ÒазҰУ Ð¥ÐÐÐРШЫСЫ
ÒазҰУ Ð¥ÐÐÐРШЫСЫ
ÒазҰУ Ð¥ÐÐÐРШЫСЫ
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ISSN 1563-0226<br />
Индекс 75867, 25867<br />
ӘЛ-ФАРАБИ атындағы<br />
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI<br />
ҚазҰУ<br />
ХАБАРШЫСЫ<br />
* ШЫҒЫСТАНУ СЕРИЯСЫ<br />
КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ<br />
УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ<br />
ВЕСТНИК<br />
КазНУ<br />
* СЕРИЯ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ<br />
АЛМАТЫ № 2 (51) 2010<br />
Зарегистрирован в Министерстве<br />
культуры, информации и<br />
общественного согласия<br />
Республики Казахстан,<br />
свидетельство №956-Ж от<br />
25.11.1999 г.<br />
(Время и номер первичной<br />
постановки на учет - №766 от<br />
22.04.1992 г.)<br />
Редакциялық алқа:<br />
Алдабек Н.А (ғылыми редактор)<br />
2674167,<br />
Надирова Г.Е (ғылыми<br />
редактордың орынбасары),<br />
Көптілеуова Д.Т. (жауапты<br />
хатшы) 2 674649,<br />
Күмісбаев Ө.К. Ким Г.Н.,<br />
Авакова Р.А. Балақаева Л.Т.,<br />
Батпенова З.С., Ем Н.Б.<br />
Атабай Б.А.<br />
Вестник КазНУ<br />
Серия Востоковедения<br />
№2 (51)<br />
ИБ №4812<br />
Подписано в печать 04.05.10.<br />
Формат 90 х 110 1/8.<br />
Бумага офсетная № 1.<br />
Печать офсетная. Уч.-изд.л.7.75<br />
Тираж 500 экз. Заказ №239 .<br />
Цена договорная. Издательство<br />
«Қазақ университетi» Казахского<br />
национального университета<br />
имени аль-Фараби.<br />
050040, г.Алматы,<br />
пр.аль-Фараби, 71, КазНУ,<br />
тел. 377-33-32, 377-33-31.<br />
Отпечатано в типографии<br />
издательства «Қазақ<br />
университетi»<br />
МАЗМҰНЫ<br />
СОДЕРЖАНИЕ<br />
1-БӨЛІМ. ТАРИХ - РАЗДЕЛ 1. ИСТОРИЯ<br />
Ауган М.А.<br />
АРФ – РЕГИОНАЛЬНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ПО МЕРАМ ДОВЕРИЯ И<br />
БЕЗОПАСНОСТИ В АТР: ИСТОРИЯ И ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ<br />
ОСНОВА…………………………………………………………………………….. 3<br />
Кудайбергенова Р.Е.<br />
ДВУСТОРОННИЕ НАУЧНЫЕ СОГЛАШЕНИЯ КАК ОСНОВА ДЛЯ<br />
РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНСКО-ЮЖНОКОРЕЙСКОГО НАУЧНОГО<br />
СОТРУДНИЧЕСТВА……………………………………………………………….. 7<br />
Сауырбаев А. Ж., Исаева Г.<br />
ҚЫТАЙДАҒЫ ҰЙҒЫР МӘСЕЛЕСІ........................................................................ 10<br />
Самаев А.<br />
КАЗАХИ В СОСТАВЕ РЕСПУБЛИКАНСКОГО КИТАЯ. ПЕРИОД<br />
ГУБЕРНАТОРА ШЭН ШИЦАЯ…………………………………………………… 16<br />
2- БӨЛІМ. ФИЛОЛОГИЯ - РАЗДЕЛ 2. ФИЛОЛОГИЯ<br />
Абдрахманова А. А.<br />
СУН ДӘУІР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ЦЫ» ЖАНРЫ………………………………..… 20<br />
Абдурақын Н.<br />
ҚАЗІРГІ ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЫРЫҚСЫЗ ЕТІСТІ СӨЙЛЕМ…………............... 24<br />
Алсабеков М. У.<br />
ИСЛАМСКИЕ ИДЕИ И МОТИВЫ В УСТНОМ ТВОРЧЕСТВЕ КАЗАХОВ… 25<br />
Анипина А.К.<br />
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ « 了 » СУФФИКСІ МЕН МОДАЛЬДІ КӨМЕКШІ СӨЗ<br />
« 了 »-ДІҢ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ…………………………………………… 29<br />
Арымбекова Ш.Ж<br />
ҚЫТАЙ ПУБЛИЦИСТИКА ТІЛІНДЕГІ КОНСТРУКЦИЯЛАРДЫҢ<br />
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ…………………………………………………………………… 31<br />
Ахмет К.С.<br />
СӘБИТ МҰҚАНОВТЫҢ ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ САПАРЫ…………………………… 35<br />
Буранбаева Г. К.<br />
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ КҮРДЕЛІСӨЗДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРЛЕРІ МЕН<br />
ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ…………………………………………………………….. 38<br />
Данахунов Я.<br />
К ВОПРОСУ ГЕНЕЗИСА ЖАНРА ХАДИСОВ…………………………… 42<br />
Жолдасова Э.М.<br />
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АРАБСКИХ УСТОЙЧИВЫХ<br />
СЛОВОСОЧЕТАНИЙ НА РУССКИЙ ЯЗЫК……………………………………… 45
2 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
Исаев Ә.Ү.<br />
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ИДИОМАЛАР…………………………………………………………........................................….……….48<br />
Кенжекеева Д.М.<br />
АСТАРЛЫ СӨЗДЕР (СЕХОУҮЙ) ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...........................................................................................52<br />
Күмісбаев Ө. К., Ермекбаева Б.<br />
ЖЕМІС-ЖИДЕКТЕРДІҢ ПАРСЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ................................................................................55<br />
Күмісбаев Ө.К., Сүлейменова Ж.<br />
ҚУАНДЫҚ ШАҢҒЫТБАЕВ АУДАРМАСЫНДАҒЫ ОМАР ҺӘЙЯМ РУБАИЛАРЫ................................................................58<br />
Қансейітова Э. Ж.<br />
ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СҮЛЕЙМЕН БЕЙНЕСІ.....................................................................................................................60<br />
Маулет Б.<br />
ҚЫТАЙ ТІЛІН САПАЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ..........................................................................................................64<br />
Молгаждаров Қ.К.<br />
ОРТА ҒАСЫР ТІЛІНДЕГІ КӨМЕКШІ СӨЗДЕРДІҢ ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ....................................................................................66<br />
Молотова Г.М.<br />
ОБРАЗ ПОМОЩНИКОВ ГЕРОЯ В ФОЛЬКЛОРЕ НАРОДОВ ВОСТОКА И ЗАПАДА .............................................................70<br />
Молотова Э. М.<br />
СПИСКИ «ТАЗКИРА-ЙИ БУГРА-ХАН»...........................................................................................................................................75<br />
Муталова Г.С.<br />
К ВОПРОСУ О СООТНОШЕНИИ УСТНОЙ И ПИСЬМЕННОЙ ТРАДИЦИЙ В АРАБСКОМ ЭПОСЕ..................................80<br />
Насырхан Б.<br />
ҚЫТАЙША-ҚАЗАҚША АУДАРМАДАҒЫ СИНОНИМ СӨЗДЕРДІ ТАҢДАП ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕСІ................................83<br />
Сатыбалдина Д.<br />
ОСОБЕННОСТИ МАРОККАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ НОВЕЙШЕГО ВРЕМЕНИ И МЕСТО ХАННАСЫ БАННУНЫ В НЕЙ<br />
(РАССКАЗ «ВРЕМЕННОЕ ОДИНОЧЕСТВО»).................................................................................................................................87<br />
Сауданбекова Ш.Т.<br />
ЖАПОН ТІЛІНДЕГІ ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...................................................................................92<br />
Саурықов Е.Б.<br />
ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ҮСТЕУЛЕРДІҢ ӨЗГЕ СӨЗ ТАПТАРЫМЕН СИНТАКСИСТІК ҚАТЫНАСЫ.....................................96<br />
Тулеубаева С.А.<br />
ОБ ИЗУЧЕНИИ ПАМЯТНИКОВ ПИСЬМЕННОСТИ ВОСТОКА В КАЗАХСТАНЕ (ЛИНГВОИСТОЧНИКОВЕДЧЕСКИЙ<br />
АСПЕКТ)................................................................................................................................................................................................98<br />
Умбаева Г.<br />
ТІЛ ОҚЫТУДА ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ......103<br />
Шадкам З.<br />
СӨЗ БАСЫНДА ЭТИКЕТТІК ҚЫЗМЕТ АТҚАРАТЫН БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛ-ТӘСІЛДЕР.................................................106<br />
Юсупов Н.Ш.<br />
ПРОБЛЕМЫ СТИХОТВОРНОГО ПЕРЕВОДА КАСЫДЫ «АЛЬФИЯ» ИБН МАЛИКА..........................................................109<br />
Якши М.З.<br />
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ АРАБ СӨЗДЕРІНІҢ ДАУЫСТЫЛАР ҮНДЕСІМІНЕ СӘЙКЕС ҚАЛЫПТАСУЫ...113<br />
Авторлар туралы мәліметтер.....................................................................................................................................116
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 3<br />
1 - б ө л і м<br />
Т А Р И Х<br />
Р а з д е л 1<br />
И С Т О Р И Я<br />
М.А. Ауган<br />
АРФ – РЕГИОНАЛЬНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ ПО МЕРАМ ДОВЕРИЯ И БЕЗОПАСНОСТИ В АТР:<br />
ИСТОРИЯ И ИНСТИТУЦИОНАЛЬНАЯ ОСНОВА<br />
Поддержанию мира и стабильности в АТР,<br />
углублению региональных интеграционных<br />
связей способствуют с одной стороны<br />
улучшение отношений между ведущими державами<br />
региона, с другой стороны набирает силу<br />
конструктивное<br />
многостороннее<br />
взаимодействие в рамках региональных<br />
организаций.<br />
Данная статья посвящена изучению<br />
деятельности и институциональной основы<br />
Регионального форума АСЕАН (АРФ), история<br />
которой раскрывает процесс налаживания на<br />
регулярной основе многостороннего диалога в<br />
сфере политики и безопасности в регионе.<br />
Инициатива создания организации<br />
принадлежит странам АСЕАН. На совещании<br />
министров стран Ассоциации в Сингапуре в<br />
1993 году было принято решение о создании<br />
Регионального форума АСЕАН (АРФ). Первое<br />
заседание Региональный форум АСЕАН провел<br />
25 июля 1994 года в Бангкоке с участием<br />
партнеров по диалогу, консультациям и<br />
наблюдателей. В столице Таиланда встретились<br />
министры иностранных дел 6 стран-членов<br />
АСЕАН (Бруней, Индонезия, Малайзия,<br />
Сингапур, Таиланд, Филиппины), 3<br />
наблюдателей в АСЕАН (Вьетнам, Лаос, Папуа-<br />
Новая Гвинея) и так называемых диалоговых<br />
партнеров – Австралии, ЕС, Канады, Новой<br />
Зеландии, Республики Корея, США и Японии, а<br />
также «консультативных партнеров» – России и<br />
Китая. Ныне число участников АРФ возросло<br />
до 27 за счет вхождения в организацию<br />
Бангладеш, Индии, Камбоджи, КНДР, Мьянмы,<br />
Монголии, Пакистана, Шри-Ланки, Восточного<br />
Тимора. Основными целями АРФ являются<br />
налаживание конструктивного диалога и<br />
проведение консультаций по вопросам<br />
политики и безопасности, представляющим<br />
общий интерес и вызывающим<br />
обеспокоенность, и внесение существенного<br />
вклада в укрепление доверия и превентивной<br />
дипломатии в Азиатско-Тихоокеанском регионе<br />
/1/.<br />
На министерской встрече в Сингапуре<br />
отмечалось растущая роль региона в<br />
современных международных отношениях.<br />
Вместе с тем указывалось на имеющиеся<br />
различия культурного, этноконфессионального<br />
и исторического характера, отсутствие<br />
достаточного опыта сотрудничества. Новая<br />
организация должна дать ответы на основные<br />
вызовы, стоящие перед регионом. Во-первых,<br />
необходимо признать, что быстрый<br />
экономический рост в АТР может<br />
сопровождаться усилением конкуренции и<br />
привести к конфликту экономических интересов<br />
стран региона. Во-вторых, регион отличается<br />
неоднородностью. В-третьих, в регионе<br />
существуют нерешенные территориальные<br />
проблемы. Любой из этих вызовов может<br />
подорвать стабильность и процветание региона.<br />
Задачами АРФ в ближайшем и отдаленном<br />
будущем являются решение этих<br />
потенциальных проблем со всеми<br />
заинтересованными сторонами на основе<br />
постепенного и системного подхода.<br />
В соответствии с целями Форума в 1995<br />
году была разработана «Концепция АРФ»,<br />
которая должна была быть реализована в три<br />
этапа. Ключевыми положениями концепции<br />
являются выработка и внедрение мер доверия,<br />
развитие механизмов превентивной дипломатии<br />
и содействие урегулированию конфликтов в
4 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
регионе. В рамках налаживания мер доверия<br />
предусматривалось активно использовать и<br />
поощрять частые консультации и взаимные<br />
конструктивной модели отношений.<br />
Во-вторых, разработка конкретных мер<br />
доверия, таких, как предоставление<br />
информации военного и оборонного характера<br />
должностным лицам и публикации «Белых книг<br />
по вопросам обороны и контролю над<br />
вооружениями»; участие в Регистре ООН по<br />
обычным вооружениям; присутствие<br />
наблюдателей на военных учениях; обмены<br />
делегациями между военными учебными<br />
заведениями; проведение ежегодных семинаров<br />
для представителей оборонных ведомств по<br />
актуальным проблемам международной<br />
безопасности.<br />
Процесс перехода от выработки мер доверия<br />
к превентивной дипломатии ускорился после<br />
завершения финансово-экономического<br />
кризиса. Опасения экспертов, что кризис может<br />
подорвать структуры региональной<br />
безопасности не подтвердились. Вопросы о<br />
дальнейших шагах АРФ стали темой<br />
последующих министерских встреч.<br />
Большинство участников АРФ считало<br />
целесообразным выработать концепцию,<br />
принципов и основных параметров<br />
превентивной дипломатии в АТР, опираясь на<br />
мировой опыт ее применения и учитывая<br />
особенности региона.<br />
При разработке механизмов превентивной<br />
дипломатии руководствовались основными<br />
принципами Устава ООН и Договора о дружбе<br />
и сотрудничестве стран Юго-Восточной Азии<br />
1976 года. Миссию по мирному разрешению<br />
споров и конфликтов могли возложить на<br />
председателя АРФ или специально<br />
назначенного представителя. Важную роль при<br />
выполнении посреднических функций играет<br />
региональный центр по снижению рисков в<br />
области безопасности. Были разработаны<br />
определение, понятие и принципы<br />
превентивной дипломатии АРФ. Определение<br />
миссии превентивной дипломатии оказалось<br />
достаточно сложным. Тем не менее<br />
превентивная дипломатия АРФ<br />
предусматривала: во-первых, чтобы<br />
потенциальные споры и конфликты между<br />
государствами не поставили под угрозу мир и<br />
стабильность в регионе; во- вторых, чтобы<br />
такие споры и конфликты не переросли в<br />
вооруженные столкновения; в-третьих,<br />
минимизировать воздействие таких споров и<br />
конфликтов на регион. Кроме того, придавалось<br />
важное значение разработке и соблюдению<br />
принятых кодексов и норм поведения,<br />
которыми регулируются отношения стран<br />
региона.<br />
контакты на высоком уровне для обеспечения<br />
предсказуемой<br />
и<br />
Нормы превентивной дипломатии состоят из<br />
8 основных принципов:<br />
- дипломатии (предполагает<br />
дипломатический и мирный методы, такие как<br />
дипломатия, переговоры, запрос,<br />
посредничество и примирение);<br />
- не принуждения (отказ от военных<br />
действий или использования силы);<br />
- своевременности (действия должны носить<br />
профилактический характер и использоваться<br />
на ранней стадии конфликта или кризиса);<br />
- доверия и уверенности (превентивная<br />
дипломатия может быть успешно осуществлена<br />
только при наличии доверия и уверенности<br />
среди вовлеченных сторон и на основе<br />
нейтралитета, справедливости и<br />
беспристрастности);<br />
- консультации и согласия (любые действия<br />
по реализации превентивной дипломатии<br />
осуществляются на основе консенсуса после<br />
тщательной и разносторонней консультации<br />
среди членов Форума, с учетом своевременной<br />
необходимости);<br />
- добровольности (методы превентивной<br />
дипломатии могут применяться только с<br />
согласия сторон непосредственно вовлеченных<br />
в спор);<br />
- применимости превентивной дипломатии к<br />
меж- и внутригосударственным конфликтам;<br />
- превентивная дипломатия проводится в<br />
соответствии с общепризнанными принципами<br />
международного права и межгосударственных<br />
отношений, предусматривающих уважение<br />
суверенитета, равенства, территориальной<br />
целостности и невмешательства во внутренние<br />
дела государства /2/.<br />
В ходе реализации третьего этапа концепции<br />
АРФ должен стать «инструментом укрепления<br />
мира и стабильности в регионе». Поэтому<br />
достижение конечной цели – создание<br />
механизма разрешения конфликтов в АТР<br />
рассматривается как задача отдаленного<br />
будущего. Конкретные временные рамки<br />
перехода от одного этапа деятельности Форума<br />
к другому не указаны. Однако отмечалось, что<br />
процесс строительства АРФ будет<br />
осуществляться темпами, приемлемыми для<br />
всех участников. Постепенный подход будет<br />
гарантировать согласованное продвижение идей<br />
АРФ, направленной на усиление взаимопонимания<br />
и доверия среди стран АТР,<br />
содействуя диалогу и сотрудничеству во имя<br />
мира, стабильности и процветания.<br />
Наряду с концепцией АРФ в том же 1995<br />
году на саммите в Бандар-Сери-Бегаване<br />
рассматривались и организационные вопросы
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 5<br />
работы АРФ. Ранее в Бангкоке было<br />
предложено, что в основу правил и процедур<br />
будут положены, в основном, проверенные<br />
временем и практикой нормы, принятые в<br />
АСЕАН. Цели и принципы Договора о дружбе<br />
и сотрудничестве стран Юго-Восточной Азии<br />
1976 года рассматривались как кодекс<br />
поведения во взаимоотношениях между<br />
государствами и уникальным инструментом для<br />
установления регионального доверия,<br />
превентивной дипломатии и политического<br />
сотрудничества в области безопасности.<br />
Асеановский характер принятия решений на<br />
основе консенсуса и консультаций без<br />
голосования стал определяющим в деятельности<br />
АРФ. Решения не имеют юридически<br />
обязывающей силы. Центральное мероприятие<br />
АРФ – ежегодные совещания министров<br />
иностранных дел, которые являются высшим<br />
органом форума. По завершении очередной<br />
работы совещания проводятся сессии.<br />
Ежегодные министерские сессии проходят в<br />
столице одного из асеановских государств. В<br />
порядке ротации страна - организатор<br />
руководит работой АРФ.<br />
На заседаниях сессии обсуждаются<br />
специфические вопросы, представляющие<br />
интерес для стран-членов форума и региона в<br />
целом и определяются дальнейшие<br />
направления и формы сотрудничества. На<br />
сессиях страны участники, как правило<br />
представлены министром и двумя экспертами.<br />
Очередной председатель Постоянного комитета<br />
АСЕАН (министр иностранных дел)<br />
одновременно руководит и деятельностью<br />
АРФ.<br />
На встрече высших должностных лиц (SOM)<br />
Регионального форума АСЕАН в мае 1999 года<br />
было принято решение изучить и рассмотреть<br />
принципы и процедуры повышения роли<br />
председателя АРФ. Организационные вопросы<br />
Форума находятся на стыке выработки мер<br />
доверия и превентивной дипломатии. Согласно<br />
решениям, принятым в Токио (1999 г.) и<br />
Сингапуре (2000 г.) председатель:<br />
- наделялся посредническими полномочиями,<br />
направленными на укрепление доверия и<br />
взаимопонимания между участниками,<br />
способствовал обмену информацией и диалогу<br />
между участниками, выступал каналом связи,<br />
помогал проведению конференций и семинаров;<br />
- наделялся правом представлять Форум в<br />
международных организациях, в работе<br />
«Второй дорожки» на неформальной основе с<br />
учетом мнения и согласия всех членов Форума;<br />
- наделялся полномочиями по координации<br />
межсессионной работы, для чего мог<br />
пользоваться материальными и<br />
интеллектуальными ресурсами своей страны, а<br />
в случае необходимости прибегнуть к помощи<br />
других стран участников Форума, в том числе в<br />
формате «Второй дорожки»;<br />
- наделялся правом проведения на<br />
добровольной основе брифингов и подготовки<br />
ежегодных обзоров по региональной<br />
безопасности /3/.<br />
В межсессионный период обсуждались<br />
вопросы представляющие всеобщий интерес, в<br />
том числе результаты ежегодной деятельности,<br />
подготовка рекомендаций для доклада<br />
министрам на очередную сессию. На<br />
совещаниях межсессионного периода<br />
принимали участие старшие должностные лица<br />
на уровне заместителей министров иностранных<br />
дел стран-участников Форума.<br />
Первоначально не предусматривалось<br />
институализации АРФ, хотя предпола-галось<br />
учреждение Секретариата, который вел бы<br />
документацию и координировал деятельность.<br />
Страна организатор совещания формирует<br />
повестку дня, которая носит скорее<br />
индикативный, нежели фиксированный<br />
характер. Участники совещания вправе внести в<br />
повестку дня любые вопросы относительно<br />
региональной безопасности. В рамках<br />
совещаний допускается обсуждение<br />
министрами наиболее деликатных вопросов<br />
регионального сотрудничества в неформальной<br />
обстановке или распространение заявлений<br />
министров с изложением позиций своих стран в<br />
письменном виде. По окончании совещаний<br />
министров стран-участников принимаются<br />
заявления председателя АРФ, которые содержат<br />
краткий обзор обсуждавшихся вопросов<br />
повестки дня и задачи межсессионной работы<br />
на предстоящий период. Совещания АРФ<br />
используется также и для проведения<br />
министрами интенсивных консультаций в<br />
двустороннем формате.<br />
По традиции деятельность АРФ в течение<br />
года осуществляется в двух основных уровнях:<br />
по межправительственной линии (так<br />
называемая «первая дорожка» «Track 1») и на<br />
неофициальном уровне («вторая дорожка»<br />
«Track 2»).<br />
В рамках «первой дорожки» предусмотрена<br />
также кооперация с ШОС, АТЭС, ВАЭС. В<br />
целях успешного ответа на новые вызовы<br />
образовано несколько постоянно действующих<br />
в межсессионный период рабочих групп:<br />
«группа поддержки» по мерам доверия, по<br />
миротворческим операциям, по совместной<br />
деятельности в области поиска и спасания на<br />
море, по оказанию помощи при стихийных<br />
бедствиях, по сотрудничеству на море, включая<br />
предоставление информационной базы данных.<br />
Кроме того предусматривалось поощрение<br />
производителей и экспортеров вооружения с
6 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
целью получения информации об их<br />
предназначении.<br />
Каналы сотрудничества «Второй дорожки»<br />
представлены семинарами, «круглыми столами»,<br />
деятельностью аналитических<br />
стратегических Институтов, НПО и т.д., в<br />
работе которых принимают участие<br />
представители научной и культурной<br />
общественности, представители других<br />
неправительственных кругов, а также<br />
выступающие в частном качестве официальные<br />
лица. Рамки «второй дорожки» АРФ<br />
предоставляют возможность в неформальной<br />
обстановке проверять и обкатывать различные<br />
идеи и предложения, направленные на<br />
укрепление стабильности и безопасности, что<br />
несомненно способствует выработке механизма<br />
многостороннего диалога и коллективных<br />
подходов к решению актуальных проблем<br />
современных международных отношений.<br />
Экспертными группами на межсессионных<br />
встречах прорабатывались вопросы установления<br />
многостороннего взаимодействия в<br />
чувствительных сферах сотрудничества,<br />
предполагающих использование в той или иной<br />
форме военных контингентов стран-участниц<br />
АРФ на двусторонней, региональной и<br />
внерегиональной основе. Такая работа,<br />
ведущаяся под эгидой АРФ, способна углубить<br />
уже имеющееся сотрудничество и<br />
способствовать достижению основной цели<br />
первого этапа деятельности Форума –<br />
укреплению доверия между странамиучастницами<br />
путем развития сотрудничества их<br />
военных представителей. Регулярными стали<br />
использование воинского контингента в<br />
многостороннем сотрудничестве по ликвидации<br />
последствий чрезвычайных ситуаций.<br />
Таким образом, совместные действия в<br />
решении актуальных проблем региона по<br />
каналам двух «дорожек» способствуют<br />
укреплению мерам доверия в регионе.<br />
Все члены АСЕАН автоматически<br />
становятся участниками АРФ. Критерии<br />
участия стран в работе Регионального форума<br />
были разработаны в июле 1996 года. Стране,<br />
выразившей желание вступить в организацию<br />
необходимо доказать свою причастность к<br />
вопросам стабильности и безопасности региона,<br />
после чего она обращается с заявлением на имя<br />
Председателя Форума АСЕАН, который после<br />
консультации со всеми другими участниками<br />
организации на основе консенсуса принимает<br />
решение о приеме нового участника. Все новые<br />
участники должны взять на себя обязательства<br />
содействовать АРФ в достижении основных<br />
целей и выполнять в полной мере все те<br />
решения, которые были приняты Форумом до<br />
их вступления /1/.<br />
Контроль количества участников Форума<br />
направлен на обеспечение эффективности АРФ,<br />
поскольку имеются существенные расхождения<br />
о внешнеполитических интересах азиатских и<br />
неазиатских стран-участниц. Формирование<br />
системы безопасности в регионе во многом<br />
зависит от взаимоотношения между основными<br />
факторами в АТР – США, Китаем, Японией,<br />
АСЕАН, Россией и в последнее время Индией.<br />
Существуют серьезные разногласия в подходе<br />
неасеановских стран к структуре и методам<br />
работы АРФ: они не вполне согласны с<br />
необходимостью сохранения принципа<br />
«невмешательства во внутренние дела»<br />
суверенных государств и желали бы ввести<br />
право принимать решения, обязательные для<br />
всех ее участников. Также существуют опасения<br />
со стороны руководства АСЕАН оказаться на<br />
вторых ролях в решении региональных<br />
проблем, поскольку международная система<br />
безопасности формируется при лидирующей<br />
роли США, Японии или Китая.<br />
В период силовых действий НАТО на<br />
Балканах большинство участников в<br />
выступлениях напомнили незыблемость<br />
принципов и норм международного права, о<br />
роли ООН и о недопустимости вмешательства<br />
во внутренние дела государств. В итоговом<br />
документе Сингапурской сессии нашла<br />
отражение обеспокоенность по поводу<br />
негативного влияния косовского кризиса на<br />
развитие АТР.<br />
На совещаниях Форума стали рассматриваться<br />
такие вопросы региональной<br />
безопасности, которых прежде избегали<br />
обсуждать в многостороннем формате. К таким<br />
деликатным темам относились проблема<br />
военного присутствия США в Азии; позиция<br />
КНР по спорным островам в Южно- Китайском<br />
море и т.п. В 2002 году Китай представил на<br />
совещании АРФ официальный документ, в<br />
котором подробно была изложена «новая<br />
концепция безопасности» страны. В нем<br />
говорилось: «Точка зрения Регионального<br />
форума АСЕАН, заключающаяся в обеспечении<br />
безопасности в ходе диалога среди равных,<br />
соответствует идее новой концепции<br />
безопасности» /4/.<br />
По мере установления доверия между<br />
участниками АРФ сфера их сотрудни-чества<br />
расширялась, включая кооперацию как<br />
гражданских, так и военных ведомств. В<br />
формате АРФ в 1999 году военные впервые<br />
провели свое совещание на многосторонней<br />
основе, в последующем подобные встречи<br />
закрепились в практике Форума.<br />
Также расширялся круг проблем<br />
обсуждаемых в формате АРФ. Повестка дня<br />
Форума включала перспективы расширения
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 7<br />
взаимодействия стран АРФ в решении проблем<br />
распространения легкого и стрелкового оружия,<br />
пиратства, терроризма, наркобизнеса,<br />
нелегальной миграции и киберпреступлений.<br />
После 11 сентября потенциал АРФ был<br />
направлен к поиску эффективных мер в борьбе с<br />
терроризмом. Началась работа по созданию<br />
условий для регулярного взаимодействия<br />
правоохранительных и других заинтересованных<br />
ведомств в рамках межсессионных встреч<br />
по противодействию терроризму и<br />
трансграничной преступности, были<br />
предприняты меры, направленные на борьбу с<br />
пиратством и укрепление безопасности границ.<br />
Таким образом, в настоящее время<br />
наблюдается тесное переплетение в регионе<br />
нетрадиционных угроз безопасности с<br />
проблематикой региональных конфликтов. В<br />
этом отношении работа АРФ в сфере<br />
превентивной дипломатии становится особо<br />
востребованным. В АТР вопросы безопасности<br />
и выработка мер доверия, а также оказание<br />
содействия странам региона в противостоянии<br />
наиболее опасным традиционным и новым<br />
угрозам и вызовам остаются в компетенции<br />
АРФ.<br />
Все участники настроены на дальнейшее<br />
расширение тематики переговоров с выходом на<br />
более широкий круг проблем, связанных с<br />
понятием уже комплексной безопасности. С<br />
другой стороны АРФ не стал многосторонним<br />
механизмом принятия решений в сфере<br />
безопасности, формат Форума позволяет<br />
снижать напряженности и оказывает<br />
стабилизирующее воздействие на политические<br />
процессы путем сближения позиций,<br />
укрепления доверия, в ходе обсуждения и<br />
переговоров и контактов на высоком уровне.<br />
Преждевременная институциализации Форума,<br />
по примеру ОБСЕ могла бы иметь лишь<br />
негативный эффект и лишить его уникальности.<br />
Развитие АРФ идет эволюционным путем,<br />
учитывает реальную ситуацию в регионе и мире<br />
и интересы участников, сохраняя статус<br />
консультативного органа по выработке мер<br />
доверия и определения направлений совместной<br />
деятельности по созданию системы<br />
безопасности в регионе.<br />
Попытки создания в Азии организации по<br />
безопасности и сотрудничеству неоднократно<br />
предпринимались в прошлом, но не находили<br />
отклика в правящих кругах стран континента. В<br />
начале 1990-х годов благодаря инициативам<br />
казахстанского руководства эта идея обрела<br />
новое звучание. На 47-ой сессии Генеральной<br />
Ассамблеи ООН в октябре 1992г. Президент<br />
Казахстана в своем выступлении высказался за<br />
созыв такой организации. Предполагалось, что<br />
формат организации будет содействовать<br />
переговорным процессам по вопросам контроля<br />
над вооружениями, разоружения и укрепления<br />
доверия; создание механизма предотвращения<br />
конфликтов, уменьшения степени риска их<br />
появления и эффективного мирного<br />
урегулирования. Казахстанская инициатива<br />
была поддержана многими странами мира и<br />
международными организациями. 2004 год стал<br />
в истории организации поистине судьбоносным,<br />
на министерской встрече стран-членов СВМДА<br />
в Алматы был принят Каталог мер доверия, а<br />
также Правила процедур СВМДА и Положения<br />
о секретариате.<br />
Можно предположить, что дальнейшее<br />
параллельное развитие европейского процесса с<br />
инициативой созыва СВМДА явится<br />
предпосылкой к созданию всеобъемлющей<br />
системы безопасности в Азии. В этой связи<br />
включение в процесс СВМДА в качестве<br />
полноправного участника АРФ только ускорило<br />
бы достижение поставленных целей<br />
казахстанского руководства в формате СВМДА.<br />
***<br />
1. The ASEAN Regional Forum<br />
http://www.aseanregionalforum.org/<br />
2. ASEAN Regional Forum (ARF) Concept and<br />
Principles of Preventive Diplomacy<br />
http://www.aseanregionalforum. org/<br />
3. Enhanced Role of the ARF Chair<br />
http://www.aseanregionalforum.org/<br />
4. Носов С. Деятельность Китая по обеспечению<br />
безопасности в Азиатско-тихоокеанском регионе //<br />
Зарубежное военное обозрение.- 2008.-№ 12.- C. 3-13<br />
***<br />
Мақалада ААФ-ның тарихы, құрамы және қызмет<br />
етуінің құқықтық негізі қарастырылған. Автор басты<br />
назарын ұйымның мәртебесі мен қызметін аңықтайтын<br />
құжаттарға аударған.<br />
***<br />
The Problem of ARF’s history, structure and activity of<br />
its functioning both consider at on this article. The Author<br />
paid an attention to the researching of the documents, which<br />
define at status and activity.<br />
Р.Е. Кудайбергенова<br />
ДВУСТОРОННИЕ НАУЧНЫЕ СОГЛАШЕНИЯ КАК ОСНОВА ДЛЯ РАЗВИТИЯ<br />
КАЗАХСТАНСКО-ЮЖНОКОРЕЙСКОГО НАУЧНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА<br />
Международное сотрудничество в области<br />
научной и научно-технической деятельности<br />
осуществляется на основе законодательства<br />
Республики Казахстан и международных
8 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
договоров /1/. Международное научнотехническое<br />
(технологическое) сотрудничество<br />
(МНТС) – одно из наиболее динамично<br />
развивающихся направлений внешнеэкономической<br />
деятельности, которое включает<br />
совместную разработку научно-технических<br />
проблем, обмен научными результатами и<br />
производственным опытом, совместную<br />
подготовку квалифицированных кадров. Сфера<br />
МНТС охватывает широкий спектр вопросов –<br />
от фундаментальных исследований до решений<br />
практических задач. Многообразие форм<br />
сотрудничества позволяет странам выбирать те<br />
из них, которые в наибольшей степени<br />
соответствуют их национальным интересам и<br />
особенностям экономического развития.<br />
Рассматривая научно-технологический обмен<br />
в разрезе правовых форм и его субъектов,<br />
можно выделить межгосударственное научнотехнологическое<br />
сотрудничество (МГНТС),<br />
международное научно - технологическое<br />
партнерство (МНТП), межфирменную научнотехнологическую<br />
кооперацию (МНТК).<br />
Под МГНТС понимается совместная<br />
международная деятельность, преимущественно<br />
некоммерческого характера в рамках<br />
межгосударственных, межправительственных и<br />
межведомственных отношений и контрактов,<br />
заключаемых на многосторонней и двусторонней<br />
основе в области фундаментальных и<br />
базовых прикладных исследований, осуществляемая<br />
государственными научными<br />
организациями и ведомствами, университетами<br />
и другими национальными и международными<br />
организациями, финансируемыми из средств<br />
государственного бюджета стран-участниц, а<br />
также посредством предоставления<br />
международных грантов фондами и<br />
физическими лицами.<br />
Под МНТП понимается совместная<br />
международная научно-технологическая и<br />
инновационная деятельность государственных<br />
и частных национальных и зарубежных<br />
научных организаций и фирм на<br />
некоммерческой стадии НИОКР,<br />
финансируемая на паритетной основе и<br />
нацеленная на получение последующих<br />
коммерческого и социального эффектов в<br />
интересах участвующих сторон. Отношения в<br />
рамках МНТП регулируются соглашениями о<br />
проведении совместных НИОКР или<br />
предоставлении услуг на контрактной основе<br />
между участниками МНТП.<br />
МНТК – совместная международная научнотехнологическая<br />
и инновационная деятельность<br />
научных и промышленных организаций и фирм<br />
национального и зарубежного частного<br />
сектора, осуществляемая на основе контрактов<br />
и договоров на проведение совместных<br />
НИОКР, преимущественно на коммерческой<br />
стадии, промышленное освоение результатов<br />
НИОКР и коммерциализацию технологий.<br />
Государственные органы, как правило,<br />
впрямую не участвуют в МНТК, но содействую<br />
созданию необходимых условий и механизмов<br />
для наиболее эффективной кооперации<br />
представителей национального и зарубежного<br />
бизнеса в интересах национальной экономики,<br />
в том числе обеспечивая активное привлечение<br />
международной кооперации малых и средних<br />
научных и инновационно-технологических<br />
фирм /2/.<br />
Международные связи казахстанской науки<br />
существенно окрепли и расширились, начиная<br />
со второй половины 1990-х годов. Если<br />
говорить о разнообразии форм сотрудничества,<br />
опираясь на приведенную выше<br />
классификацию, то на определенной стадии<br />
взаимоотношений Казахстана и государствапартнера<br />
развивается те или иные формы в<br />
отдельности либо в совокупности.<br />
Казахстанско-южнокорейское научнотехнологическое<br />
сотрудничество<br />
осуществляется по схеме, согласно которой<br />
интенсивному развитию научных связей,<br />
например проведению совместных<br />
исследовательских проектов, совместной<br />
инновационной деятельности компаний,<br />
предшествовало<br />
подписание<br />
межправительственного соглашения о научном<br />
и технологическом сотрудничестве. Оно было<br />
подписано 16 мая 1995 года в Сеуле.<br />
Соглашение состоит из 7 статей, в статье 2-й<br />
определены основные формы реализации<br />
сотрудничества:<br />
а) обмен учеными, исследователями,<br />
техническим персоналом и экспертами;<br />
б) обмен результатами исследований,<br />
публикациями и информацией научного и<br />
технологического характера;<br />
в) организация совместных семинаров,<br />
симпозиумов, других рабочих совещаний и<br />
обучения кадров в научной и технологической<br />
областях;<br />
г) реализация совместных<br />
исследовательских проектов по вопросам,<br />
представляющим взаимный интерес;<br />
д) любые другие формы научного и<br />
технологического сотрудничества по<br />
обоюдному согласию /3.<br />
Таким образом, очевидно, что подписание<br />
двусторонних соглашений в области науки и<br />
технологий является реальным базисом,<br />
стимулирующим развитие сотрудничества.<br />
Подтверждением важности заключенных<br />
соглашений и договоренностей служит тот<br />
факт, что интенсификация отношений<br />
Казахстана и Южной Кореи в рассматриваемой
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 9<br />
сфере, происходила именно после их<br />
заключения в рамках официальных визитов<br />
Президента Н.А.Назарбаева в Сеул (в 1992,<br />
1995 и 2003 годах) и Президента Но Му Хёна в<br />
2004 году в Астану.<br />
В настоящее время контакты двух<br />
государств осуществляются по многим<br />
направлениям. В статье автор считает важным<br />
раскрытие темы сотрудничества через его<br />
основных субъектов, то какую роль играют<br />
соглашения, подписанные теми или иными<br />
участниками, в становлении научнотехнологического<br />
сотрудничества в целом.<br />
Межправительственное соглашение 1996<br />
года является документом, положившим начало<br />
развитию сотрудничеству в данной области.<br />
Соглашение имеет рамочный характер, что<br />
обуславливает его особую значимость в<br />
качестве базиса, на основе которого в<br />
дальнейшем были заключены договоры на<br />
различных уровнях.<br />
Межведомственные соглашения (в области<br />
недропользования,<br />
информатизации,<br />
электронного правительства), а также<br />
договоренности, заключенные между<br />
научными учреждениями двух стран<br />
(соглашение о сотрудничестве между<br />
Национальной академией наук Казахстана и<br />
Академией науки и технологий Южной Кореи<br />
от 2002 года), определяют конкретные<br />
направления реализации сотрудничества в<br />
рамках своей компетенции.<br />
Одним из наиболее активных акторов<br />
научно-технологического сотрудничества двух<br />
стран являются южнокорейские бизнесструктуры.<br />
Приоритетом их совместной<br />
деятельности с министерствами, ведомствами и<br />
научными учреждениями Казахстана является<br />
внедрение технологий (чаще всего<br />
информационных) с целью модернизации<br />
материально-технической базы в области<br />
образования (например, в области электронного<br />
образования – e-learning), а также<br />
телекоммуникации. В случае совместной<br />
деятельности с аналогичными казахстанскими<br />
структурами их интересы сосредоточены в<br />
области атомной энергии, нефтегазовом<br />
секторе и добыче полезных ископаемых (по<br />
данным направлениям на региональном уровне<br />
южнокорейские компании заключают также<br />
соглашения с местными органами<br />
исполнительной власти).<br />
Университеты Казахстана сотрудничают с<br />
вузами, правительственными организациями и<br />
фондами Южной Кореи в области проведения<br />
исследований по корееведению.<br />
Главной проблемой развития<br />
сотрудничества остается недостаточная<br />
активность обеих стран в вопросах реализации<br />
подписанных соглашений. Автор приходит к<br />
выводу, что представители Южной Кореи в<br />
основном не заинтересованы в интенсификации<br />
сотрудничества в связи с недостаточным<br />
развитием в Казахстане высоких технологий и<br />
наукоемкой продукции в целом. Как известно,<br />
научно-технический обмен сегодня тесно<br />
переплетен с торговлей наукоемкой<br />
продукцией, поэтому о масштабах и географии<br />
научно-технических связей можно судить<br />
исходя из положения той или иной страны на<br />
рынке технологий [2].<br />
Понятие «международное сотрудничество»<br />
отражает такой процесс взаимодействия, в<br />
котором доминируют совместные поиски<br />
реализации общих интересов [4]. Несмотря на<br />
наличие общих интересов Республики<br />
Казахстан и Республики Корея в сфере науки и<br />
технологий, путь их совместной реализации<br />
пока не найден. Так как рассматриваемая<br />
кооперация относится к тому типу<br />
взаимоотношений, при котором начало<br />
совместной деятельности было положено<br />
непосредственно межправительственным<br />
соглашением, то автор полагает, что<br />
дальнейшее развитие сотрудничества должно<br />
ознаменоваться подписанием нового<br />
соглашения на столь же высоком уровне.<br />
Однако новое соглашение должно иметь уже не<br />
рамочный, а более детальный формат.<br />
Приоритеты научно-технологических связей<br />
должны быть определены обеими сторонами в<br />
рамках процедуры подготовки текста<br />
соглашения. Контроль за соблюдением статей<br />
договора может быть возложен на<br />
существующую Межправительственную<br />
комиссию по торгово-экономическому и<br />
научно-техническому сотрудничеству, или же<br />
на специально созданный совместный<br />
координирующий комитет. Интенсификация<br />
сотрудничества на межправительственном<br />
уровне приведет к подписанию соглашений на<br />
более низком уровне, которые, в свою очередь<br />
станут базисом нового, интенсивного этапа<br />
сотрудничества.<br />
***<br />
1. Закон Республики Казахстан от 9 июля<br />
2001 года №225-II «О науке»<br />
2. Скляренко Р.П. Основы международного<br />
технологического сотрудничества: учебное<br />
пособие для вузов. – М.: Экономистъ, 2007. –<br />
223 с.<br />
3. Соглашение между Правительством<br />
Республики Казахстан и Правительством<br />
Республики Корея о научном и<br />
технологическом сотрудничестве// Бюллетень<br />
международных договоров Республики<br />
Казахстан. – 1997, №6. Утверждено в<br />
соответствии с постановлением Правительства
10 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
Республики Казахстан от 30 января 1997 года<br />
№126<br />
4. Цыганков П.А. Международные<br />
отношения. – М.: «Новая школа», 1996. – 317 с.<br />
***<br />
The article is devoted to Kazakhstan-South<br />
Korean scientific agreements in the sphere of<br />
science. The main participants of scientific<br />
cooperation are studied in the article. The author<br />
examines current condition of scientific ties and<br />
makes schemes of principal directions that<br />
cooperation has been developed.<br />
***<br />
Бұл мақала Қазақстан мен Оңтүстік Корея<br />
мемлекеттері арасындағы ғылым саласы<br />
бойынша келісімдерге арналған.<br />
Мақалада екі мемлекет ғылыми<br />
кооперацияларының негізгі қатысушылары<br />
қарастырылады. Қарым-қатынастар дамуының<br />
жүйелері көрсетілген.<br />
А. Ж. Сауырбаев, Г. Исаева<br />
ҚЫТАЙДАҒЫ ҰЙҒЫР МӘСЕЛЕСІ<br />
Ұйғыр мәселесі – қазіргі кездегі саясаттану<br />
және халықаралық қатынастар теориясындағы<br />
өзекті мәселелер қатарына жатады. ХХІ<br />
ғасырда өзінің тез экономикалық қарқынды<br />
дамуымен ерекшеленетін ҚХР-ң өз ішінде біраз<br />
күрделі мәселелер тобы қарастырылады. Ұйғыр<br />
мәселесінің қазіргі кезде өзекті болуының<br />
себебі:<br />
-Қытайдағы этникалық қайшылық-тардың<br />
туындауы, ханьдіктер мен этникалық<br />
азшылықтар арасындағы жанжалдар;<br />
- Ұйғыр мәселесінің сепаратистік бағытта<br />
дамуы, осының салдарынан қытай қоғамында<br />
туындайтын проблемалар, ең алдымен ұлттық<br />
сепаратизм мәселесі;<br />
- Тәуелсіздікті кез-келген жолмен алу<br />
саясаты немесе экстремистік, террорлық<br />
акциялардың белең алуы,<br />
- осылардың барлығын біріктіргенде,<br />
Қытайдың ұлттық біртұтастылығына, оның<br />
қауіпсізігіне және мемлекеттілігіне зор қауіптің<br />
пайда болуы.<br />
ХІХ ғасырда Якуб-бек бастаған көтерілістен<br />
бастап 1933 ж. Шығыс Түркістан Түрік-Ислам<br />
Республикасының, 1944 ж. Шығыс Түркістан<br />
Республи-касының, 1955 ж. Шыңжан Ұйғыр<br />
Автономдық Ауданының құрылуына дейін де,<br />
қазіргі кезде де ұйғырлар өздерінің тәуелсіз<br />
мемлекетін құруды мақсат етеді. Алайда бүгінгі<br />
күні ол бейбіт жолмен емес, сепаратистік,<br />
экстремистік, тіпті террористік актілер арқылы<br />
іске асыруға бетбұрыс алды.<br />
Кез-келген халықтың жеке дара мемлекет<br />
құруға талаптануы - табиғи құбылыс.<br />
Дегенмен, адамзатқа қауіп төндіретін «үш<br />
қастандық» әрекеттерінің қолданылуы тиісті<br />
мақсатқа жеткізе қояр ма екен деген сұрақ<br />
туындайды. Немесе қытай қоғамының өзі<br />
осыған итермеледі ме? Ғасырлар бойы пісіпжетіліп,<br />
қазіргі таңда өзінің шарықтау шегіне<br />
жеткен Қытайдағы ұйғыр мәселесі, Қытайдың<br />
өзінде де, тіпті Орталық Азия аймағында да ең<br />
күрделі мәселелер қатарына жатады. Себебі<br />
аталған проблеманың Қытайдың қауіпсіздігіне,<br />
мемлекеттілігіне, территориалдық тұтастығына<br />
қауіп төндіруі; сонымен қатар Орталық Азия<br />
мемлекеттері мен Қытай қарым-қатынастарына<br />
кері әсер етуші факторлардың біріне айналу<br />
мүмкіндігінің бар екенін ешкім жоққа<br />
шығармайды.<br />
Қытайдағы ұйғыр мәселесін қарастыру<br />
барысында ұйғыр этногенезінің және ұйғыр<br />
мемлекетінің қалыптасу үрдісін айналып өту<br />
мүмкін емес.<br />
Түрік қағанатының құрамына бірнеше түрлі<br />
тайпалық одақтар кіргені белгілі, соның бірі –<br />
тоғыз-оғыз, ұйғырлар тайпалық одағын атап<br />
өтуге болады. Тарихта ұйғыр мемлекетінің<br />
құрылуын VIII ғасырдың орта шеніне<br />
жатқызады. Батыс аймақтағы ұйғыр мемлекеті<br />
Гаочэ (Гаогюй) Жужань империясынан бөлініп<br />
шыққан теле тайпасының өкілдерінен құрылды.<br />
Мемлекеттің маңыздылығы мынада: ең<br />
алдымен бұл мемлекет ежелгі ұйғыр<br />
тайпасынан негізделді; екіншіден, мемлекет<br />
территориясы қазіргі кездегі Шыңжанда<br />
орналасқан болатын; үшіншіден тіпті 546 ж.<br />
мемлекеттің құлдырауына қарамастан, ол<br />
Солтүстік Вэй мемлекетімен тығыз байланыста<br />
бола отырып, жужжандардың ықпалынан еркін<br />
еді. 745 ж. Ұйғыр қағанаты құрылды. Оның<br />
құрымына 9 оғыз тайпалары кірді. Ұйғыр<br />
қағанатының бүкіл құрылымы тайпалар<br />
конфедерациясын құрады және мұндағы<br />
барлық тайпалар тең құқылы, тең дәрежелі<br />
болды. Қағанаттың жоғарғы органы – «тоғыз<br />
уәзір» немесе «бұйрықтар» кеңесі болды.<br />
Мемлекет сыртқы саясатында бейбіт және<br />
тыныш өмірді қалады. Осындай мақсатта<br />
Пэйло Қытайдың вассалитетін мойындап<br />
отырды. Оның ұлы Моянчур Гэлэ-хан Қытай<br />
императорына лоялдылық танытқаны үшін
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 11<br />
сыйлықтар алып отырды. Кейін Тан империясы<br />
өзінің Орталық Азиядағы күшін жоғалта<br />
бастады. Империяға қарсы көптеген<br />
көтерілістер болып тұрды. Ань Лушань<br />
көтерілісі кезінде ұйғырлар императорға әскери<br />
көмек берді. Бұл шайқаста ұйғырлардың тонгра<br />
тайпасын ойсырата жеңгені үшін олар жылына<br />
20 мың бөлік жібек алып тұратын болды. 758 ж.<br />
император ұйғыр қағанының хандық титулын<br />
мойындағаннан кейін, оған өз қызын принцесса<br />
Нингоны береді де, өзі болса ұйғырдың князь<br />
әйеліне үйленеді. Бұл арқылы Тан империясы<br />
мен Ұйғыр қағанатының арасындағы тең<br />
құқылық мәртебе анықталған болатын /1/.<br />
Ұйғыр мемлекеті өзінің жан-жақтағы көршілес<br />
мемлекеттерін жаулап ала бастады.<br />
Қидандардың ерікті түрде берілуі шығыстағы<br />
шекараны нығайтты, ал 758 ж. қырғыздарды<br />
жеңген еді. Батыс шекара-ларында ұйғыр<br />
ықпалы протекторат деңгейінде болды. 766-767<br />
жж. Ұйғыр мемлекеті манихейлік дінді<br />
қабылдады. Діннің ұйғыр мемлекетіне маңызы<br />
зор еді. Манихейлікті қабылдауы ұйғырлардың<br />
батыс мәдениетіне үйренуіне әкелді, олардың<br />
өмірін түбегейлі өзгеріске ұшыратты: қолөнер,<br />
жер өңдеу және сауда кәсіптерінің кең<br />
таралуына себепші болды. Ұйғырларда жазу,<br />
соғды тіліндегі алғашқы ұйғыр алфавиті пайда<br />
болды. 820 ж. қырғыз билеушісі Ажю<br />
ұйғырлармен соғыс бастап, ұйғырлар жеңіліске<br />
ұшырады. Ұйғыр қағанатының құлауымен,<br />
ұйғыр этносының да жан-жаққа тарап кетуі<br />
белең алды. Яглакар Панлетегин бастаған<br />
ұйғырлар бөлігі батысқа қарай қоныс аударды,<br />
Кучу мен Бешбалықты мекен етіп, 866 ж.<br />
Турфанды жаулап алып, барлық тайпаларын<br />
бағындырды, осылайша бір уақытта бірнеше<br />
феодалдық мемлекеттер құрылды: Турфан<br />
хандығы, Ганьчжоу князьдігі және Қарахан<br />
мемлекеті /2/. Өгей-хан бастаған ұйғырлардың<br />
өзге тобы оңтүстікке көшті (Қытай<br />
солтүстігіндегі Хэбэй және Шаньси<br />
аудандарына). Бұл топтың өмір сүруі қиынға<br />
соқты. Тайпалар басшылары арасындағы<br />
жанжалдар, олардың алауыздығын тудырып,<br />
нәтижесінде мүлдем бытыраңқылығына әкеліп<br />
соқты.<br />
Моңғолдар шапқыншылықтары кезінде<br />
батыс аймақтағы ұйғыр мемлекеттері (Турфан<br />
хандығы, Ганьчжоу князьдігі және Қарахан<br />
мемлекеті) моңғолдардың вассалитетін<br />
мойындап, кейін өздері ерікті түрде моңғол<br />
империясына қосылды. Моңғол империясы өз<br />
күшін жоя бастаған кезеңде, Шығыс Түркістан<br />
жерлері (оның ішінде оңтүстікте – Ферғана,<br />
шығыста – Қашқар мен Турфан) Моғолстан<br />
империясының құрамында болды. ХIV-XV ғ.ғ.<br />
Моғолстан мемлекеті бүкіл Турфан оазисін<br />
жаулап алды. Моғолстан империясына<br />
бәсекелес мемлекеттердің бірі ойрат<br />
тайпаларының Жоңғария мемлекеті болды.<br />
Мықты мемлекет құруды мақсат еткен<br />
жоңғарлар, батыс аймақтарда жаңа көші-қон<br />
жерлерін, әрі мемлекеттің экономикалық<br />
негізін қалау үшін Шығыс Түркістан князьдіктеріне<br />
басып алушылық саясатын бастады.<br />
1680 ж. Шығыс Түркістан жеріндегі гегемония<br />
Жоңғар хандығының билігіне шоғырланды.<br />
Алайда жоңғар мемлекетінің қуаттылығына<br />
қарамастан, Шығыс Түркістан жерлері<br />
толығымен ойраттар-дың қолында болды десек<br />
қателескен болар едік. Себебі бұл аймақта<br />
өзінің жеке мүдделері бар Цин империясы,<br />
Қазақ хандығы және Ресей империясы Жоңғар<br />
мемлекетінің басты қарсыластары болатын.<br />
Цин мемлекеті өзінің күшеюі кезінде Шығыс<br />
Түркістанды қиындықсыз басып алды.<br />
Қоңтайшы Халдан-Цереннің өлімінен кейін<br />
1745 ж. Шығыс Түркістан қалаларының<br />
көпшілігі жоңғар хандарының билігін<br />
мойындаудан бас тартты, ал Турфан князьдігі<br />
Цин билеушісі Цзяньлун сюзеренитетін<br />
қабылдады. 1750-1751 ж. Тибет, 1755-1758 жж.<br />
Жоңғария мен Қашқария жерлеріне Цин<br />
империя-сының жаулап алушылық ісәрекеттері<br />
қарқынды жүрді. Алайда тек 1759 ж.<br />
ғана Қашқарды толығымен бағындырды.<br />
Қашқария мен Жоңғария манчжурлар өкілдері<br />
басқаратын 6 аймақтық округке бөлінді. Кейбір<br />
қалалар мен ауылдарды мұрагерлікке қалған<br />
бектер басқаратын болды. Алайда олардың да<br />
билігі өте шектеулі еді, себебі оларды манчжур<br />
шенеуніктері бақылап отырды. Жоңғария және<br />
Қашқария территориясына «Шыңжан» яғни<br />
«Жаңа шекара» деген атау берілді /3/. Аталған<br />
территория-лардың Цин үкіметінің қарамағына<br />
өтуін тек Цин империясының күштілігімен<br />
сипаттауға болмайды. Оған себеп болған ұйғыр<br />
мемлекетінің өз ішіндегі алауыздығы болды.<br />
Діннің екі қарама-қайшы сектасында болған<br />
ұйғырлар: «белогорские» және «черногорские»<br />
болып бөліне отырып, кез-келген оқиға<br />
бойынша бір-біріне ең басты қарсыластар<br />
болып табылды. Мысалы: «Белогорец жасаған<br />
іс-әрекетті, черногорец мүлдем керісінше<br />
жасайды». Шығыс Түркістанда черногор<br />
партиясы жоңғарлар мен қытайларға қарсы ұлтазаттық<br />
қозғалыстар бастаған кезде, белогор<br />
партиясы Қытайдың жергілікті билеушілері<br />
мен шенеуніктерінің жағына шықты. 1758 ж.<br />
белогор партиясы қуғындалып, өздерінің<br />
тарихи Отандарын қорғау және дербес<br />
мемлекетке айналу қозғалысына бет алған<br />
уақытта, черногор партиясы олардың<br />
оппоненттері болып қалды. Қазіргі кездің<br />
өзінде белогорлықтар патриоттар ретінде<br />
танылады да, ал Қытайдың ұйғырларды<br />
шеттету саясаты екеуіне де ортақ
12 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
болғандықтан, черногорлар қазіргі әлемдік<br />
тәртіпті қолдаушылар болып саналады /4/.<br />
Осындай қарама-қайшылықтың салдарынан,<br />
Цин империясы екі партияның арасында<br />
«арбитр» қызметін атқара отырып, өзінің<br />
мүдделік саясатын іске асырып отырды.<br />
ХІХ ғасырдың 20 жж. Шыңжандағы цин<br />
басшылығына қарсы жаңа қозғалыстар<br />
басталды. Көтерілісті белогор партия-сының<br />
өкілі Джангир ходжа басқарды. Цин үкіметіне<br />
қарсы күреске дайындалу барысында мұсылман<br />
мемлекеттерінің блогын құруға талпынады.<br />
Өзінің өкілде-рін Қоқанд, Бұхар, Хива, Құндыз,<br />
Бадахшан жерлеріне жібереді. Бұл ретте оның<br />
қол астына бүкіл Орта Азия халықтарының<br />
өкілдері шоғырлана бастағанын атап өту қажет<br />
/5/. Джангир көптеген Шығыс Түркістан<br />
жерлерін өзіне бағындырып, сеид титулына ие<br />
болды. Алайда 1826 ж. 70 мыңдық цин әскері<br />
ұйғыр әскеріне шабуыл жасап, оларға үлкен<br />
соққы берді. Джангир әскері жеңіліске ұшырап,<br />
оның орнына аймақтың билеушісі ретінде<br />
Исак-ван тағайындалды. Бұл көтерілістің<br />
жеңіліске тап болғанына қарамастан, оның<br />
өзіндік мәні мен маңызы болды: біріншіден,<br />
аймақтың мұсылман-дық бөлігі циндерге қарсы<br />
күресте ең алғаш рет «қасиетті соғыс»<br />
ұранымен біріккен болатын. Екіншіден,<br />
Циндерге қарсы ешкім тұра алмайды деген<br />
жалған көзқарас жоғалды, және ұйғыр халқы<br />
өздерінің қорғаушы күші – нақ олардың бірігуі<br />
екендігін түсінген болатын /6/.<br />
Шыңжан аймағындағы келесі оқиғалар<br />
осының дәлелі болып табылады. Антициндік<br />
қозғалыстар мұнан ары қарай да өз жалғасын<br />
тапты. 1864 ж. болған көтеріліске ұйғырлар<br />
ғана емес, сонымен қатар дүнген, қазақ, қырғыз<br />
халықтарының өкілдері де қатысты. Бұл<br />
көтеріліс газавата діни ұранымен болды.<br />
Алайда олардың басшысы ортодаксал<br />
мұсылман дін басшыларының өкілі «қасиетті<br />
соғысты» өзінің жеке мүдделері есебінде<br />
пайдаланғысы келді. Ислам атын жамыла<br />
отырып, цин үкіметін жоюды ғана емес,<br />
сондай-ақ бүкіл қытай халқын жоюды ең<br />
алдыңғы орынға қойды /7/.<br />
ХІХ ғасырдағы ұйғыр, дүнген, қазақ,<br />
қырғыз халықтарының Шығыс Түркістан<br />
өлкесіндегі көтерілістерінің нәтижесінде, бұл<br />
аймақта бірнеше дербес мемлекетттер<br />
құрылды: Йэттишар хандығы, Тараншы<br />
хандығы, Дүнген сұлтанаты. Аталған-дардың<br />
ішіндегі ең қуаттысы – Йэттишар мемлекеті<br />
болды. Оның басшысы – Якуб-бек болды.<br />
Якуб-бек өз саясатында циндіктерге, сонымен<br />
қатар Ресей импе-риясына қарсы бағытты<br />
ұстанды. 1870-1871 жж. ол Үрімші және Манас<br />
қалаларын басып алып, Дүнген сұлтанатын<br />
өзіне бағындырды. Тараншы хандығымен<br />
тығыз байланыстар орнатып отырды.<br />
Ресей империясының оңтүстігінде<br />
мұсылман мемлекеттерінің құрылуы ХІХ ғ. 70<br />
жж. Орталық Азиядағы күштер арасалмағын<br />
өзгерте бастады. Ал бұл жағдай өз кезегінде<br />
Ресейдің Шыңжанда болып жатқан оқиғаларға<br />
белсенді түрде араласуын туғызды. Йэттишар<br />
мемлекеті билігінің күшеюі түркістан генералгубернаторы<br />
К.П.Кауфман үкіметке<br />
Шыңжандағы оқиғаға араласпау саясатын<br />
өзгертуді ұсынды. Канцлер Горчаковқа жазған<br />
хатында: «біз өзіміздің ортаазиялық<br />
иеліктеріміз үшін де, Батыс Қытаймен сауданы<br />
қалпына келтіру үшін де Қытайға көмек<br />
беруіміз қажет», - деп жазған болатын.<br />
1873 ж. Якуб-бектің Константино-польге<br />
жіберген өкілі Саид-Якуб-хан-төре мен Турция<br />
сұлтаны Абул-Азиз арасында келісім-шартқа<br />
қол қойылды. Аталған келісім-шарттың<br />
негізінде Турция Йэттишар мемлекеттінің<br />
қолдаушысы болды, ал Якуб-бек болса «әмір»<br />
титулына ие болды, яғни Турцияның<br />
Қашқарияға сюзеренитеті мойындалды. Англия<br />
да Якуб-бекпен арадағы қатынастарды<br />
жақсартуға кірісті. Англияның мақсаты,<br />
Йэттишар мемлекеті арқылы Орта Азияға «жол<br />
ашу» және бұл аймақтағы Ресей ықпалын<br />
әлсірету болды. Уақыт өте, Якуб-бек<br />
Турцияның да, Англияның да Йэттишарға<br />
жасап отырған көмегінен, өздерінің жеке<br />
мүдделері бар екендігіне көз жеткізді. Алайда<br />
бұл тым кеш болатын, себебі цин империясы<br />
Батысқа жорығын бастап, ондағы<br />
территорияларды қайтадан өзіне қайтара<br />
бастады. Цин үкіметі кезінде Шығыс<br />
Түркістандағы билік толығымен Қытайдың<br />
қолында болды және цин басшылығы мұнда<br />
өте қатаң саясат жүргізіп отырды. Осы жағдай<br />
Қытай құрамында Шыңжан аймағының<br />
сақталуы-на себеп болды.<br />
Қытайдың ежелгі замандағы тарихында<br />
болсын, орта кезеңдегі тарихында болсын<br />
қытайлықтардың этноцентризм идеясы<br />
басымдылыққа ие болды. Қытайлықтар өзге<br />
халықтарды «варварлар» ретінде қарастырып,<br />
жаулап алғандарын вассалдықта, кейін өз<br />
мемлекеттінің территориясы ретінде ұстауға<br />
тырысты. Бұл идея жаңа замандағы жартылай<br />
феодалды, жартылай отарлы Қытайға да тән<br />
болды. Қытай басшылығы этноцентризм<br />
идеясын «и и чжи и» яғни «варварларды<br />
варварлар арқылы бақылау» деп аталатын<br />
әдіспен жүргізіп отырды.<br />
ХХ ғасырда бұл көзқарас өзгеріске<br />
ұшырады. Себебі, қытай қоғамындағы<br />
жағдайдың өзі осыны талап етті. 1911 ж. болған<br />
антиимпериалистік Синьхай революциясы<br />
ұлттық мәселе жөніндегі Гоминьдан<br />
саясатының бағыттарына кейбір өзгертулер
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 13<br />
енгізді. Синьхай революциясы кезеңінде «У цзу<br />
гунхэ» атты яғни «Бес ұлттар Республикасы»<br />
(ханьдіктер, манчжурлар, моңғолдар,<br />
мұсылмандар, тибеттіктер) деп аталатын<br />
доктрина туындады. Бұл доктринаның<br />
бекітілуі, барлық Гоминьдандықтардың оны<br />
сөзсіз қабылдайтындығын дәлелдеген жоқ.<br />
Сунь Ятсен, партия мен мемлекеттің негізгі<br />
идеологы ретінде, аталған доктринамен<br />
келісуге мәжбүр болды. Алайда ол Қытайдың<br />
полиэтникалық мемлекеттен бір ұлттық<br />
мемлекетке айналуын көздейтіндердің бірі<br />
болды. Сунь Ятсен концепциясы «чжунхуа<br />
минцзу» («біртұтас қытай ұлты») бойынша,<br />
Қытай мемлекеті мәдени және шаруашылық<br />
өмірі бірыңғай, әр түрлі этникалық<br />
компоненттерден тұратын мемлекетке айналуы<br />
тиіс деп есептеді. Алайда біраз уақыттан соң<br />
Сунь Ятсен көзқарасы өзгереді. Ол «Біртұтас<br />
Қытайлық ұлт» деп аталатын концепциясының<br />
жүзеге асуы мүмкін емес деген тұжырымға<br />
келеді. Себебі Қытайдағы өзге ұлттар өздерінің<br />
сепаратистік көңіл-күйлерін таныта отырып,<br />
мемлекеттің біртұтастығына қауіп төндіреді<br />
деп есептеді /8/. Яғни ол өзінің алғашқы<br />
«чжунхуа минцзу» концепция-сынан бас<br />
тартады (дезавуирование). 1923 ж. Сунь<br />
Ятсенннің келесі концепциясы жарыққа<br />
шығады. Оның мәні: қытай қоғамында<br />
ханьдіктерге басымдылық таныту, ал өзге<br />
ұлттарды «екінші сорттағыларға» жатқызу<br />
керек делінеді.<br />
ҚХР-ның этникалық азшылықтарға<br />
қатысты саясаты<br />
Қытай Коммунистік Партиясы ұлттық<br />
саясаты концепциясының қалыпта-суының<br />
бірінші кезеңі – 1921-1930 жж. бұл кезеңге<br />
Қытай Компартиясының Кеңес Одағы<br />
тәжірибесіне, оның саяси жүйесіне негізделуі<br />
тән. ҚКП ұлттық саясатының концептуалды<br />
базасы ретінде И.Сталин еңбектерін<br />
қарастыруға болады: «ұлттық мәселені<br />
пролетарлық революцияның негізгі бөлігі<br />
ретінде қарастыру, мемлекеттегі түрлі<br />
этностардың әлеуметтік, экономикалық, саяси<br />
және мәдени дамуын бір деңгейге жеткізу, яғни<br />
ең дамыған этнос деңгейіне көтеру,<br />
империализммен ұдайы күресу, барлық<br />
ұлттардың теңдігін тану жөніндегі декларация,<br />
этностардың өзін-өзі анықтау құқы және т.б.»<br />
/9/.<br />
Алайда ҚКП өзінің ресми құжат-тарында<br />
Сунь Ятсен концепциясын басшылықққа алып<br />
отырды. ХХ ғ. 20-30 жж. Қытайдағы ұлттықмемлекеттік<br />
құры-лымның 3 сатылы жоспары<br />
қабылданды:<br />
1. Қытайды нағыз демократиялық<br />
республикаға біріктіру;<br />
2. Моңғолия, Тибет, Шыңжанға автономия<br />
беру және олардың автономды демократиялық<br />
бірліктерге айналуына ықпалдастық білдіру;<br />
3. аталған бірліктермен Қытайды еркін<br />
одаққа біріктіру және оның нәтижесінде Қытай<br />
Федеративті Республикасын құру /9, 105б/.<br />
Бұл бағдарламада Қытайдағы ұлттар<br />
өкілдерінің өзін-өзі анықтау құқығы туралы сөз<br />
болған жоқ. Ханьдік емес халықтардың өзін-өзі<br />
анықтау құқығы 20 жж. ҚКП Бағдарламасының<br />
мәтінінде ресми түрде көрсетілген болатын. Ол<br />
1923 ж. ҚКП-ның ІІІ съезінде бекітілді. Құжат<br />
бойынша, Қытайдағы өзге ұлт өкілдеріне өзінөзі<br />
анықтау құқы берілді /10/.<br />
30 жж. ұлттық өзін-өзі анықтау құқығы<br />
бойынша 1931-1934 жж. Бүкілқытайлық съезде<br />
қабылданған құжаттар болды. Алайда осы<br />
қағиданы сипаттаған Мао Цзэдун, ҚКП-ның<br />
ұлттық азшылықтарға қатысты саясаты Қытай<br />
Кеңес Республи-касын қоршаған ұлттық<br />
азшылықтар тарапынан империализммен,<br />
Гоминьдан-мен күресуде қолдау табу үшін<br />
жүзеге асырылып отырғандығын мойындады.<br />
1938-1949 жж. аралығы екінші кезеңді<br />
құрайды. Бұл кезеңде ҚКП ұлттық<br />
азшылықтарға қатысты саясатының<br />
бағыттарын өзінше анықтаған болатын, яғни<br />
бірінші кезеңде КСРО-дағы тәжірибеге<br />
сүйенсе, енді өзіндік бағыт қалыптастырды.<br />
1938 ж. ҚКП Орталық Комитетінің VI<br />
пленумында сөз сөйлеген Мао Цзэдун,<br />
компромистік вариантты ұсынды: «моңғолдар,<br />
мұсылмандар, тибеттіктер, мяо, я, фань –<br />
Қытайдағы барлық ұлттарға ханьдіктермен тең<br />
дәрежелі құқықтар беру. Олардың өз істерін<br />
өздері жүргізуіне құқық беру, сонымен қатар<br />
оларға ханьдіктермен ортақ мемлекет құру<br />
керек» /11/. Қытай Компартиясын бұл әрекетке<br />
итермелеген оқиғалардың бірі – Қытайдың<br />
Шыңжан ауданындағы КСРО ықпалының<br />
күшеюі болып табылады.<br />
1946 ж. бастап аудандық-ұлттық автономия<br />
қағидалары қалыптаса бастады. ҚКП Орталық<br />
Комитетінің телеграмма-сында: «Мемлекетті<br />
бейбіт жолмен дамыту мақсатында Қытайдағы<br />
ұлттарға тең дәрежелі автономды құқықтар<br />
беру қажет. Алайда өзін-өзі анықтау туралы<br />
ұран көтерудің қажеттілігі жоқ» /11, 5б/.<br />
1949-1957 жж. үшінші кезең жылдары<br />
болып табылады. 1949 ж. қыркүйекте ҚКП<br />
ұлттық азшылықтар туралы «Жалпы<br />
бағдарлама» қабылдады. ҚХР-да тұратын<br />
ұлттардың теңқұқылығы, олардың<br />
империализм және ішкі жаулармен күресуде<br />
бірігуі, дискриминация, зорлық-зомбылыққа<br />
жол бермеу, ұлтшылдықпен және<br />
шовинизммен күресу, ұлттық азшылықтарға<br />
Қытайдың ұлт-азаттық армиясына кіруіне және<br />
қоғамдық қауіпсіздіктің жергілікті күштерін<br />
құруға рұқсат етілді. Ұлттық-мемлекеттік
14 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
құрылымның формасы мен ұлттық мәселені<br />
шешу әдісі ретінде аудандық-ұлттық автономия<br />
мәселесі қарастырылды. Ұлттық азшылықтарға<br />
сонымен қатар өз тілін дамытуға, әдетғұрыптарын<br />
сақтау немесе өзгертуге, дінге<br />
сенуіне еркіндік берілді. Осы құжаттың 9-<br />
бабына сәйкес, Қытайдағы әр түрлі ұлттардың<br />
автономдық аудандары ҚХР-ның ажыра-мас<br />
бөлігі болып табылады.<br />
1958-1978 жж. төртінші кезең жылдарының<br />
өзіндік ерекшелігі, ҚКП ҚХР-дағы ұлттық<br />
мәселелер бойынша алдыңғы кезеңде<br />
қабылдаған концепцияларын теория жүзінде<br />
сақтағанымен, іс жүзінде концепцияға мүлдем<br />
қарама-қайшы іс әрекеттер жасап отырады.<br />
Яғни ұлттық аудандардың кез-келгенін орталық<br />
биліктің қатаң билігіне бағындыру саясатын<br />
ұстанады. Осы кезеңде Қытай өзінің «халықтық<br />
коммуна» деп аталатын саяси бағытын жүзеге<br />
асырады. Нәтижесінде ШҰАА-да тұратын<br />
этникалық топтардың тайпалық және кландық<br />
байланыстары бұзылады, ұлттық ерекшеліктері<br />
мен құндылықтары ұмыты-ла бастайды,<br />
мемлекеттің арзан жұмысшы күшіне айналады.<br />
Қытай Компартиясы жүргізіп отырған<br />
бағдарламадан бас тартқан адам, аштықтан<br />
өлуге жазаланды. Бұл жағдай 1978 ж. ҚХР жаңа<br />
Консти-туция қабылдағаннан кейін<br />
тоқтатылады. Конституция бойынша Қытайдың<br />
көпұлтты мемлекет сипаты ерекшеленіп<br />
айтылды. Ұлттар теңқұқылығы, өз тілін., өзі<br />
таңдаған дін жолында, ұлттық<br />
автономиялардың өзін-өзі басқару құқында<br />
бостандыққа ие болады.<br />
Осылайша 70 жж. аяғында ҚХР ұлттық<br />
саясатының эволюциясы тұрақтанады. Жаңа<br />
кезеңнен бастап ҚХР-дың ұлттық аудандары<br />
өзінің «ревизионизммен күрестегі форпост»<br />
ретіндегі сипатынан арылып, ендігі кезекте<br />
бүкіл Қытайдың «тағдыры тәуелді болатын»<br />
тең құқылы провинциялар ретінде<br />
қарастырылады. Мемлекеттің социалистік<br />
жаңарған державаға айналуы үшін ұлттық<br />
азшылықтардың әлеуметтік белсенділігін<br />
арттыру басымдылықтар қатарына жатады.<br />
Осы жоспарды іске асыру үшін:<br />
1. ұлттық азшылықтардың бірігуі;<br />
2. барлық этностардың өмір сүру деңгейін<br />
жақсарту мақсатында, оларға мемлекет<br />
тарапынан экономика және мәдениет<br />
салысында жәрдем беру қарастырылады.<br />
1980 ж. сәуірдегі жиында халықтар<br />
жөніндегі мемлекеттік комитет председа-телі<br />
Ян Цзинжэнь аудандық-ұлттық автономияны<br />
жетілдіру мақсатында төмен-дегідей ісшараларды<br />
қарастыру қажет деп тапты:<br />
• ұлттық автономия органдары ұлттық<br />
автономияны құрайтын ұлттың мамандарынан<br />
құрылуы керек;<br />
• автономияларда сол ұлттың тілі қолданылуы<br />
тиіс;<br />
• автономиялардағы барлық әрекеттер ұлттық<br />
және аймақтық ерекшеліктерге сай жүзеге<br />
асырылуы керек;<br />
• автономиялардың құқықтық-нормативтік<br />
актілері, өзіндік заңдарын шығаруға болады,<br />
бірақ ол ҚХР Конституциясы мен заңдарына<br />
қайшы келмеуі тиіс;<br />
•автономдық құрылымдар өз<br />
территориясындағы орман, егістік даласынан,<br />
табиғи ресурстарынан түскен пайданың көп<br />
бөлігін жергілікті халықтың алу құқығы<br />
болады;<br />
• шекаралық аймақтардағы автономдық<br />
аудандар шекаралық сауда жасау құқығына ие;<br />
• автономдық құрылымдар сол этностың<br />
мәдениетін, ғылымын, білімін дамытуға<br />
міндетті;<br />
• егер орталық билік автономдық ауданға сол<br />
аймақтың жағдайына сәйкес келмейтін немесе<br />
қайшы келетін бұйрықтар жіберсе, онда аудан<br />
ол бұйрықты орындамауға немесе оны өзгертіп<br />
орындауына болады, бірақ орталықпен<br />
келісілген болуы керек /12/. 1982 ж.<br />
желтоқсанда ҚХР-ның жаңа Конституциясы<br />
қабылданады. Конститу-ция ҚХР-дағы ұлттық<br />
азшылықтардың 50-жж. құқықтары мен<br />
бостандықтарын қалпына келтіреді. 1984 ж. 1<br />
қазанда «ҚХР-ның аудандық-ұлттық<br />
автономиясы туралы» заң күшіне енді. Оның<br />
негізіне билік органдарының қызметі кірді. 67<br />
баптан тұратын заң ұлттық аудандарға ортақ<br />
Қытай шеңберінде олардың тәуелсіз дамуына<br />
барлық құқықтарды берді. Аталған заңда<br />
теориялық тұрғыдан көп жаңалықтар болған<br />
жоқ, негізінен ол ҚКП бұған дейін де бекіткен<br />
концепцияларына сүйенді.<br />
1990 жж. ұлттық мәселе бойынша нақты<br />
концептуалды әдістер жетілдірілді. Көпұлтты<br />
мемлекет жағдайында «ұлттық теңқұқылық»<br />
де-юре принципінің басымдылығы анықталды.<br />
Бұл тұрғыдан ұлтаралық ауызбіршілікті және<br />
мемлекеттің тұтастығына қауіп төндірмеу<br />
мақсатында, жеке этностардың өзіндік<br />
ерекшеліктерін ескеру, оларға автономия<br />
құқығын беру, орталықтан басқарылатын<br />
билікті сақтай отырып, жергілікті басқару<br />
органдарының өкілеттігін арттыру қажеттілігі<br />
мойындалды. Осы кезеңде Қытайдың ішкі<br />
аудандары мен шекаралық аудандары<br />
арасындағы диспропор-ционалдық дамуды<br />
қалпына келтіру үшін «Ұлттық<br />
азшылықтардың экономикалық және мәдени<br />
дамуын жеделдету» бағдарламалары алдыңғы<br />
қатарға шықты. Осы мәселені шешу<br />
мақсатында ҚКП мынадай екі басты<br />
аспектілерді жүзеге асыру керектігін дәлелдеді:<br />
1. ұлттық кадрлық қызметкерлерді, ұлттық
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 15<br />
азшылықтар ішінен жұмысшылар мен<br />
қызметкерлерді, ғылыми-техникалық<br />
мамандарды қажетті мөлшерде және идеялықсаяси<br />
сапада дайындау;<br />
2. ҚКП құрылымдық реформаларының,<br />
оның ішінде кадрлық корпус реформасына<br />
қатысты мәселелерді шешу.<br />
Қытай Халық Республикасының этникалық<br />
азшылықтарға қатысты саясаты ХХ ғасырдан<br />
бастап концептуалдық сипатқа ие бола бастады.<br />
Бастапқыда ұлттық аудандарға автономдылық<br />
берудің өзіне зор күмәнмен қарағанымен,<br />
Қытай Компартиясы ұстанған позициясын аз да<br />
болса өзгертті. Себебі қазіргі таңда ресми<br />
түрде Қытайдағы ұлттық азшылықтардың<br />
демократиялық құндылықтары, оның ішінде<br />
сөз бостандығы, мәдениеті мен рухани<br />
құндылықтарын дамыту, жалпы өзін-өзі<br />
анықтау құқықтары мойындалады деп<br />
есептеледі. ҚХР Конституциясы бойынша<br />
Қытай орталықтан басқарылатын мемлекет<br />
болып табылады. Ал оның автономдық<br />
аудандары ҚХР-ның ажырамас бөлігі.<br />
Қытайдағы ұйғыр мәселесі<br />
Өзінің классикалық мағынасында<br />
сепаратизм – бөлектенуге, оқшаулануға<br />
тырысу, территория бөлігін бөлу үшін<br />
қозғалыстар ұйымдастыру немесе сол<br />
территорияның тәуелсіздігі немесе<br />
автономиясы жолында күресу. Халықаралық<br />
құқықтық құжаттарда халықтардың өзін-өзі<br />
анықтау құқығы, мемлекетті мекендейтін өзге<br />
халыққа зардап тигізбей өздерінің басқару<br />
жүйесін қалыптастыруға құқылы болу деп<br />
анықталған. Ал сепаратизм болса, ол жеке<br />
этномәдени қауымдастықтың мемлекет-тілігін<br />
құру үшін өмір сүріп жатқан жүйеден шығу<br />
немесе оны бұзу ретінде қарастырылады.<br />
Сепаратистер үшін өзін-өзі анықтау – ортақ<br />
мемлекеттен бөлектену, саяси және мәдени<br />
бөліну болып табылады /13/.<br />
Қытайдағы этникалық сепаратизмнің<br />
белсенді үрдіске айналуына сыртқы<br />
факторлардың да ықпалы болды. КСРО-ның<br />
тәуелсіз мемлекеттерге ыдырауы, этникалық<br />
жанжалдардың осы мемлекет-терде де,<br />
сонымен қатар Шығыс Еуропада да шиеленісуі,<br />
ислам әлемінің консолида-циясы, этникалық<br />
сепаратизмге қатысты әлемдік<br />
қауымдастықтың либералдық позициясы, өзінің<br />
саяси мақсаттарына жетуде террорлық<br />
актілердің кеңінен қолданылуы, терроризмнің<br />
интернациона-лизациялануы – осының<br />
барлығы Шыңжандағы «ұйғыр сепаратизмі»<br />
механизмінің қолданысқа енуіне өз септігін<br />
тигізді.<br />
Аталған сепаратизм түрі Шыңжандағы<br />
тұрақтылыққа кері әсер етуші процес болып<br />
табылады /14/. Осы тұжырыммен келісуге<br />
болады, себебі:<br />
- Шыңжан халқының басым көпшілігін<br />
ұйғырлар құрайды.<br />
- өзге ханьдік емес топтармен<br />
салыстырғанда ұйғырлардың көбі билік және<br />
басқару органдарындағы қызметте.<br />
- ұйғыр ұйымдарының мақсаты «тәуелсіздік<br />
жолындағы күрес» және Шығыс Түркістан<br />
немесе Ұйғырстан тәуелсіз мемлекеттерін құру<br />
деп танылады.<br />
- ШҰАА-ның ұйғырларына дін мен<br />
исламдық әдет-ғұрыптың ықпалы мол<br />
- ҚХР ШҰАА-нан басқа аймақтарда тұратын<br />
ұйғыр диаспорасы халықаралық ұйымдармен<br />
және өздерінің ШҰАА-дағы отандастарымен<br />
тығыз байланыста.<br />
Қытайлықтар Шыңжандағы сепара-тистік<br />
актілерді Орталық Азия мемле-кеттер<br />
территориясындағы<br />
антиқытайлық<br />
ұйымдардың қызметімен байланыстырады.<br />
Автономдық аудандардағы экстре-мистік<br />
акциялардың қарқынды түрде өсуін Құлжа<br />
қаласынындағы экстремистік топтың өкілі<br />
былай деп түсіндіреді: Бұл ұйымның лидерлері<br />
өз іс-әрекеттерінің болашағы жоқ екендігіне<br />
көз жеткізгеннен кейін әлемдік<br />
қауымдастықтың назарын «шыңжан<br />
мәселесіне» аударту мақсатында террорлық<br />
актілерге дейін барды, дейді /15/.<br />
Соңғы жылдары ұйғыр сепаратистік<br />
топтарының әрекеттері ҚХР шекарасынан<br />
басқа аймақтарда да белсенді түрде жүруде.<br />
Олар өзге сепаратистік топтармен де, сондай-ақ<br />
шетелдердегі Пекинге қарсы күштермен де<br />
байланыстарын кеңейтуде.<br />
Дегенмен, қазіргі әлемдегі этникалық<br />
фактордың өзекті мәселелер қатарында<br />
екендігіне байланысты Орталық Азия<br />
мемлекеттері мен Қытай үшін мынадай<br />
болжамдар жасауға болады:<br />
- ҚХР Шыңжан ауданындағы қоғамдықсаяси<br />
жағдайдың күрделі болуы, сепаратистік<br />
көңіл-күйдің өршуі, ұйғыр халқының ұлттық<br />
қозғалыстарының кең етек жаюы;<br />
- Ұйғыр ұлтының этникалық жанжалдарға<br />
араласуының кеңеюі мен осы қозғалыс-тардың<br />
халықаралық терроризм желісіне қосылуы;<br />
- Пекиннің Шыңжан аумағындағы ханьдік<br />
емес топтарға қатысты, сонымен қатар<br />
сепаратистік тенденцияларды қолдап отырған<br />
мемлекеттерге, топтарға қатысты қатаң<br />
бағыттағы саясатын жүргізу;<br />
- Орталық Азия мемлекеттерінің<br />
территорияларында қытай спецслужбаларының<br />
қызметін белсенді ету /16/.<br />
Ұйғыр мәселесі Қытай басшылығын<br />
алаңдатып отырғаны белгілі. Алайда осындай<br />
кереғар көңіл-күйді, яғни сепаратистік,<br />
экстремистік актілердің шарықтауын тоқтату
16 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
немесе оны тежеу; Қытайдың қуатты әрі,<br />
біртұтас державаға айналуы үшін ҚХР өзінің<br />
ғасырлар бойы қалыптасқан этноцентризм<br />
идеясынан бас тартуы керек. Себебі<br />
демократиялық құндылықтарды басшылыққа<br />
алу этникалық жанжалдардың туындамауына<br />
өзінің ауқымды септігін тигізетіні белгілі.<br />
Ал Қытайдағы ұйғыр ұлтының өкілдері<br />
өздерін қоғамнан бөлектену, оқшаулану<br />
саясатынан бас тартуы керек. Себебі осындай<br />
іс-әрекеттердің нәтижесінде ШҰАА Қытайдағы<br />
дамуы жағынан артта қалған аудандардың<br />
біріне жатады. Кез-келген халықтар мен ұлт<br />
өкілдерінің тәуелсіз мемлекет құруға деген<br />
ұмтылысы ол табиғи құбылыс. Алайда оған<br />
сепара-тистік, экстремистік немесе террористік<br />
актілерді қолдана отырып, әлем<br />
қауымдастығының назарын аударту арқылы<br />
жеткізу утопиялық көзқарас болып табылады.<br />
Сондықтан, шектен тыс радикалдылыққа,<br />
экстремистікке жол бермеу қажет.<br />
Ұйғыр мәселесін шешуде ең алдымен өзінөзі<br />
анықтау принципіне сәйкес, сол этностың<br />
ұлттық ерекшеліктерін, адамдық<br />
құндылықтарын ескеру қажет.<br />
***<br />
1. Гумилев Л.Н. История людей и история природы. –<br />
М.: Прогресс, 1993. С.105.<br />
2. Кляшторный С.Г., Колесников А.А. Восточный<br />
Туркестан глазами русских путешественников. – М.,<br />
1995. С.125-127.<br />
3. История Востока. Восток на рубеже средневековья<br />
и нового времени. ХVI-XVIII ғ.ғ. Т.3. С.59-594.<br />
4. Валиханов Ч.Ч. Избраннные произведения, С.185-<br />
186.<br />
5.Тимченко С.В. Антицинская борьба народов<br />
Восточного Туркестана в первой трети ХІХ в. И<br />
Кокандское ханство, С.96-97<br />
6. Из истории международных отношений в<br />
Центральной Азиии. – Алма-Ата: Наука, 1990. С.136-<br />
137.<br />
7. Басханов М. Политика Англии в отношении<br />
государства Якуб-бека. – В сб.: Из Из истории<br />
международных отношений в Центральной Азии. –<br />
Алма-Ата: Наука, 1990.С. 100-133.<br />
8. Москалев А.А. Национализм в понимании Сунь<br />
Ятсена. М.: Наука, 1985. С. 110, 125.<br />
9. Хакимбаев А.А. Национально-освободительное<br />
движение населения СУАР в 30-40 гг.ХХ века. –<br />
Урумчи, 1964.С.165-166.<br />
10. Общие сведения о СУАР.- Урумчи, 1985.С.37-38.<br />
11. Сталин И. Об основах ленинизма. – в сб. Вопросы<br />
ленинизма. – М.:Госполитиздат, 1953.С.100, 105.<br />
12. Москалев А.А. Теоретическая база национальной<br />
политики КНР (1946-1999), С.14.<br />
13. Межэтнические конфликты в странах<br />
зарубежного Востока/ Под ред. А.А.Празаускаса. –<br />
М.:Наука, С.60-61.<br />
14. Лутовинов В., Морозов Ю. Этноцентризм – чума<br />
нашего времени. – Азия и Африка сегодня, 2000, №2,<br />
С.7-8.<br />
15. Исследование национальных отношений в<br />
Синьцзяне. – Урумчи, 1996, С.304.<br />
16. «Время по Гринвичу», 7.03.1997// www.google.ru<br />
***<br />
В даной статье авторами рассматривается<br />
вопросы этнического развития уйгуров в Китае.<br />
Авторы определяют этапы развития и становления<br />
уйгур в исторической ретроспективе. Так же авторы<br />
анализируют политику КНР в отношении малых<br />
народов.<br />
***<br />
In this article the authors touch upon some issues of<br />
ethnic development of uygurs in China. Authors define the<br />
main periods of development and settlement of uygurs in<br />
historic retrospective. Also the authors analyze policy of<br />
China to minorities.<br />
А. Самаев<br />
КАЗАХИ В СОСТАВЕ РЕСПУБЛИКАНСКОГО КИТАЯ.<br />
ПЕРИОД ГУБЕРНАТОРА ШЭН ШИЦАЯ<br />
12 апреля 1933 г. к власти в Синьцзяне<br />
пришел новый правитель Шэн Шицай. С его<br />
правлением связаны как продолжав-шееся<br />
повстанческое движение национальных<br />
меньшинств, так и значительные политические,<br />
социально-экономические и культурные<br />
изменения в жизни провинции. Шведский<br />
ученый и путешественник, знаток Синьцзяна<br />
Свен Хедин характеризует его как способного,<br />
но жестокого маньчжурского офицера /1/.<br />
Одним из первых шагов Шэн Шицая по<br />
отношению к национальным меньшинствам<br />
Синьцзяна было содействие становлению<br />
независимых национальных лидеров, с<br />
последующим балансированием на различии их<br />
интересов и использовании их в своем аппарате<br />
/2, 109/.<br />
Авторитетных представителей казахов<br />
Китая Шарипхана Когедаева, а затем Кызыра<br />
Баймоллу он назначает на должность<br />
командира батальона в Урумчи, Елисхана, сына<br />
главы казахов Восточного Синьцзяна Алипа -<br />
командиром отряда пограничной охраны /3, 86/.<br />
Безусловно, это не слишком большие<br />
должности, но все же назначение на такие<br />
посты, на которых ранее казахов не было,<br />
говорило о возраставшем весе казахов в<br />
Синьцзянском обществе.<br />
Придя к власти, Шэн так же, как и его<br />
предшественники, сталкивается с<br />
перекочевками в Синьцзян казахов из<br />
Советского Казахстана, А также с откочевками
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 17<br />
в обратном направлении. К примеру,<br />
полномочное представительство ОГПУ в<br />
Казахстане, сообщало о реэмиграции из<br />
Синьцзяна в Казахстан: «ВКО Тарбагатайский<br />
район. За период с 1 августа по 12 ноября в<br />
район прикочевало из Китая 816 хозяйств с<br />
4986 голов рогатого скота. Прикочевщики в<br />
большинстве своем продовольствия не имеют.<br />
Убивают скот, меняют его на хлеб и вещи.<br />
Прибывший скот кормами не обеспечен.<br />
Районное руководство намерено обложить мясо<br />
налогом хозяйства прикочевщиков имеющих<br />
скот выше нормы, предусмотренное<br />
постановлением ЦК от 17 декабря 1932 года.<br />
Это обстоятельство создает в их среде<br />
намерение откочевать обратно в Китай» /4/.<br />
В отличие от своего предшественника, Шэн<br />
отказался от политики массового переселения<br />
ханьцев, провозгласив принцип равноправия<br />
национальностей провинции. При этом имелось<br />
в виду, что каждая «национальность» имеет<br />
право на представительство в органах власти.<br />
Следуя примеру советской национальной<br />
политики, со второй половины 1930-х гг. Шэн<br />
начал открывать школы для казахов, кыргызов,<br />
уйгур, русских и др. /5/.<br />
Если до 1933 года в Синьцзяне было всего<br />
68 светских школ, то в 1936 году их число<br />
увеличилось до 1560, т.е. более чем в 20 раз. Во<br />
многих округах открылись школы для детей<br />
неханьской национальности, с преподаванием<br />
основных предметов на родном языке. По<br />
состоянию на июль 1938 года их насчитывалось<br />
уже 438 и в них училось 40127 человек. Кроме<br />
того, 1844 школы, которые посещало 10589<br />
человек, находились в ведении национальных<br />
культурно просветительных обществ. В<br />
Урумчи был открыт университет и<br />
пединститут, в 5 городах провинции<br />
действовали учительские курсы. Стали<br />
открываться национально культурные центры и<br />
клубы. Огромную помощь в работе вузов и<br />
школ оказывал Советский Союз, на помощь<br />
которого Шэн Шицай опирался до 1942 г. Для<br />
учебных заведений отсюда поступали<br />
учебники, тетради, оборудование, канцелярские<br />
принадлежности и, что было особенно важно<br />
на первых порах, кадры преподавателей и<br />
учителей. Согласно специальному решению<br />
советского правительства «Об обучении<br />
синьцзянской молодёжи в СССР», принятому в<br />
1934 году, началась программа подготовки в<br />
учебных заведениях Советского Союза<br />
специалистов из жителей Синьцзяна. В вузах и<br />
средних учебных заведениях Казахстана,<br />
Узбекистана, некоторых городов Сибири<br />
начали учёбу тысячи молодых синьцзянских<br />
студентов разных национальностей. Уже к<br />
началу 40-х г.г. было подготовлено более 30<br />
тыс. специалистов различных профессий. Все<br />
эти меры оказали достаточно серьёзное<br />
влияние на общий подъем культуры в<br />
провинции и, как следствие этого, на рост<br />
уровня общественного сознания населения<br />
Синьцзяна /6/. Значительный вклад в развитие<br />
просвещения в провинции внесли<br />
командированные сюда граждане СССР,<br />
которые не только обучали людей, в первую<br />
очередь молодежь, но и готовили<br />
преподавателей /7/.<br />
В 1937 году в Чугучаке был создан<br />
городской отдел народного образования, в<br />
котором работали казахи, ханьцы, уйгуры и др.<br />
/7/. Автор несколько раз был во второй средней<br />
(казахской) школе г.Чугучака открытой в 1938<br />
г. В тот же период открылись казахские<br />
средние школы в г. Кульдже и г. Сарысумбе<br />
(ныне г.Алтай), где автору также приходилось<br />
бывать.<br />
При Шэн Шицае начали выпускаться<br />
национальные газеты, были открыты театры. В<br />
газетах выходивших на национальных языках,<br />
стали появляться публикации, в которых<br />
делались попытки разбудить у соплеменников<br />
интерес к своему прошлому, напомнить о<br />
богатейшей культуре, традициях /6/.<br />
Во время губернаторства Шэн Шицая<br />
началось сотрудничество Синьцзяна с<br />
Советским Союзом в сфере культуры, первую<br />
очередь с Казахстаном и среднеазиатскими<br />
республиками СССР.<br />
Через советские консульства и торговые<br />
представительства в Кульдже, Чугучаке,<br />
Сарысумбе, Урумчи, Кашгаре населению<br />
Синьцзяна, помимо, учебников, передавались<br />
художественная литература, советские<br />
периодические издания, художественные и<br />
документальные фильмы. Об этом подробно<br />
пишет и В.Сладковский: «Так по согласованию<br />
между Вторым Восточным отделом НКИД и<br />
электронно-технической<br />
конторой<br />
«Техноэкспорт», только в мае 1938 года в<br />
Синьцзян были отправлены 19 наименований<br />
художественных фильмов, такие как<br />
«Пугачёв», «Волочаевские дни», «Ленин в<br />
Октябре», «Если завтра война» и т.д.» /8/.<br />
В то же время неизвестно какой<br />
пропагандистский эффект они имели среди<br />
местного, в частности казахского населения.<br />
Упоминаний о культурном сотрудничестве с<br />
СССР мы не наши ни у одного из казахских<br />
авторов Китая. А одни из видных<br />
представителей казахской элиты Китая того<br />
времени Д.Жаналтай приводит достаточно<br />
показательный пример о том, как отец запретил<br />
ему смотреть фильмы. От собеседников в КНР,<br />
в частности от жителя г. Чугучак Бекбосына<br />
Казкена и некоторых других приходилось
18 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
слышать, что в 1930-е годы, в частности в<br />
Чугучаке, показывали советские фильмы, но<br />
насколько они были популярными, и сколько<br />
народу ходило в кино сказать не смогли.<br />
В правительство провинции, в руководство<br />
на местах включались национальные кадры –<br />
уйгуры, казахи, кыргызы, русские. В этом<br />
плане нельзя нельзя однозначно считать<br />
верным утверждение казахского исследователя<br />
из Китая Ж.Самитулы, о том, что власти при<br />
Шэне для казахов «не делали ничего<br />
хорошего».<br />
Можно в целом согласиться с В.Барминым,<br />
что к сотрудничеству с элитами неханьских<br />
народов провинции, включая руководителей<br />
восстаний, пошедших на компромисс с<br />
властями, администрацию подталкивало<br />
желание сохранить власть в провинции в своих<br />
руках /6/.<br />
В связи с этим, проводимая Шэном,<br />
казалось бы, позитивная и толерантная<br />
политика действительно имела свои<br />
негативные стороны.<br />
Во-первых, всем национальностям<br />
приходилось, отложив общие претензии против<br />
ханьцев, жестко конкурировать друг с другом<br />
из-за ресурсов и политического<br />
представительства /5/. Это было ничем иным,<br />
как проявлением политики «разделяй и<br />
властвуй» или, выражаясь по-китайски, «и и<br />
джи и» - «контроль над варварами при помощи<br />
варваров». Способствуя развитию<br />
национальных кадров, Шэн использовал<br />
возникавшие между ними противоречия в<br />
своих интересах.<br />
Во-вторых, провозглашение равноправия<br />
всех национальностей, независимо от их<br />
численности, означало их уравнивание с<br />
уйгурами, представлявшими в то время<br />
большинство населения Синьцзяна и<br />
мечтавшими о создании независимого<br />
уйгурского государства /5/.<br />
При Шэн Шицае представители казахов<br />
появляются среди руководителей уездного,<br />
окружного уровня и даже в провинциальном<br />
правительстве. Вместе с тем, это была далеко<br />
не та политика коренизации, проводившаяся в<br />
то же время в Советском Казахстане и,<br />
заключавшаяся в выдвижении на руководящие<br />
посты кадров казахской национальности, а<br />
также перевода делопроизводства на казахский<br />
язык /9/.<br />
Тем не менее, как пишет Р.Груссе: «В 1940-е<br />
годы несколько аймак-бастыков (видно<br />
имеются ввиду губернаторы аймаков – аймак<br />
бастыгы А.С.) были казахами. Также было<br />
много руководителей казахов по районам<br />
(уездам А.С.) /10. С. 115/. Несмотря на<br />
выдвижение казахов на руководящие посты в<br />
провинциальных органах власти,<br />
административная иерархия бао-хья,<br />
установленная Цинами, в те годы все еще<br />
продолжала свое существование среди казахов.<br />
Как считает Р.Груссе, потомственный тайжи<br />
(один из феодальных титулов в Китае) являлся<br />
идеальным вариантом для управления каждой<br />
родовой единицей. Он же отмечает, что в<br />
течение 1940-х годов в Синьцзяне<br />
существовало, приблизительно, 30 казахских<br />
тайжи, но в действительности власть тайжи<br />
была сломлена в период республиканского<br />
правления /10, 119-120/.<br />
На наш взгляд почти окончательно эта<br />
система была демонтирована при Шэн Шицае,<br />
и не без помощи СССР.<br />
В апреле 1934 года Шэн созывает Народное<br />
собрание провинции, где, однако не участвуют<br />
представители Алтая, Кумула и Хотана. Все же<br />
собрание избирает нового председателя<br />
правительства - ханьца Ли Рына, его<br />
заместителем становится известный уйгурский<br />
лидер Ходжа Нияз. В своем выступлении перед<br />
делегатами, Шэн призывает к миру и согласию,<br />
клеймя своих предшественников /11, 34/.<br />
Здесь же он обнародует и перспективные<br />
программные установки, сведенные в «Шесть<br />
основных направлений политики»: 1.<br />
Антиимпериализм. 2. Дружба с СССР. 3.<br />
Национальное равенство. 4 Неподкупность<br />
правительства 5. Мир. 6. Реконструкция. /2,<br />
112/.<br />
Однако, как отмечает К.Л.Сыроежкин,<br />
казахские вооруженные отряды совершали<br />
нападения на уйгур и ханьцев. С одной<br />
стороны, считает он, это было частью общего<br />
сопротивления ханьскому господ-ству, но<br />
одновременно преследовало и грабительские<br />
цели /2, 112/. На наш взгляд, казахи понимали,<br />
что как ханьцы, так и уйгуры являются<br />
пришлыми людьми на их земле к тому же не<br />
всегда считающиеся с хозяевами.<br />
В такой обстановке Шэн Шицаем<br />
созывается большое совещание в Урумчи, куда<br />
приглашаются более 500-т представителей<br />
казахов и монголов из Алтайского,<br />
Тарбагатайского, Илийского Урумчийского и<br />
Кумульского аймаков, где была значительной<br />
доля казахского населения. До сведения<br />
присутствующих доводится, что в целях<br />
поддержания общественного порядка всем<br />
жителям необходимо сдать имеющееся на<br />
руках оружие, не выполнившие это требование,<br />
будут караться вплоть до расстрела.<br />
В ходе собрания также обнародовали, что в<br />
Барколе, входящем в Кумульский округ, где<br />
проживало много казахов, организуется<br />
представительство окружной власти. Шэн<br />
Шицай представил присутствующим казаха по
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 19<br />
имени Абай, направляемого на постоянную<br />
работу в Барколь, в ранге заместителя<br />
губернатора округа.<br />
Другой представитель казахов, по имени<br />
Ашим, закончивший Среднеазиатский<br />
государственный университет в СССР,<br />
назначался руководителем управления полиции<br />
того же округа. Наравне с ними еще ряд<br />
казахов получили государственные должности<br />
в провинциальном аппарате. К примеру,<br />
уроженец Кумула Ашир Муса, прошедший<br />
подготовку в МНР назначался на должность<br />
начальника разведки, Касым – заведующим<br />
канцелярии по делам казахов в<br />
провинциальном правительстве, Гафур –<br />
начальником полиции Барколя.<br />
Присутствующими с удовлетворением было<br />
воспринято, что через синьцзянскую торговую<br />
компанию из СССР поставят большое<br />
количество товара, который будет<br />
реализовываться на ярмарках. Здесь надо<br />
отметить, что тот период 9/10 всей<br />
иностранной торговли Синьцзяна велось с<br />
СССР /3, 98/.<br />
Таким образом, Шэн Шицаю на время<br />
удается успокоить кочевое население<br />
провинции. Соглашаясь с мнением казахских<br />
старейшин, Шэн утверждает губернатором<br />
Алтайского округа Шарипхана Когедаева /11,<br />
31/. Все авторы, писавшие об этом человеке,<br />
как и наши собеседники в КНР, отмечали<br />
высокую образованность и эрудицию<br />
Шарипхана, характеризуя его как прогрессивно<br />
мыслящего для своего времени человека,<br />
пользовавшегося заслуженным авторитетом<br />
среди казахов. Помимо казахского, он знал<br />
китайский и уйгурский языки, изучал русский<br />
язык.<br />
Прогрессивность его мышления и<br />
искреннее желание помочь своему народу<br />
видны из приводимых ниже фактов. В 1934 г.<br />
Шарипхан призывает кочевников заняться<br />
земледелием, приобретя в СССР семена, он<br />
раздает их среди простых казахов. Он же<br />
выписывает из Советского Казахстана два<br />
трактора и инвентарь для посевных работ,<br />
выделяя землю под посевы. Всего было засеяно<br />
250 гектаров посевной площади /3, 189/.<br />
Учитывая в основном кочевой образ жизни<br />
китайских казахов, косность мышления элиты<br />
такая подвижническая работа говорит о<br />
многом.<br />
С 1933 г. он проводит большую работу по<br />
открытию в аймаке школ, подготовке учителей,<br />
развернув борьбу с безграмотностью. С 1933 по<br />
1939 г.г. в Алтайском округе число<br />
открывшихся школ достигло 104-х. За это<br />
время в Сарысумбе он строит здания для<br />
начальной и средней школ, одновременно<br />
открывает и уйгурскую школу, а также школу<br />
для девочек. На наш взгляд, одним из<br />
немаловажных шагов предпринятых<br />
Шарипханом было переименование школ,<br />
когда вместо названий родов, им стали<br />
присваивать другие наименования /3, 189/. Т. е.<br />
он боролся и с разъедавшим казахское<br />
общество трайбализмом.Он же создает условия<br />
для открытия новых газет и журналов/3, С,<br />
190/. При нем ставятся театральные<br />
постановки, на сцену вышла целая группа<br />
талантливой молодежи. Когедаев, всячески<br />
опекает эмигрировавшего в Китай сына<br />
Шакарима Зията, назначает его редактором<br />
окружной газеты «Алтай толқындары»<br />
(Алтайские волны) /12/.<br />
В 1935-1937 гг. в казахских районах, из-за<br />
притеснений со стороны китайских властей,<br />
вновь вспыхивают восстания /13/. В 1936 году,<br />
с территории Коктогайского уезда тысячи<br />
семей рода ители (из абак кереев) во главе с<br />
Султаншарипом тайжи переселились на<br />
территорию уезда Дуншуан провинции Ганьсу,<br />
а 400 человек во главе с Елисханом тайжи<br />
вначале также перебрались в провинцию<br />
Ганьсу, а затем в Цинхай в местечко Кереку.<br />
В отношении казахов, по утверждению<br />
Ж.Самитулы, власти начинают проводить<br />
политику «уничтожения трех»: 1)изъять все<br />
оружие, чтобы казахи не могли выступать<br />
против власти, 2) изъять лошадей, чтобы ни не<br />
могли быстро передвигаться с места на место,<br />
3) изъять все транспортные средства, чтобы они<br />
не могли укочевать. За образец принималась<br />
подобная практика уже применявшаяся в СССР<br />
с 1928 по 33 г. /3, 190/. В 1939 году в Урумчи<br />
по инициативе властей провинции собирается<br />
Народное собрание казахов и кыргызов. В<br />
Алтайском округе был созван отдельный<br />
Курултай, делегаты которого собрались в<br />
Сарысумбе. Там была объявлена кампания по<br />
сдаче и сбору оружия. При этом, ужесточался<br />
общий порядок, начались аресты неугодных.<br />
Были задержаны все приехавшие на съезд<br />
руководители в Урумчи и Сарысумбе /11, 31/. В<br />
Синьцзяне начался раскручиваться маховик<br />
репрессий, аналогичный репрессиям в СССР.<br />
Да и проводились они не без участия<br />
соответствующих органов Советского Союза.<br />
С 1937-1940 г.г., так же как и в Казахстане,<br />
были уничтожены многие представители<br />
казахской элиты и в Синьцзяне. Среди них<br />
Шарипхан Когедаев, Зият Шакаримов, Букат<br />
бейсы, известнейшие срид казахов Китая поэты<br />
Акыт Улимжиулы, чьи произведения<br />
печатались не только в Китае, но и в России,<br />
Танжарык Жолдыулы и другие. Чудом уцелели<br />
Дубек, Ален ван, его супруга Хадиша Кадван<br />
ханым ставшая через некоторое время мэром
20 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
Урумчи. В кровавой вакханалии репрессий<br />
погибло более 80 тыс. человек, что, в концеконцов,<br />
и способствовало отрешению Шэн<br />
Шицая от власти /7, 14/.<br />
***<br />
1. Hedin Sven. The Flight of «Big Horse»: The Trail of<br />
War in Central Asia. New York: E. P. Dutton, 1936.С. 9-<br />
10.<br />
2. Сыроежкин К. Мифы и реальность этнического<br />
сепаратизма в КНР и безопасность Центральной<br />
Азии. Алматы, Дайк Пресс, 2003.<br />
3. Сәмитұлы Ж.«Қытайдағы қазақтар» Дүниежүзі<br />
қазақтарының қаумдастығы. Алматы, 2000 г.<br />
4. Архив Президента РК.Ф.719.Оп. 4-419. Д 4674.<br />
Л.109<br />
5. Абдуллаев К. История в лицах. Ма Джунин -<br />
«Большой конь» и белые армии в восставшем<br />
Синьцзяне. Часть I, http://kamolkhon.com.<br />
6. Бармин В. Из истории культурных связей<br />
Синьцзяна с советскими среднеазиатскими<br />
республиками в 30-е г.г. ХХ века Барнаульский<br />
государственный педагогический университет,<br />
new.hist.asu.ru/biblio/vost/15.pdf.<br />
7. Гуань Ю. Штрихи к политическому портрету Шэн<br />
Шицая. Барнаульский государственный университет<br />
С.118.<br />
http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:MJvMVLUu<br />
rtkJ:new.hist.asu.ru/biblio/vost/13.pdf<br />
8. Сладковский М.И. История торгово-экономических<br />
отношений СССР с Китаем (1917–1974). М., 1977. С.<br />
152.<br />
9. Гос. архив Алматинской области.Ф.685.Оп.1.Д.339.<br />
10. Груссе Р. Империя степей. Атилла, Чингисхан,<br />
Тамерлан. Том 1. История Казахстана в западных<br />
источниках.XII-XX в.в. Том 1. Алматы «Санат». 2005<br />
г.С.115.<br />
11. Жаналтай Д. Қилы заман - қиын күндер.<br />
Дүниежүзі қазақтарының қаумдастығы. Алматы,<br />
2000 ж.<br />
12. Из интервью бывшего директора Историкокраеведческого<br />
музея г. Семей К. Байгужинова с<br />
сыном Зията Шакаримова Мереке Зиятовым.<br />
13. Шәкенұлы Ж. Қытайдағы қазақтар.<br />
Дүниежүзілік қазақтардың қаумдастығы. Алматы,<br />
2007. С.102<br />
14. Мендикулова. Г. Казахская диаспора: история и<br />
современность. Алматы, Всемирная ассоциация<br />
казахов, 2006. С.188.<br />
***<br />
Бұл мақалада Шыңжаңда тұратын қазақтардың<br />
Қытай Республикасы дәуіріндегі, Шың Шысей өлке<br />
бастығы (губернаторы) кезеңіндегі тұрмысы<br />
қарастырылады.<br />
***<br />
This article describes about Kazakh in Xingjian period<br />
of China Republic in a times of gubernator Shen Shicay.<br />
2 - б ө л i м<br />
Ф И Л О Л О Г И Я<br />
Р а з д е л 2<br />
Ф И Л О Л О Г И Я<br />
А. А. Абдрахманова<br />
СУН ДӘУІР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ «ЦЫ»<br />
ЖАНРЫ<br />
«Адамзаттың арманы – рухани бостандық»,<br />
- деп елбасымыз Н.Ә. Назарбаев айтқандай,<br />
көкірек көзі ояу адам баласы рухани байлығын<br />
сәбиіндей мәпелеп келген. Дүниежүзі
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 21<br />
халықтары өз мәдениетін дамытуға ат салысып,<br />
әртүрлі әдеби құнды шығармаларды дүниеге<br />
әкелді. Әйтсе де, әртүрлі тілдерде жазылған<br />
осы көркем туындылар, тек өз халқына ғана<br />
қызмет етіп қоймай, басқа халық өкілдеріне де<br />
рухани азық алып келді. Әдебиет сүйер<br />
қауымды, көркем туындының қай тілде немесе<br />
қай кезеңді бейнелегендігінен гөрі,<br />
шығарманың шынайлығы мен тілінің байлығы<br />
қызықтырары сөзсіз. Қазіргі еліміз егеменді ел<br />
болып, саяси, әрі мәдени дамудың үдемелі<br />
кезеңінде, халқымыздың рухани сезімін<br />
көтеруде, туған жеріміз бен ана тіліне деген<br />
сүйіспеншілігін тереңдете түсуде, әдебиет пен<br />
өнердің қосар үлесі өте зор. Көне заманнан,<br />
қазіргі заман әдебиет туындыларын зерттеп,<br />
олардағы көтеріңкі рухты халыққа паш ету<br />
әдебиетшілердің халқы алдындағы міндеті.<br />
Егер жылдар тереңіне, тіпті ғасырлар<br />
қойнауына ой жүгіртетін болсақ, жарқырап<br />
шыққан талай- талай шайырларды, ақыл- ойы<br />
дариядай, сөздері шегедей шешендер мен<br />
шежірелерді, өмір бояуын ондырмай, тағдыр<br />
суретін қалам ұшымен кестелей білген<br />
қарымды қаламгерлерді көз алдымызға<br />
келтіреміз. Бірнеше ондаған жылдар бойы біз,<br />
яғни қазақ оқырмандары, батыс елдерінің<br />
классикалық шығармалары мен Ресейдің<br />
көрнекті ақын- жазушылардың шығармаларын<br />
оқып- танумен шектеліп келдік. Әдебиет<br />
майданының шебі толысып, шынайы<br />
шабыттың өрісі кеңіген тұста, халқымыздың<br />
арасынан шығыс жұлдыздары атанып,<br />
жарқырап шыққан шешендер мен ақындардың<br />
тамаша туындылары мен нақыл сөздері<br />
тереңнен зерттелу үстінде. Ғасырлап жиналған<br />
тамаша туындыларды түгел қамтып, шытырман<br />
кезеңдер шындығы түсірген таңбаларды тап<br />
басып, тану жолында ізденістер кең құлаш<br />
жаюда. Әрине, тек қана өз халқының әдебиеті<br />
мен тарихын зерттеумен шектеліп қалуға<br />
болмайды.<br />
Өмір ортақ, тақырыптар ортақ, күнделікті<br />
тіршіліктің талабы да ортақ болған соң,<br />
дүниежүзі әдебиетінің тамаша туындыларының<br />
бүкіл адамзат баласының сүйіспеншілігіне ие<br />
болуы да табиғи жайға жатады. Тамырын<br />
бірнеше мыңдаған ғасырлар қойнауынан алып,<br />
кең құлашын жая дамып келе жатқан қытай<br />
әдебиеті біздің ел оқырмандары үшін шешімін<br />
таппаған жұмбақ іспеттас. Алғашқы жазба<br />
туындысы, поэтикалық «Ши цзин»<br />
антологиясы, біздің заманымызға дейінгі VI<br />
ғасырда құрылған қытайдың көркем әдебиеті<br />
туралы, орыстың тамаша шығыстанушылары<br />
академик В.М. Алексеев, В. В. Бартольд, Н. И.<br />
Конрад, Н. Я. Баранников, Н. Я. Марр, Н.Ю.<br />
Крачковский, С.Ф. Ольденбург және тағы басқа<br />
ғалымдар шығармаларынан сусындап келдік.<br />
Қазіргі күнде егеменде Қазақстан<br />
шығыстанушыларының алғашқы легі шығыс<br />
елдерінің тарихы мен әдебиетін зерттеу<br />
үстінде. Тарихы тамырланып, айтары мол<br />
қытай әдебиеті туралы өзіміздің ана тілімізде<br />
алғашқы зерттеулер жүргізілуде. Ұлы көршіміз<br />
Қытай Халық Республикасының тарихы,<br />
мәдениеті мен өнері біздің оқырмандарды<br />
қызықтырары сөзсіз. Қай халықтың болмасын<br />
әдебиет тарихы, ең алдымен, сол халықтың<br />
қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің<br />
бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі мен ізі болып<br />
табылады. Сонау ерте заманнан бері қытай<br />
ақындары тұрмыстың ащы шындығын<br />
бейнелеп келеді. Ғасырлар өтіп жатыр,<br />
әулеттер ауысып, астаналар өзгеріп, қанды<br />
күрестерде жауынгерлер бірін-бірі жеңіп, дін<br />
қызметкерлері құдай, жұмақты уағыздады.<br />
Соғыс оты талай-талай көркем сарайлар мен<br />
шіркеулерді қиратты. Әйтсе де, заман<br />
ағымымен жаңа ұрпақ дүниеге келіп, жаңа<br />
үкімет басшылары тағайындалып, жаңа жерлер<br />
ашылып, жаңа қамалдар, қалалар мен<br />
шіркеулер салынды. Адамдар әрқашан өздерін<br />
қоршаған ортаны игеріп, ең тамаша<br />
туындыларды дүниеге әкелген. Сұңғат өнері,<br />
мүсіндеу өнері, архитектура, каллиграфия,<br />
музыка, поэзия және тағы басқа барлығы да<br />
ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибе нәтижесі.<br />
Қытай әдебиеті мен мәдениеті өз<br />
тамырын бірнеше ғасырлар қойнауынан алады.<br />
Осы уақыт ішінде қытай халқы тамаша<br />
мәдениет пен көркем әдебиет ескерткіштерін<br />
жасаған. Тарихтың ұзын өзенінің ағымында екі<br />
кезең ерекше орын алады. Бұл поэзия<br />
бұлағының толық, таза және балғын кезеңдері,<br />
сонымен қатар ақындардың жан – дүниесіндегі<br />
ыстық сезімдерін бұлақтай тасыған шақтары<br />
еді. Біздің сөз етіп отырғанымыз, әлі күнге<br />
дейін қытай және бүкіл дүниежүзі әдебиеті<br />
тарихында поэзияның «Алтын ғасырлары»<br />
саналатын Таң (VII-X ғғ.) және Сун (X-XII ғғ.)<br />
кезеңдерінде дүниеге келген әдебиет<br />
туындылары.<br />
Таң өлеңдері мен Сун шумақтары<br />
әдебиет әлеміндегі ең хош иісті, ең көркем<br />
және ең әсем бақ болып табылады. Олар<br />
өздерінің ғажап гүлдерімен, күшті рухымен<br />
ерекшеленіп тұрады. Таң леңі мен Сун<br />
шумақтары әдебиет сүйер қауым арасында<br />
бірдей даңқ пен сүйіспешлілікке ие. Таң<br />
поэзиясы біздің елімізде де кең танымал, бірақ<br />
Сун шумақтары туралы біз мұны айта<br />
алмаймыз. Тек қана біздің елде ғана емес,<br />
сонымен қатар өркениетті батыс елдерінде де<br />
Сун шумақтары әлі өз жауабын таппаған<br />
жұмбақ болып табылады.<br />
Ши поэзиясында, ақынның ішкі жан<br />
дүниесі ерекше орын алады. Қытай ақындары
22 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
бұл жанрда негізінен үш діни – философиялық<br />
ағымдарды негізге алған. Олардың қатарында,<br />
конфуций ілімі, дао ілімі және будда діні бар.<br />
Осы жанрда жазылған өлеңдердің басым<br />
көпшілігі конфуций іліміне сүйенген. Бұл ілім<br />
бойынша адам тұлғасындағы ең негізгі нәрсе –<br />
адамгершілік. Адамдар арасындағы терең<br />
махаббатқа ерекше көңіл бөлінбеді, ол туралы<br />
сөз қозғауға тыйым салынған еді. Әйтсе де,<br />
конфуций ілімін уағыздаушы адамдардың мінез<br />
– құлқын шектеген әрекеттерді халық өмірінен<br />
ыстық махаббат сезімдерін бөліп ала алмайды.<br />
Қытай ауыз әдебиеті шығармаларында<br />
махаббат тақырыбы кеңінен тараған. Махаббат<br />
тақырыбы осы кезеңде кеңінен жырланып, оған<br />
деген ынта осы кезеңде ерекше арта түсті.<br />
Қытай поэзиясы тарихында, сун дәуірінің<br />
«цы» шумақтары - таң өлеңдерінен кейін қол<br />
жеткізілген үлкен белес. Табиғаты жағынан<br />
Еуропа романсына ұқсас, сун шумақтары- таң<br />
өлеңі тамаша биіктікке жеткен шағында<br />
дүниеге келген. XX ғасырда ол жекеленіп,<br />
бірте-бірте көркем шығармашылықтың ең<br />
басты түрі ретінде қалыптасқан. Әдебиеттану<br />
ғылымындағы бұл жанр, талас туғызған<br />
мәселелердің бірі болып табылады. Қытай<br />
дәстүрлі философия-сында поэзия «ши» және<br />
«цы» жанрларымен сипатталады. Әрине, бұл<br />
жанрлар да уақыт ағымына байланысты әртүрлі<br />
өзгерістерге ұшырап, өздерінің көркемдік<br />
мүмкіндіктерін кеңейтіп, өзара<br />
айырмашылықтарын арттыра түсті немесе<br />
оларды жойды деп айта аламыз.<br />
Цы – қытай классиалық поэзиясының<br />
негізгі жанрлардың бірі. Ол халық ауыз<br />
әдебиетімен өте тығыз байланысты. «Цы» деген<br />
қытай тілінен романс, ария, шумақтар,<br />
стансылар деп аударылады. Бірақ бұл шет<br />
тіліндегі атаулардың бәрі де атаулы жанрдың<br />
жалпы ерекшеліктерін көрсетеді. «Цы» музыка<br />
негізінде дүниеге келіп, даму жолын тапқан<br />
әдеби жанр. Оның дүниеге келуімен батыс<br />
музыкасының енуі арасында өте тығыз<br />
байланыс бар /1, 84-85/.<br />
Еуропалық музыка Қытайда кеңінен<br />
тарап, батыс пен солтүстіктегі халықтардың<br />
музыкасы дәстүрлі қытай музыкасымен ұласып<br />
кетті, осылай жаңа «ян юэ» жанры дүниеге<br />
келді. Бұл музыка өте тез арада әсем сазды деп<br />
танылып, кең құлаш жая дамып кетті. Мұнда<br />
жаңа түрдегі музыканың әдебиет өміріне<br />
тигізген ықпалы зор, әрі өте терең. Оның<br />
музыка мен би саласына тигізген өте үлкен<br />
өзгерісінен басқа, әдебиеттегі бір<br />
шығармашылық жемісі – шумақтардың, яғни<br />
цының дүниеге келуі еді.<br />
«Цы» дүниеге келгеннен шарықтау шегіне<br />
дейін өте ұзақ жол жүрді. Ол Цин дәуірінен<br />
қалыптаса бастады. Атақты «Хэчжуан»,<br />
«Лючжэ» әуендері сол дәуірде дүниеге келген<br />
халық әндері.<br />
«Цы» жанрындағы өлеңдер музыка-мен<br />
тығыз байланысты, әуендердің<br />
айырмашылығына, жолдардың санына қарай<br />
осы жанрдың түр ерекшеліктері айқындалады.<br />
Бір жолдағы иероглифтар-дың саны,<br />
шығарманың ырғағы бәрі-бәрі музыкалық<br />
әуенге байланысты. Музыка тек цылардың<br />
көркемдік түріне ғана емес, кейбір<br />
жағдайларда, мағынасы да әсер етті.<br />
Музыкамен тығыз байланысты шумақтар-дан<br />
басқа, поэтикалық жанрлардан ерекшеленіп<br />
тұрады.<br />
«Цы» жанры басқа поэтикалық жанрлар<br />
сияқты, халық арасында қалып-тасқан. Оның<br />
қалыптасуына еңбек әндері зор ықпал жасаған.<br />
Кейбір шумақтардың әуендерінің аты осындай<br />
ой салады. Көпке танымал «Лан таоша»<br />
(«Толқындармен шайылған құм») тағы басқа,<br />
әуендердің атаулары қарапайым халық,<br />
балықшылар мен алтын іздеушілер арасында<br />
туғандығына куә болады. Еңбек әндерінің<br />
көркемдігі мен аңғырттығы ақындардың<br />
көңілін аудартып, осы әуендерге жаңадан<br />
сөздер жазғызды.<br />
Шумақтар мен музыка арасындағы<br />
генетикалық байланыс, кейбір зерттеу-шілерге<br />
шумақтарды ортақ ғасырлық Қытайға тән<br />
романс деп түсінулеріне себеп болды. «Цы»<br />
жанрында жазған ақындар-дың музыка<br />
теоретиктері немесе сазгерлер болғандығы<br />
қызық– ақ. Пайда болғанынан кейінгі екі – үш<br />
ғасыр бойы шумақтар негізінен сазгерлер мен<br />
әншілердің игілігі саналып, музыкалық<br />
аспаптардың сүйемелдеуімен орындалған.<br />
Қазіргі күні көптеген шумақтардың авторлары<br />
белгісіз болып табылады. Шумақтардың<br />
кеңінен тарауына және үдемелі дамуына<br />
олардың халық әндерімен ұштасып жатқан<br />
көне дәстүрі мен көркем әдебиеті, әрі бейнелі<br />
тілі зор ықпал еткен. Шумақтарда қарапайым<br />
адамдардың ықыластары мен ыстық сезімдері<br />
бейнеленеді. Ғасырлар бойы жиналған тамаша<br />
поэтикалық мәдениет өзінің мол жемісін берді.<br />
Тамылжыған табиғат сұлулығына тамсану,<br />
нәзік махаббат сезімі ақын жанынан маржандай<br />
сөздерді бұлақша төкті. Сун дәуіріндегі «цы»,<br />
гүлдену мен дамудың кезеңіне аяқ басты. Сун<br />
әдебиеті көркем сөз әлемінде үлкен<br />
жетістіктерге жетті, ең шығармашыл деп<br />
танылып, халық арасында кең құлашын жая<br />
дамыды /3, 71/.<br />
Қытай әдебиетінің тарихы, оның ішінде сун<br />
шумақтарының тарихы – қытай халқының<br />
қоғамдық, әлеуметтік және саяси өмірінің<br />
бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі, ізі болып<br />
табылады. Ендеше сун шумақтарының негізгі<br />
тақырыбы мен негізгі идеясын тереңінен түсіну
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 23<br />
үшін Сун әулетінің тарихын жетене тануымыз<br />
қажет.<br />
Сун әулеті, Қытайда үш ғасыр бойы билік<br />
етті. Осы үш жүз жыл бойы, қытай халқының<br />
солтүстіктен шапқыншылық жасаған көшпенді<br />
тайпалармен күресіне толы еді.<br />
Орталықтандырылған Сун империясы 960<br />
жылы бүкіл Қытай жерін біріктірді. Сун әулеті<br />
алғашқы он жыл ішінде гүлденіп көркейді.<br />
Елде үлкен– үлкен қалалар салынып, сауда мен<br />
қол өнер дамыды. Сун мемлекетінің мәдениеті<br />
жоғары дәрежеге жетті. Нанкинде көрнекті<br />
суретшілерді біріктірген, Көркем сурет<br />
академиясы құрылды. Елде жоғарғы сапалы<br />
фарфор дайындалды. Баспа үйлері пайда<br />
болды. Сурет көрмелері мен кітапханалар<br />
көбейе түсті. Қытай империя-сының алып және<br />
гүлденген кезеңі қайта оралғандай болды. Бірақ<br />
елдегі саяси жағдай өте күрделі еді. Көшпенді<br />
тайпаларды күшпен басып шектелді. Бүкіл<br />
ауыртпалық шаруалардың арқасында жүктелді.<br />
Халық барған сайын ойсырап, қайыршылана<br />
түсті.<br />
Сун дәуірі екі кезеңге: Солтүстік Сун және<br />
Оңтүстік Сун деп бөлінгендігі тарихтан мәлім.<br />
Солтүстік Сун әулетінің әлсіздігін және оның<br />
иелігін қорғауға шамасының жетіспейтіндігін<br />
көрген жүржэндердің көшпелі тайпалары 1126<br />
жылы Хуанхэден өтіп, империяның астанасы –<br />
Бянцзин (қазіргі Кайфын) қаласын басып алды.<br />
Осылайша Солтүстік Сун әулеті өмір сүруін<br />
тоқтатты. Патша сарайы, сонымен бірге<br />
шонжарлардың көп бөлігі оңтүстікке қарай<br />
қашты, 1127 жылы империяның жаңа астанасы<br />
Линань (қазіргі Ханчжоу) қаласында Оңтүстік<br />
Сун әулеті өз билігін бастады. Ірі жер<br />
иеленушілер бұрынғыша келісушілік саясат<br />
жүргізді, олар әлі де қарсыластан алым – салық<br />
төлеумен құтылумен шектелеміз дегенде,<br />
Солтүстіктен жаңа көшпенді тайпалар –<br />
моңғолдар қауіп төндірді. Сун билеушілері<br />
Қытай мемлекетін, ешбір тайпалар басып ала<br />
алмайды деп үміттенді. Бірақ 1235 жылы<br />
Моңғол ордасы Сычуан провинциясын, ал 1276<br />
жылы бүкіл елді басып Юань әулетін құрып,<br />
өзінің үстемдігін жүргізе бастады /2, 248/.<br />
Осындай қайғылы оқиғаларға толы кезең,<br />
Сун поэзиясында жарқын бейнеге ие болды.<br />
Оған қатаңдық пен ұлылық таңды. Қытай - Сун<br />
поэзиясын күзгі бақытгүлге балайды. Бақытгүл<br />
күзде басқа гүлдер суықтан үсіп жатқан кезде,<br />
суықтан қорықпай, үлпілдеген гүлдерін ашады.<br />
Өмірдің ащы тәжірибесі Сун ақындарын өмірге<br />
салауатты қарауға үйретті.<br />
Көптеген өлеңдер музыкаға<br />
жазылғандықтан, ән түрінде халық арасында<br />
тез арада тарады. Жүздеген жылдар бойы<br />
жиналған үлкен поэзиялық мәдениет өзінің мол<br />
жемісін берді. Табиғаттың әсемдігі алдындағы<br />
поэти-калық сүйсіну мен махаббат пен достық<br />
туралы естеліктердің тамашалығы шабыт<br />
туғызып ақын жанынан сөздерді бұлақша төкті.<br />
Халық басына түскен жағдай үшін күйінген<br />
және сол үшін қандары қайнаған күйлері ұяттан<br />
қызарып қамығу мен күрсіну поэзиялық түрде<br />
төгілді. Міне, осылай үй қабырғалары, көпір<br />
таяныш-тарына, бір сөзбен айтқанда, ақын<br />
шабыты туған жерлерде жазылған әсем әндер<br />
осылай дүниеге келген. Бұл өлеңдердің<br />
негізінде суық немесе санасыз ой емес, терең<br />
сезім жатыр. Әрі бұл сезімдер әртүрлі – жомарт<br />
көктемді, жапырақтар мен гүлдерді, күнді көріп<br />
шаттанды.<br />
Енді бірлерінде, күзгі қолайсыз ауа– райы<br />
күнінде, көктемдегідей жан дүние-сінде де<br />
жарық жоқтай терең күрсінісі, қайтып келмес<br />
жастық шақты аңсау және күтпеген жерде<br />
досын кездестіріп шаттана қуану.... Сонымен<br />
бірге, Сун ақындарына көне әдебиет<br />
сиқыршылары үлкен рухани күш беріп<br />
отырған. Атақты ақын Тао Юань Мин поэзиясы<br />
тілінде тұңғыш рет, ақын өзінің адамдық<br />
қалпын шаруа халықпен тілдесіп, солармен<br />
бірге өмір сүрсе ғана сақтап қала алады деген.<br />
Сол кезден бастап алдыңғы қатарлы әдебиетшілер<br />
ауылды, олардың шонжарлық әлемнен<br />
алшақ қарапайым халқын жырлаған. Сун<br />
поэзиясының Қытай поэзиясы тарихында алар<br />
орны айрықша, ол Таң өлеңдері мұрасы<br />
негізінде, үлкен өзгерістерге ұшырай келе,<br />
өзіне тән ерекшеліктерге ие болды. Егер де<br />
идеологиялық мағынасына қарасақ, Сун<br />
шумақтарында Таң өлеңдеріндегідей кеңдік пен<br />
байлық болмағанымен, оларда Таң<br />
өлеңдеріндегідей көтеріңкі рух жетпегенімен,<br />
Сун шумақтарында халық-тың мұңы мен<br />
таптық биліктен туған қайшылық кең орын<br />
алды. Әсіресе, мемлекеттің азып-тозған күйі,<br />
билеуші-лердің жүргізіп отырған келіспеушілік<br />
саясаты, Отанын сүйетін патриоттардың елді<br />
басқыншылардан қорғауға шақырған<br />
патриоттық рухтағы өлеңдері өте жалынды<br />
және жүректі жарып шыққан жырлар емес пе?!<br />
Сун шумақтарының көркемдік<br />
ерекшеліктерінің екі себебі бар:<br />
Бірінішіден, Сун әулетінің енді билікке<br />
келген кезінде мемлекет ісіне араласу үшін,<br />
мемлекттік емтихан тапсыру үшін көп оқып,<br />
әдебиет пен өнерге көп көңіл бөлінген. Әсіресе,<br />
өлең жаза алу талабы болуы міндет болған.<br />
Әрине, бұл сол дәуірдегі талапқа сай болды,<br />
сол кездегі өлең стиліне, өлеңдерді талдауға<br />
және де саяси көзқарасты білдіру үшін де<br />
қолданылады.<br />
Екіншіден, осы кезеңде өмір сүрген ақындар<br />
көне әдебиет мұраларын негізге алып, солардан<br />
көп нәрсе үйренген. Әсіресе, Таң дәуіріндегі<br />
ақындардың шығармаларын оқып, олар көне
24 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
әдебиет нұсқаларынан өздеріне қажет<br />
мағлұматтарды жинаған.<br />
Сун шумақтары, ХІ ғасырда өзінің<br />
шарықтау шегіне жетті. Осы кезде «цы»<br />
жанрындағы тамаша туындылар, дарынды<br />
ақындардың қаламынан туған. Осы жанрдың<br />
негізін қалауға ат салысқан алтын қазықтардың<br />
бірі болып табылатын, Қытай әдебиетінің<br />
сиқыршысы ақын – қыз Ли Цин Чжао.<br />
Көркем сөз майданында, жазушыға, еркекке,<br />
әйелге, картқа, жасқа деп шектеліп қойылған<br />
саржайлау да жоқ, құлазығын қу дала да жоқ.<br />
Ащы көл де ортақ, тұщы көл де ортақ. Ғарышқа<br />
дейінгі биіктік те ортақ. Ерлік, батылдық,<br />
адалдық, ұяттылық, арлылық, намыс-қойлық<br />
сияқты адамгершілік-адамзаттық қасиеттердің<br />
бәрі де ортақ. Біз Қытайдың ақын – қызы Ли<br />
Цин Чжаоды осындай асқарлардың биігінде<br />
көреміз.<br />
Сол биіктерге көтеріле беру, тереңге бойлай<br />
беру, сол адамгершілік қасиеттерді толықтыра<br />
беру – ақын-жазушының бәріне ортақ арманы.<br />
Мұның екінші аты - адам жанындағы, адам<br />
рухындағы тереңдік.<br />
Тегінде биікке көтерілу мен тереңге бойлау,<br />
деген бірі жоғары, бірі төмен тартқандай<br />
көрінгенімен ақын- жазушылар үшін оның<br />
мағынасы екеу емес, біреуі: екеуі де ой мен<br />
көркемдіктің өрісі – әрі биік, әрі терең болуын<br />
талап етеді. Идеялық және көркемдік<br />
тұтастығы дейтініміз сол биікте, сол тереңдікте<br />
ғана тоғысады. Біз қылмақ болып отырған,<br />
ақын Ли Цин Чжаоды әрқашан осыны іздеу<br />
жолында көреміз.<br />
Қай халықтың әдебиетін, қай кездегі<br />
әдебиетті алып қарасаңыз да өз ішінде<br />
байқалатын қарайластары болады. Біз Ли Цин<br />
Чжао поэзиясының ең жоғарғы сатысында<br />
тұрған замандастарымен қарайлас биікте<br />
көреміз. Оның ең тамаша шығармалары «Цы»<br />
жанрында жазылған. Олар ақынның жіңішке<br />
жеке еңбегі. Бұларда орта ғасырлық қытай<br />
әйелінің рухани дүниесі, оның сүттей таза<br />
сезімі, оның жан дүниесінің бойды баурап<br />
алатын әсем лиризмі орын алады.<br />
Ақынның шығармашылығын әдетте екі<br />
кезеңге бөлуге болады. Біріншісі, ерте, яғни<br />
жастықтың көңілді шақтарына толы кезеңі, ал<br />
екіншісі, жалғыздықтан қалжыраған кезеңі деп<br />
бөлеміз. Ли Цин Чжаодың шығармашылық<br />
диапазонының кеңдігі сонша, оның терең<br />
сезімімен қатар, терең азаматтық сезімге және<br />
ерлікке толы шығармалар жазған.<br />
Көне Қытай ақындары, соның ішінде әйел –<br />
ақындар саусақпен санарлық. Феодалдық<br />
кертартпа қоғам, әйелдерді еркектермен қатар<br />
мемлекет ісіне араласуына қатал тиым салды.<br />
Бірақ, туған елім деп ақын –қыз Ли Цин Чжао<br />
есімі бернеше мыңдаған жылдардан бері өшіп<br />
қалмай, әлі күнге дейін әдебиет тарихында<br />
жарқырап жанып, оқырмандардың<br />
сүйіспеншілігіне бөленіп келеді.<br />
***<br />
1. Кудря Д. « Китайские строфы»// Орфей 2001г.<br />
2. Паунд Э. «Поднебесная»// Москва 1982 г.<br />
3. Кравцова М.Е. «Поэзия Древнего Китая»// Москва<br />
1994 г.<br />
4. Историко- филологические исследования, вып.2//<br />
Москва 1972 г.<br />
***<br />
В статье говорится о развитии нового<br />
литературного поэтического жанра «цы» — стихов<br />
песенного типа, в основе которых лежат народные<br />
мелодии, в эпоху династии Сун.<br />
***<br />
In article it is said about development of a new<br />
literature poetic genre «ci» — verses of song type in which<br />
basis national melodies, during an epoch of a Sun dynasty.<br />
Н. Абдурақын<br />
ҚАЗІРГІ ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЫРЫҚСЫЗ ЕТІСТІ СӨЙЛЕМ<br />
Әдеттегі біз сөйлеп жүрген сөйлемдердің<br />
барлығы дерлік ырықты сөйлем. Қытай тілінде<br />
ырықсыздық мағынаны білдіретін екі түрлі<br />
сөйлем болады. Бірі жай сөйлемнен ешқандай<br />
айырмашылығы болмайды, содықтан оны<br />
ырықты сөйлемнен ажырату біршама қиын.<br />
Мұндай сөйлем мағыналық жақтағы ырықсыз<br />
сөйлем деп аталады. Енді бірі<br />
被 , 叫 , 让 , 给 , 派 , 使 сияқтылармен<br />
ырықсыздық мағына береді. Мұндай сөйлем<br />
құрылымдық жақтағы ырқсыз сөйлем деп<br />
аталады.<br />
意 义 上 的 被 动 句 Мағыналық жақтағы<br />
ырықсыз сөйлем<br />
Қытай тілінде мағыналық жақтағы<br />
ырықсыз сөйлемдер өте көп. Бір сөйлемнің<br />
ырықты сөйлем әлде ырықсыз сөйлем екендігін<br />
ажыратуда, әдетте мағынасына және<br />
құрлымына қарау керек. Ырықсыз сөйлемнің<br />
бастауышы қимыл- әрекеттің қабылдаушысы<br />
болады, көбінесе зат есімнен жасалады /2, 36/.<br />
Мысалы:<br />
练 习 做 完 了 。<br />
报 纸 放 在 哪 儿 了 ?<br />
自 行 车 骑 走 了 。<br />
房 间 打 扫 干 净 了 。<br />
Мағыналық жақтағы ырықсыз сөйлемнің<br />
құрылымы, құрлымдық жақтағы ырқсыз
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 25<br />
сөйлемнің құрылымына ұқсасайды. Бастауышы<br />
көбінесе зат есімнен жасалады, баяндауышы<br />
сабақты етістіктен жасалады, сонымен бірге<br />
толықтырғыш мүше сияқты “ 了 , 过 ” шақтық<br />
көмекші сөз соңына тіркеседі.<br />
Мысалы:<br />
那 件 东 西 他 拿 走 了 。<br />
美 国 我 们 去 过 了 。<br />
房 间 已 收 拾 了 。<br />
“ 被 ” Иероглифті сөйлем 叫 , 让<br />
跟 相 同 的 ). 叫 , 让 -ның мағынасы құрылымы<br />
被 мен ұқсас кейбір сөйлемдердің баяндауыш<br />
болған етістігінің алдында сөз алды<br />
қосымшасы “ 被 ”немесе “ 被 ” иероглифінен<br />
жасалған сөз тіркесінен жасалған пысықтауыш<br />
болады. Мұндай сөйлем “ 被 ” иероглифті<br />
сөйлем деп аталады. “ 被 ” иероглифті сөйлемнің<br />
бастауышы қимыл-амалдың қабылдауышы<br />
болып келеді де, сөз алды қосымшасы“ 被 ”ден<br />
кейінгі зат есімді сөз қимыл иесі болып келеді<br />
/3, 188/. Мысалы:<br />
敌 人 被 消 灭 了 。<br />
玉 宝 被 地 主 打 了 一 顿 。<br />
他 被 大 家 选 作 小 组 长 。<br />
“ 被 ” иероглифті сөйлемнің<br />
құрылымдық ерекшелігі<br />
“ 被 ” иероглифті сөйлемдегі баяндауышетістік<br />
сабақты етістік болуы шарт, оның үстіне<br />
оның алды артына, әдетте кейбір басқа<br />
мүшелер келуі де қажет (ол етістік қос буынды<br />
етістік болуы керек). Мысалы:<br />
他 被 大 家 说 服 了 。( 动 词 后 有 动 态 助 词 “ 了 ”)<br />
弟 弟 被 妈 妈 批 评 了 一 顿 。( 动 词 后 有 补 语 )<br />
他 被 送 进 了 医 院 。( 动 词 后 有 补 语 , 宾 语 )<br />
这 个 办 法 没 有 被 他 采 纳 。( 双 音 节 动 词 )<br />
Мүмкін қалау етістігі, болымсыздық,<br />
мезгілдік немесе болжалдық үстеулер, әдетте<br />
“ 被 ”- дің алдына келеді. Оларды “ 被 ” - дың<br />
артына қоюға болмайды. Мысалы: <br />
可 能 被 他 人 出 来 了 。<br />
想 要 不 北 大 风 卷 走 , 一 定 的 加 粗 缆 绳 。<br />
“ 被 ”иероглифті сөйлемнің баяндауышы<br />
етіп қолдануға келмейтін етістіктер “ 把 ”<br />
иероглифті сөйлемге қарағанда азырақ болады.<br />
Мұның бастылары мыналар: 是 , 有 , 当 , 在 ,<br />
象 , 属 于 , 起 , 接 近 , 离 开 , 依 靠 , 产 生<br />
сайып келгенде “ 把 ” иероглифті сөйлемге<br />
қолдануға келетін етістіктерді “ 被 ” иероглифті<br />
сөйлемгеде қолдануға болады. “ 被 ” иероглифті<br />
сөйлемге қолдануға болмайтын етістіктерді<br />
“ 把 ” иероглифті сөйлемге қолдануға мүлде<br />
болмайды.<br />
“ 被 ”иероглифті сөйлем ырықсыздықты<br />
білдіреді. Бірақ ырықсыз мағынаны білдіретін<br />
сөйлемдерге түгел 被 иероглифін қолдану шарт<br />
емес. Бұл қытай тілі грамматикасындағы<br />
ерекшеліктердің бірі /5, 66/. Мысалы:<br />
文 章 写 好 了 。 信 发 了 。 电 影 票 买 着 了 。<br />
把 Иероглифті сөйлем мен 被 Иероглифті<br />
сөйлемнің қарама- қарсы сипаты.<br />
“ 把 ”иероглифті сөйлем ырықты сөйлем<br />
формасында болады.<br />
Оның негізгі сөйлем формасы мынау:<br />
甲 把 乙 怎 么 样<br />
“ 被 ”иероглифті сөйлем ырықсыз сөйлем<br />
формасында болады. Оның негізгі сөйлем<br />
формасы мынау: 乙 被 甲 怎 么 样<br />
Ұқсас мағынаны ұқсамаған сөйлем<br />
формасы арқылы бейнелеуге болады, бейнелеу<br />
нәтижесі бір ұқсамауы, әрқайсысының қолдану<br />
орнына байланысты болады /4, 123/. Мысалы:<br />
我 们 把 敌 人 一 排 消 灭 了 。<br />
一 阵 急 促 的 敲 门 声 把 握 惊 醒 了 。<br />
Бұл екі мысал 把 иероглифті сөйлем де<br />
айтылған ойды 被 иероглифті сөйлем арқылы<br />
білдіруге болады, салыстырып көрсек, екеуінің<br />
айырмашылығы айқын байқалады: <br />
敌 人 一 个 排 被 我 们 消 灭 了 。<br />
我 被 一 阵 急 促 的 敲 门 声 惊 醒 。<br />
把 иероглифті сөйлемнің бастауышы<br />
қимыл иесі (қимыл-амалды қозғаушы) 把<br />
иероглифінен соңғы сөз қолданушы (қимыл –<br />
амалды қабылдаушы) 被 иероглифті сөйлем дәл<br />
мұның керісінше, оның бастауышы-қимыл<br />
қабылдаушы, ең соңғы сөз қимыл иесі болып<br />
келеді.<br />
Бейнелеу тұрғысынан қарағанда 把<br />
иероглифті сөйлем ырықтылықты қүшейтеді,<br />
бастауыштың қимылданушы қалай бір<br />
жақтылы ететіндігін түсіндіреді, 被 иероглифті<br />
сөйлем ырықсыздықты қүшейтеді.<br />
Бастауыштың қалай басқарылғанын түсіндіреді<br />
/1, 56/. Мысалы:<br />
们 经 过 两 个 多 小 时 的 抢 救 , 终 于 把 这 位 濒 临<br />
死 忙 的 老 大 爷 救 活 了 。<br />
被 救 活 的 老 大 爷 是 一 位 农 民 , 它 是 在 进 城 的<br />
路 上 被 一 辆 拖 拉 机 撞 伤 的 。<br />
***<br />
1. 林 祥 楣 《 现 代 汉 语 》 语 文 出 版 社 1990 年<br />
2. 卢 福 波 《 对 外 汉 语 教 学 实 用 语 法 》 北 京 语 言 文<br />
化 大 学 出 版 社 2002 年<br />
3. 刘 宝 顺 , 徐 秀 珍 《 现 代 汉 语 语 法 》 新 疆 教 育 出<br />
版 社 1987 年<br />
4. 《 汉 哈 对 比 语 法 》 新 疆 教 育 出 版 社 1992 年<br />
5. 徐 绍 建 主 编 《 大 学 语 文 导 读 》<br />
6. 武 汉 大 学 出 版 社 2003 年<br />
***<br />
Бұл мақалада қазіргі қытай тіліндегі ырықсыз<br />
етісті сөйлем жан жақтылы-түсіндіріледі.<br />
В этой статье разносторонне объясняются<br />
пассивные глаголы в предложении в китайском языке.<br />
***
26 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
In this article the passive voice sentence in Chinese is explained from many sides.<br />
М. У. Алсабеков<br />
ИСЛАМСКИЕ ИДЕИ И МОТИВЫ В УСТНОМ ТВОРЧЕСТВЕ КАЗАХОВ<br />
Казахская духовная культура уже более<br />
тысячи лет, т.е. со времени утверждения<br />
ислама на южных границах современной<br />
территории Казахстана в VIII-IX веках н.э., а<br />
затем и по всей Великой Степи, является<br />
частью общемусульманской культуры.<br />
Средневековая казахская литература (Махмуд<br />
Кашгари, Юсуф Баласагуни, Мухаммед-<br />
Хайдар Дулати и др.) - богатейшее устное<br />
поэтическое творчество: эпические сказания,<br />
легенды, дастаны и хикая большей частью<br />
восходят к книжным арабо-мусульманским<br />
истокам, поэтому преобладание в казахском<br />
религиозном фольклоре арабо-мусульманской<br />
лексики вполне закономерное явление.<br />
Персонажи казахского фольклора<br />
религиозного содержания – это чаще всего или<br />
прямые заимствования (переводы) из арабомусульманской<br />
литературы, или их свободные<br />
переложения, экстраполированные и<br />
интерполированные варианты (переделка,<br />
национальная адаптация), или<br />
трансформированные образы, адаптированные<br />
к местным реалиям и смешанные с исконными<br />
тюрко-казахскими легендами. Говоря одним<br />
словом – это продукт книжной арабоперсидской<br />
культуры и литературы, которая<br />
проникла в Казахстан вместе с исламом,<br />
вместе с арабской письмен-ностью, вместе с<br />
арабским и персидским языками. Даже широко<br />
известные средневековые эпические<br />
произведения со временем приобрели под<br />
влиянием ислама своеобразный<br />
мусульманский дух. Так выдающийся<br />
казахский эпос «Кыз Жибек» в одном из<br />
казахских изданий XIX в. начинается со слов<br />
«На дороге в Мекку было в древности 7 рек,<br />
впадающих в Черное море. На берегу этого<br />
моря жил народ Джюз-Джагалбайлы, из<br />
которого происходил некий Базарбай,<br />
обладавший несметным богатством» /1/.<br />
В устно-поэтическом творчестве казахов<br />
досоветского периода исламские идеи и<br />
мотивы занимают преобладающее место.<br />
Казахская устная фольклорная традиция<br />
включает множество разнообразных в<br />
жанровом отношении сочинений (кисса,<br />
дастаны – романические и новеллистические,<br />
хикая, байты), в основе которых лежат сюжеты<br />
и мотивы известных мусульманских легенд и<br />
сказаний, а также коранических текстов,<br />
посвященных жизнеописанию Мухаммада, его<br />
последователей и сподвижников, описанию<br />
различных событий из истории<br />
распространения ислама, в частности,<br />
религиозных походов, прославляющих<br />
мусульманство и его победы на пути<br />
утверждения ислама.<br />
Среди коранических персонажей, сюжетов<br />
и тем одним из самых популярных у<br />
мусульман стал пророческий ряд, который в<br />
исламе достигает сто двадцать четыре тысяч<br />
имен. Их количество в хадисах и богословской<br />
литературе варьируется, сто двадцать четыре<br />
тысяч. Коранические сюжеты и образы,<br />
составляющие содержание духовной<br />
литературы мусульман, можно подразделить<br />
как до прихода Мухаммада Посланника<br />
Аллаха (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!) аравийские и библейские (Зул-<br />
Карнайн, в литературной интерпретации<br />
Искандер, то есть Александр Македонский и<br />
Йусуф/Иосиф) и собственно коранические,<br />
используемые в религиозных сочинениях и в<br />
светских текстах.<br />
Множество коранических образов<br />
вовлекается в процесс метафоризации,<br />
импульсом чему являлась метафоричность<br />
изложения в самих коранических сурах.<br />
Помимо метафор, в художественную органику<br />
мусульманских культур входят и абстрактные<br />
понятия, которые подвергаются символизации,<br />
например, числа. Так, символика числа семь, а<br />
также его производных (70) утверждаемая<br />
Кораном, в мусульманской традиции, в<br />
частности в фольклоре и письменной<br />
литературе, имеет самое широкое применение.<br />
Например, в “Кисса-и хазрет Расулнын<br />
ми’раджка конак болганы” (Повествование о<br />
том, как Посланник Аллаха (Да благословит<br />
его Аллах и приветствует!), в качестве гостя<br />
посетил небо), заключительной главе, стр. 23-<br />
24, автор брошюры Юсуф-бек-ходжа просит<br />
помощи и силы для людей у Господа, Бога<br />
Единого, Вечного, Начала и Конца всего<br />
сущего, Сотворившего из ничего сей мир со<br />
всеми его хорошими и дурными сторонами,<br />
Сотворившего горы и камни, источники и<br />
моря, пустыни и луга и 72 рода всяких плодов,<br />
луну, солнце, планеты и звезды, 7 дней и 7<br />
ночей, воды и суши, небо и землю и все<br />
прочее. В дастане о Каhармане говорится о<br />
том, что он «родится, пери (джинны) знали за<br />
70 лет вперед, ибо сказано было им свыше…<br />
роды продолжались 70 лет,… когда 70 женщин<br />
пошли купать богатыря, стал выслеживать его<br />
джинн…, достигши 7 летнего возраста,<br />
Каhарман стал спрашивать джиннов о своем
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 27<br />
происхождении и, «джинны выставляли<br />
против него и богатырей, и чудовищ с 70<br />
головами». Число «семь» проникает в богословскую<br />
мысль — в хадисы и тафсиры, где<br />
употребляется необычная метафора «семь<br />
невест» или «семь красавиц»,<br />
распространяемая коммен-таторами на суры<br />
Корана с 40 по 46, каждая из которых<br />
начинается с арабских букв «ха-мим». Эти<br />
суры, связанные единством смысла, образуют<br />
блок, называемый комментаторами «сердцем»<br />
Корана. Мотив чудесного рождения, смерти и<br />
воскрешения после молитвы, разрабатывается<br />
в целом ряде произведений. Так, в дастане<br />
“Кисса-и Хамра Хосрау падша” (Казань. 1881,<br />
1898), рассказывается о царе Хосрау,<br />
управлявшем Египтом и горевавшем от того,<br />
что у него не было ни сына ни дочери. «Чтобы<br />
посмеяться над его бесчадием, египтяне<br />
собрались в одно место и пригласили туда-же<br />
царя. Тут царь награждал всех: имевшему<br />
сына, дарил коня, а имевшему дочь – халат,<br />
говоря, что нет места тому, кто не имеет сына,<br />
и радости тому, кто не имеет дочери.<br />
Присутствовавший тут слуга заметил ему, что<br />
горевать от бездетности не следует, ибо такова<br />
воля Божия, и что были бездетны и разные<br />
святые; как, например, Пророк Иса, (Мир<br />
ему!). Касим велел жениться, и царь сверх<br />
жен, которых имел, взял 40 девиц, но и эти<br />
жены не наградили его ничем. Тогда он<br />
приказал изготовить ему запас. Когда все было<br />
готово, он развелся со своими женамидевицами<br />
и отправился странствовать по миру.<br />
Однажды явился к нему во сне в образе<br />
белобородого старца Пророк Хизр (Илия)<br />
(Мир ему!), к которому царь и обратился с<br />
мольбами о даровании дитяти; такие же<br />
мольбы о заступничестве он возносил во сне и<br />
к Али (Да будет доволен им Аллах!), зятю<br />
Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!). Оба обещали милость Божию,<br />
и, действительно, он от старшей царицы<br />
получил двух сыновей, а от младшей одного<br />
сына и одну дочь. Одного из сыновей старшей<br />
царицы он назвал Зубейр, сына младшей<br />
царицы – Гемра и дочь – Гюль-Джамиля. В<br />
честь родившихся царь устроил роскошный<br />
пир. Когда царевичу Гемра пошел от роду 14-й<br />
год, царь в сопровождении вышеупомя-нутого<br />
слуги Касима отправил его с одним из братьев<br />
в путешествие по свету, дав ему на путевые<br />
издержки 40 верблюдов золота и серебра и<br />
одного верблюда драгоценных камнев. Братья<br />
простились с родителями и тронулись в путь.<br />
Дорогою Гемра посетил город Чин-Мачин и<br />
радачею хлеба и денег облагодетельствовал<br />
живших там мусуль-ман, потом он тронулся в<br />
обратный путь и дорогою умер, но по молитве<br />
облагодетельстовованных воскрес. О смерти<br />
его и воскресении донес царю один мулла.<br />
Царь однажды влюбился во сне в какого-то<br />
дивного соловья и, проснув-шись, хотел во что<br />
бы то ни стало достать его. Два его старшие<br />
сына, желая утешить отца, отправились в<br />
поиски; вслед за ними поехал и Гемра.<br />
Успешнее всех действовал Гемра, хотя на<br />
каждом шагу ему угрожала опасность. Гемра<br />
удовлетворил желание отца и унаследовал<br />
престол» /2/.<br />
Переработкой и переложением сочинений<br />
религиозной тематики (дастанов) на казахский<br />
язык занимались многие казахские акыны. Так,<br />
например, книга «Мухаммед – Ханафия»<br />
(1882, 1908, 1910, 1913, 1914) состоит из<br />
стихов, повествующих о сыне святого халифа<br />
Али Мухаммаде – Ханафии, сразившегося с<br />
царем Табутом. Их перевел с персидского<br />
языка и обработал для печати Доса Тлегенов.<br />
О царе Аждаре, жившем во времена<br />
четвертого халифа Али (Да будет доволен им<br />
Аллах!), рассказывается в книге «Кисса – и<br />
Малик – Аждар». Сочинение было записано и<br />
обработано для печати А. Яушевым со слов<br />
акына Сыздыка и издано в 1908 и 1915 гг.<br />
Времени Пророка Мухаммада (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
посвящена книга Меннана Турганбаева<br />
«Пайгамбар заманы», изданная Халжаном<br />
Конратбаевым в Оренбурге (1915, 3000 экз.). О<br />
мудростях чагар-яров – сподвижниках<br />
Магомета (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!) повествуется в книге М.<br />
Тыныштыкулы «Ушбу» (1901).<br />
Жизнеописанию исламских халифов<br />
посвящена историческая поэма «Умми Халид»<br />
(«Мать Халида»). Это - «Повесть в стихах о<br />
событиях времени халифа Моовии». Сост.<br />
Р.Б., переводчик Д.Ш. Издание братьев<br />
Каримовых /3/.<br />
Несколько религиозных дастанов вышли в<br />
переводах, переложениях и обработке Ж.<br />
Шайхисламова. В одиннад-цати изданиях<br />
вышло «Повествование о восхождении<br />
Пророка Мухаммада (Да благословит его<br />
Аллах и приветствует!) на небо и его<br />
кончине», «Кисса – и анхазрет – и Расулнин<br />
мигражга конак болганы» (Повествование о<br />
том, как Посланник Аллаха (Да благословит<br />
его Аллах и приветствует!) в качестве гостя<br />
посетил небо).<br />
На заглавном листе сказано, что эта<br />
брошюра написана 1895 г. 5 июня, или 24<br />
числа месяца Зуль-хидже. На с. 2-13 говорится<br />
о путешествии Мухаммада (Да благословит<br />
его Аллах и приветствует!) на небо, с. 13-23 –<br />
о кончине его, и с. 23-24 – наставление автора.<br />
Мухаммада (Да благословит его Аллах
28 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
приветствует!) привезли в Байтуль-Макдис на<br />
Бораке (в тексте: Форак), у которого грив был<br />
из золота, глаза из жемчуга, а копыта из<br />
чистого серебра. Это животное мигом могло<br />
пролетать расстояние 500-летнее. Пахло это<br />
животное мускусом. Это животное, прежде<br />
чем принять на себя Мухаммада (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!),<br />
преклонило перед ним колена и сказало ему<br />
приветствие. Когда Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
садился верхом на это животное, архангел<br />
Джабраил (Гавриил),(Мир ему!), держал за<br />
повод, а архангел Микаиль (Михаил) (Мир<br />
ему!), поддерживал ему стремена, ´Азраиль<br />
(Мир ему!) подсаживал его под мышки и<br />
Исрафиль (Мир ему!) под ноги. Когда<br />
Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!) вознесли на небо, Джабраиль<br />
(Мир ему!) был справа, Микаиль (Мир ему!)<br />
слева, а спереди Исрафиль (Мир ему!) и сзади<br />
´Азраиль (Мир ему!). Ему встретилось четыре<br />
напитка: вино, мед, молоко и сахар, но он<br />
выпил только последние два, а на первые два<br />
даже не посмотрел. Затем ему было<br />
предложено четыре халата: красный, желтый,<br />
зеленый и белый, но он надел только<br />
последние два. Затем он попал в самую<br />
крайнюю мечеть (Иерусалимский храм), где<br />
его встретили 124 тысячи прежних Пророков<br />
(Мир им!), которые выбрали его своим<br />
имамом во время молитвы. Потом Мухаммад<br />
(Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!), оставив Борака, отправился с<br />
Джабраилем (Мир ему!) на небо, состоящее из<br />
7 слоев. В третьем слое неба был самый<br />
верхний пункт видимого небесного свода. На<br />
четвертом небе Мухаммад (Да благословит<br />
его Аллах и приветствует!) виделся с Яхъей и<br />
Исой (Иисус, мир им!). На пятом небе он<br />
виделся с праотцом Адамом, Юсуфом (Иосиф)<br />
и Идрисом (Енох), (Мир им!). На шестом небе<br />
он виделся с Мусой (Моисей), (Мир ему!), тутже<br />
видел ангелов, не имевших туловищ. На<br />
седьмом небе находился Престол Божий и<br />
дерево лотос. С седьмого неба к Престолу<br />
Божию Мухаммада (Да благословит его<br />
Аллах и приветствует!) вознесься Джабраил<br />
(Мир ему!) потом Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
представился Богу и сказал Ему<br />
приветственные слова, а Всевышний сказал:<br />
«Салам». С тех пор и пошел обычай<br />
приветствия «саламом». Тут от Бога<br />
Мухаммад (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!) получил узаконение молитвы<br />
(намаз), поста, пилигримства и милостыни,<br />
тут-же он выпросил у Бога и прощение своим<br />
последователям. Во время вознесения<br />
Мухаммад (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!) осмотрел ад, пламя которого<br />
распространяется на 1000 лет пути. Ад состоял<br />
из 7 врат. Некоторые горят, имея разорванные<br />
губы; у некоторых языки выдернуты сквозь<br />
затылки. В то время Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
увидел и своих родителей.<br />
Отсюда Мухаммад (Да благословит его<br />
Аллах и приветствует!) опять отправился на<br />
небо, где видел дев чернооких, украшенных<br />
жемчугом и кораллами. Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
попросил Бога о своих родителях, и Бог<br />
простил их. Когда Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
вернулся на землю, то Абу-Джахль стал<br />
уверять народ, что Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
говорит ложь, так как он дескать на небе вовсе<br />
не был. Четыре сподвижника Мухаммада (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!) (т.е.<br />
4 халифа) стали подтверждать неверующих в<br />
чудесное путешествие его на небо и укрепили<br />
Ислам. Далее, на стр. 14, рассказывается, что<br />
Джабраиль (Мир ему!) пришел к Мухаммаду<br />
(Да благословит его Аллах и приветствует!)<br />
и передал ему от Бога приветствие «Салам» и<br />
слова: «В этом бренном мире не оставайся<br />
долго! Пора уже отдохнуть от забот и трудов и<br />
переселиться в лучший мир!». Слушаясь<br />
приглашения Божия, Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
ушел из мира на 63-м (лунном) году от роду.<br />
Его четыре халифа видели сны, предвещавшие<br />
что-то недоброе. Это недоброе и оказалась<br />
кончина Мухаммада (Да благословит его<br />
Аллах и приветствует!). У Абубакра (Да будет<br />
доволен им Аллах!) во сне свалился с плеча<br />
плащ, у 'Омара (Да будет доволен им Аллах!) с<br />
руки спал перстень, упал на землю, распался<br />
на две части и исчез, у 'Османа (Да будет<br />
доволен им Аллах!) упал из рук Священный<br />
Коран и разлетелся по листам, у 'Али (Да<br />
будет доволен им Аллах!) свалилась сама<br />
собою на землю броня. Видела сон и Фатима<br />
(Да будет доволен ею Аллах!) – дочь<br />
Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!): с нее упал стеганный халат,<br />
отделившись от воротника. Сон видел и Хасан,<br />
(Да будет доволен им Аллах!) внук<br />
Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!) сын Фатимы и Али (Да будет<br />
доволен ими Аллах!): у него на голове не<br />
оказалось шапки, а на ногах галош. Хусейн,<br />
брат Хасана, (Да будет доволен ими Аллах!)<br />
видел такой сон: Пророк Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
сидел на одном великолепном троне и вдруг
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 29<br />
исчез. Перед смертью Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!)<br />
завещал халифам распространение веры в<br />
единого Бога.<br />
Исторические персонажи халифов –<br />
сподвижников и последователей Мухаммада<br />
(Да благословит его Аллах и приветствует!)<br />
(Абубакра, Омара, Османа, Али (Да будет<br />
доволен ими Аллах!) присутствует в<br />
различных казахских фольклорных<br />
сочинениях. Кроме дастанов, созданных на<br />
основе реальных событий из жизни исламских<br />
халифов и сподвижников Пророка Мухаммада<br />
(Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!), часто встречаются сочинения,<br />
содержание которых является сказочным по<br />
существу, но основным мотивом этих<br />
сочинений является прославление ислама и<br />
восхваление победоносных завоеваний<br />
мусульман. Многие сочинения носят, как уже<br />
отмечалось, мифический характер, обрастают<br />
всевозможными легендами, мистическими<br />
явлениями, как, например, в книге «Кесик бас<br />
китабы». В книге рассказывается о халифе<br />
Али, (Да будет доволен им Аллах!)<br />
царствовавшем в 656-660 гг., как он,<br />
спустившись в подземное царство через один<br />
колодец, высвободил оттуда плененных злыми<br />
духами 500 мусульман с их женами. И затем, с<br />
помощью божьей, возвратил туловище и все<br />
остальные части тела «отрезанной голове»<br />
одного богатыря, сражавшегося с дивом,<br />
который отрезал ему голову. Рассказ о<br />
четвертом халифе Али (Да будет доволен им<br />
Аллах!), который попал в рабство, а затем<br />
совершил многочисленные подвиги по<br />
уничтожению «неверных» в стране<br />
Берберского царя, а также о том, как Али (Да<br />
будет доволен им Аллах!) наставил на путь<br />
истинный одного скупого богача, не<br />
подавшего милостыню мусульманам, и о том,<br />
в чем состоит истинная вера, вера в единого<br />
Бога, вошли в книгу «Кисса – и хазрет – и<br />
Галий». Кроме того, в книгу вошли и<br />
наставления самого сочинителя казахской<br />
версии легенды – Ж. Шайхисламова. О том,<br />
как халиф Али (Да будет доволен им Аллах!)<br />
обратил в ислам дочь Самаркандского царя<br />
Даригу повествуется в «Кисса-и Шах Зенда»<br />
(Казань. 1899). Сюжет дастана построен на<br />
рассказе о Дариге, дочери Самаркандского<br />
царя Кытрана. По смерти отца она вступила на<br />
престол и объявила, что желала бы выйти<br />
замуж. Со всех концов земли устремились к<br />
ней богатыри, но все погибали в борьбе с нею;<br />
она убила и одного подземного обитателя,<br />
вышиною с минарет, приехавшего к ней на<br />
слоне. Пожелал вступить с нею в борьбу и Али<br />
(Да будет доволен им Аллах!), зять<br />
Мухаммада (Да благословит его Аллах и<br />
приветствует!). Отговаривали его от этой<br />
неравной борьбы многие, и сам тесть его. Али<br />
(Да будет доволен им Аллах!) приехал в<br />
Самарканд и, узнав от одной старухи, где<br />
условлено приходить богатырям, желающим<br />
бороться с Даригой, пошел туда. Увидав его с<br />
башни, она отправила к нему человека узнать,<br />
кто он такой, но посланник испугался и ничего<br />
не спросив, вернулся к Дариге. Тогда царица<br />
отправилась сама и вступила в борьбу.<br />
Сначала боролись, сидя на лошадях, а потом<br />
пешие. Борьба длилась 15 суток и затем на<br />
время приостановились. Али (Да будет<br />
доволен им Аллах!) отправился совершить<br />
молитву, а Дарига есть и спать. Али (Да будет<br />
доволен им Аллах!) подкрепившись молитвою,<br />
а Дарига пищей и сном, вновь вступили в<br />
борьбу. Дарига была побеждена и приняла<br />
ислам, а потом вышла за Али (Да будет<br />
доволен им Аллах!) замуж. Сделавшись<br />
мусульман-кой, она построила мечеть. Али (Да<br />
будет доволен им Аллах!), призывая народ к<br />
единобожию, пробыл в Самарканде шесть<br />
месяцев, потом отправился домой в<br />
Лучезарную Медину. После его отъезда у него<br />
в Самарканде родился сын, которого нарекли<br />
Шах-Зендэ и который унаследовал от<br />
родителей неимоверную силу. Подростком<br />
Шах-Зендэ пожелал узнать, кто его родитель, и<br />
увидеть его. Дарига сообщила ему все, и Шах-<br />
Зендэ отправился в Лучезарную Медину,<br />
сопутствуемый благопожеланиями матери. На<br />
дороге встретился ему в виде белобородого<br />
старца Пророк Хизр (Мир ему!) и указал ему<br />
дорогу, ведущую к Лучезарной Медине. В<br />
Лучезарной Медине Шах-Зендэ стал бороться<br />
с детьми и поборол всех, в том числе Хасана и<br />
Хусейна (Да будет доволен ими Аллах!). Не<br />
узнавши своего отца Алия (Да будет доволен<br />
им Аллах!), он стал бороться и с ним, а узнав,<br />
от стыда убежал в горы и на веки скрылся в<br />
одной пещере, из которой выйдет только при<br />
кончине мира /4/.<br />
В 1897 г. братья Каримовы выпустили<br />
небольшую брошюру Г. Махмудуглы,<br />
повествующую о Пророке Адаме (Мир ему!) -<br />
«Кисса – и Адам». В мусульманской<br />
мифологии Адам (Мир ему!) считается<br />
первочеловеком. По одной из версий<br />
Священного Корана, Всевышний Аллах создал<br />
Адама (Мир ему!) из глины, по другой – из<br />
праха земного. Коранические сюжеты,<br />
связанные с Адамом (Мир ему!), получили<br />
широкое развитие в мусульманских преданиях.<br />
Мусульманская традиция включает Адама<br />
(Мир ему!) в число пророков (Мир им!), среди<br />
которых он был первым, а Мухаммад (Да<br />
благословит его Аллах и приветствует!) –
30 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
последним. На эту тему на казахском языке<br />
была издана еще одна книга. Известно, что<br />
книга вышла в типографии «Каримов-<br />
Хусаинов и К» в Оренбурге объемом 24<br />
страницы, а также русский перевод ее заглавия<br />
«Древо (родословная) Адама» (Мир ему!).<br />
За основу религиозного дастана,<br />
написанного и изданного Шади торе<br />
Жангировым в Ташкенте под заглавием<br />
«Каруннын жер жуткан уакигасы»<br />
(«Повествование о том, как земля поглотила<br />
Каруна»), взят коранический рассказ о богатом<br />
скупце Каруне (библейский Корей). (29:39;<br />
40:24). Образ Каруна в мусульманской<br />
мифологии отождествляется с Фирауном и<br />
Хаманом, тех, кто в своем мирском<br />
благополучии бросал вызов Всевышнему<br />
Аллаху. Карун является врагом и<br />
притеснителем Пророка Мусы (Мир ему!).<br />
Хотя согласно Писанию, Карун был из народа<br />
Пророка Мусы (Мир ему!) (28:76). В<br />
литературе преобладает мнение, что Карун<br />
был двоюродным братом Пророка Мусы, (Мир<br />
ему!) сыном его дяди Йасхура (библейский<br />
Ицгар) по отцовской линии. Карун<br />
злочинствовал против Пророка Мусы, (Мир<br />
ему!) похваляясь своими сокровищами,<br />
которые были столь велики, что «ключи его<br />
отягчали толпу, обладающую силой».<br />
Сокровища Каруна вызывали зависть у других<br />
людей и, чтобы показать ничтожность земных<br />
благ в сравнении с небесными, которые надо<br />
заслужить благочестием и щедростью,<br />
Всевышний Аллах заставил землю поглотить<br />
Каруна и его жилище. «И не оказалось у него<br />
толпы, которая защитила бы его от Аллаха. И<br />
не оказался он получающим помощь» (28:81).<br />
***<br />
1. Деятель. - 1900. - № 11. - с. 540-543.<br />
2. Деятель, 1899, № 12, с.563-564<br />
3. НАРТ, фонд 420, оп. 1, д. 255, л. 136<br />
4. Деятель. 1900. № 11, с. 540-543.<br />
***<br />
Мақалада қазақ фольклорындағы діни<br />
тақырыптағы шығармалардың сюжеттері мен<br />
мотивтерінің таралуымен, қазақ ауыз әдебиетіне<br />
мұсылманшылық шығармалардың ену тарихы<br />
қарастырылған.<br />
***<br />
The article traces the history of incorporation and<br />
existence of Kazakh folklore motifs and themes of the<br />
Muslim subjects about the Prophet Muhammad (May God<br />
bless him and welcomes) and his Companions (May Allah<br />
pleased with them) other stories and themes of religious<br />
subjects.<br />
А.К. Анипина<br />
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ « 了 » СУФФИКСІ МЕН МОДАЛЬДІ КӨМЕКШІ СӨЗ « 了 »-ДІҢ<br />
ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІГІ<br />
Қытай тілінде сөйлемде істің қай шақта<br />
тұрғанын білу үшін көмекші сөздер<br />
қолданылады. « 了 » көмекші сөзі етістіктен<br />
кейін суффикс ретінде колданылады, сөйлем<br />
соңында модальді көмекші сөз ретінде<br />
қолданылады. Көмекші сөз « 了 » етістіктен<br />
кейін қойылса, істің өткен шақта болғанын<br />
білдіреді. Мысалы: 他 们 都 来 吗 ?<br />
他 们 都 来 了 吗 ?<br />
Олардың бәрі келе ме? Олардың бәрі келді<br />
ме?<br />
他 们 都 来 。 他 们 都 来 了 。<br />
Олардың бәрі келеді. Олардың бәрі келді.<br />
你 看 几 本 杂 志 ? 你 看 了 几 本 杂 志 ?<br />
Сен қанша журнал оқисың? Сен қанша<br />
журнал оқыдың?<br />
我 看 三 本 杂 志 。 看 了 三 本 杂 志 。<br />
Мен үш журнал оқимын. Мен үш журнал<br />
оқыдым.<br />
Көмекші сөз « 了 » сөйлемнің соңында келсе,<br />
істің өзгергендігін немесе болашақта<br />
өзгеретіндігін білдіреді.<br />
Мысалы:<br />
我 想 去 日 本 留 学 了 。<br />
Мен Жапонияға барып оқығым келеді.<br />
Етістіктен кейін « 了 » суффиксі келеді,<br />
бұндай жағдайда сөйлем өткен шақта<br />
аударылады. Бірақ, сөйлемде іс-қимылдың<br />
өткен шақта болғанын көрсету үшін, барлық<br />
жағдайда етістіктен кейін « 了 » суффиксі<br />
қойылмайды. Іс-қимыл қайталанып келсе<br />
немесе сөйлемде уақытты білдіретін сөз болса<br />
« 了 » суффиксін қолданбауға болады.<br />
Мысалы: 以 前 他 常 常 来 看 我 。<br />
Бұрын ол мені көруге жиі келетін.<br />
去 年 他 在 学 生 宿 舍 住 。<br />
Өткен жылы ол студенттер жатақханасында<br />
тұрды.<br />
Екіншіден, іс-қимыл болашақта болатынын<br />
білдірсе немесе екінші іс-қимыл басталмай<br />
жатып бітсе, осындай жағдайда келер шақта<br />
бірінші бітетін іс-қимылдан кейін « 了 »<br />
суффиксі қойылады.<br />
Мысалы: 天 晚 上 我 吃 了 饭 看 电 视 。<br />
Ертең мен тамақ ішіп болған соң кино<br />
көремін.<br />
Өткен шақта болған іс-қимылдың болымсыз
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 31<br />
түрі « 没 有 » үстеуінің қолданылуымен жүзеге<br />
асырылады, « 不 » қолданылмайды. Бұл<br />
жағдайда « 了 » суффиксі қолданылмайды.<br />
Мысалы: 他 们 没 有 来 。 我 没 看 杂 志 。<br />
Олар келмеді. Мен журнал оқымадым.<br />
Іс-қимылдың болашақта бітетінін көрсету<br />
үшін 要 , 就 要 , 得 , 该 , 可 以 үстеулерімен<br />
қатар сөйлем соңында « 了 » модальді көмекші<br />
сөзі қойылады.<br />
Мысалы: 明 天 就 要 开 学 了 。Ертең сабақ<br />
басталады.<br />
要 下 雨 了 。Жаңбыр жауайын деп тұр.<br />
我 该 回 家 了 。 Мен үйге қайтамын.<br />
他 的 姐 姐 快 要 结 婚 了 . Оның әпкесі тұрмысқа<br />
шығайын деп жатыр.<br />
Көңіл бөлетін жағдай, уақытты білдіретін<br />
толықтауыш 快 , 快 要 алдына қойылмайды,<br />
要 , 就 要 , 得 , 该 , 可 以 алдына қоюға<br />
болады.<br />
明 天 我 姐 姐 快 要 结 婚 了 。×<br />
下 个 月 我 快 去 中 国 留 学 了 。×<br />
你 别 走 , 九 点 就 要 开 学 了 。٧<br />
现 在 你 可 以 回 家 了 。 ٧<br />
« 了 » модальді көмекші сөзі іс-қимыл мен<br />
жағдайдың болып кеткенін білдіреді.<br />
Төмендегі екі диалогты салыстырайық:<br />
你 去 哪 儿 ? 你 去 哪 儿 了 ?<br />
Сен қайда барасың? Сен қайда бардың?<br />
我 去 商 店 。 我 去 商 店 了 。<br />
Мен магазинге барамын. Мен магазинге<br />
бардым.<br />
你 买 什 么 ? 你 买 什 么 了 ?<br />
Не сатып аласың? Не сатып алдың?<br />
买 牛 奶 。 买 了 牛 奶 。<br />
Сүт сатып аламын. Сүт сатып алдым.<br />
Екінші бағандағы сөйлемдерден ісқимылдың<br />
өткен шақта болғанын білуге<br />
болады.<br />
« 了 » модальді көмекші сөзі зат есім мен<br />
сын есімнен кейін келсе, істің болып жатқанын<br />
немесе болашақта болатынын көрсетеді.<br />
Мысалы: 春 天 了 。( 已 经 是 春 天 了 )Көктем<br />
келді.<br />
了 , 还 这 么 没 礼 貌 。( 已 经 是 大 学 生 了 )<br />
Студент болды, бірақ әлі мәдениетті емес.<br />
快 春 天 了 , 该 放 假 了 。( 快 到 春 天 了 )<br />
Көктем келіп қалды, каникулға шығу керек.<br />
半 个 月 了 , 还 没 有 他 的 回 答 。<br />
Жарты жыл өтті, бірақ әлі одан хабар жоқ.<br />
四 十 岁 了 , 怎 么 还 像 个 孩 子 一 样 。<br />
Қырыққа толды, бірақ әлі бала секілді.<br />
« 了 » модальді көмекші сөзі сын есімнен<br />
кейін келсе, өзгерістің болғанын немесе жаңа<br />
жағдай туындағанын білдіреді. Мысалы:<br />
他 的 头 发 白 了 许 多 。 Оның шашы ағарып<br />
кетті.<br />
人 老 了 , 身 体 差 了 。Қартайдым,<br />
денсаулығым да жақсы емес.<br />
孩 子 大 了 , 母 亲 也 就 轻 松 多 了 。 Бала өсті,<br />
анасының қолы ұзарды.<br />
Модальді көмекші сөз « 了 » айтушының бір<br />
жағдайды анықтап көрсеткісі келген жағдайда<br />
да қолданылады. Мысалы:<br />
老 师 , 您 走 了 ?Оқытушы, Сіз кетіп<br />
барасыз ба?<br />
Көмекші сөз « 了 » мен модальді көмекші сөз<br />
« 了 » омоним болып табылады. Екі көмекші<br />
сөзді қалай ажыратуға болады?<br />
1. Баяндауыш етістік арқылы емес, сан есім,<br />
сын есім, зат есім, морфема арқылы жасалса,<br />
модальді мағынаны білдіреді, іс-қимылдың<br />
біткенін білдірмейді. Мысалы:<br />
他 好 了 。 Ол жақсы болып қалды.<br />
她 25 岁 了 。 Ол 25-ке толды.<br />
她 是 老 人 了 。 Ол қартайды.<br />
2. Баяндауыш іс- қимылды білдірмейтін<br />
етістіктер арқылы жасалса да модальді<br />
мағынаны білдіреді.<br />
他 会 说 中 国 话 了 。<br />
Ол қытайша сөйлей алады.<br />
3. Баяндауыш толықтауыш арқылы берілсе,<br />
модальді мағына иеленеді.<br />
他 吃 饭 了 没 有 ?<br />
Ол тамағын ішіп болды ма? /1(139б.)/<br />
Егер сөйлемде бірнеше етістік берілсе, « 了 »<br />
суффиксі соңғы етістіктен кейін қойылады.<br />
我 们 听 取 和 讨 论 了 他 做 的 报 告 。<br />
Біз оның жазған докладын тыңдап,<br />
талқыладық.<br />
Осындай түр кейде істің болашақта бітуін<br />
білдіреді. Болашақта бір істің бітуі екінші істің<br />
бітуіне байланысты болса, бірінші етістіктен<br />
кейін « 了 » суффиксі қойылады /2(27б.)/<br />
他 明 天 来 了 , 我 也 就 来 。<br />
Егер ол ертең келсе, мен де келемін.<br />
吃 过 了 饭 , 你 一 定 来 。<br />
Тамақ ішіп болған соң, міндетті түрде кел.<br />
« 了 » суффиксі болымсыз түрде<br />
қолданылмайды.<br />
Модальді көмекші сөз « 了 » көбінесе<br />
адамның көңіл-күйін білдіреді. Мысалы:<br />
啊 , 张 同 志 , 你 也 来 了 !<br />
А, Чжан мырза, сен де келдің бе! (таңырқау)<br />
/3, 125/<br />
Жәй сөйлемде екі « 了 »-ді қатар қолдануға<br />
болады. Бұндай жағдай толықтауыш алдынан<br />
анықтауыш келмеген жағдайда болады.<br />
Салыстырайық:<br />
1. 你 吃 饭 了 吗 ? 我 吃 饭 了 。 Мен тамақ<br />
іштім.<br />
2. 请 在 这 儿 吃 饭 。 谢 谢 , 我 吃 了 饭 了 。
32 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
Мен тамақ ішіп болдым.<br />
« 了 » суффиксінің қолданылуы:<br />
1. Егер толықтауыш алдынан анықтауыш<br />
келсе, ол анықтауыш сан есім мен мөлшер сөз<br />
иеленген жағдайда:<br />
我 喝 了 一 杯 葡 萄 酒 。<br />
我 买 了 很 多 中 文 杂 志 。<br />
他 参 观 了 我 们 的 宿 舍 。<br />
2. толықтауыштан кейін 就 келсе:<br />
明 天 我 吃 了 饭 就 去 看 足 球 赛 。<br />
我 参 观 了 工 厂 就 回 家 了 。<br />
3. толықтауыштан кейін 了 модальді<br />
көмекші сөзі келсе:<br />
他 吃 了 饭 了 。<br />
我 看 了 电 影 了 。<br />
4. етістікті баяндауыш алдынан<br />
пысықтауыш келсе:<br />
他 在 机 场 给 他 们 照 了 照 片 。<br />
昨 天 他 跟 我 们 一 起 看 了 电 影 。<br />
ЕСКЕРТУ:<br />
1.белгілі бір іс-қимылды білдірмейтін<br />
етістіктерден кейін 是 , 在 , 象 , 让 , 有<br />
қойылмайды.<br />
2.сөйлемде бірнеше етістік болса, 了 суффиксі<br />
соңғы етістіктен кейін қойылады<br />
Мысалы: 他 去 商 店 买 了 一 双 冰 鞋 。 Ол<br />
дүкенге коньки сатып алу үшін барды.<br />
3.бір буынды етістіктер қайталанып<br />
келгенде, ортасына 了 суффиксі қойылады.<br />
Мысалы: 她 尝 了 尝 茅 台 酒 。Ол Маотай<br />
арағының дәмін татып көрді /4 (328-330 б.)//<br />
***<br />
1. А.А.Драгунов «Исследование по грамматике<br />
современного китайского языка»<br />
2. В.И.Горелов «Грамматика китайского языка»<br />
3. О.М. Готлиб «Практическая грамматика<br />
современного китайского языка»<br />
4. А.Ф.Кондрашевский «Практический курс<br />
китайского языка», М., 2001 г.<br />
***<br />
Берілген мақалада 了 суффиксі мен модальді<br />
көмекші сөзі 了 -дің қолданылу ерекшеліктері<br />
қарастырылды.<br />
***<br />
In this article considered the difference of suffix 了<br />
with modal particle 了<br />
Ш.Ж. Арымбекова<br />
ҚЫТАЙ ПУБЛИЦИСТИКА ТІЛІНДЕГІ КОНСТРУКЦИЯЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ<br />
Публицистика тілі көркем әдебиет тілі мен<br />
ауызекі тілден ерекшеленеді. Қытай тілі<br />
аморфты тіл болғандықтан, оның грамматикасы<br />
басқа тілдердің грамматикасынан өзгеше.<br />
Соның ішінде сөйлемді байланыстырушы<br />
конструкциялар басты орын алады. Олар<br />
конструкцияның негізгі элементтері –<br />
бастауыш пен толықтауыштың типтік<br />
мағыналарын анықтап көрсетеді.<br />
Соңғы жылдары Қытай тез қарқынмен<br />
дамуда. Қазіргі Қытайды жақсы танып-білу<br />
үшін қытай тілін оқитын студенттер Қытай<br />
жаңалықтарын жан-жақты оқып, сараптаулары<br />
қажет. Қытай тілінде газет-журналдарды оқу<br />
осы мақсаттың негізі болып табылады.<br />
Неліктен көптеген қытай тілін оқып жатқан<br />
деңгейлері жақсы студенттер қытай әдебиетін<br />
оқи алғанымен, қытай газетіндегі қарапайым<br />
жаңалық мақалалары мен күнделікті<br />
ақпараттарды түсіне алмайды? Қытай тілін<br />
үйренушілер үшін қытай газет-журналдарын<br />
оқу оңайға соқпайды. Өйткені, баспасөз, газет<br />
тілінде, мәдени контекстер, классикалық қытай<br />
тілі, дәстүрлі білім, қытай тіліндегі жаргондар,<br />
техника тілі, жаңа сөздер, ерекше айтылымдар,<br />
қытай тіліндегі идиомалар мен поэмалар<br />
қолданылады. Сондай-ақ жаңалықтар,<br />
ақпараттар өзгеше стильмен жазылады. Ал<br />
құрмалас сөйлемдер байланыстырушы<br />
конструкциялар арқылы жасалады. Сол үшін,<br />
студенттер құрмалас сөйлемдерді жақсы<br />
түсініп, дұрыс аудару үшін сөйлемде кездесетін<br />
конструкцияларға аса назар аударып, жақсы<br />
ажыратулары тиіс.<br />
Қытай тіліндегі сөйлемдерде жақтаулы<br />
конструкциялар жиі кездеседі. Мұндай<br />
конструкциялардың мәні – сөйлемдегі<br />
баяндауыш пен оның негізгі элементтері<br />
арқылы бейнеленген жағдайдың жүзеге<br />
асқанын немесе белгілі бір себептермен жүзеге<br />
аспағанын көрсетеді.<br />
在 …. 下 конструкциясы. 下 жұрнағынан<br />
кейін келетін конструкцияның негізгі сөзі<br />
ретінде көбінесе етістіктен жасалған зат<br />
есімдер қолданылады. Конструкция әдетте<br />
жұрнақты тіркеспен аударылады:<br />
在 …… 影 响 下 - ....-ң әсерімен<br />
在 …… 领 导 下 - ....-ң басшылығымен,<br />
басқаруымен<br />
在 ….. 支 持 下 - ....-ң қолдауымен<br />
在 …. 帮 助 下 - ....-ң көмегімен<br />
Кей жағдайда 在 … 下 конструкциясын қазақ<br />
тіліне жұрнақты тіркес арқылы аудару мүмкін
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 33<br />
емес. Өйткені қазақ тіліндегі етістіктен<br />
жасалған зат есімдер конструкциядағы<br />
жұрнақпен сәйкес келмейді, конструкцияны<br />
есімшемен аударып, оны бастауышқа бағыттау<br />
керек, бірақ ақпараттың мағынасы сақталады.<br />
在 党 的 教 育 下 , 我 们 终 于 克 服 了 思 想 上 的 阻<br />
力 和 工 作 上 的 困 难 .<br />
Партиямен тәрбиеленген біз, ақыр<br />
соңында, идеялық келеңсіздіктер мен<br />
жұмыстағы қиындықтардың бәрін жеңдік.<br />
Тағы мынадай мысалдар:<br />
在 …. 革 命 路 线 指 导 下 -<br />
революциялық бағытқа апаратын<br />
在 党 的 是 大 精 神 鼓 舞 下 - партияның<br />
10 съезімен шабыттанғандар<br />
Жалпы есім арқылы жасалған<br />
конструкцияны аудару мүмкіндігі бар, мысалы:<br />
жағдайында. Мұндай жалпы есім сөйлемде де<br />
қолданылуы мүмкін:<br />
在 这 种 新 形 势 … - осы жаңа жағдайда<br />
在 十 分 困 难 条 件 下 … – өте қиын жағдайда<br />
在 无 产 阶 级 专 政 条 件 下 - пролетариаттық<br />
диктатурасы жағдайында<br />
Кейде 在 жұрнағы түсіп қалады.<br />
在 …. 中 - конструкциясы. Бұл конструкция<br />
екі мағына береді. Бірінші жағдайда<br />
конструкция баяндауыш пен оның негізгі<br />
элементтері арқылы суреттелген жағдайға<br />
сәйкес келетін процесті көрсетеді. 中 жұрнағы<br />
алдында 过 程 «процесс» зат есімі тұруы<br />
мүмкін, ондай жағдайда 中 алдында етістіктен<br />
жасалған зат есім қолданылады.<br />
在 20 年 的 改 革 开 放 过 程 中 , 我 们 可 以 明 显 地<br />
发 现 …..<br />
20 жылдық реформа мен ашық есік<br />
саясаты барысында, біздің анық<br />
байқағанымыз....... .<br />
Екінші жағдайда 中 алдында кең мағынадағы<br />
мекенді білдіретін зат есім қолданылады.<br />
在 …. 社 会 中 - …қоғамында<br />
在 历 史 中 - ....тарихында<br />
在 … 结 构 中 - ....құрылымында<br />
在 … 概 念 中 - .....көзқараында (көзқарасы<br />
бойынша)<br />
在 这 种 铁 一 般 的 社 会 结 构 中 , 正 教 是 合 一 的 .<br />
Мұндай мықты (темірдей мықты) әлеуметтік<br />
құрылымда билік пен дін бір-бірімен<br />
байланыста.<br />
它 ( 人 权 ) 在 将 来 的 共 产<br />
主 义 社 会 中 则 能 为 全 民 所 完 全 享 有 .<br />
Болашақ коммунистік қоғамда<br />
адамдардың бәрі азаматтық құқықтарға<br />
толығымен ие бола алады.<br />
Кей жағдайда, 中 алдында тұрған зат есім<br />
мекеме, сала сияқты нақты мекен, орын<br />
мағынасына ие болса, онда 中 түсіп қалуы<br />
мүмкін. Мысалы, 到 1996<br />
年 底 , 在 江 苏 , 斯 奖 , 河 北 , 山 东 , 安 徽 等 省<br />
已 进 行 改 革 的 小 企 业 中 有 半 数 以 上 搞 的 是 “ 股<br />
份 合 作 制 ”.<br />
1996 ж. соңына қарай Цзянсу, Чжэцзян,<br />
Шандун, Аньхой т.б. провинциялардағы<br />
реформа жүргізілген ұсақ мекемелердің<br />
жартысынан көбісі кооперативті мекемелерге<br />
айналды.<br />
在 合 作 制 或 合 伙 制 企 业 … 可 以 采 取 劳 动 入 股<br />
分 红 的 办 法<br />
Кооперативті немесе артельді<br />
мекемелерде еңбекшілер акционерге айналып,<br />
пайданы бөліседі деген сияқты әдісті<br />
қолдануға болады.<br />
Бірінші сөйлемде 企 业 зат есімінен кейін<br />
中 қолданылады, ал екінші сөйлемде<br />
қолданылмайды.<br />
在 …. 中 在 конструкциясында кейде 在<br />
жұрнағы түсіп қалады.<br />
失 业 人 数 增 多 是 所 有 发 展 中 国 家 迈 向 现 代 化<br />
过 程 中 普 遍 存 在 的 现 象 , 并 非 中 国 特 点 .<br />
Жұмысшылар санының өсуі – бұл<br />
жаһандану процесіндегі бүкіл дамушы елдерде<br />
кездесетін құбылыс, ол тек Қытайға ғана тән<br />
емес.<br />
Келесі сөйлемдерде 在 жұрнағы 在 …. 中<br />
мен 在 …. 下 конструкцияларында<br />
қолданылмайды.<br />
总 之 , 市 场 问 题 是 新 形 势 下 , 开 放 改 革 , 发<br />
展 中 多 方 面 的 问 题 和 矛 盾 的 集 中 反 映 .<br />
Жалпы айтқанда, нарық проблемасы – ол<br />
реформа, ашылу және дамудың жаңа<br />
жағдайындағы жан-жақты мәселелер мен<br />
қарама-қайшылық көрінісі.<br />
在 …. 上 - конструкциясы. Бұл алдыңғы<br />
екі конструкцияға қарағанда сирек кездеседі, ол<br />
在 …. 中 конструкциясы сияқты кең<br />
мағынадағы орын, мекен мағынасын білдіреді.<br />
在 … 基 本 上 - базасында, негізінде<br />
在 … 问 题 上 - мәселесінде<br />
在 这 一 点 上 - бұл пунктте<br />
在 世 界 上 - дүние жүзінде<br />
在 政 治 上 - саясатта<br />
在 此 基 础 上 , 中 美 两 国 关 系 实 现 了 正 常 化 .<br />
Бұл негізде екі ел – Америка мен Қытай<br />
арасындағы қатынаста нормаға келтіру<br />
жүзеге асты.<br />
在 … 下 мен 在 … 中 конструкциялары<br />
сияқты 在 … 上 конструкциясы сөйлемнің<br />
басында да, баяндауыштың алдында да<br />
қолданылады.<br />
在 … 内 мен 在 … 里 - конструкциялары.<br />
Бұл конструкциялар одан да сирек
34 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
қолданылады. 在 … 内 конструкциясы мекен<br />
немесе уақыт бөлігін білдіретін сөздермен<br />
қолданылады.<br />
在 十 余 年 内 - он жылдан астам жыл ішінде<br />
在 国 内 - елде, елдің ішінде<br />
在 全 社 会 范 内 - жалпы қоғам төңірегінде<br />
(шеңберінде)<br />
当 应 当 宪 法 和 法 律 的 范 围 活 动<br />
Партия Конституция мен заң<br />
төңірегінде (шеңберінде) қызмет ету керек.<br />
在 … 里 конструкциясы мекен немесе уақыт<br />
мағынасын білдіреді. Уақыт мағынасын<br />
білдіргенде 里 жұрнағының алдында 时 间<br />
сөзі тұрады.<br />
有 大 种 型 企 业 面 临 的 现 实 , 证 明 了 一 条 真 理 :<br />
在 传 统 的 框 架 里 给 企 业 放 权 , 是 一 条 走 不 通 的<br />
路 .<br />
Ірі немесе орташа мемлекеттік мекемелер<br />
тап болған қазіргі жағдай бір ақиқатты<br />
айқындайды: ішкі дәстүрлі шеңберде мекемеге<br />
(жеке шаруашылықпен айналысу) құқығын<br />
беру – бұл болашағы жоқ жол болып<br />
табылады<br />
正 是 这 种 机 制 , 推 动 了 资 本 主 义 生 产 突 飞 猛<br />
进 使 它 在 短 短 的 时 间 里 创 造 出 巢 过 去 一 切 世 代<br />
综 和 的 巨 大 上 产 力<br />
Тап осындай механизмдер капиталистік<br />
өнімнің қарқынды дамуына ықпал етті, оның<br />
қысқа мерзім ішінде үлкен өнім күшін құруына<br />
мүмкіндік берді.<br />
在 жұрнағы түсіп қалуы да мүмкін.<br />
Мысалы, 1996 年 大 部 分 时 间 里 工<br />
业 品 的 产 销 率 低 于 1995 年 .<br />
Бүкіл 1996 жылғы өнім көрсеткіші мен<br />
өнеркәсіп өнімінің өсімі 1995 жылға қарағанда<br />
төмен болды.<br />
Уақытты білдіретін жақтаулы<br />
конструкциялар. Уақытты білдіретін<br />
жақтаулы конструкциялар сөйлемнің негізгі<br />
бөліміндегі іс-әрекеттің, жағдайдың, оқиғаның<br />
бір уақытта болатынын немесе кезектесіп<br />
келетінін көрсетеді.<br />
Оқиғаның бір уақытта болуы. Оқиғаның<br />
бір уақытта болатынын білдіретін<br />
конструкциялар:<br />
在 … 时 , 在 … 时 候 , 当 … 时 候 - ...уақытта<br />
在 ( 与 … 同 时 - ... бір уақытта<br />
在 … 期 间 - кезінде (кезеңінде)<br />
在 … 际 , 在 … 时 刻 - ... кезде<br />
在 … 时 期 - ... кезеңінде (қарсаңында)<br />
在 作 这 样 的 声 明 时 , 美 国 承 认 中 国 关 于 切 低<br />
解 决 这 一 问 题 得 一 贯 立 场<br />
Осы өтініш жасалған кезде Америка осы<br />
мәселенің толық шешіміне қатысты<br />
Қытайдың кезекті платформасын мойындады<br />
(растады).<br />
在 经 济 高 速 增 长 时 期 和 体 制 转 型 时 期 ,<br />
又 容 易 发 生 结 构 发 横 和 经 济 荡<br />
Экономика тез қарқынмен дамыған кезде<br />
және жүйелер ауысқанда, құрылым мен<br />
экономиканың тез тұрақсыздануы мүмкін.<br />
Конструкцияның екінші элементі 时 间<br />
сөзі болса, оның соңынан 里 сөзі<br />
қолданылады.<br />
Жағдайдың кезектілігі. Жағдайдың<br />
кезектілігі мынандай конструкциялармен<br />
жасалады:<br />
在 … 后 , 在 … 以 后 , 在 … 之 后 - ... кейін,<br />
在 … 前 , 在 … 之 前 - ... дейін<br />
体 力 劳 动 者 参 与 市 场 经 济 后 , 立 即 从 市 场 经<br />
济 中 获 得 利 益 。<br />
Дене еңбегі жұмысшылары нарықтық<br />
экономикаға қатысқаннан бері, олар дереу<br />
нарықтық экономиканың пайдасын көрді.<br />
Келесі сөйлемдерде 在 жұрнағы түсіп<br />
қалған.<br />
只 是 资 本 主 义 战 胜 封 建 主 义 之 后 , 才 使 自 由<br />
竞 争 成 为 一 种 制 度 , 成 为 调 节 社 会 , 生 活 的 一<br />
个 通 行 准 则 。<br />
Тек каптализм феодализмді жеңгеннен<br />
кейін ғана, ол еркін бәсекелестің бір жүйе<br />
болуына ,қоғамдық өмірді бақылайтын норма<br />
болып қалыпасуына ықпалын тигізді.<br />
Уақытты білдіретін жақтаулы<br />
конструкциялар. Уақытты білдіретін<br />
конструкциялар 自 немесе 从 және 以 来<br />
...бері қарай, ...бері тіркестері арқылы<br />
жасалады, ал конструкцияның екінші элементі<br />
басталу, бастап етістігі болады.<br />
自 二 次 大 战 结 束 以 来 , 日 本 率 先 经 济 起 飞 ,<br />
迅 猛 发 展 , 接 着 ,“ 四 小 龙 ” 紧 紧 跟 上 。<br />
Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғалы<br />
бері жапон экономикасы бірінші болып<br />
қарқынды дамып, көтерілді, оның артынан<br />
«төрт кішкентай айдаһарлар» жылжыды.<br />
从 1985 年 起 , 中 国 经 济 改 革 中 就 存<br />
在 着 以 价 格 改 革<br />
为 主 线 还 是 以 企 业 改 革 为 主 线 的 争 论 。<br />
1985 жылдан бері қарай қытай<br />
экономикасының реформасы мәселесінде<br />
басты бағытты баға реформасын санаған<br />
дұрыс па әлде мекеме реформасын санаған<br />
дұрыс па деген пікір-талас бар.<br />
Жақтаулы конструкциялардың басқа<br />
түрлері<br />
Zai 在 … 方 面 –саласында, бағытында<br />
конструкциясы.<br />
东 亚 在 经 济 发 展 方 面 呈 处 于 西 方 全 然 不 同 的<br />
发 展 模 式 。<br />
Шығыс Азияда экономикалық даму<br />
саласында батысқа мүлде ұқсамайтын жаңа<br />
модель пайда болды.
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 35<br />
除 了 … 以 外 , 除 … 外 – басқа, қоспағанда<br />
конструкциясы .<br />
除 人 口 年 增 长 帅 已 降 到 1.7<br />
% 外 , 具 体 的 经 济 政 策 也 比 较 符 合 国 情 。<br />
Халықтың жылдық өсімінің 1.7%-ға<br />
төмендеген көрсеткішін қоспағанда, нақты<br />
экономикалық саясат та негізінен елдегі<br />
жағдайға сәйкес келеді.<br />
Мына сөйлемде 除 … 外 конструкциясы өзіне<br />
басқа 在 … 方 面 конструкциясын қосады:<br />
除 了 以 上 讲 的 几 条 以 外 , 经 济 结 构 的 调 整 虽<br />
然 进 展 还 比 较 缓 慢 , 但 也 取 得 了 一 定 的 成 绩 。<br />
Жоғарыда көрсетілген бөлімдерді<br />
қоспағанда, экономикалық құрылым<br />
айтарлықтай баяу жүріп жатса да, бәрібір<br />
белгілі бір жетістіктерге жетті.<br />
Назар аударатын жайт, 除 ( 了 )… 以 外<br />
конструкциясы екі қарама-қарсы мағынаға ие:<br />
а) басқа, қоспағанда – айтылып отырған<br />
фактор,баяндауыштың іс-әрекет шеңберіне<br />
кірмейді.<br />
б) айтылып отырған фактор<br />
баяндауыштың іс-әрекет шеңберіне кіреді. Бұл<br />
жағдайда сөйлемде ye, hai бұдан басқа<br />
шылаулары қолданылады.<br />
包 括 … 在 内 сондай-ақ, өзіне қосқанда<br />
конструкциясы<br />
在 内 тіркесі кейде түсіп қалады:<br />
我 们 的 干 部 , 包 括 党 和 国 家 的 领 导 人 , 不 论<br />
职 位 高 低 , 都 是 人 民 的 公 仆 。<br />
Біздің кадр бөлімінің жұмыскерлері,<br />
сондай-ақ партия мен мемлекет басшылары,<br />
олардың қызмет дәрежесінің жоғарытөмендігіне<br />
қарамастан, бәрі халыққа қызмет<br />
көрсетушілер болып табылады.<br />
Салыстырмалы жақтаулы конструкциялар.<br />
Мұндай конструкцияларға мынандай<br />
тіркестер қолданылады:<br />
像 … 那 样<br />
像 … 一 样<br />
和 ( 同 )… 杨 } сияқты<br />
如 … 一 样<br />
如 … 那 样<br />
与 … 比 较<br />
和 … 比 较 } салыстырғанда<br />
与 … 像 比<br />
Басқа конструкцияларға қарағанда,<br />
салыстыру конструкциялары тек сөйлемнің<br />
басында немесе баяндауыштың алдында ғана<br />
емес, сондай-ақ негізгі конструкциядан кейін де<br />
қолданыла алады.<br />
从 ( 上 ) ( 来 ) 看 , 就 … 看 来 , 从 … 看 来 –<br />
көзқарас бойынша, бойынша<br />
конструкциялары<br />
哲 学 上 来 看 , 这 种 两 分 析 法 可 能 是 谬 误 的 。<br />
Философиялық көзқарас бойынша, осы екі<br />
аналитикалық тәсіл де қате болуы мүмкін<br />
从 历 史 发 展 的 趋 势 看 , 世 界 不 会 走 向 黑 暗 而<br />
是 走 向 光 明 。<br />
Тарихи даму барысын ескере отырып, әлем<br />
қараңғылыққа емес, жарыққа қарай жүреді.<br />
Штамптар. Газет штамптары көбіне<br />
бейнелі тіркестерден жасалады, олар өте жиі<br />
қолданғандықтан өзіндік бейнесін жоғалтып,<br />
идиоматикалық айтылымдарға, мәніне сәйкес<br />
келмейтін синтаксистік құрылымдарға<br />
айналады. Штамп бір бүтін ретінде<br />
қабылданып, оның құрамдас бөліктерінің<br />
мағыналары жеке-жеке қарастырылмайды.<br />
Біраз кең таралған штамп түрлері:<br />
1. 起 … 作 用 , 发 生 … 作 用 , 发 挥 … 作 用 –<br />
роль атқару<br />
中 国 在 国 际 事 务 中 起 着 越 来 越 重 大 的 作 用<br />
Халықаралық істерде Қытай маңызды<br />
роль атқарады.<br />
2. 对 … 有 意 义 – үшін маңызы<br />
бар(маңызды) .<br />
3. 为 … 奋 斗 , 为 进 行 斗 争 … – .......үшін<br />
күрес, ... үшін күрес жүргізу, ... үшін күресу.<br />
要 为 提 高 劳 动 生 产 率 尔 进 行 斗 争 。<br />
Еңбек өнімділігін арттыру үшін күрес<br />
жүргізу.<br />
4. 为 … 奠 定 … 基 础 – үшін негіз қалау<br />
大 会 为 新 民 主 主 义 革 命 在 全 国 的 胜 利 奠 定 了 基<br />
础 。<br />
Бұл съезд ұлттық-демократиялық<br />
революцияның жеңісіне негіз қалады.<br />
制 经 济 为 建 立 现 代 企 业 制 度 奠 定 了 基 础<br />
Акционерлік жүйе экономикада қазіргі<br />
заманғы мекеме жүйесін құрудың негізін<br />
қалады.<br />
5. 走 上 … 道 路 – жолына түсу (шығу)<br />
我 们 经 济 已 经 渡 过 最 困 难 的 时 期 , 走 上 了 稳 步<br />
发 展 的 健 康 道 路 。<br />
Қазір біздің экономика ең үлкен<br />
қиындықтарды жеңіп,тұрақты даму жолына<br />
түсті.<br />
教 育 科 学 文 化 工 作 正 走 上 正 轨 并 得 到 一 定 的 发<br />
展 。<br />
Біздің білім беру,ғылым мен мәдениет<br />
саласындағы жұмысымыз дәл қазір дұрыс<br />
жолға түсіп, белгілі дамуға қол жеткізді.<br />
6. 为 … 开 群 … 道 路 – үшін жол ашу<br />
这 为 我 工 业 迅 速 的 恢 复 和 开 群 了 道 路 。<br />
Бұл біздің өнеркәсіптің тез қайта дамуы<br />
мен дамуына жол ашты.<br />
7. 把 … 放 在 优 先 地 位 - бірінші (ерекше)<br />
орынға қою.<br />
要 把 发 展 农 业 上 生 产 放 在 优 先 地 位<br />
Ең бірінші орынға ауылшаруашылық<br />
өнімдерінің дамуын қою керек.
36 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
Қытай публицистикасында кездесетін<br />
конструкциялардың орны ерекше.<br />
***<br />
1. Т.Н.Никитина, Грамматика китайского<br />
публицистического текста, С.-Петербург 2007<br />
2. Hanyu yufa, Beijing, 2005<br />
3. Baozhishang de Zhongguo,Beijing<br />
daxuechubanshe,Beijing 2004<br />
4. Теория и практика перевода. М., 2007<br />
5. Швейцар А.Д. Перевод и лингвистика. М., 1973.<br />
6 Котов А. М. Стилистика китайского языка. Курс<br />
лекций. М., 1984.<br />
***<br />
В статье рассматривается конструкции<br />
публицистического текста и их особенности.<br />
***<br />
This article is about constructions of Chinese press<br />
language and their speciality.<br />
К.С. Ахмет<br />
СӘБИТ МҰҚАНОВТЫҢ ҚЫТАЙ ЕЛІНЕ САПАРЫ<br />
«Жол таптым бар қазақтың жүрегіне» - деп<br />
жырлаған қазақ әдебиетінің классигі Сәбит<br />
Мұқанов бір кісідей ақ саяхатшы болған.<br />
Шығыс елдеріне де ат басын бұрған. Сондай<br />
сапарларының бірі- Қытай елін аралауы.<br />
Табиғаттың барлық тыныс- тіршілігіне жан<br />
бітірген көктемнің бір сәтті күнінде<br />
жазушының шабытымен қатар келген хабарды<br />
Сәбит Мұқанов: «1956 жылы майдың 14 күні<br />
почтальон келді. Қолында маған деген<br />
телеграмма. Ашып оқысам, одақтың<br />
жазушылар ұйымынан, Москваға тез жетіңіз,<br />
бір топ жазушылармен қытайға саяхатқа<br />
барасыз,- депті.<br />
Бұл хабарға мен қуанып кеттім. Өйтуіме екі<br />
себеп болды, бірінші себеп- советтік<br />
Отанымыздың көп жерін көрген менің<br />
Қытайға бұл баруым – шет мемлекетке бірінші<br />
шығуым, ... екінші себеп - өзге шет елге емес<br />
Қытайға бару маған ерекше қуаныш! ...» дейді.<br />
Қытайға кеңестер одағы бойынша<br />
Мәскеуден үш жазушы аттанбақшы болады.<br />
Олар: орыс жазушысы Вера Казимировна<br />
Кетлинская, украин жазушысы Вадим<br />
Николаевич Собко болса, Қазақстаннан Сәбит<br />
Мұқанов.<br />
Осы сапарға шығар алдында Сәбит<br />
Мұқанов мықтап дайындалғанға ұқсайды.<br />
Авторға сөз берейік: «... тарихына үңіле<br />
бастасам жер шарындағы ең ескі халықтың<br />
бірі саналатын Қытай Айсадан әлденеше мың<br />
жыл бұрын мәлім болып, талай заманның<br />
сұрапыл дауылдарын басынан кешірген екен.<br />
Бірақ, бұдан 102 жыл бұрын Шоқан Уәлиханов<br />
айтқандай,- көрші халықтар Қытайды талай<br />
рет жаулап билеген, одан тек Қытайдың<br />
әкімдері ғана ауысып, халқы мызғымастан,<br />
қытайлық қалпын бұзбастан тұра берген,<br />
жаулап алушылар Қытайды өзіне<br />
айналдырудың орнына, өздері оның терең<br />
теңізіне батып, Қытай болып кеткен» дегеніне<br />
көзбен көріп отырғандықтан таңғалмаймыз.<br />
Сәбит Мұқанов қытай еліне Шоқан<br />
Уәлихановтан соң қайталанғалы тұрған<br />
сапарға үлкен жауапкершілікпен қараған.<br />
«Ил-12 ұшағымен» Москва- Свердлов-<br />
Омбы- Новосібір- Краснояр- Иркут-<br />
Уланбатор- Пекинге әр әуежайға қонған<br />
уақыттарын есептемегенде табаны күректей 22<br />
сағат, яғни бір тәуліктей ұшақ ішінде болған.<br />
Жолшыбай басып өткен елді-мекен<br />
қалалардың, елдердің, өзен, көлдердің<br />
тарихына дейін мөлдіретіп айтқанда,<br />
жазушының тектен-тек классик еместігіне таң<br />
қаласың да, кім- кімге де үлгі болғандай<br />
географиялық біліміне қызығасың.<br />
Қазақ ауылдарынан, одақтас<br />
республикалардан Сәбеңнің ескі танысы<br />
кездесіп үйіне шақырыпты десе, оған ешкім<br />
таң қала қоймас. Ал, өмірінде бірінші рет ат<br />
басын тіреген Қытайдай алып елде Сәбит<br />
Мұқановты ұлты Хансу, ескі танысы іздеп<br />
келіп, сырласып, шер тарқатып, әрі- беріден<br />
соң үйіне арнайы достарымен шақырып,<br />
құрметті қонақ болу кез- келгеннің маңдайна<br />
жазылмаған құрмет. Ол - Эми Сяо. Қытайда<br />
кездескен екінші танысы Павел Феорович<br />
Юридин. Ол - Эми Сяо мен Сәбит Мұқановқа<br />
Мәскеуде сабақ берген профессор. Қытайдағы<br />
қызметі - Совет өкілдігінің басшысы.<br />
Ал Эми Сяо 1931-33 жылдары Москвада,<br />
Қызыл профессорлар институтының әдебиет<br />
бөлімінде бір партада отырып оқыған досы.<br />
Алғашқы бір ай Хонькоу, Кантон,<br />
Шанхайдың іші-сыртын, төңірегін аралауға<br />
кеткен соң, делегация екі бөлініп Кетлинская<br />
мен Собко орыстар мен қытайлар көбірек<br />
араласқан Мукден мен Харбин жағын, ал<br />
Сәбит Мұқанов ұйғыры мен қазағы көп<br />
Синьцзянді аралайтын болып шешеді.<br />
Синьцзянға июньнің 19 күні ертемен ұшып,<br />
жолда екі-үш жерге тоқтап, сол күні кешке<br />
Ланчжоу қаласына жетіп қонады.<br />
«Достық» деп аталып Ақтоғай-Ланчжоу<br />
темір жолының құрлысымен, қала және оның<br />
төңірегімен танысқанан кейін Синьцзяннің<br />
шығыс жақ шеттегі қаласы Құмул (қытайша<br />
«Хами») арқылы Синьцзян орталығы Үрімші
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 37<br />
қаласына келеді. Есі кірген баладан егде<br />
тартқан ересектерінің гимніне айналған<br />
«Тауы да алтын Алтайдың,<br />
Тасы да алтын» - деген өңірге келгенде<br />
Сәбеңнің көлдей көңілі арнасынан тасып,<br />
жаны рахат сезімге бөленеді.<br />
Шыңжаңға келгенге дейін қара көз<br />
қазақтарды іштей іздеумен болған Сәбит<br />
Мұқановтың көңілі сабасына түсіп, әр кімнің<br />
көкейіндегі, қазақтар қытайға қай кезде<br />
барған, деген сұраққа жауапты тарихтың<br />
тереңнен тартады. Сәбит Мұқановтың айтуына<br />
қарағанда қазақтардың алды Қытай өлкесіне<br />
Абылай заманында өткен сияқты. Содан бері<br />
әр кезде ауысқан қазақтың, Сәбең барған<br />
кездегі саны жарты милиондай екен.<br />
Ұйғыр автономиялы ауданына<br />
«Шыңжаңға» қарайтын қазақтар әкімшілік<br />
жағынан үшке бөлініп қоныстанғанын айтады.<br />
Алтай: орталығы Сары Сүмбі қаласы, рулық<br />
жағынан басым көпшілігі керейлер;<br />
Тарбағатай,- орталығы Шәуешек, рулық<br />
жағынан көпшілігі наймандар; Іле- орталығы<br />
Құлжа, рулық жағынан басым көпшілігі<br />
үйсіндер.<br />
Шыңжаңда халқының көптігі жағынан<br />
үшінші орында монғолдар тұратынын да<br />
көпшілік оқырман Сәбит Мұқанов саяхатынан<br />
соң хабардар болғанға ұқсайды.<br />
Сәбит Мұқанов Шыңжаңдағы күндерінде<br />
бүгінгі күні аты бізге таныс әдебиет пен<br />
мәдениетке бір кісідей қатысы бар Әсет<br />
Найманбаев, Таңжарық Жолдыұлы, Бұхара<br />
Тышқанбаев т.б. көзі ашық, көкірегі ояу<br />
бауырларын назардан тыс қалдырмаған.<br />
Айта кететін бір жай Сәбең қытайдағы<br />
қазақтар туралы онша шешіліп («Алыптардың<br />
адымында») жаза бермеген. Жазған болса<br />
баспада лито қысқартқан. Қазақ әдебиетінің<br />
классигі Сәбит Мұқановтың осы сапары<br />
Шыңжаңдағы бауырларды да тек қуанышқа<br />
кенеп қоймай, қанаттандырғанға ұқсайды.<br />
Оның нақты дәлелі Мұқанов шығармаларының<br />
насихаты күні бүгінге дейін толастамауында.<br />
Яғни, Ресей – Қытайдай екі алып мемлекеттің<br />
50-60 жылдардағы қоян- қолтық араласып,<br />
жан-жақты қарым-қатынаста болуы, ондағы аз<br />
ұлттардың бірі болып отырған қазақ<br />
бауырларға да дем бергендей.<br />
Жақсының жүрген жерінде із қаладының<br />
нақты дәлелі де осы - Сәбең сапары. Қазақтың<br />
ғана емес, кеңес одағындай алпауыт алдің<br />
санаулы жазушыларының бірі болып Сәбит<br />
Мұқановтың келуі, бауырлардың да мерейін<br />
үстем, қанатына қанат байлап кеткен екен.<br />
Арғы беттен келген жасамысы бар, жасы<br />
бар классик жазушының шығармаларын<br />
кезінде ата- әжелері, одан ата-аналары, хат<br />
тани бастағанда өздері оқығанын, мазмұнын<br />
тамылжыта айтып дәлелдесе, өлеңдерін жатқа<br />
айтып тамсандырады бүгін.<br />
Осы сапарында Сәбит Мұқанов Шоқан<br />
Уәлихановты бір сәтте есінен шығармағанға<br />
ұқсайды. Оның себебі де жоқ емес, Сәбең бұл<br />
кезде Шоқан Уәлиханов жөнінде көркем<br />
шығарма жазуға дайындалып жүрген болатын.<br />
Сондықтанда Шоқанның ізімен жүрген<br />
сәттерінде тарихи- этнографиялық қазынасын<br />
молайтып жүрді. Тіпті Шоқанның Қашқарияда<br />
10 ай 14 күн тұрғанын да ең алғаш айтқан<br />
Сәбит Мұқанов болатын.<br />
«Шоқан Қашқарияда 10 ай 14 күн тұрған<br />
шағында бұл елдің тарихы, экономикасы,<br />
саяси халі, әдет- ғұрпы, салт- санасы туралы<br />
қисапсыз көп материал жинап, сапарынан<br />
қайтқан соң бұл тақырыпта көптеген еңбек<br />
жазған адам». деп алады да, аталған<br />
проблемаларды тарата баяндайды. Әсіресе<br />
ұйғыр халқының тарихы мен мәдениетіне,<br />
саяси жай-күйіне бей-жай қарамай,<br />
идеологиялық тіріліктің өзегіне қан жүгірте<br />
баяндаған. Шоқанның саяхатына барлау<br />
жасаған. Қазақтың алғаш ағартушыдемократының<br />
Қытайдағы әрбір күніне мән<br />
берген.<br />
Әсіресе, ұйғырлардың тарихын тереңнен<br />
тартып, Шоқанмен алма- кезек пікір алысып<br />
отырғандай сөз етеді. «... Ұйғырлар біздің жыл<br />
санауымызға дейінгі 250 жылдан ІХ ғасырға<br />
дейін буддизмге бағынып келсе,<br />
мұсылмандыққа VІІІ ғасырдан кіре бастаған.<br />
Қытай тарихшыларының айтуынша, ұйғырлар<br />
арабтармен қатты соғысып, күшінен асқан соңақ<br />
бас иген. Мауреннаһардағы (Аму мен Сыр<br />
арасы С.М.) арабтың бас әкімі Шаһмар<br />
(Шамар) осы соғыста өлген. ІХ ғасырда<br />
арабтың мұсылман діни үгітшілері, Хасан<br />
Басри, Әбунасыр Самани келіп, ұйғырларды<br />
ислам дініне қаратқан» деп тереңнен тартып,<br />
Шоқанның тарихшылдығынан хабар береді.<br />
С.Мұқанов талай оқиғаларды баяндай<br />
келіп, Шоқанның гуманистік ойын көрсете<br />
кетуді де ұмытпайды. Өйткені ұйғырлардың<br />
азаттыққа ұмтылған қадамдары ылғи<br />
сәтсіздікке ұшырай бергенін білген Шоқан<br />
«бұлардың қолы толық бостандыққа еш<br />
уақытта жеткен ел емес. Сондай құлдық пен<br />
тәуелділіктің салдары мінезіне де әсер етіп,<br />
олардың кескінінен ылғи көңілсіздік пен<br />
үмітсіздіктің ізі көрініп тұрады» деу арқылы өз<br />
халқының да жай-күйінен емеурін танытып<br />
қояды. Сөйтіп Шоқанның гумантистік<br />
көзқарасынан хабар береді.<br />
«Ғылым атаулының түп қазығы – тіл»<br />
дегеніне азды-көпті назар аударған уақытта<br />
шын мәніндегі ғалым академик С.Е.Маловтың<br />
«Жамбылдың тілі» деген диссертация жазған<br />
М.И.Ритман-Фетисовтің қорғауына қарсы
38 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
болғанда «бір ұлттың жазушысының тілі<br />
туралы еңбек жазу үшін сол ұлттың тілін<br />
жақсы білу керек» деген табиғи талаптың әлі<br />
күнге дейін орындалмай келе жатқаны<br />
ойландыруы тиіс.<br />
Осы тұрғыдан келгенде, С.Мұқанов, Шоқан<br />
«қай халықтың тұрмысын зерттесе де,<br />
ғылымның қай тарауын сөз қылса да ең<br />
алдымен сол зерттеген объектісіне байланысты<br />
тілді түсінуге, білуге тырысқан. Бұл жайда<br />
оның жетістіктері де аз болмаған» деп ең<br />
алдымен алғаш оқуға келгенде орысшадан бір<br />
ауыз сөз білмей келіп, азғана уақытта<br />
жанындағы шәкірттерді ғана емес,<br />
бастықтарды, оқытушыларды таң қалдырғаны,<br />
тіпті кадет корпусында оқымаған француз,<br />
неміс, латынды біліп алғанын дәлелге келтіре<br />
отырып, «барған өлкесінің жергілікті тілін<br />
білуге Шоқанның қатты тырысқандығын біз<br />
оның 1856 жылы Құлжаға барғанда жазған<br />
күнделіктерінен білеміз» деген ойын Иакинф<br />
Бичураннің ғылыми ізденістерімен, жалпы<br />
Қытай тілі мен тарихына ұластырып жіберіп,<br />
Шоқанның шын ғалым екенін көзге<br />
көрсеткендей болады. «Шоқан – қазақтан<br />
шыққан бірінші синолог» деп қорытынды<br />
жасаған.<br />
Қашкарияда болған уақытта ұйғыр тілін<br />
үйренгені, сондай-ақ, «Шоқанның қолына<br />
архон жазуы түспегенмен, Кашқарияда тұрған<br />
күндерінде монғолдың жазуы мен тілін<br />
үйренгені, «Тарихи-Рашиди» аталатын, дүние<br />
жүзіне әйгілі шығарманы» оқығанын жіпке<br />
тізіп көрсетеді.<br />
Шоқан еңбектеріне, әсіресе ғылыми<br />
ізденістерін әңгімелеген уақытта ұлы<br />
ғалымның ой-пікірін келтіре отырып, өз білігін<br />
жарыстыра отыруы арқылы тарихи шындыққа<br />
көз жеткізеді. Мәселен «Тарихи-Рашидиді»<br />
әңгімелеген уақытта оның авторы Мухаммед-<br />
Хайдар Күрекапның Қашқар ханы Абдул-<br />
Рашидке уәзір болғанын, оны европалықтар<br />
білмейтіндігін тілге тиек етеді де, атақты<br />
«Тарихи-Рашидидің» түрікше аудармасы бар.<br />
Петербург университетінің кітапханасында<br />
персиялық қолжазбасы бар. Өкінішін қоса<br />
айтқанда, академиялық данасы толық емес, ол<br />
университетте сақталған жазбасында кеткен<br />
қателіктен аяқ алып жүруге болмайды.<br />
«Тарихи-Рашиди» екі жүйеге бөлінеді:<br />
бірінші бөлімінде Тұғылық – Темірден (ұлы<br />
Монголия империясын алғаш құрған, 1362<br />
жылы өлген адам – С.М.) бастап, Рашидке<br />
(1554 жыл) дейінгі Қашқар хандарының<br />
тарихы сипатталады; екінші бөлім естеліктер<br />
(мемуар) түрінде жазылған. Хайдардың өзі<br />
атақты Дуглат (Дулат руы – С.М.) тұқымынан<br />
шыққан. Оның Ұлысбек аталған ата-тегі Могол<br />
ұлысында сондай роль ойнаған», – дегенді әрі<br />
тарихқа, әрі шежіреге жатқызуға<br />
болатындықтан «Тәзкирян Хожақан» (Қожалар<br />
тарихын) талдауы дәлелдейді. Сондай тарихи<br />
еңбектерді зерттей отырып «Шоқан<br />
Кашкарияның европалық мағынадағы бірінші<br />
тарихын жасайды» деген пікіріне еріксіз қол<br />
қоясыз.<br />
«Оның шұқшия зерттеген бір саласы –<br />
Қытай тарихы». Ол барлық жағдайларды еске<br />
ала келіп, 1) Қытайдың мемлекет боп тіршілік<br />
жасауы үшін бастаушы идеясы болу керек; 2)<br />
ішкі дүниесі, яғни ой-санасы берік халық еш<br />
уақытта жауына жеңдірмейді; 3) халықта<br />
мәдениет болу керек» деген тұжырымның<br />
шындығын Қытай халық республикасы бүгін<br />
дәлелдеп, әлемге ықпал жасайтын күшке<br />
айналып отыр.<br />
Шоқан осындай сүбелі ойларды Орта<br />
Азияның жайсыз тұрмыс-тіршіліктеріне<br />
байланыстырып, «Орта Азияны қайткенде<br />
қараңғыдан жарыққа шығару керек деген<br />
сауалға Шоқан тура жауап бермей, мәселені<br />
орағытып барып шешкісі келді» деп<br />
Шоқанның солқылдақ позициясын да<br />
аңғартып қояды. Осы тарихи мәселелерді<br />
әңгімелеген уақытта Шоқанның ғалымдық<br />
және адами позициясы «барлық саясаттық<br />
және ғылымдық еңбектерінде өзін жұрт<br />
алдына орыс саясатының, орыс ғылымының<br />
өкілі ғып тартады да отырады. Туған халқы<br />
қазақ туралы айтқан пікірлерінде де ол орыс<br />
саясатының, орыс ғылымының өкілі болып<br />
отырудан танбайды» деген ойын жасырмайды.<br />
Ол диалектикалық заңдылықтардан туатын<br />
жай. Оны біздің өміріміздің қай кезі болсада<br />
нақты құбылыстармен дәлелдейді.<br />
Бұл айтылғандардың барлығы Сәбит<br />
Мұқанов қытай сапарынан оралған соң Шоқан<br />
ізімен жүрген сәттердегі ойына ой, іліміне ілім<br />
қосқан құтты зерттеудің жемісі. Ең бастысы,<br />
Қытай сапарынан соң Сәбит Мұқанов<br />
«Алыптардың адымын» жазды. «Алыптардың<br />
адымын» оқып отырғанда өзіңізде Сәбит<br />
Мұқановпен қытай елін аралап жүргендей<br />
болатыныңыз бір болса, екінші, қытай<br />
халқының өсіп - өркендеуінен бастап<br />
тарихымен терең танысып, эстетикалықэтнографиялық<br />
танымыңыз байи түседі.<br />
Сәбит Мұқанов Қытай елін екі ай<br />
аралағаннан кейін 21 июль күні Құлжа қаласы<br />
Қорғасқа (орысша «Харгос», қытайша<br />
«Чимпанзе») келіп қонған. Шекара қақпасында<br />
тұрып, Бай Хуа Цифаң! деп қоштасып 496<br />
беттік күнделікпен оралуы тек Сәбит<br />
Мұқановтың ғана емес, бүкіл қазақ ұлтының<br />
баға жетпес мұрасы.<br />
***<br />
1. Сәбит Мұқанов. Алыптар адымы. Алматы, 1959.<br />
2. Сәбит Мұқанов. Жарқын жұлдыздар. Алматы,
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 39<br />
1964.<br />
***<br />
Статья посвящена путешествию казахского<br />
писателя Сабита Муканова в Китай в 1956 году в<br />
составе советской делегации. Автор статьи, описывая<br />
это путешествие, раскрывает широкий кругозор<br />
писателя по истории своего народа. А также<br />
К.С.Ахмет, прослеживая за писательским интересом к<br />
жизни и истории китайского народа, дает нам<br />
материал, что раскрывает лабораторию творчества<br />
С.Муканова.<br />
***<br />
This article is about Kazakh writer Sabit Mukanov’s<br />
trip to China, in 1956, with soviet delegation. Author of<br />
the article by depicting this trip discovers to the reader<br />
Sabit Mukanov’s profound knowledge of the Kazakh<br />
history. Also K.S. Akhmet, provides with material which<br />
shows laboratory of S. Mukanov’s works by tracing<br />
writer’s interest to the life and history of Chinese people.<br />
Г. К. Буранбаева<br />
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТҮРЛЕРІ<br />
МЕН ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ<br />
Қазіргі таңда әлемдегі ең іргелі ұлттардың<br />
бірі болып саналатын қытай тілінің тамыры өте<br />
алыс ғасырлар түкпірінде жатыр. Осы бір<br />
адамзат қоғамының көне мәдени ошақтарының<br />
ерекше үлгісі болып саналатын көне Қытайдың<br />
тілі дүние жүзіндегі бай тілдердің біріне<br />
жатады. Тіл – ол халықтың тарихы, шежіресі,<br />
халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі,<br />
сол тіл арқылы халықтың арманы мен үміті,<br />
қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің<br />
үні естіліп тұрады. Сонымен қатар,<br />
комуникативтік әрекет ұлттың, мәдениеттің<br />
құрамды бөлігінің бірі болып ғана қоймай,<br />
бүкіл мәдениет пен танымның негізгі тұғыры<br />
саналады. Тілдің қоғамдағы рөлі қарымқатынас<br />
жасаудың дамуына да ықпал етеді. Тіл<br />
арқылы сана дамып, рухани мәдениет<br />
өркендейді.<br />
Қытай тілінің негізгі байлығы – оның<br />
сөздік қоры. Осы байлықтың қалай<br />
жиналғандығын, алуан түрлі сөздердің қыры<br />
мен сырын, олардың қалай қалыптасқанын,<br />
басқаша айтқанда, бай лексикалық қордың<br />
жасалу тетігін жүйелі түрде арнайы зерттеу<br />
бүгінгі күннің талабы. Алайда қытайдың бай<br />
сөздік қоры бірден қалыптасқан жоқ, оның<br />
лексикасы үнемі толығып, дамып, байып<br />
отырған.<br />
Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне<br />
байланысты өмірде жаңа заттар мен ұғымдар<br />
пайда болады да, оларды атау қажеттілігі<br />
туады. Қажеттілікті өтеу үшін жаңа сөздер<br />
жасалады, кейде жаңа атаулар басқа тілдерден<br />
де алынады. Қытай тілінің сөз қабылдау<br />
процессі, яғни кірме сөздер сөздік құрамының<br />
дамуы мен баюында негізгі қызметті тілдің<br />
өзіндік сөзжасам жүйесі атқарады. Қытай<br />
тілінің тек сөздік құрамы ғана бай емес,<br />
сонымен қатар сөзжасамдық әдістерінің әр<br />
алуандылығымен ерекшеленеді. Қытай тілінің<br />
сөзжасамдық жүйесінде түбірлерді қосу<br />
арқылы сөзжасам әдісі басқа әдістермен<br />
салыстырғанда айтарлықтай басым дәрежеде.<br />
Жалпы тіл білімінде түбірлерді қосу арқылы<br />
сөзжасам әдісі – ол бір сөзде бірнеше сөздердің<br />
немесе түбірлердің қосылуы негізінде<br />
құрылған сөз. Түбірлердің қосылу негізінде<br />
сөзжасамның негізгі әдісі сөздердің немесе<br />
түбірлердің бірігуі болып саналады. Қытай<br />
тілінде түбірлердің қосылуы деп - бұл жаңа<br />
сөзді құрудың ең негізгі әдісі. Осы әдістің<br />
негізінде күрделі сөздер құралады.<br />
Қытай тілінде түбірлерді қосу арқылы<br />
жасалған сөздер ең көп болып саналады. Бұл<br />
әдіс бұрын да қазіргі кезде де қытай тілінде<br />
жаңа сөздерді құруда ерекше тиімді әдіс болып<br />
саналады. Түбір сөздерді қосу арқылы<br />
сөзжасам әдісінің нәтижесінде пайда болған<br />
лексикалық бірлік күрделі сөз деп аталады.<br />
Күрделі сөздердің басым бөлігі екі морфемалы<br />
құрылым болып табылады. Күрделі сөздердің<br />
компоненттері жеке лексикалық бірлік.<br />
Олардың қазіргі қытай тілінде қолдану аясы өте<br />
кең. Күрделі сөздер бірлгінің арасында әдетте<br />
компоненттердің мағыналық арақатысы<br />
болады. Күрделі сөздердің үлгісі деп – ол сөз<br />
тіркесінің үлгісінің үйлесуі айтылады. Күрделі<br />
сөз деп сөз тіркесін салыстыру негізінде<br />
түбірлерді қосу арқылы сөзжасам әдісінің әр<br />
түрін көрсетеді.<br />
Сөз – морфемадан құралған, дыбысталу мен<br />
мағынаның бірлігінен тұратын сөйлем құрауға<br />
қажетті бірлік.<br />
Қытай тіліндегі сөздер құрамына қарай<br />
жалаң ( 单 纯 词 danchunci) және күрделі сөздер<br />
( 合 成 词 hechengci) деп екі үлкен түрге<br />
бөлінеді.<br />
1. Жалаң сөздер және олардың түрлері<br />
Жалаң морфемадан құралған сөздер жалаң<br />
сөздер деп аталады. Мысалы, 天 tian (аспан),<br />
地 di (жер), 水 shui (су), 山 shan (тау), 河 he<br />
(өзен), 湖 hu (көл), 人 ren (адам) т.б.<br />
Жалаң сөздер бір морфемадан құралады,<br />
алайда кейбір екі немесе одан да көп буыннан<br />
құралған сөздер де, жалаң сөздердің қатарына
40 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
жатады. Мұндай сөздердің құрамындағы<br />
сыңарлардың, яғни иероглифтердің әр<br />
қайсысының өз алдына дербес мағынасы<br />
болмай, бәрі бірігіп барып лексикалық<br />
мағынаны білдіреді /1, 125/.<br />
Екі буыннан құралған жалаң сөздер<br />
мынадай түрлерге бөлінеді:<br />
(1) Құрамындағы екі буынның дауыссыз<br />
дыбыстары ұқсас сөздер ( 双 声 词 ). Мысалы:<br />
仿 佛 fangfu (сияқты, бейне)<br />
惆 怅 chouchang (қайғыру, қамығу)<br />
(2) Құрамындағы екі буынның дауысты<br />
дыбыстары ұқсас сөздер. Мысалы:<br />
徜 徉 changyang (серуендеу, қыдыру)<br />
(3) Құрамындағы екі буынның дауысты<br />
дыбыстары, дауыссыз дыбыстары да ұқсас<br />
сөздер . Мысалы:<br />
辗 转 zhanzhuan (аунау, аунақшау,<br />
дөңбекшеу, таралу)<br />
姥 姥 laolao (нағашы апа)<br />
蛐 蛐 ququr (қара шегіртке)<br />
蝈 蝈 guoguo (көк шегіртке)<br />
(5) дыбыстық аударма арқылы енген кірме<br />
сөздер ( 音 译 外 来 词 ). Мысалы,<br />
吉 普 Jipu (джип), 咖 啡 kafei (кофе),<br />
可 口 可 乐 kekoukele (кока-кола), 巧 克 力<br />
qiaokeli (шоколад), 法 西 斯 faxisi (фашист) т.б.<br />
/2, 139/<br />
2. Күрделі сөздер және олардың түрлері<br />
Бірнеше морфемалардан құралған сөздер<br />
күрделі сөздер деп аталады. Қытай тілінде<br />
қалыптасқан дәстүр бойынша күрделі сөздер өз<br />
ішінен тіркесті күрделі сөз<br />
( 夏 合 式 , 夏 合 式 合 成 词 ), және туынды сөз<br />
( 附 加 式 ), қосарлы сөз және қысқарған сөздер<br />
( 简 缩 式 ) болып бөлінеді.<br />
1. Тіркесті күрделі сөздердің түрлері<br />
Тіркесті күрделі сөздер дегеніміз екі немесе<br />
одан да көп түбір морфемалардан құралған<br />
сөздер. Тіркесті күрделі сөздер қытай тіл<br />
біліміндегі ең күрделі мәселеге жатады.<br />
Тіркесті күрделі сөздер қытай тілінде өте мол,<br />
кең дамыған. Түбір мофмеларды біріктіру –<br />
қытай тіліндегі сөз жасаудың ең өнімді<br />
тәсілдерінің бірі. Сөз тіркесінің құрамындағы<br />
сөздер арасындағы синтаксистік байланыстар<br />
(предикативті, анықтауыштық, пысықтауыштық,<br />
толықтауыштық, толықтырғыштық<br />
және салаластық байланыс) түбір<br />
морфемалардан құралған тіркесті күрделі<br />
сөздердің құрамындағы сыңарлар арасында да<br />
болады. Қазіргі тілдік статистика бойынша<br />
түбір морфемалардан құралған тіркесті күрделі<br />
сөздер мен сөз тіркесінің құрамындағы сөздер<br />
арасындағы семантикалық байланыстар мен<br />
синтаксистік байланыстардың ұқсастығы 96,6<br />
пайыз болса, айырмашылығы тек 3,4 пайыз<br />
ғана екен. 1978 жылы жарық көрген «Қазіргі<br />
қытай тілінің сөздігінде» ( 现 代 汉 语 词 典 ) 56000<br />
сөз қамтылған. Бұлардың 32346-сы күрделі<br />
сөздер, яғни аталмыш сөздікте қамтылған<br />
күрделі сөздер жалпы сөздік қордың 57,8<br />
пайызын құраған /3, 105/.<br />
Тіркесті күрделі сөздер құрамындағы<br />
сыңарлардың синтаксистік байланыстарына<br />
қарай өз ішінен бес түрге бөлінеді:<br />
(1) Бастауыш-баяндауышты (предикативті)<br />
байланыс арқылы жасалған сөздер.<br />
Екі сыңардан (негізгі морфемалардан)<br />
құралады, алдыңғысы – баяндалатын сыңар,<br />
соңғысы – баяндауышты сыңар, яғни соңғы<br />
сыңар алдыңғы сыңарын түсіндіріп келеді.<br />
Мысалы;<br />
地 震 dizhen жер сілкіну, жер сілкінісі ( 地 di<br />
- жер, 震 zhen - сілкіну)<br />
头 疼 touteng бас ауру ( 头 tou – бас, 疼 teng –<br />
ауру)<br />
月 亮 yueliang ай жарық бастауышбаяндауышты<br />
(предикативті) байланыс арқылы<br />
жасалған сөздердің қатарында қаралады.<br />
Алайда « 月 亮 » - басыңқы-бағыңқы қатынас<br />
арқылы жасалған сөз. Кейбір диалектте « 月 亮 »<br />
yueliang сөзінің құрамындағы сыңарлардың<br />
орны ауыстырылып, « 亮 月 » liangyue (жарық<br />
ай) деп айтылады /4, 278/.<br />
(2) Басыңқы-бағныңқы (анықтауыштық,<br />
пысықтауыштық) байланыс арқылы жасалған<br />
сөздер 偏 正 式 , кейбір еңбектерде<br />
附 加 式 , 主 从 式 деп те аталады.<br />
Бұл сөз екі сыңардан құралады. Алдыңғы<br />
сыңары – анықтауышты сөз, соңғы сыңары –<br />
ұйытқы сөз. Екі сыңар арасында айқындауыш<br />
айқындалғыш (анықтауыштық, я<br />
пысықтауыштық) қатынас болады. Мысалы:<br />
铁 路 tielu темір жол ( 铁 tie-темір, 路 luжол)<br />
红 旗 hongqi қызыл ту ( 红 hong-қызыл, 旗 qiту)<br />
新 闻 xinwen жаңалық ( 新 xin-жаңа, 闻<br />
wen-хабар)<br />
羊 毛 yangmao қой терісі ( 羊 yang-қой, 毛<br />
mao-жүн)<br />
Жоғарыдағы сөздер анықтауыштық<br />
байланыс арқылы жасалған.<br />
火 热 huore оттай ыстық ( 火 huo-от, 热 reыстық)<br />
热 爱 reai қызу сүю ( 热 re-ыстық, 爱 ai-сүю)<br />
深 思 shensi ойға бату ( 深 shen-терең, 思 siойлану)<br />
深 入 shenru ішкерлей араласу, терең бойлау<br />
( 深 shen-терең, 如 ru-кіру)<br />
Жоғарыдағы сөздер пысықтауыштық<br />
байланыс арқылы жасалған.
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 41<br />
Ескере кететін жайт: қазақ тіліне «сабақтас<br />
формалы», ал болып аударылып жүр. Бұл<br />
тіркес «сабақтас тіркес» болып аударылуының<br />
себебі, қазақ тіліндегі «сабақтас тіркеске»<br />
(сабақтаса байланысқан тіркесі) еліктеуден<br />
келіп шықса керек. Біздің пікірімізше, атауына<br />
«сабақтас тіркес» дәлме-дәл балама бола<br />
алмайды. Себебі, қазақ тілінде сабақтаса<br />
байланысқан сөз тіркесі анықтауыштық,<br />
пысықтауыштық және толықтауыштық<br />
қатынастағы сөз тіркесі болып бөлінеді. Ал<br />
қытай тілінде анықтауыштық қатынастағы сөз<br />
тіркесі және пысықтауыштық қатынастағы сөз<br />
тіркесі болып екіге бөлінеді /5, 113/.<br />
(3) Толықтауыштық (меңгеру-меңгерілу)<br />
байланыс арқылы жасалған сөздер<br />
Кейбір еңбектерде 支 配 式 ,<br />
述 兵 式 , 谓 兵 式 деп аталады. Екі сыңардан<br />
құралады. Алдыңғысы іс-қимыл, әрекетті,<br />
соңғысы іс-қимыл, әрекет меңгеретін заттарды<br />
білдіреді. Мысалы;<br />
带 头 daitou бастау, мұрындық болу ( 带 dai –<br />
бастау, 头 tou – бас)<br />
有 限 youxian шекті, шектеулі ( 有 you – бар,<br />
限 xian – шек)<br />
司 机 siji шофер, жүргізуші ( 司 si – меңгеру,<br />
机 ji – машина)<br />
(4) толықтырғыштық байланыс арқылы<br />
жасалған сөздер<br />
Бұл сөз кейде 动 补 式 , 后 补 式 деп аталады.<br />
Екі сыңардан құралады. Алдыңғы ұйытқы<br />
сөздер, соңғысы алдыңғы сыңарын толықтыра<br />
түсіндіріп келеді. Мысалы;<br />
说 明 shuoming түсіндіру ( 说 shuo –айту, 名<br />
ming – анық)<br />
推 翻 tuifan аудару, төңкеру ( 推 tui – итеру,<br />
翻 fan –аудару)<br />
提 高 tigao жоғарылату, көтеру ( 提 ti –<br />
көтеру, 高 gao – биік)<br />
(5) Салаластық байланыс арқылы<br />
жасалған сөздер 联 合 式 , 并 列 式<br />
Мәндес, мағынасы қарайлас немесе<br />
қайшы мәндес түбір сөздердің салаласа<br />
байланысуы арқылы жасалады. Салаластық<br />
байланыс арқылы жасалған сөздер үш түрге<br />
бөлінеді:<br />
А. Құрамындағы сыңарлар мәндес,<br />
мағынасы қарайлас сөздер:<br />
道 路 daolu жол ( 道 dao – жол, 路 lu –жол)<br />
土 地 tudi жер, топырақ ( 土 tu –<br />
топырақ, 地 di – жер)<br />
声 音 shengyin дыбыс, дауыс ( 声 sheng –<br />
дыбыс, дауыс, 音 yin – дыбыс, дауыс)<br />
Ә. Құрамындағы сыңарлар қайшы мәндес<br />
сөздер:<br />
买 卖 maimai сауда-саттық ( 买 mai – сатып<br />
алу, 卖 mai – сату)<br />
东 西 dongxi нәрсе ( 东 dong - шығыс, 西 xi -<br />
батыс)<br />
手 足 shouzu aға-іні ( 手 shou – қол, 足 zu –<br />
аяқ)<br />
东 京 dongjing дыбыс, қыбыр, ( 东 dong –<br />
қимыл, қозғалыс, 京 jing – тыныштық)<br />
Б. Сыңарлар тіркескеннен кейін бірінің<br />
мағынасы сақталады, ал екіншісінің мағынасы<br />
бүкілдей жойылып кетеді. Мысалы;<br />
国 家 guojia мемлекет ( 国 guo – мемлекет,<br />
家 jia – жанұя)<br />
忘 记 wangji ұмыту, ( 忘 wang – ұмыту, 记 ji<br />
– есте сақтау)<br />
干 净 ganjing таза, ( 干 gan – құрғақ, 净 jing –<br />
таза, тұнық, мөлдір, кіршіксіз)<br />
人 物 renwu тұлға, кейіпкер, ( 人 ren – адам,<br />
物 wu – зат)<br />
2) Туынды сөздер 附 加 式 , 派 生 词<br />
Туынды сөздер дегеніміз түбір<br />
морфемаларға жұрнақ жалғану арқылы<br />
жасалған сөздер. Туынды сөздер жасалуының<br />
екі түрлі үлгісі бар:<br />
А. Префикс + түбір үлгісі . Мысалы;<br />
第 一 diyi бірінші, 第 二 dier екінші<br />
无 穷 wuqiong шексіз, 无 常 wuchang<br />
қалыпсыз<br />
老 师 laoshi мұғалім, 老 虎 laohu<br />
жолбарыс<br />
Қытай тілінде стандартты «префикс+түбір»<br />
үлгісі өте аз.<br />
Ә. Түбір+суффикс үлгісі . Мысалы;<br />
桌 子 zhuozi үстел, 刀 子 daozi пышақ<br />
作 者 zuozhe автор, 记 者 jizhe журналист<br />
木 头 mutou ағаш, 石 头 shitou тас<br />
Қытай тілінде жұрнақтар сан жағынан аз,<br />
қолданылу шеңбері өрісі мен шеңбері тар.<br />
Жұрнақтардың басым көпшілігі түбір сөзден<br />
өзгеріп келген. Олардың кейбірі сөз жасау<br />
қызметін атқарса, кейбірі сөз сияқты жеке дара<br />
тұрып қолданыла береді. Мысалы, 老 张<br />
laozhang (сөзбе-сөз: 老 lao – қарт, кәрі, 张<br />
zhang – кісінің фамилиясы) деген сөздің<br />
құрамындағы 老 lao – жұрнақ, яғни префикс.<br />
Ол үлкен адамды сыйлау, құрметтеу<br />
мағынасында мақсатында қолданылған. Оның<br />
нақтылы мағынасы жоқ. Ал, 老 人 laoren (сөзбесөз:<br />
老 lao – қарт, кәрі, 人 ren – адам, кісі) деген<br />
сөздің құрамындағы 老 lao – түбір сөз, ол<br />
«жасы үлкен», «қарт адам» деген мағынады<br />
қолданылып тұр /6, 252/.<br />
3) Қосарлы сөздер<br />
Қосарлы сөздер ұқсас бір түбір сөздің<br />
(негізгі морфеманың) қосарланып айтылуынан<br />
жасалған сөздер. Қосарлы сөздердің<br />
төмендегідей бірнеше түрлі үлгісі бар:
42 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
АА үлгісі. Бұл үлгі өз ішінен мынадай<br />
түрге бөлінеді:<br />
А·А соңғы сыңары жеңіл тонмен<br />
оқылады. Мысалы:<br />
妈 妈 mama шеше<br />
奶 奶 nainai әже<br />
爷 爷 yeye ата<br />
星 星 xingxing жұлдыз<br />
ААВВ үлгісі. Екінші сыңары жеңіл<br />
тонмен оқылады, төртінші буынға екпін түседі.<br />
Мысалы:<br />
高 高 兴 兴 gaogaoxingxing қуана-қуана<br />
干 干 净 净 ganganjingjing тап-таза<br />
清 清 楚 楚 qingqingchuchu ап-анық<br />
АВАВ үлгісі. Бұл үлгінің екі түрі бар:<br />
А·В·А·В Екінші және төртінші сыңар жеңіл<br />
тонмен, ал үшінші сыңар шамалы жеңіл тонмен<br />
оқылады. Мысалы:<br />
讨 论 讨 论 taoluntaolun ақылдасу<br />
研 究 研 究 yanjiuyanjiu зерттеу<br />
高 兴 高 兴 gaoxinggaoxing қуану<br />
АВАВ сыңарлары жеңіл тонмен оқылмайды.<br />
雪 白 雪 白 xuebaixuebai аппақ қардай<br />
通 红 通 红 Tonghongtonghong қып-қызыл /7,<br />
98/<br />
4) Қысқарған сөздер<br />
Қытай тілінің де, қазақ тілінің де сөйлеу,<br />
жазу дағдысында жиі қолданылатын күрделі<br />
атауларды қысқартып айту және жазу дәстүрге<br />
айналған. Осының нәтижесінде, қысқарған<br />
сөздер жаңа сөз тудырудың белгілі бір тәсілі<br />
болып қалыптасты.<br />
Күрделі атауларды шартты түрде қысқарту<br />
арқылы жасалған сөздер қысқарған сөздер деп<br />
аталады.<br />
Қытай тіліндегі күрделі атауларды қысқарту<br />
жолдары төмендегідей:<br />
1) Күрделі атау сөздің құрамындағы әрбір жеке<br />
сөздің тек басқа морфемасы ғана алынады.<br />
Мысалы;<br />
科 学 技 术 Kexuejishu (ғылым-техника) – 科 技<br />
keji<br />
2) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы<br />
сөздің басқы морфемасы мен кейінгі сөздің<br />
соңғы морфемасы алынады.<br />
外 交 部 长 Waijiaobuzhang (сыртқы істер<br />
министрі) – 外 长 waizhang<br />
3) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы<br />
сөздің соңғы морфемасы мен кейінгі сөздің<br />
басқы морфемасы алынады.<br />
数 学 , 物 理 , 化 学 ,Shuxue wu li huaxue<br />
(математика, химия, физика) – 数 理 化 shu li<br />
hua<br />
4) Күрделі атаулардың құрамындағы алғашқы<br />
сөз тұтас алынып, ең соңғы сөздің кейінгі<br />
морфемасы алынады.<br />
中 央 电 视 台 Zhongyang dianshitai (Орталық<br />
телеарна, CCTV) – 中 央 台 Zhongyangtai<br />
5) Күрделі атаулардың құрамындағы ұқсас<br />
бір морфема алынады. Мысалы;<br />
理 科 工 科 like gongke ( жаратылыстану және<br />
техникалық ғылымдар) - ligongke<br />
6) Күрделі атаулардың құрамындағы өкілдік<br />
сипатқа ие сөз не морфема алынады. Мысалы;<br />
人 民 代 表 大 会 Renmin daibiao dahui (халық<br />
өкілдері құрылтайы) – 人 大 会 ren dai hui<br />
Қытай тііліндегі күрделі сөздерді қысқартудың<br />
тағы бір жолы – бірыңғай мүшелі күрделі<br />
атауларды санмен жинақтап көрсету. Мысалы;<br />
春 chun, 夏 xia, 秋 qiu, 东 dong (көктем, жаз,<br />
күз, қыс) – 四 季 si ji төрт мезгіл ( 四 si – төрт, 季<br />
ji – мезгіл)<br />
金 Jin, 银 yin, 铜 tong, 铁 tie, 锡 xi (алтын, күміс,<br />
мыс, темір, қалайы) 五 金 wu jin бес метал<br />
( 五 wu – бес, 金 jin – метал).<br />
耳 Er, 鼻 bi, 口 kou, 目 mu, 舌 she (құлақ,<br />
мұрын, ауыз, көз, тіл) 五 官 wu guan ( 五 wu –<br />
бес, 官 guan – мүше) /8, 165/.<br />
Түбірлерді қосу әдісі қытай тіліндегі<br />
күрделі лексикаларды құруда ең көп таралған<br />
негізгі тәсіл болып табылады. Бұл әдістің<br />
ерекшелігі ол элементтердің бірігуі негізінде<br />
емес жәй компоненттердің қосылу нәтижесінде<br />
жүреді, ал бұл компоненттердің арасындағы сөз<br />
тіркесінің біртектес байланыстары күрделі<br />
сөзді бөлу мәселесін күрделендіреді. Күрделі<br />
сөздердің компоненттері күрделі сөз<br />
шеңберінде ерікті күйде болғанда тілде әр түрлі<br />
статусқа иеленеді. Ал бұл жағдай, мәселені<br />
бұрынғыдан да шиеленістіреді.<br />
***<br />
1. Ван Ли «Қытай тілі грамматикасының теориясы.»<br />
Т.2. Пекин,1955.<br />
2. Инь Биньюн. «Қытай тілі морфемасының<br />
талдану»,.//Қытай тілі 1984.<br />
3. Цыкин В.А. «Именное словопроизводство в<br />
современном китайском языке»: Автореф. дис… канд.<br />
филол. наук. М.,1980<br />
4. Жэнь Сюэлян. «Қытай тіліндегі сөзжасам».<br />
Пекин., 1981<br />
5. Люй Шусян. «Қытай тілі грамматикасының талдау<br />
мәселесі». Пекин.,1981<br />
6. Сунь Чаньсюй. «Қытай тілінің лексикасы».. Чанчунь<br />
1956.<br />
7. Цуй Фуюань «Қазіргі қытай тілі сөзжасамының<br />
мысалдары мен түсіндірмесі». Цзинянь , 1958.<br />
8. Чжан Чжигун «Қытай тілінің морфемасы». Пекин,<br />
1953.<br />
***<br />
В этой статье рассматривается словообразование<br />
современного китайского языка. В особенности,<br />
рассматривается словообразование сложных слов, а<br />
также виды сложных слов китайского языка.<br />
***<br />
In this article is given information about the word<br />
formation of modern Chinese language. Especially word<br />
formation of compound words and the types of compound<br />
words of Chinese language.
Я. Данахунов<br />
К ВОПРОСУ ГЕНЕЗИСА ЖАНРА ХАДИСОВ<br />
Хадис (араб. (الحديث в переводе с арабского<br />
языка буквально означает "новый", "слово",<br />
"новость" /1, 145/. Научное определение слова<br />
"хадис" изречение (кауль), одобрение (такрир),<br />
образ (сифат) или действие (филь) Пророка<br />
Мухаммада /2, 71-73/. Хадисы являются одной<br />
из основ и источников шариата, и занимают<br />
особое место в истории арабской литературы.<br />
Хадисы, являясь составной частью<br />
историографических произведений, сыграли<br />
большую роль в становлении и развитии<br />
художественной прозы в арабской литературе.<br />
Несмотря на записи некоторых хадисов,<br />
которые были известны еще при жизни<br />
Пророка Мухаммада, тем не менее, традиция<br />
передачи хадисов первоначально<br />
осуществлялась в основном устным путем.<br />
Основными хранителями хадисов являлись<br />
жители Мекки, а в особенности Медины. В<br />
этом городе, который стал второй родиной<br />
Пророка Мухаммада, на протяжении первого<br />
столетия исламской эры были еще живы<br />
воспоминания о нем, о различных эпизодах его<br />
жизни. Многие сподвижники Пророка жили в<br />
этом городе, и передавали своим потомкам<br />
сведения о разных эпизодах его жизни. Образ<br />
жизни и мировоззрение мединцев были<br />
сформированы на примере жизни и деяний<br />
Пророка, хадисы которого они тщательно<br />
хранили и передавали в сохранности из<br />
поколения в поколение.<br />
Со всех концов мусульманского мира в<br />
Медину приезжали мусульмане, среди которых<br />
были выдающиеся ученые своего времени,<br />
чтобы изучать хадисы. Во многом<br />
способствовал путешествию сезон хаджа,<br />
после совершения обрядов которого,<br />
паломники приезжали в Медину для посещения<br />
мечети Пророка.<br />
Однако помимо Медины, различные хадисы<br />
были известны и в других регионах исламского<br />
мира, где стала формироваться традиция,<br />
построенная на преданиях того или иного<br />
региона. Дело в том, что сподвижники Пророка<br />
Мухаммада жили в различных городах<br />
Халифата, и там они рассказывали свои<br />
воспоминания местным жителям, которые в<br />
свою очередь запоминали их, и передавали<br />
своим потомкам. Были известны, например<br />
"сирийские", "басрийские", "хомсские" хадисы.<br />
Местные традиции, возникшие и основанные<br />
на этих хадисах, иногда приводили к тому, что<br />
жители одного города признавали только<br />
хадисы, известные в его городе и отвергали<br />
хадисы, распространенные в других городах.<br />
В связи с установлением и развитием<br />
различных хадисных традиций, мусульманские<br />
исследователи отправлялись в различные<br />
города, для ознакомления с хадисами,<br />
известными в том или ином регионе, а также с<br />
целью выяснения цепочки передатчиков того<br />
или иного хадиса. Эти исследования положили<br />
начало возникновению школ хадисоведения. В<br />
первом веке хиджры многочисленные<br />
сообщения из жизни Пророка собирались и<br />
заучивались в основном в устной традиции и<br />
уже тогда предпринимались первые попытки<br />
их систематизации. Исследователи,<br />
собиравшие хадисы размывали существующие<br />
"региональные" традиции и делали хадисный<br />
материал общим достоянием всего исламского<br />
мира.<br />
В это же время стала развиваться<br />
методология отбора и классификации тех или<br />
иных хадисов. Эта проблема впервые возникла<br />
в связи с тем, что некоторые люди стали в<br />
своих корыстных целях сочинять хадисы и<br />
приписывать их Пророку Мухаммаду. На это<br />
обратили внимание еще первые хадисоведы.<br />
Зачастую для установления подлинности того<br />
или иного хадиса, улемы выезжали к тому<br />
человеку, который распространял его, и<br />
подробно расспрашивали о том, каким образом<br />
до него дошло то или иное сообщение. Хатиб<br />
аль-Багдади описывал в своей книге "аль-<br />
Кифайа фи ильм ар-Ривайа" один такой случай,<br />
который произошел в сирийском городе Хомс,<br />
куда приехал некий человек по имени Омар<br />
ибн Муса, который заявлял, что знает<br />
достоверные хадисы. В мечети города с ним<br />
встретились знатоки хадисов и выслушали<br />
известные ему хадисы. Затем они спросили у<br />
Омара о том, откуда он знает о содержании<br />
этих хадисов. На это Омар ответил, что о них<br />
поведал его учитель Халид ибн Мадан,<br />
который был праведным человеком и не мог<br />
говорить неправду. Тогда ему задали<br />
следующий вопрос о том, когда и где он<br />
виделся с Халидом. Омар ответил, что виделся<br />
с ним в 108 году в Армении. Тогда один из<br />
присутствующих сказал, что он знал Халида и<br />
ему точно известно, что он умер в 104 году.<br />
Следовательно было доказано, что<br />
повествование этого Омара является<br />
фальсификацией.<br />
Различные сообщения о Пророке
44 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
Мухамаде, его речи и деяния стали впервые<br />
изучаться и записываться еще при жизни<br />
Пророка Мухаммада. Однако в то время<br />
возникла опасность смешения хадисов с аятами<br />
Корана. Поэтому первоначально Пророк<br />
запретил записывать хадисы. В сборнике<br />
хадисов Муслима содержится хадис,<br />
переданный Абу Саидом аль-Худри, в котором<br />
Пророк предписывал записывать только<br />
откровения Корана и уничтожать все<br />
письменные повествования о его жизни и<br />
речах. Но в этом же хадисе он разрешил своим<br />
сподвижникам передавать различные<br />
свидетельства о нем в устной традиции. Хотя, в<br />
качестве исключения Пророк позволял<br />
некоторым своим приближенным записывать<br />
отдельные повествования о его жизни.<br />
После завершения ниспосылания<br />
большинства аятов Корана многие тысячи<br />
мусульман уже знали его наизусть и умели<br />
различать аяты от других повествований о<br />
жизни Мухаммада. Поэтому Пророк отменил<br />
запрет на детальное изучение и записи хадисов.<br />
В сборнике хадисов Тирмизи есть сообщение о<br />
том, что он разрешил запись его хутбы после<br />
завоевания Мекки. Тем не менее, в период<br />
правления первых праведных халифов и даже в<br />
период табиинов (кто это, дайте разъясение)<br />
записей хадисов было мало и по этому поводу<br />
выражалось сожаление в мусульманском<br />
обществе. Они были известны в основном в<br />
устной традиции. Причиной опять же было<br />
опасение того, что записанные хадисы со<br />
временем могут подменить Коран.<br />
Тем не менее, мусульманская традиция<br />
сохранила повествования о том, что некоторые<br />
сподвижники Пророка Мухаммада записали<br />
достаточно большое количество сообщений о<br />
его жизни и речах. Эти записи, наряду с устной<br />
традицией на протяжении длительного времени<br />
были известны мусульманам. Впоследствии<br />
они вошли в состав более фундаментальных<br />
сборников хадисов. После этого ранние записи<br />
оказались невостребованными и постепенно<br />
были утеряны. Например у Тирмизи есть<br />
информация о том, что Саад ибн Убада аль-<br />
Ансари имел записи хадисов Пророка. По этим<br />
записям его сын передавал хадисы другим<br />
людям. А у Бухари сообщается, что записи<br />
Саада ибн Убады были частью записей другого<br />
сподвижника Абдуллы ибн Абу Ауфа. Ибн Сад<br />
в "Табакате" сообщал, что записанные хадисы<br />
Пророка были у Джабира ибн Абдуллы (ум. в<br />
78 г.х.). Муслим в своем "Сахихе" упоминал,<br />
что они касались проблем хаджа. Свитки с<br />
хадисами имели Самура ибн Джундуб (ум. в<br />
60г. х.), Джабир ибн Абдулла (ум. в 78 г. х.),<br />
Абдулла ибн Аббас (ум. в 69г. х.). Самым<br />
известным же был сборник Абдуллы ибн Амра<br />
ибн аль-Аса (ум. в 65 г. х.) под названием<br />
"Сахифа ас-Садика", который также не<br />
сохранился в оригинале до наших дней.<br />
Наиболее ранним сборником хадисов,<br />
который сохранился до наших дней, является<br />
"Сахифату Хаммам". Этот сборник был<br />
составлен Хаммамом ибн Мунаббихом (ум. в<br />
101 г. х.), который записывал хадисы<br />
непосредственно от своего учителя -<br />
сподвижника Пророка и известного<br />
передатчика хадисов Абу Хурайры, на<br />
собраниях которого он участвовал. "Сахифату<br />
Хаммам" был составлен в середине I века<br />
хиджры и найден в архивах Берлина и Дамаска<br />
и в нем содержится 138 хадисов. Особая<br />
ценность этого сборника в том, что все<br />
записанные там хадисы были приведены и в<br />
более поздних сборниках - "Муснаде" Ахмада<br />
ибн Ханбаля и "Сахихе" Бухари, что еще раз<br />
подтвердило их подлинность /3, 71-73/.<br />
Первым государственным деятелем,<br />
который распорядился на официальном уровне<br />
составить сборники хадисов был Омейядский<br />
халиф Омар II ибн Абд аль-Азиз (ум. в 101<br />
г.х.). Он сделал это из-за опасения забвения и<br />
утери многих известных в его время хадисов,<br />
так как постепенно уходили из жизни<br />
представители первого поколения мусульман,<br />
отцы и деды которых непосредственно<br />
общались с Пророком, и передали им<br />
различные истории из его жизни. Это могло<br />
привести к забвению традиций Пророка.<br />
Второй причиной распоряжения Халифа было<br />
связано с распространением в то время<br />
определенного количества сомнительных и<br />
сфальсифицированных повествований о жизни<br />
Пророка. И халиф Омар II отправил послание<br />
наместнику Медины Абу Бакру ибн<br />
Мухаммаду ибн Хазму, в котором поручил ему<br />
собрать и записать в одном сборнике все<br />
хадисы, которые были известны Амре бинт Абд<br />
ар-Рахману аль-Ансари и Касиму ибн<br />
Мухаммаду ибн Абу Бакру (ум. в 107 г. х.). Они<br />
оба были учениками Аишы - жены Пророка<br />
Мухаммада и были известны как самые лучшие<br />
знатоки хадисов. Наместник Медины выполнил<br />
приказ Халифа, однако сам Омар II ибн Абд<br />
аль-Азиз этот сборник так и не увидел, так как<br />
погиб незадолго до этого.<br />
Халиф Омар II направил также аналогичные<br />
послания и наместникам других провинций.<br />
Первым откликнулся на распоряжение халифа<br />
известный знаток хадисов Хиджаза и Сирии<br />
Мухаммад ибн Муслим ибн Шихаб аз-Зухри<br />
аль-Мадани (ум. в 124 г. х.). Составленный им<br />
сборник был представлен халифу незадолго до<br />
его смерти. После этого хадисы стали<br />
записываться и другими знатоками хадисов и<br />
правоведами. Однако чаще всего они делали
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 45<br />
это не в отдельных сборниках, а в различных<br />
правовых предписаниях по фикху (араб. ٌهقِف)<br />
/2, 287-288/.<br />
Автором же первого фундаментального<br />
сборника хадисов "аль-Муватта" стал<br />
выдающийся мусульманский ученый и<br />
правовед Малик ибн Анас , который родился и<br />
жил в Медине (в 93-179 г.х.). Эта книга<br />
получила название "Муватта Малика". В ней он<br />
дал подробные иснады и упорядочил все<br />
хадисы по определенным темам. И хотя<br />
"Муватта" является справочником по<br />
исламской юриспруденции, вместе с тем, этот<br />
сборник является одним из первых научных<br />
трудов по хадисам. Некоторые исследователи<br />
считают этот труд одним из основных<br />
источников в данной области. В этой книге<br />
перед каждым хадисом Имам Малик даёт<br />
иснад, то есть подробно описывает цепочку<br />
передачи этого хадиса. В некоторых случаях<br />
иснад прослеживается до самого Пророка, в<br />
некоторых случаях только до одного из его<br />
сподвижников. Но поскольку эта книга<br />
содержит не только хадисы, но и сведения по<br />
исламскому правоведению, в ней можно найти<br />
также мнение самого Имама Малика по тому<br />
или иному вопросу. С течением времени, после<br />
составления "Муватта", появились ещё шесть<br />
книг научных исследований о хадисах, которые<br />
стали считаться самыми достоверными трудами<br />
по хадисам и приобрели всеобщее признание,<br />
что последующие поколения безоговорочно<br />
приняли их как шесть Канонических<br />
Сборников (Сихах ас-Ситта):<br />
1. Имам Мухаммад бин Исмаил аль-Бухари<br />
(ум. в 256 г. х.) - Сахих аль-Бухари<br />
2. Имам Муслим бин Хаджадж аль Кушайри<br />
(ум. в 261 г. х.) - Сахих Муслим<br />
3. Имам Абу Дауд Ашас аль-Сиджистани<br />
(ум. в 275 г. х.) - Сунан Абу Дауд<br />
4. Имам Абу Исмаил-Тирмизи (ум. в 279 г.<br />
х.) - Джами аль-Тирмизи<br />
5. Имам Ахмад бин Шуайб аль-Нисаий (ум.<br />
в 303 г. х.) - Аль-Сунан аль-Муджтаба<br />
6. Имам Мухаммад бин Йазид Ибн Маджах<br />
аль-Казвини (ум. в 273 г. х.) - Сунан Ибн<br />
Маджах<br />
Составляя свои сборники, эти<br />
традиционалисты, конечно, критически<br />
подходили к подбору хадисов, тщательно<br />
изучая то, что они хотели включить в сборник,<br />
или напротив исключить. Бухари, например,<br />
изучил 600.000 преданий, из которых он<br />
принял только 7397. Авторы стремились<br />
собрать предания, которые могли бы<br />
послужить кодексом жизненных правил для<br />
мусульман, и по этому важнейшему принципу<br />
осуществлялся отбор таких преданий. Имам<br />
аль-Бухари разделил свой труд на 97 книг.<br />
Первые три из них посвящены началу<br />
Откровения, а также Вере и Знанию.<br />
Последующие тридцать книг содержат<br />
нормативы омовения, молитвы, уплаты закят,<br />
совершения паломничества и соблюдения<br />
поста. За ними следуют двадцать две книги, где<br />
освещаются вопросы предпринимательской<br />
деятельности, опекунства, общим условиям,<br />
касающимся профессиональной трудовой<br />
деятельности, а также другие юридические<br />
вопросы. За ними следуют три книги о Борьбе<br />
на Пути Аллаха и о подчинённых людях. Далее<br />
идет книга, посвящённая началу Сотворения.<br />
Следующие четыре книги дают сведения о<br />
Пророках и отдельные подробности жизни<br />
Пророка Мухаммада до хиджры. После этого<br />
идёт книга о жизни Пророка Мухаммада<br />
(благословит его Всевышний и приветствует) и<br />
его деятельности в Медине. Следующие две<br />
книги содержат комментарии к некоторым<br />
отрывкам из Корана. Последующие три книги<br />
посвящены вопросам бракосочетания, развода<br />
и вопросам, касающимся материального<br />
обеспечения семьи. После этого до девяносто<br />
пятой книги освещаются различные вопросы,<br />
например, о пище, питье, одежде,<br />
благопристойном поведении, о медицине, о<br />
приглашениях, о клятве и искуплении за<br />
нарушение клятвы, о кровной мести,<br />
преследовании, о толковании сновидений, о<br />
гражданских раздорах и испытаниях,<br />
предшествующих Концу Света. Девяносто<br />
шестая книга подчеркивает важность<br />
преданности Корану и Сунне. Последняя,<br />
девяносто седьмая книга, относительно<br />
большая по объему, посвящена Единству Бога.<br />
Труд Имама Муслима под названием "аль<br />
Джами ас-сахих" охватывает приблизительно<br />
ту же область вопросов. В книги также имеется<br />
глава предисловие с объяснениями автора о<br />
некоторых критериях, которым он следовал при<br />
отборе хадисов. Работа состоит из разбитых по<br />
темам 4000 хадисов, которые он выбрал из<br />
числа 300.000 хадисов. Муслим указывал, что<br />
выбрал хадисы о надежности которых<br />
единогласно подтверждали все ученые.<br />
Муслим, приводя различные предания одного и<br />
того же хадиса в одном месте, показал пример<br />
высокой внимательности и трудолюбия.<br />
"Сахих" Муслима по системе расположения<br />
текста считается лучше "Сахиха" Бухари.<br />
Четыре Сунан ограничились вопросами,<br />
касающимися совершения действий,<br />
свидетельствующих о поклонении Аллаху<br />
(Актов Поклонения), исламских законов,<br />
личных взаимоотношений и признаков,<br />
свидетельствующих о Конце Света. В работе<br />
Имама Тирмизи содержатся некоторые<br />
комментарии к Корану, а также описание
46 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
достоинств различных людей и книги,<br />
включающие в себя предания о Пророке, его<br />
семье и его сподвижниках.<br />
В результате тщательного анализа книг<br />
хадисов и источников ученые пришли к<br />
выводу, что исследования Бухари и Муслима<br />
находятся на первом месте, а работы Абу<br />
Давуда, Тирмизи и Насаи на втором месте. Но<br />
превосходство Бухари и Муслима было<br />
признано в целом, с учетом того, что при<br />
анализе каждого хадиса по отдельности<br />
возможно появление совершенно разных<br />
мнений.<br />
3-й век хиджры известен как золотой век<br />
науки о хадисах и представляет собой важный<br />
элемент в исламских исследованиях, особенно<br />
хадиса /4, 10-13/. И самым ценным наследием<br />
в науке о хадисах являются аль-Кутуб ас-ситта,<br />
которые стали одними из основных источников<br />
Ислама и содержат материалы о сунне и<br />
достоверных хадисах. Со дня создания и вплоть<br />
до наших дней эти сборники вызывают<br />
большой интерес знатоков хадиса и сохраняют<br />
неизменно важное место в науке о хадисах.<br />
Признанная известность данных произведений<br />
основана на том, что их авторы стремились<br />
собрать и использовать только достоверные<br />
хадисы.<br />
"Собиратели хадисов выработали довольно<br />
четкую систему отбора и проверок преданий,<br />
состоявшую преимущественно в установлении<br />
честности и хорошей памяти мухаддисов<br />
(передатчиков), которые были включены в<br />
иснад, т.е. в перечень тех, кто передавал<br />
высказывания Пророка. Практическим<br />
результатом такой работы, поистине<br />
масштабной, стали сборники истинных хадисов<br />
(их шесть), среди которых наиболее известны<br />
"Сахих" (Правильный) Муслима и "Сахих" аль-<br />
Бухари, представляющие собой весьма яркий<br />
пример синтеза традиций и новаций в ходе<br />
исторического развития литературы" /6, 49/.<br />
***<br />
1. Х. К. Баранов Арабско-русский словарь: Камалак.<br />
Ташкент, 1994 г.<br />
تاريخ ٌالتشريع ٌاإلسالمي ٌلمناع ٌالقطان .2 .М Х.Аль Каттан<br />
Тарих ат ташриъ аль ислами// Мактабатуль-маариф<br />
2-е изд. – Эр Рияд. К.С.А. 1996 г. – С. 71-73. (на<br />
арабском языке)<br />
تدوينٌالسنةٌالنبويةٌلمحمدٌبنٌمطرٌالزهراني 3. М.М. Аль Захрани<br />
Тадвин ас-сунна ан-набавия// Мактабату дар альминхадж.<br />
Эр Рияд. К.С.А.– 2005 г.– С. 71–73.<br />
الرسالةٌالمستط 4. М.Дж. Аль Киттани<br />
Аль-Рисаля аль-мустатрафа Дар аль Башаир аль<br />
Исламия. 5-е изд. Бейрут. Ливан. 1993 г - С. 10-13 (на<br />
арабском языке)<br />
5. М.А. Таххан. تيسيرٌمصطلحٌالحديثٌلمحمودٌالطحان ٌ Тайсир<br />
Мусталах аль Хадис Эр-Рияд. К.С.А. 1996 г (на<br />
арабском языке)<br />
6. Т.А. Мухтаров "Новелла в классической арабской<br />
литературе", Ташкент - "Узбекистан", 2002. – С. 49.<br />
***<br />
In this article we will consider the rise and<br />
development of hadith genre in the Arab literature.<br />
***<br />
Мақала араб әдебиетіндегі хадис жанрының пайда<br />
болуымен дамуы мәселесіне арналған.<br />
رفةٌلمحمدٌجعفرٌالكتاني<br />
Э.М. Жолдасова<br />
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АРАБСКИХ УСТОЙЧИВЫХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ<br />
НА РУССКИЙ ЯЗЫК<br />
В лексике любого языка, в том числе и<br />
арабского, существует множество<br />
словосочетаний, которые, выполняя функцию<br />
номинации, служат средством передачи<br />
свойств и качеств предметов и явлений,<br />
уточняя и конкретизируя одну часть сочетания<br />
другой. Существуют разные формы<br />
словосочетаний: устойчивые и неустойчивые,<br />
простые и сложные, свободные и несвободные;<br />
а также разные их определения:<br />
«Словосочетание – синтаксическая<br />
конструкция, образуемая соединением двух<br />
или более знаменательных слов на основе<br />
подчинительной грамматической связи –<br />
согласования, управления или примыкания» /1,<br />
469/. Как указывает современный ученыйлингвист<br />
Бархударов Л.С., - словосочетание –<br />
это группа синтаксически связанных<br />
знаменательных слов в составе предложения,<br />
которая сама не является предложением /2, 44/.<br />
В современном арабском литературном<br />
языке наблюдается наличие устойчивых и<br />
неустойчивых словосочетаний. Однако наряду<br />
с неустойчивыми словосочетаниями, или<br />
согласованными определениями, устойчивые<br />
выделяются в так называемую генитивную<br />
синтагму, известную в научной литературе под<br />
названием «идафа» /3, «االضافة» 143/, которая<br />
выражает притяжательные и притяжательноопределительные<br />
отношения. Это объясняется<br />
отсутствием в системе арабской грамматики<br />
притяжательного прилагательного и<br />
притяжательного местоимения /4, 144/.<br />
Что касается идафы, то она, согласно<br />
мнению ученых арабистов, подразделяются на<br />
два вида - «смысловой» и «словесный». К<br />
«смысловой» идафе относят субстантивное<br />
беспредложное словосочетание, являющееся<br />
одним из распространенных типов именных<br />
словосочетаний, а к «словесной» идафе -
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 47<br />
адъективное образование словосочетания /5,<br />
98/.<br />
Принимая во внимание особенность<br />
морфологической структуры генитивной<br />
синтагмы арабского языка, а, следовательно,<br />
учитывая эту особенность при переводе<br />
арабских словесных конструкций, в данной<br />
статье делается попытка теоретического<br />
анализа перевода арабских конструкций с<br />
устойчивыми словосочетаниями на русский<br />
язык.<br />
Одним из весьма продуктивных в<br />
современном арабском языке является<br />
образование сложных прилагательных путем<br />
лексикализации словосочетаний, состоящих из<br />
прилагательного или причастия,<br />
выступающего в функции прилагательного (в<br />
качестве первого члена сопряженного<br />
состояния) и существительного в родительном<br />
падеже и в определенном состоянии (в<br />
качестве второго члена сопряженного<br />
состояния). Такой тип словосочетания<br />
грамматисты называют адъективным<br />
образованием словосочетания, или<br />
«словесной» идафой:<br />
القاهرة مدينة صافية السماء و جئدة الهواء<br />
«Каир - город с ясным небом и чистым<br />
воздухом».<br />
«جئدة الهواء» и «صافية السماء» Словосочетания<br />
буквально переводятся «ясный небом» и<br />
«чистый воздухом». Такое сочетание не<br />
характерно для русского языка. Именно<br />
поэтому подобные словосочетания мы<br />
передаем в русском языке, прибегая к<br />
конструкции согласованного определения. В<br />
арабском варианте функция отдельных частей<br />
данного словосочетания заключается в том,<br />
что прилагательные « «جئدة الهواء» » и<br />
передают общие признаки предметов, которые<br />
уточняются<br />
последующими<br />
существительными<br />
«السماء» и .«الهواء» Следовательно, благодаря существительному<br />
прилагательное получает более узкое<br />
значение.<br />
Для подтверждения сказанного сошлемся<br />
на несколько примеров с подобными<br />
словосочетаниями, которые переводятся на<br />
русский язык аналогичным образом.<br />
انه نمر شرس متعجرف شديد الفخر بحريته و قوته و بطشه<br />
«Тигр надменно злой, он очень горд своей<br />
свободой, силой и могуществом».<br />
В этом предложении устойчивым<br />
словосочетанием выступаетٌ الفخر» ,«شديد что<br />
буквально означает «силен гордостью». В<br />
отличие от предыдущего предложения, это<br />
словосочетание уместно перевести кратким<br />
прилагательным «очень горд».<br />
كان مرقس قد سمع بعمرى بن العاص كثيرا فتفرس فيه جيدا<br />
فاذا هو قصير القامة و وافر الهامة<br />
صا فية السماء<br />
«Маркус много слышал об Амре ибн аль-Ас,<br />
и, пристально смотрел на него; вот он,<br />
невысокого роста и большеголовый».<br />
«وافر الهامة» и «قصيرالقامة» Сочетания<br />
понимается как «короткий ростом» и<br />
«обильный головой». Первое сочетание<br />
переведено нами в форме несогласованного<br />
определения, выраженного именем<br />
существительным в родительном падеже, а<br />
второе сочетание - словообразованием из двух<br />
слов, как это принято в рамках стилистики<br />
русского языка.<br />
و كان قد بلغ الملك زهير أن هذا ال فارس شديد البأس<br />
«Он уже сообщил королю Зухайру, что<br />
этот воин очень отважный».<br />
Словосочетание شديد البأس» » буквально<br />
звучит так: «сильный отвагой», но такое<br />
сочетание следует передать прилагательным в<br />
превосходной степени, потому как буквальный<br />
перевод не соответствует стилистике русского<br />
языка.<br />
و كان زهير ملكا باسال ذكيا بعيد النظر، عمد في اول االمر<br />
الي تثبيت سلطانه و تنظيم شؤونه و تقويم قبيلته<br />
«Зухайр был отважным, проницательным<br />
и дальновидным царем; с первых же дней<br />
стремился укрепить свою власть,<br />
урегулировать дела и возвысить свое племя».<br />
Буквальная передача адъективного<br />
устойчивого словосочетания النظر» «بعيد звучала<br />
бы так: «далекий видением, взором». Такой<br />
перевод не является адекватным, а поэтому мы<br />
передали его словообразованием из двух слов<br />
«дальновидный».<br />
و قد وقفت وسط المرعى امة سوداء عريضة االكتاف و<br />
جميلة التقاسيم و معها ولدان يساعدانها علي رعى النوق و<br />
يدوران حولها كاالبالسة<br />
«… По середине пастбища стояла мать<br />
черных – широкоплечая и стройная женщина,<br />
рядом с ней двое [ее] сыновей, помогающие ей<br />
пасти верблюдов и крутящиеся вокруг нее как<br />
чертенки».<br />
عريضة « конструкции В данном предложении<br />
буквально значат «جميلة التقاسيم» и «االكتاف<br />
«широкая плечом» и «красивая делением».<br />
Первое словосочетание согласно нормам<br />
словообразования русского языка мы перевели<br />
«широкоплечая», а второе словосочетание<br />
«красивая делением» передали эквивалентным<br />
словом «стройная».<br />
Таким образом, в рассмотренных нами<br />
примерах все первые члены сочетаний<br />
согласованы с предшествующими именами в<br />
роде и падеже, как прилагательные, и в то же<br />
время они управляют последующими<br />
именами, ставя их в родительный падеж, т.е. в<br />
этом случае они уже выступают в значении<br />
существительного. Соответственно, первые<br />
члены устойчивых сочетаний носят<br />
двойственный характер, они имеют как бы
48 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
«два лица, обращенные в разные стороны». С<br />
одной стороны, они обладают семантическими<br />
и грамматическими признаками согласуемого<br />
прилагательного, с другой – имеют<br />
характерные черты существительных.<br />
По своей семантике такие сочетания<br />
образуют единое понятие, которое во многих<br />
случаях на русский язык можно было бы<br />
передать составным словом. Так, первый член<br />
формального примыкания - это<br />
прилагательное, определяющее или<br />
описывающее имя существительное. Второй<br />
член ограничивает и уточняет первый член.<br />
Арабские грамматисты в этом случае второй<br />
член сочетания называют «причиной» в том<br />
смысле, что второй член указывает на причину<br />
того, почему первый член сочетания применен<br />
для описания имени, которое им<br />
характеризуется. Само прилагательное они<br />
называют «обусловленное причиной», потому<br />
что прилагательное само по себе<br />
характеризует имя существительное, а второй<br />
член сопряженного состояния уточняет<br />
причину, его основание.<br />
Ниже следуют словосочетания из двух<br />
самостоятельных существительных, которые<br />
оформляются<br />
несогласованными<br />
определениями и передаются на русский язык<br />
согласованными<br />
определениямиприлагательными.<br />
Такой тип словосочетания<br />
называют субстантивным беспредложным<br />
словосочетанием, или «смысловой» идафой:<br />
و قد اخبرني بعض الرهبان الذين فروا من وجوههم من<br />
دمشق و غيرها أنهم أقوام أشداء يصبرون على الحرب صبر<br />
األسود ال يهابون الموت و ال يخافون السيوف<br />
«Некоторые монахи, которые бежали из<br />
Дамаска и других городов, сообщили мне, что<br />
сильные народы переносят войну крайне<br />
терпимо, не боясь мечей и смерти».<br />
«صبر األسود» В этом предложении сочетание<br />
имеет значение «терпение черных», что<br />
абсолютно не свойственно и не характерно для<br />
русского языка. Это сочетание уместно<br />
перевести согласованным определением<br />
«крайняя терпимость», что более точно<br />
передает смысловое содержание понятие этого<br />
сочетания.<br />
و اخيرا استطاعت الحادمة الطفلة أن تخترق الشارع<br />
المزدحم في بطاء كحكمة الكبار<br />
«И, наконец, маленькая служанка смогла с<br />
сознанием взрослого человека перейти<br />
переполненную дорогу».<br />
В предложении мы можем исключить<br />
حكمة الكبار» буквальный перевод словосочетания<br />
» «мудрость взрослого», что явно<br />
противоречит стилистическим нормам<br />
русского языка.<br />
В ряде случаев сочетания их двух<br />
самостоятельных слов в сопряженном<br />
состоянии может передавать отношение<br />
обладателя к обладаемому предмету и в<br />
результате своей многозначности одно и то же<br />
выражение может быть интерпретировано на<br />
основе контекстуального анализа.<br />
فتنحى مرقس جانبا ليرى مقدار الجند فاذاهم مالئون تلك<br />
الصحراء و فيهم الفرسان و الهجانة و المشاة و حملة األعالم<br />
و نقلة الرماح و نقلة النبال<br />
ٌ<br />
Буквально: «отошел Маркус в сторону,<br />
чтобы посмотреть на число воинов; вот они,<br />
переполнили эту пустыню и в них - кавалерия,<br />
верблюжья кавалерия, пехота, держатели<br />
знамен, несущие копья и несущие луки».<br />
Последние три сочетания в сопряженном<br />
состоянии «<br />
имеют в русском языке лексические<br />
эквиваленты, значения которых не зависит от<br />
контекста. Поэтому эти сочетания<br />
необязательно передавать согласованными<br />
«نقلة النبال» и «نقلة الرماح» ,«حملة األ عالم<br />
определениями, как это было переведено<br />
выше. Следовательно, перевод будет звучать<br />
иначе: «Маркус отошел в сторону, чтобы<br />
посмотреть на число воинов; вот они,<br />
выстроились вдоль пустыни и среди них -<br />
кавалерия, верблюжья кавалерия, знаменосцы,<br />
копьеносцы и лучники».<br />
فلما امعنوا في البر طلعت عليها جماعة من بنى جديلة اال ان<br />
العشرة العبسيين كانوا من ابطال الوغى و سادات السيف فما<br />
عتموا ان اثخنوا فى القادميين<br />
Буквально: «И когда они устремили взор в<br />
сторону пустыни, и вдруг появился отряд<br />
сыновей племени джадила; однако десятка<br />
сыновей-аббасидов были героями битв и<br />
властелинами мечей».<br />
В этой субстантивной устойчивой<br />
конструкции словосочетания الوغى» «ابطال и<br />
битв» буквально означают «герои «سادات السيف»<br />
и «властелины мечей». В первом и во втором<br />
случаях «герои битв» и «властелины мечей»<br />
соответствуют нормам русского языка, и такая<br />
передача не составит трудности в понимании<br />
смысла.<br />
Исходя из вышеприведенных примеров,<br />
можно сделать вывод, что устойчивые<br />
словосочетания в арабском языке по форме<br />
бывают двух типов: субстантивное<br />
беспредложное и адъективное словосочетания,<br />
а по структуре представляют сопряженное<br />
состояние. Такие словосочетание имеют<br />
широкую сферу употребления, а поскольку в<br />
русском языке нет аналогов подобным<br />
словосочетаниям, то в теории и практике<br />
переводоведения особое место получила<br />
специфика передачи устойчивых<br />
словосочетаний и их адекватный перевод на<br />
русский язык.<br />
***<br />
1. Лингвистический энциклопедический<br />
словарь. М., 1990.
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 49<br />
2. Бархударов Л.С. Структура простого<br />
предложения современного английского языка.<br />
М., 1966.<br />
3. Габучан Г.М. Теория артикля и проблемы<br />
арабского синтаксиса. М., 1972.<br />
4. Шагаль В.Э. О структурно-семантической<br />
характеристике<br />
субстантивных<br />
словосочетаний типа идафы в арабском<br />
литературном языке. НДВШ. ФН, 1959, №1.<br />
под ред. Поцелуевского Е.А.<br />
***<br />
Мақалада араб тіліндегі тұрақты сөз<br />
тіркестердің орыс тіліне аударылу<br />
ерекшеліктері қарастырылады.<br />
***<br />
In this article are considered particularities of<br />
the translation of the Arabic firm wordcombinations.<br />
Ә.Ү. Исаев<br />
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ ИДИОМАЛАР<br />
Қай ұлттың болмасын сөздік қорында бір<br />
мағынаны білдіретін жеке-дара сөздерден өзге,<br />
бір-бірімен қосылып, иә жалғасып келіп, тұтас<br />
бір ұғымда айтылатын сөз тіркестері де болады.<br />
Яғни, бір сөзбен айтқанда, осы жоғарыда<br />
айтылмыш ұғымдардың жиынтығы қытай<br />
тілінің грамматикасында идиомалар деп<br />
аталады. Идиомалар да өз кезегінде 成 语<br />
[chéngyŭ] (мақал-мәтелдер), 惯 用 语<br />
[guànyòngyŭ] (қалыптасқан сөз тіркесі), 俗 语<br />
[súyŭ] (хикмет сөздер), 歇 后 语 [xiēhòuyŭ]<br />
(аяқталмай қалған сөйлемнің соңғы жартысы)<br />
және т.б. бірнеше түрге бөлінеді. Осыларға,<br />
жалпы, шола тоқтала кетсек.<br />
成 语 [chéngyŭ] (мақал-мәтелдер)<br />
是 中 国 汉 字 语 言 词 汇 中 一 部 分 定 型 的 词 组 或<br />
短 句 。 成 语 有 固 定 的 结 构 形 式 和 固 定 的 说 法 ,<br />
表 示 一 定 的 意 义 , 在 语 句 中 是 作 为 一 个 整 体 来<br />
应 用 的 。 成 语 有 很 大 一 部 分 是 从 古 代 相 承 沿 用<br />
下 来 的 。 其 次 在 语 言 形 式 上 , 成 语 是 约 定 俗 成<br />
的 四 字 结 构 , 字 面 不 能 随 意 更 换 。<br />
成 语 [chéngyŭ] - лер деп қытай тіліндегі<br />
мақал-мәтелдерді айтамыз. Қытай тіліндегі бұл<br />
мақал-мәтелдер көп жағдайда тұрақты төрт<br />
иероглифтің тіркесінен құралып, бір аталы<br />
ойды білдіріп тұрады. Және қалыптасқан төрт<br />
иероглифтің орнын қалауымызша өзгерте<br />
алмаймыз. Өйткені мақалдың мағынасы<br />
мүлдем түсініксіз болып, тіпті, айтқымыз<br />
келген ойымызға кереғар ұғымның да<br />
қалыптасып кетуі әбден мүмкін. Айналдырған<br />
төрт иероглиф айтқың келген ойды бір-ақ<br />
сөзбен түйіндеп, жеткізе алады. Таң қаларлығы,<br />
әрбір қытай мақал-мәтелінің пайда болған өз<br />
тарихы бар. Тіпті, тарихы әріде жатыр. Кезкелген<br />
мақалдың тарихының тереңде<br />
жатқандығына дәлелді оның аңыздағы<br />
қолданысын, не болмаса тарих беттерінде<br />
жазылып қалған жылнамалардан және өлеңжырлардан,<br />
романдардан тауып кезіктіруге<br />
болады. Қытайлықтар қолданыстағы барлық<br />
мақалын бір ізділікке келтіріп, том-том кітап<br />
қылып жазып, әрбірінің тұсына түсініктірек<br />
болу үшін сол мақалдың шығу тарихы мен<br />
сөйлемдегі қолданысын да көрсеткен. Қысқасы,<br />
мақал арқылы тарихының тереңде<br />
жатқандығын, тарихы арқылы тілінің<br />
кереметтігін ұлықтаудан жалықпаған қытай<br />
халқының бұл еңбеккорлығы мен<br />
ұлтжандылығына таңдана қарарымыз рас.<br />
« 不 三 不 四 bù sān bù sì» деген мақалдың<br />
қытай тіліндегі түсіндірмесі:<br />
释 义 不 像 这 也 不 像<br />
那 , 不 像 样 子 , 指 不 正 派 , 也 指 不 象 样 子 , 在<br />
形 容 人 时 多 指 人 的 品 行 不 正 派 。<br />
Бұл сөзді қазақ тілінде түсіндіретін болсақ,<br />
не ары емес, не бері емес, дүбәрә дегенге<br />
келеді. Мысалы бір нәрсені бастап үйренген де,<br />
бірақ, оны қарық қылып үйреніп те алмаған. Не<br />
үйренген не үйренбеген деп те айта алмайсың.<br />
Ал, мына « 不 三 不 四 bù sān bù sì» деген<br />
мақалдың өзін тура аударатын болсақ, онда, не<br />
үш емес, не төрт емес деп аударылады.<br />
Ал, төменде осы мақалдың шын мәнісінде<br />
қытай тілінде барлығына, оны бүгін біреу<br />
шығара салмай, бұрыннан қолданыста<br />
болғандығына дәлел ретінде<br />
《 水 浒 全 传 》кітаптан үзінді келтіре аламыз.<br />
出 处 明 · 施 耐 庵 《 水 浒 全 传 》 第 七<br />
回 :“ 这 伙 人 不 三 不 四 , 又 不 肯 近 前 来 , 莫<br />
不 要 攧 洒 家 。”<br />
Және де дәл осы мақалға антоним бола<br />
алатын мақалды көрсете кетсек: 正 正 经 经<br />
[zhèng zhèng jīng jīng]<br />
用 法 作 谓 语 、 定 语 、 状 语 ; 形 容 人 的 品 行 不
50 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
好 。Сөйлемде баяндауыштың, анықтауыштың,<br />
пысықтауыштың қызметін атқара алады.<br />
Енді, осы мақалдың аңызда кездескендігіне<br />
көз жеткізсек: 故 事<br />
梁 山 泊 好 汉 鲁 智 深 因 救 卖 唱 父 女 而 拳 打 镇 关 西<br />
命 案 , 被 迫 削 发 为 僧 , 他 到 大 相 国 寺 去 管 理 被<br />
地 痞 流 氓 霸 占 的 菜 园 。 这 帮 不 三 不 四 的 人 想 方<br />
设 义 》 第 三 回 )<br />
见 利 忘 义 ( jiàn lì wàng yì ) деген мақалға<br />
тоқталайық. Мақалдың қытайша түсіндірмесі<br />
解 释 : 见 到 有 利 图 道 就 不 顾 道 义 。<br />
Қазақ тіліндегі тура баламасы: Алтын көрсе<br />
періште жолдан таяр. Бұл мақалға<br />
《 汉 书 · 樊 郦 滕 灌 傅 靳 周 传 》деген<br />
кітаптан:“ 夫 卖 友 者 , 谓 见 利 而 忘 义 也 ” деп<br />
мысал келтіре аламыз. Жалпы, мақалды тез<br />
түсініп, жаттап алу үшін осы тұрған төрт<br />
иероглифтің сырына терең үңілелік. Алдымен<br />
见 利 忘 义 деген мақалдың алғашқы иероглифі<br />
见 [jiàn] – ға тоқталсақ, ол көру дегенді<br />
білдіреді. Ал, 利 [lì] – пайда, содан кейінгісі 忘<br />
[wàng] ұмыту, 义 деген - яғни.<br />
道 义 [dàoyì] мораль дегенді білдіріп тұр.<br />
Яғни, сөзбе-сөз аударатын болсақ, пайданы<br />
көрген кезде, ар-ұятты ұмытып кету деп<br />
аударар едік. 用 法 (қолданысы)<br />
: 作 谓 语 、 宾 语 、 定 语 ; 含 贬 义 баяндауыштың<br />
, толықтауыштың, анықтауыштың қызметін<br />
атқарады.<br />
Мысал: 某 与 吕 布 同 乡 , 知 其 勇 而 无 谋 ,~<br />
Бұны ( 明 · 罗 贯 中 《 三 国 演 义 》 第 三 回 )<br />
деген деректен мысал етіп келтірдік.<br />
Осы мақалға мағынасы жағынан жақын<br />
近 义 词 (мағыналас сөзді) келтіреік: 见 钱 眼 开<br />
[jiàn qián yăn kāi]. Егер, осы мақалды<br />
қазақшаға сөзбе-сөз тура аударатын болсақ,<br />
оның мағынасы : «ақшаны көрсе көзі шығып,<br />
бақырайып кетеді» деп аударылар еді. Сөзіміз<br />
нақтырақ болу үшін тағы да осы 见 钱 眼 开 [jiàn<br />
qián yăn kāi] деген мақалды талқылап көрейік.<br />
见 [jiàn] көру, 钱 [qián] ақша, 眼 [yăn] көз, 开<br />
[kāi] ашу. Ал, 见 利 忘 义 ( jiàn lì wàng yì )<br />
мақалының антонимі: 见 利 思 义 、 舍 生 取 义<br />
全 心 全 意 [quán xīn quán yì]. Бұл мақалға<br />
қытайша түсіндірме бере кетейік:<br />
解 释 】: 投 入 全 部 精 力 , 一 点 没 有 保 留 。<br />
Бұл, қазақшада «бар ынта-шынтасымен»,<br />
«жан-тәнімен», «бар көңлімен» дегенге келеді.<br />
Мақал жақсы мағынаны білдіреді. Мақалды<br />
тура аударатын болсақ, «барлық жүрегімен, бар<br />
көңлімен» дегенді білдіреді.<br />
Осы мақалға 茅 盾 MaoDun- нің<br />
《 吹 鼓 集 》атты шығармасынан үзінді келтіре<br />
аламыз:“ 体 验 生 活 的 时 候 , 就 应<br />
该 全 心 全 意 生 活 , 把 找 题 材 的 心 思 完 全 搁 起<br />
来 。” 全 心 全 意 мақалы жадымызда жатталып<br />
қалуы үшін мысал келтіріп, бір сөйлем<br />
құрайық.【 示 例 】: 张 思 德 全 心<br />
全 意 为 人 民 服 务 的 精 神 , 值 得 我 们 学 习 。<br />
全 心 全 意 мақалына мағынасы жуығырақ<br />
тағы екі мақал бар.<br />
Олар: 一 心 一 意 、 真 心 实 意 。Ал, мағынасы<br />
қарама-қайшы және екі мақал<br />
бар: 三 心 二 意 、 朝 三 暮 四 。<br />
作 谓 语 、 状 语 。Сөйлемде баяндауыштың<br />
және пысықтауыштың қызметін атқарады.<br />
惯 用 语 [guànyòngyŭ] (қалыптасқан сөз<br />
тіркесі).<br />
惯 用 语 是 一 种 习 用 的 固 定 的 词 组 , 既 有 三 音 节<br />
为 主 的 固 定 格 式 , 又 有 比 较 灵 活 的 结 构 和 强 烈<br />
的 修 辞 色 彩 。 它 通 过 比 喻 等 方 法 而 获 得 修 辞 转<br />
义 。<br />
惯 用 语 [guànyòngyŭ] дегеніміз – қытай<br />
тіліндегі қалыптасқан сөз тіркестері. Бұл сөз<br />
тіркестерінің астарында жоғарыда сөз<br />
еткен 成 语 [chéngyŭ] мақалдардар сияқты анау<br />
айтқандай бір аталы сөз жатыр дей алмаймыз.<br />
Дей тұрғанмен, бұлардың қайсысы болмасын<br />
қытай тілінде өз орнын ойып тұрып алған.<br />
Бұлар да, қытай тілінің тасын өрге домалатып<br />
отыр десек қателеспеспіз. Әдетте, 惯 用 语<br />
[guànyòngyŭ]- лерді 成 语 [chéngyŭ]-лерден<br />
оңай ажыратуға оның өзіне тән бір қасиеті<br />
көмектеседі. Ол – оның үнемі үш иероглифтен<br />
құралып, қалыптасқан сөз тіркесін құрауы.<br />
Және 惯 用 语 [guànyòngyŭ]- лердің көбі 成 语<br />
[chéngyŭ] -лер сияқты сонау тарих қойнауына<br />
тамырын жайып үлгермеген. Яғни, шығу<br />
тарихы ілгеріде емес, беріде ғана жатыр десек<br />
болар. Тіпті, кейбіреуі осы заманғы<br />
оқиғалардың жемісі дей аламыз. Шынтуайтына<br />
келгенде, 惯 用 语 [guànyòngyŭ]- лердің осы<br />
жаңадан шыққан кейбіреуін қытай<br />
қарияларынан гөрі, шетелдік жастар жақсырақ<br />
түсіне алады. Себебі, бұған қытай тілінің ұдайы<br />
дамып, жаңарып отырғандығы дәлел.
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 51<br />
打 光 棍 [dă guānggùn] деген сөз тіркесін<br />
қарастыралық. Алдымен, оқырман назарына<br />
осы сөз тіркестің қытайша анықтамасын<br />
ұсынайық.<br />
解 释 : 指 单 身 成 年 男 子 适 婚 年 龄 后 仍 未 结 婚<br />
或 婚 后 又 失 去 妻 子 的 男 子 。<br />
Бұл сөз тіркесінің мағынасы «сұр бойдақ<br />
болып күн кешу» дегенді білдіреді. Жалпы,<br />
光 棍 儿 [guānggùnr] деген сөздің өзі де<br />
«бойдақ» деген сөз. Негізі, қытайша бойдақ<br />
деген сөз 单 身 汉 [dānshēnhàn] деп айтылады.<br />
Ал, 光 棍 儿 [guānggùnr] деген сөз 光 [guāng]<br />
жалаңаш, 棍 [gùn] таяқ деген сөздерден<br />
құралған. Бұл сөз тіркесінің шығу тарихына<br />
« 出 处 »<br />
үңілсек: 路 遥 《 平 凡 的 世 界 》 第 四 卷 第 50 章<br />
“ 虽 然 他 和 她 结 婚 几 年 , 但 一 直 等 于 打 光 棍 。”<br />
开 夜 车 [kāi yèchē] деген тұрақты сөз тіркесін<br />
де мысал етіп қарастайық. Бұл<br />
惯 用 语 [guànyòngyŭ] қытай тілінде былай<br />
түсіндіріледі:<br />
为 了 工 作 或 学 习 的 需 要 而 熬 夜 , 连 夜 加 班<br />
Ал, қазақ тілінде «түні бойы жұмыс істеу, не<br />
болсама, сабақ оқу» деген сөз. Ескі әдетіміз<br />
бойынша осы сөз тіркесін пайдаланып бір<br />
сөйлеп құрап, мысал келтірейік.<br />
为 了 考 出 个 好 成 绩 , 他 们 一 连 好 几 天 ~ 复 习 。Б<br />
ұл сөйлем: «олар емтиханды жақсы тапсырып<br />
шығуы үшін қаншама күн түнімен бас<br />
көтермей дайындалды» деп аударылады.<br />
俗 语 [súyŭ] ](хикмет сөздер)<br />
俗 语 是 汉 语 语 汇 里 为 群 众 所 创 造 , 并 在 群 众<br />
口 语 中 流 传 , 具 有 口 语 性 和 通 俗 性 的 语 言 单 位<br />
, 是 通 俗 并 广 泛 流 行 的 定 型 的 语 句 , 简 练 而 形<br />
象 化 , 大 多 数 是 劳 动 人 民 创 造 出 来 的 。 反 映 人<br />
民 生 活 经 验 和 愿 望 。 俗 语 , 也 称 常 言 , 俗 话 ,<br />
这 三 者 应 该 是 同 义 词 。 俗 语 一 词 , 已 经 普 遍 用<br />
作 语 言 学 的 术 语 ; 常 言 一 词 , 带 有 文 言 的 色 彩<br />
; 俗 话 一 词 , 则 有 口 语 的 气 息 。<br />
俗 语 [súyŭ] ](хикмет сөздер) дегеніміз қытай<br />
қоғамында қара халықтың арасында пайда<br />
болып, ауызекі тарап отырған тұрақты сөз<br />
тіркесінің бір түрі. Айтып отырғанымыздай,<br />
бұлардың дені шаруа қауымның ұшқыр<br />
ойының жемісі еді. Қытай хикмет сөздері қара<br />
бұдын халықтың өмірдегі мұң-мұқтажы мен<br />
арман-тілектерінің айнасы десек те<br />
болатындай. Қайсыбірін алып қарамасақ та,<br />
олардың өте шебер, тапқырлықпен жасалғанын<br />
байқаймыз. 俗 语 [súyŭ] (хикмет сөздер)<br />
жоғарыда аталған 成 语 [chéngyŭ] (мақалмәтелдер)<br />
мен 惯 用 语 [guànyòngyŭ]<br />
(қалыптасқан сөз тіркесі) – нен айырмашылығы<br />
сол, олар, аналар сияқты төрт иероглифті, йя да<br />
үш иероглифті болып келеді деген сипаттамаға<br />
ие емес. Жалпы, 成 语 [chéngyŭ] (мақалмәтелдер)<br />
тек төрт иероглифті болып келеді<br />
деген пікірден адамыз, олардың алты<br />
иероглифтен құралған түрлері де баршылық.<br />
Бірақ, осы ретте айта кетер бір жайт – қытайлар<br />
қанша жерден бұларды ерекшелеп, ат қойып,<br />
айдар таққанымен, біздің тілімізге аударғанда<br />
олардың қазақша баламасы қытайлар салып<br />
кеткен қалыппен жіктелмейді. Яғни, қытай<br />
тілінде хикмет сөздер санатына жататын сөз<br />
тіркесі, қазақ тіліне аударылғанда мақал деп<br />
қана аталуы мүмкін. Себебі, әр тілдің өзіндік<br />
айырмашылығы бар. Біздің тіліміздің «киімі»<br />
иероглифтер емес, әріптер.<br />
Сөзімізге дәлел болу тұрғысында<br />
八 字 还 差 一 撇 [bāzì háichà yīpiē] деген<br />
тіркеске тоқталайық. Алдымен қытайша<br />
түсіндірме беріп, содан қазақша аударып<br />
көрелік.【 解 释 】: 比 喻 事 情 还 没 有 眉 目 。<br />
Бұл қытайша сөйлемді қазақшаға айударсақ,<br />
істеу керек бір шаруаны әлі бастамағанды<br />
білдіреді. Қазақтар кейде, «әлі мұртын да<br />
түртпедім» деп жатады. Мақалдың өзі анық<br />
аңғартып тұрғанындай, сегіз деген талтайып<br />
тұрған йероглифтің бір сызығы да әлі<br />
жазылмады дегенді білдіртеді. Өзі айналдырған<br />
екі-ақ сызықтан тұратын ( 八 ba сегіз) деген<br />
иероглифтің біз сызығының өзі жазылмаған<br />
болса, онда, не болғаны деп ойланып қаласың.<br />
Осы тіркесті қытайлар қайдан үйреніп алған<br />
деп жатқандар болса, төменде дәл осы тіркес<br />
пайдаланылып жазылған деректі ұсынбақпыз.<br />
【 出 自 】: 孙 锦 标 《 通 俗 常 言 疏 证 》 卷 三 :“《<br />
通 俗 编 》:‘ 朱 子 《 与 刘 子 澄 书 》: 圣 贤 已 是 八<br />
字 打 开 了 , 人 不 自 领 会 。’ 按 今 有 ‘ 八 字 不 见 两<br />
撇 ’ 之 谚 , 似 又 因 于 此 。 凡 事 无 端 绪 者 , 谓 之 八<br />
字 不 曾 见 两 撇 。”<br />
饱 汉 不 知 饿 汉 饥 [bǎo hàn bù zhī è hàn jī]<br />
деген тіркес те кезегін күтіп тұр. Қытайша<br />
анықтама берелік: 比 喻 处 境 好 的 人 ,<br />
不 能 理 解 别 人 的 苦 衷 。 Бұл сөйлем жағдайы<br />
жақсы жандар, ауыртпашылық тауқыметін<br />
тартып жүргендердің жанын ұға қоймайды<br />
дегенді меңзейді. Бұл мақал қазақтардағы «аш<br />
бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш<br />
боламын деп ойламайды» деген мақалдың тұп<br />
па тура мағынасы. Егер, 饱 汉 不 知 饿 汉 饥 [bǎo
52 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
hàn bù zhī è hàn jī] деген тіркесті жіте<br />
түсінгіміз келсе, онда, иероглифтердің<br />
мағынасын жеке-жеке түсініп алғанымыз абзал.<br />
Сөйлемді тура аударған болсақ, тоқ бала аш<br />
баланың ашыққанын білмейді деп аударар едік.<br />
Мақалдың шыққан тарихынан дерек: 清 · 李 宝 嘉<br />
《 官 场 现 形 记 》 第 45 回 :“ 误 了 差 使 , 钉 子 是 我<br />
碰 ! 你 饱 人 不 知 饿 人 饥 。”<br />
情 人 眼 里 出 西 施 [qíng rén yǎn lǐ chū xī shī]<br />
деген тіркестердің қытайша анықтамасы: 由<br />
于 有 感 情 , 觉 得 对 方 无 一 处 不 美 。<br />
Мағынасы: егер бір нәрсені ұнатсаң, ол тек<br />
сенің көз алдыңда керемет. Бұл оймен қытайлар<br />
қазақтардың «сұлу сұлу емес, сүйген сұлу»<br />
деген сөзін айтқысы келген сияқты. Осы<br />
тіркестің шығу тарихы:<br />
清 · 翟 灏 《 能 人 编 · 妇 女 》:“ 情 人 眼 里 出 西 施 ,<br />
鄙 语 也 。”Мақал терең түсіндірмені талап<br />
етеді. Себебі, қытай тілін енді бастап үйреніп<br />
келе жатырғандар үшін, сөйлемді мың жерден<br />
аударса да түсіну өте ауыр. Себебі, бұл<br />
мақалды ұғыну үшін, қытай аңызарынан<br />
хабардар болуы қажет. Тіркестің ең соңғы<br />
[ 西 施 xīshī] деген сөзі қытай аңызындағы ең<br />
сұлу төрт бикештің бірі. 情 人 眼 里 出 西 施 [qíng<br />
rén yǎn lǐ chū xī shī] тіркесін тура аударатын<br />
болсақ, ғашықтың көзінде тек [ 西 施 xīshī]<br />
тұрады. Яғни, ғашық болған адам үшін<br />
пошымы қандай қыз болсын, маңызды емес,<br />
тек сол аңыздағы [ 西 施 xīshī] сияқты сұлудай<br />
көрінеді дегенді білдіреді.. Және<br />
“ 情 人 眼 里 出 西 施 ” –ның жалғасы бар, ол -<br />
“ 西 施 眼 里 出 英 雄 。”<br />
歇 后 语 [xiēhòuyŭ] (аяқталмай қалған<br />
сөйлемнің соңғы жартысы)<br />
歇 后 语 是 中 国 人 民 在 生 活 实 践 中 创 造 的 一 种<br />
特 殊 语 言 形 式 , 是 一 种 短 小 、 风 趣 、 形 象 的 语<br />
句 。 它 由 前 后 两 部 分 组 成 : 前 一 部 分 起 “ 引 子 ”<br />
作 用 , 像 谜 语 , 后 一 部 分 起 “ 后 衬 ” 的 作 用 , 像<br />
谜 底 , 十 分 自 然 贴 切 。 在 一 定 的 语 言 环 境 中 ,<br />
通 常 说 出 前 半 截 ,“ 歇 ” 去 后 半 截 , 就 可 以 领 会<br />
和 猜 想 出 它 的 本 意 , 所 以 就 称 为 歇 后 语 。<br />
歇 后 语 [xiēhòuyŭ] терминін сөзбе – сөз<br />
қытай тілінен аударсақ «үзіліс жасап барып<br />
сөйлеу» дегенді білдіреді. Орыс сөздіктерінде<br />
бұл сөзді «намек, недосказанное выражение»<br />
деп көрсеткен. 歇 后 语 [xiēhòuyŭ] - ді<br />
мағыналық, құрылымдық ерекшеліктерін<br />
ескере отырып қазақ тіліндегі «астарлы сөз» -<br />
деп атай беруге болады. «Қазіргі заманғы қытай<br />
тілі сөздігінде» бұларға мынадай түсіндірме<br />
берілген: « 歇 后 语 [xiēhòuyŭ] екі бөліктен<br />
тұрады. Оның бірінші бөлігі меңзеу, яғни,<br />
жұмбақ секілді, ал екінші бөлігі сол жұмбаққа<br />
түсіндірме, демек, жұмбақтың шешуі секілді<br />
болып келеді. Мысалы,<br />
1. 雨 落 拖 被 絮 – 越 被 越 重<br />
Сөзбе-сөз: «Жауынды күні мақтаны арқалап<br />
көтеру – көтерген сайын ауырлай түседі».<br />
Қазақша баламасы: «бас істемесе, екі аяқтың<br />
соры».<br />
2. 寒 天 吃 冷 水 – 点 点 在 心 头<br />
Сөзбе-сөз: «Аязды күні суық су ішу - өз<br />
дерті өз ішінде. Қазақша баламасы: «Ақымақ<br />
жауынды күні суға түсер»<br />
Жоғарыда келтірілген әр түрлі кітаптар мен<br />
мақалалардың астарлы сөзге берген<br />
түсіндірмелерін қорыта келе, біз сехоуүйге<br />
келесі анықтама береміз: Астарлы сөз – жұмбақ<br />
және жұмбақтың жауабы секілді екі бөліктен<br />
құралған, астарлы мағына беретін ауызекі сөз.<br />
Оның бірінші бөлігі метафора немесе жұмбақ,<br />
提 示 语 (сілтеме) деп те аталады. Ал екінші<br />
бөлігінде мағынасы ашылып көрсетіледі де, бұл<br />
бөлігі 目 的 语 (мүдде, мақсат) деп аталады.<br />
Астарлы сөзді қолдану барысында<br />
тыныстық кідірістер арқылы сөйлемдегі көңіл –<br />
күй мағынасын жеткізуге болады. Айта кететін<br />
жайт, астарлы сөздің екінші бөлігі - маңызды<br />
бөлігі болып саналады.<br />
***<br />
1. 《 汉 语 成 语 词 典 》 李 一 华 、 吕 德 申 编<br />
四 川 辞 书 出 版 社 1985 年<br />
2. 《 汉 语 成 语 大 词 典 》 湖 北 大 学 语 言 研 究 室 编<br />
河 南 人 民 出 版 社 1985 年<br />
3. 《 万 条 成 语 词 典 》 颜 毓 书 主 编<br />
黑 龙 江 人 民 出 版 社 1986 年<br />
4. 《 惯 明 语 词 典 》 戴 木 金 编<br />
四 川 人 民 出 版 社 1986 年<br />
5. 《 惯 用 语 例 释 》 徐 宗 才 、 应 俊 玲 编 著<br />
北 京 语 言 学 院 出 版 社 1985 年<br />
6. 《 常 甩 俗 语 手 册 》 徐 宗 才 、 应 俊 玲 编 著<br />
北 京 语 言 学 院 出 版 社 1985 年<br />
7. 《 常 甲 谚 语 词 典 》 张 毅 编 著<br />
上 海 辞 书 出 版 社 1987 年<br />
8. 《 歇 后 语 词 典 》 温 端 政 、 沈 慧 云 、 高 增 德 编<br />
北 京 出 版 社 1984 年<br />
9. 《 歇 后 语 大 全 》 李 兴 望 、 闵 彦 文 编<br />
甘 肃 人 民 出 版 社 1983 年<br />
***<br />
В статье описаны идиомы китайского языка,<br />
указаны их сходные значения в казахском языке, а<br />
также приведены примеры идиом на китайском языке<br />
и краткая история каждой идиомы .<br />
In this article Chinese idioms have been described,<br />
their similar meanings in the Kazakh language have been<br />
mentioned. The examples of idioms in Chinese and short<br />
history of each idiom have been presented.
Д.М. Кенжекеева<br />
АСТАРЛЫ СӨЗДЕР (СЕХОУҮЙ) ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ<br />
Қытай тілінде де, басқа да тілдерде секілді<br />
фразеологиялық қор өте үлкен. Қытай тілінің<br />
фразеологизмдері – бұл өткеннің мұрасы, онда<br />
ұлттық компонент айқын көрінеді. Мұнда тек<br />
қытайға тән яшма, нефрит, айдаһар, атақты<br />
қытай кейіпкерлері жиі кездеседі. Әрине,<br />
бейтарап фразеологизмдер де бар, міне<br />
осыларды шетелдік әдебиетті аударғанда<br />
пайдалануға болады.<br />
Қытай фразеологизмдері дайын<br />
сөйлемдерден, дағдылы сөйлемдерден, мақалмәтелдерден,<br />
жасырын-астарлы сөздерден<br />
тұрады.<br />
歇 后 语 терминін сөзбе – сөз қытай тіліне<br />
аударсақ «демалыс, үзіліс жасап барып сөйлеу<br />
» дегенді білдіреді.<br />
«Қытайша – орысша сөздікте» бұл сөзге<br />
«недомолвка, намек, недосказанное<br />
выражение» деп аударма берілген.<br />
Сехоуүйдің мағыналық, құрылымдық,<br />
әсіресе прагматикалық ерекшеліктерін ескере<br />
отырып тұрақты тіркестің бұл түріне қазақ<br />
тілінде «астарлы сөз» - деп атау беруге болады.<br />
Астарлы сөздерді орыс қытайтанушылары<br />
ішінде ең алғаш зерттеген Михаил Григорьевич<br />
Прядохин болатын. Ғалым «Китайские<br />
недоговорки - иносказания» - деген еңбегінде<br />
астарлы сөздерге семантикалық болмысы және<br />
грамматикалық құрылымы жағынан біршама<br />
толыққанды сипаттама берген /6, 5/.<br />
Астарлы сөздер туралы әр түрлі сөздіктер әр<br />
түрлі түсіндірме береді.<br />
《 辞 海 》энциклопедиясында астарлы<br />
сөздер туралы былай деп жазылған:<br />
«Фразеологизмдердің бір түрі. Көпшілікке әзіл<br />
– оспақ, әрі бейнелі сөз тіркестері деп<br />
танымал». Астарлы сөздердің мынадай негізгі<br />
ерекшеліктерін атауға болады:<br />
1) Қолданғанда, астарлы мағына сөздің<br />
артында тасалануы мүмкін. Мысалға,<br />
围 棋 盘 里 下 象 棋<br />
Сөзбе-сөз аудармасы: «Дойбы тақтайында<br />
шахмат ойнау», яғни дұрыс емес жолды, қате<br />
тәсіл деген мағына береді. Қазақ тіліндегі<br />
баламасы ретінде «Дария жанынан құдық<br />
қазба» алса болады.<br />
2) Сехоуүйдің алдыңғы-артқы бөлігі<br />
қосарланып келуі мүмкін. Мысалы,<br />
芝 麻 开 花 – 节 节 高<br />
Сөзбе-сөз аудармасы: «Күнжіт гүлдеді –<br />
тоқтамай биіктеп жатыр. Мағынасы: істің<br />
сәттілікке басуы. (Қазақ тіліндегі баламасы -<br />
Жолы болар жігіттің желі оңынан тұрады) /1,<br />
3/.<br />
«Қытайдың энциклопедиясында» тіл және<br />
жазу бөлімінде сехоуүйге төмендегідей<br />
анықтама берілген: «Сөйлеу барысында жиі<br />
қолданылатын сөз тіркестерінің бір сөзі немесе<br />
жарты сөйлемі әдейі қысқару арқылы жасалған<br />
әзілдік сипаттағы сөздер» /2, 425/. Әдетте екі<br />
түрге бөлінеді:<br />
1) Әуелгі мағыналы сехоуүй. Ол чэнъюйдің<br />
соңындағы бір сөзді қысқартып, айтпау арқылы<br />
жасалады, 缩 脚 语 (қысқартылған сөз) деп те<br />
аталады. Мысал ретінде 金 瓶 梅<br />
шығармасындағы Ваң келіншектің сөзінен бір<br />
үзінді келтірсек: «Сенің үйіндегі бесінші<br />
балаңның 秋 胡 戏 – і». Мұнда 妻 (жұбай) сөзі<br />
қысқартылған, себебі 秋 胡 戏 妻 деген күллі<br />
қытай халқы үшін ең танымал әңгіме - опера.<br />
Сөз тіркесіне астарлы мағына беру үшін<br />
омонимдер де жиі қолданылады. Мысалы, 岳 父<br />
(қайын ата) дегенді 龙 头 拐 (Айдаһар басты<br />
таяқ; қарт кісілер қолданатын аса таяқ) деп те<br />
атайды. Мұнда 杖 (таяқ) сөзі қысқарған, әрі<br />
оның орнына омоним 丈 сөзі қолданылды.<br />
2) Кең мағынадағы сехоуүй. Пекинде<br />
сехоуүйдің бұл түрін 俏 皮 话 , яғни өткір сөз<br />
деп атайды. Бұл дегеніміз бір сөйлемнің екінші<br />
жарты бөлігін қысқартып айту арқылы<br />
жасалатын түрі. Мысалы, 破 菜 篮 端 水<br />
Сөзбе-сөз: «Тесік жеміс дорбасымен су<br />
тасу», яғни ағып кету деген мағынаны береді.<br />
Бұл тіркесте 漏 光 (ағып жоқ болу) сөзі<br />
қысқарған. Қазақша баламасы - «Ер қолында<br />
мал тұрмайды, елек ішінде су тұрмайды».<br />
Кең мағыналы сехоуүйда да омонимдер<br />
қолданылады. Мысалы,<br />
一 脚 踢 煤 油 炉 – 散 伙 ( 火 )<br />
Сөзбе-сөз: «Керосин шамын аяқпен бір<br />
тепкенде - өрт болады» (қазақша баламасы –<br />
«Кішкентай тастан қауақтай бас жарылады»).<br />
Бұл жерде 火 (өрт) сөзінің орнына омоним 伙<br />
(дос, бірлестік) сөзі қолданылған /3, 425/.<br />
«Қазіргі заманғы қытай тілі сөздігінде»<br />
сехоуүйге мынадай түсіндірме берілген:<br />
«Сехоуүй екі бөліктен тұрады. Оның бірінші<br />
бөлігі мегзеу, яғни жұмбақ секілді, ал екінші<br />
бөлігі сол жұмбаққа түсіндірме, демек<br />
жұмбақтың шешуі секілді болып<br />
келеді.Мысалы,<br />
2. 雨 落 拖 被 絮 – 越 被 越 重<br />
Сөзбе-сөз: «Жауынды күні мақтаны арқалап
54 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
көтеру – көтерген сайын ауырласады». Қазақша<br />
баламасы: «Баста ми жоқ болса, екі аяққа күш<br />
түсер».<br />
2. 寒 天 吃 冷 水 – 点 点 在 心 头<br />
Сөзбе-сөз: «Аязды күні суық су ішу - өз<br />
дерті өз ішінде. Қазақша баламасы: «Ақымақ<br />
жауынды күні суға түсер» /1, 3/.<br />
Төл топырағымызда шыққан қытай тіліне<br />
байланысты еңбектерге көз жүгіртсек, Дүкен<br />
Мәсімханның «Шығыс филологиясына кіріспе»<br />
оқу құралында астарлы сөздер жайлы былай<br />
деп жазылған: «Басқа бір затты, құбылысты сөз<br />
еткен болып, екінші бір ойды жасырып аңғарту<br />
– астарлы сөздер деп аталады. Мысалы, 大<br />
海 里 捞 针 . Сөзбе – сөз аудармасы: «Ашық<br />
теңізден инені аулап шығару». Мағынасы: еш<br />
жерден таба алмау.<br />
老 牛 追 兔 子 сөзбе – сөз аудармасы:<br />
«Кәрі сиыр қоянның артынан қуды».<br />
Мағынасы: айласыз қара күш. (Қазақ тіліндегі<br />
баламасы: «Күштінің қолы ұзын», «Қасқыр<br />
қартайса да бір қойға күші келеді», «Күш<br />
атасын танымайды»)» /5, 84/.<br />
Стилист Чжан Гуйи «Астарлы тіркестің<br />
ғасырмен тілдесуі» деген еңбегінде астарлы<br />
тіркестің стильдік қолданысын айтып, көркем<br />
әдебиеттің құралы ретіндегі болмысына басты<br />
назар аударды. Чжан Гуии астарлы тіркесті екі<br />
бөліктен тұратын тұрақты тіркес деп, оның<br />
бірінші бөлігі образды түрде мегзеу, ал екінші<br />
бөлігі сол образды мегзеудің мәнін ашатын<br />
тұрақты тіркес деп мінездеме береді /3, 24/.<br />
Жоғарыда келтірілген әр түрлі кітаптар мен<br />
мақалалардың астарлы сөзге берген<br />
түсіндірмелерін қорыта келе, біз сехоуүйге<br />
келесі анықтама береміз: Астарлы сөз – жұмбақ<br />
және жұмбақтың жауабы секілді екі бөліктен<br />
құралған, астарлы мағына беретін ауызекі сөз.<br />
Оның бірінші бөлігі метафора немесе жұмбақ,<br />
提 示 语 (сілтеме) деп те аталады. Ал екінші<br />
бөлігінде мағынасы ашылып көрсетіледі де, бұл<br />
бөлігі 目 的 语 (мүдде, мақсат) деп аталады.<br />
Астарлы сөзді қолдану барысында<br />
тыныстық кідірістер арқылы сөйлемдегі көңіл –<br />
күй мағынасын жеткізуге болады. Айта кететін<br />
жайт, астарлы сөздің екінші бөлігі - маңызды<br />
бөлігі болып саналады.<br />
Астарлы сөздер икемді әрі сергек, әзіл –<br />
оспақ және фантазияға толы, мақаланың немесе<br />
сөздің көркемділігін, қызықтылығын,<br />
бейнелілігін күшейтеді. Осылайша<br />
шығарманың өмірлік тынысын және жергілікті<br />
ерекшеліктерін арттыра түседі, сөйлеушінің<br />
сөйлеу ерекшелігін қалыптастыруға септігін<br />
тигізеді.<br />
Сехоуүйлер халық тілінің өзіндік ерекшелігі<br />
бар түрі. Сехоуүйлердің қытай тілінде және<br />
халық ауыз әдебиетінде тамырын тереңге<br />
жайған тарихы бар. Бүгінгі күнге дейін жеткен<br />
астарлы сөздер « 缩 脚 » түріндегі құрылым<br />
формасын сақтап қалса да, азды – көпті<br />
өзгерістерге ұшырады және де ойды жеткізу<br />
тәсілдері көбейді.<br />
Қазіргі таңдағы астарлы сөздер әдетте екі<br />
бөліктен тұрады: алдыңғы бөлігі – теңеу,<br />
жұмбақ сияқты; кейінгі бөлігі – оның мәні,<br />
жұмбақтың жауабы сияқты. Сөйлеген кезде,<br />
астарлы сөздердің алдыңғы бөлігінде теңеу,<br />
дыбыс үндестігі және тағы да басқа амал –<br />
тәсілдерді пайдалану арқылы сиехоуүйлердің<br />
мәнін жеткізеді, осылайша белгілі бір<br />
мағынадағы мүдде – мақсатты іске асырады.<br />
Екі бөліктен құралған астарлы сөздердің бір<br />
ерекшелігі – онда қос мағыналылық (тура және<br />
ауыспалы мағына) тәсілінің қолданылуы. Жай<br />
сөзбен айтқанда, астарлы сөздердің кейінгі<br />
бөлігі сөз ойыны, яғни сөздерді икемдеу арқылы<br />
жасалған қос мағына беретін тіркестер болып<br />
келеді. Қос мағыналылық әдетте мәндік және<br />
дыбыстық қос мағыналылық болып бөлінеді.<br />
Мәндік қосмағыналылық сөйлемнің мәндік<br />
тұрғыдағы байланысы арқылы, яғни алдыңғы<br />
бөлігінде теңеу құбылысы мен сөйлеушінің<br />
айтпақ болған бар ойының қандай да бір<br />
ұқсастық белгілері негізінде жасалады.<br />
Мысалы, 泥 菩 萨 过 江 – 自 身 难 保 -<br />
осы түрдегі астарлы сөздерге жатады.<br />
Ал дыбыс үндестік қосмағыналы астарлы<br />
сөздердің алдыңғы – кейінгі екі бөлігінің бір–<br />
бірімен мән–мағыналық тұрғыдан байланысы<br />
жоқ, алдыңғы бөлігі тек кейінгі бөлігіндегі<br />
астарлы мағынаға мегзеу үшін ғана<br />
қолданылады. Осы түрдегі астарлы сөздердің<br />
кейінгі бөлігінде омоним сөздер қолданылып,<br />
сөздерді икемдеу (сөз ойыны) тәсілі арқылы<br />
астарлы мағына жеткізіледі. Мысалы, 狗 长 掎<br />
角 — 洋 ( 羊 ) сөзбе–сөз аудармасы: «Итке<br />
мүйіз шыққан – қой (мұхит) сияқты».<br />
Мағынасы: болмайтын нәрсеге әлек болу, күйіп<br />
– пісу, қиялдап кету. Қазақша баламасы:<br />
«Суреттегі шелпекке қарап қарын тойғызу».<br />
Қосмағыналылықтан тыс, астарлы сөздердің<br />
құрылымында дыбысқа еліктеу және тағы да<br />
басқа амал–тәсілдер жиі қолданылады. Дыбысқа<br />
еліктеу тәсілі арқылы жасалған сехоуүйлердің<br />
алдыңғы бөлігінде орын алған іс- әрекеттің<br />
немесе құбылыстың шығарған дыбысына сәйкес<br />
кейінгі бөлігінде еліктеуіш сөздер қолдану<br />
арқылы белгілі бір астарлы мәнді жеткізуге<br />
болады. Мысалы, 半 天 云 里 吹 唢 呐 — 哪<br />
里 哪 сөзбе–сөз аудармасы: «Аспанды бұлт<br />
басқан күні сонада ойнау – ‘қайдан қай жаққа’».<br />
Бұл жердегі « 哪 里 哪 » сона аспабының<br />
шығарған дыбысына еліктеп алынған, мағынасы<br />
– «әлі қайда, көп жеткіліксіз» ( 差 得 远 ).<br />
Осындай дыбысқа еліктеушілік арқылы жасалу
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 55<br />
амалы аз қолданылса да, астарлы сөздердің<br />
айқын ерекшелігі, бір түрі болып есептеледі.<br />
Жалпы алғанда, астарлы сөздер халық тілінің<br />
ерекше және икемді формасы болып табылады.<br />
Ол мағыналық жағынан ұғынықты, әзіл–оспаққа<br />
толы, өмірдің қыр–сырын жан–жақты<br />
бейнелейді. Астарлы сөздерге халықтық<br />
ерекшелік тән. Өмір рухына бай бұл тіл<br />
формасын көркемделген қытай халық тілінің бір<br />
саласы деп айтса болады. Сөйлеу немесе жазу<br />
барысында сехоуүйлерді тиімді әрі орынды<br />
пайдалана отырып, сөздің көркемдігін<br />
күшейтуге, әзіл–қалжың және қызыққа толы<br />
өмірді бейнелеуге болады. Сондықтан да,<br />
астарлы сөздер бұқара халықтың ең сүйікті<br />
сөйлеу формасы екендігінде еш күмәніміз жоқ.<br />
Стилистикалық тұрғыдан қарасақ, астарлы<br />
сөздердің тілдік формалары өте көп. Негізінен 5<br />
түрге бөлуге болады:<br />
1) 比 喻 性 歇 后 语 (теңеу формасындағы<br />
сехоуүй) – сехоуүйдің алдыңғы бөлігіндегі<br />
белгілі бір құбылысқа теңеу жасау, ал кейінгі<br />
бөлігінде осы теңеудің мән–мағынасын ашып,<br />
айтпақ болған белгілі бір ойды жеткізу тәсілі.<br />
Теңеу формасындағы астарлы сөздер астарлы<br />
сөздердің арасында ең кең таралған түрі болып<br />
саналады. Алдыңғы бөлігінде теңеуге алынған<br />
құбылыс нақтылы өмірден немесе ойдан<br />
шығарып алынуы мүмкін. Мысалы, 白 脸 狼<br />
戴 草 帽 — 假 充 好 人 сөзбе – сөз<br />
аудармасы: «Ақ жүзді қасқырдың бас киімді<br />
киюі – жалған жақсы адам болуы». Бұл<br />
сехоуүйде аллегориялық тәсіл қолданылып,<br />
айтпақ болған ойды жеткізу үшін ойдан<br />
шығарылған құбылысқа теңеу орын алған.<br />
Осындай тәсілді қолдану арқылы астарлы<br />
сөздердің көркемділігін күшейту көзделіп отыр.<br />
2) 假 借 性 歇 后 语 (уақытша тіркестіру арқылы<br />
жасалған сехоуүйлер). Бұл формадағы астарлы<br />
сөздердің кейінгі бөлігі – алдыңғы бөлігінің<br />
нәтижесі, бірақ ол нақтылы мағынаны бермейді,<br />
тек осы нәтиже (қорытынды) арқылы басқа бір<br />
ойды туындатады. Бұл түрдегі астарлы<br />
сөздердің кемшілігі – кей жағдайда адамдарға<br />
түсініксіздігі болса, артықшылығы – адамдарды<br />
ойландыра алады. Мысалы, 百 年 松 树 , 五<br />
月 芭 蕉 — 粗 枝 大 叶 сөзбе – сөз<br />
аудармасы: «Жүз жылдық қарағай, бесінші<br />
айдағы банан – бұтағы жуан, жапырағы үлкен».<br />
« 粗 枝 大 叶 » - жүз жылдық ескі қарағайдың<br />
бұтағы жуан және мамыр айындағы бананның<br />
жапырағы үлкен дегенді көрсетіп отыр. Бірақ<br />
бұл сехоуүйдің айтпақ болғаны – « 粗 心 大 意 »<br />
(салақ,салғырт қарау), яғни іс істеу барысында<br />
зейінсіз болу, істі шын пейілсіз істеу,<br />
жауапкершіліксіз қарау.<br />
3) 双 关 性 歇 后 语 (қос мағыналы сехоуүй).<br />
Кейінгі бөлігінің қос мағынасы, яғни екі түрлі<br />
түсіндіру мүмкіншілігі бар, ал шындығында<br />
нақты мән – мағынасы оның астарында<br />
тасаланып тұр. Мысалы, 房 檐 上 逮 鸟 —<br />
不 好 走 捉 摸 сөзбе – сөз аудармасы: «Үйдің<br />
төбесінде тауық ұстау – ұстау қиын». Бұл<br />
сөйлемдегі 捉 摸 сөзінің екі түрлі мағынасы бар:<br />
тікелей мағынасы – ұстап алу, ал айтпақ болған<br />
ойы – « 猜 测 », « 预 料 » (яғни болжау, алдын –<br />
ала ойлау). Астарлы мағынасы: белгілі бір істің<br />
барысында оны алдын – ала болжауының қиын<br />
екендігін айтып тұр.<br />
4) 谐 音 性 歇 后 语 (дыбыс үндестігі арқылы<br />
жасалған сехоуүй) – бұл сехоуүйдің кейінгі<br />
бөлігінде омоним сөздерді қолдану арқылы<br />
жасалу тәсілі. Мысалы, 生 手 拉 胡 琴 —<br />
吱 咕 吱 ( 自 顾 自 ) сөзбе – сөз аудармасы:<br />
«Музыкадан хабарсыз адамның скрипка мен<br />
пианинода ойнау – құлаққа жағымсыз<br />
естіледі». « 自 顾 自 » үш сөздік дыбыс үндестігі,<br />
яғни өзімен - өзі болу дегенді білдіреді.<br />
5) 引 用 性 歇 后 语 (мысал келтіру арқылы<br />
жасалған сехоуүйдің түрі) – халыққа танымал<br />
әңгіме, аңыздарды мысал ретінде алып, соны<br />
үлгі ету, одан өнеге алу. Бұл астарлы сөздер<br />
көбінесе қытайдың көне әңгімелерінен немесе<br />
спектакльдерінен алынды. Соның ішінде қытай<br />
халық әдебиетінің асыл мұрасы болып<br />
саналатын, алтын қазынасына кірген үш атақты<br />
дастан « 三 国 演 义 », « 西 游 记 » және « 红 楼 梦 »<br />
көп мысалдар келтірілген. Мысалы, 草 船 借<br />
箭 — 满 载 而 归 сөзбе – сөз аудармасы:<br />
«Шөп кемесімен жебе табу – жебеге толы<br />
болып қайту».<br />
Бейнелеу мақсаты бойынша астарлы сөздерді<br />
讽 刺 性 歇 后 语 (сайқы мазақтық немесе<br />
ысқақтық астарлы сөздер) және 赞 美 性 歇 后 语<br />
(мадақтық астарлы сөздер) болып бөлінеді:<br />
Кейбір астарлы сөздер ысқақтық не сайқы–<br />
мазақтық мән – мағына береді. Бұл түрдегі<br />
астарлы сөздерде еліктеу тәсілі жиі<br />
қолданылады, кей – кезде айтпақшы болған<br />
ойды әсірелеп бейнелеу, аңыз әңгімелерді<br />
негізге алып астарлы мағынаны сол арқылы<br />
беру де кездеседі. Мысалы 水 仙 不 开 花 —<br />
装 蒜 сөзбе–сөз аудармасы: «Нарцисстің гүл<br />
ашпауы - өтірік сарымсақ болуы». Бұл астарлы<br />
сөздің беретін мағынасы – жалғаншылық жасау,<br />
қыр көрсету, өтірік алдау.<br />
Сайқы–мазақтық түрдегі астарлы сөздерді<br />
қолдану барысында, басты назарды қолдану<br />
ортасына, орнықтылығына, өзектілігіне көңіл<br />
аудару керек, қалай–мақан, орынсыз, ойына<br />
келген кезде қолдана салуға болмайды /7, 33/.<br />
Мадақтық түрдегі астарлы сөздерге келетін<br />
болсақ, олардың көбісі тарихи оқиғаларға,<br />
әңгімелер мен дастандарға, белгілі бір тарихи<br />
тұлғаларға байланысты құрылған. Бұл түрдегі
56 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
астарлы сөздерді орынды қолдану арқылы<br />
жанында жүрген құрбы–құрдастарыңа, дос–<br />
жекжаттарыңа құрметіңді, сый – сыяпатыңды<br />
көрсетуге болады, мадақтық көңіл–күйді<br />
жеткізу болады. Бұл әсіресе қытай халқына тән<br />
ерекшелік. Қарсы жақты мақтау, құрметтейтін<br />
адамыңа сыйластық білдіру үшін сол адамның<br />
алдында кішірею, адамды мадақтап көтермелеу<br />
сияқты айла–амалдар қалың қытай<br />
бұқарасының діліне әбден тән.<br />
Мадақтық астарлы сөздерге мысал келтіретін<br />
болсақ: 关 羽 降 曹 操 — 身 在 曹 营 心<br />
在 汉 сөзбе–сөз аудармасы: «Гуан Юйдің Цао<br />
Цаодың қолына түсуі – денесі Цао Цаодың<br />
бекінісінде болғанымен, жүрегі Хань<br />
патшалығы үшін соғады». Астарлы мағынасы:<br />
отанға сүйіспеншілік. Осындай қалыптағы<br />
астарлы сөзді қолдану арқылы қарсы жақтың<br />
отаншылдық сезімдерін, патриоттық сезімдерін,<br />
туған жеріне деген махаббатын мадақтап,<br />
ерекшелеп көрсетуге, сол арқылы адамның<br />
мейіріміне бөленсе болады.<br />
***<br />
1. Ли Сюеджының «Джұңгуо сиехоуүй» (Қытайдың<br />
астарлы сөздері). –Пекин: Қытайдың туристік<br />
баспасы, 2004ж.<br />
2. «Джұңгуо да бай кэ чуан шу, үй ян вен цзы»<br />
(Қытайдың үлкен энциклопедиясы, тіл және жазу<br />
бөлімі). – Пекин: Қытай энциклопедиясының<br />
баспаханасы, 1998ж.<br />
3. Zhan Gui Yi «Tan Xiu Ci Xue» (Стилистика жайлы<br />
әңгіме). – Пекин: Қытай тілі баспасы, 1994 ж.<br />
4. «Джұңгуо венхуа сиао бай кэ чуан шу» (Қытай<br />
мәдениетінің кіші энциклопедиясы /бас редакторлары<br />
Ниң Вей, Фу Юань Чиң/ 3-том. – Пекин: Қытайдың<br />
материалды ресурстар баспасы, 1999 ж.<br />
5. Мәсімхан Д., Әбиденқызы А. «Қытай<br />
филологиясына кіріспе»: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ<br />
университеті, 2002 ж.<br />
6. Прядохин М.Г. «Китайские недоговоркииносказания».<br />
– Москва, 1977 г.<br />
7. Чжу Чие Цзу «Янүй, сиехоуүй гай лүн»(мақалдар<br />
мен астарлы сөздерді қайта талқылау). – Пекин, 1992<br />
ж.<br />
8. Войцехович И.В. «Практическая фразеология<br />
современного китайского языка». – Москва: АСТ:<br />
Восток-Запад, 2007<br />
***<br />
В этой статье рассматривается один из более<br />
важных разрядов фразеологических единиц китайского<br />
языка – сехоуюй (недоговорки-иносказания), а также<br />
толкование термина, источник происхождения<br />
фразеологизма, структурно-грамматические и<br />
стилистические особенности.<br />
***<br />
In this article one of the most important categories of<br />
phraseological units of the Chinese language-sehoujuj<br />
(allegories), and also term interpretation, a source of origin<br />
of phraseological units, structural-grammatical and<br />
stylistic features are considered.<br />
Ө. К. Күмісбаев, Б. Ермекбаева<br />
ЖЕМІС-ЖИДЕКТЕРДІҢ ПАРСЫ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ<br />
Мақал-мәтелдер – бұл қайнар көзі өмір<br />
бақи суалмайтын, қайта уақыт өткен сайын<br />
толысып, жаңара беретін, әр заманның талаптіршілігін,<br />
қалыптарын танытып, тілге нәр,<br />
сөзге ерекше әсемділік пен ұтымдылық құятын<br />
үлкен байлық /1, 3б/.<br />
Мақал-мәтелдер кез-келген халық өмірінің<br />
энциклопедиясы болып саналады, Қандай да<br />
мақал-мәтелдер болмасын, сол халықтың өмірі,<br />
ортасы, тыныс-тіршілігі, тәжірибесі, ой<br />
қорытындылары жинақталады. «Халық айтса,<br />
қалып айтпайды» деген сөз содан шықса керек.<br />
Пенде баласы өмірге келгеннен кейін тұрады,<br />
жығылады, қателеседі, күледі, тіршіліктің ащы<br />
зардаптарын көреді, ортамен, қоғаммен<br />
араласады, тағысын тағы. Мінеки, сол<br />
құбылыстардың барлығы да халықтың ауызша<br />
және жазбаша әдебиетіне, қанатты сөздерге,<br />
мақал-мәтелдерге ауысып отырған. Демек, олар<br />
өмір мектебінен өткен адамдардың істәжірибелерін<br />
ортаға салып, жақсы-жаман<br />
жақтарын айырып, айтып отырады. Жалпы,<br />
мақалдап, мәтелдеп, мәнерлі, әсерлі сөйлеу<br />
халықтың данагөйлігін, көрегендігін,<br />
данышпандығын корсетеді. Ендігі бір айта<br />
кететін мәселе - мақал-мәтелдер өмірдің<br />
барлық тарауларын, саласын қамтиды. Олар<br />
көптеген бөлімдерге, тарауларға бөлінеді.<br />
Солардың ішінде біз жеміс-жидектер саласына<br />
тоқталып өткіміз келеді. Біз барлық<br />
материалдарды<br />
жинастырып<br />
қарастырғанымызда, бұл орайдағы мақалмәтелдер<br />
парсы тілінде молырақ кездеседі де,<br />
қазақ тілінде сирек ұшырасады екен. Біз<br />
аталған тақырыпты зерттеу барысында,<br />
парсылардың жеміс-жидектер туралы бір топ<br />
мақал-мәтелдерін топтастырып, жинастырдық.<br />
Енді, соларға қысқаша түсініктеме берсек:<br />
«Қауын» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер:<br />
آدم زرنگ پايش روی پوست خربوزه بند است<br />
(Адам-е зеранг пайәш руйе пуст-е хәрбузе<br />
бәнд аст). Сөзбе-сөз аударғанда, «Айлакер<br />
адамның аяғы қауынның қабығынан да<br />
таймайды» деп, ақылды адам қандай да бір<br />
жағдай болмасын шешімін, жолын табатынын<br />
айтады.<br />
فکر نان باش خربوزه آب است
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 57<br />
(Фекре нан баш хәрбузе аб аст). «Нан<br />
жайында ойла, қауын деген су» яғни,<br />
уақытыңды құрданқұры сарп етпей, маңызды<br />
нәрселерге жұмса дегені.<br />
ٌٌ<br />
(Базәк нәмир бәһар миад хәрбузе вә хиар<br />
миад). «Өлме ешкі, көктем келеді, қауын мен<br />
қияр әкеледі» деген парсы мақалы көптен бері<br />
орындалмай келе жатқан уәдені меңзейді.<br />
خربوزه شيرين نصيب کفتار می شود<br />
(Хәрбузе-йе ширин нәсибе кәфтар ми<br />
шәвәд). «Тәтті қауын кептердің еншісіне тиеді»<br />
яғни, бұл мақалды әдетте сүйкімсіз еркектің<br />
сұлу қызға үйленгенін айтады.<br />
خربوزه خور ترا پاليز چه کار<br />
(Хәрбузе хур торо полиз че кар). «Қауынды<br />
же де, бақшасын сұрама» деген мақалы бөтен<br />
іске мұрныңды тықпа, өзіңе қатысты емес іске<br />
араласпа деген мағынада.<br />
«Жүзім» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер:<br />
انگور خوب نصيب شغال می شود<br />
(Ангуре хуб нәсиб-е шоғал ми шәвәд).<br />
«Жақсы жүзім шиебөрінің еншісіне тиеді»<br />
деген бұл мақал алдыңғы келтірілген мақалға<br />
мәндес. Бұл мақалды да, жас қызға үйленген<br />
шалды көргенде немесе қымбат киім киген<br />
ұсқынсыз адамды көргенде айтады.<br />
شغال پوزش به انگور نمی رسد می گويد ترش است<br />
(Шоғал пузәш бе ангур неми ресәд ми гуйәд<br />
торш аст). «Бойы жүзімге жетпеген шиебөрі: -<br />
Қышқыл,-депті». Яғни, алдағы мақсатына жете<br />
алмай, әр түрлі сылтау айтып шыға келетін<br />
адамдарға айтылады.<br />
چاره ای نيست به جز خوردن انگور دگر<br />
(Чареии нист бе джоз хурдане ангур-е<br />
дегар). Бұл мақалдың сөзбесөз аудармасы<br />
былай: «Қайтадан жүзім жегеннен басқа амал<br />
жоқ»<br />
غوره مويز می شود مويز غوره نمی شود<br />
(Ғуре мәвиз ми шәвәд, мәвиз ғуре неми<br />
шәвәд). «Жүзім мейіз бола алады, ал мейіз<br />
жүзім бола алмайды».<br />
«Алша» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер:<br />
آلوچه به آلو نگردد رنگ برآرد<br />
(Алуче бе алу нәгәрдәд рәнг бәр арәд)<br />
немесе<br />
آلو به آلو نگاه می کند رنگ می گردد<br />
(Алу бе алу негаһ ми конәд рәнг ми гәрдад)<br />
«Алша қараөрікке қарап сарғаяды» деген<br />
мақалы біздің қазақтың «Сынықтан басқаның<br />
бәрі жұғады» мақалына мағыналас. Яғни,<br />
адамды айналасында кімдер қоршаса,<br />
кімдермен дос болып, уақыт өткізсе, өзі де тура<br />
сондай болып шығатынын айтады.<br />
پير زن دست به درخت آلو نرسيد گفت مراخود ترش نسازد<br />
(Пир зән дәст бе дерахт-е алу нәресид гофт<br />
мәро худ торш нәсазәд). Қолы алшаға жетпеген<br />
بازک نمير بهار مياد خربوزه و خيار مياد<br />
кемпір: «Маған қышқыл жеуге<br />
болмайды»,депті.<br />
چشمهايش آلبالو گيالس می چيند<br />
(Чешмһайәш албалу гилас ми чинәд).<br />
«Көзімен алша мен шиені жинайды». Бұл<br />
мақалды алша жинап кел десең, орнына шие<br />
жинап келетін, яғни істің ақ-қарасын, жақсы<br />
мен жаманды ажырата алмайтын, адамдарға<br />
айтады.<br />
«Құрма» сөзі қолданысқа енген мақалмәтелдер.<br />
Иранның орталығы мен Оңтүстік-<br />
Батысы құрманың Отаны болғандықтан болар,<br />
парсы тілінде құрма туралы мақал-мәтелдер<br />
көптеп кездесіп жатады Мысалы:<br />
از خر آفتاده خرما پيدا کرده<br />
(Әз хәр офтаде хурма пейда кәрде). «Есектен<br />
құлап, құрма тауып алды» деп, аса маңызды істі<br />
шетке ысырып қойып, маңызы жоқ іспен<br />
шұғылданған адамға айтады.<br />
خرما از کاناز بر آوردن<br />
(Хурма әз каназ бәр авәрдән). Жолма-жол:<br />
«Құрманы сабағынан жұлу» деп аударылады.<br />
Құрма ағашы өте биік болғандықтан, құрманы<br />
жинау өте қатерлі, қауіпті іс. Бұл мақал<br />
мүмкін емес, яғни екінің бірінің қолынан келе<br />
бермейтін іс істелгенде айтылады.<br />
خار با خرما است<br />
(Хар ба хурма аст). «Құрма бар жерде тікен<br />
бар». Яғни, тәтті құрманы да тер төгіп, тікенге<br />
таланып барып жейтініңді айтады. Адам<br />
көздеген мақсатына жету жолында қандай да<br />
болсын қиындықтарға шыдауы керек деген<br />
мағынада.<br />
هم خر را می خواهد هم خرما<br />
(Һәм хәр ра ми хахәд һәм хурма) немесе<br />
هم خدا را می خواه د هم خرما<br />
(Һәм хода ра ми хахәд һәм хурма). «Есекті<br />
де, құрманы да алғысы келеді» немесе<br />
«Құдайды да, құрманы да алғысы келеді» деп<br />
аударылатын бұл парсы мақалдары өзі тойса<br />
да, көзі тоймайтын, қанағатсыз адамдарға<br />
айтылады.<br />
خرما به بصره بردن<br />
(Хурма бе Бәсре бордән). Бізге, дүние<br />
жүзінде үш елде, яғни Араб елдері, Иран және<br />
Иракта құрма көп өсетіні белгілі. Солардың<br />
ішінде, Ирактың Бәсре қаласында ең таңдаулы<br />
құрма өседі. Бұл мақал «Құрманы Бәсреге алып<br />
бару» деп, яғни Бәсре қаласында онсыз да<br />
құрма көп, ол жерге әкеліп құрма сатудың еш<br />
пайдасы жоқ деу арқылы пайдасы жоқ іспен<br />
айналысқан адамды әшкерелейді.<br />
خرما خورده منع خرما کی کند<br />
(Хурма хурде мән-е хурма кей конәд).«Өзі<br />
құрма жеген құрма жеуге қашан тиым<br />
салады?». Бірде Хазрет Әлиге (Мұхаммед<br />
пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) күйеу баласы) бір<br />
кейуана баласын ертіп келіп:<br />
-Балама көп құрма жеме деп
58 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
айтыңызшы,дейді. Хазрет Әли:<br />
-Ертең келіңдер, сол кезде айтамын,деп<br />
қайтарып жібереді. Ертесі күні анасына еріп<br />
келген балаға қарап тұрып:<br />
-Балам, өте көп құрма жеме, денсаулығыңа<br />
зияны тиер, дейді. Түкке түсінбеген анасы:<br />
-Осы бір ауыз сөзді айту үшін кеше<br />
қайтарып жіберіп, бүгін шақыртқаныңыз<br />
қалай? деп, себебін сұрағанда. Хазрет Әли:<br />
Кеше сендер келген кезде мен өзім де құрма<br />
жеген болатынмын, өзің істеген істі басқаларға<br />
істеме деп айта алмайсың,-деп жауап берген<br />
екен.Бұл мақалдың да айтар ойы осы хикаямен<br />
мағыналас.<br />
دست ما کوتاه و خرما بر نخيل<br />
( Дәсте ма кутаһ вә хурма бәр нәхил).<br />
«Қолымыз қысқа және құрма ағашта» деп<br />
аударылатын бұл мақал қол жетпейтін<br />
арманға, яғни мақсат өте биік, ал<br />
орындаушысының күші жетпейтін кезде<br />
айтылады.<br />
خرما نتوان خورد از اين نخيل که کشتيم<br />
(Хурма нәтәван хурд әз ин нәхил ке<br />
кештим). «Отырғызған құрма ағашынан құрма<br />
жей алмаймыз» деген парсы мақалы істеген<br />
істен еш пайда көрмейтнін білген кезде<br />
айтылады.<br />
Сонымен қатар, алма, баклажан,<br />
жаңғақ, қияр, қарбыз туралы мақал-мәтелдерді<br />
кездестіруге болады. Мысалы:<br />
بادمجان باد دارد بلی ندارد بلی<br />
(Бадемджун бад дарәд бәли, нәдарәд бәли). -<br />
Баклажан жуан ба? –Иә! –Жіңішке ме? –Иә!<br />
Қандай сұрақ қойсаң да, сіздікі дұрыс дейтін,<br />
үнемі мақұлдап, басын изеу арқылы<br />
ойлағанына жететін жағымпаздарға айтылған.<br />
بادمجان دور قاب چين<br />
(Бадемджун дур-е ғаб чин). Жолмажол<br />
аударғанда «Баклажанды ыдыстың айналасына<br />
жию» деп аударылатын бұл мақал да<br />
жағымпаздарға айтылған.<br />
بادمجان بد آفت ندارد<br />
(Бадемджуне бәд афәт нәдарад). «Жаман<br />
баклажан шірімейді» яғни, арамшөп тез өседі<br />
деген мағынада. Бұл мақалды ыстыққа да,<br />
суыққа да төзетін, көнбіс адамдарға айтады.<br />
Қазақ халқы бұндай адамдарға «Терісі темірден<br />
жаралған» деп айтып жатады.<br />
مگر من نوکر بادمجانم يا نوکر بادمجان بودن<br />
(Мәгәр мән ноукәр-е бодемджонәм ио<br />
ноукәре бодемджон будән) «Мен баклажанның<br />
нөкерімін бе немесе баклажанның нөкері болу»<br />
деп, бұл мақалды да, түкке тұрғысыз, жағымпаз<br />
адамға айтады. Қарап отырсақ, парсы тілінде<br />
баклажан хақындағы мақал-мәтелдердің көбісі<br />
жағымпаз адамдарға қолданылады екен. Оның<br />
себебі біздің ойымызша, басқа<br />
жемісжидектерді алып қарасаң, дәрумендерге<br />
толы, адамға берер пайдасы мол, ал<br />
баклажанды жедің не, жемедің не, бары<br />
жемесе жоғы білінбейтін жеміс түрі<br />
болғандығынан деп ойлаймыз.<br />
با دمش گردو می شکند<br />
(Ба дамәш герду ми шекәнәд). «Құйрығымен<br />
жаңғақ шағады» деп, өте айлакер, қу, қандай<br />
жағдайда болмасын амалын табатын адамдар<br />
туралы айтады.<br />
هر گردو گردی است هر گر دی گردو نيست<br />
(Һәр герду герди аст һәр герди герду нист).<br />
«Әр жаңғақ домалақ, домалақтың бәрі жаңғақ<br />
емес» дегені біздің қазақтың «Жылтырағанның<br />
бәрі алтын емес» мақалына сәйкес келеді.<br />
آتش از خيار بر نيايد<br />
(Атеш әз хиар бәр нәйайад). «Қиярдан от<br />
шықпайды» Яғни, жалқау, әлсіз адамдарға<br />
айтылған мақал.<br />
تنها تو خيار نو بازار نياورده ای<br />
(Тәнһа ту хиаре ноу базар нәйавәрдеии).<br />
«Базарға жаңа қиярды сен ғана әкелген<br />
жоқсың» дегені, бұл жерде сен ғана шешім<br />
қабылдамайсың, аспанды тіреп тұрған, бұл<br />
жұмысты істеп тұрған бірінші адам емессің<br />
деген мағынада.<br />
با يک دست دو هندوانه نمی توان بر داشت<br />
(Ба йек дәст ду һендеване неми тәван бәр<br />
дашт). «Бір қолда екі қарбызды ұстап тұра<br />
алмайсың» мақалы қазақ халқының «Екі<br />
кеменің басын ұстаған суға кетеді» мақалына<br />
мәндес.<br />
تا هندوانه را نبری نمی دانی تويش چيست؟<br />
(То һендеване ра нәбори неми дони туш<br />
чист?). «Қарбызды кеспейінше, ішінде не бар<br />
екенін білмейсің». Яғни, тәжірибе жасап<br />
көрмейінше, істің соңы қалай боларын айта<br />
алмайсың деген мағынада.<br />
سيب مرا خورده ای ابريشم بده<br />
(Сиб-е мәра хурдеии әбришәм бедеһ).<br />
«Менің алмамды жедің, жібек бер» деп,<br />
азғантай жасаған жақсылығы үшін өмір бақи<br />
алғыс сұрайтын, яғни қайтақайта айтып,<br />
мезіңді шығаратын адамдарға айтылады.<br />
سيب تا فرود آمدن هزار چرخ می خورد<br />
(Сиб та фуруд амәдән һезар чәрх ми хурәд).<br />
«Алма жерге түскенше мың рет айналады», деп<br />
бір нәрседен үміт үзбеу мағынасында, ертеңгі<br />
күн бүгінгіден жақсы болатынын айту<br />
мақсатында қолданады.<br />
Жалпы, қай халықтың ауыз әдебиетінде<br />
болса да, мақал-мәтелдер көлемі шағын, тілі<br />
көркем, мазмұны бай жанрға жатады. Мақалдар<br />
мен мәтелдер ғасырлар бойы халықпен бірге<br />
жасап, біреулері ескіріп, қолданудан шығып<br />
қалып, екіншілері жаңарып, жаңадан пайда<br />
болып отырады. Қай тілде болмасын мақалмәтелдер<br />
жай ғана айтыла салатын сөз емес,<br />
олардың қалыптасуына белгілі бір жағдаяттар<br />
негіз болады да, әр түрлі халықтың әдетғұрпын,<br />
мәдениетін, ортасын, дүниетанымы
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 59<br />
мен психологиясын көрсетеді. Мақал-мәтелдер,<br />
көбінесе, бүкіл адам баласына ортақ жайларды<br />
сөз қылады. Сондықтан бір халықтың мақалын<br />
екінші халық жатырқамайды, төл<br />
шығармасындай қабылдай береді. Сонымен, біз<br />
парсылардың жеміс-жидектерді мақалмәтелдерінде<br />
қолдану арқылы өмірдің әр қилы<br />
салаларына еніп отырғандығын көрдік.<br />
Жалқаулықты, еріншектікті, жағымпаздықты<br />
мінеп, еңбекқорлықты, адамгершілікті дәріптеп<br />
отырғандығына куә болдық. Ақылыңа ақыл<br />
қосатын, жарқын болашағыңа бағыт-бағдар<br />
сілтейтін, өмірді танытатын, көкірек-көзіңді<br />
ашатын мақал-мәтелдер - қай салаға, тарауға<br />
арналса да адам ойының, сөзінің нәрін, мәнін,<br />
құнарлығын келтіретін, ұтымда да ықшамды ой<br />
қорытындысы.<br />
***<br />
1. «Сөз мәйегі». Алматы «Қазақ энциклопедиясы»<br />
2007 ж.<br />
2. Персидские пословицы, поговорки и крылатые слова.<br />
Москва 1973 г.<br />
3 Х.Г.Кероглы امسالٌوٌحکمٌ ٌ. علیٌاکبرٌدهخدا Тегеран. 1334<br />
4.ٌӘли Әкбар Декһада “ 20, 21, ”لقطنامه 29 жинақ. Иран.<br />
1946<br />
”مسلهایٌفارسی “ Абришами 5. Ахмад<br />
6. Рустемов Л.З.“Парсы тілінің ізашары”.<br />
Алматы,”1995<br />
7. Қазақ мақал-мәтелдері. «Қазақстан» Алматы 2008<br />
ж. Ө.Тұрманжанов, К. Ахметбекұлы<br />
8. Күмісбаев Ө.К. «Парсы поэзиясы» Алматы. Қазақ<br />
Университеті. 2003 ж.<br />
***<br />
В этой статье рассматриваются персидские<br />
пословицы и поговорки о фруктах, в сравнении с<br />
казахскими пословицами и поговорками. Рассмотрены<br />
совпадения и смысл найденных нами материалов.<br />
Ө. Күмісбаев, Ж.Сүлейменова<br />
ҚУАНДЫҚ ШАҢҒЫТБАЕВ АУДАРМАСЫНДАҒЫ ОМАР ҺӘЙЯМ РУБАИЛАРЫ<br />
Қазақ халқының шет елдермен<br />
байланыстары ерте заманнан басталады. Белгілі<br />
шығыстанушы ғалым И. Жеменейдің «Иран –<br />
түркі халықтарының қарым - қатынасы сонау<br />
ерте дәуірден келе жатыр. Яғни Фирдаусидің<br />
«Шахнамасы», Низамидің, Сағдидің<br />
дастандары қазақ жұртына етене таныс.<br />
Әдебиетіміздің үлкен тұлғалары Абай мен<br />
Шәкәрім Шығыс ақындарын пір тұтып, парсы<br />
ақындарын әлем әдебиеті тарихында елеулі із<br />
қалдырғанын тұжырымдайды /1, 13/.<br />
Деректерге сүйенетін болсақ, парсы<br />
поэзиясын ең алғаш зерттеген ұлы ғалым<br />
Аристотель «Фәнне шейр» атты еңбегінде<br />
түсіндірме беріп кеткен. Яғни парсы<br />
поэзиясын үш топқа бөлген:<br />
موزون –<br />
مقفی –<br />
-<br />
яғни ритмді (ырғақты), рифмді (ұйқасты)<br />
және қиялдан шыққан өлеңдер болған.<br />
يعنی دارای وزن<br />
دارای قافيه است<br />
مخيل حيال<br />
Кейіннен алғашқы екі түрі қолданыстан<br />
шығып, өлең жолдары тек مخيل (қиялды)<br />
түрінде жазылып отырды.<br />
Парсы поэзиясы көптеген шет тілдеріне<br />
аударылып келген. Сонымен бірге қазақ<br />
тіліне бірқатар парсы шығармаларының<br />
жеткеніне бірнеше жылдар болғаны баршаға<br />
мәлім. Танымыл профессор Ө. Күмісбаев<br />
«Шәкәрім Шираз қаласынан шыққан төрткүл<br />
дүниеге мәшһүр шайыры Хафизге барды,<br />
аударам деп, еліктеймін деп бармады, өзгенің<br />
өзекті шыңынан өз өнеріне өрісті өрнек алып<br />
қосу үшін барды. Сөйтіп, таза жүректі терең<br />
ғылымды, әділетті махабатты, барынша<br />
құштарлықпен шыңға шығарып шырқады .<br />
Алып ақындық қуаттан шығарған<br />
шығармаларды дүниеге әкелді, ойшыл өз<br />
поэзиясының біліміне, ғылымына тиянақ<br />
іздеді» /2, 124/ деп түсініктеме берді. Шынымен<br />
де Шәкәрім парсы поэзиясын қазақ тіліндегі<br />
тың үлгісін сомдап кеткен. Демек Шәкәрім<br />
бастап кеткен жолды жалғастырған қазақ<br />
ақыны Қ. Шаңғытбаевтың орны ерекше, алайда<br />
Шәкәрім мен Шаңғытбаевтың ерекшелігі ұлы<br />
ақын Шәкәрәм Хафизден тікелей аударса ,<br />
Шаңғытбаев парсы тілін білмегендіктен , орыc<br />
тіліне табан тіреген. Шығыстың ұлы ақыны<br />
математик, философ - Омар һәйямды орыс<br />
тілінен қазақ тіліне аударған.<br />
Тағдырдың сыры терең, жете алмаймыз,<br />
Жұмбағын түгел тауып кете алмаймыз.<br />
Керуші көз алдыңда сиқыр перде<br />
Өлеміз бірақ әрі кете алмаймыз<br />
деп, ақын Қ. Шаңғытбаев қазақ жүрегінен<br />
осылайша жол табады. Енді қазақтың белгілі<br />
ақыны, аудармашысы Қуандық<br />
Шаңғытбаевты оқырманға таныстыру<br />
мақсатында бірер сөз айтуды жөн көрдік. Айта<br />
кететін бір жайт қазақ ақыны Ұлы отан<br />
соғысына қатысқан, соғыстан оралғаннан кейін<br />
1945 жылы «Ар» деп аталатын тұңғыш өлеңдер<br />
жинағы жарық көрген. Ақынның бұл жыр<br />
жинағы қалың мыңдаған оқырмандардың және<br />
заманымыздың ұлы жазушысы Мұхтар<br />
Әуезовтың жақсы бағасын алған. Қуандық<br />
Шаңғытбаевтың ақын ретінде алғыр таланты<br />
осы «Ар» атты кітабынан басталады. Бір<br />
ескерте кететін нәрсе , қазақ ақыны өлеңді<br />
көпіртіп көп жаза бермеген, кітапты көп
60 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
жазбаған , бірнеше жылдардан кейінгі үзілістен<br />
соң барып келесі кітабы жарық көрген.<br />
Аудармаға да сирек барған. Қуандық<br />
Шаңғытбаевтың елеулі аудармаларының бірі<br />
А.С Пушкиннің «Евгений Онегин» романы<br />
болды. Ол бұл романды екі рет тәржіме<br />
жасады.<br />
Осы романды қазақшаға аударды. Ақынды<br />
аудармашы ретінде және бір кең танытқан<br />
еңбегі парсының атақты ақыны - Омар<br />
һәйямнан орыс аудармасы алған рубаяттары<br />
еді.<br />
Омар һәйям - атағы әлемге әйгілі шығыс<br />
поэзиясының классигі. Азан шақырып қойған<br />
аты Гияс - ад - дин Абул Фатх ибн Ибрахим<br />
Омар һәйям Нишапури. Омар һәйямның<br />
дүниеге келуін С. Каганович өзінің<br />
«Сокровища востока» мақаласында «Блогадаря<br />
тому что Омар һәйям был действительно<br />
професиональным астраномом и умело<br />
составил свой звездный гороскоп, мы точно<br />
знаем дату его рождения 18 мая 1048 года»<br />
деп, анықтама берген. Ақынның туған жылы<br />
өзінің ғылыми еңбектерінен, қол жазбалардан<br />
бізге мәлім.<br />
Омар һәйям шығармалары Орта Азия , Иран<br />
халықтарының ғана емес, бүкіл адамзаттың<br />
тарихтағы мәдени мұраларының ең тамаша<br />
үлгісі болып табылады. Омар һәйям<br />
рубайларынан өмір уақытша , өткінші нәрсе,<br />
жәннәтты тек о дүниеге барған соң білесің<br />
деген өлең жолдарын кездестіруге болады. Жер<br />
бетіндегі өмірге түңілу, оны жоққа шығару,<br />
Шығыста кең тараған құбылыс болатын.<br />
Алайда кей рубайларының астарынан да , жер<br />
бетіндегі өмірге деген шынайы сүйіспеншілік<br />
оның кемшіліктеріне қарсы наразылығын<br />
көруге болады. Егер осы жайлы өлең<br />
шумақтарын Қуандық Шаңғытбаев<br />
аудармасынан көретін болсақ:<br />
ازٌٌٌٌٌآمدنمٌٌنبودٌٌٌگردونٌٌٌراٌٌٌسود<br />
وازٌٌرفتنٌٌمنٌٌجاهٌوٌٌجاللشٌٌنفزود<br />
نيزٌدوٌگوشمٌٌ نشنودٌوازٌٌٌهيچٌٌٌٌکسی<br />
کاينٌٌآمدنٌٌٌوٌٌرفتنمٌٌازٌبهرٌٌچهٌبود<br />
Аз омаданам набуд гардун ро суд<br />
Воз рафтан – е ман джох о джалолаш<br />
нафзуд<br />
Низ ду гушам нашенавад воз хич каси<br />
Кин омадан о рафтанам аз бахар че буд<br />
деп, өмірдің дөңгелеп айналып келе<br />
беретіні туралы және де ешқайсысы<br />
(даналар, ғалымдар) қалай , қайдан<br />
басталғанын , қалай аяқталатынын айтып<br />
кетпеген және де менің өмірге келіп кеткенім<br />
ештеңені өзгертпейді деген ойды өлең<br />
жолдарымен жырласа, оны орыс ақыны<br />
И.Тхоржевский бізге мынадай өлең<br />
жолдарымен жеткізеді:<br />
Удивленья достойны поступки Творца!<br />
Переполнены горечью наши сердца,<br />
Мы уходим из этого мира, не зная<br />
Ни начала, ни смысла его, ни конца.<br />
Бұл рубаиды Қ.Шаңғытбаев аудармасында<br />
қандай екенін көретін болсақ:<br />
Мен тудым өмірге одан қандай пайда?<br />
Өлсем мен ойсырамас азғантай да.<br />
Берген жоқ түсіндіріп ешкім әлі:<br />
Өлмекке бір туғасын себеп қайда?<br />
деген өлең жолдарымен аударған. Қ.<br />
Шаңғытбаев аудармасынан байқағанымыз ол<br />
еркін аудармаға бағынған және қазақ тілінің<br />
заңдылығымен жеткізе білген.<br />
گويندٌٌکسانٌبهشتٌباٌحورٌخوشٌاست<br />
منٌميگويمٌکهٌآبٌانگورٌخوشٌاست<br />
اينٌنغدٌبگيرٌوٌدستٌازٌآنٌنسيهٌبدار<br />
کاوازٌدهلٌشنسدنٌازٌدورٌخوشٌاست<br />
Гуянд касон бехешт бо хур хуш аст<br />
Ман ми гуям ке об - е ангур хуш аст<br />
Ин нағд бегир о даст аз он несие бедор<br />
Коваз дахал шенидан аз дур хуш аст<br />
деп, Омар һәйям о дүниенің жақсылығын<br />
жартушымыздың алдына айналып<br />
баратынымызды жырласа, И. Тхоржевский:<br />
От страха смерти я, - поверьте мне, - далёк.<br />
Страшнее жизни, что мне приготовил рок<br />
Я душу получил на подержанье только<br />
И возвращу её, когда наступит срок.<br />
Бұл аудармада, менің ойымша, И.<br />
Тхоржевский түпнұсқадан қашықтап тым<br />
әсірелеп жіберген секілді. Ал, Қ.Шаңғытбаев<br />
былай аударған:<br />
Өлімді неден қорқып жатсынамын?<br />
Білемін о дүниенің жақсырағын<br />
Құдайдың аманатқа берген жанын<br />
Өзіне, мерзім жетсе, тапсырамын.<br />
Қазақ ақынының тәржімасынан туатын<br />
түйін мынадай болса керек. Автордың<br />
аудармасында түпнұсқадағы Омар һәйям<br />
рубайының бірінші жолын Қуандық<br />
Шаңғытбаев екінші жолына айналдырып<br />
жіберген. Осы аудармаында И.<br />
Тхоржевскийден гөрі Қ. Шаңғытбаев<br />
аудармасы түпнұсқаға жақын келеді .<br />
Қорыта келгенде, бір тілден туған өнерді<br />
басқа тілге аудару оңай шаруа емес. Жалпы<br />
аудару үшін аудармашы екі елдің мәдениетін ,<br />
әдебиетін , менталитетін жетік меңгерген<br />
жағдайда толыққанды сапалы туынды шығады.<br />
Сол сияқты біз қарастырып отырған Қ.<br />
Шаңғытбаевтың Омар һәйямнан алған<br />
рубайларының қазақша нұсқалары<br />
аудармашының іздемпаздығын, тәжірибесін<br />
көрсетеді. Яғни қазақша тәржімаларының тілі<br />
жатық көрем болып келеді. Аудармашы парсы<br />
тілін білмесе де Омар һәйям философиясын<br />
байыпты түсінгендігін дәлелдейді. Әрине<br />
алшақ кеткен жерлері де жоқ емес соған<br />
қарамастан бұл шығыс ақынын қазақшаға
Вестник КазНУ. Серия Востоковедения. №2 (51). 2010 61<br />
алғаш аударған ұлы ақын еді.<br />
«Гүл өскен жерге қашанда гүл өспей<br />
қоймайды», - демекші болашақта қазақ<br />
әдебиетіміздің арнасы сапалы да , толыққанды<br />
аудармаға көбейе бермек.<br />
***<br />
1. И.Жеменей. Хафиз - Шәкәрім үндестігі. Алматы,<br />
2008.13 бет<br />
2. Ө.Күмісбаев. Иран әдебиетінің тарихы Алматы,<br />
Қазақ университеті, 2001<br />
3. Е.Э Бертельс. Рубайяты Омара һайяма I часть<br />
Москва 1961<br />
4. Е.Э Бертельс. Рубайяты Омара һайяма IIчасть<br />
Москва 1961<br />
5. Шығыс жұлдыздары Алматы 1973<br />
6. А. Алдашева Аударматану. Алматы 1998<br />
7. Қ.Шаңғытбаев Жыр жаһаны. Алматы. Жазушы<br />
1980<br />
8. С. Талжанов Көркем аударма туралы Алматы<br />
1962<br />
***<br />
В статье расматривается переводы с персидской<br />
поэзии на казахский язык. В частности о переводах<br />
рубай Омар Хайяма казахском поэтом К.<br />
Шангытбаева.<br />
***<br />
In this article it is considered the translation from<br />
Persian poetry in to Kazakh. Basicly about translation of<br />
rubais by Omar Hayam by Kazakh poet K. Shangitbaev.<br />
Э. Ж. Қансейітова<br />
ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СҮЛЕЙМЕН БЕЙНЕСІ<br />
Ақындық поэзиядағы діни дастандардың<br />
сюжеттік-композициялық құрылымына<br />
негізінен ислам тарихының алғашқы кезеңдері<br />
алынғанмен, кей ақындар ислам дінінің пайда<br />
болуына дейінгі кезеңдерді де қамтиды.<br />
Себебі, исламның бас кітабы Құран Кәримнің<br />
сүрелерінде берілген сюжеттерде /1/ Адам Ата<br />
мен Хауа Анадан бастап Мұхаммед с.а.с.<br />
дейінгі пайғамбарлар түгел қамтылады.<br />
Кейіпкерлердің шынайы қоғамдық-әлеуметтік<br />
ортада өсіп қалыптасып, маңайындағы<br />
адамдарға ізгілік, имандылық тағылымын<br />
үйреткен ұлағаты ақындардың эпикалық<br />
жырларымен халық ортасына жеткізіледі.<br />
Құран Кәрим кітабындағы Мұхаммедке дейінгі<br />
тіршіліктің пайда болуы, пайғамбарлардың ісәрекеттері<br />
- бәрі де ислам дінің арғы тарихи<br />
негіздерін айқын елестетеді.<br />
Қазақтың ақындық поэзиясында Мұхаммед<br />
с.а.с. дейінгі пайғамбарлар туралы, көрнекті<br />
тарихи тұлғалар қатарында Сүлеймен есімі<br />
тұрақты аталып, дастандар жүйелене<br />
жырланды<br />
Ақындық поэзиядағы Сүлейменге арналған<br />
дастандардың түп негізі Құран Кәрим<br />
кітабындағы сүрелерден бастау алады. Әрине,<br />
ислам діні пайда болған тарихи сахнасына<br />
ашық танылған ҮІІ-ҮІІІ ғасырларға дейінгі<br />
адамзат дамуының Нұр Мұхаммед с.а.с.<br />
аясындағы кезеңі де исламның толыққанды<br />
сипатпен көрінуінде дейінгі шапағатты уақыт<br />
пен кеңістік жүйесін аңғартады. "Ислам"<br />
энциклопедиясындағы ғылыми-тарихнамалық<br />
тұжырымдарды негізінде: "Сүлеймен -<br />
Құрандағы кейіпкер, мейірімді де данышпан<br />
ежелгі патша, христиандардың қасиетті<br />
кітабындағы Соломон, Дәуіттің баласы.<br />
Құранның бойынша Сүлейменнің әкесімен<br />
бірге қол астындағылардың дау-дамайын шешу<br />
барысында ақылы әкесінен де асып түсіп, кейін<br />
оның тағына мұрагер болған. Ол Алла атынан<br />
сиқырлау білімін меңгерді. Сиқыршылық<br />
туралы білімді Вавилондағы Харут пен<br />
Маруттың азғындаған періштелерінен іздеген<br />
көптеген замандастарынан оның<br />
айырмашылығы - Сүлейменнің дінге беріктігі.<br />
Алла Сүлейменге елді бағындырды, шайтандар<br />
мен жындарды оған қызмет еткізді. Олар<br />
Сүлеймен үшін теңіз түбінен қазына өндірді,<br />
ғибадатхана соқты, оған сыйға тартылған<br />
"балқыған мыс бұлақтан" мүсіндер, орасан зор<br />
ыдыс және сирақты қазандар жасады. Ол<br />
жөніндегі аңыздар Мұхаммед заманындағы<br />
ақындардың еңбектерінде де айтылды" /2, 161/.<br />
XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихындағы<br />
көрнекті ақын-жазушылардың біразы дерлік<br />
діндер тарихының көрнекті тұлғаларын үнемі<br />
жыр арқауынан қалдырмайды. Бұл - қазақ<br />
әдебиет тарихындағы ешқашан желісі<br />
үзілмеген шығармашылық үрдістердің бірі.<br />
Мысалы, Ы.Алтынсариннің дидактикалықнасихаттық<br />
бағдардағы "Өсиет өлеңдер" атты<br />
тарихи-этнографиялық шығармасында адамзат<br />
тарихы, Жаратушы Алла ("Жаратты неше алуан<br />
жұрт бір Құдайым, тең етті бәрімізге Күн мен<br />
Айын") мен ол жаратқан көрнекті тұлғалар<br />
(Дәуіт, Ескендір, Қыдыр, Ойсылқара, Атымтай,<br />
Жүсіп, Зылиқа) жырланады. Ақын фәнидегі<br />
бүкіл тұлғалардың да, олар жасаған істердің де,<br />
жинақталатын мал-мүлік, дүниенің де<br />
өткіншілігін, сондықтан қасқағымдай фәнилік<br />
ғұмырда тек қана жақсылықпен өмір сүруді<br />
уағыздайды. Ыбырайдан осы дидактикалық<br />
өлеңінде тарихи және аңыздық сипаттары<br />
тұтасқан шағын сюжеттік нышандары анық<br />
мынадай шумақтар бар:<br />
Пайғамбар бұрынғы уақытта Дәуіт өткен.<br />
Патша боп, бұл дүниеге даңқы кеткен.
62 ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. №2 (51). 2010<br />
Отыз ұлым бар ғой"- деп кептік ойлап,<br />
Құдайым отызын да әлек еткен.<br />
Жылаған Дәуіт патша, тоба қылып,<br />
Өзінің пенде екенін сонда біліп.<br />
Мұнан сол тақ-Сүлеймен туды дейді<br />
Отыз ұлға бір өзін жора қылып /3, 89/.<br />
Құран Кәрім кітабындағы сүрелердің<br />
аяттарында айтылатын кейінен әлем халықтары<br />
сөз өнері мұраларында тұрақты кездесетін<br />
Дәуіт және оның баласы Сүлеймен туралы<br />
шығармалар рухани мәдениет мұраларындағы<br />
байланыстарды дәйектей түседі. Қазақ<br />
әдебиетінің ислам діні негіздерін сіңірген<br />
дамуында тарихи тұлғалардың аңыздалуы<br />
гуманистік мұраттардың игерілуіне де<br />
пайдаланылды.<br />
Омар Шораяқұлының "һақ Сүлеймен" атты<br />
дастаны - тарихи негізбен жырланған<br />
эпикалық көлемді шығарма. Дастанның<br />
құрылымы лирикалық-дидактикалық<br />
сарындылығымен ерекшеленеді. Аңыздық<br />
кейіпкердің халықтар тарихымен ғасырлар<br />
бойы жасасып келген тағылымды ұлағатын<br />
негізге алған бұл эпикалық шығарманың<br />
тарихи шындықпен көркемдік уақыт<br />
бірлігіндегі поэтикалық болмысын аңғарамыз.<br />
Омар Шораяқұлының бұл шығармасы<br />
адамзат тарихындағы белгілі бір тұлғаның<br />
шындық әрекеттерін, өмір кезеңіндегі<br />
оқиғалардың түпкі бастауларын негізге ала<br />
жырланғаны анық. Тарихи шындық бойынша<br />
"Соломон, царь, Израйльско-Йудейского<br />
царства в 965—928 до н.э. Сын Давида. Провел<br />
административные реформы, добывался<br />
централизации религиозного культа. Согласно<br />
библиейской традиции, славился необычайной<br />
мудростью, по преданию Соломон - автор<br />
некоторых книг Библии (в т.ч. "Песни песней")<br />
/4, 1243/.<br />
Демек, Сүлеймен патшаға арналған діни<br />
дастандардың барллығы да тарихилықтың<br />
дерекнамасын негізге алады. Адамзат<br />
тарихының өсу, өркендеу жолына өзінің<br />
басқаруындағы халқын жаңашыл, ізгі істерімен<br />
бағыттауға ұмтылған патшалардың шындық<br />
істері уақыт өте келе халықтың қиялымен<br />
түрлене толығып, кейінгі ұрпақтарға алуан<br />
түрлі қоспалармен жететіні ақиқат.<br />
Әдебиеттанушы ғалым М.Базарбаев былай<br />
дейді: "Тарихи және қоғамдық шындық әдеби<br />
туындының бастау көздері болып табылады" /5,<br />
159/.<br />
Ал, зерттеуші А.Ісімақова шығармалардағы<br />
тарихилықтың эпикалық шығармаға арқау<br />
болатын шынайы болмысын теориялық<br />
байыптаулармен жеткізеді. "...тарихилық<br />
белгілі бір заманның нақты тарихи<br />
жағдайларын қайталанбас келбеті мен өзіндік<br />
қасиеттерін, мән-мағынасын, болмысын,<br />
ұлттық-тарихи және өмір шындығын, идеялықтанымдық<br />
тереңдігін көркемдік тұрғыдан<br />
жырлап, тарихтың көркемдік философиясын<br />
шеберлікпен жеткізу" /5, 195/. Шындығында да,<br />
Сүлеймен патшаның өзі өмір сүрген кезеңде<br />
әкімшілік жолмен жаңалықты реформалар<br />
жасауға талпынысы, дінді ұстануды