

Қазақ университеті, 2001<br />

3. Е.Э Бертельс. Рубайяты Омара һайяма I часть<br />

Москва 1961<br />

4. Е.Э Бертельс. Рубайяты Омара һайяма IIчасть<br />

Москва 1961<br />

5. Шығыс жұлдыздары Алматы 1973<br />

6. А. Алдашева Аударматану. Алматы 1998<br />

7. Қ.Шаңғытбаев Жыр жаһаны. Алматы. Жазушы<br />

1980<br />

8. С. Талжанов Көркем аударма туралы Алматы<br />

1962<br />

***<br />

В статье расматривается переводы с персидской<br />

поэзии на казахский язык. В частности о переводах<br />

рубай Омар Хайяма казахском поэтом К.<br />

Шангытбаева.<br />

***<br />

In this article it is considered the translation from<br />

Persian poetry in to Kazakh. Basicly about translation of<br />

rubais by Omar Hayam by Kazakh poet K. Shangitbaev.<br />

Э. Ж. Қансейітова<br />

ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СҮЛЕЙМЕН БЕЙНЕСІ<br />

Ақындық поэзиядағы діни дастандардың<br />

сюжеттік-композициялық құрылымына<br />

негізінен ислам тарихының алғашқы кезеңдері<br />

алынғанмен, кей ақындар ислам дінінің пайда<br />

болуына дейінгі кезеңдерді де қамтиды.<br />

Себебі, исламның бас кітабы Құран Кәримнің<br />

сүрелерінде берілген сюжеттерде /1/ Адам Ата<br />

мен Хауа Анадан бастап Мұхаммед с.а.с.<br />

дейінгі пайғамбарлар түгел қамтылады.<br />

Кейіпкерлердің шынайы қоғамдық-әлеуметтік<br />

ортада өсіп қалыптасып, маңайындағы<br />

адамдарға ізгілік, имандылық тағылымын<br />

үйреткен ұлағаты ақындардың эпикалық<br />

жырларымен халық ортасына жеткізіледі.<br />

Құран Кәрим кітабындағы Мұхаммедке дейінгі<br />

тіршіліктің пайда болуы, пайғамбарлардың ісәрекеттері<br />

- бәрі де ислам дінің арғы тарихи<br />

негіздерін айқын елестетеді.<br />

Қазақтың ақындық поэзиясында Мұхаммед<br />

с.а.с. дейінгі пайғамбарлар туралы, көрнекті<br />

тарихи тұлғалар қатарында Сүлеймен есімі<br />

тұрақты аталып, дастандар жүйелене<br />

жырланды<br />

Ақындық поэзиядағы Сүлейменге арналған<br />

дастандардың түп негізі Құран Кәрим<br />

кітабындағы сүрелерден бастау алады. Әрине,<br />

ислам діні пайда болған тарихи сахнасына<br />

ашық танылған ҮІІ-ҮІІІ ғасырларға дейінгі<br />

адамзат дамуының Нұр Мұхаммед с.а.с.<br />

аясындағы кезеңі де исламның толыққанды<br />

сипатпен көрінуінде дейінгі шапағатты уақыт<br />

пен кеңістік жүйесін аңғартады. "Ислам"<br />

энциклопедиясындағы ғылыми-тарихнамалық<br />

тұжырымдарды негізінде: "Сүлеймен -<br />

Құрандағы кейіпкер, мейірімді де данышпан<br />

ежелгі патша, христиандардың қасиетті<br />

кітабындағы Соломон, Дәуіттің баласы.<br />

Құранның бойынша Сүлейменнің әкесімен<br />

бірге қол астындағылардың дау-дамайын шешу<br />

барысында ақылы әкесінен де асып түсіп, кейін<br />

оның тағына мұрагер болған. Ол Алла атынан<br />

сиқырлау білімін меңгерді. Сиқыршылық<br />

туралы білімді Вавилондағы Харут пен<br />

Маруттың азғындаған періштелерінен іздеген<br />

көптеген замандастарынан оның<br />

айырмашылығы - Сүлейменнің дінге беріктігі.<br />

Алла Сүлейменге елді бағындырды, шайтандар<br />

мен жындарды оған қызмет еткізді. Олар<br />

Сүлеймен үшін теңіз түбінен қазына өндірді,<br />

ғибадатхана соқты, оған сыйға тартылған<br />

"балқыған мыс бұлақтан" мүсіндер, орасан зор<br />

ыдыс және сирақты қазандар жасады. Ол<br />

жөніндегі аңыздар Мұхаммед заманындағы<br />

ақындардың еңбектерінде де айтылды" /2, 161/.<br />

XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихындағы<br />

көрнекті ақын-жазушылардың біразы дерлік<br />

діндер тарихының көрнекті тұлғаларын үнемі<br />

жыр арқауынан қалдырмайды. Бұл - қазақ<br />

әдебиет тарихындағы ешқашан желісі<br />

үзілмеген шығармашылық үрдістердің бірі.<br />

Мысалы, Ы.Алтынсариннің дидактикалықнасихаттық<br />

бағдардағы "Өсиет өлеңдер" атты<br />

тарихи-этнографиялық шығармасында адамзат<br />

тарихы, Жаратушы Алла ("Жаратты неше алуан<br />

жұрт бір Құдайым, тең етті бәрімізге Күн мен<br />

Айын") мен ол жаратқан көрнекті тұлғалар<br />

(Дәуіт, Ескендір, Қыдыр, Ойсылқара, Атымтай,<br />

Жүсіп, Зылиқа) жырланады. Ақын фәнидегі<br />

бүкіл тұлғалардың да, олар жасаған істердің де,<br />

жинақталатын мал-мүлік, дүниенің де<br />

өткіншілігін, сондықтан қасқағымдай фәнилік<br />

ғұмырда тек қана жақсылықпен өмір сүруді<br />

уағыздайды. Ыбырайдан осы дидактикалық<br />

өлеңінде тарихи және аңыздық сипаттары<br />

тұтасқан шағын сюжеттік нышандары анық<br />

мынадай шумақтар бар:<br />

Пайғамбар бұрынғы уақытта Дәуіт өткен.<br />

Патша боп, бұл дүниеге даңқы кеткен.


62 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />

Отыз ұлым бар ғой"- деп кептік ойлап,<br />

Құдайым отызын да әлек еткен.<br />

Жылаған Дәуіт патша, тоба қылып,<br />

Өзінің пенде екенін сонда біліп.<br />

Мұнан сол тақ-Сүлеймен туды дейді<br />

Отыз ұлға бір өзін жора қылып /3, 89/.<br />

Құран Кәрім кітабындағы сүрелердің<br />

аяттарында айтылатын кейінен әлем халықтары<br />

сөз өнері мұраларында тұрақты кездесетін<br />

Дәуіт және оның баласы Сүлеймен туралы<br />

шығармалар рухани мәдениет мұраларындағы<br />

байланыстарды дәйектей түседі. Қазақ<br />

әдебиетінің ислам діні негіздерін сіңірген<br />

дамуында тарихи тұлғалардың аңыздалуы<br />

гуманистік мұраттардың игерілуіне де<br />

пайдаланылды.<br />

Омар Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" атты<br />

дастаны - тарихи негізбен жырланған<br />

эпикалық көлемді шығарма. Дастанның<br />

құрылымы лирикалық-дидактикалық<br />

сарындылығымен ерекшеленеді. Аңыздық<br />

кейіпкердің халықтар тарихымен ғасырлар<br />

бойы жасасып келген тағылымды ұлағатын<br />

негізге алған бұл эпикалық шығарманың<br />

тарихи шындықпен көркемдік уақыт<br />

бірлігіндегі поэтикалық болмысын аңғарамыз.<br />

Омар Шораяқұлының бұл шығармасы<br />

адамзат тарихындағы белгілі бір тұлғаның<br />

шындық әрекеттерін, өмір кезеңіндегі<br />

оқиғалардың түпкі бастауларын негізге ала<br />

жырланғаны анық. Тарихи шындық бойынша<br />

"Соломон, царь, Израйльско-Йудейского<br />

царства в 965—928 до н.э. Сын Давида. Провел<br />

административные реформы, добывался<br />

централизации религиозного культа. Согласно<br />

библиейской традиции, славился необычайной<br />

мудростью, по преданию Соломон - автор<br />

некоторых книг Библии (в т.ч. "Песни песней")<br />

/4, 1243/.<br />

Демек, Сүлеймен патшаға арналған діни<br />

дастандардың барллығы да тарихилықтың<br />

дерекнамасын негізге алады. Адамзат<br />

тарихының өсу, өркендеу жолына өзінің<br />

басқаруындағы халқын жаңашыл, ізгі істерімен<br />

бағыттауға ұмтылған патшалардың шындық<br />

істері уақыт өте келе халықтың қиялымен<br />

түрлене толығып, кейінгі ұрпақтарға алуан<br />

түрлі қоспалармен жететіні ақиқат.<br />

Әдебиеттанушы ғалым М.Базарбаев былай<br />

дейді: "Тарихи және қоғамдық шындық әдеби<br />

туындының бастау көздері болып табылады" /5,<br />

159/.<br />

Ал, зерттеуші А.Ісімақова шығармалардағы<br />

тарихилықтың эпикалық шығармаға арқау<br />

болатын шынайы болмысын теориялық<br />

байыптаулармен жеткізеді. "...тарихилық<br />

белгілі бір заманның нақты тарихи<br />

жағдайларын қайталанбас келбеті мен өзіндік<br />

қасиеттерін, мән-мағынасын, болмысын,<br />

ұлттық-тарихи және өмір шындығын, идеялықтанымдық<br />

тереңдігін көркемдік тұрғыдан<br />

жырлап, тарихтың көркемдік философиясын<br />

шеберлікпен жеткізу" /5, 195/. Шындығында да,<br />

Сүлеймен патшаның өзі өмір сүрген кезеңде<br />

әкімшілік жолмен жаңалықты реформалар<br />

жасауға талпынысы, дінді ұстануды