Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
فهرست<br />
7 .............................................<br />
11 .............................................<br />
24 .............................................<br />
18 .............................................<br />
27 .............................................<br />
31 .............................................<br />
38 .............................................<br />
44 .............................................<br />
48 .............................................<br />
57 .............................................<br />
65 .............................................<br />
69 .............................................<br />
74 .............................................<br />
84 .............................................<br />
93 .............................................<br />
99 .............................................<br />
105 .............................................<br />
111 .............................................<br />
122 .............................................<br />
125 .............................................<br />
132 .............................................<br />
143 .............................................<br />
147 .............................................<br />
156 .............................................<br />
162 .............................................<br />
حافظه<br />
خاطراتي از قرون وسطي<br />
معجزه كالاندا<br />
فقراي كالاندا<br />
طبلهاي كالاندا<br />
ساراگوسا<br />
در مدرسه يسوعيها<br />
اولين سينما<br />
از زبان خواهرم<br />
از اين دنياي فاني<br />
از ساير لذايذ دنيوي<br />
مادريد - كوي دانشگاه<br />
از ادبيات تا سياست<br />
آلبرتي، لوركا و دالي<br />
هيپنوتيزم<br />
محفل تولدو<br />
عزيمت<br />
غربتيها در پاريس<br />
اولين كارگرداني<br />
ورود به سينما<br />
خوابها و خيالها<br />
سوررئاليسم<br />
سگ اندلسي<br />
شاعران سوررئاليست<br />
عصر طلايي<br />
(1929)
172 .............................................<br />
181 .............................................<br />
195 .............................................<br />
199 .............................................<br />
204 .............................................<br />
209 .............................................<br />
214 .............................................<br />
224 .............................................<br />
229 .............................................<br />
234 .............................................<br />
243 .............................................<br />
247 .............................................<br />
254 .............................................<br />
262 .............................................<br />
270 .............................................<br />
275 .............................................<br />
281 .............................................<br />
285 .............................................<br />
289 .............................................<br />
295 .............................................<br />
300 .............................................<br />
311 .............................................<br />
338 .............................................<br />
317 .............................................<br />
378 .............................................<br />
370 .............................................<br />
364 .............................................<br />
361 .............................................<br />
سرانجام سوررئاليسم<br />
آمريكا<br />
اسپانيا و فرانسه<br />
هوردس – زمين بينان<br />
تهيهكنندهاي در مادريد<br />
از عشق و دلدادگي<br />
جنگ داخلي اسپانيا<br />
مرگ لوركا<br />
پاريس خلال جنگ داخلي اسپانيا<br />
سه بمب<br />
پيمان آشتي در كالاندا<br />
بي دينم به لطف خدا!<br />
دوباره در آمريكا<br />
خداحافظي با دالي<br />
بازگشت به هاليوود<br />
آمريكا: دو فيلم و چند طرح<br />
آخرين بار در هاليوود<br />
مكزيك (سال هاي<br />
آغازي تازه: فراموششدگان<br />
دو فيلم مكزيكي: او و بلنديهاي بادگير<br />
گذران زندگي در مكزيك<br />
در سينماي مكزيك<br />
از علايق شخصي<br />
بازگشت به زادوبوم<br />
آخرين فيلمها در مكزيك<br />
بازگشت به سينماي فرانسه<br />
"راه شيري" در مسير ارتداد<br />
تريستانا<br />
(1930)<br />
1931) تا (1936<br />
1936 تا (1939<br />
1939 تا (1946<br />
1946 تا (1961<br />
) زا<br />
) زا
356 .............................................<br />
351 .............................................<br />
347 .............................................<br />
سه فيلم آخر<br />
دم آخر<br />
فهرست كامل آثار سينمايي لوئيس بونوئل<br />
پيوست ها<br />
384 .............................................<br />
389 .............................................<br />
394 .............................................<br />
400 .............................................<br />
پيوست اول: سينما به مثابه افزار شعر<br />
پيوست دوم: ديدگاههايي درباره هنر و زندگي<br />
پيوست سوم: نگاهي به سينماي فلسفي بونوئل<br />
عكسها
پيشگفتار براي چاپ تازه خاطرات بونوئل<br />
١<br />
لوئيس بونوئل با فيلمهايش در ايران چهره اي كمابيش شناخته شده است. از سالها پيش مقالات<br />
بيشماري درباره او در مطبوعات به چاپ رسيده و چند فيلمنامه معروفش به فارسي ترجمه و<br />
منتشر شده است. با وجود اين او براي سينمادوستان همچنان بيگانه و ناشناس باقي مانده است.<br />
يكي از دلايل اين امر شايد ويژگي هاي فردي شخصيت هنري تكافتاده او باشد.<br />
فيلم هاي بونوئل را به سختي ميتوان در يكي از انواع (ژانرها) يا جريان هاي متداول سينمايي<br />
ردهبندي كرد. او بيگمان برجستهترين نماينده مكتب سوررئاليسم در سينماست. اما آيا هنرمندي<br />
چون او را، كه همواره از هر سنت و قالبي گريخته، ميتوان پيرو مكتبي خاص دانست؟ جانمايه<br />
هنر بونوئل عصيان و طغيان بر قراردادها و سنتهاست.<br />
او - به گواهي همين كتاب - تا واپسين دم زندگي، يك عصيانگر سرسخت و سازشناپذير باقي<br />
ماند. از سوي ديگر، چنانكه در اين كتاب نيز ميتوان ديد، بونوئل شخصيتي چندگانه و نگرشي<br />
پردامنه و حتي گاه متناقض دارد كه او را از ارزيابي هاي عام و قالبي دور ميكند. آنارشيستي<br />
است كه از آشوب و ناآرامي وحشت دارد! كمونيستي است كه از راه و روش كمونيستي بيزار است.<br />
نيهيليستي است كه به ارزش هاي اخلاقي و انساني سخت پاي بند است و به فرهنگ و مدنيت<br />
عشق ميورزد. آدم بيايماني است كه عقيده دارد: «هرآنچه مسيحي نباشد، با من بيگانه است».
او ماركي دو ساد، عصيانگر سترگ آخر قرن هجدهم را با شوري غريب ميستايد و با جسارتي<br />
شگرف خود را شاگرد او ميخواند. به پيروي از ساد، نفرت و بيزاري او از نظام موجود و<br />
هنجارهاي مسلط آن، حد و مرزي ندارد، اما در روابط ميان آدميان چيزي جز آشتي و مهرباني<br />
نمي پسندد.<br />
بونوئل با وفاداري به سنت آشناي هنرمندان نوگراي آغاز قرن بيستم، دشمن سرسخت بنيادها و<br />
هنجارهاي بورژوايي است و هيچ فضيلتي را بالاتر از به لجن كشيدن «ارزشها و افتخارات»<br />
جامعه صنعتي مدرن نميشناسد، و آماده است «همه دستاوردهاي اين تمدن بيمار» را، به انضمام<br />
تمام فيلمهاي خودش، يكجا نابود كند، هرچند اذعان دارد كه با تمام وجود به همين ارزش ها<br />
وابسته است.<br />
لازم به تأكيد است كه مخالفت بي امان بونوئل با بنيادهاي اخلاقي و ساختارهاي اجتماعي<br />
مسلط، از لااباليگري "رندانه" و غيرمسئولانه كاملا دور است. اخلاقگرايي خدشهناپذير او، تعهد<br />
مسئولانه او در برابر انسان و سرنوشتش در اين كره خاكي، از ديد هيچكس پنهان نميماند.<br />
پاكدامني و آزادمنشي بونوئل نه تنها در پهنه انديشه، بلكه در زندگي خصوصي او نيز آشكار است<br />
و ميتوان آن را در داوريهاي اخلاقي او درباره دوستان و نزديكانش به روشني ديد. براي نمونه در<br />
برخورد بيرحمانه او با لغزشهاي اخلاقي سالوادور دالي، و يا در فروتني بيكران او.<br />
لحن بونوئل در همين كتاب با چنان شرم و نجابتي همراه است كه كمترين شائبهاي از تكبر و<br />
خودستايي به سخنانش راه نمي يابد. در مصاحبه مفصلي كه با دوست خود ماكس اوب انجام داده<br />
توضيح مي دهد كه هميشه از سخن گفتن درباره خود رويگردان بوده و با صداقت ميگويد: «از<br />
خودم كه حرف ميزنم، حالم بد ميشود. اين كار هميشه حالم را بد ميكند.»<br />
با وجود اين ضرورت داشت كه او هرچه بيشتر از خودش حرف بزند. سالها بود كه همه منتقدان<br />
سينمايي و دوستداران آثارش به خوبي ميدانستند كه هرآنچه او آفريده و به جا گذاشته است، در<br />
ژرفاي ذهنيت يگانه او و زندگي خصوصياش ريشه دارد. فيلم هاي او يكسره از خاطرات شخصي<br />
و تخيل شگرف او اشباع شدهاند. بيگمان در پاسخ به همين نياز است كه در اين زندگينامه از<br />
دوره كودكي و نوباوگي خود با تفصيل بيشتري سخن ميگويد، كه شايد گاه طولاني و ملالانگيز<br />
بنمايد اما بي شك براي شناخت او و هنرش لازم است.<br />
٢
گفتني است كه لوئيس بونوئل در طول زندگي همواره از دادن اينگونه توضيحات طفره ميرفت.<br />
اساساً به دشواري تن به مصاحبه ميداد و به ندرت در محافل هنري شركت ميكرد. همچنانكه<br />
در پيشاني اين كتاب يادآور شده، خود را نويسنده نميدانست و جز چند قطعه شعر و يكي دو<br />
نوشته كوتاه اثري از خود به جا نگذاشته است. تنها در پايان عمر كه بيماري او را از پا انداخته و از<br />
ساختن فيلم ناتوان كرده بود، به نگارش اين كتاب رضايت داد.<br />
1983<br />
سينماگر بزرگ نزديك يك سال پس از انتشار كتاب، در 29<br />
درگذشت.<br />
ژوئيه<br />
مكزيكو در شهر<br />
٣<br />
ارزش هنري و تاريخي اين كتاب را نميتوان نديده گرفت. بونوئل مهمترين هنرمند سوررئاليست<br />
در عرصه سينما به شمار ميرود، و آگاهي از نظريات و تجارب هنري او در شناخت اين جنبش<br />
هنري و آشنايي با پيدايش و سير تكامل آن سودمند است.<br />
از اين گذشته، جايگاه تاريخي بونوئل از اهميت ويژهاي برخوردار است. او نماينده نسلي كامل از<br />
هنرمندان و روشنفكران جمهوريخواه اسپانيا در سالهاي قبل از جنگ جهاني دوم است كه زخم<br />
هاي دردناك جنگ و شكست و تبعيد را بر تن دارد. نسلي كه با پيروزي ديكتاتوري نظامي ژنرال<br />
فرانكو شكست خورد و تارومار شد، اما تسليم نشد. از اسپانيا رانده شد، اما ريشهكن نشد. همواره<br />
اسپانيايي باقي ماند، و حتي در مكزيك، كه زبان و فرهنگ اسپانيا چيره است، از درد غربت<br />
رهايي نيافت. اين كتاب روايتي است، اگر نهچندان دقيق، اما بيشك صادقانه و دلسوزانه از<br />
سرگذشت و سرنوشت اين نسل.<br />
بونوئل بسياري از چهرههاي روزگار خود را تنها به نام و برخي را با زندگي و آثارشان معرفي<br />
ميكند. از زبان او با كسان بيشماري آشنا ميشويم كه در رشد و شكوفايي فرهنگ معاصر حوزه<br />
اسپانيا نقش مهمي ايفا كردهاند. اما يادآوري اين نكته نيز ضروري است كه با اينكه كتاب انباشته<br />
از نكات و دادههاي تاريخي است، به طور طبيعي با داوري ها و جانبداري هاي شخصي آميخته<br />
است و، چنانكه خود نويسنده نيز يادآور شده، نبايد آن را يك متن تاريخي تلقي نمود.<br />
هنگامي كه زندگينامه بونوئل در سال 1982 در فرانسه انتشار يافت، برخي از منتقدان به ناشر<br />
خرده گرفتند كه اين «كتاب اهريمني» را بدون هيچ توضيحي درباره انبوه كسان يادشده در آن<br />
روانه بازار كرده است. در ترجمهاي كه در دست داريد، درباره اين افراد غالباً گمنام، كه بونوئل بر
زنده كردن ياد آنها اصرار داشته، توضيح حداقلي داده شده است، هرچند كه اين كار هميشه آسان<br />
نبود.<br />
از دشواريهاي ترجمه اين كتاب نحوه ثبت اسامي خاص بيشماري بود كه تقريباً در هر صفحه<br />
آن حضور دارند. در بيشتر موارد از شيوه تلفظ آنها در زبان اصلي پيروي كردهام، مگر در مورد<br />
اعلام بسيار مشهور كه جز تكرار ثبت رايج آنها در متون فارسي چارهاي نديدم.<br />
و چند نكته درباره بازنشر كتاب در سايت زمانه:<br />
1371<br />
نخستين چاپ اين كتاب در سال توسط "انتشارات هوش و ابتكار" در تهران انتشار يافت.<br />
با اينكه كتاب با ويرايش و آرايشي نامناسب روانه بازار شده بود، هنردوستان به طور بي سابقهاي<br />
از آن استقبال كردند. تمام نسخههاي كتاب در مدتي كوتاه به فروش رفت و سالهاست كه در<br />
بازار وجود ندارد. تلاش انتشارات "هوش و ابتكار" براي تجديد چاپ كتاب متأسفانه با موانعي<br />
روبرو شد و ناكام ماند.<br />
اكنون با گذشت پانزده سال از چاپ اول كتاب، و با توجه به وضع اسفبار نشر در ايران، ديگر به<br />
انتشار اين اثر به صورت كتاب در داخل كشور اميدي ندارم و تصميم گرفتم آن را به صورت نشر<br />
اينترنتي در اختيار علاقهمندان قرار دهم، و كجا بهتر از سايت زمانه. متني كه ميخوانيد اختصاصا<br />
براي نشر در تارنماي "راديو زمانه" از نو به طور كامل حروف چيني و ويرايش شده است.<br />
در اين چاپ تازه، با توجه به گذشت پانزده سال از چاپ اول كتاب، يادداشتهاي پايان هر فصل<br />
تكميل و "به روز" شده است.<br />
افزون بر اين، براي تكميل مطالب كتاب، سه پيوست به آن افزوده شده است. مطالعه اين<br />
پيوستها را براي خوانندگاني كه با هنر سينما و به ويژه با فيلمهاي بونوئل آشنايي كمتري دارند،<br />
سودمند ديدم. توضيح آنكه، در اين سالها به كساني برخوردهام، كه با سينماي بونوئل آشنا نبوده<br />
يا فرصت تماشاي فيلمهاي او را نداشتهاند و با وجود اين كتاب را با علاقه خوانده و از آن لذت<br />
بردهاند. در پاسخ به خواست اين دسته از خوانندگان است كه مواد تازهاي درباره زندگي و<br />
ديدگاههاي هنري بونوئل به كتاب افزودهام.<br />
٤
پيوست اول ترجمه مقالهاي است به عنوان «سينما چونان افزار شعر». اين تنها مقاله مستقلي<br />
است كه از بونوئل به يادگار مانده و در آن فيلمساز از گرايش هاي هنري و سينماي دلخواه خود<br />
به روشني و فشردگي تمام سخن گفته است.<br />
پيوست دوم شامل بريدههاييست از چند گفتگو با لوئيس بونوئل. از اين سينماگر در طول زندگي<br />
مصاحبههاي بسياري انتشار يافته، كه مهمترين آنها گفتگويي است با دوستش ماكس اوب، كه<br />
بسيار مفصل است و به صورت كتابي مستقل منتشر شده. در اين گفتگوها چيز خاصي نيافتم كه<br />
بونوئل در متن خاطرات خود نياورده باشد. با وجود اين نكات تازهاي كه براي خواننده ايراني<br />
جالب و مفيد بود را در اين بخش نقل كردم كه اميدوارم كمكي باشد براي آشنايي بيشتر با<br />
سيماي هنري بونوئل.<br />
پيوست سوم ترجمه مقاله مهمي است از اوكتاويو پاز. نويسنده نامي مكزيك منتقد سينما نبود، اما<br />
اين مقاله كوتاه او از اهميت به سزايي برخوردار است و چنانكه خود بونوئل نيز در متن خاطراتش<br />
يادآوري كرده، به شناخت سينماي او كمك ميكند.<br />
مترجم<br />
يادآوري:<br />
در نگارش پيشگفتار علاوه بر كتابي كه در دست داريد از كتاب زير نيز استفاده شده است:<br />
Conversations avec Luis Bunuel<br />
Entretiens avec Max Aub (Text Francais)<br />
Paris, Belfond, 1991<br />
٥
براي ژان، همسر و همراهم<br />
لوئيس بونوئل<br />
من نويسنده نيستم؛ ژان كلود كارير بود كه كمك كرد تا با وفاداري كامل<br />
به خاطراتم اين كتاب را به رشته تحرير در آورم.<br />
لوئيس بونوئل
حافظه<br />
(1)<br />
٧<br />
مادرم در ده سال آخر زندگي حافظهاش را به تدريج از دست ميداد. او با برادرهايم در ساراگوسا<br />
زندگي ميكرد. يك بار كه به ديدنش رفته بودم ديدم كه بچهها مجلهاي به دستش دادند و<br />
او با دقت از اول تا آخر آن را ورق زد. بعد آن را از او گرفتند و مجله ديگري به او دادند كه در<br />
واقع همان مجله اولي بود و او باز با همان دقت و علاقه آن را تا آخر ورق زد.<br />
كار مادرم به جايي رسيده بود كه ديگر حتي بچههاي خود را نميشناخت و آنها را به جا نميآورد.<br />
او از نظر بدني تندرست بود و براي سن و سالش خيلي هم پرتحرك بود. من پيش او ميرفتم، او<br />
را بغل ميكردم و مدتي كنارش ميماندم؛ بعد از اتاق بيرون ميآمدم و پس از چند لحظه دوباره<br />
نزد او برميگشتم. او باز با همان حالت قبلي به رويم لبخند ميزد و تعارف ميكرد كه پيش او<br />
بنشينم، انگار كه قبلا مرا نديده است. حتي اسم مرا هم فراموش كرده بود.<br />
در آن روزگاري كه در ساراگوسا به دبيرستان ميرفتم، اسم همه پادشاهان سلسلههاي قديمي<br />
اسپانيا، مساحت و جمعيت همه كشورهاي اروپا و يك مشت چرنديات ديگر را از بر بودم. در<br />
مدرسه معمولا براي اين جور حافظه ماشيني ارزش زيادي قائل نبودند. در اسپانيا به اين قبيل<br />
دانشآموزان ميگفتند، و من با اينكه خودم يك پا "خرحافظه" بودم اينجور ادا و<br />
اطوارها را مسخره ميكردم.<br />
"خرحافظه" (2)
وقتي با گذشت سالها پير ميشويم، حافظهاي كه قبلا تحقيرش كردهايم، ارج و قرب پيدا ميكند.<br />
خاطرههاي ما بيآنكه متوجه باشيم در طول سالها روي هم انباشته ميشوند، تا اين كه يك روز<br />
دفعتا تلاش ميكنيم اسم يك دوست يا خويشاوند را به ياد بياوريم، اما حافظه ديگر ياري<br />
نميكند. گاهي آدم با عصبانيت دنبال كلمه آشنايي ميگردد كه تا نوك زبان ميآيد اما هرگز به<br />
بيرون جاري نميشود.<br />
با اين فراموشي اوليه و فراموشيهاي ديگري كه پي در پي دنبال آن ميآيد تازه به اهميت<br />
حافظه پي ميبريم. فراموشي، كه شايد حدود هفتاد سالگي به سراغ من آمد، با آخرين اسمها و<br />
خاطرهها شروع ميشود: چند لحظه پيش فندكم را كجا گذاشتم؟ چه ميخواستم بگويم كه اين<br />
حرف را زدم؟ با اين نوع فراموشي "حافظه نزديك" آسيب ميبيند. پس از آن نوبت به "حافظه<br />
دور" ميرسد كه آخرين ماهها و سالهاي گذشته را در بر ميگيرد: اسم آن هتلي كه در ماه مه<br />
1980 در مادريد به آن رفته بودم چه بود؟ آن كتاب جالبي كه همين شش ماه پيش از خواندنش<br />
لذت برده بودم چه اسمي داشت؟ ديگر هيچ چيز به يادم نميآيد. ساعتها فكر ميكنم اما به هيچ<br />
جا نميرسم. فراموشي سرانجام به مرحله مركب "دور و نزديك" ميرسد كه سراسر زندگي را در<br />
بر ميگيرد، يعني همان بلايي كه سر مادرم آمده بود.<br />
در مورد خودم بايد بگويم كه تا كنون هيچ نشاني از اين سومين نوع فراموشي احساس نكردهام.<br />
هنوز از گذشته هاي دور، از دوران كودكي و جواني خاطرات فراوان و دقيقي به ياد دارم، با<br />
انبوهي از نامها و چهرهها. وقتي چيز دوري را از ياد ميبرم زياد ناراحت نميشوم، چون ميدانم<br />
كه بر اثر خلجانهاي ضمير ناخودآگاه كه پيوسته فعال است، به حافظهام بر ميگردد.<br />
اما در عوض وقتي رويدادي نزديك را كه از سر گذرانده ام يا نام آدمي كه به تازگي آشنا شدهام و<br />
يا حتي اسم چيز خاصي را از ياد ميبرم، پريشان ميشوم و احساس نگراني شديد و حتي وحشت<br />
ميكنم. روحيهام به يكباره فرو ميريزد و در هم ميشكند. ديگر نميتوانم به چيز ديگري فكر<br />
كنم. متوجه ميشوم كه عصباني شدن و تقلا كردن هيچ فايدهاي ندارد. آيا اين سرآغاز گمشدگي<br />
كامل نيست؟<br />
٨
-<br />
(3)<br />
٩<br />
چقدر وحشتناك است وقتي آدم ناچار شود به جاي واژه "ميز" از كلمات ديگري استفاده كند! اما<br />
از همه بدتر آنست كه آدم زنده باشد اما ديگر خودش را نشناسد و نداند كيست. آدم تا حافظهاش،<br />
يا تنها بخشي از آن را از دست ندهد، نميفهمد كه آنچه سراسر زندگي را ميسازد چيزي جز<br />
حافظه نيست. زندگي بدون حافظه زندگي نيست؛ درست مثل هوش و ذكاوتي است كه هرگز به<br />
كار نرفته و مجال بروز پيدا نكرده است. حافظه ما همان انسجام و هماهنگي ما، عقل و درايت<br />
ما، عمل ما و احساس ماست. بدون حافظه ما هيچ نيستيم.<br />
بارها فكر كردهام كه در يكي از فيلمهايم صحنهاي بگنجانم كه مردي سعي ميكند ماجرايي را<br />
براي دوستش تعريف كند، اما از هر سه چهار كلمه، يك كلمه ساده و پيشپا افتاده را فراموش<br />
ميكند، مثل ماشين، خيابان، پاسبان. او در ميان وراجيهايش به لكنت ميافتد، سر و دست تكان<br />
ميدهد و زور ميزند تا معادلهاي مناسبي براي كلمات پيدا كند. سرانجام دوستش از فرط<br />
عصبانيت كشيدهاي به گوش او ميزند و دور ميشود.<br />
گاهي براي آنكه بر دلهرههايم سرپوش بگذارم، از مردي ميگويم كه پيش روانپزشك رفت تا<br />
براي درمان فراموشي و حواسپرتي از او كمك بخواهد. روانپزشك پس از چند سؤال معمولي<br />
برگشت از او پرسيد:<br />
خوب پس شما به خطاي حافظه هم دچار هستيد؟<br />
و مراجع گفت: خطاي چي؟<br />
حافظه به همان اندازه كه ضروري و پرتوان است، شكننده و ضربهپذير هم هست. حافظه هم از<br />
سوي دشمن اصلياش، يعني فراموشي تهديد ميشود و هم از جانب انبوه خاطرات آشفته و<br />
پراكندهاي كه هر روز بر آن آوار ميشوند. يك مثال بزنم: من بارها از مراسم عروسي پل نيزان<br />
روشنفكر ماركسيست برجسته دهه 1930 براي دوستانم تعريف كردهام (در اين كتاب هم<br />
ماجرا را شرح ميدهم.) رواق كليساي سن ژرمن دپره جلوي چشمم زنده ميشود. مهمانها را<br />
ميبينم كه خودم هم در ميان آنها هستم، محراب كليسا، كشيش را و ژان پل سارتر را كه شاهد<br />
عقد است.<br />
(4)<br />
همين پارسال بود كه ناگهان به خود آمدم و از خودم پرسيدم: آخر چطور چنين چيزي امكان دارد؟<br />
پل نيزان ماركسيستي بود معتقد، و همسرش هم در خانوادهاي غيرمذهبي بزرگ شده بود؛ اين دو
نفر امكان نداشت كه به ازدواج كليسايي تن بدهند. چنين چيزي كاملا غيرممكن است. آيا من<br />
يك خاطره را تغيير شكل دادهام؟ آيا اين خاطره را از خودم ساختهام؟ آيا آن را با خاطره ديگري<br />
در هم آميختهام؟ آيا دكور آشناي يك كليساي معروف را روي صحنهاي كه شنيدهام سوار<br />
كردهام؟ واقعيت را هنوز هم نميدانم؟<br />
حافظه ما زير فشار و نفوذ دائمي تصورات و رؤياهاي ماست، و از آنجا كه دچار اين وسوسه<br />
هستيم كه رؤياها و خيالبافيهاي خودمان را واقعي بگيريم، گاهي از دروغهاي خودمان هم<br />
حقيقت ميسازيم. حقيقت در برابر خيال تنها از اهميتي نسبي برخوردار است، چرا كه هردوي آنها<br />
به يك اندازه زنده و شخصي هستند.<br />
در تدوين اين كتاب كه تا حدي به زندگينامه شبيه است، گاهي حس ميكردم كه درست مثل<br />
رمانهاي پرماجرا، از جريان اصلي دور شده و به دام پركشش نقل و حكايت افتادهام. پس امكان<br />
دارد كه با وجود دقت و مراقبتي كه انجام دادهام، باز هم خاطراتي موهوم و غيرواقعي به اين<br />
كتاب راه يافته باشد. همان طور كه گفتم اين موضوع اهميت زيادي ندارد، زيرا موهومات و<br />
ترديدهاي من هم در كنار دانستهها و يقينهايم بخشي از شخصيت مرا ميسازند.<br />
از آنجا كه من مؤرخ نيستم به هيچ كتاب و يادداشتي مراجعه نكردهام. تصويري كه ارائه دادهام در<br />
هر حال از آن خود من است؛ با دانستهها و ترديدهايم، تكرارها و خطاهايم، حقيقتها و<br />
دروغهايم، و در يك كلمه: با تمام حافظهام.<br />
پانوشتها:<br />
1. Zaragoza<br />
2. memorion<br />
(1905-1940) Paul Nizan -3<br />
نويسنده فرانسوي كه در جريان حمله ارتش نازي به فرانسه<br />
كشته شد. از او رمان پل بلوايه به زبان فارسي منتشر شده است.<br />
كليساي قديمي و معروفي در مركز پاريس كه غالبا در آن<br />
مراسم ازدواج برگزار مي شود.<br />
Saint Germain des Pres -4<br />
١٠
خاطراتي از قرون وسطي<br />
سيزده يا چهارده ساله بودم كه براي اولين بار از ايالت آراگون به بيرون قدم گذاشتم. يك بار كه<br />
نزد خانوادهاي از دوستانمان كه تابستانها در قصبه وگادپاس در نزديكي سانتاندر در شمال اسپانيا<br />
اقامت داشتند، مهمان بوديم، هنگام عبور از سرزمين باسك با بهت و حيرت مناظري تازه و دور از<br />
انتظار كشف كردم كه با آنچه تا آن زمان شناخته بودم در تضاد كامل بود. محو تماشاي ابرها،<br />
باران، جنگلهاي مهآلود و صخرههاي خزه بسته شده بودم. تصوير دلنشيني بود كه هرگز از لوح<br />
خاطرم پاك نشد. از آن روز براي هميشه به شمال دل بستم، به سرما، به برف و به آبشارهاي<br />
كوهستاني.<br />
جنوب آراگون زمين خوب و حاصلخيزي دارد، اما خشك و كمآب است. گاهي يكي دو سال<br />
ميگذرد، بيآنكه آسمان بيترحم به ابرها مجال عبور بدهد. آن سالها هر وقت بر حسب تصادف<br />
توده ابري بيباك خود را به فراز كوهستان ميرساند، كارگراني كه در عطاري بغل خانه ما كار<br />
ميكردند، در خانه ما را ميكوبيدند چون بالاي پشت بام برج ديدباني كوچكي داشتيم. كارگران<br />
ساعتها از آن بالا به ابرهاي دوردست چشم ميدوختند و سرانجام با اندوه و حسرت سر تكان<br />
ميدادند و ميگفتند: "باد جنوب آمد، ابرها گم شدند". ابرها دور ميشدند بي آنكه قطرهاي نم<br />
باران به زمين بچشانند.<br />
١١
يك بار چنان خشكسالي وحشتناكي شده بود كه اهالي آبادي بغلي ما به اسم كاستل ثراس با<br />
هدايت كشيشها "دسته دعاخواني" (1) مفصلي راه انداختند تا دل آسمان را به رحم بياورند. آن<br />
روز بر فراز روستا ابرهاي تيره و متراكمي جمع شده بود، به طوري كه خيليها اصلا دعا و<br />
مناجات را براي طلب باران زايد ميدانستند. اما بدبختانه اندكي قبل از پايان مراسم ابرها پراكنده<br />
شدند و خورشيد سوزان در آسمان ظاهر شد. آدمهاي شروري كه همه جا پيدا ميشوند، مجسمه<br />
حضرت مريم را كه جمعيت بالاي سر گرفته بود، گير آوردند و موقعي كه دسته به بالاي پل<br />
رسيد، آن را از بالا به رودخانه گوادالوپ پرتاب كردند.<br />
من در روز 22 فوريه سال 1900 در قصبهاي به دنيا آمدم كه ميتوان گفت قرون وسطي تا زمان<br />
جنگ جهاني اول در آن ادامه داشت. جامعهاي بسته و ايستا كه فاصله طبقاتي به شكلي حاد و<br />
عميق در آن شكاف انداخته بود.<br />
پيروي و فرمانبري زحمتكشان از اربابان و مالكان بزرگ ابدي به نظر ميرسيد و در سنتهاي<br />
ديرين سخت ريشه دوانده بود. ناقوسهاي كليساي پيلار مقدس زندگي روزمره قصبه را<br />
جاودانه در بستري يكنواخت هدايت ميكرد. ناقوسها در اصل مردم را به عبادت و فرايض ديني<br />
فرا ميخواندند: عشاي رباني، مناجات و نيايش؛ اما علاوه بر اين سوانح زندگي روزمره را هم<br />
اعلام ميكردند: زنگ عزا مينواختند، با نواي خاصي كه ما به آن "زنگ احتضار" (3) ميگفتيم.<br />
(2)<br />
وقتي يكي از اهالي در حال مردن بود، ناقوس به آرامي به نوا در ميآمد: ناقوس بزرگ با<br />
ضربههاي سنگين و خفهاش آخرين لحظات زندگي بزرگسالان را همراهي ميكرد، در حالي كه<br />
براي مرگ بچهها ناقوس برنزي كوچكي بود كه نواهاي سبكتري سر ميداد. در مزارع و جادهها<br />
و كوچهها هر كس زنگ احتضار را ميشنيد، از حركت ميايستاد و از خودش ميپرسيد: "باز اجل<br />
به سراغ كي آمده؟" من همچنين ناقوس مصايب را كه در آتشسوزيها به نوا در ميآمد و نيز<br />
زنگ پرشكوهي را كه در اعياد بزرگ طنين افكن ميشد، هنوز به ياد دارم.<br />
كالاندا كمتر از پنج هزار نفر جمعيت داشت. اين قصبه يكي از آباديهاي بزرگ ايالت تروئل به<br />
شمار ميرفت و در هجده كيلومتري الكانيز واقع بود و براي توريستها هم هيچ چيز جالبي<br />
نداشت.<br />
١٢
(4)<br />
ما با قطار از ساراگوسا به الكانيز ميرفتيم. در ايستگاه سه جور درشكه منتظر مسافر بودند: اول<br />
ارابههاي بزرگي به اسم خاردينرا، بعد درشكههاي سرپوشيدهاي كه به آنها گالرا ميگفتند و دست<br />
آخر گاريهاي كوچكتري كه دو چرخ داشتند. خانوادههاي پرجمعيت ما با بار و بنه و خدم و<br />
حشمشان توي سه درشكه ميچپيدند. اين سفر سه ساعت تمام زير آفتاب سوزان طول ميكشيد،<br />
اما من هيچ به ياد ندارم كه در طول اين سفرها لحظهاي احساس خستگي و ملال كرده باشم.<br />
از عيد پيلار و بازار مكاره ماه سپتامبر كه بگذريم، ديگر به ندرت آدم غريبهاي وارد كالاندا ميشد.<br />
هر روز ظهر حوالي ساعت دوازده و نيم دليجان پست كه يابويي آن را ميكشيد، در ميان ابري از<br />
گرد و غبار ظاهر ميشد. گهگاه فروشندگان دوره گرد هم با اين دليجان به آبادي ما ميآمدند. تا<br />
سال 1919 هنوز ماشين به ولايت ما نيامده بود.<br />
اولين كسي كه در كالاندا ماشين خريد دون لوئيس گونزالس نام داشت: مردي ليبرالمنش كه با<br />
كشيشها سخت مخالف بود. مادر او دونيا ترينيداد بيوه ژنرال بود و به خانوادههاي اشرافي سويل<br />
تعلق داشت. اين خانم بانزاكت به خاطر دهنلقي كلفتهاي خودش دچار دردسر شد. در<br />
حقيقت او براي طهارت گرفتن از ظرف ناجوري استفاده ميكرد كه زنان اشرافي نجيب كالاندا با<br />
خشم فراوان، شكل آن را با دستهاي خودشان شبيه يك گيتار مجسم ميكردند. به خاطر همين<br />
لگن نكبت بود كه آنها يك مدتي از حرف زدن با دونيا ترينيداد خودداري كردند.<br />
دون لوئيس گونزالس در زماني كه به تاكستانهاي ما شته افتاده بود، نقش مهمي ايفا كرد.<br />
درختها جلوي چشم ما به سادگي ميمردند، اما دهقانهاي كله شق از بيرون آوردن آنها و نشا<br />
كردن نهالهاي آمريكايي كه در سراسر اروپا رواج پيدا كرده بود، خودداري ميورزيدند. يك<br />
مهندس كشاورزي كه براي مقابله با آفت كشت از تروئل آمده بود، در اتاق بزرگ شهرداري<br />
ميكروسكوپي گذاشت تا همه بتوانند اصلههاي آفتزده را ببينند. اما اين كار هم نتيجهاي نداد.<br />
كشاورزان باز هم به تعويض نهالها تن نميدادند. دون لوئيس براي اينكه به آنها درسي بدهد،<br />
همه موهاي خودش را از خاك بيرون كشيد و با اصلههاي تازه جايگزين كرد. از آنجا كه او را<br />
تهديد به قتل كرده بودند، از آن به بعد با تفنگ به تاكستان خودش ميرفت. لجاجت و يكدندگي<br />
اهالي، كه از ويژگيهاي مردم آراگون است، با كندي بسيار در هم شكست.<br />
١٣
(5)<br />
در مناطق جنوبي آراگون بهترين زيتون اسپانيا و شايد هم دنيا به عمل ميآيد. بعضي از سالها<br />
محصول خيرهكننده بود، اما گاهي هم خشكسالي ضايعه به بار ميآورد و درختها را لخت<br />
ميكرد. هر سال عدهاي از دهقانان ما كه كارشناسان ماهري محسوب ميشدند، براي هرس<br />
كردن درختان استانهاي كوردوبا و خائن به منطقه اندلس ميرفتند.<br />
(6)<br />
.(8)<br />
زيتونچيني اول زمستان شروع ميشد. دهقانان هماهنگ با ريتم كار خود ترانه خوتا اليواره را<br />
ميخواندند. مردها بالاي درختها با چوبدست به شاخههاي پربار ميكوبيدند و زنها از روي<br />
زمين زيتون بر ميچيدند. تا جايي كه به خاطر دارم ترانه مراسم زيتونچيني، ملايم و آهنگين و<br />
دلنشين بود و با ضربآهنگ تند و گوشخراش ترانههاي بومي آراگون تضادي شگفت داشت.<br />
از آن دوران ترانه ديگري به يادم مانده، كه گمان نميكنم از آن اثري به جا مانده باشد، زيرا<br />
ملودي آن دهان به دهان، نسل به نسل منتقل شده، اما هرگز روي كاغذ ثبت نشده بود. عنوان<br />
آن "ترانه سحرگاه" بود. دستهاي از پسربچهها پيش از طلوع آفتاب در كوچهها راه ميافتادند تا<br />
دروگراني را كه قرار بود صبح زود به سر كار بروند، از خواب بيدار كنند. شايد تني چند از اين<br />
"بيداركنندگان" هنوز در قيد حيات باشند و بتوانند متن و آهنگ اين ترانه دلنشين را به ياد<br />
بياورند و آن را از نابودي نجات دهند. ترانهاي درخشان و با محتواي نيمه مذهبي – نيمه كفرآلود<br />
بود كه از اعصار گذشته به يادگار مانده بود. در فصل درو هر نيمه شب با اين ترانه از خواب بيدار<br />
ميشدم، و دوباره در اعماق خواب فرو ميرفتم.<br />
در مواقع ديگر سال دو شبگرد مجهز به چوبدست و فانوس شبهاي ما را همراهي ميكردند.<br />
اولي فرياد ميزد: ”خدايا براي رضاي تو“ (7)، و دومي جواب ميداد: ”خدايا تا ابد براي رضاي<br />
تو“ آنها وضع آب و هوا را اعلام ميكردند، مثلا ميگفتند: ”ساعت يازده، هوا خوب<br />
است“ (9)، به ندرت، با ذوقزدگي، فرياد ميزدند: ”هوا ابري است“ (10)، و ديگر معجزهاي بود<br />
اگر يك شب با شعف اين ندا را سر ميدادند: ”باران ميآيد!“(11)<br />
كالاندا هشت فقره عصاري (آسياي روغنگيري) داشت، كه يكي از آنها هيدروليك بود، اما هفت<br />
تاي ديگر هنوز عين عهد باستان كار ميكردند: اسب يا قاطري يك سنگ مخروطي عظيم را<br />
ميچرخاند و زيتون را روي سنگ ديگر له ميكرد. هيچ چيز قرار نبود تغيير كند. عادتها و<br />
١٤
آرزوها، بي اندك تغييري از پدر به پسر و از مادر به دختر ارث ميرسيد. گاهي، به سان زمزمهاي<br />
مبهم، حرفي از پيشرفت شنيده ميشد، كه درست مثل ابرها، از دوردستها ميگذشت.<br />
(12)<br />
مرگ، ايمان و زندگي جنسي<br />
روزهاي جمعه عدهاي زن و مرد سالخورده كنار ديوار كليساي روبروي خانه ما رديف مينشستند.<br />
آنها فقيرترين فقراي آبادي بودند. يكي از پيشخدمتهاي ما نزد آنها ميرفت و به هر يك از<br />
آنها تكهاي نان يا سكهاي پول ميداد. آنها نان را ميبوسيدند و سكه را كه مبلغ آن از "صدقه<br />
سر" ساير ثروتمندان محل كمتر نبود، در جيب ميگذاشتند.<br />
در كالاندا براي اولين بار با مرگ روبرو شدم كه در كنار ايمان عميق و بيداري غريزه جنسي،<br />
يكي از سه ركن اساسي دوران بلوغ مرا تشكيل ميداد. يك روز كه با پدرم در مزرعه زيتون قدم<br />
ميزدم، باد بويي متعفن و نامطبوع با خود آورد. چند صد متر دورتر لاشه متورم و ازهم دريده<br />
الاغي به زمين افتاده بود و سگها و لاشخورها بر سر آن ضيافتي ترتيب داده بودند. اين منظره<br />
مرا در آن واحد مجذوب و بيزار كرد. كركسها چنان پرخوري كرده بودند كه ديگر ناي پريدن<br />
نداشتند.<br />
در آبادي ما كشاورزان حيوانات مرده را دفن نميكردند زيرا عقيده داشتند كه لاشه پوسيده آنها<br />
براي خاك مفيد است. من در برابر منظره مبهوت ايستاده بودم و تلاش ميكردم كه در فراسوي<br />
اين لاشه متعفن معناي ماوراءالطبيعي مبهمي را كشف كنم. پدرم دستم را گرفت و مرا به دنبال<br />
خود كشيد.<br />
يك بار ديگر يكي از چوپانهاي ما طي دعواي احمقانهاي چاقو خورد و كشته شد. مردها در<br />
كمربندهاي پهنشان كه فاخا نام داشت، هميشه چاقوي تيزي داشتند.<br />
كالبدشكافي مقتول را پزشك آبادي و دستيار او كه مغازه سلماني داشت، در نمازخانه قبرستان<br />
انجام دادند. چهار پنج نفر از دوستان دكتر حضور داشتند. من هم يواشكي وارد شدم. شيشه عرق<br />
دست به دست ميگشت و من هم با اضطراب از آن مينوشيدم تا موقعي كه اره به كندي<br />
استخوان جمجمه را ميشكافت يا دندهها يكي بعد از ديگري شكسته ميشد، دل و جرأت كافي<br />
١٥
داشته باشم. آخر سر مجبور شدند مرا مست و لايعقل به خانه ببرند. پدرم مرا به سختي تنبيه كرد،<br />
هم به خاطر مشروبخواري و هم به علت "ساديسم".<br />
براي خاكسپاري افراد عادي، رسم اين بود كه تابوت را جلوي در باز كليسا ميگذاشتند. كشيشها<br />
دعا ميخواندند. يكي از خدام كليسا تابوت باريك را دور ميزد، روي آن مشتي آب متبرك<br />
ميريخت، پارچه كفن را لحظهاي از روي جسد بر ميداشت و روي سينه مرده يك خاكانداز<br />
خاكستر ميپاشيد. (من اين مراسم را در صحنه پاياني فيلم "بلنديهاي بادگير" بازسازي<br />
كردهام.)<br />
پس از اين مراسم زنگ خفه و عميق ناقوس عزا بلند ميشد. موقعي كه مردها تابوت را روي<br />
دست بلند ميكردند و به سوي گورستان كه در نزديكي آبادي بود روانه ميشدند، جيغهاي<br />
دلخراش مادر متوفي سكوت را ميشكست: "آخ پسرم! من رو تنها گذاشتي! ديگه روي ماهت رو<br />
نميبينم!"<br />
خواهران متوفي و ساير زنان خانواده و گاهي زنان در و همسايه هم وارد حلقه سوگواري ميشدند<br />
و دسته عزاداران را تشكيل ميدادند.<br />
١٦<br />
(13)<br />
درست مثل قرون وسطي، مرگ بخشي از زندگي بود و در همه جا حضور داشت . ايمان هم همين<br />
طور. مذهب كاتوليك چنان ريشههاي عميقي در ما دوانده بود كه حتي لحظهاي نميتوانستيم<br />
حقيقت مطلق آن را مورد ترديد قرار دهيم.<br />
من عموي بسيار آرام و مهرباني داشتم كه كشيش بود و او را عمو سانتوس صدا ميزديم.<br />
تابستانها به من لاتين و فرانسوي درس ميداد. در مراسم عبادي كليسا كمكش ميكردم و<br />
خودم به دسته همسرايان كارمن باكره پيوسته بودم. ما روي هم هفت هشت نوازنده بوديم. من<br />
ويولن ميزدم و يكي از دوستانم كنتراباس. ناظم مدرسه مذهبي اسكولاپيوس هم ويولونسل<br />
ميزد.<br />
من همراه آوازخوانهاي همسن و سال خودم بيست باري برنامه اجرا كردم. چند بار ما را به<br />
صومعه كارمليتها (14)، كه بعدها به تصرف دومينيكنها(15) در آمد، دعوت كردند. اين صومعه<br />
را كه در بيرون آبادي ما قرار داشت، در اواخر قرن نوزدهم فورتون نامي ساخته بود. اين فورتون
در كالاندا زندگي ميكرد و همسرش بانويي بود از خانواده اشرافي كاسكارخاس. اين زن و شوهر<br />
زوج عابد و پارسايي بودند كه حتي يك روز نماز و عبادتشان ترك نميشد. بعدها يعني در آغاز<br />
جنگ داخلي اسپانيا همه راهبان دومينيكن صومعه تيرباران شدند.<br />
كالاندا دو كليسا و هفت كشيش داشت كه عمو سانتوس هم جزو آنها بود. اما بعد از آنكه در<br />
جريان شكار به داخل گودالي افتاد، پدرم او را به عنوان مدير املاك خودش استخدام كرد.<br />
دين در تمام جزئيات زندگي ما حضوري هميشگي داشت، به طوري كه خود من در جريان بازي<br />
در انباري خانه، براي خواهرهايم مراسم عشاي رباني را اجرا ميكردم. لوازم سربي مخصوص<br />
اجراي اين مراسم را گير آورده بودم و يك شال و جبه كشيشي هم داشتم.<br />
پانوشتها:<br />
una rogativa<br />
ش -<br />
-2<br />
5<br />
1- در متن اصلي به اسپانيايي:<br />
pilar در زبان اسپانيايي به معناي ستون است<br />
3- در متن اصلي به اسپانيايي: toque de agonia<br />
4- شهر Sevilla در اندلس در كتابهاي اسلامي به اشبيليه موسوم است.<br />
هر Cordoba در متون عربي قرطبه خوانده ميشود.<br />
6- در اسپانيايي<br />
Jota Olivarera به معناي رقص زيتون است.<br />
7. Alabado sea Dios!<br />
8. Por Siempre sea alabado!<br />
9. Los once, sereno!<br />
10. nublado!<br />
11. Lloviendo!<br />
-12<br />
در متن اصلي به اسپانيايي: los pobres de solemnidad<br />
13- به اسپانيايي:<br />
Carmélites راهبههاي وابسته به فرقه مذهبي كارمل كه در قرن دوازدهم ميلادي پديد<br />
آمد.<br />
فرقهاي از مسيحيان<br />
هستند با آيينهاي سختگيرانه.<br />
planideras<br />
-14<br />
(1221 – 1170) Saint Dominique پيروان Dominicains -15<br />
١٧
معجزه كالاندا<br />
ما دست كم تا سن چهارده سالگي چنان ايمان قوي و كوركورانهاي داشتيم كه در درستي معجزه<br />
كالاندا كه در سال پربركت 1640 روي داده بود، ذرهاي شك نميكرديم. اين معجزه به منسوب<br />
به قديسه پيلار است، زيرا همين دوشيزه مقدس بود كه در زمانهاي قديم، در روزگار تسلط<br />
روميان بر بالاي يك ستون بلند در ساراگوسا بر حضرت يعقوب ظاهر شد. او قديسه نگهبان<br />
اسپانيا و يكي از دو سيماي مقدس فرهنگ اسپانيايي است. آن ديگري قديسه گوادالوپ است كه<br />
نگهبان كشور مكزيك به شمار ميرود، اما به نظر من خيلي هم اهميت ندارد.<br />
نقل كردهاند كه در سال 1640 پاي يكي از اهالي كالاندا به اسم ميگوئل خوآن پليسر زير چرخ<br />
گاري له و لورده شد كه به ناچار آن را قطع كردند. از آنجا كه او آدم خيلي عابدي بود، هر روز به<br />
كليسا ميرفت، انگشتش را در روغن چراغ لامپايي كه روبروي مجسمه حضرت مريم بود خيس<br />
ميكرد و آن را روي پاي بريدهاش مي ماليد. يك شب حضرت مريم در معيت چند فرشته از<br />
آسمان پايين آمد و براي او پاي تازهاي آورد.<br />
اين معجزه را، مثل همه معجزههاي ديگر، عده زيادي از شخصيتهاي ديني و علمي آن روزگار<br />
تائيد كردهاند. (ناگفته نماند كه بدون چنين تائيدي اصلا معجزهاي پيش نميآيد). بر پايه اين<br />
معجزه پردههاي زيادي كشيده و كتابهاي بسياري نوشتهاند. به نظر من معجزات قديسه لورد(1)<br />
١٨
در برابر معجزه خيرهكننده قديسهي ما هيچ آب و رنگي ندارند. اين واقعا فوقالعاده است: مردي<br />
كه پاي بريدهاش پوسيده و خاك شده، ناگهان پاي تازه و دست نخوردهاي گيرش مي آيد!<br />
پدرم شمايل گرانبهايي به كليساي كالاندا هديه كرده بود كه در دستههاي دعاخواني آن را سر<br />
دست ميگرفتند، و در زمان جنگ داخلي آنارشيستها آن را مثل همه پردهها و شمايلهاي ديگر<br />
در آتش سوزاندند. در آبادي ما همچنين نقل ميكردند كه حتي فيليپ چهارم پادشاه اسپانيا به<br />
آنجا آمده بود تا شخصا بر پايي كه از آسمان نازل شده بود، بوسه بزند: در درستي اين ماجرا هم<br />
احدي ترديد نداشت.<br />
فكر نكنيد كه من در مورد رقابت قديسهها اغراق ميكنم. در همان روزها يك بار در ساراگوسا<br />
كشيشي ضمن موعظه خود، درباره فضايل و كرامات قديسه لورد داد سخن داد، اما بلافاصله<br />
اضافه كرد كه البته ارج و مقام او از قديسه پيلار بسيار پايينتر است. در اين مجلس چند خانم<br />
فرانسوي بودند كه به عنوان مربي يا معلم پيش خانوادههاي اعيان ساراگوسا زندگي ميكردند.<br />
اين خانمها از حرفهاي آن كشيش چنان برآشفته شدند كه نزد عاليجناب رومرو اسقف اعلاي<br />
منطقه شكايت بردند. (چند سال بعد آنارشيستها اين جناب اسقف را هم حسابي كتك زدند.)<br />
خانمهاي فرانسوي نتوانسته بودند بيحرمتي نسبت به قديسه مشهور ديار خود را تحمل كنند.<br />
حوالي سال 1960 در مكزيك جريان معجزه كالاندا را براي يك كشيش فرانسوي كه از فرقه<br />
دومينيكن بود تعريف كردم.<br />
او لبخندي زد و گفت: "دوست عزيز، خواهش ميكنم اغراق نكنيد!"<br />
مرگ و ايمان حضوري نيرومند داشتند. اما شور و نشاط زندگي از آنها هم قويتر بود. لذتهاي<br />
زندگي هميشه دلپذير بودند و هرگاه مجال مييافتند، به اوج ميرسيدند. هر جا كه مانعي در برابر<br />
لذتجويي باشد، نيروي آن بيشتر ميشود.<br />
من با وجود آنكه ايماني استوار و صادقانه داشتم، اما هيچ چيز نميتوانست در برابر كنجكاوي<br />
جنسي تسكينناپذيرم مقاومت كند يا اميال سركشم را فرو بنشاند. تا دوازده سالگي خيال<br />
ميكردم كه بچهها را از پاريس ميآورند، البته نه با لكلك، بلكه خيلي ساده با ماشين يا قطار.<br />
يكي از دوستانم كه دو سال از من بزرگتر بود، و بعدها به دست جمهوريخواهان تيرباران شد، مرا<br />
١٩
با راز بزرگ باروري آشنا كرد. بعد مثل همه پسربچههاي دنيا در دريايي از فرضيات و حدسيات و<br />
اطلاعات راست و دروغ درباره امور جنسي غرق شدم. به عبارت ديگر نيروي جنسي بيرحمانه به<br />
تركتازي پرداخت.<br />
به ما چنين آموخته بودند كه بالاترين فضيلت انسان، عفت و پاكدامني است كه براي زندگي<br />
شرافتمندانه ضرورت كامل دارد. ما زير فشار نبرد بياماني كه در درونمان ميان پاكدامني و غريزه<br />
در ميگرفت، خرد ميشديم و از احساس گناه رنج ميبرديم. مربيان يسوعي به ما ميگفتند:<br />
- ميدانيد چرا حضرت مسيح به سؤالهاي هرود<br />
بود و پيشواي ما از نفس اماره نفرت داشت.<br />
٢٠<br />
(2)<br />
(3)<br />
جواب نداد؟ براي اينكه هرود آدم شهوتراني<br />
اغلب از خودم سؤال كردهام كه چرا مذهب كاتوليك تا اين حد از غريزه جنسي وحشت دارد؟<br />
بيترديد براي اين امر دلايل گوناگون تاريخي، اخلاقي، شرعي و همچنين اجتماعي وجود دارد.<br />
در جامعهاي كه مطابق سلسله مراتب معيني سازمان يافته است، نيروي جنسي كه حد و مرزي<br />
نميشناسد، هر آن ميتواند به عامل آشوب و طغيان تبديل شود. بي ترديد به همين دليل است<br />
كه برخي از بزرگان كليسا و سن توماس آكويناس در عرصه آشفته و پرمخاطره اميال جسماني<br />
چنين سرسختي شديدي از خود نشان دادهاند، تا آنجا كه سن توماس حتي در همĤغوشي<br />
ساده زن و شوهر هم نوعي گناه ميديد، زيرا در اين عمل به هرحال "نفس اماره" حضور دارد<br />
كه انسان هرگز قادر نيست آن را به طور كامل مهار كند.<br />
(4)<br />
نفس اماره سرچشمه شر و فساد است. ميل و لذت جنسي ضرورت دارد، چون خداوند چنين مقرر<br />
فرموده است، اما تمام علايم نفس اماره (كه روابط عاشقانه هم جزو آن است) و تمام وسوسههاي<br />
ناپاك را بايد از خود دور كرد و در همĤغوشي تنها به يك هدف انديشيد: به وجود آوردن بنده<br />
شكرگزار ديگري براي پروردگار.<br />
بارها گفتهام كه اين ممنوعيت شديد به طور طبيعي به احساس گناه ميانجامد و ميتواند با لذت<br />
بيشتري همراه شود. خود من تا مدتها گرفتار چنين احساسي بودم. همچنين به دلايلي ناشناخته<br />
هميشه در آميزش جنسي سايهاي از مرگ را حس كردهام: رابطهاي اسرارآميز و دايمي. حتي<br />
كوشيدهام اين احساس توصيفناپذير را با تصاوير سينمايي بيان كنم. در فيلم سگ اندلسي در
صحنهاي كه مرد سينه برهنه زن را نوازش ميكند، ناگهان صورتش به كاسه سر مرده تبديل<br />
ميشود. آيا چنين احساسي بازتاب اين واقعيت نيست كه من در كودكي و جواني قرباني<br />
هولناكترين فشار جنسياي بودهام كه تاريخ تا كنون به خود ديده است؟<br />
بعضي از جوانهاي كالاندا كه پول كافي داشتند سالي دو بار در ساراگوسا به فاحشهخانه<br />
ميرفتند. در همان سالها يك بار يكي از كافههاي كالاندا، به مناسبت جشن سالانه قديسه پيلار،<br />
پيشخدمتهايي استخدام كرد كه يك كمي عشوهگر بودند. آنها دو روزي در برابر نيشگونهاي<br />
محكم و بي حد و حساب مشتريان كافه، كه در لهجه آراگون به آن پيسكوس ميگويند، تاب<br />
آوردند، اما بعد تحملشان تمام شد و فرار را بر قرار ترجيح دادند. البته مشتريان بينواي كافه غير<br />
از نيشگون گرفتن كاري نميكردند، اگر پا را فراتر ميگذاشتند بيشك مأموران نظميه وارد ميدان<br />
ميشدند.<br />
لذت اين وسوسه شيطاني از آن جهت بيشتر ميشد كه آن را گناهي مرگبار جلوه ميدادند و ما<br />
نيز سعي ميكرديم از راههاي ديگري به طرف آن نقب بزنيم: مثلا دكتربازي با دختربچهها يا ديد<br />
زدن پايين تنه حيوانات خيلي رواج داشت. يك بار يكي از همشاگرديهاي من كه براي بررسي<br />
پايين تنه يك ماديان بالاي چهارپايه رفته بود، پيش از آنكه به نتيجه دلخواه برسد زمين افتاد و<br />
رسوايي بالا آورد. خوشبختانه ما از بچهبازي چيزي نميدانستيم.<br />
روزهاي تابستان كه گرما به اوج ميرسيد و مردم بعد از ظهرها ميخوابيدند و مگسها در<br />
كوچههاي خلوت وزوز ميكردند، ما در لباسفروشي نيمهتاريكي جمع ميشديم. درها بسته و<br />
پردهها كشيده بود. گرداننده مغازه به ما مجلههاي "سكسي" كرايه ميداد، كه خدا ميداند چطور<br />
به آنجا رسيده بودند. مجلههايي نظير "هوخا د پارا" و همچنين "كا د ت" كه تصاوير آنها از<br />
رئاليسمي سرپوشيده برخوردار بود. ناگفته نماند كه اين قبيل مجلات ممنوعه در مقايسه با<br />
نشريات امروزي خيلي هم نجيب و عفيف بودند. به ندرت لنگه راني يا گوشه سينهاي در عكسها<br />
ديده ميشد، اما همين مختصر براي برانگيختن داغ حسرت و شعلهور كردن آتش شهوت ما<br />
كافي بود.<br />
ديوار قطوري كه ميان مردان و زنان وجود داشت اميال نوشكفته ما را سوزانتر مي كرد. من تا<br />
امروز هم وقتي به اولين تأثرات جنسيام فكر ميكنم بوي پارچه و لباس مشامم را پر ميكند.<br />
٢١
در سن سباستين هنگامي كه به سيزده چهارده سالگي رسيده بودم، كابينهاي حمام، محلي<br />
مناسب براي ارضاي كنجكاوي ما بود. هر كابين را تيغهاي چوبي از وسط دو قسمت ميكرد. ما<br />
ميتوانستيم از يك كابين از سوراخي كه روي تيغه كنده شده بود، كابين بغلي را ديد بزنيم و<br />
لخت شدن زنها را تماشا كنيم.<br />
همان سالها مد شده بود كه زنها توي كلاههاشان سنجاقهاي بزرگي ميگذاشتند. آنها در<br />
حمام وقتي بو ميبردند كه كسي از پشت تيغه آنها را ديد ميزند، سنجاق كذايي را از كلاه بيرون<br />
ميكشيدند و قايم توي سوراخ مربوطه فرو ميكردند و هيچ باكي هم نداشتند كه چشم طرف را<br />
كور كنند. (من در فيلم ال اين خاطره را تصوير كردهام). ما هم براي خنثي كردن خطر سنجاق،<br />
يك تكه شيشه توي سوراخ تعبيه ميكرديم.<br />
يكي از دو پزشك كالاندا به اسم دون لئونسيو از آدمهاي باذوق ولايت بود و هر وقت مشكلات<br />
وجداني ما را ميشنيد قهقهه خنده را سر ميداد. اين آقا جمهوريخواهي سرسخت بود و سراسر<br />
ديوارهاي مطب خود را با صفحات رنگين ماهنامه ال موتين تزيين كرده بود كه يك مجله<br />
آنارشيستي و بسيار ضدكليسايي بود و آن روزها در اسپانيا خيلي طرفدار داشت.<br />
يكي از كاريكاتورهاي اين مجله افراطي را هنوز به خاطر دارم: دو كشيش چاق و چله روي<br />
ارابهاي نشسته بودند و حضرت مسيح در لاي مالبند گير كرده بود با چهرهاي درهم رفته و<br />
عرقريزان ارابه را به دنبال ميكشيد.<br />
اين مجله لحن جالبي داشت، مثلا اگر در مادريد كارگران در تظاهراتي مزاحم عابران ميشدند و<br />
كشيشها را اذيت ميكردند و ويترين مغازهها را ميشكستند، اين مجله فردا گزارش خود را اين<br />
طور مينوشت:<br />
”ديروز عصركارگران با آرامش از كوچه مونترا عبور ميكردند كه ناگهان با دو كشيش روبرو شدند<br />
كه از روبرو جلو ميآمدند. كارگران با مشاهده اين تحريك آشكار...“<br />
من هميشه از اين نوع گزارش به عنوان نمونهاي جالب از "تحريك" ياد ميكنم.<br />
٢٢
پانوشتها:<br />
-1<br />
Lourdes شهركي است در جنوب فرانسه نزديكي مرز اسپانيا. منظور از قديسه لورد دختري<br />
روستايي است به اسم برنادت Bernadette كه در سال 1808 ادعا كرد كه حضرت مريم بر او<br />
ظاهر شده است. بعدها كليسا او را از مقدسين شناخت. فيلم معروفي بر پايه زندگي او ساخته شده<br />
است.<br />
دسته كوچكي از كاتوليكها كه با زهد و رياضت زندگي مي كنند و بسيار<br />
متعصب هستند.<br />
3- Hérode فرمانرواي رومي اورشليم در زمان عيسي مسيح.<br />
حكيم و متأله ايتاليايي كه او را پايه گذار<br />
الهيات مذهب كاتوليك مي دانند.<br />
Jésuites -2<br />
(1274 – 1225) Saint Thomas Aquinas -4<br />
٢٣
فقراي كالاندا<br />
ما فقط در هفته مقدس اول سال و تعطيلات تابستان به كالاندا ميرفتيم، و اين قاعده تا سال<br />
1913 كه من اقليم شمال و شهر سن سباستين را كشف كردم، ادامه داشت.<br />
آدمهاي كنجكاو زيادي حتي از آباديهاي مجاور به تماشاي خانه نوساز ما ميآمدند. پدرم اين<br />
خانه را مطابق مد روز ساخته بود، يعني به همان سبك قواره"اي كه به تازگي مورد عنايت<br />
تاريخ هنر قرار گرفته و بزرگترين نماينده آن در اسپانيا ٰگائودي آرشيتكت معروف اهل<br />
كاتالونيا است. روي پلههاي خانه ما هميشه چند بچه فقير هشت تا ده ساله نشسته بودند كه هر<br />
وقت در خانه باز ميشد با حسرت به تزئينات "پر زرق و برق" خانه خيره ميشدند. هر بچهاي<br />
برادر يا خواهر كوچكترش را بغل كرده بود كه مگسها در گوشه چشمان قيآلود يا كنار لب و<br />
دهانش وول ميخوردند. مادران اين بچهها در مزرعه كار ميكردند و اگر هم به خانه ميآمدند<br />
خوراك سيب زميني و لوبيا درست ميكردند كه غذاي اصلي كارگران كشاورزي بود.<br />
٢٤<br />
(1)<br />
" يب<br />
(2)<br />
پدرم در حدود سه كيلومتري آبادي و در حاشيه رودخانه يك خانه ييلاقي ساخته بود كه به آن<br />
لاتوره ميگفتيم. گرداگرد خانه را باغ ميوهاي فرا گرفته بود كه تا بركهاي كه روي آن يك<br />
قايق داشتيم، امتداد مييافت و بعد به رودخانه ميرسيد. از وسط باغ كه باغبان ما در آن سبزي<br />
كاشته شود، كانال آبياري كوچكي ميگذشت. همه ما كه دستكم ده نفر بوديم تقريبا هر روز با دو
ارابه روانه لاتوره ميشديم. ما بچهها كه در گاري خودمان چپيده بوديم در طول راه اغلب با<br />
بچههاي لاغر و ژندهپوشي برخورد ميكرديم كه از روي جاده توي سطلهاي كج و كوله پهن<br />
اسب جمع ميكردند تا جاليزهاي محقر خانوادههاشان را كودپاشي كنند. به نظرم ميرسد كه ما<br />
خوشبختها اين صحنههاي فقر و محروميت را با بياعتنايي كامل پشت سر ميگذاشتيم.<br />
بيشتر شبها در باغ خودمان زير نور ملايم لامپاها سفرهاي رنگين پهن ميكرديم و آخر شب به<br />
خانه بر ميگشتيم. زندگي راحت و آسودهاي بود. اگر من به كساني تعلق داشتم كه زمين را با<br />
عرق جبين آب ميدادند يا از زمين پهن جمع ميكردند، امروز چه خاطراتي از آن روزگار داشتم؟<br />
ما بيگمان آخرين نمايندگان يك نظام بسيار كهن بوديم. داد و ستد رواج زيادي نداشت. زمان بر<br />
مداري ثابت ميچرخيد. انديشه گرفتار سكون و ايستايي بود.<br />
توليد روغن يگانه صنعت منطقه بود. پارچه، لوازم آلات فلزي و دارو از خارج وارد ميشد. البته<br />
دارو بيشتر به شكل مواد اوليه به دست دوافروشها ميرسيد و آنها طبق نسخه دكتر دارو را<br />
ميساختند و ميفروختند.<br />
پيشهوران بومي نيازهاي اوليه را برآورده ميكردند: در آبادي يك آهنگر، يك مسگر، يك كوزهگر،<br />
يك سراج، يك نانوا، يك نساج و چند بنا داشتيم. كشاورزي هنوز به شيوه نيمهفئودالي جريان<br />
داشت: مالك زمين اراضي خود را در اختيار زارعان قرار ميداد و در عوض نيمي از محصول را<br />
دريافت ميكرد.<br />
1904 و<br />
يكي از دوستان خانوادگي ما در سال هاي 1905 از ما چند عكس گرفته بود كه من<br />
بعضي از آنها را هنوز دارم. اين عكسها برجستهنما هستند و با دوربيني خاص آن زمانها گرفته<br />
شدهاند.<br />
پدرم با هيكل تنومند و سبيل سفيد و پرپشت در همه عكسها كلاه كوبايي به سر دارد، غير از<br />
يك جا كه كلاه حصيري به سر گذاشته. يك عكس مادرم را در بيست و چهار سالگي نشان<br />
ميدهد كه با صورت قهوهاي و خندانش از كليسا بيرون ميآيد در حالي كه همه افراد متشخص<br />
آبادي به او سلام ميكنند.<br />
٢٥
عكس ديگري پدر و مادرم را با يك چتر آفتابي نشان ميدهد، كه در آن مادرم بر الاغ سوار<br />
است. ما بچهها اسم اين عكس را "فرار به مصر" (3) گذاشته بوديم.<br />
در عكس ديگري من شش ساله هستم و با بچههاي ديگر وسط يك مزرعه ذرت نشستهام.<br />
تصاويري از زنان رختشوي و دهقانان در حال پشمچيني هم در عكسها ديده ميشود. يك<br />
عكس خواهرم كونچيتا را نشان ميدهد كه دارد به سگش خوراك ميدهد. در گوشه عكس پرنده<br />
خيلي قشنگي در آشيانهاش ديده ميشود.<br />
امروزه در كالاندا فقيرها به خاطر يك لقمه نان روزهاي جمعه روبهروي كليسا نمينشينند. آبادي<br />
تا حدي به رفاه رسيده و مردم خوب زندگي ميكنند. جامههاي سنتي مدتهاست كه ور افتادهاند:<br />
آن كمربندهاي پهن، كلاه معروف به كاچيرولو و شلوار پاچهتنگ ديگر خريدار ندارد.<br />
خيابانها اسفالت شدهاند و چراغ برق دارند. آب لولهكشي، كانالهاي فاضلاب، كافه و سينما به<br />
شهر راه باز كردهاند. مثل همه جاي دنيا تلويزيون در ايفاي رسالت بيهويت كردن تماشاگرانش<br />
فعال است. ماشين، موتورسيكلت، يخچال و رفاه مادي جمع و جوري فراهم آمده كه از مواهب<br />
جامعه ماست. در اينجا هم پيشرفت علمي و فني، اخلاق و معنويات را به دوردستها تبعيد كرده<br />
است. آشوب و اغتشاش مداوم، هر روز با ابعاد مهيبتري در قالب انفجار جمعيت ظاهر ميشود.<br />
من اين سعادت را داشتهام كه كودكيام را در قرون وسطي گذراندم، در دوراني كه به قول<br />
اويسمان "رنجبار و دلنشين" بود، رنجبار به علت كمبودهاي مادي، و دلنشين به خاطر<br />
مواهب معنوياش؛ درست بر عكس امروز.<br />
٢٦<br />
(4)<br />
پانوشتها:<br />
(1926 – 1852) Antoni Gaudi -1<br />
آرشيتكت نامي اسپانيا.<br />
2- Torre La در زبان اسپانيايي به معناي برج است.<br />
3- اشاره به فرار خانواده مسيح از فلسطين. بنا به روايت اناجيل يوسف نجار همسر خود مريم و<br />
فرزند نوزادش عيسي را بر الاغي نشاند و با خود به مصر برد.<br />
-4 Huysmans 1848) G. C. – (1907 نويسنده فرانسوي.
طبلهاي كالاندا<br />
در برخي از روستاهاي منطقه آراگون مراسم خاصي وجود دارد كه احتمالا در دنيا بينظير است.<br />
طبلكوبي روزهاي جمعه در الكنيز و ايخار رايج است، اما در هيچ جا مثل كالاندا نيرويي چنين<br />
گيرا و اسرارآميز ندارد.<br />
اين رسم كه به اواخر قرن هجدهم برميگردد، در حوالي سال 1900 تقريبا بر افتاده بود، اما به<br />
همت يكي از كشيشان كالاندا به اسم ويسنته الانه گوي دوباره احيا شد.<br />
در كالاندا از نيمروز جمعه تا ظهر روز بعد (شنبه) جمعيت يك نفس بر طبل ميكوبند. اين<br />
ضربهها يادآور ظلماتي است كه در لحظه مرگ مسيح زمين را فرا گرفت، زلزلهاي كه در آن دم<br />
زمين را لرزاند، صخرههايي كه از كوه ريزش كردند و پردههايي كه در معبد از بالا تا پايين دريده<br />
شدند.<br />
اين مراسم جمعي سخت متأثركننده و به شدت تكاندهنده است، و من براي اولين بار در دو<br />
ماهگي طنين آن را از گهوارهام شنيدهام و سپس تا همين اواخر بارها در اين مراسم شركت<br />
كردهام و خيلي از دوستانم را هم به اين مراسم بردهام كه آنها هم مثل من به شدت تحت تأثير<br />
قرار گرفتهاند.<br />
٢٧
هنگام آخرين سفرم به اسپانيا در سال 1980 عدهاي از دوستانم را به قلعهاي قرون وسطايي در<br />
نزديكي مادريد دعوت كرديم. بدون اطلاع آنها عدهاي از طبلزنهاي كالاندا را هم به آنجا<br />
آورديم و از آنها خواستيم كه مراسم را برگزار كنند. در ميان مهمانان عدهاي از دوستان نزديكم<br />
مانند خوليو الخاندرو و فرناندو ري و خوزه لوئيس باروس حضور داشتند كه همگي<br />
گفتند بدون دليل خاصي عميقا متأثر شدهاند، حتي پنج نفر از حاضران اعتراف كردند كه خلال<br />
مراسم گريه كردهاند.<br />
٢٨<br />
(3)<br />
(2)<br />
(1)<br />
من از سرچشمه اين هيجان كه گاهي به تأثير موسيقي شبيه است، خبر ندارم. اين احساس<br />
بيترديد از تكرار ريتم مرموزي ريشه ميگيرد كه از خارج به گوش ما ميرسد و لرزش خاصي در<br />
ما ايجاد ميكند كه هيچ توضيحي براي آن وجود ندارد.<br />
پسرم ژان لويي فيلمي كوتاه به نام "طبلهاي كالاندا" ساخته است و خود من هم در بعضي<br />
فيلمهايم مثل عصر طلايي و ناسارين به اين طبلهاي شگرف و فراموش نشدني اشاره كردهام.<br />
در زمان كودكي من روي هم بيش از دويست سيصد نفر در اين مراسم شركت نميكردند، اما<br />
امروزه بيش از هزار نفر در اين مراسم بر طبل ميكوبند: ششصد هفتصد نفري طبل دارند و بقيه<br />
تنبك.<br />
ظهر روز جمعه همه جمعيت در ميدان اصلي قصبه روبهروي كليسا جمع ميشوند و در حالي كه<br />
طبلهاي خود را به شانه آويختهاند در سكوت مطلق انتظار ميكشند، اگر از جايي صداي<br />
نابهنگامي بلند شود، همه آن را خاموش ميكنند. سر ظهر با اولين بانگ ناقوس كليسا صدايي<br />
نيرومند چون غرش رعد در سراسر آبادي ميپيچد. همه همزمان بر طبل ميكوبند. شوري غريب<br />
كه به زودي به نوعي خلسه ميانجامد، نوازندگان را فرا ميگيرد.<br />
جمعيت دو ساعت تمام يك نفس بر طبل ميكوبد، بعد دستهاي به راه ميافتد كه به آن ال<br />
پرگون ميگويند – پرگون در واقع عنوان طبل پيشقراول يا جارچي دسته است. دسته ميدان را<br />
ترك ميكند و قصبه را دور ميزند. شركتكنندگان به قدري زياد هستند كه هنوز آخر دسته<br />
ميدان را ترك نكرده، سر دسته از طرف ديگر وارد ميدان ميشود. به همراه دسته تعدادي شبيه
هم راه ميافتند: چند سرباز رومي با ريشهاي مصنوعي كه آنها را پوتونتونس مينامند. (واژهاي<br />
كه طنين ريتم طبلها را تداعي ميكند) چند قراول و يك فرمانده رومي و بالأخره شبيهي با ساز<br />
و برگ قرون وسطايي كه به او لونخينوس ميگويند و وظيفه دارد از جسد مسيح در برابر حمله<br />
كفار دفاع كند. او در لحظه معيني با فرمانده رومي جنگ ميكند و همه جمعيت طبال دور آنها<br />
حلقه ميزنند. فرمانده رومي به علامت مرگ در خود فرو ميشكند و لونخينوس مقبرهاي كه بايد<br />
از آن نگهباني كند را بر ميافرازد.<br />
مجسمهاي كه زير محفظهاي شيشهاي قرار گرفته نماينده عيسي مسيح است. طي همين مراسم<br />
زايران از روي مصيبتنامهاي كه چندين بار عبارت "يهوديهاي نكبت" در آن تكرار شده است،<br />
دعا ميخوانند. البته اين عبارت بعدها به دستور پاپ ژان بيست و سوم حذف شد.<br />
(4)<br />
تا ساعت پنج تمام تداركات مراسم تكميل شده است. در اين ساعت جمعيت لختي سكوت<br />
ميكنند و سپس از نو طبلها را به صدا در ميآورند و تا ظهر روز بعد يك نفس بر طبلها مي<br />
كوبند.<br />
طبلها را با پنج يا شش ريتم گوناگون ميكوبند، كه من هنوز آنها را به خاطر دارم. وقتي دو<br />
گروه طبال با دو ريتم متفاوت در گوشهاي با يكديگر برخورد ميكنند، روبهروي هم ميايستند و<br />
آنگاه يك مسابقه واقعي ميان ريتمها آغاز ميشود كه گاهي از يك ساعت هم تجاوز ميكند تا<br />
اينكه سرانجام گروه ضعيفتر وا ميدهد و از ريتم قويتر پيروي ميكند.<br />
اين طبلكوبي كه پديدهاي شگرف، نيرومند و جاوداني است، بر ناخودآگاه جمعي ما نفوذ ميكند و<br />
زمين را زير پايمان به لرزه در ميآورد. در طول شب طبيعت خود را به ريتم طبلها ميسپارد.<br />
لرزش ديوارها را ميتوان با دست احساس كرد. اگر كسي با ريتمي معين به خواب برود، با تغيير<br />
آن ريتم از خواب بيدار خواهد شد.<br />
در پايان شب پوسته طبلها با لكههاي خون پوشيده ميشود. دستها از شدت ضربهها زخمي و<br />
خونين ميشوند، حتي دستهاي زبر و زمخت زارعان.<br />
٢٩
صبح شنبه عدهاي از زايران براي ذكرگويي به طرف "كوه تصليب" كه تپهاي با جادهاي<br />
صليبگون در نزديكي قصبه است، راه ميافتند، اما بقيه همچنان به طبلكوبي ادامه ميدهند. در<br />
ساعت هفت كليه زايران در دستهاي كه دلانتيهرو خوانده ميشود گرد ميآيند.<br />
سر ظهر با اولين بانگ ناقوس كليسا همه چيز به مدت يك سال خاموش ميشود. اما پس از<br />
مدتي، وقتي مردم زندگي عادي خود را از سر گرفتند، باز هم برخي از اهالي كالاندا با لحني<br />
مسحور و بهتزده از جادوي طبلهاي خاموشيگرفته ياد ميكنند.<br />
پانوشتها:<br />
(2001 – 1923) Jose-Luis Barros -1<br />
پزشك بود و به خاطر دوستي با بونوئل در چند<br />
فيلم او بازي كرد و فيلم مستندي درباره او ساخت.<br />
شاعر و نويسنده اسپانيايي كه به حال تبعيد در<br />
مكزيك زندگي ميكرد. همكار بونوئل در نگارش فيلمنامه ويريديانا.<br />
بازيگر معروف اسپانيايي.<br />
پيشواي واتيكان كه به گرايشهاي مترقي و<br />
انساندوستانه شهرت داشت.<br />
(1995 – 1906) Julio Alejandro -2<br />
(1994 – 1917) Fernando Rey -3<br />
(1963 – 1881) Jean XXIII -4<br />
٣٠
ساراگوسا<br />
پدربزرگ من دهقاني مرفه بود، بدين معني كه سه رأس قاطر داشت. او داراي دو پسر بود. يك<br />
پسر او داروخانه باز كرد، و پسر ديگرش كه پدر من باشد، با چهار نفر از دوستانش براي خدمت در<br />
ارتش راهي كوبا شد كه در آن زمان هنوز مستعمره اسپانيا بود.<br />
وقتي پدرم در كوبا به پادگان رسيد بايد برگهاي را مينوشت و تحويل ميداد. مقامات ارتش با<br />
ديدن دستخط خوش و شكيل او كه از معلم دبستانش ياد گرفته بود، به او كار دفتري دادند.<br />
دوستانش همه از مالاريا مردند. موقعي كه دوران خدمت او به پايان رسيد تصميم گرفت در كوبا<br />
بماند. در تجارتخانهاي به عنوان حسابدار مشغول كار شد و از خود جديت و پشتكار زيادي نشان<br />
داد. چندي بعد براي خودش يك فرهتريا باز كرد، يك جور مغازه آهنآلاتفروشي كه در آن همه<br />
نوع وسايل فلزي و اسلحه تا اسفنج به فروش ميرسيد.<br />
پدرم با مرد واكسزني كه هر صبح به نزدش ميآمد و همچنين با يكي از شاگردهاي خودش<br />
دوستي به هم زده بود. او اين دو نفر را در تجارتخانه خود شريك كرد و اندك زماني قبل از<br />
استقلال كوبا با بخش كمي از سودي كه برده بود به اسپانيا برگشت. خبر استقلال كوبا در اسپانيا<br />
بازتاب زيادي نداشت. مردم آن روز به تماشاي كوريدا (مسابقه گاوبازي) رفته بودند، گويي هيچ<br />
اتفاقي نيفتاده است.<br />
٣١
پدرم پس از بازگشت به اسپانيا در چهل و سه سالگي در كالاندا با دختر هجده سالهاي كه مادر<br />
من باشد ازدواج كرد. قدري ملك و زمين خريد و عمارت لاتوره را بنا كرد.<br />
من بچه بزرگ خانواده هستم و نطفهام در جريان سفر پدر و مادرم به پاريس، در هتل رونسره در<br />
نزديكي ميدان رشليو-دروئو بسته شده است. چهار خواهر و دو برادر داشتم. برادر بزرگترم كه در<br />
ساراگوسا عكاس راديولوژي بود، در سال برادر ديگرم به اسم آلفونسو كه پانزده<br />
سال از من جوانتر و آرشيتكت بود، در سال 1968 موقعي كه من در كار ساختن فيلم ويريديانا<br />
حالا ما چهارتا ماندهايم. خواهرانم<br />
بودم، فوت كرد. خواهرم آليسيا هم در سال<br />
كونچيتا و مارگريتا و ماريا در كمال صحت و سلامت هستند.<br />
1980 درگذشت.<br />
1977 درگذشت.<br />
كالاندا تاريخ ديرينهاي دارد كه به دوران روميها و ايبرها برميگردد. از همان زمان اقوام و<br />
طوايف گوناگون – از گتهاي غربي گرفته تا اعراب – سرزمين اسپانيا را تصرف كردند، به<br />
طوري كه نژاد ما به كلي مخلوط شده است.<br />
(1)<br />
(2)<br />
در قرن پانزدهم در كالاندا تنها يك خانواده مسيحي قديمي وجود داشت و بقيه از دم عرب بودند.<br />
امروزه در يك خانواده ميتوان تيپهاي فيزيكي كاملا متفاوتي پيدا كرد. مثلا خواهر من كونچيتا<br />
با موهاي روشن و چشمان آبياش شبيه يك دخترخانم زيباي سوئدي است، در حاليكه خواهر<br />
ديگرم ماريا انگار از يك حرمسراي شرقي فرار كرده است.<br />
پدرم هنگام ترك كوبا يك شركت تضامني داشت كه آن را به دو شريك خود سپرده بود. در سال<br />
1912 كه سايه جنگ جهاني به اروپا نزديك ميشد، او تصميم گرفت براي رسيدگي به اموالش<br />
به كوبا سفر كند و من خوب به خاطر دارم كه ما اين عبارت را هم به دعاي شامگاهيمان اضافه<br />
كرده بوديم: "و خداوند سفر بابا را به خير بگذراند".<br />
پدرم به كوبا رفت اما هيچكدام از آن دو شريك تحويلش نگرفتند. او ناراحت و عصباني به اسپانيا<br />
برگشت. شركايش به بركت جنگ، ثروت هنگفتي به جيب زدند. چند سال بعد پدرم در مادريد با<br />
يكي از آنها در يك ماشين روباز روبرو شد، اما آن دو بي هيچ حرفي از كنار هم رد شدند.<br />
٣٢
(3)<br />
پدرم قويهيكل بود و صد و هفتاد و چهار سانتيمتر قد داشت. چشمانش سبز رنگ بود. آدمي بود<br />
سختگير اما خوشقلب و مهربان كه خيلي زود خطاهاي ما را ميبخشيد.<br />
نزديك چهار ماه بعد از تولد من در سال 1900 پدرم از كالاندا حوصلهاش سر رفت و به همراه<br />
خانوادهاش به ساراگوسا اسبابكشي كرد. والدين من در خانه اعياني بزرگي كه قبلا منزل فرمانده<br />
كل منطقه بود، اقامت كردند. خانه ما سراسر طبقه اول عمارت را در بر ميگرفت و دستكم ده<br />
بالكن داشت. غير از روزهاي تعطيل كه ما به كالاندا و بعدها به سن سباستين ميرفتيم، من تا<br />
سال 1917 كه ديپلم متوسطه را گرفتم و به مادريد رفتم، در همين خانه زندگي ميكردم كه<br />
امروزه از آن اثري باقي نمانده است.<br />
شهر قديمي ساراگوسا طي دو بار حمله و محاصره ارتشيان ناپلئون تقريبا به كلي ويران شده بود.<br />
در سال 1900 ساراگوسا مركز ايالت آراگون بود، حدود صد هزار نفر جمعيت داشت و شهري آرام<br />
و بهقاعده به شمار ميرفت.<br />
در ساراگوسا يك كارخانه واگنسازي وجود داشت و آنارشيستها بعدها به اين شهر "مرواريد<br />
سنديكاليسم" لقب دادند، اما واقعيت اين است كه تا آن زمان از جنبش كارگري خبري نبود.<br />
اولين اعتصاب و تظاهرات مهم اسپانيا در سال 1909 در بارسلون شكل گرفت كه در جريان<br />
سركوب آن، آنارشيست معتدلي به نام فرر تيرباران شد، كه من نميدانم به چه دليل در<br />
بروكسل براي او بناي يادبود ساختهاند. بعدها به ويژه در سال بود كه اولين اعتصاب<br />
سوسياليستي بزرگ اسپانيا به شهر ساراگوسا هم سرايت كرد.<br />
1917<br />
ساراگوسا شهري آرام و بي سروصدا بود كه در خيابانهاي آن در كنار خطهاي راه آهن،<br />
درشكهها هم مسافركشي ميكردند. فقط وسط خيابانها را اسفالت كرده بودند و دو طرف آنها<br />
همين طور خاكي مانده بود و روزهاي باراني غيرقابل عبور ميشد. از كليساهاي بيشمار شهر مدام<br />
بانگ ناقوسها بلند بود. در "يكشنبه اموات" نواي ناقوسها لحظهاي خاموش نميشد: از هشت<br />
شب تا هشت صبح. مهمترين تيتر روزنامهها هم خبرهايي بود از اين دست: "يك زن درمانده و<br />
بينوا زير درشكه رفت و جان سپرد".<br />
٣٣
تا جنگ جهاني اول دنيا براي ما سرزميني دور و پهناور بود كه حوادث زلزلهآساي آن نه به ما<br />
ربطي داشت و نه برايمان جالب بود، و اخبار آن با انعكاسي ضعيف به گوشمان ميرسيد. من از<br />
جنگ روسيه و ژاپن در سال 1905 از تصاوير روي شكلاتها باخبر شدم. من هم مثل خيلي از<br />
پسربچههاي ديگر يك آلبوم عكاسي داشتم كه بوي شكلات ميداد.<br />
من تا سيزده چهارده سالگي نه يك سياهپوست ديده بودم و نه يك آدم آسيايي، مگر شايد در<br />
سيرك. ما بچهها تنها نفرت سازمانيافتهاي كه داشتيم متوجه پروتستانها ميشد، كه<br />
كشيشهاي يسوعي (كاتوليك) زيركانه آن را هدايت ميكردند.<br />
يك بار در جريان بازار مكاره سالانه پيلار مقدس، مرد بينوايي را كه به خاطر چند سكه ناچيز<br />
"كتاب مقدس" ميفروخت، سنگباران كرديم. اما از طرف ديگر، هيچ نشاني از احساسات<br />
ضديهودي در ما نبود. مدتها بعد و در فرانسه بود كه با اين نوع نژادپرستي آشنا شدم. اسپانياييها<br />
ميتوانستند در دعاها و زيارتنامههاشان يهوديان را به عنوان قاتلان مسيح لعن و نفرين كنند،<br />
اما هرگز يهوديهاي عهد قديم را با كليميان معاصر خودشان يكي نميگرفتند.<br />
خانم كوبا روبياس ثروتمندترين آدم ساراگوسا به شمار ميرفت. ميگفتند كه شش ميليون پزتا<br />
ثروت دارد. (براي مقايسه بايد بگويم كه دارايي كنت رومانينوس كه در آن زمان پولدارترين آدم<br />
اسپانيا بود از صد ميليون پزتا بالا ميزد.)<br />
پدر من از لحاظ ثروت سومين يا چهارمين فرد ساراگوسا بود. يك بار كه "بانك اسپانيا و آمريكا"<br />
به وضع مالي وخيمي افتاده بود، پدرم حسابجاري خود را به اين بانك منتقل كرد و در خانواده ما<br />
شايع بود كه همين اقدام پدرم بانك مزبور را از ورشكستگي نجات داد. بايد صادقانه بگويم كه<br />
پدرم هيچ كاري نميكرد. از خواب بيدار ميشد، صبحانه ميخورد، اصلاح ميكرد، روزنامهها را<br />
ميخواند (اين عادت او را من به ارث بردهام) بعد از خانه بيرون ميرفت تا ببيند كه جعبههاي<br />
سيگارش از هاوانا رسيده است يا نه. سپس به دنبال خريد روزانه ميرفت. گاهي شراب يا خاويار<br />
ميخريد و مرتب مشروب خودش را سفارش ميداد.<br />
بسته ظريف خاويار تنها چيزي بود كه پدرم حاضر به حمل آن بود. رسم و آداب اجتماعي چنين<br />
اقتضا ميكرد كه افراد متشخص خود چيزي حمل نكنند. اين وظيفه نوكرها بود. من هم موقعي<br />
٣٤
.(4)<br />
كه نزد معلم موسيقي ميرفتم، دايهاي كه همراهم بود جعبه ويولونم را برايم حمل ميكرد. پدرم<br />
بعد از ناهار حتما استراحت ميكرد و بعد از خواب لباس عوض ميكرد و به كلوپ ميرفت. در<br />
آنجا تا موقع شام با دوستانش سرگرم بازي بريج يا ترزيلو ميشد.<br />
پدر و مادرم بعضي از شبها به تئاتر ميرفتند. ساراگوسا چهار سالن تئاتر داشت. آنها در تئاتر<br />
اصلي شهر كه سالني بسيار زيبا و زرنگار داشت، و هنوز هم داير است، جايگاه مخصوصي داشتند.<br />
در اين تئاتر اپرا يا نمايشهايي با هنرنمايي بازيگران سيار اجرا ميشد و گاهي هم كنسرتهاي<br />
موسيقي.<br />
سالن نمايش ديگري به نام پينياتلي وجود داشت كه به همان اندازه پرزرق و برق بود و امروزه<br />
ديگر اثري از آن نيست. سالن پاريسيانا هم بود كه سطح پايينتري داشت و در آن اپرت نمايش<br />
ميدادند. و بالأخره يك سيرك نيز داشتيم كه در آن تئاتر هم اجرا ميكردند و اغلب مرا به آنجا<br />
ميبردند.<br />
يكي از زيباترين خاطرات كودكي من تماشاي اپرتي بود بر اساس داستان "بچههاي كاپيتان<br />
گرانت" اثر ژول ورن من پنج شش بار به تماشاي اين اپرت رفتم و هر بار كه آن پرنده<br />
عظيم روي صحنه سقوط ميكرد، از هيجان ميلرزيدم.<br />
(5)<br />
يكي از مهمترين وقايع ساراگوسا تماشاي پرواز ودرين هوانورد فرانسوي بود. براي اولين بار<br />
بود كه انساني در هوا پرواز ميكرد. همه اهالي براي تماشا از شهر بيرون آمده و در محلي موسوم<br />
به بوئنابيستا بالاي تپهاي جمع شده بودند. از آن بالا واقعا ديديم كه طياره ودرين در ميان شور و<br />
هيجان جمعيت بلند شد و در ارتفاع بيست متري به پرواز در آمد. من از اين نمايش زياد خوشم<br />
نيامد. در آنجا براي خودم مارمولك ميگرفتم و دمشان را ميكندم و رهاشان ميكردم تا لاي<br />
سنگها به جست و خيز ادامه دهند.<br />
من از همان كودكي علاقه خاصي به اسلحه داشتم. تازه چهارده ساله شده بودم كه تپانچه<br />
براونينگ كوچكي براي خودم تهيه كردم و هميشه آن را به همراه داشتم، البته پنهاني. يك بار<br />
كه مادرم از جريان بو برده بود مرا واداشت كه دستهايم را بالا بگيرم و به گشتن لباسهايم<br />
٣٥
پرداخت و بالأخره تپانچه را پيدا كرد. من از دست او فرار كردم، به سرعت از پلهها پايين رفتم، به<br />
ته حياط دويدم و تپانچه را به درون زبالهدان انداختم، تا بعد دوباره آن را بردارم.<br />
يك روز كه با يكي از دوستانم روي نيمكتي نشسته بوديم، دو جوان ولگرد و شرور آمدند و روي<br />
همان نيمكت نشستند و شروع كردند به هل دادن ما، به طوري كه دوستم به زمين افتاد. من بلند<br />
شدم و به آنها اخطار كردم كه ما را اذيت نكنند، يكي از آنها چماقي بيرون كشيد كه هنوز خونين<br />
بود و ما را با آن تهديد كرد (تهيه چنين چماقهايي در پايان مراسم گاوبازي كار راحتي بود). من<br />
هم در روز روشن تپانچهام را در آوردم و به طرفشان گرفتم. آنها فوري جا زدند و راهشان را<br />
كشيدند و رفتند. مدتي بعد آنها را ديدم و عذرخواهي كردم. خشم من هيچوقت دوام زيادي<br />
نداشته است.<br />
چند بار توانستم تفنگ بزرگ پدرم را دزدكي بردارم و براي تمرين تيراندازي به صحرا ببرم. از<br />
رفيقم كه اسمش پلايو بود ميخواستم كه دستهايش را از دو طرف باز كند و روي هر كف<br />
دستش يك سيب يا يك قوطي كنسرو نگه دارد، بعد من به طرف هدفها شليك ميكردم. به<br />
گمانم هيچوقت موفق نشدم به هدف بزنم: نه به سيب و نه به دست.<br />
چيز ديگري كه از آن سالها به يادم مانده است سرويس كامل ظروفي است كه به والدينم هديه<br />
داده بودند. اين ظرفها را از آلمان برايمان فرستاده بودند و روي هر تكهاش صورت مادرم چاپ<br />
شده بود. هنوز لحظه ورود جعبه عظيم ظرفها را به خاطر دارم. بعدها در دوران جنگ داخلي<br />
ظرفها شكستند و گم و گور شدند. زن برادرم تصادفا در يك عتيقهفروشي در ساراگوسا بشقابي<br />
از اين سرويس را پيدا كرد و آن را خريد و به من هديه داد كه هنوز دارمش.<br />
پانوشتها:<br />
٣٦<br />
-1<br />
-2<br />
Iberes قومي بودند كه در زمان رم باستان بر بخشي از اسپانيا حكومت ميكردند. از اين رو<br />
به جنوب غربي اروپا شبه جزيره ايبري گفته مي شود كه شامل كشورهاي اسپانيا و پرتغال است.<br />
Wisigoths شاخه اي از اقوام گت كه از شمال اروپا به جنوب سرازير شدند و در اوايل<br />
قرن پنجم ميلادي بر اسپانيا مسلط گشتند.<br />
3- Ferrer (1859 Francisco 1909) - از نظريه پردازان جنبش آنارشيستي در اسپانيا.
نويسنده فرانسوي با داستانهاي تخيلي معروف از جمله<br />
5. Pierre Vérdine<br />
(1905 – 1828) Jules Verne -4<br />
كتاب .Les Enfants du Capitaine Grant<br />
٣٧
در مدرسه يسوعيها<br />
(1)<br />
تحصيلاتم را نزد مربيان كوراذونيستاس كه در فرانسه به آنها "برادران قلب مقدس" ميگويند،<br />
شروع كردم. بيشتر آنها فرانسوي بودند، و در ميان اعيان و اشراف اعتباري بيش از لازاريستها<br />
داشتند. از آنها هم سواد ياد گرفتم و هم زبان فرانسوي را. از آن روزگار هنوز اين شعر<br />
فرانسوي را به ياد دارم:<br />
بچه از مادر خود مي پرسيد:<br />
به كجا مي برد اين رود بزرگ<br />
اينهمه آب روان؟<br />
گوئيا برده دلم را با خود<br />
مي شود از نظرم دور ولي<br />
كاشكي باز بيايد يك روز!<br />
بعد از يك سال وارد كالج دلسالوادور شدم و تا هفت سال شاگرد نيمه پانسيوني اولياي يسوعي<br />
اين آموزشگاه بودم.<br />
٣٨
عمارت بزرگ اين آموزشگاه به مرور زمان ويران شد.<br />
ديگر، يك به اصطلاح "مركز خريد" ساختهاند.<br />
امروزه در همان محل، مثل همه جاي<br />
هر روز حوالي ساعت هفت صبح يك درشكه، كه تا به امروز صداي لرزش شيشههاي لقلقوي<br />
آن را ميشنوم، مرا از در خانهمان بر ميداشت و با ديگر شاگردان نيمه پانسيوني به آموزشگاه<br />
ميبرد. طرفهاي غروب همان درشكه مرا به خانه برميگرداند. گاهي هم ترجيح ميدادم كه<br />
پياده برگردم چون از مدرسه تا خانه پنج دقيقه بيشتر راه نبود. مدرسه هر روز ساعت هفت و نيم<br />
با مراسم نيايش صبحگاهي شروع ميشد و غروب با دعاي شامگاهي خاتمه مييافت. شاگردان<br />
شبانهروزي لباس فرم كامل به تن ميكردند، اما دانشآموزان نيمه پانسيوني فقط با كلاههاي<br />
آرمدارشان شناخته ميشدند.<br />
از آن دوران قبل از هر چيز سرمايي فلجكننده به يادم مانده: شالهاي بزرگي داشتيم و با وجود<br />
اين، گوشها و انگشتان دست و پايمان از سرما كبود ميشد. هيچ اتاقي در مدرسه گرم نبود. به<br />
اين سرماي شديد يك انضباط قرون وسطايي هم اضافه ميشد. با كمترين خلافي شاگرد بايد سر<br />
جاي خود يا در وسط كلاس زانو ميزد، دستهايش را از بغل باز ميكرد و روي هر دستش يك<br />
كتاب سنگين قرار ميگرفت. موقعي كه مشق مينوشتيم ناظم مدرسه بالاي منبر خيلي بلندي<br />
كه از هر طرف پله و نرده داشت ميايستاد و از آن بالا مثل عقابي تيزچنگ سراسر محوطه<br />
كلاس را زير نظر ميگرفت.<br />
مسئولان آموزشگاه لحظهاي ما را راحت و تنها نميگذاشتند. مثلا اگر سر كلاس يكي از شاگردها<br />
دست به آب داشت، نگاه موشكاف معلم تا دم در او را دنبال ميكرد. از در كه بيرون ميرفت در<br />
طول راهرو زير نظر يك كشيش ديگر قرار ميگرفت، در انتهاي راهرو و دم دستشويي باز<br />
كشيش ديگري ايستاده بود. هر بار فقط يك نفر حق داشت به آبريزگاه برود و بقيه بايد گاهي<br />
مدتي طولاني منتظر بمانند.<br />
همه چيز وافي به اين مقصود بود كه هيچ تماس و ارتباطي ميان دانش آموزان برقرار نشود. ما<br />
دست به سينه و به نوبت و با يك متر فاصله از هم از كلاس خارج ميشديم، تا مبادا مثلا تكه<br />
كاغذي به هم رد كنيم. خاموش و منظم به حياط ميآمديم و آنقدر منتظر ميمانديم تا بالأخره با<br />
ضربه زنگ ناقوس، پاها و فريادهاي محبوس ما آزاد شود.<br />
٣٩
مراقبت دقيق و دايمي، فقدان هرگونه برخورد مسئلهساز ميان محصلان، و سكوت مطلق. سكوت<br />
در كلاس درس و هنگام غذا خوردن، و تا داخل نمازخانه. در آموزشي كه بر پايه چنين انضباط<br />
شديد و سختگيرانهاي استوار بود، طبعا مذهب جاي ويژهاي داشت. ما فقه و شرعيات و زندگي<br />
اوليا و آباي مقدس كليسا را ميخوانديم. به ما زبان لاتين ياد ميدادند. حتي بعضي از شيوههاي<br />
آموزش ما چيزي نبود مگر بازمانده مباحث قديمي طلاب علوم ديني.<br />
يكي از روشهايي كه در كلاس منطق ياد ميگرفتيم، اصل تعريض (2) بود. مثلا من ميتوانستم<br />
يكي از همشاگرديها را مطابق اين اصل به مباحثه دعوت كنم. اول اسم او را صدا ميزدم، او از<br />
جا برميخاست و من با طرح سؤالي از درس همان روز او را به مباحثه ميكشاندم. زباني كه در<br />
اين گفتگو به كار ميبرديم، همان زبان عتيق بود: "عليه تو، علي رغم تو!" (3) يا "مايلي به صد<br />
شرط ببندي؟" (4) كه جواب ميآمد: "مايلم!"(5)<br />
در آخر مباحثه معلم برنده را اعلام ميكرد و هر دو شاگرد به جاي خود بر ميگشتند.<br />
درسهاي فلسفه را هم هنوز به ياد دارم كه معلم ما با لبخندي رقتآور تعاليم "اين كانت<br />
را به باد انتقاد ميگرفت و "اثبات" ميكرد كه كانت در استدلالهاي متافيزيكي<br />
خود به چه انحرافات تأسفانگيزي دچار شده است. ما تند تند اظهارات او را يادداشت ميكرديم.<br />
در ساعت بعد معلم يكي از دانشآموزان را صدا ميكرد و به او دستور ميداد: "كانت را رد كنيد!"<br />
اگر او درس را خوب ياد گرفته بود، ابطال نظريات كانت دو دقيقه بيشتر طول نميكشيد.<br />
٤٠<br />
بيچاره" (6)<br />
تقريبا چهارده ساله بودم كه اولين ترديدهايم درباره دين، كه تمامي زندگي ما را در بر گرفته بود،<br />
شكل گرفت. اين ترديدها از شك در مورد جهنم و به خصوص روز قيامت شروع شد كه به نظر<br />
من صحنههاي غيرقابل تصوري بودند. نميتوانستم باور كنم كه انبوه مردگان همه زمانها و<br />
اقليمها، همان طوري كه در شمايلهاي قرون وسطايي ديده ميشود، براي "داوري نهايي" با<br />
هم از زير خاك بيرون بيايند. چنين چيزي به نظرم نامعقول و غيرمنطقي ميآمد. از خودم<br />
ميپرسيدم: پس اين ميلياردها ميليارد جسد كجا هستند؟ و تازه: اگر روز قيامتي در كار هست،<br />
پس داوري قطعي و الزامي آن فرشتگاني كه همان شب اول قبر به سراغ آدم ميآيند و به نامه<br />
اعمالش رسيدگي ميكنند، ديگر چه نقشي دارند؟
البته امروزه خيلي از كشيشها ديگر به شيطان و جهنم و روز قيامت عقيده ندارند، و اين<br />
ترديدهاي دوران مدرسه من ميتواند براي آنها خيلي جالب باشد.<br />
اما با وجود اين سختگيريها و سكوت و سرماي طاقتفرسا، من از آموزشگاه دلسالوادور<br />
خاطرات خوشي دارم. در اين مدرسه هيچوقت كوچكترين ماجراي جنسي كه سروصدا به پا كند،<br />
پيش نيامد، نه بين خود شاگردها و نه بين آنها و آموزگاران. من با اينكه دانشآموز نسبتا<br />
درسخواني بودم، اما در رديف بي انضباط ترين و شرورترين دانشآموزان قرار داشتم. در سال<br />
آخر تحصيل، بيشتر ساعات تفريح را به عنوان تنبيه در گوشه حياط گذراندم.<br />
يك بار هم در سيزده سالگي "رسوايي" به پا كردم. يكي از آن سه شنبههاي مقدس بود و قصد<br />
داشتم فرداي آن روز به كالاندا بروم و با تمام قوت طبل بزنم. صبح زود پياده از خانه راه افتادم و<br />
نيمساعتي زودتر از نيايش صبحگاهي به مدرسه رسيدم. دم مدرسه به دو تا از همشاگرديها<br />
برخورد كردم. روبهروي مدرسه ما كنار ميدان چرخسواري، ميكده بدنامي وجود داشت. دوستان<br />
نابابم مرا به ميكده كشاندند و آنجا وسوسهام كردند كه يك شيشه آگواردينته بخرم، كه عرق<br />
ارزان و مردافكني بود كه به آن "مرگ موش" ميگفتند. در كنار نهر كوچكي كه پشت ميكده<br />
جاري بود، آن دو ناكس مرا به نوشيدن تحريك كردند. همه ميدانستند كه من آدم كلهخري<br />
هستم. خلاصه شيشه را بالا بردم و تا خرخره سر كشيدم، در حاليكه دو رفيقم فقط با احتياط لبي<br />
تر كردند. ناگهان دنيا دور سرم به چرخش در آمد و تعادلم را از دست دادم.<br />
دو رفيق شفيقم مرا به داخل نمازخانه مدرسه بردند و آنجا در برابر محراب زانو زدم. هنگام<br />
اجراي اولين بخش نيايش من هم مثل ديگران با چشمان بسته زانو زده بودم. اما بعد موقع<br />
تلاوت انجيل كه جمعيت بايد سرپا بايستند، زور زدم كه بلند شوم اما يكدفعه حالم به هم خورد و<br />
دل و رودهام به هم پيچيد و هرچه خورده بودم روي سنگفرش آن مكان مقدس بالا آوردم.<br />
در چنين روزي بود كه با دوستم مانتهكون آشنا شدم. مرا اول به بهداري آموزشگاه بردند و از آنجا<br />
به خانه رساندند. صحبت از اين بود كه از مدرسه اخراجم كنند. پدرم كه سخت ناراحت شده بود<br />
قصد داشت كه از رفتنم به كالاندا جلوگيري كند، اما بالأخره دلش نيامد چنين بلايي سرم بياورد.<br />
٤١
يك بار پانزده ساله كه بودم قرار بود براي گذراندن امتحانات نهايي به اينستيتوتو كه يك<br />
دبيرستان دولتي و غيرمذهبي بود بروم. در آنجا نميدانم چه پيش آمد كه يكي از ممتحنان مرا با<br />
اردنگي محكمي از جلسه بيرون انداخت و "دلقك مسخره" خطابم كرد.<br />
از من به طور انفرادي و دور از ديگران امتحان گرفتند. همان شب در خانه به مادرم خبر دادم كه<br />
يسوعيها مرا از مدرسه بيرون كردهاند. مادرم نزد مدير مدرسه رفت و او رضايت داد كه از گناه<br />
من بگذرد چون در درس تاريخ جهاني شاگرد اول شده بودم. اما من از رفتن به اين مدرسه سرباز<br />
زدم.<br />
مرا در همان اينستيتوتو اسمنويسي كردند كه دو سال تا گرفتن ديپلم در آنجا درس خواندم. هر<br />
دانشآموزي حق داشت كه براي همه درسها، يا اين دبيرستان دولتي و يا يكي از مدارس ديني<br />
را انتخاب كند.<br />
در اين دو سال آخر يكي از دانشآموزان رشته حقوق مرا با مجموعهاي از كتابهاي نسبتا ارزان<br />
آشنا كرد كه آثار فلسفي، تاريخي و ادبي را در بر ميگرفت، كتابهايي كه در كالج دلسالوادور<br />
هيچ اسمي از آنها نشنيده بودم. دامنه مطالعات من ناگهان بسيار گسترش يافت. در اين رهگذر به<br />
كشف اسپنسر و حتي ماركس نايل آمدم. مطالعه منشاءانواع اثر داروين كه با<br />
تحسيني اعجابانگيز آن را خواندم، تهمانده ايمانم را به باد داد.<br />
(9)<br />
،(7) روسو (8)<br />
بكارت پسرانه من هم همان روزها در يكي از فاحشهخانه هاي ساراگوسا بر باد رفت.<br />
در همين زمان با آغاز جنگ جهاني اول در اطراف ما همه چيز واژگون شد، درهم شكست و از<br />
هم پاشيد. اين جنگ سراسر اسپانيا را به دو اردوگاه متخاصم تقسيم كرد كه قرار بود بيست سال<br />
بعد به جان هم بيفتند. همه نيروهاي راستگرا و تمام عناصر محافظهكار طرفدار سرسخت آلمان<br />
بودند. همه نيروهاي چپ، تمام كساني كه خود را آزادانديش و نوگرا ميدانستند، از فرانسه و<br />
متفقين هواداري ميكردند. آرامش ولايتي ما با آن ريتمهاي كند و تكراري زندگي و<br />
سلسلهمراتب اجتماعي خدشه ناپذيرش، سرانجام خاتمه يافته بود. قرن نوزدهم به آخر رسيده بود.<br />
من هفده سال داشتم.<br />
٤٢
پانوشتها:<br />
(1660 – 1576) Vincent de Paul<br />
Lazaristes -1<br />
كشيش<br />
پيروان ونسان دو پل<br />
فرانسوي كه زندگي خود را وقف نيكوكاري و ياري به بينوايان كرده بود و مدتي در دير سن<br />
لازار اقامت داشت.<br />
2. desafio<br />
-3 به لاتين: te! Contra te! Super<br />
-4 به لاتين: cento? Vis<br />
5- به لاتين:<br />
Volo!<br />
(1804 – 1724) Emmanuel Kant -6<br />
(1903 – 1820) Herbert Spencer -7<br />
(1778 – 1712) Jean Jacques Rousseau -8<br />
– 1809) Charles Darwin -9<br />
فارسي هم ترجمه شده است.<br />
فيلسوف نامي آلمان.<br />
فيلسوف انگليسي.<br />
نويسنده و فيلسوف فرانسوي<br />
1882) زيست شناس نامي كه اثر مهم او منشاءانواع به<br />
٤٣
اولين سينما<br />
وقتي در سال 1908 سينما را كشف كردم هنوز بچه بودم.<br />
اسم آن سينما فاروسيني بود. نماي بيروني آن شامل تزيينات چوبي قشنگي بود با دو در ورودي و<br />
خروجي. بر بالاي سردر لعبتخانهاي با پنج عروسك كوكي تعبيه شده بود كه با موسيقي<br />
پرسروصداي خود توجه بيكارها را جلب ميكردند. خود سالن اتاقك چوبي سادهاي بود كه<br />
ديوارههاي آن را با برزنت پوشانده بودند، و تماشاگران روي نيمكتهاي چوبي مينشستند. طبيعي<br />
است كه مرا دايهام به آنجا برد. او هميشه با من بود، حتي وقتي كه ميخواستم به سراغ دوستم<br />
پلايو بروم كه روبهروي خانه ما سكونت داشت.<br />
اولين تصاوير متحركي كه نگاه حيرتزده مرا خيره كرد كارتون يك خوك بود. خوكي كه روپوش<br />
سه رنگي به تن داشت و آواز ميخواند. در پشت پرده گرامافوني بود كه آواز او را پخش ميكرد.<br />
دقيقا به خاطر دارم كه فيلم رنگي بود، يعني آن را تصوير به تصوير با قلم رنگ كرده بودند.<br />
در آن روزگار سينما چيزي نبود مگر نوعي سرگرمي جشنها و اعياد، كه از مظاهر تكنيك به<br />
شمار ميرفت. از قطارهاي مسافربري كه بگذريم، تكنولوژي مدرن تقريبا هيچ نقش ديگري در<br />
٤٤
ساراگوسا نداشت. گمان ميكنم كه در سال 1908 در شهر فقط يك ماشين سواري وجود داشت<br />
كه آن هم با برق راه ميرفت.<br />
با سينما يك عنصر تكنيكي كاملا تازه به زندگي قرون وسطايي ما وارد شد. در سالهاي بعد در<br />
ساراگوسا سينماهاي ديگري افتتاح شد كه در سالن خود طبق بهاي بليت، صندلي يا نيمكت چيده<br />
بودند.<br />
در حوالي سال 1914 سه سينماي آبرومند وجود داشت: سالن دوره، سينماي كوئينه (كه به اسم<br />
يك عكاس معروف بود) و سينماي انا ويكتوريا. سينماي ديگري هم در كوچه لوساستبانس بود<br />
كه من حالا اسمش را فراموش كردهام. دختر عمويم ساكن اين كوچه بود و ما از پنجره آشپزخانه<br />
آنها ميتوانستيم فيلمها را تماشا كنيم. چندي بعد جلوي پنجره تيغه كشيدند و براي آشپزخانه<br />
سقف شيشهاي ساختند تا از بيرون نور بگيرد. ما هم تيغه ديوار را سوراخ كرديم و از آن بالا به<br />
نوبت آن تصاوير متحرك و خاموش را تماشا ميكرديم.<br />
فيلمهايي كه در آن سالها ديدهام خوب به ياد نميآورم. گاهي هم آنها را با فيلمهايي كه بعدها<br />
در مادريد ديدهام قاطي ميكنم.<br />
يك كمدين فرانسوي را به خاطر ميآورم كه دايم زمين ميخورد. در اسپانيا به او توريبيو (1)<br />
ميگفتند كه شايد لقب محلي او باشد. فيلمهايي از ماكس لندر و ژرژ مهليس هم به<br />
نمايش در ميآمد، مثل فيلم سفر به ماه.<br />
(3)<br />
(2)<br />
(4)<br />
اولين محصولات آمريكايي كه فيلمهاي خنده دار و سريالهاي پرحادثه بودند، ديرتر وارد شدند.<br />
فيلمهاي احساساتي و پرسوز و گداز آمريكايي را هم به ياد ميآورم كه اشكها را جاري<br />
ميساختند. فرانچسكا برتيني را جلوي چشمم ميبينم كه پرده بلند پنجره اتاقش را به دور<br />
خود پيچيده و زار ميزند. او ستاره بزرگ سينماي ايتاليا بود كه گرتا گاربو (5) ي زمان خودش به<br />
شمار ميرفت. رقت انگيز و كسالتبار!<br />
٤٥
(8)<br />
(6)<br />
كونده هوگو و لوسيلا لاو (7) (كه در اسپانيا به او لووه ميگفتيم) دو كمدين آمريكايي بودند<br />
كه در اين دوره محبوبيت زيادي داشتند. آنها در سريالهاي پرحادثه احساساتي و هيجانانگيز<br />
بازي ميكردند.<br />
در ساراگوسا هر سينمايي به غير از پيانيست مألوف كه موزيك متن را مينواخت، يك "راوي"<br />
هم داشت كه كنار پرده ميايستاد و به صداي بلند داستان فيلم را تعريف ميكرد، مثلا<br />
ميگفت: ”و اينجا هوگو زن خود را بازو به بازوي يك مرد غريبه ميبيند كه غير از خود اوست! و<br />
حالا خانمها و آقايان، شما خواهيد ديد كه او چگونه كشوي ميز تحريرش را ميكشد و از آن<br />
تپانچهاي بيرون مي آورد و زن خيانتكارش را به قتل ميرساند.“<br />
سينما طرز بياني چنان تازه و ناشناخته با خود آورده بود كه اكثر تماشاگران متوجه نميشدند كه<br />
روي پرده چه ميگذرد و چگونه ماجراها با تغيير صحنهها دنبال ميشوند. ما در اين مدت به<br />
صورتي ناخودآگاه به زبان سينما عادت كردهايم: به مونتاژ، به رويدادهاي موازي يا متوالي، و حتي<br />
به بازگشت به گذشته خو گرفتهايم. اوايل تماشاگران به زحمت از اين زبان تازه سر در ميآوردند،<br />
در نتيجه وجود راوي در سينما ضرورت داشت. هرگز فراموش نميكنم كه من هم مثل همه<br />
تماشاگران هنگامي كه براي اولين بار حركت دوربين به جلو را ديدم، به وحشت افتادم. روي پرده<br />
يك سر عظيم به طرف ما ميآمد و پيوسته بزرگتر ميشد، انگار ميخواست ما را ببلعد. ما كه<br />
نميدانستيم دوربين فيلمبرداري به سر نزديك شده يا اينكه مثل فيلمهاي مهليس سر را با<br />
حقههاي ديگري بزرگ كردهاند. فقط ميديديم كه سر به طرف ما ميآيد و بياندازه بزرگ<br />
ميشود. ما هم مثل سن توماس فقط چيزي را كه ميديديم باور ميكرديم.<br />
گمان ميكنم كه مادرم هم چندي بعد به سينما رفت، اما مطمئن هستم كه پدرم تا دم مرگش<br />
كه در سال 1923 روي داد، هرگز به سينما قدم نگذاشت. با وجود اين در سال 1909 يكي از<br />
دوستانش از اهالي پالما دمايوركا نزد او آمد و پيشنهاد كرد كه با هم در تأسيس تعدادي سالن<br />
سينما در خيلي از شهرهاي اسپانيا سرمايهگذاري كنند. پدرم اين پيشنهاد را نپذيرفت زيرا سينما را<br />
چيزي جز نيرنگ و حقهبازي نميدانست و هميشه آن را تحقير ميكرد. اگر او آن پيشنهاد را<br />
قبول كرده بود، شايد حالا من بزرگترين پخشكننده فيلم در سراسر اسپانيا بودم.<br />
٤٦
تا بيست سي سال پس از پيدايش سينما، همه آن را نوعي سرگرمي جلف كوچه بازار تلقي<br />
ميكردند كه براي مردم جاذبه دارد، اما فاقد هرگونه دورنماي هنري است. هيچ منتقد معتبري به<br />
آن علاقه نشان نميداد.<br />
1928 يا<br />
وقتي من در سال 1929 به مادرم اطلاع دادم كه قصد دارم فيلم بسازم، او شوكه شد و<br />
كم مانده بود به گريه بيافتد، انگار كه به او گفته باشم: ”ميخواهم دلقك بشوم“. محضرداري كه<br />
دوست خانوادگي ما بود پادرمياني كرد و با جديت به مادرم توضيح داد كه با سينما ميتوان پول<br />
هنگفتي به دست آورد و آثار جالبي هم خلق كرد، مثل فيلمهاي تاريخي عظيمي كه ايتالياييها<br />
تهيه ميكردند. مادرم ظاهرا قانع شد، اما هرگز حاضر نشد فيلمي را تماشا كند كه سرمايه آن را<br />
خود تأمين كرده بود.<br />
پانوشتها:<br />
1. Toribio<br />
(1925 – 1883)<br />
Max Linder-2<br />
بازيگر و كارگردان فرانسوي كه از پيشگامان سينماي<br />
كمدي به شمار مي رود.<br />
3- Méliès (1861 George – 1938) از پيشگامان سينماي فرانسه كه پايهگذار سينماي<br />
تخيلي به شمار مي رود، با فيلم هايي مانند: Le Voyage dans la Lune<br />
(1985 - 1888) Francesca Bertini -4<br />
– 1905) Greta Garbo -5<br />
1990) ستاره معروف سوئديتبار هاليوود.<br />
6. Conde Hugo<br />
7. Lucilla Love<br />
-8<br />
Saint Thomas يكي از حواريون دوازدهگانه حضرت مسيح كه اين جمله او در انجيل<br />
يوحنا آمده و معروف است: ”تا با چشم خودم نبينم باور نميكنم“.<br />
٤٧
از زبان خواهرم<br />
حدود بيست سال پيش خواهرم كونچيتا بخشي از خاطرات خود را در مجله سينمايي پوزيتيف<br />
منتشر ساخت. در اينجا بي مناسبت نميبينم كه روايت سالهاي كودكيمان را از زبان او و با<br />
ترجمه مارسل اومس نقل كنم:<br />
”ما هفت خواهر و برادر بوديم: لوئيس فرزند ارشد خانواده بود و بعد از او دنبال هم سه تا خواهر<br />
آمدند كه من سومين و خنگترين آنها بودم. تولد لوئيس در كالاندا تصادف محض بود، او در<br />
ساراگوسا بزرگ شد و همانجا هم به مدرسه رفت. از آنجا كه او اغلب مرا متهم ميكند كه<br />
داستانهايم هميشه به دوران قبل از تولدم برميگردند، مايلم در اينجا يك چيز را به صراحت<br />
بگويم: دورترين خاطره من به پنج سالگيام برميگردد:<br />
پرتقالي كه در يك راهرو افتاده بود و دختر جوان زيبايي كه پشت در، ران خودش را خارش<br />
ميداد.<br />
لوئيس شاگرد مكتبخانه يسوعيها بود. هر روز صبح با مادرم يكي به دو ميكرد چون دلش<br />
نميخواست كلاه رسمي مكتب را به سرش بگذارد و مادرم كه در برابر خواستههاي اين پسر<br />
عزيزدردانه اش سختگير نبود، نميدانم چرا سر اين مسئله اصلا كوتاه نميآمد.<br />
٤٨
لوئيس به چهارده يا پانزده سالگي رسيده بود و باز هم مادرم هر روز يكي از كلفتها را پشت<br />
سرش روانه ميكرد تا مواظب باشد كه او همان طور كه قول داده بود، كلاه را زير لباسش قايم<br />
نكند، چيزي كه البته هر روز اتفاق ميافتاد. او به كمك هوش مادرزادي خودش خيلي راحت<br />
بهترين نمرهها را ميگرفت. در اواخر سال تحصيلي مرتب به عمد خرابكاري ميكرد تا از ننگ<br />
جايزه گرفتن از دست اولياي يسوعي مكتب خلاص شود.<br />
ما سر ميز شام كنجكاوانه از اوضاع آموزشگاه يسوعيها سؤال ميكرديم. يك بار لوئيس ادعا كرد<br />
كه از سوپ ناهارش يك زيرشلواري كثيف و سياه كشيشها را بيرون كشيده است. پدرم كه<br />
اصولا هميشه از مكتب و اولياي آن دفاع ميكرد، حرف لوئيس را نادرست دانست و وقتي لوئيس<br />
بر گفته خود پافشاري كرد، پدرم عصباني شد و به او دستور داد كه از اتاق غذاخوري بيرون برود،<br />
و لوئيس در حالي كه با وقار تمام از اتاق بيرون ميرفت، به سبك گاليله گفت: "و با وجود اين،<br />
زيرشلواري بود!"<br />
لوئيس از حدود سيزده سالگي به فراگيري ويولوننوازي پرداخت. شوق وافري به اين كار نشان<br />
ميداد و گمان ميكنم استعداد خوبي هم داشت. شبها صبر ميكرد تا ما دخترها به رختخواب<br />
ميرفتيم، بعد با ويولونش به اتاقمان ميآمد. با ويولون يك "سوژه" را اجرا ميكرد، و امروز كه<br />
به آن فكر ميكنم به نظرم ميرسد كه نوازندگي او به سبك واگنر بود، هرچند كه در آن زمان نه<br />
او و نه ما هيچ اطلاعي از اين نوع موسيقي نداشتيم. گمان نميكنم كه از ساز او موسيقي حقيقي<br />
بلند ميشد، اما هرچه بود به طرز دلنشيني تخيلات مرا رنگآميزي ميكرد.<br />
چندي بعد لوئيس با همشاگرديهايش دسته اركستري تشكيل دادند كه در جشنهاي مذهبي<br />
بالاي دسته كليسا ميايستادند و در برابر جمعيت مشتاق قطعههاي "آوه ماريا" و "مس پروسي"<br />
(1) شوبرت را اجرا ميكردند.<br />
پدر و مادرم اغلب به پاريس سفر ميكردند و براي ما يك دنيا سوغاتي ميآوردند. در يكي از<br />
سفرها براي برادرم يك تئاتر عروسكي آوردند كه تا جايي كه به خاطرم مانده، اندازهاش حدود<br />
يك متر مكعب بود و دكورهاي آن تغيير ميكرد. هنوز به ياد دارم كه كه دوتا از صحنههاي آن<br />
دربار و جنگل را نشان ميداد. عروسكها مقوايي بودند و قدشان كمتر از ده سانتيمتر بود. در<br />
ميان آنها شاه و ملكه و دلقك دربار و چند پيشقراول وجود داشت. صورت آنها هميشه رو به<br />
٤٩
تماشاگران بود، حتي وقتي كه به وسيله يك ميله فلزي به طرفين صحنه حركت ميكردند.<br />
لوئيس با افزودن وسايل ديگري شخصيتهاي تئاترش را بيشتر كرده بود: يك شير جهنده فلزي<br />
كه زماني روي يك پايه مرمري سوار بود و به عنوان گيره اوراق به كار ميرفت، و يك برج ايفل<br />
زرنگار كه از ادبار روزگار از اتاق نشيمن به آشپزخانه و از آنجا كارش به صندوقخانه كشيده بود.<br />
يادم نيست كه اين برج در نقش يك شخصيت وقيح ظاهر ميشد يا يك قلعه؛ اما دقيقا به خاطر<br />
دارم كه در حاليكه به دمب برجهيده شير بسته شده بود با جست و خيزهاي كوتاه وارد صحنه<br />
دربار ميشد.<br />
لوئيس هشت روز قبل از اجراي نمايش تداركات را آغاز ميكرد. او با عدهاي از ياران برگزيدهاش<br />
كه مثل حواريون مسيح انگشتشمار بودند، تمرينات را شروع ميكرد. در اتاق زير شيرواني خانه<br />
صندلي ميچيد و بعد دختر و پسرهاي بالاي دوازده سال آبادي را دعوت ميكرد. پس از نمايش<br />
از ميهمانها با شيريني و آب نبات پذيرايي ميكرديم و به عنوان نوشيدني به آنها شربت<br />
سكنجبين ميداديم، و چون خيال ميكرديم نوعي ليكور اعلاي وارداتي است، آن را با كيف و<br />
لذت فراوان سر ميكشيديم.<br />
چون لوئيس اجازه ميداد كه ما خواهرهايش هم نمايش را تماشا كنيم، پدرم مدام تهديد ميكرد<br />
كه جلوي نمايشهاي او را خواهد گرفت.<br />
چند سال بعد شهردار مردم را به مناسبت خاصي در مدرسه محل به جشن دعوت كرد. برادر من<br />
با دو پسر ديگر با لباسهاي شندره به روي صحنه آمدند. آنها يك قيچي بزرگ را سر دست<br />
گرفته بودند و تكان ميدادند و آواز ميخواندند. بعد از اين همه سال من هنوز متن آوازشان را<br />
دقيقا به خاطر دارم: ”من عاشق بريدنم، با قيچي برندهام، در كشور اسپانيا راه مياندازم يك<br />
انقلاب زيبا!“<br />
حالا چنين به نظرم ميرسد كه فيلم ويريديانا درست حكم همين قيچي را داشته است.<br />
تماشاگران نمايش با شور و هيجان كف ميزدند و براي آنها سيگار پرت ميكردند.<br />
٥٠
لوئيس بعد از آنكه در مسابقه زورآزمايي بازوي قويترين بچههاي آبادي را خواباند، مسابقات<br />
مشتزني ترتيب داد كه خودش با لقب "شير كالاندا" روي رينگ ميرفت. در مادريد او در<br />
"سبك وزن" قهرمان شد، اما من از جزئيات امر بياطلاع هستم.<br />
لوئيس در خانه كم كم صحبت از آن ميكرد كه دلش ميخواهد مهندس كشاورزي شود. پدرم از<br />
اين پيشنهاد خوشش آمد چون فكر ميكرد كه پسرش مزارع ما را در آراگون سفلي آباد خواهد<br />
كرد. اما مادرم از حرف لوئيس خوشش نيامده بود زيرا امكان تحصيل اين رشته در ساراگوسا<br />
وجود نداشت. مقصود لوئيس هم دقيقا همين بود كه خانواده را ترك كند و از شهر ما برود. او<br />
تحصيلات متوسطه را با نتايج عالي به پايان رساند.<br />
ما تابستانها به ييلاق سانسباستين ميرفتيم. لوئيس فقط در فاصله كوتاه تعطيلات و يا به<br />
مناسبتهاي ناگواري مثل فوت پدرم به ساراگوسا ميآمد. پدرم وقتي مرد او بيست و دو ساله بود.<br />
لوئيس در دوران تحصيل در مادريد در كوي دانشگاه زندگي ميكرد كه به تازگي ساخته شده بود.<br />
از ميان دانشجويان آنجا دانشمندان و نويسندگان و هنرمندان بزرگي بيرون آمدند كه معاشرت با<br />
آنها يكي از زيباترين جنبههاي زندگي برادرم بود. او از همان ابتدا به زيستشناسي عشق<br />
ميورزيد و حتي چند سالي دستيار بوليوار، زيست شناس معروف اسپانيا بود. احتمالا از همين<br />
زمان بود كه به طبيعتگرايي روي آورد.<br />
خوراك روزانه او عين غذاي سنجاب بود. در هواي يخبندان با لباس نازك و دمپايي بدون جوراب<br />
بيرون ميرفت. پدرم از اين كارها ناراحت ميشد، اما در باطن به داشتن پسري با اين تواناييها<br />
افتخار ميكرد، اما وقتي مثلا ميديد كه لوئيس پاها را هم مثل دستهايش در دستشويي با آب<br />
سرد ميشويد، دادش به هوا بلند ميشد.<br />
آن روزها يا شايد هم قبل از آن، چون من دايم زمانها را قاطي ميكنم، يك موش خيلي چاقي<br />
داشتيم كه كم كم يكي از اعضاي خانواده ما شده بود. اين موش اندازه يك خرگوش بود و با دم<br />
دراز و زبرش قيافه اي بسيار كريه داشت. وقتي به سفر ميرفتيم او را هم در قفس پرندهها با<br />
خودمان ميبرديم. اين موش براي يك دوره طولاني آسايش را بر ما حرام كرده بود. سرانجام<br />
٥١
بيچاره مسموم شد و مرد. ما پنج كلفت داشتيم و دقيقا معلوم نشد كه قاتل كدام يك از آنها بوده<br />
است. بهرحال ما موش را حتي قبل از آنكه بوي گندش كاملا برطرف شود، فراموش كرديم.<br />
در خانه هميشه حيوانات مختلفي نگه ميداشتيم: چند ميمون، طوطي، شاهين، وزغ و قورباغه و<br />
يكي دو تا مار. يك مارمولك بزرگ آفريقايي هم داشتيم كه آشپز ما طي حمله عصبي شديدي<br />
كه از وحشت و غضبي ساديستي انباشته بود، او را بالاي اجاق خوراك پزي با انبردست كشت.<br />
گوسفندي به اسم گريگوريو داشتيم كه هرگز فراموشش نميكنم چون وقتي ده ساله بودم نزديك<br />
بود استخوان لگن و رانم را بشكند. به گمانم وقتي بچه بودم او را از ايتاليا آورده بودند. حيواني<br />
مخبط بود و من به جاي او اسبمان ننه را دوست داشتم.<br />
جعبه كلاه بزرگي داشتيم كه پر از موشهاي كوچك خاكستري بود. آنها مال لوئيس بودند، اما او<br />
اجازه ميداد كه ما روزي يك بار آنها را تماشا كنيم. چند جفت از آنها را كه از فرط پرخوري منگ<br />
شده بودند، جدا كرده بود و آنها يك نفس برايش توليد مثل ميكردند. درست قبل از مسافرتش<br />
آنها را به انبار زير شيرواني برد، همه را آزاد كرد و به آنها توصيه كرد: ”برويد رشد كنيد و زياد<br />
شويد!“<br />
ما همه موجودات زنده را دوست داشتيم و به آنها حرمت ميگذاشتيم، حتي به گياهان؛ و فكر<br />
ميكنم كه آنها هم به ما با محبت و احترام نگاه ميكردند. ما ميتوانستيم از وسط جنگلي كه پر<br />
از حيوانات درنده بدون هيچ احساس خطري عبور كنيم. اما يك استثنا وجود داشت: عنكبوتها.<br />
عنكبوت هيولايي وحشتناك و نفرتانگيز است كه در چشم به همزدني ميتواند ما را از لذت<br />
زندگي محروم كند. يك عارضه غريب بونوئلي اين حيوان را به محور اصلي گفتوگوهاي<br />
خانوادگي ما بدل كرده است. درگيريهاي ما با اين جانور زبانزد همگان است.<br />
نقل ميكنند كه برادرم لوئيس موقع صرف غذا در يكي از مهمانخانههاي تولدو با مشاهده يك<br />
هيولاي هشتچشم كه دور پوزهاش شاخكهاي چخماقي داشت از حال رفت و بعد در مادريد به<br />
هوش آمد.<br />
٥٢
خواهر بزرگترم هيچ كاغذي پيدا نميكرد كه به اندازهاي بزرگ باشد كه بتواند تصوير سر و سينه<br />
عنكبوتي را روي آن رسم كند كه در هتلي بر سر راهش كمين كرده بود. خواهرم با لحني<br />
نيمهگريان براي ما تعريف ميكرد كه آن حيوان وحشي با نگاه بينهايت وحشتناكي به او خيره<br />
شده بود، تا اينكه يكي از پيشخدمتهاي هتل پيش آمده و با خونسردي غريبي او را به ضرب پا<br />
از اتاق بيرون انداخته بود.<br />
خواهرم با انگشتان قشنگش حركت لرزان و ترسناك عنكبوتهاي پير كركدار و خاكآلود را<br />
نشان ميداد كه تكهآشغالهاي مدفوع خودشان را به دنبال ميكشيدند و با پاي قطعشده از وسط<br />
خاطرات كودكي ما عبور ميكردند.<br />
آخرين قلم از اين نوع ماجراها همين اواخر براي خود من پيش آمد. داشتم از پلهها پايين ميرفتم<br />
كه ناگهان از پشت سر صداي منحوس و بيرمقش را شنيدم. بلافاصله شستم خبردار شد. خودش<br />
بود: همان دشمن موروثي مخوف خانواده بونوئل. موقعي كه پسرك روزنامهفروش آن را زير پاي<br />
خود له كرد به نظرم رسيد كه ديگر هيچوقت آن صداي نفرتانگيزي كه از تركيدن مثانه<br />
جهنمياش بلند شد، فراموش نخواهم كرد. به پسرك گفتم: ”تو چيزي بيشتر از زندگي مرا نجات<br />
دادي“. هنوز هم سر در نياوردهام كه آن عنكبوت با چه نيت كثيفي پشت سر من آمده بود.<br />
عنكبوتها! آنها كابوسها و محفلهاي خانوادگي ما را اشغال كردهاند.<br />
بيشتر حيواناتي كه در بالا نام بردم مال برادرم لوئيس بودند و من تا كنون كسي را نديدهام كه با<br />
چنين دقت و توجهي از حيوانات، مطابق خصوصيات زيستي هر كدام، نگهداري كند. او همه<br />
حيوانات را دوست دارد و من به او مشكوك هستم كه دارد تلاش ميكند بر نفرت خود از<br />
عنكبوت هم غلبه كند.<br />
در يكي از صحنههاي فيلم ويريديانا سگ بيچارهاي ميبينيم كه در جادهاي طولاني با ريسماني<br />
كوتاه به پشت گاري بسته شده است. لوئيس كه براي فيلم خود دنبال موضوع تازه ميگشت، از<br />
اينكه در واقعيت هم شاهد چنين صحنههايي بود، رنج ميبرد، اما اين سنت در روستاهاي اسپانيا<br />
ريشههايي چنان عميق دارد كه مخالفت با آن به جايي نميرسد. در جريان فيلمبرداري اين<br />
٥٣
صحنه من هر روز به دستور او يك كيلو گوشت ميخريدم و به سگهاي فيلم و هر سگي كه از<br />
آنجا رد ميشد، ميخوراندم.<br />
در يكي از تابستانهايي كه در كالاندا بوديم "ماجراي بزرگ" دوران كودكي خود را تجربه<br />
كرديم. لوئيس سيزده چهارده ساله بود. ما تصميم گرفته بوديم كه بدون اجازه والدينمان به آبادي<br />
همسايه برويم. نميدانم به چه مناسبت با اقوام همسن و سالمان لباسهاي نونوار پوشيديم و از<br />
خانه بيرون زديم. تا آبادي همسايه ما به اسم فوز پنج كيلومتري راه بود. در آنجا ملك و رعيت<br />
داشتيم. به ديدن تك تك رعيتها رفتيم و آنها با كلوچه و شراب شيرين از ما پذيرايي كردند.<br />
آن روز شراب به ما چنان دل و جرأتي بخشيد كه به طرف قبرستان آبادي راه افتاديم. من براي<br />
اولين بار در عمرم بدون ترس و لرز وارد قبرستان شدم. يادم مي آيد كه لوئيس روي ميز تشريح<br />
اتاق كالبدشكافي دراز كشيد و به ما دستور داد كه دل و رودهاش را بيرون بكشيم. بعد از آن يكي<br />
از خواهرانم سرش را توي سوراخ يكي از قبرهاي قديمي فرو كرد و ما همه با هم زور ميزديم<br />
كه سر او را از سوراخ بيرون بكشيم. سر او چنان سفت گير كرده بود كه لوئيس با ناخنهايش<br />
دهانه سوراخ را آنقدر خراش داد تا عاقبت سر بيرون آمد.<br />
بعد از جنگ براي بازيابي خاطراتم يك بار ديگر به اين قبرستان رفتم و خيلي كوچكتر و<br />
قديميتر به نظرم آمد. از ديدن تابوت سفيد و درهم شكستهاي كه بقاياي جسد مومياييشده<br />
كودكي در گوشه آن افتاده بود، سخت تكان خوردم. در حوالي شكم تجزيهشده جسد يك دسته<br />
شقايق ارغواني روييده بود.<br />
بعد از ديدار از قبرستان، كه بيآنكه خودمان خواسته باشيم كار ناشايستي كرده بوديم، به طرف<br />
كوههاي شيارخورده و آفتابسوخته راه افتاديم تا به غارهاي افسانهاي منطقه هم سري زده<br />
باشيم. شراب گوارا باز هم مؤثر افتاد و ما را به چنان مخاطراتي سوق داد كه بزرگترها نيز دل و<br />
جرأت آن را ندارند. با هم به درون گودالي تنگ و باريك پريديم و از آنجا سينه خيز به حفره<br />
ديگري رفتيم تا از پشت به غار اول رسيديم. تمام تجهيزات ما در اين تحقيقات غارشناسي<br />
منحصر بود به تكه شمعي كه در قبرستان پيدا كرده بوديم. تا وقتي كه شمع روشن بود،<br />
پيشروي ادامه داشت، اما ناگهان همه چيز نيست و نابود شد: روشنايي، شجاعت و كنجكاوي.<br />
٥٤
خفاشها دور سرمان پر و بال ميزدند، اما لوئيس ميگفت كه آنها پرندگان ماقبل تاريخي هستند<br />
و اگر به ما حمله كنند او از ما دفاع خواهد كرد. وقتي يكي از بچهها گرسنه شد، لوئيس با<br />
فداكاري اعلام كرد كه حاضر است خورده شود. من به گريه افتادم و التماس كردم كه به جاي او،<br />
كه بت من بود، مرا بخورند، زيرا كوچكترين و ظريفترين و هالوترين عضو گروه بودم.<br />
من ديگر بزرگ شدهام و همان طور كه درد جسماني فراموش ميشود، ترس و وحشت آن روز را<br />
نيز فراموش كردهام، اما هنوز خوب به ياد دارم كه پس از نجات يافتن غرق شادي شده بوديم و<br />
فقط از مجازات بعدي ترس داشتيم. البته در خانه تنبيه نشديم چون وضعمان به اندازه كافي<br />
دردناك بود. با درشكهاي كه اسبمان ننه آن را ميكشيد، به "كانون گرم خانواده" برگشتيم. در<br />
اين احوال برادرم بيهوش افتاده بود و من آخرش نفهميدم كه اين حالت بر اثر گرمازدگي و<br />
آفتابسوختگي بود، يا فقط تاكتيك بود.<br />
پدر و مادرمان تا دو سه روز با صيغه سوم شخص با ما حرف ميزدند. اما بعد كه فهميدند اين<br />
شيوه كارساز نيست، پدرم ماجراي ما را براي مهمانها تعريف ميكرد، آن هم به شيوه خودش،<br />
يعني هم در شرح خطرات ماجراجويي ما غلو ميكرد و هم فداكاري لوئيس را بزرگ جلوه ميداد.<br />
از اقدامات قهرمانانه من هيچ كس حرفي نزد. در خانواده ما هميشه همين جور بود. فقط برادرم<br />
لوئيس بود كه ارزشهاي انساني والاي مرا درك و تحسين ميكرد.<br />
سالها گذشت. لوئيس دانشجو بود و ما هم سرمان به درسهاي مزخرف دختر خانمهاي<br />
متشخص گرم بود. ما به ندرت همديگر را ميديديم. دو خواهر بزرگترم با اينكه هنوز خيلي جوان<br />
بودند به خانه شوهر رفته بودند.<br />
يادم مي آيد كه لوئيس گاهي با خواهر دوممان ورق بازي ميكرد و بازي آنها هميشه به دعوا و<br />
مرافعه ختم ميشد، چون هر دو طرف ميخواستند كه حتما برنده باشند. آنها سر پول بازي<br />
نميكردند، بلكه حال همديگر را ميگرفتند. اگر خواهرم برنده ميشد اجازه داشت سبيلهاي تازه<br />
سبز شده لوئيس را بگيرد و با تمام قوت بكشد. برادرم چند ساعتي مقاومت ميكرد اما سرانجام از<br />
جا در ميرفت و دسته ورق و هرچه را كه به دستش ميرسيد به اطراف پرت ميكرد. و اگر<br />
لوئيس برنده ميشد ميتوانست يك چوب كبريت روشن را زير چك و چانه خواهرم بگيرد تا او<br />
مجبور شود كلمه زشتي را به زبان بياورد كه ما از يك نوكر سابقمان شنيده بوديم. اين مرد وقتي<br />
٥٥
بچه بوديم برايمان تعريف كرده بود كه اگر پوزه يك خفاش را با آتش بسوزانيد، صدايش در<br />
ميآيد و اسم شرمگاه زنان را تكرار ميكند. خواهرم حاضر نميشد آن كلمه را به زبان بياورد و<br />
ماجرا هميشه به جاهاي باريك ميكشيد.<br />
پانوشتها:<br />
- 1<br />
دو قطعه آوازي<br />
شوبرت<br />
Messe von Perosi و<br />
(1828 – 1797)<br />
Ave Maria از تصنيفات مذهبي فرانتس<br />
آهنگساز اتريشي هستند.<br />
٥٦
از اين دنياي فاني<br />
(1)<br />
من ساعات لذتبخشي از زندگيام را در بارها گذراندهام. بار براي من بهترين جاي تأمل و تفكر<br />
است كه به آن نيازي حياتي احساس ميكنم. اين يك عادت قديمي است كه روز به روز قويتر<br />
شده است. همان طور كه سيمون عابد بالاي برجش زيج مينشست و با خداي ناديدهاش<br />
مناجات ميكرد، من هم ساعات بيشماري در بارها با رؤياهايم خلوت كردهام، گاهي با پيشخدمت<br />
بار و اغلب با خودم حرف زدهام و خود را به دست جرياني بيكران از تصاوير بديع و غافلگيركننده<br />
سپردهام.<br />
امروز كه مثل خود اين قرن پير شدهام، به ندرت از خانه بيرون ميروم. به تنهايي در اين اتاق<br />
كوچك در لحظات مقدس بادهنوشي كنار رديف شيشههايم مينشينم و به بارهايي ميانديشم كه<br />
بيشتر دوستشان داشتم.<br />
قبل از هر چيز بايد بگويم كه من بين كافه و بار فرق ميگذارم. مثلا در پاريس هيچوقت بار<br />
مناسبي پيدا نكردم. در مقابل، اين شهر پر از كافههاي عالي است. از بلويل تا اوتوي، از شمال تا<br />
جنوب شهر در همه كافهها ميتوان جايي پيدا كرد و چيزي سفارش داد. اصلا آيا پاريس بدون<br />
كافهها، تراسهاي شگفتانگيز و سيگارفروشيهايش قابلتصور است؟ بدون اينها درست مثل<br />
شهري است كه انفجار اتمي آن را ويران كرده باشد.<br />
٥٧
بخش عمدهاي از فعاليت سوررئاليستها در كافه سيرانو در ميدان بلانش شكل گرفت. من كافه<br />
سلكت در شانزه ليزه را هم دوست داشتم. به مراسم افتتاح كافه كوپل هم دعوت شده بودم. در<br />
همين كافه بود كه براي تدارك اولين نمايش فيلم سگ اندلسي با مان ري و لويي آراگون<br />
قرار داشتم.<br />
٥٨<br />
(2)<br />
(3)<br />
در اينجا از ذكر نام تمام كافههاي دلخواهم ميگذرم و فقط اضافه ميكنم كه كافه جاي گپ<br />
زدن، قرارومدارهاي دوستانه و گاهي ديد و بازديد با خانمهاست. بار، برعكس، مكتب تنهايي<br />
است.<br />
بار بايد قبل از هر چيز آرام، تا حدي تاريك و خيلي راحت باشد. هيچ نوع موسيقي، حتي آرامترين<br />
نواي آن نبايد به گوش برسد، درست برعكس امروز كه موسيقي به بدترين شكلي دنيا را برداشته<br />
است. حداكثر ده دوازده تا ميز با مشتريان خاموش و كمحرف.<br />
از جمله بارهايي كه دوست دارم، بار هتل پلازا در مادريد است كه در زيرزمين قرار گرفته، و اين<br />
خودش يك مزيت است، چون مناظر اطراف مزاحم آدم نميشود. مدير هتل با من آشناست و مرا<br />
سرراست به طرف ميز دلخواهم راهنمايي ميكند. آنجا پشت به ديوار مينشينم. بعد از مشروبي<br />
سبك ميتوان شام را سفارش داد. سالن نيمهتاريك است اما روي ميزها به اندازه كافي نور افتاده<br />
است.<br />
در مادريد بار چيكوته را هم خيلي دوست داشتم كه برايم سرشار از خاطرات گرانبهاست. اما آنجا<br />
بيشتر به درد ملاقاتهاي دوستانه ميخورد تا تأملات تنهايي.<br />
در هتل پاولار در شمال مادريد كه در حياط يك صومعه مجلل به سبك گوتيك قرار گرفته است،<br />
هر شب در سالن دراز بار در ميان ستونهاي خارا مينشستم و با لذت گيلاسي ميزدم. غير از<br />
روزهاي شوم شنبه و يكشنبه كه توريستها با بچههاي شلوغشان به همه جا ميريزند، در ساير<br />
شبها به كلي تنها بودم، در احاطه كپيهايي از تابلوهاي زورباران كه يكي از نقاشان مورد<br />
علاقه من است. گاهي سايه خاموش گارسون آن پشتها ميلغزيد، بيآنكه تأملات ميآلود مرا<br />
برآشوبد.<br />
(4)
(5)<br />
ميتوانم بگويم كه اين محل را به اندازه بهترين رفقايم دوست داشتم. در دوراني كه با ژان كلود<br />
كارير روي فيلمنامهاي كار ميكرديم، او هر روز بعد از كار سه ربع ساعت مرا در اين بار تنها<br />
ميگذاشت، و درست سر ساعت، صداي قدمهاي او را روي سنگفرش ميشنيدم كه ميآمد رو به<br />
رويم مينشست و من بايستي برايش قصهاي تعريف ميكردم. اين قراري بود كه با هم گذاشته<br />
بوديم چون اعتقاد دارم كه تخيل يك قدرت روحي است كه ميتوان آن را پروش داد و تكامل<br />
بخشيد، درست مثل يادآوري خاطرات. داستاني كه من بعد از چهل و پنج دقيقه تنهايي و<br />
خيالپردازي تعريف ميكردم ميتوانست كوتاه يا بلند باشد و هيچ در بند اين نبودم كه حتما به<br />
فيلمنامهاي كه روي آن كار ميكرديم مربوط باشد. اين قصه ميتوانست خندهدار باشد يا<br />
سوزناك، جنايي باشد يا جادويي؛ مهم فقط و فقط نقل يك داستان بود.<br />
به تنهايي در ميان تابلوهاي بدلي زورباران و ستونهاي خارايي كه از سنگ گرانبهاي كاستيل<br />
بودند، مينشستم و به كمك مشروب دلخواهم (كه به زودي به آن هم خواهم رسيد) از چنگ<br />
زمان رها ميشدم و خود را راحت به دست تصاويري ميسپردم كه به سالن سرازير ميشدند.<br />
گاهي به مسائل خانوادگي يا ساير امور روزانه فكر ميكردم، اما ناگهان اتفاقي شگفتانگيز پيش<br />
ميآمد: اشخاصي گوناگون سر ميرسيدند و از درگيريها و مشكلاتشان برايم ميگفتند. بعضي<br />
وقتها در كنج انزواي خودم به تنهايي ميخنديدم. گاهي كه حس ميكردم اين پيشآمد<br />
غيرمترقبه به درد فيلمنامه ميخورد، به عقب بر ميگشتم و سعي ميكردم تا حدي به رؤياهايم<br />
سر و سامان بدهم و افكار پريشانم را مهار كنم.<br />
در نيويورك بيشتر از همه بار هتل پلازا را دوست دارم، با اينكه ميعادگاهي شلوغ است (و زنها<br />
حق ورود به آن را ندارند). بدم نميآمد به دوستانم بگويم: ”هر وقت در نيويورك خواستيد مرا پيدا<br />
كنيد، سر ظهر بياييد به هتل پلازا. اگر نيويورك باشم حتما پيدايم ميكنيد.“ (و بارها به همين<br />
ترتيب با دوستانم ديدار كرده بودم.) متأسفانه اين بار فوقالعاده كه به سنترال پارك مشرف است،<br />
به رستوران تبديل شده و ديگر براي بار بيش از دو ميز جا باقي نمانده است.<br />
از بارهاي مكزيكي خوبي كه به آنها رفت و آمد داشتم، در خود مكزيكو بار الپارادور را خيلي<br />
دوست دارم، اما اينجا هم مثل بار چيكوته براي قرارهاي دوستانه مناسبتر است. از قديم در بار<br />
٥٩
هتل سان خوزه پوروآ در ايالت ميچواكان احساس آرامش ميكردم.<br />
فيلمنامههايم را در همين هتل نوشتهام.<br />
در سي سال گذشته،<br />
هتل در كنار يك مزرعه نيمهاستوايي قرار دارد و پنجرههاي بار به روي چشماندازي بسيار زيبا باز<br />
ميشود. البته اين خودش يك عيب است، اما خوشبختانه درست جلوي پنجره درخت استوايي<br />
تناوري هست با شاخههاي درهمتنيده به اسم سيراندو، كه شبيه آشياني با مارهاي عظيم است و<br />
بخشي از منظره سرسبز بيرون را ميپوشاند. من نگاهم را در انشعابات بيكران شاخسارها گردش<br />
ميدادم و آنها را مثل رشتههاي درهم پيچيده يك داستان تودرتو دنبال ميكردم، و گاهي در پيچ<br />
و خمهاي آن، اشكالي شبيه جغد يا زني برهنه كشف ميكردم.<br />
متأسفانه اين بار بيجهت بسته شده است. به خاطر دارم كه در سال 1980 با سرژ سيلبرمن و (6)<br />
كارير راهروهاي هتل را در جست و جوي محلي مناسب براي نشستن گز ميكرديم. تجربه<br />
دردناكي بود. دوران ويرانگر ما از هيچ چيز دست بر نميدارد، حتي از بارها.<br />
حالا بايد از مشروب حرف بزنم. از آنجا كه من ميتوانم درباره اين مقوله خيلي رودهدرازي كنم –<br />
با سيلبرمن گاهي ساعتها در اين باره حرف ميزنيم – پس تلاش ميكنم كه خلاصه بگويم.<br />
افرادي كه از اين مبحث خوششان نميآيد – متأسفانه چنين افرادي هم وجود دارند<br />
از خواندن اين چند صفحه چشمپوشي كنند.<br />
– ميتوانند<br />
شراب براي من مافوق همه مشروبات است، به خصوص شراب قرمز. در فرانسه بهترين و بدترين<br />
شرابها را پيدا ميكنيد. هيچ چيز گندتر از اين "جامهاي قرمز" ميكدههاي پاريس نيست.<br />
شراب اسپانيايي بالدهپنياس مشروب معركهايست كه آن را خنك و در مشك پوست بز مينوشند.<br />
شراب سفيد يهپس هم كه ساخت حوالي تولدو است، مشروب نابي است. شرابهاي ايتاليايي<br />
هميشه به نظرم تقلبي آمدهاند.<br />
در آمريكا شرابهاي كاليفرنيايي خوبي هست، از قبيل كبرنت و انواع ديگر. به شراب شيليايي يا<br />
مكزيكي هم علاقه دارم كه جاي همه چيز را ميگيرد.<br />
٦٠
طبيعي است كه من در بار هيچوقت شراب نميخورم، چون شراب يك لذت جسماني صرف است<br />
و اصلا تخيل را تحريك نميكند. در بار براي احضار رؤياها و خلوت كردن با تخيلات، جين<br />
انگليسي لازم است. مشروب دلخواه من مارتينيدراي است. از آنجا كه اين مشروب در اين<br />
زندگينامهاي كه پيش روي شماست نقش مهمي ايفا كرده، ناچارم دو سه صفحهاي به آن<br />
اختصاص دهم.<br />
احتمالا مارتينيدراي هم مثل همه كوكتيلها يك محصول آمريكايي است. اين مشروب اساسا<br />
مخلوطي از جين است با چند قطره ورموت، در بهترين حالت نوليپرات. بادهنوشان خبره كه<br />
مارتينيدراي را خشك و خالي ميپسندند، مدعي هستند كه كافي است نور آفتاب از شيشه<br />
نوليپرات عبور كند و به گيلاس جين بتابد. يك دورهاي در آمريكا گفته ميشد كه يك<br />
مارتينيدراي خوب بايد مثل بارداري مريم عذرا باشد. ميدانيم كه به روايت سن توماس آكويناس<br />
بارقه باروركننده روحالقدس از بكارت حضرت مريم عبور كرد: ”مانند پرتو آفتاب كه از شيشه<br />
ميگذرد، بيآنكه آن را بشكند“. نوليپرات هم بايد چنين رابطهاي با مارتينيدراي داشته باشد. اما<br />
به نظر من اين حرفها خيلي اغراقآميز است. يخي كه در گيلاس مشروب مياندازيم بايد كاملا<br />
سفت و خشك باشد تا زود آب نشود. هيچ چيز بدتر از مارتيني آبكي نيست.<br />
حالا ميخواهم نسخه بساط بزم خودم را كه حاصل يك عمر تجربه، و راز موفقيت من بوده<br />
است، فاش كنم. يك روز قبل از مهماني همه لوازم ضروري، از گيلاسها گرفته تا جين و همزن<br />
را در يخچال ميگذارم. دماسنج يخچال را روي بيست درجه زير صفر تنظيم ميكنم. وقتي<br />
مهمانها وارد شدند، وسايل كارم را بيرون ميآورم: اول چند قطره نوليپرات و نصف قاشق<br />
چاييخوري از چاشني انگستورا روي يخ سفت ميريزم، خوب هم ميزنم و بعد آن را دور ميريزم<br />
و فقط تكه يخ را نگه ميدارم كه روي آن ته مزهي ورموت و انگستورا نشسته است، بعد روي<br />
همان جين ميريزم، كمي ديگر هم ميزنم و به مهمانها تقديم ميكنم، همين. از اين بهتر<br />
چيزي وجود ندارد.<br />
در سالهاي دهه 1940 مدير موزه هنر معاصر در نيويورك به من نسخه ديگري معرفي كرد كه<br />
اندكي متفاوت بود، يعني در مخلوط به جاي انگستورا از پرنو استفاده ميشد. اين بدعت ناجوري<br />
بود كه خوشبختانه زود بر افتاد.<br />
٦١
غير از مارتينيدراي كه مشروب محبوب من است، بنده همچنين كاشف فروتن كوكتيلي هستم<br />
كه ميتوان آن را بونوئلوني ناميد. در حقيقت اين چيزي جز سرقت از معجون معروف نگروني<br />
نيست، با اين تفاوت كه به جاي آنكه كامپاري را با جين و چينزانوي شيرين مخلوط كنيم، از<br />
كارپانو برميداريم. اين كوكتيل را من شبها پيش از شام ميخورم. روي ميز شام باز جين حضور<br />
دارد كه هميشه بيش از دو مشروب ديگر صرف ميشود و شاهين خيال را به پرواز در ميآورد.<br />
چرا؟ نميدانم. فقط چنين احساسي دارم.<br />
روشن است كه من الكلي نيستم. البته در زندگي برايم پيش آمده كه از فرط ميخواري سياهمست<br />
شده باشم. اما در اساس، بادهنوشي براي من نوعي آيين ظريف است كه مست نميكند. احتمالا<br />
يك كمي شنگول ميشوم و سرخوشي آرامي احساس ميكنم كه شبيه نوعي مواد مخدر سبك<br />
است. به من كمك ميكند كه به زندگي و كار ادامه دهم.<br />
اگر از من بپرسيد كه آيا حتي يك روز در زندگيام از مشروب محروم ماندهام، خواهم گفت كه<br />
چنين مصيبتي را به ياد ندارم. هميشه چيزي براي نوشيدن در اختيار داشتهام، چون پيشاپيش به<br />
فكر آن بودهام. مثلا در دوران "ممنوعيت مشروبات الكلي" در سال 1930 پنج ماهي در آمريكا<br />
بودم و گمان ميكنم كه هيچوقت در عمرم به اندازه آن چند ماه مشروب نخوردم. در لوس<br />
انجلس با يك قاچاقفروش دوست شده بودم كه هنوز درست به خاطر دارم كه يك دستش فقط<br />
سه انگشت داشت. او به من ياد داده بود كه چطور جين واقعي را از جين تقلبي تشخيص بدهم.<br />
كافي است كه بطري را به طرز خاصي تكان بدهيم، جين اصل حتما حباب توليد ميكند.<br />
در دوره "ممنوعيت" داروخانهها با نسخه دكتر ويسكي ميفروختند. بعضي از كافهها در فنجان<br />
قهوه مشروب سرو ميكردند. من خودم در نيويورك يك ميخانه "بي سروصدا" ميشناختم. با<br />
ضربه زدن به در كوچكي علامت ميداديم، دريچهاي باز ميشد كه بايد سريع وارد ميشديم. در<br />
داخل يك بار كاملا معمولي بود كه همه چيز داشت. "ممنوعيت" واقعا يكي از چرندترين<br />
ايدههاي قرن بيستم بود. آمريكاييها در اين دوره به طرزي وحشيانه مشروب ميخوردند. اصلا به<br />
نظر من از همان موقع بود كه مشروبخواري را ياد گرفتند.<br />
من هميشه در برابر مخلوطهاي فرانسوي مثل تركيب پيكون-آبجو با شربت انار (كه مشروب<br />
دلخواه ايو تانگي بود) و به خصوص ماندارن-آبجو با كوراچاو ضعف داشتهام و با آنها حتي<br />
٦٢<br />
(7)
زودتر از مارتينيدراي مست ميشوم. اين مشروبهاي عالي متاسفانه كم كم ناپديد ميشوند.<br />
امروزه ما شاهد زوال اسفبار مشروبهاي مخلوط هستيم؛ اين هم يكي ديگر از علايم انحطاط<br />
اين دوران است.<br />
طبيعي است كه من گاهي هم استكاني ودكا با خاويار و جامي عرق اكواويت با ماهي دودي<br />
ميزنم. عرقهاي مكزيكي مثل تكيلا و مزكال را هم دوست دارم، اما اينها فقط عليالبدل<br />
هستند. از ويسكي هيچوقت خوشم نيامده. اين مشروبي است كه من از آن هيچ سر در نميآورم.<br />
يك بار در صفحه راهنماييهاي بهداشتي يكي از مجلههاي فرانسوي كه فكر ميكنم<br />
ماريفرانس بود، خواندم كه جين داروي آرامبخش و بسيار مؤثري براي وحشت از پرواز است.<br />
فورا تصميم گرفتم اين توصيه را امتحان كنم.<br />
من هميشه از پرواز با هواپيما ترس داشتم. ترسي دائمي و تسكينناپذير. مثلا وقتي يكي از<br />
خلبانها با قيافه جدي در راهروي هواپيما از كنارم ميگذشت، ميگفتم: ”يك خبري شده. ما<br />
حتما گم شدهايم. از قيافهاش پيداست“. و اگر آن بيچاره قيافه شاد و خنداني داشت،<br />
ميگفتم: ”ببين چه خبر شده كه دارد به ما قوت قلب ميدهد“. از روزي كه تصميم گرفتم توصيه<br />
كذايي را به كار ببندم، انگار معجزهاي روي داد و اضطرابهايم ناپديد شد. از آن به بعد قبل از هر<br />
پرواز با خودم يك بطري جين برميداشتم. آن را در روزنامهاي ميپيچيدم تا خنك بماند. قبل از<br />
پرواز هواپيما در سالن انتظار يواشكي چند جرعه بالا ميانداختم و بلافاصله آرامش پيدا ميكردم<br />
و آماده بودم با لبخند رضايت به پيشواز بدترين تكانهاي هواپيما بروم.<br />
اگر بخواهم تمام فوايد مشروب را بيان كنم اين مبحث هرگز به پايان نميرسد. در سال 1978<br />
كه در مادريد فيلم "موضوع مبهم هوس" را كارگرداني ميكردم، كار ما به خاطر عدمتفاهم<br />
مطلق با خانم هنرپيشه اصلي فيلم به بنبست كامل رسيده بود و سيلبرمن (تهيه كننده فيلم)<br />
قصد داشت كار را متوقف كند، يعني يك شكست همهجانبه.<br />
ما شبي دو نفري در حالت درماندگي كامل با هم به بار رفتيم، و من – البته بعد از دومين جام<br />
مارتينيدراي – ناگهان اين فكر بكر به ذهنم رسيد كه نقش مربوطه را به دو هنرپيشه بدهم،<br />
٦٣
چيزي كه در تاريخ سينما سابقه نداشت. سيلبرمن از اين ايده، كه من به شوخي گفته بودم، سر<br />
شوق آمد و فيلم نجات پيدا كرد: به نيروي بار.<br />
در سالهاي دهه در نيويورك با خوان نگرين پسر نخست وزير جمهوري اسپانيا و<br />
همسرش روسيتا دياز كه هنرپيشه بود دوست بودم. يك بار با هم تصميم گرفتيم كه باري باز<br />
كنيم كه قيمتهايش به طور سرسامآوري گران باشد و اسم آن را بگذاريم: "او كو دو كانون"<br />
گرانترين بار دنيا كه فقط گواراترين و اعلاترين مشروبهاي سراسر جهان را عرضه ميكند.<br />
٦٤<br />
1940<br />
(8)<br />
يك جاي دنج و راحت و خيلي باسليقه كه حداكثر ده تا ميز داشته باشد. در جلوي در بايد يكي از<br />
اين ارابههاي قديمي كه به ته آنها فتيله و باروت سياه فرو ميكردند، قرار ميگرفت تا هر موقع<br />
كه يكي از مشتريهاي بار هزار دلار ميپرداخت، يك فقره توپ شليك كند. اين طرح<br />
وسوسهانگيز كه خيلي هم دموكراتيك نبود، هيچوقت به اجرا در نيامد. اميدوارم بالاخره يك نفر<br />
آن را عملي كند. تصورش را بكنيد كه يك كارمند بيچاره كه در ساختمان بغلي به خواب رفته<br />
ساعت چهار صبح با صداي شليك توپ از خواب ميپرد و به زنش كه كنار او خوابيده<br />
ميگويد: ”باز يك هالوي ديگه هزار دلار سلفيد“.<br />
پانوشتها:<br />
-1<br />
Simeon le Stylite سيمون ستيليت يا شمعون برجنشين زاهدي مسيحي بود كه در<br />
قرن پنجم ميلادي در سوريه مي زيست و سي و هفت سال تمام بر بالاي يك ستون مشغول<br />
عبادت بود. بونوئل فيلم "سيمون صحرايي" را بر اساس زندگي او ساخته است.<br />
نقاش و عكاس آمريكايي كه براي پيوستن به دادائيسم و بعد<br />
سوررئاليسم در سال 1921 به پاريس رفت.<br />
نويسنده و شاعر بزرگ فرانسه.<br />
نقاش اسپانيايي.<br />
نويسنده و سناريست فرانسوي.<br />
تهيه كننده فرانسوي.<br />
نقاش فرانسوي تبار آمريكايي كه در پاريس به<br />
سوررئاليستها پيوست.<br />
8- Canon Au coup de به فرانسوي يعني: با شليك توپ<br />
(1976 – 1890) Man Ray -2<br />
(1982 - 1897) Louis Aragon -3<br />
(1664 – 1598) Francisco de Zurbaran -4<br />
-5 Carriére Jean Claud (متولد (1931<br />
(2003 – 1917) Serge Silberman -6<br />
(1955 – 1900) Yves Tanguy -7
از ساير لذايذ دنيوي<br />
بادهنوشي بدون سيگار غيرممكن است. من از شانزده سالگي سيگار كشيدن را شروع كردم و<br />
هيچوقت هم آن را كنار نگذاشتم. راستش به ندرت روزي بيشتر از بيست دانه سيگار كشيدهام.<br />
همه جور سيگاري هم دود كردهام. اوايل سيگارهاي توتون سياه اسپانيايي ميكشيدم، اما حالا<br />
حدود بيست سال است كه به سيگارهاي فرانسوي عادت كردهام، به ژيتن و بيش از آن به<br />
سلتيك كه از هر سيگاري بيشتر قبولش دارم.<br />
سيگاري كه خوب با مشروب بسازد، به نحوي كه توتون شاه باشد و باده ملكه، رفيق و شفيق<br />
همه زيروبمهاي زندگي است. يار وفادار لحظات اندوه و شادي است. ما در تنهايي خود يا در<br />
حضور جمع سيگاري روشن ميكنيم تا به يك شادي خوشآمد بگوييم يا بر يك اندوه سرپوش<br />
بگذاريم.<br />
سيگار براي حواس ما لذتبخش است. حواس بينايي، چشايي و بويايي ما را ارضا ميكند. چه<br />
لذتي دارد وقتي از ستون مرتب سيگارهاي سفيد در زير زرورق نقرهايشان سان ميبينيم!<br />
من كه هرگز حاضر نيستم با چشمان بسته سيگار دود كنم. دوست دارم قوطي سيگار را توي<br />
جيبم لمس كنم، آن را باز كنم، سيگار را وسط دو انگشتم فشار بدهم، كاغذ آن را روي لبم حس<br />
٦٥
كنم، مزه توتون را با زبانم بچشم، آتش آن را ببينم، به آن نزديك شوم و بالاخره گرمايش را در<br />
درونم احساس كنم.<br />
(1)<br />
از دوران دانشجويي با شخصي به اسم دورونسورو آشنا بودم كه مهندس شد و بعدها به<br />
حالت تبعيد در مكزيك زندگي ميكرد. او در اثر بيماري به اصطلاح سرطان دخانيات فوت كرد.<br />
در مكزيكو موقعي كه در بيمارستان بستري بود به عيادتش رفتم. به همه جاي بدنش لوله وصل<br />
كرده بودند و روي صورتش هم يك ماسك اكسيژن بود كه دم به دم آن را برميداشت تا بتواند<br />
مخفيانه و سريع پكي به سيگار بزند. او تا آخرين ساعت عمرش سيگار دود كرد و به لذتي كه او<br />
را كشت وفادار ماند.<br />
در اينجا از خوانندگان محترم اجازه ميخواهم كه در خاتمه عرايضم درباره سيگار و مشروب، كه<br />
سرچشمه پيوندهاي دوستانه و تخيلات بارور ما هستند، اين توصيه را اضافه كنم: مي ننوشيد و<br />
سيگار نكشيد، اين چيزها براي سلامتي شما مضر هستند.<br />
ناگفته نماند كه سيگار و مشروب لذت همĤغوشي را به كمال ميرسانند.<br />
ميتوان گفت كه مشروب قبل و سيگار بعد از آن توصيه شده است.<br />
به عنوان يك اصل<br />
از من نبايد اعترافات جنسي فوقالعادهاي انتظار داشته باشيد. مردان نسل ما، به ويژه در اسپانيا در<br />
برابر زنها كمرويي موروثي خاصي داشتند، در عين حال كه ميل جنسي آنها شايد از همه<br />
مردهاي روي زمين بيشتر بود. ميل تسكينناپذير نسل ما ثمره طبيعي قرنها سلطه عقيمكننده<br />
كليساي كاتوليك بود. هرگونه رابطه جنسي در خارج از چارچوب زناشويي، و حتي در داخل آن<br />
ممنوع بود و هر نوع تصوير يا كلامي كه به نحوي با عشقورزي ارتباط داشت، غيرمجاز شمرده<br />
ميشد. اين همه باعث مي شد كه شهوت جنسي ابعادي وحشيانه پيدا كند. وقتي اين شهوت با<br />
عبور از تمام آن ممنوعيتها ارضا ميشد، با لذتي فوقالعاده همراه بود، زيرا هميشه شادي پنهان<br />
ارتكاب گناه را هم در بر داشت. يك اسپانيايي بيترديد بيشتر از يك فرد چيني يا يك اسكيمو از<br />
عشقبازي لذت مي برد.<br />
از موارد استثنايي كه بگذريم، در جواني ما براي رابطه جنسي فقط دو راه وجود داشت: فاحشهخانه<br />
يا ازدواج. در سال 1925 كه اولين بار به فرانسه رفتم، به نظرم واقعا شگفتآور و زننده آمد كه<br />
٦٦
ميديدم زن و مرد در خيابان همديگر را ميبوسند يا بدون آنكه ازدواج كرده باشند با هم زندگي<br />
ميكنند؛ قبول اين امور "منافي عفت" برايم واقعا دشوار بود.<br />
زمانه از آن سالهاي دور خيلي عوض شده است. در سالهاي اخير من زوال تدريجي و سرانجام<br />
نابودي كامل غريزه جنسيام را، حتي در عالم خيال، تجربه كردهام. حالا از وضع فعلي خيلي<br />
راضي هستم، گويي از شر هيولايي مستبد راحت شدهام. اگر روزي ابليس بر من ظاهر شود و<br />
پيشنهاد كند كه شهوت جنسيام را به من برگرداند، به او خواهم گفت: ”نه، خيلي متشكرم. همين<br />
جوري خوب است، اما اگر ميتواني كبد و ريههاي مرا قوي كن تا بتوانم بيشتر باده بنوشم و<br />
سيگار دود كنم.“<br />
با آگاهي كامل از وسوسههاي انحرافآميز برخي پيرمردان سالخورده، امروز فاحشههاي مادريد،<br />
روسپيخانههاي پاريس و دختران تاكسيسوار نيويورك را به ياد ميآورم، با وجدان آسوده و بدون<br />
ذره اي پشيماني.<br />
غير از چند نمايش زنان برهنه كه در كابارههاي پاريس ديدهام، فكر ميكنم در سراسر زندگي<br />
فقط يك فيلم لختي يا پورنو ديدهام كه عنوان جالبي هم داشت: خواهر وازلين داستان<br />
راهبهاي بود كه در باغ صومعه با باغبان معاشقه ميكرد و باغبان هم به نوبت خود با يك راهب<br />
غلامباره رابطه داشت، و بالاخره هر سه با هم رابطهاي سه جانبه را شروع ميكنند.<br />
.(2)<br />
(4)<br />
(3)<br />
جورابهاي سياه و ساقبلند راهبه را هنوز به خاطر دارم كه تا بالاي زانويش مي رسيد. ژان موكلر<br />
كه از همكاران شركت سينمايي "استوديو 28" بود، اين فيلم را به من هديه داد، اما آن را گم<br />
كردم. با رنه شار كه مثل خودم قويهيكل بود، قصد داشتيم به يك سينماي كودكان حمله<br />
كنيم، دست و پاي آپاراتچي را ببنديم و براي بچههاي معصوم فيلم "خواهر وازلين" را نمايش<br />
بدهيم. وا شريعتا، وا اخلاقا! (5) ميدانيد كه براي سوررئاليستها از راه به در بردن بچهها يكي از<br />
جذابترين اشكال پرخاش و اعتراض بود. البته در اين مورد خاص ما كاري نكرديم.<br />
حالا ميخواهم چند كلمه هم از عياشيهاي ناكامم برايتان بگويم. شركت در مجالس فسق و<br />
فجور براي ما بينهايت هيجانانگيز بود. يك بار در هاليوود چارلي چاپلين براي من و دو<br />
اسپانيايي ديگر بساط عياشي راه انداخت. سه دختر ماهپيكر كه اهل پاسادنا بودند به مجلس<br />
٦٧
(6)<br />
آمدند، اما از بخت بد ما با هم جنگشان گرفت چون هر سه ميخواستند با چاپلين باشند، و به اين<br />
ترتيب راهشان را كشيدند و رفتند.<br />
(7)<br />
يك بار ديگر من و رفيقم اوگارته در لوس انجلس ليا ليس را كه در فيلم "عصر طلايي"<br />
نقش ايفا كرده بود با يكي از دوستانش به خانه كشانديم و بساط عيش و نوش فراهم كرديم: گل<br />
و شامپاني و همه چيز. يك ناكامي ديگر: خانمها يك ساعتي ماندند و فلنگ را بستند.<br />
در همان سالها يك فيلمساز روسي كه اسمش را فراموش كردهام براي ديداري رسمي به فرانسه<br />
آمد و يك بار از من خواست كه برايش يك "عشرت مختصر پاريسي" رو به راه كنم. او سراغ بد<br />
كسي آمده بود. موضوع را با لويي آراگون در ميان گذاشتم و او به من گفت: ”ببينم رفيق، نكند تو<br />
افتاده اي به...؟“ در اينجا آراگون با ظريفترين طبع دنيا كلمهاي را به زبان آورد كه شما حدس<br />
ميزنيد اما من از تكرار آن ميپرهيزم.<br />
از چند سال پيش ميان نويسندگان و هنرمندان ما عادت بدي رايج شده است كه در نوشتهها و<br />
مصاحبههايشان بيدريغ و بي هيچ دليلي كلمات زشت و ركيك به كار ميبرند. من اين به<br />
اصطلاح آزاديگرايي را چيزي جز مضحكه كردن آزادي نميدانم و به همين خاطر از هرزهگويي<br />
و پردهدريهاي وقيحانه دوري ميكنم.<br />
به هرحال آن روز به آراگون جواب دادم: "نه، به هيچوجه". سپس او توصيه كرد كه زير بار اين<br />
جور سفارشها نروم و دوست روس ما هم ناكام به اتحاد شوروي برگشت.<br />
پانوشتها:<br />
1. Dorronsoro<br />
2. Soeur Vaseline<br />
3. Jean Mauclair<br />
٦٨<br />
– 1907) René Char-4<br />
-5 اصطلاح لاتين: mores! O tempora, o<br />
1988) شاعر فرانسوي از گروه سوررئاليستها.<br />
6. Ugarte<br />
7. Lya Lys (1910-1986)
مادريد -<br />
كوي دانشگاه<br />
من پيش از اين تنها يك بار با پدرم چند روزي به مادريد رفته بودم. وقتي در سال 1917 براي<br />
يافتن يك اقامتگاه دانشجويي با پدر و مادرم براي بار دوم به پايتخت سفر كردم، يك بچه<br />
ولايتي كمجرأت و خجالتي بودم. سر و وضع و رفتار مردم را زيرچشمي ديد ميزدم تا بتوانم مثل<br />
آنها باشم. فراموش نكردهام كه پدرم با كلاه حصيري و عصاي چوبياش در خيابان الكالا بلند<br />
بلند با من حرف مي زد و من دستهايم را در جيب كرده و كمي از او فاصله گرفته بودم تا وانمود<br />
كنم ما با هم نيستيم.<br />
به چند پانسيون معمولي سر زديم كه غذاي ثابت آنها كوسيدو بود كه عبارتست از: نخود و<br />
سيبزميني پخته، كمي چربي، سوسيس و گاهي يك تكه مرغ يا گوشت قرمز. مادرم اصلا از آنها<br />
راضي نبود، به خصوص كه بو برده بود كه دانشجويان در چنين پانسيونهايي از آزاديهاي<br />
زيادي برخوردار هستند.<br />
سرانجام به توصيه سناتور دون بارتولومه استبان در كوي دانشگاه اتاق گرفتم و تا هفت سال در<br />
آنجا ماندگار شدم. از اين دوران چنان خاطرات زنده و سرشاري دارم كه بدون ذره اي ترديد<br />
ميگويم كه زندگي من بدون اقامت در اين كوي حتما مسير ديگري پيدا ميكرد.<br />
٦٩
كوي دانشگاه نوعي اردو به سبك دانشگاههاي انگليسي بود كه با اعانههاي خصوصي اداره<br />
ميشد. براي يك اتاق مستقل روزي فقط هفت پزتا اجاره ميداديم و اگر هماتاقي داشتيم، روزي<br />
چهار پزتا. والدينم پول پانسيون را پرداختند و براي خودم هفتهاي بيست پزتا پول توجيبي تعيين<br />
كردند، كه مبلغ قابل توجهي بود اما هيچوقت كفاف مرا نداد. در تعطيلات بين ترمها كه به<br />
ساراگوسا ميرفتم هميشه از مادرم خواهش ميكردم بدهيهايي كه بالا آورده بودم را برايم<br />
بپردازد. پدرم هيچوقت از اين جريان بويي نبرد.<br />
سرپرست كوي آدم بسيار بافرهنگي بود به اسم آلبرتو خيمنس، از اهالي مالاگا. در همه رشتهها<br />
امكان تحصيل فراهم بود. در كوي، سالنهاي متعدد، پنج آزمايشگاه و يك كتابخانه و چند سالن<br />
ورزش وجود داشت. دانشجويان ميتوانستند تا هر مدتي كه ميل داشتند در كوي بمانند و در<br />
خلال تحصيل رشته خود را هم تغيير دهند.<br />
قبل از ترك ساراگوسا پدرم از من درباره برنامههايم سؤال كرده بود. من كه بيشتر از هر چيز دلم<br />
ميخواست از اسپانيا فرار كنم، به او گفتم كه آرزو دارم در پاريس در مدرسه موسيقي<br />
سكولاكانتوروم تحصيل كنم و آهنگساز بشوم. او به شدت مخالفت كرد و گفت كه بايد به فكر<br />
يك حرفه درست و حسابي باشم، چون همه ميدانند كه جماعت آهنگساز از گرسنگي جان<br />
ميدهند.<br />
سپس علاقهام را به علوم طبيعي و حشرهشناسي با او در ميان گذاشتم و او توصيه كرد: "مهندس<br />
كشاورزي بشو!" و بدين ترتيب تحصيل در رشته كشاورزي را شروع كردم. از بخت بد در<br />
زيستشناسي بهترين نمرهها را ميگرفتم، اما در رياضيات سه سال متوالي تجديد آوردم. تفكر<br />
تجريدي هميشه مرا سردرگم ميكرد. بعضي از فرمولهاي رياضي را ميفهميدم اما هيچوقت<br />
نميتوانستم از پيچ و خم استدلالهاي رياضي سر در بياورم.<br />
پدرم كه از نمرههاي افتضاح من عصباني شده بود چند ماهي در ساراگوسا مرا در خانه نشاند و<br />
برايم معلم خصوصي گرفت. در ماه مارس كه به مادريد برگشتم در كوي اتاق خالي نمانده بود و<br />
به ناچار دعوت خوآن ثنتهنو را پذيرفتم. او برادر دوست صميمي من اوگوستو ثنتهنو بود. يك<br />
تختخواب اضافي به اتاقش بردم و يك ماهي با او هماتاق شدم.<br />
٧٠
خوآن پزشكي ميخواند و صبح زود بيرون ميرفت، اما قبل از رفتن يك ساعتي سرش را جلوي<br />
آينه شانه ميزد، آن هم فقط جلوي سرش را، جوري كه موهاي پشت سرش، كه نميتوانست آن<br />
را ببيند، هميشه ژوليده بود. به خاطر همين كار بيمعني كه هر روز صبح تكرار ميشد، بعد از دو<br />
سه هفته به جاي اينكه از او ممنون باشم كينه او را به دل گرفتم. در فيلم "فرشته فناكننده"<br />
صحنهاي كوتاه هست كه يادآور اين نفرت توضيحناپذير است كه از اعماق تاريك ناخودآگاه ما<br />
سر بر ميدارد.<br />
به اصرار پدرم تغيير رشته دادم و به تحصيل مهندسي صنعتي مشغول شدم كه همه رشتههاي<br />
فني، مكانيك و الكترومغناطيس را در بر ميگرفت. اين رشته شش سال طول ميكشيد. در<br />
طراحي صنعتي نمره خوبي آوردم و در رياضيات، به بركت درسهاي خصوصي، وضع بهتري پيدا<br />
كردم.<br />
در تعطيلات تابستاني كه به سن سباستين رفته بودم پيش دو تن از دوستان پدرم درد دل كردم:<br />
اولي آسين پالاثيوس يك عربيدان سرشناس بود و ديگري يكي از دبيرهاي مدرسه ساراگوسا. به<br />
آنها گفتم كه از رياضيات خيلي بدم ميآيد و از تحصيلات طولاني بيزار هستم. آنها نزد پدرم<br />
وساطت كردند و او رضايت داد كه به ميل خودم در رشته علوم طبيعي به تحصيل ادامه دهم.<br />
موزه تاريخ طبيعي در نزديكي كوي ما قرار داشت. در آنجا يك سال تمام زير نظر بوليوار كه<br />
مشهورترين حشرهشناس دنيا بود با ميل و علاقه فراوان كار كردم. تا همين امروز خيلي از<br />
حشرهها را با يك نگاه ميشناسم و ميتوانم اسم لاتين آنها را بگويم.<br />
يك روز كه با اكيپ خودمان به سرپرستي امريكو كاسترو استاد مركز مطالعات تاريخي به گردش<br />
علمي رفته بوديم، تصادفا شنيدم كه در كشورهاي خارجي معلم زبان اسپانيايي استخدام ميكنند؛<br />
از آنجا كه رفتن از اسپانيا بالاترين آرزوي من بود، فوري آمادگي خود را اعلام كردم، اما جواب<br />
شنيدم كه دانشجويان رشته علوم طبيعي را نميپذيرند و فقط دانشجويان ادبيات يا فلسفه چنين<br />
شانسي دارند. بدين ترتيب براي آخرين بار تغيير رشته دادم و به دنبال ليسانس فلسفه رفتم كه<br />
شامل سه رشته بود: تاريخ، ادبيات و فلسفه به معناي خاص كلمه. تاريخ را به عنوان رشته اصلي<br />
انتخاب كردم.<br />
٧١
ميدانم كه ذكر اين جزئيات ملالانگيز است اما وقتي انسان ميكوشد يك زندگي پرفراز و نشيب<br />
را شرح دهد و مسير آن را گام به گام پيگيري كند، نميتواند به سادگي امور فرعي و تصادفي را<br />
از چيزهاي اصلي و ضروري جدا كند.<br />
در كوي دانشگاه، ورزشكار هم شدم. هر روز صبح حتي در سرما و يخبندان با پاي برهنه و شلوار<br />
كوتاه دور ميدان مشق سوارهنظام ميدويدم. يك تيم ورزشي تشكيل دادم كه در مسابقات<br />
دورهاي دانشگاهها شركت ميكرد. حتي به عنوان مشتزن آماتور روي رينگ رفتم. در مجموع<br />
تنها در دو مسابقه شركت كردم: در اولي برنده اعلام شدم چون حريفم در مسابقه حضور پيدا<br />
نكرد، و دومي را در راند پنجم باختم، چون از نفس افتاده بودم. راستش تمام مدت فقط مواظب<br />
صورتم بودم.<br />
از همه ورزشها خوشم ميآمد. حتي يك بار از ديوار صاف ساختمان كوي بالا رفتم. عضلاتي را<br />
كه در آن روزگار قوي كرده بودم تقريبا در سراسر زندگي حفظ كردم؛ به خصوص عضلات شكم<br />
را كه حتي ميتوانستم با آن نمايش بدهم: روي زمين دراز ميكشيدم و دوستانم با جفت پا روي<br />
شكمم ميجهيدند. يكي از تخصصهاي ديگرم بازو خواباندن بود. تا سالهاي متمادي روي ميز<br />
بارها و كافهها زور بازويم را به نمايش ميگذاشتم.<br />
در كوي دانشگاه بر سر دوراهي تعيينكنندهاي قرار گرفتم كه مرا به تصميمگيري وا ميداشت. در<br />
محيط تازه، دوستان باارزشي پيدا كرده و با جنبش ادبي آن سالها كه مادريد را به حركت در<br />
آورده بود آشنا شده بودم. تعيين اينكه از كدام لحظه زندگي من مسير خود را پيدا كرد، امروزه<br />
برايم امكانناپذير است.<br />
امروز گمان ميكنم كه اسپانيا در آن زمان، در مقايسه با دورههاي بعد، دوراني نسبتا آرام را از سر<br />
ميگذراند. مهمترين خبر روز عبارت بود از شكست سختي كه سربازان اسپانيايي در<br />
انوال از استقلالطلبان مراكشي به فرماندهي عبدالكريم متحمل شدند. درست در همان سال من<br />
به خدمت سربازي اعزام شدم. از آنجا كه قبلا در كوي با برادر عبدالكريم آشنا شده بودم، ارتش<br />
قصد داشت مرا با يك "مأموريت ويژه" به اسپانيا بفرستد، اما زير بار نرفتم.<br />
1921 در<br />
٧٢
قوانين اسپانيا به خانوادههاي ثروتمند اجازه ميداد كه در ازاي پرداخت مبلغي پول، مدت سربازي<br />
فرزندانشان را كاهش دهند. اما آن سال به خاطر جنگ مراكش اين قانون لغو شده بود. هنگام<br />
تقسيم، مرا به يك هنگ توپخانه فرستادند كه چون در جنگهاي استعماري شهرتي به هم زده<br />
بود، از رفتن به مراكش معاف شده بود. اما ناگهان اوضاع تغيير كرد: "ما فردا اعزام ميشويم".<br />
همان شب عزم خود را جزم كردم كه از ارتش فرار كنم. دو تن از دوستانم قبلا از خدمت فرار<br />
كرده بودند و يكي از آنها سرانجام در برزيل مهندس شد. اما اعزام ما به تأخير افتاد و من همه<br />
دوران سربازي را در مادريد گذراندم. هيچ كار خاصي نميكردم. اگر نگهباني نداشتيم،<br />
ميتوانستيم شبها براي خواب به خانه برويم. بيشتر اوقاتم را با دوستانم ميگذراندم. بدين ترتيب<br />
چهارده ماه گذشت.<br />
در شبهاي نگهباني بود كه رشك و حسد شديد را تجربه كردم. ما با لباس كامل فرم و حتي با<br />
قطار فشنگمان در محاصره ساسها چرت ميزديم و منتظر ميمانديم تا نوبتمان برسد و نگهباني<br />
بدهيم، در حاليكه گروهبانها در بوفه كنار بخاري مينشستند، شراب مينوشيدند و ورق بازي<br />
ميكردند. بيشتر از هر چيزي در دنيا آرزو ميكردم كه گروهبان باشم. بدين ترتيب من هم مثل<br />
خيليهاي ديگر از آن دوره از زندگيام تنها يك تصوير، يك احساس يا يك تأثير را به خاطر<br />
سپردهام: نفرت از خوان ثنتهنو و موهاي تا نيمه شانهشدهاش و حسادت به گروهبانها و بخاري<br />
گرم آنها.<br />
برخلاف بيشتر دوستانم و با وجود وضعيت دشوار زندگي و آن سرما و ملال جانكاه، من از مدرسه<br />
يسوعيها و خدمت سربازيام خاطرات خوشي دارم. در اين دو جا چيزهايي ديدم و آموختم كه در<br />
جاي ديگر امكانش نبود. بعد از پايان خدمت سربازي با فرمانده گروهانمان در يك كنسرت<br />
برخورد كردم و تنها حرفي كه از او شنيدم اين جمله بود: "شما توپچي خوبي بوديد".<br />
پانوشتها:<br />
-1 عبدالكريم 1882) – (1963<br />
فرمانده مراكشي كه در راه استقلال شمال آفريقا سالهاي دراز<br />
با ارتشهاي استعماري اروپا جنگيد.<br />
٧٣
از ادبيات تا سياست<br />
اسپانيا چند سالي بود كه زير يوغ ديكتاتوري خانواده پريمو دريورا پدر پايهگذار جنبش فالانژ<br />
به سر ميبرد. جنبش كارگري، سنديكايي و آنارشيستي به تدريج در همه جا گسترش مييافت و<br />
حزب كمونيست اسپانيا هم به آرامي گامهاي اوليه را بر ميداشت.<br />
٧٤<br />
(1)<br />
(2)<br />
يك روز در بازگشت از ساراگوسا در ايستگاه راه آهن مادريد خبردار شدم كه آنارشيستها روز<br />
روشن داتو نخست وزير اسپانيا را ترور كردهاند. سوار درشكهاي شدم و درشكهچي در در<br />
خيابان الكالا جاي گلوله ها را روي ديوار نشانم داد.<br />
چندي بعد با شور و شعف خبر شديم كه آنارشيستها، اگر اشتباه نكنم به فرماندهي آسكاسو (3)<br />
و دوروتي (4)، اسقف اعظم ساراگوسا به نام سولدبيا رومرو را به قتل رساندهاند، و اين مرد آدم<br />
رذلي بود كه همه، حتي عموي روحاني من از او نفرت داشتند. آن شب به فرخندگي به درك<br />
واصل شدن او، جشن نوشخواري به پا كرديم.<br />
(5)<br />
بايد اين را بگويم كه آگاهي سياسي ما تكاني خورده بود، اما هنوز كاملا بيدار نشده بود. از سه<br />
چهار نفر كه بگذريم، بيشتر ما تا سالهاي 1928 يعني درست قبل از اعلام جمهوري،<br />
هنوز به آگاهي سياسي منسجمي نرسيده بوديم. تا قبل از آن اغلب همدورههاي ما با احتياط به<br />
1927 و
اولين نشريات آنارشيستي و كمونيستي نزديك ميشدند.<br />
تروتسكي آشنا كردند.<br />
كمونيستها ما را با آثار لنين و<br />
(6)<br />
در سراسر مادريد احتمالا فقط در پنيا (پاتوق) كافه پلاترياس در خيابان مايور بود كه بحثهاي<br />
سياسي رواج داشت و من هم مرتب در آن شركت ميكردم.<br />
"پنيا" نوعي محفل است كه به طور منظم در كافهها برگزار ميشود. اين رسم در زندگي مادريد،<br />
و نه فقط در زندگي ادبي اين شهر، نقش مهمي ايفا كرده است. مردم بر حسب حرفه و علاقه<br />
خود بعد از ظهرها از ساعت سه تا پنج يا شبها بعد از ساعت نه در محلي معين دور هم جمع<br />
ميشدند. در هر محفل معمولا از هشت تا پانزده نفر شركت ميكردند، كه همه آنها هم مرد<br />
بودند. در اوايل دهه 1930 پاي زنها هم به اين محافل باز شد، و البته خطر بدنامي را هم قبول<br />
كردند.<br />
سام بلانكت هم اغلب در جلسات سياسي كافه پلاترياس شركت ميكرد. او آنارشيستي از<br />
اهالي آراگون بود كه در نشريات مختلفي از قبيل اسپانيا نوئوا قلم ميزد. او با عقايد افراطي<br />
خود چنان شهره بود، كه بعد از هر سوءقصدي به طور اتوماتيك او را هم دستگير ميكردند. وقتي<br />
داتو ترور شد، او را هم گرفتند.<br />
(7)<br />
(9)<br />
(8)<br />
سانتولاريا هم كه در سويل يك مجله آنارشيستي منتشر ميكرد، هر وقت در مادريد بود به<br />
اين محفل ميآمد. اوخنيو دورس هم گاهي وقتها در پاتوق ما شركت ميكرد. و سرانجام در<br />
اين محفل با شاعري عجيب و فوقالعاده آشنا شدم به اسم پدرو گارفياس كه ميتوانست<br />
پانزده روز تمام دنبال يك صفت بگردد. وقتي به او ميرسيدم، سؤال ميكردم:<br />
- خوب، صفت را پيدا كردي؟<br />
انديشمندانه جواب ميداد: "هنوز نه" و به راهش ادامه ميداد.<br />
(10)<br />
هنوز يكي از اشعار او را به اسم "زاير" از مجموعه "زير بال جنوب" (11) از بر دارم:<br />
افقها از چشمش سرازير شدند<br />
لا به لاي انگشتانش شايعهاي از شن آورد<br />
٧٥
و بر شانههاي لرزانش<br />
گلچيني از رؤياهاي درهم شكسته را.<br />
دو تازيان او: كوه و دريا<br />
بر گامهاي او جهيدند<br />
كوه شگفتزده<br />
درياي برخروشيده...<br />
(12)<br />
گارفياس در اتاقي محقر در خيابان اوميادرو با دوستش اوخنيو مونتس زندگي ميكرد. يك<br />
روز طرفهاي ساعت يازده صبح به ديدن آنها رفتم. گارفياس بيآنكه يك لحظه از حرف زدن باز<br />
بماند، با دستهاي بيرمقش ساسهايي را شكار ميكرد كه روي سينه اش ول ميگشتند.<br />
خلال جنگ داخلي از او اشعاري ميهنپرستانه منتشر شد كه براي من زياد خوشĤيند نبود. به<br />
انگليس مهاجرت كرد و بيآنكه يك كلمه انگليسي بداند، با مردي انگليسي همخانه شد كه<br />
ذرهاي اسپانيايي بلد نبود. با وجود اين گفته ميشد كه آنها ساعتهاي متوالي با شور و هيجان با<br />
هم بحث ميكردند. بعد از جنگ مثل خيلي از اسپانياييهاي جمهوريخواه در مكزيكو زندگي<br />
ميكرد. با سر و وضعي ژوليده و لباسي كثيف و ژنده در كافهها ميگشت و به صداي بلند شعر<br />
ميخواند. سرانجام در فقر و فلاكت درگذشت.<br />
مادريد هنوز شهر نسبتا كوچكي بود و بيشتر مركز ادبي و فرهنگي كشور به شمار ميرفت. مردم<br />
به طور عمده پياده رفت و آمد ميكردند. همه يكديگر را ميشناختند و در هر گوشه با آشنايي<br />
برخورد ميكردند.<br />
يك شب كه با دوستانم به كافه كاستيا رفته بودم، ديدم كه بخشي از سالن را با ديوارهاي جدا<br />
كردهاند؛ گارسون به ما توضيح داد كه پريمو دريورا با دو سه نفر از نزديكانش به كافه ميآيد.<br />
واقعا هم چيزي نگذشت كه آنها سر رسيدند و ژنرال بيدرنگ دستور داد كه فوري ديواره را<br />
برچينند و همين كه چشمش به ما افتاد، فرياد زد: اي جوونا، بياييد با هم لبي تر كنيم“. آن<br />
شب ما مهمان ديكتاتور بوديم.<br />
هآ”<br />
٧٦
(13)<br />
من يك بار حتي خود شاه آلفونس سيزدهم را ديدم. در كوي، كنار پنجره اتاقم ايستادهام.<br />
موهاي بريانتينزده و آراستهام را زير كلاه حصيري پنهان كردهام. ناگهان كالسكه سلطنتي كه دو<br />
راننده و يك نگهبان دارد، پاي پنجره توقف ميكند. (من در اوان جواني سخت عاشق ملكه<br />
ويكتوريا شهبانوي زيباي كشورمان بودم!) شاه از كالسكه پياده شد و از من راه را پرسيد. من كه<br />
حسابي دستپاچه شده بودم، با اينكه در آن روزگار خود را آنارشيست ميدانستم، كاملا مؤدبانه و تا<br />
حدي هم خجولانه راه را نشانش دادم و حتي او را "والاحضرت" خطاب كردم. وقتي كالسكه به<br />
راه افتاد متوجه شدم كه كلاهم را به رسم احترام از سر برنداشتهام. بدين ترتيب توانسته بودم تا<br />
حدي به وجدان خود وفادار بمانم.<br />
وقتي ماجرا را براي سرپرست كوي تعريف كردم، از آنجا كه من در لافزني شهره خاص و عام<br />
بودم، اول حرفم را باور نكرد تا اينكه يكي از منشيهاي كاخ سلطنتي حرف مرا تائيد كرد.<br />
(14)<br />
در پاتوقهاي مادريد گاهي وقتها ناگهان همه خاموش ميشدند و نگاه بهتآلود خود را به زمين<br />
ميدوختند: آدمي وارد كافه شده بود كه همه او را "بدقدم" ميدانستند و تصور ميكردند كه با<br />
خودش نحسي ميآورد. در مادريد همه مردم اعتقاد راسخ داشتند كه بهتر است آدم از همنشيني با<br />
برخي از افراد پرهيز كند.<br />
شوهر خواهر من كونچيتا يك سروان ستاد را ميشناخت كه همه همكارانش از معاشرت با او<br />
ميترسيدند. خاسينتو گراو نمايشنامهنويس چنان آدم بديمني بود كه حتي به زبان آوردن<br />
اسمش هم خطر داشت. گويي نحوست با سماجتي عجيب به قدم او چسبيده بود. يك بار كه در<br />
بوئنوسآيرس سخنراني ميكرد، چلچراغي بزرگ از سقف سالن كنده شد و افتاد و عده زيادي را<br />
مجروح كرد.<br />
از قضاي روزگار چند هنرپيشه بعد از بازي در يكي از فيلمهاي من فوت كردند. عدهاي به همين<br />
بهانه برايم دست گرفتند كه من هم "بديمن" هستم. اما اين موضوع هيچ پايه و اساسي ندارد و<br />
من به شدت آن را تكذيب ميكنم. اگر لازم باشد خيلي از دوستانم حاضرند به نفع من شهادت<br />
بدهند.<br />
٧٧
اسپانياي اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم نسل مهمي از نويسندگان زبردست داشت كه بر<br />
انديشه ما نفوذ داشتند و من با بيشتر آنها آشنا بودم. اگر بخواهم فقط اسم چهار تن را ببرم، بايد از<br />
اورتگا اي گاست (15)، اونا مونو (16)، وايه اينكلان و دورس نام ببرم كه همه روشنفكران<br />
تحت تأثير آنها بودند.<br />
٧٨<br />
(17)<br />
(18)<br />
(19)<br />
(22)<br />
من حتي نويسنده بزرگمان پرس گالدوس را ميشناختم، كه بعدها دو رمان او به نامهاي<br />
ناسارين و تريستانا را به فيلم برگرداندم. او از ديگران سالمندتر بود و جايگاهي خاص داشت. در<br />
حقيقت من تنها يك بار او را در خانهاش ديدم. بسيار پير و تقريبا نابينا شده بود. كنار دستش<br />
منقلي قرار داشت و روي زانو پتو انداخته بود.<br />
پيو باروخا هم رماننويس سرشناسي بود اما من به آثارش هيچ علاقهاي نداشتم. در اينجا<br />
بايد همچنين از نويسندگان ديگري مانند آنتونيو ماچادو (20)، خورخه گيين (21)، پدرو ساليناس<br />
و شاعر بزرگمان خوان رامون خيمهنس ياد كنم.<br />
(23)<br />
اين نسل نامآور كه چهرهخانهاي شگرف و پربار براي اسپانيا تدارك ديده است، جاي خود را به<br />
نسل 1927 داد كه خود من هم به آن تعلق دارم. نسلي كه فدريكو گارسيا لوركا<br />
و پدرو گارفياس را<br />
ثرنودا (27)، خوزه برگامين آلبرتي (25)، مانوئل آلتولاگيره بيرون داده است.<br />
(24)، رافائل<br />
(28)<br />
(26)، لوئيس<br />
(29)<br />
در ميان اين دو نسل بايد از دو سيماي برجسته هم نام ببرم كه من با هردوي آنها از نزديك آشنا<br />
بودم: مورنو ويا و رامون گومس دلا سرنا<br />
.(30)<br />
مورنو ويا مثل برگامين و پيكاسو از اندلسيهاي مالاگا بود. او با اينكه پانزده سال از من بزرگتر<br />
بود، هميشه به پاتوق ما ميآمد. هر شب با ما بيرون ميآمد و حتي با محبت صميمانهاش در<br />
كوي زندگي ميكرد. در جريان شيوع وبا در سال – همان اپيدمي وحشتناكي كه هزاران<br />
قرباني گرفت فكر ميكنم همه از كوي رفته بودند و فقط من و او مانده بوديم. او نقاش و<br />
نويسندهاي توانا بود و به من كتاب قرض ميداد. مثلا كتاب "سرخ و سياه" استاندال را من از او<br />
گرفتم و در دوره وبا خواندم. در همين زمان بود كه آپولينر را با كتاب "افسونگر تباهكننده" (31)<br />
كشف كردم.<br />
1919<br />
-
خلال آن سالها با مورنو ويا دوستي صميمانهاي داشتم. در سال 1931 كه در اسپانيا جمهوري<br />
اعلام شد، او را به سمت رياست كتابخانه سلطنتي انتخاب كردند. او در زمان جنگ داخلي به<br />
والنسيا رفت و بعد مثل همه روشنفكران برجسته از شغلش بركنار شد. در تبعيدگاه پاريس دوباره<br />
او را پيدا كردم و در مكزيكو هم اغلب به ديدنم ميآمد. حوالي سال 1948 كه در مكزيكو بدون<br />
شغل بودم، تصويري از من كشيد كه هنوز آن را دارم. او سال 1955 در مكزيكو درگذشت.<br />
در جاي ديگري باز هم از گومس دلا سرنا سخن خواهم گفت، چرا كه چند سال بعد از اين تاريخ<br />
كم مانده بود كه كار فيلمسازي را با او شروع كنم.<br />
(32)<br />
موقعي كه در كوي اقامت داشتم، گومس دلاسرنا شخصيت خيلي مهمي بود و احتمالا<br />
مشهورترين نويسنده اسپانيا به شمار ميرفت. كتابهاي زيادي نوشته بود و در نشريات مختلف<br />
قلم ميزد. يك بار روشنفكران فرانسوي از او دعوت كردند كه در يكي از سيركهاي پاريس كه<br />
فراتلينيها هم در آن برنامه اجرا ميكردند، شعرخواني كند.<br />
(33)<br />
(34)<br />
(35)<br />
گومس دلاسرنا بر پشت فيلي سوار شد تا از آن بالا چند قطعه از اشعار گرگوئرياس خود را،<br />
كه انباشته از نكتهپردازيهاي مطايبهآميز با ايجازي شگفت انگيز بود، براي جمعيت قرائت كند.<br />
هنوز جمله اول را تمام نكرده بود كه همه زير خنده زدند. رامون از اين موفقيت فوري اندكي<br />
تعجب كرد، زيرا متوجه نبود كه فيل كذايي داشت وسط ميدان سيرك خودش را سبك ميكرد.<br />
گومس دلاسرنا روزهاي شنبه از ساعت نه شب تا يك بعد از نيمه شب در كافه پومبو در دو قدمي<br />
پورتادلسول پاتوق داشت. من هيچ وقت از اين محفل غفلت نميكردم؛ بيشتر دوستانم را همين<br />
جا ميديدم. خورخه لوئيس بورخس هم گاهي در اين پاتوق شركت ميكرد. خواهر او با<br />
گيرمو دتوره ازدواج كرده بود، شاعر و منتقدي كوشا كه ادبيات آوانگارد فرانسه را خوب<br />
ميشناخت و از مهمترين اعضاي اولترائيسم اسپانيايي به شمار ميرفت. او هوادار مارينتي<br />
بود و مثل او عقيده داشت كه مثلا يك لوكوموتيو از يك تابلوي ولاسكوئس قشنگتر<br />
است. در يكي از اشعارش گفته است:<br />
(38)<br />
(36)<br />
(37)<br />
دلم ميخواهد عشق بورزم<br />
٧٩
به پيچ ورمكرده يك هواپيماي درياپيما...<br />
پاتوقهاي ادبي مهم مادريد عبارت بودند از: كافه خيخون، كه هنوز هم داير است، كافه كاستيا،<br />
كافه مونتانيا، كه مجبور شدند ميزهاي مرمرين آن را عوض كنند، از بس جمعيت روي آنها چيز<br />
نوشته بودند. (من هر روز عصر براي حاضر كردن درسهايم بعد از كلاس به آنجا ميرفتم.) و<br />
بالاخره كافه پومبو كه پاتوق گومس دلاسرنا بود. ما روزهاي شنبه به اين كافه ميرفتيم، با همه<br />
سلام و عليك ميكرديم و مينشستيم و يك نوشيدني سفارش ميداديم. قهوه مينوشيديم و آب<br />
فراوان (گارسونها بيوقفه آب ميآوردند). در پاتوق از هر دري سخن به ميان ميآمد؛ ما درباره<br />
كارهاي ادبي تازه بحث و گفتوگو ميكرديم، از خواندهها و شنيدههايمان براي هم ميگفتيم و<br />
گاهي هم رويدادهاي سياسي تازه را به هم خبر ميداديم. به همديگر كتاب و مجله خارجي قرض<br />
ميداديم و پشت سر دوستاني كه نبودند غيبت ميكرديم. گاهي يكي از حاضران آخرين شعر يا<br />
نوشته خود را به صداي بلند ميخواند و رامون درباره آن نظر ميداد كه ما ميشنيديم و بعضي<br />
وقتها بر سر آن بحث و جدل راه ميانداختيم. زمان به سرعت ميگذشت و گاهي عدهاي از رفقا<br />
در كوچههاي تاريك پرسه ميزدند و تا ديرگاه بي وقفه با هم بحث ميكردند.<br />
سانتياگو رامون كاخال پزشك و زيستشناس مشهور اسپانيا كه برنده جايزه نوبل و يكي از<br />
بزرگترين دانشمندان زمان بود، هر روز عصر در كنج كافه پرادو در گوشه اي تنها مينشست. چند<br />
ميز دورتر در همان كافه محفلي از شاعران اولترائيست برگزار ميشد كه من هم در آن شركت<br />
ميكردم.<br />
٨٠<br />
(40)<br />
(41)<br />
(39)<br />
يك بار يكي از دوستان ما به نام آراكيستاين كه نويسنده و روزنامهنگار بود (و در زمان<br />
جنگ داخلي كه در پاريس سفير جمهوري اسپانيا شد، من باز با او سروكار پيدا كردم) در خيابان با<br />
نويسندهاي به نام خوسه ماريا كارترو رو بهرو شد. اين آدم رمانهاي بسيار مبتذلي سر هم<br />
ميكرد و آنها را با اسم مستعار كابايرو آئوداس بيرون ميداد. او كه دو متر قد داشت سر راه<br />
آراكيستاين سبز شده و به خاطر نوشتن يك مقاله (به حق) انتقادي، او را به باد فحش گرفته بود.<br />
آراكيستاين هم به او كشيدهاي زده بود تا سرانجام عابران آنها را از هم جدا كرده بودند.<br />
(42)<br />
اين رويارويي در دنياي ادبي كوچك مادريد سروصدا به پا كرد. ما تصميم گرفتيم براي نشان<br />
دادن همبستگي خود با آراكيستاين، نامه اي جمعي بنويسيم و امضا جمع كنيم. دوستان
اولترائيست من كه ميدانستند به خاطر كارم در "موزه تاريخ طبيعي" با كاخال آشنا هستم (من<br />
در انستيتوي حشرهشناسي ميكروسكوپ را براي مطالعات استاد آماده ميكردم) مرا فرستادند تا از<br />
اين آقاي دانشمند كه حرمت خيلي زيادي داشت، امضا بگيرم.<br />
سر ميز كاخال رفتم و موضوع را با او در ميان گذاشتم. اما پيرمرد از امضا كردن خودداري ورزيد و<br />
اين طور عذر آورد كه روزنامه "الفبا" كه كارترو مرتب در آن مقاله مينوشت، قصد دارد خاطرات<br />
او را منتشر كند، و او ميترسد كه با اين امضا روزنامه مزبور از چاپ خاطرات او منصرف شود.<br />
راستش خود من هم، البته به دلايلي متفاوت، از امضا كردن نامههاي جمعي طفره ميروم. چنين<br />
كاري فقط وجدان آدم را راحت ميكند و فايده ديگري ندارد. ميدانم كه خيليها با اين حرف<br />
مخالف هستند؛ از اين رو به طور جدي خواهش ميكنم اگر يك وقت بلايي سرم آمد، مثلا زندان<br />
افتادم يا ناگهان ناپديد شدم، برايم طومار امضا ترتيب ندهيد. از اين كار اصلا خوشم نمي آيد.<br />
پانوشتها:<br />
(1930 – 1870) Miguel Primo de Rivera -1<br />
از سال 1923 ديكتاتور نظامي اسپانيا<br />
بود. پسر او خوزه آنتونيو در سال 1933 حزب راست افراطي فالانژ را پايه گذاري كرد. او به جرم<br />
توطئه عليه جمهوري اسپانيا در سال 1936 تيرباران شد.<br />
2. Dato<br />
(1936 – 1901) Francisco Ascaso -3<br />
(1936 – 1896) Buenaventura Durruti -4<br />
اسپانيا<br />
از رهبران جنبش آنارشيستي<br />
از رهبران طراز اول جنبش آنارشيستي در<br />
5. Soldevilla Romero<br />
6. Sam Blanket<br />
7. Espana nueva<br />
8. Santolaria<br />
9. Eugenio d’Ors (1882-1954)<br />
10. Pedro Garfias (1894-1967)<br />
٨١
11. Bajo el ala del Sur<br />
12. Eugenio Montes<br />
1924 در<br />
٨٢<br />
(1941 – 1886) Alphons XIII -13<br />
پادشاه اسپانيا كه با پيروزي جمهوري در انتخابات<br />
سال 1931 به خارج تبعيد شد.<br />
پس از شكست جمهوري به امريكاي لاتين گريخت و<br />
سرانجام در آرژانتين جان سپرد.<br />
نويسنده و فيلسوفي كه پس از شكست جمهوري<br />
اسپانيا را ترك گفت.<br />
نويسنده و شاعر نامي كه از سال<br />
فرانسه تبعيد بود. او با پيروزي جمهوري به كشور بازگشت. از او كتابي به نام درد جاودانگي به<br />
فارسي منتشر شده است.<br />
-17 Inclan 1869) Valle – (1936 نويسنده و شاعري طنزپرداز.<br />
(1958 -1887) Jacinto Grau -14<br />
(1955 -1883) Ortega y Gasset -15<br />
(1936 – 1864) Miguel de Unamuno -16<br />
(1920 – 1843) Perez Galdos -18<br />
(1956 -1872) Pio Baroja -19<br />
– 1875) Antonio Machado -20<br />
(1984 – 1893) Jorge Guillen – 21<br />
(1951 -1892) Pedro Salinas -22<br />
نويسنده و نمايشنامه نويس نامي.<br />
نويسنده باسكتبار<br />
1939) شاعر هوادار جمهوري كه در تبعيد درگذشت.<br />
اين شاعر و نويسنده پس از شكست جمهوري از<br />
اسپانيا به تبعيد رفت.<br />
-23 Jimenez 1881) Juan Ramon – (1957 برنده جايزه ادبي نوبل سال 1957<br />
-1899) Federico Garcia Lorca -24<br />
– 1902) Rafael Alberti -25<br />
(1959 – 1904) Manuel Altolaguirrre -26<br />
– 1902) Luis Cernuda -27<br />
(1983 -1894) José Bergamin -28<br />
(1955 – 1887) Morena Villa -29<br />
(1963 -1888) Ramon Gomez de la Serna -30<br />
-31<br />
1936) شاعر بزرگ<br />
1999) شاعر معروف جنبش چپ<br />
1962) شاعر سوررئاليست كه در تبعيد (مكزيك) درگذشت.<br />
شاعر و نويسنده نامي كه در<br />
تبعيدگاه خود آرژانتين درگذشت.<br />
شاعر<br />
L’Enchanteur Pourrissant اولين كتاب شعر گيوم آپولينر<br />
سوررئاليست فرانسوي<br />
(1918 – 1880)
-32<br />
33. Greguerias<br />
-34 Borges 1899) Jorge Luis – (1986 نويسنده نامي آرژانتين<br />
35. Guillermo de Torre<br />
36. Ultraism<br />
(1944 – 1876) Filippo Marinetti -37<br />
Fratellinis خانوادهاي از دلقكهاي مشهور و محبوب<br />
نويسنده ايتاليايي كه پايه گذار مكتب فوتوريسم<br />
(آينده گرايي) به شمار ميرود كه بر اولترائيسم (افراطگرايي) تأثير داشته است.<br />
نقاش بزرگ اسپانيا<br />
40. Araquistain<br />
41. Jose Maria Carretero<br />
(1660 -1599) D. Velazquez -38<br />
(1934 – 1852) Santiago Ramon Cajal -39<br />
Caballero Audaz به اسپانيايي يعني: سواركار سلحشور<br />
-42<br />
٨٣
آلبرتي، لوركا و دالي<br />
رافائل آلبرتي كه اهل پوئرتو د سانتاماريا در نزديكي شهر كاديس بود، در گروه ما نقش<br />
برجستهاي داشت. او – كه اگر درست به خاطرم مانده باشد دو سال از من جوانتر بود – در جمع<br />
ما به عنوان نقاش شركت داشت؛ حتي من چند طرح زرنگار او را به ديوار اتاقم كوبيده بودم. اما<br />
يك روز كه به كافه رفته بودم، يكي از دوستانم به نام داماسو آلونسو ، كه امروز مدير<br />
فرهنگستان زبان اسپانيايي است، به من گفت:<br />
- مي داني چه كسي واقعا شاعر بزرگي است؟ آلبرتي!<br />
و با مشاهده تعجب من، شعري نشانم داد كه مطلع آن را هنوز از بر دارم:<br />
شب را به يك درخت<br />
اعدام كردهاند<br />
شاديها زانوزنان<br />
صندلهايش را ميبوسند و ميبويند...<br />
(1)<br />
(2)<br />
در آن روزگار شعراي اسپانيا تلاش ميكردند در شعرهاشان اوصافي مركب و غريب مانند "شب<br />
اعدامشده" و تصاوير تازهاي مانند "صندلهاي شب" به كار برند. اين شعر كه در مجله<br />
هوريسونته به چاپ رسيده و نمونهاي از آثار اوليه آلبرتي بود، بلافاصله مرا مجذوب كرد.<br />
٨٤
(4)<br />
(7)<br />
(3)<br />
(5)<br />
(6)<br />
پيوند دوستي من با آلبرتي روز به روز عميقتر شد. در سالهاي همنشيني در كوي به ندرت از<br />
هم جدا ميشديم و در اوايل جنگ داخلي هم مرتب در مادريد با هم ديدار داشتيم. آلبرتي در<br />
دوران حكومت فرانكو در آرژانتين و ايتاليا زندگي ميكرد و در يكي از سفرهايش به مسكو از<br />
استالين نشان افتخار گرفت. حالا به اسپانيا برگشته است.<br />
پپين بلو جواني مهربان و دمدميمزاج بود از ايالت آراگون. پدرش مدير "شركت آبرساني<br />
مادريد" بود. اين دانشجوي پزشكي نتوانسته بود حتي يك واحد درسي را تمام كند. با اين كه نه<br />
شاعر بود و نه نقاش، باز از اعضاي جداييناپذير جمع ما به شمار ميرفت. درباره او چيز زيادي<br />
براي گفتن ندارم، جز آنكه در اوايل جنگ داخلي در سال 1936 خبرهاي ناخوشايندي در مادريد<br />
پخش ميكرد از اين قبيل كه: ”فرانكو همين روزها وارد ميشود و در مادريد رژه<br />
ميرود!“ جمهوريخواهان برادرش مانولو را اعدام كردند و خود او در اواخر جنگ به يكي از<br />
سفارتخانههاي خارجي پناهنده شد.<br />
هينوخوسا هم كه شاعر بود از خانواده اي ملاك و بسيار ثروتمند ميآمد كه در حوالي مالاگا<br />
(در اندلس) ميزيستند. به همان اندازه كه در اشعارش نوگرايي و تهور نشان ميداد، در رفتار و<br />
عقايد سياسي كهنهپرست و محافظهكار بود. او كه به حزب راستگراي افراطي لاماميه<br />
دكلائيراك پيوسته بود بعدها به دست جمهوريخواهان تيرباران شد. زماني كه من در كوي با<br />
او آشنا شدم، دو سه دفتر شعر منتشر كرده بود.<br />
فدريكو گارسيا لوركا دو سال بعد از من وارد كوي شد. او از گرانادا به توصيه يكي از استادان<br />
جامعه شناسي به نام دون فرناندو به مادريد آمد. پيش از آن كتاب منثوري به عنوان<br />
"احساسات و مناظر" (8) منتشر كرده بود كه گزارشي بود از مسافرتهايش با دون فرناندو و<br />
ساير دانشجويان آندلسي.<br />
فدريكو با اندام ظريف، كراوات آراسته و چشمان تيره و درخشانش سيمايي بسيار دلكش و<br />
شورانگيز داشت. از وجودش چنان جذابيتي ميتراويد كه هيچكس در برابر نيروي آن تاب<br />
مقاومت نداشت. در خانوادهاي از ملاكان ثروتمند به دنيا آمده بود و دو سال از من بزرگتر بود.<br />
فدريكو در اصل براي خواندن فلسفه به مادريد آمده بود اما به زودي تحصيل را كنار گذاشت تا<br />
٨٥
خود را وقف ادبيات كند. چندي نگذشت كه با همه دوست شد و همه او را شناختند. اتاق او در<br />
كوي دانشگاه يكي از محبوبترين ميعادگاههاي مادريد شده بود.<br />
ما از همان ديدار اول، دوستي عميقي با هم برقرار كرديم. هرچند كه اين آراگوني نخراشيده و آن<br />
اندلسي آراسته هيچ وجه مشتركي با هم نداشتند، و شايد درست به همين خاطر، همه اوقاتمان را<br />
با هم ميگذرانديم. هر شب به چمنزار پشت محوطه كوي ميرفتيم. دشت سرسبز تا افق<br />
گسترده بود، و او برايم شعر ميخواند. شعرخواني او فوقالعاده بود. در كنار او من به آرامي<br />
دگرگون ميشدم. دنيايي تازه به رويم گشوده ميشد كه هر روز چيزهاي تازهتري از آن<br />
برميدميد.<br />
يك روز شنيدم كه آدمي قوي هيكل به اسم مارتين دومينگوئس كه اهل باسك بود گفته<br />
است كه لوركا همجنسگراست. چنين چيزي براي من باوركردني نبود. در آن روزگار در مادريد<br />
تنه دو يا سه نفر به همجنسگرايي معروف بودند و چنين گماني در مورد فدريكو حتي به فكر من<br />
هم نميرسيد.<br />
٨٦<br />
(9)<br />
يك روز كه در سالن غذاخوري رو به روي ميز هيئت مديره كوي كه اونا مونو، اوخنيو دورس و<br />
سرپرستمان دون آلبرتو گرد آن جمع بودند، كنار هم نشسته بوديم، بعد از صرف غذا آهسته به او<br />
گفتم:<br />
- بيا بريم بيرون. ميخواهم درباره يك موضع خيلي مهمي با تو حرف بزنم.<br />
فدريكو با اينكه خيلي جا خورده، اما وسط غذا بلند ميشود و با هم از سالن غذاخوري بيرون<br />
ميآييم و به ميكدهاي كه در نزديكي بود ميرويم. در آنجا به فدريكو ميگويم كه تصميم<br />
گرفتهام با مارتين دومينگوئس دعوا كنم.<br />
لوركا ميپرسد: چرا؟<br />
لحظهاي مكث ميكنم. نميدانم چطور شروع كنم. عاقبت با صدايي خشن از او ميپرسم:<br />
- اين راست است كه تو انحراف داري؟<br />
با رنجيدگي شديد از جا بلند ميشود و تنها ميگويد:<br />
- ديگر چيزي بين من و تو وجود ندارد.
و از ميكده بيرون ميرود. البته همان شب دوباره با هم آشتي كرديم.<br />
(11)<br />
در رفتار فدريكو هيچ نشاني از زنسيرتي، ذرهاي خودنمايي وجود نداشت. از حرفهاي جلف و<br />
شوخيهاي جنسي بدش ميآمد. مثلا از شوخيهاي لويي آراگون هيچ خوشش نميآمد. چند سال<br />
بعد كه آراگون براي ايراد سخنراني به مادريد آمد، يك بار براي دست انداختن سرپرست كوي،<br />
كه كاملا موفقيتآميز هم بود، از او پرسيده بود: ”آيا در اينجا اصلا مبال جالبي وجود ندارد؟“<br />
من و لوركا به تنهايي يا با ديگران ساعات فراموشنشدني بيشماري با هم گذراندهايم. من به<br />
كمك او شعر و به طور كلي ادبيات را كشف كردم، به خصوص شعر اسپانيا را كه او بسيار خوب<br />
ميشناخت. مثلا او كتاب "تذكره اوليا" (10) را به من داد كه در آن براي اولين بار نكاتي درباره<br />
قديس سيمون ستيليت خواندم كه بعدها به صورت فيلم "شمعون صحرا" درآمد. فدريكو به خدا<br />
عقيده نداشت، اما حس هنري نيرومندي نسبت به مذهب داشت كه دايم آن را بارور ميكرد.<br />
عكسي از سال 1924 دارم كه ما را سوار بر قالب مقوايي يك موتورسيكلت نشان ميدهد. اين<br />
عكس را ما در مراسم سان آنتونيو كه بزرگترين نمايشگاه سالانه مادريد بود گرفتيم. حوالي<br />
ساعت سه صبح فدريكو در عالم مستي و بيخبري ظرف سه دقيقه شعري سرود و آن را پشت<br />
عكس نوشت. دستخط او به مرور زمان كمرنگ شده اما من در جاي ديگري آن را رونويس كرده<br />
ام تا از دست نرود.<br />
اولين نمايشگاهي كه از جانب خداوند نازل شده است<br />
نمايشگاه سان آنتونيوي فلوريدا است.<br />
لوئيس: در افسون سپيده دم<br />
نغمه دوستي مرا ميسرايد كه همواره شكوفاست.<br />
ماه بزرگ ميدرخشد و ميخرامد<br />
در ابرهاي بلند آرام<br />
قلب من نيز ميدرخشد و ميخرامد<br />
در شب سبز و زردفام<br />
لوئيس، دوستي شورانگيز من<br />
پرندي ميبافد از سيم.<br />
٨٧
كودكي ارگ مينوازد<br />
غمگين، بي هيچ لبخندي.<br />
در زير طاقهاي كاغذين<br />
دست دوستي تو را ميفشارم.<br />
و بعدها در سال 1929 كتابي به من هديه داد كه پشت آن به رسم يادبود شعر كوتاه ديگري<br />
برايم نوشته بود كه تا كنون منتشر نشده است، و آن را بسيار دوست دارم:<br />
آسمان آبي<br />
مرغزار زرد<br />
كوهستان آبي<br />
مرغزار زرد<br />
در دشت خالي<br />
درخت زيتون گام برميدارد.<br />
تنها يك<br />
درخت زيتون.<br />
سالوادور دالي پسر محضرداري از اهالي فيگوئراس (در ايالت كاتالونيا) بود كه سه سال بعد از من<br />
به كوي دانشگاه آمد تا در "هنركده نقاشي" تحصيل كند و ما نميدانم به چه جهت به او "نقاش<br />
چك" نام داده بوديم.<br />
يك روز صبح كه در كوي در حال عبور از راهرو بودم به اتاق او كه در آن باز بود نگاهي انداختم.<br />
او در حال تكميل تابلوي بزرگي بود كه من از آن خيلي خوشم آمد. بلافاصله به لوركا و ديگران<br />
گزارش دادم:<br />
- نقاش چك دارد دارد روي يك تابلوي معركه كار ميكند.<br />
همه به اتاق او ريختند، تابلو را تحسين كردند و خودش را به گروه پذيرفتند. دقيقتر بگويم: او در<br />
كنار فدريكو نزديكترين دوست من شد. ما سه نفر به ندرت از هم جدا ميشديم. دالي در لوركا<br />
شوري واقعي بر ميانگيخت، اما خودش از لوركا هيچ تأثيري نميگرفت.<br />
٨٨
دالي جواني كمرو بود با صداي بم و عميق و موهاي بلند و مرتب. در زندگي روزمره آدم بيدست<br />
و پايي بود و لباسهاي عجيب و غريب ميپوشيد: كلاهي خيلي بزرگ بر سر ميگذاشت، كراواتي<br />
بيقواره ميبست، كتي گل و گشاد ميپوشيد كه تا زانو ميرسيد و هميشه هم مچبند داشت.<br />
بعضيها خيال ميكردند كه او قصد دارد با ظاهرش مردم را تحريك كند، اما در واقع او اين طور<br />
لباس مي پوشيد چون همين جوري خوشش ميآمد. اما به همين دليل گاهي در كوچه و خيابان<br />
از مردم فحش ميخورد.<br />
1926 يا<br />
(12)<br />
دالي شعر هم ميگفت و در مجلات منتشر ميكرد. در سال 1927 كه هنوز خيلي جوان<br />
بود، با نقاشان ديگري مانند پينادو و وينس در مادريد نمايشگاه گذاشت. در ماه ژوئن<br />
كه براي گذراندن امتحانات شفاهي "هنركده" رو به روي استادانش نشسته بود، ناگهان فرياد زد:<br />
- من به هيچكس اجازه نميدهم درباره كارم قضاوت كند. من اينجا نميمانم.<br />
(13)<br />
(15)<br />
واقعا هم بلند شد از سالن بيرون رفت. پدرش از كاتالونيا به مادريد آمد تا مديريت هنركده را<br />
راضي كند كه او را به آموزشگاه برگردانند. اما تلاش او بيحاصل بود و دالي از هنركده اخراج شد.<br />
ديگر قادر به توصيف جزئيات آن سالهاي سازنده نيستم: ديدارها و همدميها، كارها و<br />
ولگرديها، ميكدهها و فاحشهخانههاي مادريد (كه در دنيا بهترين هستند)<br />
و شبنشينيهاي بيپايان ما در كوي.<br />
در آن سالها چنان شيفته موسيقي جاز شده بودم كه شروع به نواختن بانجو كردم. يك گرام با<br />
چند صفحه آمريكايي خريده بودم. با شور و هيجان دور هم جمع ميشديم، جاز گوش ميكرديم<br />
و دمي به خمره ميزديم. مشروب را خودم فراهم مي كردم، چون در كوي به اين بهانه كه<br />
روميزيهاي سفيد را كثيف ميكنيم، ورود مشروبات الكلي و حتي شراب را قدغن كرده بودند.<br />
من هرازگاهي نمايشي را روي صحنه ميبردم و اغلب نمايشنامه "دون خوان تنوريو" (14) اثر<br />
خوسه سوريا را اجرا ميكردم كه به گمانم تا امروز تمام آن را از بر دارم. از آن روزگار<br />
عكسي باقي مانده است كه مرا در نقش دون ژوان نشان ميدهد. در پرده سوم همين اجرا لوركا<br />
در نقش مجسمهساز به روي صحنه آمد.<br />
٨٩
من در كوي چيز تازهاي ابداع كرده بودم كه به اسم "آبياري بهاري" معروف شد. يكي از دوستان<br />
را غافلگير ميكرديم و يك سطل آب روي سرش ميريختيم. آلبرتي با ديدن صحنهاي از فيلم<br />
"موضوع مبهم هوس" كه در آن فرناندو ري در سكوي راه آهن كارول بوكه را خيس<br />
ميكند، به ياد "آبياري بهاري" افتاده بود.<br />
٩٠<br />
(16)<br />
(17)<br />
چولريا يك پديده خالص اسپانيايي است: مخلوطي از قلدري و وقاحت. من به خصوص در<br />
دوره اقامت در كوي چند بار به چنين عملي دست زدم و هر بار هم زود پشيمان شدم.<br />
در كاباره "پالاس دل هيلو" دختر طناز و زيبايي ميرقصيد كه دل مرا سخت برده بود و من<br />
ساعتها محو تماشاي او ميشدم. او رقصنده حرفهاي نبود، بلكه از دخترهاي معمولي كاباره بود<br />
و من اسمش را "دختر بلونده" گذاشته بودم. چنان سر دوستانم را با وصف اين دختر برده بودم<br />
كه يك بار دالي و پپين بلو هم با من به كاباره آمدند تا او را تماشا كردند.<br />
آن روز "بلونده" تمام وقت با مردي جاافتاده ميرقصيد كه من به خاطر عينك و سبيل نازكش<br />
اسم او را "دكتر" گذاشته بودم. دالي كه به كلي سرخورده بود، شروع كرد به نق زدن كه او را<br />
گول زدهام، چون اين دختر كه اصلا جذاب نيست. به او توضيح دادم كه:<br />
- علتش آن است كه پاي رقص ناجوري دارد.<br />
بلند شدم به طرف ميز آنها رفتم و با صداي خشني به "دكتر" گفتم:<br />
- من و دوستانم آمدهايم اينجا كه رقص اين دختر خانم را تماشا كنيم، اما شما مزاحم هستيد.<br />
ديگر با او نرقصيد، همين!<br />
سپس به ميز خودمان برگشتم. هر آن منتظر بودم كه طبق سنت رايج آن زمان يك بطري به<br />
پس كلهام بخورد، اما هيچ اتفاقي نيفتاد. "دكتر" كه هيچ جوابي به من نداده بود، بلند شد و با زن<br />
ديگري مشغول رقص شد. من پشيمان و شرمنده نزد "بلونده" رفتم و به او گفتم:<br />
- از كاري كه كردم خيلي متأسفم و عذر ميخواهم. به علاوه من حتي از اين آقا هم بدتر<br />
ميرقصم.<br />
و اين راست بود، گرچه هرگز با "بلونده" نرقصيدم.
در تابستان كه دانشجويان به تعطيلات ميرفتند، استادهاي آمريكايي كه بعضي از آنها زنهاي<br />
خيلي زيبايي داشتند، دسته دسته به كوي ميآمدند تا زبان اسپانيايي تمرين كنند. مديريت كوي<br />
براي آنها برنامههاي بازديد و سخنراني ترتيب ميداد و اجراي هر يك را به دانشجويي ميسپرد.<br />
مثلا در تابلوي اعلانات اعلام ميشد: ”برنامه فردا: ديدار از تولدو با راهنمايي امريكو كاسترو“.<br />
يك روز در تابلوي اعلانات اعلام شد: ”برنامه فردا: ديدار از پرادو با راهنمايي لوئيس بونوئل“.<br />
يك دسته آمريكايي در نهايت خوشباوري دنبالم راه افتادند و من براي اولين بار با سادگي<br />
آمريكاييها آشنا شدم.<br />
توريستها را در سالنهاي موزه پيش ميبردم و برايشان قصه سر هم ميكردم، از اين قبيل كه:<br />
گويا گاوباز ماهري بوده و رابطه شومي با شاهزاده خانم آلبا داشته و تابلوي "تفتيش عقايد"<br />
اثر بروگوئته به اين خاطر اثر مهمي است كه در آن صد و پنجاه آدم نقاشي شدهاند و بايد به<br />
ياد داشت كه تعداد آدمهاي يك تابلو مهمترين معيار در ارزش هنري آنست.<br />
(18)<br />
(19)<br />
آمريكاييها با دقت تمام به حرفهاي من گوش ميدادند و حتي بعضي از آنها يادداشت بر<br />
ميداشتند. اما چند نفر از آنها نزد سرپرستمان از من شكايت كرده بودند.<br />
پانوشتها:<br />
1. Damaso Alonso<br />
2. Horizonte<br />
3. Pepin Bello<br />
4. Manolo<br />
5. Hinojosa<br />
6. Lamamié de Clairac<br />
7. Don Fernando<br />
8. Impresiones Y Paisajes<br />
9. Martin Dominguez<br />
٩١
10. Legenda aurea<br />
11. Verbena de San Antonio<br />
نقاش مدرن با گرايش به كوبيسم<br />
نقاش اسپانيايي.<br />
14. Don Juan Tenorio<br />
17. Chuleria<br />
1883) شاعر و نمايشنامه نويس مردمي.<br />
بازيگر فرانسوي<br />
(1975 – 1898) Joaquin Peinado -12<br />
(1993 – 1904) Hernando Vines -13<br />
– 1817) José Zorrilla -15<br />
-16 Buquet Carole (متولد (1957<br />
18- Alba شاهزاده خانمي كه گويا پرتره او را رسم كرده است.<br />
مجسمه ساز و نقاش معروف اسپانيايي كه<br />
تابلوي Auto da fé از كارهاي معروف اوست.<br />
(1561 – 1490) Alonso Berruguete -19<br />
٩٢
هيپنوتيزم<br />
(2)<br />
(3)<br />
(1)<br />
در همين دوره به هيپنوتيزم علاقه پيدا كردم. به راحتي ميتوانستم خيليها را خواب كنم. ليسكانو<br />
معاون حسابداري كوي را وا ميداشتم به انگشتانم خيره شود و او را به خواب مصنوعي فرو<br />
ميبردم. يك بار كه ميخواستم دوباره بيدارش كنم حسابي به دردسر افتادم. بعدها در اين باره<br />
كتابهاي زيادي خواندم و روشهاي متعددي را امتحان كردم. عجيبترين موردي كه با آن<br />
برخوردم ماجراي رافائلا بود.<br />
در يكي از فاحشهخانههاي درست و حسابي خيابان رينا دو دختر بسيار جذاب كار ميكردند به<br />
اسامي لولا مادريد و ترسيتا ترسيتا معشوقي به اسم پپه داشت كه جواني جذاب و<br />
قويهيكل بود كه براي تحصيل پزشكي از باسك به مادريد آمده بود. يك شب كه در پاتوق<br />
دانشجويان پزشكي در كافه فورنوس نشسته بودم، يك نفر خبر آورد كه در فاحشهخانه مزبور<br />
ماجرايي پيش آمده است: پپه كه تا حالا به كسب و كار ترسيتا هيچ اعتراضي نداشت، وقتي<br />
شنيده كه او مجاني با يكي از مشتريها خوابيده، از خشم ديوانه شده و ترسيتاي هوسران را به<br />
باد كتك گرفته است.<br />
(5)<br />
(4). اين<br />
دانشجويان پزشكي بيدرنگ به طرف فاحشهخانه سرازير شدند، و من هم با آنها.<br />
٩٣
ترسيتا با چهرهاي متشنج و اشكبار روبه روي ماست. من به چشمان او نگاه ميكنم، با او حرف<br />
ميزنم، دستهايش را ميگيرم و از او ميخواهم كه آرام باشد و فوري بخوابد. او هم فوري<br />
اطاعت ميكند و به خواب مصنوعي فرو ميرود، يعني فقط صداي مرا ميشنود و به من جواب<br />
ميدهد. او را آرام ميكنم تا كم كم به خودش ميآيد.<br />
ناگهان خبر عجيبي به گوشم ميرسد: دختري به اسم رافائلا كه خواهر لولا مادريد است و در<br />
آشپزخانه كار ميكند، درست موقعي كه من داشتم ترسيتا را خواب ميكردم، ناگهان وسط كار به<br />
خواب فرو رفته است. به آشپزخانه ميروم و با دختر خفته روبه رو ميشوم. دختري است كوتوله و<br />
بيريخت و تقريبا كور. رو به رويش مينشينم، با دست به او چند ضربه ميزنم و آهسته با او<br />
صحبت ميكنم تا بالأخره بيدار ميشود.<br />
مورد رافائلا به راستي حيرتانگيز بود. يك بار كه از جلوي فاحشهخانه عبور ميكردم، درست در<br />
همان لحظه او به زمين افتاد. اطمينان ميدهم كه اين گفتهها حقيقت دارد و من به شيوههاي<br />
گوناگون اين تأثير را امتحان كردم. روي رافائلا يك رشته آزمايش انجام دادم. حتي يك بار كه او<br />
قادر نبود ادرار كند، توانستم او را درمان كنم: دستهايم را آرام به شكم او كشيدم و با او صحبت<br />
كردم. اما شگفتانگيزترين صحنه اين نمايشها در كافه فورنوس روي داد.<br />
دانشجويان پزشكي كه رافائلا را ميشناختند، به من بياعتماد بودند و من هم به آنها هيچ<br />
اعتمادي نداشتم. براي اينكه نتوانند به من كلك بزنند، چيزي به آنها بروز نميدادم. در كافه كنار<br />
ميزشان مينشستم و با تمركز كامل به رافائلا فكر ميكردم و بيآنكه كسي متوجه شود به او<br />
دستور ميدادم كه نزد ميبيايد. فاحشهخانه در نزديكي كافه قرار داشت و رافائلا چند دقيقه بعد با<br />
چشماني مات و بيرمق ظاهر ميشد، بيآنكه بداند به كجا آمده است. به او ميگويم كه رو به<br />
روي من بنشيند. او اطاعت ميكند. با او حرف ميزنم و او را آرام ميكنم تا اين كه آهسته به<br />
خود ميآيد.<br />
هفت هشت ماه پس از اين آزمايش، كه خواهش ميكنم در درستي آن ترديد نكنيد، رافائلا در<br />
بيمارستان درگذشت. مرگ او به شدت مرا تكان داد و از آن پس هيپنوتيزم را كنار گذاشتم.<br />
٩٤
من در طول زندگي با علاقه فراوان در "ميزگرداني"هاي زيادي شركت كردهام و در آن هيچ چيز<br />
ماوراي طبيعي هم نديدهام. ميزهايي ديدهام كه از جا بلند ميشوند و ميلرزند. نيروي مغناطيسي<br />
ناشناختهاي كه از بدن يكي از شركتكنندگان ميتابد، ميز را تكان ميدهد. ميزهايي ديدهام كه<br />
به سؤالات ما جوابهاي صحيح دادهاند، به شرط آنكه يكي از شركتكنندگان جواب آنها را، حتي<br />
در ناخودآگاهش، بداند، گيرم به شكلي مبهم. در اين مورد از شخص شركتكننده تكاني<br />
غيرارادي و نامحسوس سر ميزند - نوعي تظاهر فيزيكي و فعال شعور ناخودآگاه.<br />
در بازيهاي معمايي هم زياد شركت كردهام: مثلا در بازي قتل. در يك جمع ده دوازده نفري<br />
يك زن خيلي حساس را، كه قبلا حساسيت بالاي او را امتحان كرده بودم، انتخاب ميكنم و از<br />
ديگران ميخواهم كه يك قاتل و يك مقتول انتخاب كنند و يك آلت قتل هم در گوشهاي پنهان<br />
كنند، و خودم از اتاق بيرون ميروم. چند لحظه بعد به اتاق بر ميگردم، چشمانم را با دستمال<br />
ميبندم، دست آن زن را ميگيرم و آرام با او دور اتاق ميچرخم. نميگويم هميشه، اما بيشتر<br />
اوقات قاتل و مقتول و آلت قتل را به سرعت پيدا ميكنم. در اين بازي زن بيآنكه خودش بداند با<br />
لرزشهاي ريز و ناپيداي دستش مرا راهنمايي ميكند.<br />
همين بازي را ميتوان به نحو پيچيدهتري هم انجام داد: به همان ترتيبي كه گفتم اتاق را ترك<br />
ميكنم. هر كسي بايد يك چيزي را انتخاب و لمس كند: يك تكه از اثاثيه، يك عكس يا يك<br />
كتاب يا يك خرده ريز ديگر. اما او بايد واقعا چيزي را انتخاب كند كه با آن چيز رابطه و پيوندي<br />
خاص داشته باشد و سرسري آن را انتخاب نكند. به اتاق برميگردم و سعي ميكنم حدس بزنم<br />
كه هر كس چه چيزي را انتخاب كرده است. اين بازي تركيبيست از دقت نظر، حس ششم و<br />
احتمالا تلهپاتي.<br />
در نيويورك با عدهاي از اعضاي گروه سوررئاليستها كه در زمان جنگ به آمريكا گريخته بودند،<br />
مثل آندره برتون (6)، مارسل دوشان (7)، ماكس ارنست و ايو تانگي همين بازي را انجام<br />
داديم، و من بار اول حتي يك مورد هم اشتباه نكردم، اما در دفعههاي بعد جواب غلط دادم.<br />
(8)<br />
(9)<br />
يك خاطره ديگر: شبي در پاريس با كلود ژاژه در كافه سلكت همه مشتريها را با پررويي از<br />
كافه بيرون كرديم تا اينكه فقط يك زن در كافه ماند. من در كمال مستي به سر ميز او رفتم و<br />
همين جور بيمقدمه به او گفتم كه او روس است، در مسكو به دنيا آمده و يك سري جزئيات<br />
٩٥
ديگر كه تمامش راست بود.<br />
نميشناختم.<br />
هم او و هم خودم حيرت كرده بوديم، چون من واقعا او را<br />
به نظر من سينما هم روي تماشاگرانش نوعي تأثير خوابآور باقي ميگذارد. تنها كافيست به<br />
حالت تماشاگران هنگام بيرون آمدن از سينما دقت كنيد: غرق در خاموشي، با سري فرو افتاده و<br />
بي خبر از پيرامون. تماشاگران تئاتر، گاوبازي و مسابقات ورزشي خيلي بانشاطتر و سرزندهتر<br />
هستند. خواب سينمايي كه سبك و ناٰآگاهانه است، بيترديد از تاريكي سالن سينما ناشي ميشود،<br />
اما عوامل ديگري هم مانند حركت صحنهها، تغيير شدت نور و زواياي دوربين در آن مؤثر هستند<br />
كه از هشياري فعال تماشاگر ميكاهند و ذهن او را تسخير ميكنند.<br />
وقتي از دوستانم در مادريد ياد ميكنم بايد از خوان نگرين هم نامي ببرم كه بعدا در<br />
جمهوري اسپانيا به مقام نخست وزيري رسيد. او بعد از چند سال تحصيل در آلمان به اسپانيا<br />
برگشته و استاد برجستهاي در رشته فيزيولوژي شده بود. يك بار تلاش كردم كه نظر لطف او را<br />
نسبت به دوستم پپين بلو كه دانشجوي تنبلي بود و در امتحانهاي رشته پزشكي هيچ وقت نمره<br />
نميآورد، جلب كنم، اما موفقيتي كسب نكردم.<br />
٩٦<br />
(10)<br />
(11)<br />
دلم ميخواهد چند كلمهاي هم از نويسنده بزرگمان اوخنيو دورس بنويسم. اين فيلسوف كاتالاني<br />
يكي از حواريون مبلغ باروك بود و اين سبك را گرايشي بنيادين در هنر و زندگي ميدانست و نه<br />
يك پديده گذراي تاريخي. او جمله جالبي گفته كه من هر وقت بعضيها را ميبينم كه زور<br />
ميزنند تا كارشان اصالت داشته باشد، به ياد حرف او ميافتم: ”هر آنچه به سنت تعلق ندارد،<br />
سرقت ادبي است“. در اين عبارت تناقضآميز حقيقتي عميق نهفته است.<br />
دورس در يك آموزشگاه كارگري در بارسلون تدريس ميكرد و چون در آنجا از تنهايي رنج<br />
ميبرد، هرازگاهي به مادريد سفر ميكرد. با شور و شوق به كوي ميآمد و با دانشجويان جوان<br />
تماس ميگرفت. گاهي هم در محافل كافه خيخون شركت ميكرد.<br />
در مادريد يك قبرستان قديمي وجود داشت كه از بيست سي سال پيش متروكه افتاده بود و شاعر<br />
رومانتيك بزرگ ما لارا هم در آنجا مدفون بود. در محوطه گورستان بيشتر از صد درخت<br />
سرو وجود داشت كه قشنگترين سروهاي دنيا بودند: مائدههايي از باغ بهشت. يك روز با دورس
(12)<br />
و ساير اعضاي محفل خودمان تصميم گرفتيم به تماشاي اين قبرستان برويم. من بعد از ظهر ده<br />
پزتا به متولي قبرستان دادم و با او قرار و مدار گذاشتم.<br />
بعد از تاريك شدن هوا در پرتو نور مهتاب بيصدا وارد قبرستان متروكه شديم. من به مقبره<br />
گودي برخورد كردم، از چند پله پايين رفتم و آن زير در نوري كمرنگ تابوتي ديدم كه باز شده<br />
بود و از لاي آن موهاي خشك و كثيف زني بيرون ريخته بود. با ناراحتي ديگران را صدا كردم<br />
كه همگي به آنجا آمدند. آن رشته گيسوان مرده در نور مهتاب از تكاندهندهترين تصاويري بود<br />
كه در سراسر زندگي ديدهام و در فيلم "شبح آزادي" هم به آن رجوع كردهام، در فصل: آيا موها<br />
در قبر رشد ميكنند؟<br />
خوزه برگامين يك دنيا ظرافت و نكتهسنجي بود. آندلسي و اهل مالاگا و دوست نزديك پيكاسو<br />
بود و بعد با آندره مالرو هم دوست شد. او چند سالي از من بزرگتر بود و در همان روزها هم<br />
به عنوان شاعر و نويسنده شهرتي به سزا داشت. برگامين يك آقازاده بود: پسر يكي از<br />
وزراي اسبق كه با يكي از دو دختر آرنيچس نمايشنامهنويس ازدواج كرده بود. (دختر ديگر او<br />
به همسري دوست من اوگارته در آمده بود.) او از همان زمان با نوعي تصنع به فنون بديعي و<br />
صنايع بياني علاقهمند بود و خزعبلات قديمي اسپانيا مثل دون ژوان و گاوبازي را دوست داشت.<br />
(13)<br />
(14)<br />
(15)<br />
در آن روزگار ما همديگر را زياد نميديديم، اما بعدها در زمان جنگ داخلي با هم برادروار شديم.<br />
بعدها در سال 1961 كه براي ساختن فيلم ويريديانا به اسپانيا برگشتم نامه خيلي زيبايي برايم<br />
نوشت و مرا به آتنه تشبيه كرد و گفت كه با تماس با سرزمين مادري به نيروي تازهاي<br />
دست يافتهام.<br />
برگامين نيز به ناچار سالهاي زيادي را در تبعيد گذراند. در دوران اخير اغلب با هم ديدار<br />
داشتهايم. اكنون در مادريد زندگي ميكند، هنوز هم مينويسد و مبارزه ميكند.<br />
اونا مونو را هم به ياد ميآورم: در سالامانكا فلسفه درس ميداد. او هم مثل دورس اغلب به<br />
مادريد ميآمد كه مركز خيلي چيزها بود. ديكتاتور اسپانيا او را به جزاير كاناري تبعيد كرد. بعدها<br />
در تبعيد پاريس هم دوباره او را ميديدم. آدمي سرشناس، جدي و تا حدي فضلفروش بود، كه از<br />
طنز كوچكترين بهرهاي نبرده بود.<br />
٩٧
پانوشتها:<br />
1. Lizcano<br />
2. Rafaela<br />
3. Lola madrid<br />
4. Teresita<br />
5. Pepe<br />
– 1896) André Breton -6<br />
(1968 – 1887) Marcel Duchamp -7<br />
(1976 – 1891) Max Ernst -8<br />
1966) شاعر فرانسوي. از بنيادگذاران سوررئاليسم.<br />
طراح و نقاش مدرن فرانسه<br />
نقاش و طراح آلمانيتبار. از بنيادگذاران جنبش دادا در<br />
آلمان.<br />
هنرپيشه سويسي سينماي فرانسه.<br />
از رهبران سوسياليست جمهوري اسپانيا كه<br />
پس از پيروزي ژنرال فرانكو تا سال 1940 رئيس دولت جموري اسپانيا (در تبعيد) بود.<br />
1837) شاعر و روزنامهنگار اسپانيايي<br />
نويسنده فرانسوي كه در دفاع از جمهوري اسپانيا<br />
فعال بود و بعدها وزير فرهنگ ژنرال دوگل شد.<br />
13- به اسپانيايي: Senorito<br />
(2004 – 1917) Claude Jaeger -9<br />
(1956 -1887) Juan Negrin Lopez -10<br />
– 1809) Marianno Larra -11<br />
(1976 – 1901) André Malraux -12<br />
(1943 – 1866) Carlos Arniches -14<br />
كمدينويس معروف<br />
15- Athénée غولي است در اساطير يونان<br />
٩٨
محفل تولدو<br />
گمان ميكنم كه در سال 1921 بود كه به اتفاق دوست زبانشناسم سولالينده شهر تولدو را (1)<br />
كشف كرديم. از مادريد با قطار راه افتاديم و دو سه روزي آنجا به سر برديم. به ياد دارم كه شب<br />
اول در تئاتر، اجرايي از دون خوان تنوريو ديديم و شب بعد به عشرتكده رفتيم. من به دختري كه<br />
نصيبم شده بود هيچ علاقهاي نداشتم، به خاطر همين او را خواب كردم و واداشتم كه در اتاق<br />
زبانشناس را بكوبد.<br />
در همان نخستين ديدار، من شيفته حال و هواي توصيفناپذير اين شهر شدم و نه جاذبههاي<br />
توريستي آن. پس از آن چند بار ديگر هم با ساير دوستان كوي دانشگاه به آنجا سفر كردم و<br />
سرانجام در سال 1923 در روز مقدس حضرت يوسف، محفل تولدو را پايه گذاشتم و خود را<br />
سردسته آن اعلام كردم.<br />
اين محفل تا سال 1936 پايدار بود و در طول سالها اعضاي ديگري به "سلسله مراتب" آن وارد<br />
شدند. دبير اين "محفل اشرافي" پپين بلو بود. از اعضاي مؤسس اين محفل ميتوانم اين افراد را<br />
(3)، پدرو گارفياس، آوگوستو كاستنو<br />
نام ببرم: لوركا و برادرش پاكويتو<br />
،(4)<br />
(2 )، سانچز ونتورا<br />
٩٩
خوزه اوسلي (5)، نقاش باسكي، و تنها زن محفل ما كتابداري به اسم ارنستينا گونزالس (6)؛ او<br />
دانشجوي بسيار پرشوري اهل سالامانكا بود و شاگرد اونا مونو.<br />
در درجه پايينتر از مؤسسان محفل، رده شهسواران ميآمدند كه من در يك ليست قديمي<br />
اسم اين افراد را پيدا كردهام: هرناندو و لولو وينس، آلبرتي، اوگارته، همسر من ژان، اوگوئيتي،<br />
سولالينده، دالي (كه بعد جلوي اسمش واژه "اخراجي" اضافه شده)، هينوخوسا (تيرباران شده)،<br />
ماريا ترزا لئون (8) (همسر آلبرتي)، و دو نفر فرانسوي: رنه كرول و پير اونيك<br />
١٠٠<br />
.(10)<br />
(9)<br />
(7)<br />
"سواركاران" (11)<br />
(13)<br />
ميآيند كه از نفرات آن اين عده را ميتوانم نام ببرم: ژرژ<br />
در درجه بعدي رده<br />
و همسرش كولت (14)، فيلمبرداري به اسم الي لوتار<br />
سادول (12)، روژه دزورمير نقاش و آنا<br />
كه دختر مدير انستيتوي زبان فرانسه در مادريد بود، مانولو اورتيس لژاندر ماريا كوستوديو<br />
(15)، آليت<br />
(17)<br />
.(18)<br />
(16)<br />
عنوان رئيس مهمانهاي سواركاران به مورنو ويا تعلق داشت كه بعدها مقالهاي جالب درباره<br />
"فعاليت محفل تولدو" نوشت. اين "مهمانهاي سواركاران" چهار نفر بودند. و بالأخره در پايين<br />
ترين مدارج رده "طفيليهاي مهمانهاي سواركاران" ميآمدند كه خوان ويسنس و<br />
مارسلينو پاسكوا جزو آنها بودند.<br />
(19)<br />
(20)<br />
آدم براي ارتقا به مقام "شهسواري" در محفل ما بايد شهر تولدو را ديوانهوار دوست ميداشت و<br />
حداقل يك شب تمام در ميخانههاي آن سياهمست ميشد و ساعتها در خيابانها ول ميگشت.<br />
كسي كه دلش ميخواست شبها سر وقت به بستر برود، حداكثر ميتوانست به رده "سواركاري"<br />
برسد. از رده مهمانان و طفيليهايشان ديگر چيزي نميگويم.<br />
من نيز مانند همه بنيادگذاران به دنبال يك الهام به فكر تأسيس اين محفل افتادم. يك بار با<br />
گروهي از دوستان به تولدو رفته بوديم، تصادفا با گروه ديگري برخورد كرديم و همه با هم<br />
ميخانههاي شهر را زير پا گذاشتيم. من در عالم سكرات داشتم در دهليزهاي گوتيكوار كليساي<br />
جامع شهر پرسه ميزدم كه ناگهان همهمه هزاران پرنده در گوشم پيچيد و ندايي شنيدم كه به<br />
من فرمان داد بيدرنگ به دير راهبان بروم، نه براي معتكف شدن در آن مكان مقدس، بلكه تنها<br />
براي آنكه صندوق اعانات صومعه را بلند كنم.
به سوي دير راه ميافتم. دربان مرا نزد راهبي ميبرد. به او ميگويم كه با اشتياقي سوزان و<br />
ناگهاني تصميم گرفتهام كه راهب بشوم. جناب راهب كه بوي تند عرق به دماغش خورده بود،<br />
مرا از دير بيرون فرستاد. فرداي همان روز تصميم قطعي گرفتم كه محفل تولدو را پايهگذاري<br />
كنم.<br />
محفل ما مقرراتي بسيار ساده داشت: هر عضوي بايد ده پزتا به صندوق جمعي ميپرداخت، يعني<br />
ده پزتا براي جا و غذا به من ميداد، و بعد بايد هرچه بيشتر به تولدو ميآمد و تا آنجا كه<br />
ميتوانست تجربههايي فراموشنشدني در اين شهر كسب ميكرد.<br />
ما به هتلهاي شهر كاري نداشتيم و معمولا در مسافرخانه سانگره (كاروانسراي خونين) (21)<br />
اقامت ميكرديم، كه صحنه وقايع داستان "نظافتچي مشهور" اثر سروانتس است.<br />
مسافرخانه از آن زمان كمابيش دستنخورده باقي مانده بود: الاغهاي سرگردان، گاريها،<br />
ملافههاي كثيف و دانشجوها. بديهي است كه از آب لولهكشي خبري نبود كه براي ما اهميتي<br />
هم نداشت، چون اعضاي فرقه ما طي اقامت در شهر مقدس حق شستوشو نداشتند.<br />
(22)<br />
(23)<br />
در ميخانههاي شهر يا در يكي از اغذيهفروشيهاي سر راه غذا ميخورديم. خوراك هم هميشه<br />
يك چيز بود: املت گوشت اسب (همراه با كمي گوشت خوك) با يك تكه كيك؛ و براي نوشيدن<br />
فقط شراب سفيد يپس. در مواقعي كه پياده به شهر برميگشتيم، حتما از آرامگاه كاردينال تاورا<br />
كه بروگوئته روي سنگ قبر آن حجاري كرده است، ديدن ميكرديم و چند دقيقهاي كنار<br />
قامت درازكشيده كاردينال ميمانديم: جسدي از مرمر سفيد با گونههاي رنگپريده و فرورفته، كه<br />
مجسمهساز حداكثر يكي دو ساعت قبل از پوسيدگي جسد آن را تراشيده است. در فيلم تريستانا،<br />
كاترين دونوو را ميبينيم كه روي اين هيكل مرگزده خم شده است. سپس به شهر ميرسيديم و<br />
در شبكه كوچهها وخيابانهاي آن سرازير ميشديم و در همه جا به استقبال حوادث ميرفتيم.<br />
يك بار مردي نابينا ما را به خانهاش برد و اعضاي خانواده خود را به ما معرفي كرد كه همگي<br />
كور بودند. در اين خانه از لامپ و چراغ و روشنايي خبري نبود. روي ديوارهاي آن تابلوهايي<br />
آويزان بود كه عكس قبرستانهاي گوناگون را نشان ميداد، و همه يكسره از جنس مو. قبرها و<br />
سروها و همه چيز از موي آدم درست شده بود.<br />
١٠١
در تولدو با نشئهاي شورانگيز كه با سكر الكل و شراب در آميخته بود، زمين را در آغوش<br />
ميگرفتيم؛ از برج ناقوس كليساها بالا ميرفتيم. به سراغ دختر سرهنگي كه خانه اش را بلد<br />
بوديم ميرفتيم و خانم را از خواب بيدار ميكرديم. در دل شب از پشت ديوارهاي بلند صومعه<br />
سانتو دومينگو به آواز راهبان گوش ميداديم. شيفته و سودازده در كوچهها پرسه ميزديم و با<br />
صداي بلند اشعاري ميخوانديم كه طنين آن در ميان ديوارهاي پايتخت قديمي اسپانيا ميپيچيد:<br />
شهر ايبريايي، رومي، گوتيك غربي، يهودي و مسيحي.<br />
يك بار آخر شب من و اوگارته زير برف در كوچههاي شهر سرگردان بوديم كه ناگهان صداي<br />
يك دسته بچه را شنيديم كه با نظمي آهنگين جدول ضرب را دم گرفته بودند. هرازگاهي صدا<br />
قطع ميشد، اول صداي خنده بچهها و بعد صداي خشن معلمشان ميآمد، و باز آواز جمعي جدول<br />
ضرب از سر گرفته ميشد. من بالاي شانه دوستم رفتم و خودم را به كنار پنجرهاي رساندم اما<br />
صدا فوري قطع شد. غير از سكوت و تاريكي هيچ چيز نبود.<br />
ماجراهاي ديگري به خاطر دارم كه اينقدر هذيانآلود نيستند. در تولدو يك دانشكده افسري وجود<br />
داشت. وقتي يكي از دانشجويان با يكي از اهالي شهر درگير ميشد، رفقايش به حمايت از او وارد<br />
دعوا ميشدند و دمار از روزگار آن بخت برگشته در ميآوردند. جوري كه همه از دانشجويان<br />
دانشكده افسري ترس داشتند.<br />
يك روز كه ما از كوچهاي ميگذشتيم با دو دانشجوي افسري برخورد كرديم كه يكي از آنها به<br />
ماريا ترزا، همسر آلبرتي متلك گفت و بازوي او را فشار داد. او هم با ناراحتي اعتراض كرد. من به<br />
طرف آنها رفتم و با مشت هر دو را به زمين انداختم. پير اونيك هم آمد و به يكي از آنها كه به<br />
زمين افتاده بود، لگدي زد. در پيروزي ما كمترين نشاني از قهرماني ديده نميشد، چون ما هفت<br />
هشت نفر بوديم و آنها تنها دو نفر. وقتي به راه خودمان ادامه داديم، دو پاسبان كه از دور شاهد<br />
درگيري بودند، به طرف ما آمدند و به جاي اينكه از ما دلجويي كنند، به ما نصيحت كردند كه<br />
هرچه زودتر ازتولدو برويم و گرنه با انتقام شديد دانشجويان افسري روبهرو خواهيم شد. ما به<br />
حرف آنها گوش نداديم و چيزي هم برايمان پيش نيامد.<br />
از گفتگوهاي بيشماري كه با لوركا داشتم، به ويژه صحنه يك مشاجره را بهخوبي به ياد ميآورم.<br />
يك روز صبح در مسافرخانه سانگره، بدون مقدمه و با دهاني خشك و برآماسيده به او ميگويم:<br />
١٠٢
- فدريكو، بالأخره يك بار هم كه شده بايد واقعيت را به تو بگم كه چطور آدمي هستي.<br />
ساكت گوش ميدهد و من يك ساعتي حرف ميزنم.<br />
ميگويد: حرفت تمام شد؟<br />
(24)<br />
- آره.<br />
- خوب، حالا نوبت من است، پس بگذار من هم نظرم را بگويم. به نظر تو من آدم تنبلي هستم،<br />
به هيچوجه. من اصلا تنبل نيستم. من...<br />
و دقايقي طولاني درباره خودش سخنراني كرد.<br />
1936<br />
از سال كه تولدو به دست نيروهاي فرانكو افتاد و مسافرخانه سانگره هم در جريان<br />
درگيريها ويران شد، من ديگر به اين شهر نرفته بودم. در سال 1961 كه به اسپانيا برگشتم، به<br />
زيارت اين شهر شتافتم.<br />
مورنو ويا در مقاله خود نقل كرده است كه يك بار در اوايل جنگ داخلي يكي از بريگادهاي<br />
آنارشيستها در مادريد طي بازرسي خانهها در كشوي ميزي سندي از محفل تولدو به دست آورده<br />
بود. مرد بينوايي كه اين مدرك را نزد او يافته بودند، حسابي به دردسر افتاده و هزار جور قسم و<br />
آيه خورده بود تا عاقبت آنارشيستها باور كردند كه عنوان اشرافي او حقيقي نيست، و دست از<br />
سرش برداشتند.<br />
(25)<br />
در سال 1963 آندره لابارت و ژانين بازن بالاي تپهاي كه به شهر تولدو و رودخانه<br />
تاخو مشرف بود، براي يكي از كانالهاي تلويزيون فرانسه با من مصاحبه كردند و طبق معمول<br />
همان سؤال هميشگي را مطرح كردند:<br />
- به نظر شما چه رابطهاي ميان فرهنگهاي اسپانيايي و فرانسوي وجود دارد؟<br />
جواب دادم:<br />
- يك رابطه بسيار ساده: اسپانياييها، مثلا من، درباره فرهنگ فرانسوي همه چيز را ميدانند، اما<br />
فرانسويها از فرهنگ اسپانيا كمترين شناختي ندارند. مثلا همين ژان كلود كارير را در نظر<br />
بگيريد – او هم در آنجا حضور داشت – بله، اين آقا استاد تاريخ است، اما تا همين ديروز كه به<br />
اينجا آمديم خيال ميكرد كه تولدو مارك يك نوع موتورسيكلت است.<br />
١٠٣
پانوشتها:<br />
1. Solalinde<br />
2. Paquito<br />
3. Sanchez Ventura<br />
4. Augusto Casteno<br />
5. José Uzelay<br />
6. Ernestina Gonzalez<br />
7. Caballero<br />
8. Maria Teresa Leon<br />
نويسنده سوررئاليست فرانسوي كه با خودكشي به<br />
تناقضهاي روحي و ذهني خود پايان داد.<br />
10- Unik (1909 Pierre – 1945) شاعر و روزنامه نگار سوررئاليست، بعدا كمونيست.<br />
11. escuderos<br />
نويسنده فرانسوي، كارشناس برجسته تاريخ سينما<br />
آهنگساز فرانسوي<br />
14. Colette<br />
15. Eli Lotar<br />
16. Aliette Legendre<br />
نقاش اسپانيايي<br />
18. Ana Maria Custodio<br />
19. Juan Vicens<br />
20. Marcelino Pasqua<br />
21. Posade de la Sangre<br />
22. La ilustre fregona<br />
23. Tavera<br />
24. André Larathe<br />
25. Jeanine Bazin<br />
١٠٤<br />
(1935 – 1900) René Crevel -9<br />
(1967 – 1904) Georges Sadoul -12<br />
(1963 – 1898) Roger Désormiére -13<br />
(1984 – 1895) Manolo Angeles Ortiz -17
عزيمت<br />
(1)<br />
روزي لوركا از من دعوت كرد تا در مادريد با آهنگساز معروف مانوئل دفايا كه از گرانادا به<br />
ديدن او آمده بود، ناهار بخوريم. فدريكو از او درباره دوستان مشتركشان سؤال كرد تا صحبت به<br />
يك نقاش اندلسي كشيده شد به اسم مورسيو.<br />
دفايا گفت: همين چند روز پيش او را ديدم.<br />
و ماجرايي را تعريف كرد كه نشانه روحيه خاصي است كه همه ما قدري از آن نصيب برده ايم.<br />
مورسيو از دفايا دعوت مي كند كه به كارگاه او برود. آهنگساز همه تابلوهاي او را ميبيند و از آنها<br />
بيدريغ تعريف و تمجيد ميكند. بعد چشمش به چند تابلو ميافتد كه كنار زمين رو به ديوار قرار<br />
گرفتهاند. به طرف آنها ميرود، اما نقاش كه از اين تابلوها اصلا راضي نيست، دلش نميخواهد<br />
آنها را به كسي نشان بدهد.<br />
دفايا آنقدر اصرار ميكند تا بالأخره نقاش رضايت ميدهد و با اكراه يكي از تابلوها را بر ميگرداند<br />
و ميگويد:<br />
- بينيد، كار بيارزشي ست.<br />
دفايا حرف او را قطع ميكند و ميگويد كه به نظر او اثر بسيار جالبي است.<br />
مورسيو ميگويد: نه، نه. البته سوژه جالبي دارد. بعضي از اجزاي آن هم بدك نيست، اما زمينه<br />
كلي كار مزخرف از آب در آمده است.<br />
١٠٥
(4)<br />
دفايا ميپرسد: زمينه؟<br />
و به تابلو دقيقتر خيره مي شود.<br />
- بله، زمينه. آسمان و ابرها. ابرها كاملا مزخرف از آب در آمدهاند. اين طور نيست؟<br />
آهنگساز بالأخره قبول ميكند: درست است. مثل اينكه حق با شماست. شايد اين ابرها آن طور<br />
كه بايد و شايد عالي در نيامدهاند.<br />
- جدي مي گوئيد؟<br />
- بله.<br />
در اينجا نقاش ميگويد: از قضا من درست همچو ابرهايي را دوست دارم. اين ابرها احتمالا<br />
بهترين كار من در اين ده سال اخير است.<br />
من در طول زندگي بارها با شواهد كمابيش نهفته اين روحيه، كه آن را مورسيئيسم مينامم،<br />
روبهرو شدهام. همه ما قدري مورسيئيست هستيم. يك نمونه آن را در شخصيت جالب اسقف<br />
گرانادا در رمان ژيل بلاس اثر لساژ ميبينيم.<br />
اين رفتار نشانه نيازي تسكينناپذير به ستايش و چاپلوسي است. ما براي برانگيختن تحسين<br />
ديگران به هر ترفندي متوسل ميشويم: حتي آنها را به انتقاد از خودمان وا ميداريم<br />
كه به طور كلي به جاست – و اين كار گاهي با رگهاي از مازوخيسم (خودآزاري) همراه است، تا<br />
سرانجام در نهايت بتوانيم از سادهلوحي آنها سوءاستفاده كنيم و هرچه بيشتر از اعجاب و<br />
شيفتگيشان لذت ببريم.<br />
– انتقادي<br />
.(8)<br />
در مادريد هر روز سينماهاي تازهاي باز ميشد و شمار سينماروها بالا ميرفت. ما يا با نامزدهامان<br />
به سينما ميرفتيم و يا با دوستان ساكن كوي. اگر با نامزدهامان بوديم هر فيلمي را تماشا<br />
ميكرديم، چون غرض اين بود كه در تاريكي سينما به آنها نزديك شويم و اصل فيلم زياد مطرح<br />
نبود؛ اما اگر با رفقاي كوي ميرفتيم هميشه كمديهاي شلوغ پلوغ آمريكايي را ترجيح ميداديم<br />
كه جدا آدم را سر حال ميآوردند: بن تورپين (5)، هارولد لويد (6)، باستر كيتن (7)، و همه<br />
كمدينهاي گروه مكسنت كمتر از همه از چارلي چاپلين خوشمان ميآمد.<br />
١٠٦
(9)<br />
سينما هنوز صرفا وسيله تفريح و سرگرمي بود. هيچكس آن را به عنوان يك ابزار بياني تازه و به<br />
ويژه به عنوان هنر قبول نداشت. ما فقط شعر و ادبيات و نقاشي را هنر ميدانستيم. در آن روزگار<br />
حتي به فكرم نميرسيد كه روزي فيلمساز بشوم.<br />
من هم مثل بقيه شعر ميگفتم. اولين شعرم در مجله اولترا، شايد هم در هوريسونته، به چاپ<br />
رسيد و عنوان آن اركستاسيون بود. در اين قطعه حدود سي ساز موسيقي نام برده شده بود: به<br />
هر سازي چند عبارت يا سطر اختصاص داده بودم. گومس دلا سرنا سرودن اين شعر را صميمانه<br />
به من تبريك گفت. براي او طبعا آسان بود كه تأثير خود را در آن مشاهده كند.<br />
جنبشي كه من كمابيش با آن مربوط بودم، اولترائيسم خوانده ميشد و در آن روزگار دورپروازترين<br />
شاخه هنر آوانگارد به شمار ميرفت. ما مكتب دادائيسم و ژان كوكتو را ميشناختيم و<br />
مارينتي را تحسين ميكرديم. سوررئاليسم هنوز پا نگرفته بود. مهمترين نشريهاي كه آثار همه ما<br />
را چاپ ميكرد گاستا ليتراريا بود كه به سردبيري خيمنس كابايرو منتشر ميشد. اين<br />
نشريه همه اعضاي "نسل 27" و نويسندگان قديميتر را دور خود جمع كرده بود. نويسندگان<br />
كاتالاني هم كه ما قبلا آنها را نميشناختيم به اين نشريه راه يافتند و نويسندگاني از پرتغال،<br />
كشور بغل دست ما كه براي ما از هندوستان هم دورتر بود!<br />
(10)<br />
(12)<br />
(11)<br />
من خودم را به خيمنس كابايرو كه هنوز در مادريد زندگي ميكند، خيلي مديون ميدانم، اما<br />
برخوردهاي سياسي جايي براي دوستي ما باقي نگذاشته است. اين ناشر مجله ادبي ما در هر<br />
فرصتي در برابر امپراتوري كبير اسپانيا سر خم ميكرد و در برابر گرايشهاي فاشيستي بيتاب<br />
ميشد. حدود ده سال بعد از اين تاريخ، در گرماگرم شروع جنگ داخلي كه هركس جبهه خود را<br />
انتخاب كرده بود، در ايستگاه راه آهن شمال مادريد با كابايرو روبرو شدم، اما بي هيچ سلام و<br />
عليكي از كنار هم رد شديم. در اين مجله شعرهاي ديگري هم به چاپ رساندم و از پاريس هم<br />
برايش نقد فيلم ميفرستادم.<br />
در اين مدت به تمرينهاي ورزشي هم ادامه دادم. دوستي داشتم به اسم لورنسانا كه قهرمان<br />
مشتزني آماتور بود و او مرا با جانسون آن بوكسور اعجوبه آشنا كرد. اين ورزشكار<br />
سياهپوست به زيبايي ببر بود و چند سال پياپي قهرمان بوكس جهان شده بود. ميگفتند كه در<br />
آخرين مسابقهاش به خاطر پول، از پيروزي بر حريف صرف نظر كرده بود. موقعي كه با او آشنا<br />
(13)<br />
١٠٧
شدم فعاليت ورزشي را كنار گذاشته بود و با همسرش لوسيا در محله پالاس در مادريد زندگي<br />
ميكرد. آن دو خلق و خوي زياد خوبي نداشتند.<br />
چند بار با جانسون و لورنسانو از پالاس تا ميدان اسبدواني كه سه چهار كيلومتر راه بود يك<br />
نفس دويدم. در مسابقه زور بازو هم ميتوانستم بازوي قهرمان بزرگ را روي ميز بخوابانم.<br />
در سال 1923 پدرم درگذشت.<br />
(14)<br />
از ساراگوسا تلگرافي به اين مضمون دريافت كردم: ”پدر به شدت مريض. فوري حركت.“ وقتي<br />
كنار او رسيدم هنوز زنده بود اما بسيار ناتوان بود. بيماري ذاتالريه داشت. به او توضيح دادم كه<br />
براي مطالعات حشرهشناسي به حوالي ساراگوسا آمدهام. او هم به من توصيه كرد كه با مادرم<br />
خوشرفتاري كنم. چهار ساعت بعد فوت كرد.<br />
آن شب تمام فاميل جمع شده بودند و ديگر در خانه جاي خالي نبود. باغبان و سورچي كالاندا در<br />
سالن روي ملافه خوابيده بودند. به كمك يكي از پيشخدمتها لباس پدرم را به او پوشاندم و<br />
كراواتش را بستم. ناچار شديم چكمههايش را از بغل پاره كنيم تا به پايش بروند. همه گرفتند<br />
خوابيدند. من بالاي سر جسد پدر به شبزندهداري نشستم. قرار بود كه پسر عمويم خوزه<br />
آموروس ساعت يك بعد از نيمه شب با قطار بارسلون وارد شود. كنياك زيادي نوشيده و<br />
كنار جسد نشسته بودم كه ناگهان حس كردم او نفس ميكشد. به بالكن رفتم تا سيگاري بكشم.<br />
وسط بهار بود و هوا پر از عطر اقاقيا. چشم به راه ماشيني بودم كه قرار بود پسر عمويم را از<br />
ايستگاه راه آهن به خانه بياورد كه ناگهان صداي ضربهاي را به طور كاملا واضح از پشت سرم<br />
شنيدم. انگار كسي يك صندلي را به ديوار كوبيده باشد. سر برگرداندم و پدرم را ديدم كه با قامت<br />
بلند ايستاده و دستهايش را با حالتي مهاجم به طرف من دراز كرده است.<br />
اين تنها شبحي بود كه در زندگي بر من ظاهر شد و بيشتر از چند ثانيه هم طول نكشيد. به اتاقي<br />
كه خدمتكاران در آن خوابيده بودند رفتم و كنار آنها دراز كشيدم. در واقع هيچ وحشتي نداشتم<br />
چون ميدانستم كه دچار وهم شدهام، اما ديگر دلم نميخواست تنها بمانم.<br />
١٠٨
فرداي آن روز پدرم را به خاك سپرديم. روز بعد در رختخواب پدرم خوابيدم و براي اطمينان خاطر<br />
تپانچه او را زير بالش گذاشتم. اسلحه بسيار زيبايي بود كه حرف اول اسم او را با طلا و صدف<br />
روي آن كنده بودند. مصمم بودم كه اگر شبح ظاهر شد به او شليك كنم، اما ديگر هيچگاه از او<br />
خبري نشد.<br />
مرگ پدر در زندگي من رويدادي تعيينكننده بود. دوست ديرينم مانتهگون هنوز به ياد ميآورد<br />
كه من چند روز بعد از فوت پدرم، چكمههاي او را به پا ميكردم، پشت ميزش مينشستم و<br />
سيگارهاي برگ او را ميكشيدم. من جاي رئيس خانه را اشغال كردم. مادرم فقط چهل سال<br />
داشت. چندي بعد براي خودم يك ماشين خريدم: يك رنو.<br />
اگر پدرم نمرده بود احتمالا چند سال ديگر هم در مادريد ميماندم و درس ميخواندم. ليسانس<br />
فلسفه را گرفته بودم اما دلم نميخواست تا مرحله دكترا در دانشگاه بمانم. قصد داشتم هر جور<br />
شده از آنجا بروم و فقط منتظر يك فرصت بودم.<br />
اين فرصت در سال 1925 به دست آمد.<br />
پانوشتها:<br />
(1946 – 1876) Manuel de Falla -1<br />
١٠٩<br />
آهنگساز بزرگ اسپانيا<br />
2. Morcillo<br />
3. Morcillismo<br />
Jil Blas<br />
5.<br />
Ben Turpin (1868-1940)<br />
6.<br />
Harold Lloyd (1893-1971)<br />
7.<br />
Buster Keaton (1895-1966)<br />
8.<br />
Mack Sennet (1880-1960)<br />
9. Orquestacion<br />
(1747 – 1668) Alain René Lesage -4<br />
(1963 – 1889) Jean Cocteau -10<br />
نويسنده فرانسوي و صاحب رمان<br />
نويسنده، شاعر و سينماگر فرانسوي<br />
11. Gaceta Literaria
12. Giménez Caballero<br />
13. Johnson<br />
14. José Amoros<br />
١١٠
غربتيها در پاريس<br />
(2)<br />
(1)<br />
در سال 1925 شنيدم كه در پاريس سازمان تازهاي به نام "جمعيت بينالمللي همكاري فرهنگي"<br />
زير نظارت جامعه ملل در حال تشكيل است. اوخنيو دورس پيشاپيش به عنوان نماينده اسپانيا در<br />
اين نهاد نوبنياد تعيين شده بود. به سرپرست كوي اطلاع دادم كه آماده هستم به عنوان منشي به<br />
همراه دورس به پاريس بروم، و او پيشنهاد مرا پذيرفت. از آنجا كه سازمان يادشده هنوز تشكيل<br />
نشده بود، بايستي به پاريس ميرفتم و همانجا منتظر ميماندم. تنها سفارشي كه به من كردند<br />
اين بود كه روزنامههاي لوتان و تايمز را مرتب بخوانم تا زبان فرانسهام را تقويت كنم و<br />
انگليسي را كه بلد نبودم، ياد بگيرم.<br />
مادرم خرج سفرم را پرداخت و قول داد كه هر ماه برايم پول بفرستد. از آنجا كه در پاريس جايي<br />
را بلد نبودم، طبعا به هتل رونسره رفتم، يعني همان جايي كه پدر و مادرم در سال<br />
عسلشان را گذرانده و نطفه مرا كاشته بودند.<br />
1989 ماه<br />
سه روز بعد از ورود به پاريس خبر شدم كه اونا مونو آمده است. روشنفكران فرانسوي با كشتي او<br />
را از تبعيدگاهش در جزاير قناري نجات داده بودند، و حالا او هر روز در كافه روتوند براي خودش<br />
محفل داشت. در همين كافه اولين روابطم را با خارجيهايي برقرار كردم كه كافههاي پاريس را<br />
زير پا ميگذاشتند و راستگرايان فرانسوي آنها را ميخواندند.<br />
"غربتي" (3)<br />
١١١
دوباره به سياق دوران اقامتم در مادريد، عادت كافهنشيني را از سر گرفته بودم و تقريبا هر روز به<br />
كافه روتوند ميرفتم. دو سه بار حتي اونا مونو را تا دم خانهاش در حوالي ميدان اتوال همراهي<br />
كردم. تا آنجا دو ساعتي راه بود كه با گپ و گفتگو طي كرديم.<br />
(4)<br />
حدود يك هفته بعد از ورودم به پاريس با جوان دانشجويي به نام آنگولو آشنا شدم كه طب<br />
اطفال ميخواند. او مرا به هتل محل اقامت خودش برد: هتل سن پير در خيابان اكول دو<br />
مديسين، كنار بولوار سنميشل. از اين هتل دنج و راحت كه كنار آن يك كاباره چيني قرار داشت،<br />
خوشم آمد و به آنجا اسبابكشي كردم.<br />
فرداي همان روز به گريپ دچار شدم و در بستر افتادم. شبها از پشت ديوار اتاقم در آن سوي<br />
خيابان يك رستوران يوناني و يك دكه نوشابهفروشي ديده ميشد. از آنگولو شنيدم كه شامپاني<br />
بهترين راه درمان گريپ است، و بيدرنگ به توصيهاش عمل كردم. در اين فرصت بود كه يكي<br />
از علل تحقير و نفرت راستگرايان را نسبت به "غربتيها" كشف كردم. نميدانم به چه دليل<br />
ارزش فرانك فرانسه سخت پايين آمده بود. ارزهاي خارجي و به خصوص پول اسپانيايي به ما<br />
اجازه ميداد كه زندگي شاهانهاي داشته باشيم. براي نمونه من گريپم را با شامپانيهايي درمان<br />
كردم كه برايم خيلي ارزان تمام ميشد، يازده فرانك يا به عبارتي فقط يك پزتاي اسپانيايي. در<br />
حالي كه در و ديوار پاريس را شعارهايي از قبيل: ”نان را حرام نكنيد!“ پر كرده بود، ما غربتيها<br />
بهترين شرابهاي فرانسوي را به قيمت شيشهاي يك پزتا سر ميكشيديم.<br />
از بستر بيماري كه بلند شدم، يك شب تك و تنها به كاباره چينيها رفتم. يكي از دخترهاي بار<br />
سر ميزم آمد و به اقتضاي شغلش سر صحبت را باز كرد؛ دومين شگفتي من اسپانيايي در پاريس<br />
اين بود كه اين زن با لحني ظريف و طبيعي حرف ميزد و منظور خود را به بهترين شكلي ادا<br />
ميكرد. بديهي است كه او از فلسفه و ادبيات حرف نميزد. براي من از پاريس و شراب و زندگي<br />
روزمرهاش نقل ميكرد، اما بيان او چنان روان و سليس و عاري از تصنع بود كه شيفتهاش شدم و<br />
به كشفي تازه رسيدم: به رابطه زبان و زندگي پي بردم. من با اين زن نخوابيدم. اسمش را<br />
نميدانم و دوباره هم نديدمش، اما ياد او به عنوان اولين برخورد حقيقيام با فرهنگ فرانسوي در<br />
ذهنم باقي مانده است.<br />
١١٢
(6)<br />
(5)<br />
چيز ديگري هم اسباب حيرتم شده بود كه بارها به آن اشاره كردهام: زوجهايي را مي ديدم كه در<br />
خيابان همديگر را بغل ميكردند و ميبوسيدند. با اين تجربه پي بردم كه چه دره عميقي ميان<br />
فرهنگهاي اسپانيايي و فرانسوي فاصله انداخته است. براي من غيرقابل تصور بود كه زن و مرد<br />
بتوانند بدون پيوند زناشويي با هم زندگي كنند.<br />
در آن روزگار پاريس، پايتخت يگانه جهان هنر بود. گفته ميشد كه در اين شهر 45 هزار نقاش<br />
زندگي ميكنند، كه جدا رقم گيجكنندهايست. از آنجا كه مونمارتر بعد از جنگ جهاني اول از<br />
رونق افتاده بود، حالا بيشتر اين نقاشان در مونپارناس زندگي ميكردند.<br />
له كايه دار كه بيترديد بهترين نشريه هنري آن زمان بود، يكي از شمارههاي مخصوص خود<br />
را به نقاشان اسپانيايي كه در پاريس اقامت داشتند، اختصاص داد. من با اين نقاشان تقريبا هر روز<br />
ديدار داشتم. اسمائل دلا سرنا نقاش اندلسي كه اندكي از من بزرگتر بود؛ كاستانير كه<br />
اهل كاتالان بود و روبه روي كارگاه پيكاسو در خيابان گران اوگوستن رستوراني به اسم<br />
"كاتالان" باز كرده بود؛ و خوآن گريس كه تنها يك بار در حومه پاريس او را ديدم و اندك<br />
زماني بعد از ورودم به پاريس درگذشت.<br />
(7)<br />
(8)<br />
(9)<br />
(10)<br />
با كوسيو هم آشنا بودم كه مرد چاق و ريزهاندام و نيمهكوري بود كه از همه آدمهاي سالم و<br />
قوي به نحوي نفرت داشت. او بعدها به دستگاه فالانژها پيوست و چند صباحي قبل از وفاتش در<br />
مادريد اسم و رسمي پيدا كرد.<br />
بورس هم نقاشي از حلقه اولترائيستها بود كه در پاريس درگذشت و در گورستان<br />
مونپارناس به خاك سپرده شد. هنرمندي جدي و شناخته شده بود. من با او و هرناندو وينس<br />
سفري به بروژ در بلژيك كردم كه با هم تمام موزههاي شهر را زير پا گذاشتيم.<br />
(11)<br />
اين نقاشان محفلي داشتند كه در آن ويسنته هويدوبرو شاعر معروف شيليايي هم شركت<br />
ميكرد، و يك نويسنده ريزنقش و لاغر باسكي به اسم ميلينا.(12) هنگامي كه فيلم عصر طلايي<br />
به نمايش در آمد – نميدانم به چه دليل – برخي از اعضاي اين محفل مانند هويدوبرو، كاستانير<br />
و كوسيو نامهاي توهينآميز به من نوشتند. رابطه ما مدتي شكرآب بود، اما بعد دوباره آشتي<br />
كرديم. در بين همه اين نقاشان من نزديكترين رابطه را با خواكين پينادو و هرناندو وينس<br />
١١٣
داشتم. وينس اهل كاتالان بود و سه سال از من جوانتر. ما در طول زندگي هميشه با هم دوست<br />
بوديم. همسر او را هم بينهايت دوست دارم: لولو دختر فرانسيس ژوردن<br />
كه پيوند نزديكي با امپرسيونيستها داشت و دوست صميمي اويسمان بود.<br />
(14)، نويسندهاي<br />
(13)<br />
يك بار لولو چيز عجيبي به من هديه داد كه از مادربزرگش به او رسيده بود. مادربزرگ او در<br />
اواخر قرن گذشته گرداننده يكي از محافل ادبي بود. يادگار او بادبزني بود كه تقريبا همه<br />
نويسندگان بزرگ آن قرن و چندتايي از آهنگسازان، مانند ژول ماسنه و شارل گونو<br />
نشاني روي آن گذاشته بودند. هر يك، چند كلمه يا چند نت موسيقي، يكي دو بيت شعر و يا<br />
دستكم اسمشان را روي آن نوشته بودند. شاعران و نويسندگاني مانند فردريك ميسترال، آلفونس<br />
دوده، اميل زولا، خوزه ماريا د هرديا، تئودور دو بانويل، استفان مالارمه، اوكتاو ميربو، اويسمان،<br />
پيير لوتي و مجسمه سازاني مانند اوگوست رودن روي اين بادبزن گرد آمدهاند. يك وسيله ناچيز<br />
به عصاره يك دنيا فرهنگ بدل شده بود.<br />
،(16)<br />
(15)<br />
گاهي اين بادبزن را بر ميدارم و مثلا جملهاي از آلفونس دوده را روي آن ميخوانم: ”چشمها در<br />
امتداد شمال باريك ميشوند تا اينكه به تاريكي بگرايند“. و كنار آن عبارت قاطعي از ادموند دو<br />
گونكور: ”كسي كه سرشت او از هيجان تهي باشد، و زنان و گلها و خرده ريزهاي زندگي يا حتي<br />
شراب يا هر چيز ديگري در او شوري بر نيانگيزد، و هر آنكه از اشتياقي جنونآميز تهي گشته و به<br />
بيتفاوتي و ملال بورژوايي دچار شده باشد، چنين آدمي هرگز، هرگز، هرگز ذرهاي استعداد ادبي<br />
ندارد: نظريهاي مهم اما اعلامنشده!“<br />
و سرانجام قطعه شعري از اميل زولا، كه بايد مطلب نادري باشد:<br />
براي سلطنتم چيزي نميخواهم<br />
مگر كوچه باغي در برابر خانهام<br />
گهوارهاي از جنس دسته گل<br />
به بلندي سه جوانه سنبل.<br />
چندي پس از ورود به پاريس در كارگاه نقاشي دوستم اورتيس با پابلو پيكاسو آشنا شدم. او در<br />
همان زمان هم مشهور و جنجالآفرين بود و با وجود آنكه رفتاري شاد و صميمانه داشت، به<br />
١١٤
نظرم قدري سرد و خودبين آمد. موضعگيري مثبت پيكاسو در جريان جنگ داخلي اسپانيا به او<br />
كمك كرد تا به روحيهاي انسانيتر دست يابد. همديگر را زياد ميديديم؛ تابلوي كوچكي به من<br />
هديه داد كه زني را در ساحل دريا نشان ميداد، و متأسفانه در دوران جنگ گم شد.<br />
شنيدهام كه در جريان ماجراي پرهياهوي سرقت تابلوي مونا ليزا قبل از جنگ جهاني اول،<br />
مأموران پليس در مورد سرقت آن تابلو، اول از آپولينر بازجويي كرده و بعد به سراغ پيكاسو رفته<br />
بودند؛ و درست مثل پتروس حواري كه آشنايي با عيسي مسيح را منكر شد، پيكاسو هم آشنايي<br />
خود را با دوست شاعرش انكار كرده بود.<br />
1934 آرتيگاس (17)<br />
سراميكساز نامي كاتالان كه از دوستان نزديك<br />
يك بار در حوالي سال<br />
پيكاسو هم بود، به همراه يكي از تجار آثار هنري در بارسلون به ديدار مادر پيكاسو رفت. او آنها را<br />
به ناهار دعوت كرد و هنگام صرف ناهار به آنها گفت كه در انباري خانه صندوقچهاي هست<br />
انباشته از طرحهاي دوران كودكي و نوجواني پيكاسو. دو مهمان اظهار علاقه كرده بودند كه<br />
طرحها را ببينند و مادر پيكاسو هم طرحها را به آنها نشان داده بود. تاجر روي كارها قيمت<br />
گذاشته بود، معامله جوش خورده و حدود سي طرح به فروش رفته بود.<br />
چندي بعد آرتيگاس در يكي از گالريهاي محله سنژرمن نمايشگاهي ترتيب داد و پيكاسو را هم<br />
براي مراسم گشايش آن دعوت كرد. پيكاسو كه از مشاهده طرحهاي خودش سخت عصباني شده<br />
بود، از نمايشگاه يك راست به كلانتري رفته و از تاجر و دوست سراميكساز خود شكايت كرده<br />
بود. عكس آرتيگاس را مثل يك كلاهبردار بينالمللي در روزنامهها چاپ كردند.<br />
من در زمينه نقاشي سليقه خاصي ندارم. راستش علايق زيباييشناختي در زندگي من نقش<br />
زيادي نداشته است. وقتي ميشنوم كه منتقدان درباره "تخته شستي" من قلمفرسايي ميكنند،<br />
خندهام ميگيرد. من از آدمهايي نيستم كه ساعتها در نمايشگاهها درباره تابلوها وراجي ميكنند<br />
و ادا و اطوار در ميآورند.<br />
گاهي در آثار پيكاسو چنان آسانپسندي مبتذلي ميبينم كه از هنر او بيزار ميشوم. براي نمونه از<br />
تابلوي گوئرنيكا هيچ خوشم نميآيد، هرچند گاهي به آويزان كردن آن كمك كردهام. من هم از<br />
لحن پرسوز و گداز اين تابلو بدم ميآيد و هم به طور كلي با سياسي كردن هنر نقاشي به هر<br />
١١٥
قيمت و بهايي مخالف هستم. اين اواخر فهميدم كه آلبرتي و برگامين هم با من همعقيده هستند.<br />
خيلي خوب ميشد كه سه تايي به سراغ گوئرنيكا ميرفتيم و منفجرش ميكرديم؛ اما ما هر سه<br />
براي بمبگذاري زيادي پير شدهايم.<br />
چيزي نگذشت كه من هم در مونپارناس پاتوقهاي خودم را پيدا كردم. هنوز كافه كوپل باز<br />
نشده بود، و من با دوستانم به دوم، روتوند، سلكت و ساير كابارههاي مشهور ميرفتم.<br />
مجلس رقصي كه سالانه توسط نوزده كارگاه هنركده بوزار برگزار ميشد، فوقالعاده بود. از<br />
دوستان نقاشم شنيده بودم كه رقص كتزار "باصفاترين عشرت بينظير عالم فاني" است و<br />
من هم دلم ميخواست در آن شركت كنم. مرا به يكي از به اصطلاح مجريان برنامه معرفي<br />
كردند و او بليطهاي خيلي بزرگي را به قيمتي گزاف به من فروخت. شب برنامه ميخواستيم با<br />
چند دوست وارد سالن شويم: خوآن ويسنس كه از ساراگوسا با هم دوست بوديم، خوزه د كريفت<br />
پيكرتراش اسپانيايي با همسرش، يك شيليايي كه اسمش را فراموش كردهام به اتفاق<br />
خانمي از دوستانش. كسي كه بليطها را به من فروخته بود، توصيه كرده بود كه هنگام ورود<br />
وانمود كنيم كه از دانشجويان وابسته به يكي از آتليههاي هنركده هستيم: آتليه سن ژولين<br />
.(21)<br />
١١٦<br />
(18)<br />
(19)<br />
(20)<br />
بالأخره روز مراسم فرا رسيد. برنامه با شامي كه آتليه سن ژولين به يكي از رستورانها سفارش<br />
داده بود، شروع شد. هنگام صرف شام دانشجويي از جا بلند شد، معامله خود را در آورد و آن را با<br />
وقار تمام وسط بشقاب گذاشت و دور سالن چرخ زد. من كه در اسپانيا چنين چيزي نديده بودم،<br />
به وحشت افتادم. سپس براي شركت در مراسم رقص به طرف تالار ديگري به نام واگرام رفتيم.<br />
دستهاي از مأموران پليس جلوي در ورودي با فشار و ازدحام تماشاچيان كنجكاو مقابله ميكردند.<br />
اينجا هم ناظر صحنه غريب ديگري بودم: دانشجويي كه لباس سربازان آشوري را به تن كرده<br />
بود، زن لخت و عوري را قلمدوش كرده بود، به طوري كه سر دانشجو به عنوان ستر عورت زن<br />
برهنه عمل ميكرد. آنها در ميان هياهوي جمعيت وارد تالار شدند. در حالي كه از تعجب شاخ در<br />
آورده بودم، از خود ميپرسيدم: اين چه دنيايي است كه من گرفتار آن شدهام؟<br />
چند دانشجوي بسيار قوي هيكل روبه روي در ورودي تالار نگهباني ميدادند. ما با زور و فشار<br />
خود را به جلو رسانديم و بليطهاي بينظيرمان را رو كرديم. اما به تالار راهمان ندادند و صدايي<br />
گفت:
- سرتان كلاه گذاشتهاند!<br />
(22)<br />
بليطهاي قلابي توي دستمان باد كرد. كريفت كه حسابي از جا در رفته بود، خود را معرفي كرد و<br />
چنان داد و فريادي راه انداخت كه او را با همسرش به تالار راه دادند. ولي ما پشت در مانديم.<br />
دانشجويان قبول كردند كه خانم همراه دوست شيليايي ما را كه پالتوي پوست گرانبهايي به تن<br />
داشت، تنهايي به تالار راه بدهند، اما چون اين خانم حاضر نشد تنها به سالن برود، آنها هم براي<br />
مجازات پشت پالتوي او يك علامت صليب نقش كردند.<br />
بدين ترتيب من از باصفاترين عشرت آن روزگار محروم شدم. امروزه اين مراسم ديگر اجرا<br />
نميشود. مردم حرفهاي عجيب و غريبي درباره آن تعريف ميكردند. استادان هنركده كه همگي<br />
دعوت داشتند، نصف شب مجلس جشن را ترك ميكردند، و تازه آن موقع بود كه عيش و<br />
عشرت به اوج ميرسيد. حوالي ساعت چهار پنج صبح مستهايي كه هنوز سر پا مانده بودند، در<br />
حوض ميدان كنكورد آبتني ميكردند.<br />
دو سه هفته بعد از مراسم با فروشنده بليطهاي تقلبي برخورد كردم. ديدم كه سوزاك سختي<br />
گرفته بود و چنان به دشواري راه ميرفت، كه دلم نيامد از او انتقام بگيرم.<br />
كلوسري د ليلا در دوران ما تنها يك كافه ساده بود كه تقريبا هر روز به آنجا ميرفتم.<br />
درست در كنار اين كافه جشن بال بوليه برگزار ميشد كه ما هم اغلب در آن شركت<br />
ميكرديم. يك بار من با گريم خيلي ماهرانهاي كه ساعتها روي آن زحمت كشيده بودم خودم<br />
را به شكل راهبهها در آوردم و به جشن رفتم. براي تكميل قيافه به لبهايم كمي ماتيك ماليده و<br />
مژه مصنوعي گذاشته بودم. وقتي با چند تن از دوستان از جمله خوآن ويسنس، كه او هم لباس<br />
راهبهها را پوشيده بود، در بولوار مونپارناس قدم ميزديم، ناگاه با دو مأمور پليس رو به رو شديم.<br />
من از ترس زير مانتوي راهبه ها به لرزه افتادم، چون اين جور شوخيها در اسپانيا به قيمت پنج<br />
سال زندان تمام ميشود. اما دو پليس فرانسوي با ديدن ما به خنده افتادند و حتي يكي از آنها با<br />
لحني دوستانه به من متلك گفت:<br />
- شب به خير خواهر... از دست بنده خدمتي بر ميآيد؟<br />
(23)<br />
١١٧
كنسوليار اسپانيا در پاريس هم اغلب با ما به مجلس رقص ميآمد. يك بار كه لباس مبدل<br />
نداشت، پوشش راهبهها را به او قرض دادم. در اين مواقع خودم با لباس كامل فوتباليستها به<br />
جشن ميرفتم.<br />
من و خوآن ويسنس تصميم داشتيم كه در بولوار راسپاي كابارهاي باز كنيم. براي تهيه سرمايه به<br />
ساراگوسا رفتم و از مادرم پول خواستم اما نتوانستم او را راضي كنم. چندي بعد خوآن يك<br />
كتابفروشي اسپانيايي باز كرد. او پس از جنگ بر اثر بيماري در پكن درگذشت.<br />
در پاريس به كلاس رقص رفتم و انواع رقصها را به خوبي ياد گرفتم، حتي رقص جاوه را، با اين<br />
كه از آكاردئون حالم به هم ميخورد. تصنيفهاي روز را هنوز به خاطر دارم: "اولش يك دست<br />
ورق و بعد..." آن روزها پاريس پر از نواي آكاردئون بود.<br />
بيش از هر چيز عاشق موسيقي جاز بودم و همچنان بانجو مينواختم. دست كم شصت صفحه<br />
داشتم كه در آن سالها خيلي زياد بود. از برنامههاي رنگارنگ رقص و موسيقي در هتل مك<br />
ماهون، شاتو دو مادريد و بوا دو بولوني كه بگذريم، به عنوان يك "غربتي" حسابي، بعد از ظهرها<br />
هم به كلاس آموزش زبان فرانسه ميرفتم.<br />
همان طور كه قبلا گفتم قبل از آمدن به فرانسه از احساسات ضديهودي هيچ چيز نميدانستم. در<br />
پاريس بود كه با شگفتي بسيار با چنين پديدهاي روبه رو شدم. يك بار كه با عدهاي از دوستان<br />
نشسته بوديم، يك نفر تعريف كرد كه شب قبل برادر او به رستوراني در حوالي اتوال رفته، در آنجا<br />
يك يهودي را در حال صرف غذا ديده و بيدرنگ چنان كشيدهاي به صورتش زده كه طرف<br />
پخش زمين شده است. من با سادگي تمام از جمع سؤالاتي كردم كه كسي جواب روشني نداد.<br />
اين چنين بود كه دريافتم در فرانسه مشكل خاصي در رابطه با يهوديها وجود دارد كه براي<br />
اسپانياييها غيرقابل درك است.<br />
همان روزها برخي از گروههاي دستراستي مانند "پيك سلطنت" و "جوانان ميهنپرست" در<br />
مونپارناس به جان مردم ميافتادند، با چماقهاي زردرنگشان از كاميون پايين ميريختند و<br />
"غربتيها" را كه در ايوان بهترين كافه ها جا خوش كرده بودند، به باد كتك ميگرفتند. دو سه<br />
بار هم من با آنها درگير شدم.<br />
١١٨
در اين مدت به اتاق مبلهاي در كنار ميدان سوربن اسبابكشي كرده بودم كه در زمان ما ميداني<br />
كوچك و آرام بود در احاطه درختان سرسبز. در خيابان هنوز تعداد درشكهها از ماشين بيشتر بود.<br />
من در لباس پوشيدن سليقه زيادي به خرج مي دادم: مچبند، جليقهاي با چهار جيب، و كلاه شاپو<br />
بر سر.<br />
در آن روزگار مردها از دم كلاه داشتند. در سن سباستين چند جواني كه بدون كلاه به خيابان<br />
رفته بودند، حسابي كتك خوردند، چون مردم آنها را "ابنهاي" به حساب آوردند. من يك روز<br />
كلاهم را روي لبه پيادهروي بولوار سن ميشل گذاشتم و با جفت پا روي آن جهيدم: وداع ابدي با<br />
كلاه.<br />
در همان روزها در كافه سلكت با زن فرانسوي سبزه و ريزهاندامي آشنا شدم به نام ريتا كه در<br />
هتلي در خيابان دلامبر زندگي ميكرد. او يك دلباخته آرژانتيني داشت كه من هرگز او را نديدم.<br />
ما بيشتر وقتها با هم به كاباره و سينما ميرفتيم، فقط همين. من حس ميكردم كه از من<br />
خوشش ميآيد، و من هم البته نسبت به او بياعتنا نبودم.<br />
موقعي كه براي گرفتن پول از مادرم به ساراگوسا رفته بودم، به محض ورود به خانه تلگرافي از<br />
ويسنس دريافت كردم كه از خودكشي ريتا خبر ميداد. بعد معلوم شد كه اين اواخر رابطه او با<br />
عشق آرژانتينياش به هم خورده بود (احتمالا يك كمي هم به خاطر من).<br />
در همان روز عزيمت من از پاريس، مرد دم در هتل منتظر زن مانده بود و بعد او را تا درون<br />
اتاقش دنبال كرده بود. دقيقا معلوم نشد كه در اتاق بر زن و مرد چه گذشته است، تنها گفته<br />
ميشد كه ريتا سرانجام تپانچه كوچكي از كيف بيرون كشيده، اول به دلباختهاش شليك كرده بود<br />
و بعد به خودش.<br />
پينادو و وينس با هم يك كارگاه نقاشي داير كرده بودند. حدود يك هفته پس از بازگشتم به<br />
پاريس به كارگاه آنها رفته بودم كه ناگهان سه دختر دلربا كه در همان حوالي به كلاس<br />
كالبدشناسي ميرفتند، دم در سبز شدند.<br />
١١٩
(24)<br />
يكي از دخترها به اسم ژان روكار بسيار زيبا و اهل شمال فرانسه بود و از طريق خياطش با<br />
جماعت اسپانياييهاي پاريس آشنا شده بود. او به ورزش ژيمناستيك ميپرداخت و حتي در<br />
بازيهاي المپيك سال 1924 پاريس، مدال برنز برنده شده بود.<br />
در جا توطئهاي رذيلانه و در عين حال سادهدلانه، به ذهن من رسيد كه سه دختر جوان را به<br />
خودمان پايبند كنيم. در ساراگوسا از يك سروان سوارهنظام شنيده بودم كه معجون مؤثري به<br />
نام كلوريدرات يومبين وجود دارد كه شهوت جنسي را هزار برابر ميكند و سرسختترين<br />
مقاومتها را در هم ميشكند. به پينادو و وينس پيشنهاد كردم كه سه دختر را به كارگاه دعوت<br />
كنيم، به آنها شامپاني بدهيم و در گيلاسهاشان چند قطره از معجون كذايي بريزيم. من جدا<br />
قصد داشتم اين كار را انجام بدهم، اما وينس ايراد گرفت كه چون كاتوليك است نميتواند به<br />
چنين رذالتهايي دست بزند.<br />
هرچند كه توطئه من خنثي شد، اما باز هم بارها و بارها ژان روكار را ديدم، چون با او ازدواج<br />
كردم و تا امروز همسر من است.<br />
پانوشتها:<br />
1. Le Temps<br />
2. Times<br />
3. les métèques<br />
4. Angulo<br />
5. Les Cahiers d’art<br />
6. Ismaél de la Cerna<br />
7. Castanyer<br />
طراح و نقاش اسپانيايي و از پيشگامان سبك كوبيسم<br />
9. Cosio<br />
10. Francisco Bores (1898-1972)<br />
11. Vicente Huidobro (1893-1948))<br />
12. Miliena<br />
١٢٠<br />
(1927 – 1887) Juan Gris -8
13. Loulou<br />
14. Francis Jourdain<br />
15. Jules Massenet (1842-1912)<br />
16. Charles Gounod (1818-1893)<br />
17. Artigas<br />
18. Beaux Arts<br />
19. le Bal des Quatzarts<br />
20. José de Creeft<br />
21. Saint-Julien<br />
22. La Closerie des Lilas<br />
23. Bal Bullier<br />
24. Jeanne Rucar<br />
١٢١
اولين كارگرداني<br />
(1)<br />
(2)<br />
در اولين سالهاي اقامتم در پاريس كه تقريبا فقط با اسپانياييها تماس داشتم، چيز زيادي درباره<br />
سوررئاليستها نشنيده بودم. يك شب كه از جلوي كافه كلوسري د ليلا رد ميشدم، ديدم كه<br />
كف پيادهرو را خرده شيشه پوشانده است. فهميدم در ضيافت شامي كه آن شب در كافه به افتخار<br />
مادام راشيلد برگزار شده بود، دو تن از اعضاي محفل سوررئاليستها، كه نامشان را ديگر به<br />
خاطر ندارم، وارد شده و خانم نويسنده را به باد فحش گرفته و در كافه دعوا و مرافعه راه انداخته<br />
بودند.<br />
بايد صادقانه بگويم كه تا آن زمان هنوز به سوررئاليسم علاقهاي نداشتم. همان روزها<br />
نمايشنامهاي در ده صفحه نوشته بودم به اسم هملت كه آن را در زيرزمين كافه سلكت براي<br />
دوستانم اجرا كردم. اين اولين تجربه من در كارگرداني بود.<br />
در پايان سال 1926 فرصت مناسبي برايم پيش آمد: دوست من هرناندو وينس برادرزاده ريكاردو<br />
وينس بود كه آن زمان پيانيست بسيار مشهوري بود و حتي اريك ساتي را به شهرت<br />
جهاني رسانده بود.<br />
(3)<br />
١٢٢
در آن روزگار شهر آمستردام دو اركستر سمفوني داشت كه هر دو از مهمترين اركسترهاي اروپا به<br />
شمار ميرفتند. به تازگي يكي از اين اركسترها قطعه "داستان يك سرباز" اثر ايگور<br />
استراوينسكي را با موفقيت اجرا كرده بود. ويلم منگلبرگ كه رهبر اركستر دوم بود، قصد<br />
داشت كه با اجراي قطعه آوازي "ستون استاد پدرو" (6) اثر مانوئل دفايا در برابر موفقيت اركستر<br />
رقيب، برگ تازهاي رو كند. اين اثر كوتاه كه بر پايه يكي از ماجراهاي دون كيشوت تصنيف شده<br />
است، قرار بود كه در پايان كنسرت اجرا شود، اما هنوز براي آن كارگرداني تعيين نشده بود.<br />
(4)<br />
(5)<br />
نمايش هملت با اينكه كار كوچكي بود، اما براي من سابقه بدي نبود. ريكاردو وينس مرا به<br />
منگلبرگ معرفي كرد و او صحنهگرداني قطعه دفايا را به عهده من گذاشت.<br />
اين مأموريت به مثابه همكاري با خوانندگان طراز اول و رهبر اركستري با شهرت جهاني بود.<br />
پانزده روز در خانه هرناندو در پاريس كار را تمرين كرديم. قطعه نمايشي در واقع خيمه يك<br />
عروسكگردان است و همه شخصيتها هم عروسكهاي او هستند كه خوانندگان از زبان آنها<br />
حرف ميزنند. من در اجرا تا حدي نوآوري كردم و چهار آدم ديگر به نمايش افزودم كه هرازگاهي<br />
با ماسك وارد صحنه عروسكگردان مي شدند و خوانندگاني در جايگاه اركستر جملات آنها را ادا<br />
ميكردند. براي ايفاي نقش اين چهار پرسوناژ خاموش هم دوستان خودم را انتخاب كردم: پينادو<br />
نقش مهمانخانهدار را به عهده داشت، پسر عمويم رافائل سائورا نقش دون كيشوت را، يك نقش<br />
ديگر هم با كوسيوي نقاش بود.<br />
اين كار سه چهار بار با استقبال وسيع مردم در آمستردام به اجرا در آمد. شب اول چون از<br />
نورپردازي غفلت كرده بودم، هيچكس نمايش مرا نديد. روز بعد با يكي از تكنيسينها چند ساعتي<br />
زحمت كشيديم تا از شب دوم كارها روبه راه شد و نمايش به طور عادي به اجرا در آمد.<br />
من تنها يك بار ديگر به كارگرداني تئاتر برگشتم: سالها بعد يعني در 1960 در مكزيكو دوباره به<br />
سراغ دون خوان تنوريو اثر سوريا رفتم كه نمايشنامه بسيار خوشساختي است. در پايان نمايش<br />
ميبينيم دون ژوان كه در يك دوئل به قتل رسيده به خاطر عشق دونا اينس از عذاب رهايي<br />
مييابد و به بهشت ميرود.<br />
١٢٣
كار من يك اجراي كاملا كلاسيك بود و به اجراهاي مسخرهآميز ما در كوي دانشگاه هيچ ربطي<br />
نداشت. اين نمايش را در مكزيكو به مناسبت "جشن اموات"، كه يك سنت اسپانيايي است، سه<br />
شب با موفقيت بينظير روي صحنه برديم. هجوم جمعيت به حدي بود كه مردم درهاي تئاتر را<br />
شكستند. در اين تئاتر لوئيس الكوريسا نقش دون لوئيس را ايفا ميكرد و خودم نقش دون ديهگو<br />
پدر دون ژوان را. من به خاطر سنگيني گوشم نميتوانستم گفتوگوها را به خوبي دنبال كنم. در<br />
صحنه مدام با دستكشهايم بازي ميكردم تا الكوريسا ميآمد و با ضربهاي مرا متوجه ميساخت<br />
تا جملهام را واگو كنم.<br />
پانوشتها:<br />
نويسنده پركار فرانسوي<br />
پيانيست اسپانيايي<br />
آهنگساز فرانسوي<br />
(1953 – 1860) Madame Rachile -1<br />
(1943 – 1875) Ricardo Vines -2<br />
(1925 – 1869) Eric Satie -3<br />
4. Histoire d’un Soldat<br />
-5 Mengelberg 1871) Willem – (1951 رهبر اركستر هلندي<br />
6. El Retablo de Maese Pedro<br />
١٢٤
ورود به سينما<br />
از موقعي كه به پاريس آمده بودم خيلي بيشتر از مادريد و گاهي تا سه بار در روز به سينما<br />
ميرفتم. دوستي برايم يك "كارت مطبوعات" جور كرده بود كه با آن صبحها ميتوانستم از<br />
"نمايش ويژه" فيلمهاي آمريكايي سالن واگرام ديدن كنم. بعد از ظهرها در سينماي نزديك<br />
خانهام فيلم ميديدم و شبها به سينماي ويوكولومبيه يا استوديو داوروسولينس ميرفتم.<br />
"كارت مطبوعات" من خيلي هم بيمورد نبود. به كمك دوستم سروس براي صفحه "اوراق<br />
پراكنده" مجله "كايه دار" نقدهايي مينوشتم و بعضي از آنها را به مادريد هم ميفرستادم. بدين<br />
ترتيب درباره آدولف منجو (1)، باستر كيتون و فيلم آز اثر اريك فون اشتروهايم مطالبي<br />
نوشتم.<br />
(2)<br />
(3)<br />
همه ما با تماشاي فيلم رزمناو پوتمكين به شكل توصيفناپذيري تكان خورديم. اين فيلم را<br />
سينمايي در حوالي خيابان آلزيا نمايش داد. بعد از ديدن فيلم چنان هيجانزده بوديم كه چيزي<br />
نمانده بود در خيابان سنگربندي كنيم كه كار به مداخله پليس كشيد. در جايي گفتهام كه اين<br />
فيلم را بهترين فيلم تاريخ سينما ميدانم، اما امروز ديگر زياد مطمئن نيستم.<br />
١٢٥
(5)<br />
(6)<br />
(4)<br />
فيلمهاي پابست را هم به خاطر ميآورم، فيلم آخرين مرد ساخته مورناو و بيش از همه<br />
فيلمهاي فريتس لانگ را. با ديدن فيلم مرگ خسته به اين اعتقاد رسيدم كه بايد به كار<br />
سينما بپردازم. البته از سه داستاني كه در اين فيلم روايت ميشد، زياد خوشم نيامده بود. آنچه مرا<br />
تحتتأثير قرار داد شخصيت مركزي فيلم بود: مردي كه با شاپوي سياهش وارد دهكده ميشد<br />
(من فوري متوجه شدم كه او خود مرگ است)؛ و صحنه گورستان فيلم. در اين فيلم چيزي وجود<br />
داشت كه مرا هم به سختي تكان ميداد و هم راهنمايي ميكرد. با مشاهده ساير فيلمهاي<br />
فريتس لانگ مانند نيبلونگها و متروپوليس اين تأثير باز هم شديدتر شد.<br />
(7)<br />
(9)<br />
(8)<br />
(10)<br />
ميخواستم سينماگر بشوم. اما چطور؟ منِ اسپانيايي كه هرازگاهي نقد فيلمي مينوشتم از آنچه<br />
پارتي و رابطه مينامند، هيچ بهرهاي نداشتم.<br />
از مادريد اسم ژان اپستاين را شنيده بودم و ميدانستم كه در مجله اسپري نووو مقاله (11)<br />
مينويسد. اين كارگردان روستبار در كنار ابل گانس و مارسل لربيه از معروفترين<br />
كارگردانهاي فرانسه بود. خبر شدم كه او به اتفاق يك هنرپيشه مهاجر روسي و هنرپيشه<br />
فرانسوي ديگري كه اسمشان را فراموش كردهام، قصد دارند يك مدرسه هنرپيشگي باز كنند. به<br />
دفتر آنها رفتم و بيدرنگ اسمنويسي كردم. غير از من همه شاگردها روس سفيد بودند. دو سه<br />
هفته بعد در كلاسهاي تمرين بازيگري و بديههپردازي شركت كردم.<br />
(13)<br />
(12)<br />
در كلاس هنرپيشگي اپستاين مثلا به ما ميگفت: ”شما به مرگ محكوم شدهايد و قرار است فردا<br />
اعدام بشويد“ و از ما ميخواست كه نقش را با حالتي رقتانگيز و نوميدانه يا با روحيه گستاخ و<br />
جسورانه بازي كنيم و ما هم تمام زورمان را ميزديم. او به بهترين شاگردهاي مدرسه نقشهاي<br />
كوچكي در فيلمهايش ميداد. موقعي كه من ثبتنام كردم فيلم ماجراهاي روبر ماكر را تازه<br />
تمام كرده بود و براي من شانسي نمانده بود. چندي بعد شنيدم كه در تدارك فيلم ديگري به نام<br />
موپرا است. با اتوبوس به طرف استوديوي آلباتروس در مونتروي سوبوا راه افتادم؛ به نزد<br />
اپستاين رفتم و به او گفتم:<br />
- ببينيد، ميدانم كه ميخواهيد فيلم تازهاي شروع كنيد. من خيلي از سينما خوشم مي آيد ولي<br />
چون اصلا تكنيك آن را نميشناسم، زياد به درد شما نميخورم. اما من پول نميخواهم و حاضرم<br />
پادو يا نظافتچي شما بشوم يا هر كار ديگري كه بگوئيد برايتان انجام دهم. قبول كرد، و من در<br />
(14)<br />
(15)<br />
١٢٦
اولين تجربه سينمايي خود در فيلم موپرا، كه بيشتر صحنههاي آن در پاريس و نيز در رومورانتين<br />
و شاتورو فيلمبرداري شد، شركت كردم.<br />
در اين فيلم از هر كاري يك كمي انجام دادم. حتي سياهيلشكر شدم و در نقش يك ژاندارم<br />
زمان لويي پانزدهم (يا شانزدهم) در يك صحنه جنگي بازي كردم. بايستي بالاي يك ديوار سه<br />
متري گلوله ميخوردم و پايين ميافتادم. با اين كه پاي ديوار تشك گذاشته بودند، اما باز هم<br />
خيلي دردم گرفت.<br />
در جريان اين كار با هنرپيشگان فيلم موريس شوتس و ساندرا ميلووانوف دوست شدم. بيش<br />
از هر چيز به دوربين علاقه داشتم كه هيچ چيزي هم از آن نميدانستم.<br />
(16)<br />
(17)<br />
فيلمبردار ما آلبر دو ورژه به تنهايي كار ميكرد و دستيار نداشت. خودش نوار فيلم را عوض<br />
و بعدا ظاهر ميكرد. با حركتي آرام و يكنواخت دسته دوربين را ميچرخاند.<br />
فيلمها صامت بودند و استوديوها هنوز ديواره هاي عايق صدا نداشتند. برخي از استوديوها<br />
ديوارههاي شيشهاي داشتند. از نورافكنها و رفلكتورها چنان روشنايي خيرهكنندهاي ميتابيد كه<br />
ما ناچار بوديم عينك جوشكاري بزنيم تا چشم صدمه نبيند. اپستاين هميشه مرا كمي كنار نگه<br />
ميداشت، احتمالا به اين دليل كه هنرپيشهها را به خنده ميانداختم.<br />
يكي از خاطرات عجيبم در جريان تهيه اين فيلم برخوردم با موريس مترلينك است. او هم (18)<br />
با منشي خود به همان هتلي آمده بود كه ما اقامت داشتيم. يك بار با هم قهوه خورديم.<br />
(19)<br />
(20)<br />
اپستاين بعد از فيلم موپرا به تدارك فيلم سقوط خانه اوشر بر پايه داستاني از ادگار آلن پو<br />
مشغول شد. در اين فيلم كه ژان دوبوكور و همسر ابل گانس در آن بازي داشتند، من<br />
به عنوان دستيار دوم كارگردان انتخاب شده بودم. يك روز فيلمبردارمان موريس مورلو مرا<br />
فرستاد تا از داروخانه محل هموگلوبين بخرم. گير يك دوافروش ضدخارجي افتادم كه فوري از<br />
لهجهام پي برد كه "غربتي" هستم و بعد از مشتي فحش و فضيحت، از فروش دارو به يك<br />
"غربتي" خودداري كرد.<br />
(21)<br />
(21)<br />
١٢٧
آخرين شب وقتي فيلمبرداري تمام صحنههاي داخلي تمام شد، مورلو با همه گروه قرار گذاشت<br />
تا فردا در ايستگاه قطار حاضر باشند، چون صحنههاي خارجي فيلم در محل ديگري، در دوردوني،<br />
فيلمبرداري ميشد. همان موقع اپستاين رو به من گفت:<br />
- شما چند دقيقه ديگر همين جا بمانيد. همين الآن ابل گانس براي گرفتن چند نماي آزمايشي<br />
از دو دختر هنرپيشه به اينجا ميآيد و شما بد نيست به او كمك كنيد.<br />
من با همان درشتگويي هميشگي جواب دادم كه دستيار او هستم، و به آقاي ابل گانس كه از<br />
فيلمهايش خوشم نميآيد، هيچ كاري ندارم. (البته اين حرف اصلا درست نبود، چون از فيلم سه<br />
نمايي ناپلئون خيلي خوشم آمده بود) سپس افزودم كه به نظر من گانس يك تلمبهچي بيشتر<br />
نيست!<br />
اپستاين برگشت و به من جوابي داد كه هنوز كلمه به كلمه آن را به خاطر دارم:<br />
- چطور جوجه نخالهاي مثل تو جرأت ميكند درباره يك كارگردان بزرگ اين جور حرف بزند؟<br />
و بعد تأكيد كرد كه ديگر با من كاري ندارد و همكاريام با گروه به آخر رسيده است. من بر سر<br />
فيلمبرداري صحنههاي خارجي فيلم "سقوط خانه اوشر" حضور نداشتم.<br />
اپستاين بعد از بگومگوي ما آرام گرفت و مرا با ماشين خود به پاريس رساند و در راه به من<br />
توصيه كرد:<br />
- گمان ميكنم كه شما گرايشهاي سوررئاليستي داريد. به هشدار من توجه كنيد و از اين جور<br />
آدمها فاصله بگيريد!<br />
پس از آن باز هم جسته و گريخته به كار سينما ادامه دادم.<br />
در فيلم كارمن كه با بازيگري راكوئل ملر در استوديوي الباتروس در مونتروي تهيه<br />
ميشد، نقش يك قاچاقچي را ايفا كردم. كارگردان اين فيلم ژاك فدر بود كه هنوز برايش احترام<br />
زيادي قائلم.<br />
١٢٨<br />
(23)<br />
(22)<br />
(24)<br />
چند ماه قبل از اين تاريخ كه هنوز در مدرسه هنرپيشگي بودم، يك بار به اتفاق خانم روس بسيار<br />
ظريفي كه به نحوي غريب دوست داشت "آدا برازيل" صدايش كنند، به ديدار فرانسواز روزه<br />
همسر ژاك فدر رفتيم. او ما را به گرمي پذيرفت اما نتوانست كاري برايمان انجام بدهد.
در فيلم كارمن به خاطر فضاي اسپانيايي آن، پينادو و هرناندو و وينس هم در نقش نوازنده گيتار<br />
بازي ميكردند. فدر از من خواست كه كارمن را در صحنهاي كه نزديك دون خوزه بيحركت<br />
كنار ميز نشسته و صورتش را ميان دستهايش گرفته بود، با ملايمت نوازش كنم. من هم<br />
اطاعت كردم اما حركت ملايم من به يك نيشگون آبدار بدل شد. خانم هنرپيشه هم كشيدهاي<br />
جانانه به گوشم نواخت.<br />
آلبر دو ورژه كه فيلمبردار ژان اپستاين بود و بعدها دو فيلم سگ آندلسي و عصر طلايي را هم<br />
براي من فيلمبرداري كرد، مرا به سازندگان فيلم "افسونگر مناطق گرمسير" (25)، اتيه وان و<br />
نالپاس، كه در استوديوي فرانكور تهيه ميشد، معرفي كرد.<br />
(26)<br />
(27)<br />
از اين فيلم هيچ خاطرات خوشي ندارم. ادا و اطوارهاي خانم ستاره فيلم ژوزفين بيكر كه جدا<br />
تحملناپذير بود. يك بار كه ساعت نه صبح منتظر او بوديم، خانم ساعت پنج بعد از ظهر آمد. با<br />
تظاهري فراوان درها را به هم كوبيد و به رختكن رفت و با المشنگه شيشههاي وسايل آرايش را<br />
زمين ريخت و خرد كرد. علت اين خشم توفاني ظاهرا اين بود كه: ”خانم گمان ميكند كه سگش<br />
مريض است“.<br />
به پير باچف كه در فيلم بازي ميكرد و كنارم ايستاده بود، گفتم:<br />
- سينماست ديگر!<br />
و او با لحني خشك جواب داد:<br />
- شايد سينماي شما باشد، اما سينماي من نيست.<br />
حق را به او دادم. بعدها ما دوستان خوبي شديم و او در فيلم سگ آندلسي بازي كرد.<br />
(28)<br />
هنگامي كه ساكو و وانزتي را در آمريكا كشتند، خبر قتل آنها دنيا را سخت تكان داد.<br />
تظاهركنندگان يك شب تمام، خيابانهاي پاريس را زير گامهاي خود داشتند. من با يكي از<br />
نورپردازهاي گروهمان به ميدان اتوال رفتيم و آنجا ديديم كه مردم روي مشعل آرامگاه "سرباز<br />
گمنام" شاشيدند و آتش را خاموش كردند. جماعت با خشم و خروش، ويترين مغازه ها را<br />
ميشكستند. خانم هنرپيشه انگليسي كه در فيلم ما بازي داشت، ميگفت كه سالن هتل او را<br />
١٢٩
گلولهباران كردهاند. در بولوار سباستوپول وضع از همه جا بدتر بود. تا ده روز بعد از ماجرا، همچنان<br />
عدهاي را به اتهام آشوب و اغتشاش دستگير مي كردند.<br />
من پيش از آغاز فيلمبرداري صحنههاي خارجي، همكاري با فيلم "افسونگر مناطق گرمسير" را<br />
رها كردم.<br />
١٣٠<br />
پانوشتها:<br />
(1963 – 1890) Adolphe Menjou -1<br />
(1957 – 1885) Erich von Stroheim -2<br />
-3 Potemkine Bromenosetz محصول<br />
(1967 -1885) G. W. Pabst -4<br />
(1931 -1888) F. W. Murnau -5<br />
(1976 – 1890) Fritz Lang -6<br />
-7 Tod Der Müde محصول<br />
– 24) Die Nibelungen -8<br />
1926<br />
-9<br />
-10 Epstein 1897) Jean – (1953 سينماگر لهستانيتبار فرانسوي<br />
11. l’Esprit nouveau<br />
(1981 – 1889) Abel Gance -12<br />
(1980 – 1890) Marcel L’Herbier -13<br />
14. Les Aventures de Robert Macaire (1926)<br />
15. Mauprat (1926)<br />
16. Maurice Schutz (1866-1955)<br />
17. Albert Duverger<br />
(1949 – 1862) Maurice Meaterlinck -18<br />
19. la chute de la maison Usher<br />
-20 Poe 1809) Edgar Allan – (1849 داستاننويس آمريكايي<br />
21. Jean Debucourt (1894-1958)<br />
هنرپيشه آمريكايي<br />
سينماگر اتريشيتبار هاليوود<br />
1925 شاهكار سرگئي آيزنشتاين<br />
سينماگر آلماني<br />
سينماگر آلماني<br />
سينماگر آلماني از پايهگذاران اكسپرسيونيسم<br />
1921 ساخته فريتس لانگ<br />
1923) شامل دو فيلم مرگ زيگفريد و انتقام كريمهيلده.<br />
Metropolis محصول سال<br />
نويسنده نامي بلژيكي
(1948 -1885) Jacques Feyder محصول 1926 ساخته Carmen -22<br />
-1885) Raquel Meller -23<br />
24. Francoise Rosay<br />
25. la Siréne des Tropiques<br />
26. Joséphine Baker<br />
(1933 – 1901) Pierre Batcheff -27<br />
-28 Sacco و<br />
1948) ستاره اسپانيايي<br />
هنرپيشه روستبار فرانسوي<br />
Vanzetti دو كارگر مبارز ايتاليايي بودند كه در سال 1927 به اتهامات واهي<br />
به دست پليس آمريكا به قتل رسيدند.<br />
١٣١
خوابها و خيالها<br />
اگر به من بگويند: از امروز بيست سال از زندگي تو باقيست، حالا در مدتي كه برايت باقي مانده<br />
دوست داري چكار كني؟ فوري جواب خواهم داد: دو ساعت از شبانه روز را كار و فعاليت ميكنم<br />
و باقي بيست و دو ساعت را دوست دارم رؤيا ببينم، به شرط آنكه بعدا بتوانم رؤياهايم را به ياد<br />
بياورم، زيرا تنها با يادآوري است كه رؤيا جان ميگيرد.<br />
خوابهايم را دوست دارم، حتي اگر كابوس باشند، كه بيشتر وقتها هم هستند. خوابهايم انباشته<br />
از دردسرهاييست كه برايم آشنا هستند؛ اما اين هم هيچ اهميتي ندارد. اين عشق سودايي به<br />
رؤيا و كيف خواب ديدن، بدون هيچ اصراري به تعبير آن، يكي از انگيزههاي اصلي گرايش من<br />
به سوررئاليسم بوده است. فيلم سگ آندلسي، كه بعدا از آن صحبت خواهم كرد، از تلفيق يك<br />
خواب من با خواب دالي پديد آمد. من بعدها هم رؤياهايم را وارد سينما كردهام و هميشه<br />
كوشيدهام از تعبير و توضيح آنها، كه در فيلمهاي سينمايي رايج است، خودداري كنم.<br />
يك بار به يك تهيهكننده مكزيكي گفتم: ”نگران نباشيد، اگر فيلم كوتاه درآمد، يكي از<br />
خوابهايم را در آن ميگنجانم.“ اين تهيه كننده از شوخي من اصلا خوشش نيامد.<br />
١٣٢
گفتهاند كه مغز ما موقع خواب در برابر دنياي بيرون بسته ميشود و حساسيت خود را نسبت به<br />
صداها و بوها و نورها تا حد زيادي از دست ميدهد؛ اما ذهن در عوض زير بمباران رؤياهايي قرار<br />
ميگيرد كه موجوار از درون به آن ميتازند. هر شب ميلياردها تصوير پيدا و بلافاصله ناپديد<br />
ميگردد و زمين در غلافي از رؤياهاي گمشده پوشيده ميشود. شبها هر رؤيايي از تنگناي<br />
ذهن بر ميجهد و باز چون ستارهاي در خاموشي فرو ميرود.<br />
من توانستهام حدود پانزده رؤياي هميشگيام را، كه مانند همدماني آشنا و باوفا در طول زندگي<br />
همراهم آمدهاند، ردهبندي كنم. برخي از آنها خيلي پيشپا افتاده هستند: در گودالي گير ميافتم،<br />
در حالي كه گاوميشي يا ببري دنبالم افتاده است. به اتاقي پناه ميبرم و در را پشت سرم ميبندم،<br />
حيوان وحشي به در فشار ميآورد و ماجراهاي ديگري كه به دنبال ميآيد.<br />
يكي ديگر از خوابهايم به جلسه امتحان مربوط ميشود: در هر سن و سالي خود را ناگهان در<br />
جلسه امتحان ميبينم. خيال كرده بودم در امتحان قبول ميشوم، اما رد شدهام و مجبورم دوباره<br />
امتحان بدهم. هر درسي را هم كه از بر كرده بودم، به كلي فراموش كردهام.<br />
يكي ديگر از اين نوع رؤياها، خوابي است كه اهل سينما و تئاتر به خوبي با آن آشنا هستند: چند<br />
دقيقه ديگر بايد روي صحنه بروم و نقشم را اجرا كنم، اما اولين كلمه را به ياد نميآورم. اين رؤيا<br />
گاهي خيلي طولاني و پيچيده ميشود. از دلهره و اضطراب كم مانده قالب تهي كنم؛ مردم منتظر<br />
هستند و مرا هو ميكنند. به سراغ كارگردان ميروم و به او ميگويم: ”آخر اين كه وحشتناك<br />
است. پس من حالا چكار كنم؟“ او با بياعتنايي جواب ميدهد كه وظيفه من هيچ ربطي به او<br />
ندارد. سرانجام پرده بالا ميرود. مردم صبرشان سر آمده است. من از اضطراب فلج شدهام. در<br />
فيلم "جذابيت پنهان بورژوازي" تلاش كردهام برخي تصاوير اين رؤيا را بازسازي كنم.<br />
يكي از كابوسهاي آشناي من بازگشت به پادگان است. خودم را در سن پنجاه – شصت سالگي<br />
با اونيفورمي ژنده در پادگان مادريد ميبينم كه خدمت سربازي را در آن انجام دادم. از شدت<br />
ناراحتي با ناخن ديوار را خراش ميدهم. وحشت دارم كه مردم مرا بشناسند. از اين كه با اين سن<br />
و سال هنوز سرباز صفر باقي ماندهام، از شرم به خود ميپيچم، اما كاري از دستم ساخته نيست.<br />
بايد حتما با جناب سروان صحبت كنم و وضعم را با او در ميان بگذارم. آخر چطور ممكن است<br />
كه بعد از آنهمه رنج و عذاب هنوز در پادگان مانده باشم؟<br />
١٣٣
گاهي با همين سن و سال به خانه پدريام در كالاندا برميگردم، همان جايي كه ميدانم شبحي<br />
پنهان شده است. اين برگشتي است به خاطره پدرم كه پس از مردنش، شبحي از او را ديده بودم.<br />
با خونسردي به اتاقي تاريك وارد ميشوم و شبح را، كه ميدانم در همان گوشه كنارها قايم شده،<br />
صدا ميزنم. او را تحريك ميكنم و حتي گاهي به او فحش ميدهم. از پشت سر صدايي<br />
ميشنوم. دري بسته ميشود و من با وحشت از خواب ميپرم. هيچ كس را نديدهام.<br />
اين خواب را من هم مثل بيشتر مردم بارها ديدهام: پدرم سر ميز غذاخوري نشسته است. قيافهاي<br />
عبوس و جدي دارد. آهسته غذا ميخورد – خيلي كم – و چيزي نميگويد. ميدانم كه او مرده<br />
است و به مادرم يا خواهري كه كنار دستم نشسته، آهسته ميگويم: ”نبايد قضيه را به او بگوييم“.<br />
در خواب از بيپولي هم رنج ميبرم. ميبينم كه ديگر حتي يك پول سياه هم ندارم. حساب<br />
بانكيام ته كشيده. پس از كجا پول هتل را بپردازم؟ اين يكي از كابوسهاي سمجي است كه تا<br />
امروز با سرسختي مرا دنبال كرده است و هنوز هم دست از سرم بر نميدارد.<br />
رؤياي قطار مأنوسترين خواب من است كه تا حالا صدها بار آن را ديدهام. داستان هميشه<br />
يكسان است اما هر بار با ظرافت غريبي شاخ و برگش عوض ميشود. ميبينم در قطاري هستم<br />
كه نميدانم به كجا ميرود. چمدانم را در رف بالاي سرم گذاشتهام. ناگهان قطار به ايستگاهي<br />
وارد ميشود و ميايستد. از جا بلند ميشوم تا روي سكو اندكي قدم بزنم و گلويي تر كنم. اما بايد<br />
خيلي مواظب باشم، چون در جريان خوابم سفرهاي زيادي كردهام و خوب ميدانم همين كه پا را<br />
از قطار بيرون بگذارم، قطار فوري راه ميافتد. ميدانم كه اين دام را براي من چيدهاند.<br />
با شك و ترديد فراوان، با احتياط يك پا را روي سكوي ايستگاه ميگذارم. به چپ و راست نگاه<br />
ميكنم. ميبينم كه قطار به آرامي سوت ميكشد و هيچ نشاني از حركت آني در آن ديده<br />
نميشود. مسافران خيلي عادي پياده و سوار ميشوند. سرانجام جرأت ميكنم و پاي ديگرم را هم<br />
روي سكو ميگذارم – قطار در يك چشم به هم زدن مثل فشنگ از جا كنده ميشود؛ و بدتر<br />
اينكه تمام اسباب و اثاثيه مرا هم با خودش ميبرد. به زمين و زمان فحش ميدهم. روي سكويي<br />
كه ناگهان خالي شده، يكه و تنها ميمانم، و از وحشت بيدار ميشوم.<br />
١٣٤
گاهي كه با ژان كلود كارير براي نوشتن فيلمنامه به هتلي ميرويم، براي خودمان دو اتاق كنار<br />
هم ميگيريم. او بعضي از شبها از پشت ديوار صداي نعره مرا ميشنود، اما اصلا نگران نميشود<br />
و با خودش ميگويد: ”باز قطارش او را جا گذاشته“. روز بعد كه جريان را با من در ميان ميگذارد،<br />
واقعا به ياد ميآورم كه باز هم قطار در تاريكي شب ناپديد شده و مرا بدون اثاثيهام جا گذاشته<br />
است. اما در سراسر زندگي حتي يك بار خواب هواپيما نديدهام – خيلي دلم ميخواهد كه دليلش<br />
را بدانم.<br />
چگونه ميتوان يك زندگي را تعريف كرد اما بخش پنهاني، تخيلآميز و غيرواقعي آن را به<br />
فراموشي سپرد؟ اما از آنجا كه مردم به خوابهاي ديگران علاقه زيادي ندارند، اينجا دو سه<br />
خواب ديگرم را هم به اختصار بازگو ميكنم و اين بخش را به پايان ميبرم.<br />
يكي از خوابهايم به پسر عمويم رافائل مربوط ميشود، و من در فيلم "جذابيت پنهان<br />
بورژوازي" به دقت آن را بازسازي كردهام: خوابي مرگبار، ماليخوليايي و خيلي شيرين.<br />
رافائل مدتها پيش فوت كرده و من در خواب اين را ميدانم. با وجود اين در خياباني خلوت و<br />
خالي ناگهان با او روبرو ميشوم. با تعجب ميپرسم: ”تو ديگه اينجا چكار ميكني؟“ با اندوه<br />
جواب ميدهد: ”من هر روز به اينجا سر ميزنم.“<br />
ناگهان خود را در خانهاي تاريك و درهم برهم ميبينم كه عنكبوتها به همه جاي آن تار<br />
تنيدهاند. رافائل وارد ميشود. صدايش ميزنم اما او جوابي نميدهد. از خانه بيرون ميروم و در<br />
همان خيابان خلوت و خالي مادرم را صدا ميكنم و از او ميپرسم: ”مادر، مادر، تو اينجا ميان اين<br />
سايهها چكار ميكني؟“<br />
اين خواب را در حدود هفتاد سالگي ديدم و سخت متأثر شدم. چندي بعد خواب ديگري ديدم كه<br />
از اين هم تكاندهنده تر بود.<br />
حضرت مريم روبروي من ايستاده است و با سيمايي نوراني دستهايش را به طرفم دراز كرده<br />
است. به حضور قطعي او اطمينان دارم. با شفقتي بيپايان با اين بندهي كافر و گمراه گفتوگو<br />
ميكند. نواي موسيقي شوبرت ما را احاطه كرده است كه ترنم آن را آشكارا ميشنوم. قصد داشتم<br />
اين رؤيا را در فيلم "راه شيري" وارد كنم، اما متوجه شدم كه نيروي تأثير آن از بين ميرود.<br />
١٣٥
ميبينم كه با چشمان اشكبار در برابر مريم زانو زدهام كه ناگاه حس ميكنم ايماني استوار و<br />
خللناپذير سراسر وجودم را فرا گرفته است. از خواب كه بيدار شدم تا دو سه دقيقه از خود بي خود<br />
بودم، و بياختيار زير لب تكرار ميكردم: ”بله، بله، مادر مقدس، من ايمان ميآورم“، در حاليكه<br />
قلبم به شدت ميزد.<br />
بايد اضافه كنم كه اين رؤيا آشكارا جنبهاي جنسي داشت. البته اين بعد جنسي در مرزهاي عفاف<br />
و پاكدامني عشق افلاطوني باقي ميماند. شايد اگر خواب ادامه مييافت، اين عفت و پاكدامني<br />
جاي خود را به شور و شهوت ميداد، اما مطمئن نيستم. در خواب با تمام وجود حس ميكردم كه<br />
قلبم تسخير شده و از عقل و هشياري دور شدهام. من نه تنها در خوابهايم، بلكه در بيداري نيز<br />
بارها اين حالت را تجربه كردهام.<br />
قديمها اغلب خوابي ميديدم كه در كليسا ميگذشت (حالا متأسفانه پانزده سالي هست كه اين<br />
خواب را نديدهام. راستي، براي برگرداندن يك رؤياي گمشده چه بايد كرد؟) در كليسا تكمهاي را<br />
كه پشت ستوني پنهان مانده، فشار ميدهم. محراب كليسا به گردش در ميآيد و يك راه مخفي<br />
باز ميشود. از پلهاي پايين مي روم و در حاليكه قلبم به شدت ميزند، در دهليزهاي زيرزميني<br />
سرازير ميشوم. اين خوابي بود طولاني و اندكي ترسناك كه خيلي از آن خوشم ميآمد.<br />
شبي در مادريد با قهقهه خنده از خواب بيدار شدم. نميتوانستم جلوي خندهام را بگيرم. در جواب<br />
همسرم كه علت خنده را پرسيد، فقط گفتم: ”خواب ديدم كه خواهرم ماريا يك بالش به من كادو<br />
داده.“ اين جمله را در اختيار روانكاوان قرار ميدهم.<br />
(1)<br />
در پايان اين بخش ميخواهم چند كلمهاي از گالا بگويم. آشكارا اعلام ميكنم كه من در<br />
زندگي هميشه از اين زن دوري كردهام. اولين بار به سال 1929 در كاداكس و خلال نمايشگاه<br />
بين المللي بارسلون بود كه با او برخورد كردم. او به همراه همسر خود پل الوار و دخترشان<br />
سسيل به آنجا آمده بود. رنه ماگريت و همسرش و گالريداري بلژيكي به اسم گوئمان هم با<br />
آنها بودند.<br />
(2)<br />
(3)<br />
١٣٦
همه چيز با اظهارنظر بيجايي از جانب من شروع شد. مهمانها در هتلي در كاداكس اقامت<br />
داشتند و من در خانه دالي در يك كيلومتري شهر بودم. يك روز دالي با شور و هيجان برايم<br />
تعريف كرد كه: ”زن معركهاي وارد شده“.<br />
شب با هم بيرون رفتيم و در بازگشت آنها ما را تا دم خانه دالي همراهي كردند. ضمن پيادهروي<br />
از همه چيز حرف به ميان آمد و من، در حالي كه گالا كنارم بود، گفتم كه خيلي بدم ميآيد كه<br />
زني لاي رانش را به نمايش بگذارد. فرداي آن روز كه همه براي آبتني رفته بوديم، متوجه شدم<br />
كه گالا لاي پر و پاچه خود را درست همان جوري كه منظور من بود، باز گذاشته است.<br />
دالي زير تأثير گالا از اين رو به آن رو شد. نزديكي فكري ما ناگهان بر باد رفت، به حدي كه از<br />
همكاري با او در تدوين سناريوي فيلم عصر طلايي صرف نظر كردم. حالا او ديگر فقط از گالا<br />
حرف ميزد و هر كلمه او را براي من تكرار ميكرد: يك استحاله كامل و همه جانبه.<br />
چند روز بعد الوار و بلژيكيها رفتند، اما گالا و دخترش سسيل پيش ما ماندند. يك بار ما با ليديا<br />
كه همسر مردي ماهيگير بود با قايق به پيكنيك رفته بوديم. من به تكهاي از طبيعت اشاره<br />
كردم و گفتم كه اين منظره مرا به ياد سورويا، يكي از نقاشان متوسط اهل والنسيا، مياندازد. دالي<br />
با عصبانيت داد زد كه:<br />
- چطور ميتواني درباره كوههاي به اين قشنگي همچو حرف جفنگي بزني؟<br />
گالا هم به طرفداري از دالي خودش را قاطي بگومگوي ما كرد. در بازگشت از پيكنيك باز هم<br />
گالا، نميدانم به چه علت، دوباره سر به سر من گذاشت. من كه حسابي مشروب خورده بودم، از<br />
جا بلند شدم او را زمين انداختم و با دو دست گلويش را فشار دادم.<br />
سسيل كوچولو از ترس همراه ليديا پشت صخرهاي قايم شد. دالي زانو زده بود و التماس ميكرد<br />
كه گالا را رها كنم. من با اينكه خيلي عصباني بودم، اما حواسم آنقدر سر جايش بود كه او را<br />
نكشم. تنها هوس كرده بودم كه زبانش را از لاي دندانهايش بيرون بكشم. بالاخره او را رها<br />
كردم. دو روز بعد آنها هم از پيش ما رفتند.<br />
١٣٧
بعدها كه مدتي در يكي از هتلهاي مشرف به گورستان مون مارتر با الوار همسايه شده بودم، از<br />
دوستانم شنيدم كه الوار هميشه يك تپانچه دسته صدف همراه خودش بر ميدارد، چون گالا به او<br />
گفته بود كه من قصد دارم او را بكشم.<br />
تمام اين داستان را تعريف كردم تا به شما بگويم كه من يك بار پنجاه سال بعد و در سن هشتاد<br />
سالگي گالا را به خواب ديدم: گالا در لژ جلوي يك سالن تئاتر نشسته است. آهسته او را صدا<br />
ميزنم. برميگردد، مرا ميبيند و از جا بلند ميشود، به طرفم ميآيد و عاشقانه لب بر لبم<br />
ميگذارد. عطر بدن او و پوست بينهايت لطيفش را هنوز به خاطر دارم. اين رؤيا عجيبترين<br />
خوابي است كه در زندگي ديدهام، حتي عجيبتر از خواب حضرت مريم.<br />
در سال 1978 در پاريس شاهد جريان جالبي بودم. دوست مكزيكيام گيرونلا كه نقاش زبردستي<br />
است، همراه همسرش كارمن پارا كه طراح صحنه بود و بچه هفت سالهشان به پاريس آمدند.<br />
گمان ميكنم كه ميانه آنها به هم خورده بود. زن به مكزيكو برگشت اما شوهر نقاش او در<br />
پاريس ماند و سه روز بعد باخبر شد كه همسرش تقاضاي طلاق كرده است. وقتي او با تعجب<br />
علت اقدام را سؤال كرد، وكيل زن به او جواب داد: ”آخر همسر شما يك خوابي ديده است!“<br />
و طلاق انجام گرفت.<br />
گمان ميكنم كه در خواب هرگز به طور كامل با زني عشقبازي نكردهام، و فكر ميكنم كه<br />
خيلي از مردها مثل من هستند. در بيشتر مواقع افراد ديگري مزاحم هستند. مثلا ميبينم كه در<br />
اتاق با زني تنها هستم، اما كساني از پشت پنجره با لبخندي بر لب ما را ديد ميزنند. ما به اتاق و<br />
يا حتي خانه ديگري ميرويم اما فايده ندارد و همان نگاههاي كنجكاو و تمسخرآميز ما را دنبال<br />
ميكنند. وقتي سرانجام لحظه نزديكي فرا ميرسد، با اندامي روبرو ميشوم كه كيپ به هم آمده<br />
و بسته شده است. گاهي حتي هيچ شكافي در كار نيست و عين پايين تنه مجسمهها تخت و<br />
صاف است.<br />
اما در مقابل، در خيالبافيهاي روزانهاي كه در طول زندگي به من لذت بخشيدهاند، ميتوانم عمل<br />
جنسي را، كه زمينه آن از قبل به دقت فراهم شده، تا مرحله نهايي تجربه كنم. در روزگار جواني<br />
در عالم رؤيا با ملكه ويكتوريا، شهبانوي زيباي پادشاهمان آلفونس سيزدهم خلوت ميكردم. در<br />
چهارده سالگي در خيالات خودم سناريوي كوچكي به هم بافته بودم كه ميتوانم بگويم نطفه<br />
١٣٨
فيلم ويريديانا بود. ملكه شامگاه به اتاق خوابش بر ميگردد؛ به كمك نديمهها لباسهايش را در<br />
ميآورد و بعد در اتاق تنها ميماند. پيش از خواب يك ليوان شير مينوشد كه من در آن داروي<br />
خوابآور خيلي مؤثري ريختهام. اندكي بعد كه او به خوابي عميق فرو رفته، من در بستر شاهانه<br />
كنار او ميلغزم و كام ميگيرم.<br />
احتمالا خيالبافيهاي ما هم مانند خوابهايمان مهم هستند و به همان اندازه پربار و<br />
شگفتانگيز. من هم مثل بسياري از مردم در طول زندگي از فرو رفتن در جلد آدمي مرموز و<br />
نامرئي كه به بركت اين معجزه به نيرومندترين و موفقترين انسان روي زمين بدل ميشود، لذت<br />
بردهام.<br />
اين رؤيا در طول جنگ جهاني دوم به اشكال بيشماري مرا همراهي كرده است. خيالات دور و<br />
درازم با يك اولتيماتوم شروع ميشد: من كه نامرئي شدهام، كاغذي به دست هيتلر ميدهم و به<br />
او اخطار مي كنم كه ظرف بيست و چهار ساعت گورينگ و نوچههاي ديگرش را<br />
به قتل برساند و گرنه جان خودش در خطر است. هيتلر با خشم و غضب خدمتكاران و<br />
منشيهايش را صدا ميكند و سرشان داد ميزند: ”اين كاغذ از كجا آمده اينجا؟“ و من بيآنكه<br />
ديده شوم از گوشهاي شاهد حركات جنون آميز او هستم.<br />
،(4) گوبلز (5)<br />
روز بعد ميروم گوبلز را به قتل ميرسانم. از آنجا باز با نيروي انساني نامرئي كه ميتواند همه جا<br />
حضور داشته باشد، به رم ميروم و همان بلا را سر موسوليني ميآورم. اين وسط به اتاق ماهرويي<br />
سر ميزنم. روي مبل لم ميدهم و با لذت و آرامش برهنه شدن او را تماشا ميكنم. بعد دوباره<br />
اولتيماتوم ديگري به دست "پيشوا" ميدهم. او از غيظ به لرزه ميافتد و من به سرعت برق<br />
دنبال كارهاي ديگرم روان ميشوم.<br />
زماني كه در مادريد دانشجو بودم با پپين بلو به كوهستان گواداراما ميرفتم. گاه ميايستادم و به<br />
چشمانداز دلانگيزي در ميان كوهها اشاره ميكردم و ميگفتم:<br />
”فكرش را بكن، اگر اين محوطه برج و بارويي داشت، قلعه خوبي ميشد براي من. با جنگجويان<br />
و كشاورزان و صنعتگرانام در صلح و صفا زندگي ميكرديم و فقط وقتي آدمهاي فضول به<br />
حصار ما نزديك ميشدند، به آنها تيراندازي ميكرديم.“<br />
١٣٩
من هميشه نسبت به قرون وسطي در خود كششي تند و مبهم احساس كردهام. با جاذبه همين<br />
كشش گاهي خود را در هيئت ارباب فئودالي ديدهام كه از دنيا كناره گرفته است و با دورانديشي و<br />
خيرخواهي بر قلمرو خود حكومت ميكند. او كار زيادي انجام نميدهد، فقط گهگاه بساط<br />
نوشخواري راه مياندازد، آهوبرهاي روي آتش بريان ميكند، و از پيمانهاي به آرامي آب انگبين يا<br />
شراب ناب مينوشد.<br />
گذشت زمان چيزي را عوض نميكند. ما در درون خودمان زندگي ميكنيم. هيچ سفري واقعيت<br />
ندارد.<br />
گاهي مثل خيلي از آدمهاي ديگر آرزو ميكنم كه با كودتايي ناگهاني و خوشفرجام، يگانه<br />
ديكتاتور دنيا شوم. همه قدرتها را در اختيار ميگيرم و فرمان من بر همه جا و همه كس نافذ<br />
است.<br />
در تمام مواردي كه به اين رؤيا فرو ميروم، قبل از هر چيز با رشد مداوم اطلاعات و رسانههاي<br />
گروهي كه سرچشمه همه هراسهاي ما هستند، مبارزه ميكنم. براي خطر انفجار جمعيت نيز،<br />
كه هر روز در مكزيك شاهد پيامدهاي وخيم آن هستم، چارهاي انديشيدهام: چند زيستشناس<br />
استخدام ميكنم و به آنها دستور ميدهم كه بي چون و چرا ويروس وحشتناكي روي زمين<br />
پراكنده كنند كه دستكم دو ميليارد نفر را نفله كند.<br />
اول با صداقت و شجاعت ميگويم: ”حتي اگر به خود من هم سرايت كند“، اما بعد يواشكي سعي<br />
ميكنم خود را نجات دهم. سپس چند ليست ترتيب ميدهم از افرادي كه بهتر است تلف نشوند:<br />
بعضي از افراد خانودهام، دوستان نزديك، بستگان و آشنايان دوستانم و اين ليست بلندبالا را<br />
همين طور ادامه ميدهم و چون تمامي ندارد، از خيرش ميگذرم.<br />
در اين ده سال آخر بارها با خود فكر كردهام كه كاش ميشد دنيا را از شر نفت، كه منشاء بيشتر<br />
بدبختيهاي ماست، نجات داد. مثلا بد نيست كه در مهمترين ذخاير نفت جهان هفتاد و پنج<br />
بمب اتمي منفجر كنيم. دنياي بدون نفت براي من سنگ بناي يك بهشت احتمالي است كه بايد<br />
بر پايه الگوي "مدينه فاضله"ي قرون وسطايي من برپا شود. اما گمان ميكنم كه هفتاد و پنج<br />
١٤٠
انفجار اتمي مشكلات عملي زيادي به دنبال دارد؛ پس بايد باز هم صبر كرد تا شايد در آينده راه<br />
حل مناسبتري يافت شود.<br />
-<br />
يك روز كه در سان خوزه پوروا با لوئيس الكوريزا روي فيلمنامهاي كار ميكرديم، براي رفع<br />
خستگي تفنگ شكاري را برداشتيم و به سوي رودخانه سرازير شديم. در كرانه رود ناگهان بازوي<br />
لوئيس را كشيدم و به او پرندهاي رعنا را نشان دادم كه آن سوي رودخانه روي شاخه درختي<br />
نشسته بود: يك عقاب!<br />
لوئيس با تفنگ نشانه گرفت و تيراندازي كرد. پرنده در بيشه افتاد. لوئيس تا شانه توي آب فرو<br />
رفت تا توانست از رودخانه عبور كند. بيشه را جست و جو كرد و سرانجام پرنده خشك شدهاي<br />
يافت كه من آن را از بازار خريده بودم. اتيكت مغازه فروشنده و قيمت آن نيز هنوز به پاي پرنده<br />
چسبيده بود.<br />
يك بار ديگر كه با همين لوئيس در سالن غذاخوري شام ميخورديم، زن دلربايي آمد و كنار ميز<br />
بغلي ما نشست. طبيعي است كه نگاه لوئيس به طرف خانم چرخيد. به او ميگويم:<br />
لوئيس، تو ميداني كه ما براي كار اينجا آمدهايم، و من خوش ندارم كه تو وقتت را با<br />
چشمچراني تلف كني.<br />
لوئيس در پاسخ ميگويد:<br />
- بله، درست است، معذرت ميخواهم.<br />
به صرف غذا ادامه ميدهيم.<br />
موقع خوردن دسر دوباره متوجه ميشوم كه او باز بدجوري توي نخ آن زيباروي تنها رفته و با هم<br />
لبخند رد و بدل ميكنند. به كلي از جا در ميروم و باز به لوئيس يادآوري ميكنم كه براي نوشتن<br />
سناريو به اين هتل آمدهايم و اضافه ميكنم كه از مردهاي حيز و زنباره هيچ خوشم نميآيد. او<br />
هم اخم ميكند و توضيح ميدهد كه وقتي زني به آدم لبخند ميزند، ادب حكم ميكند كه ما هم<br />
بيدرنگ با لخند جوابش را بدهيم. با ناراحتي بلند ميشوم و به اتاقم ميروم.<br />
١٤١
لوئيس با آرامش دسرش را تمام ميكند و به سر ميز خانم ميرود. آنها با هم آشنا ميشوند، قهوه<br />
مينوشند و گپ ميزنند. سپس لوئيس اين تحفه خانم را به اتاق خودش ميبرد و با شور و شوق<br />
او را برهنه ميكند و ناگهان ميبيند كه روي شكم آن پريرو سه كلمه خالكوبي شده است:<br />
"تقديمي لوئيس بونوئل".<br />
اين خانم يكي از فاحشههاي سطح بالاي مكزيكو بود كه من به او مزد داده بودم تا به سان خوزه<br />
بيايد و نقشه مرا مو به مو اجرا كند.<br />
روشن است كه داستانهاي پرنده شكاري و خانم روسپي چيزي نيستند جز شوخيهاي خيالي؛ اما<br />
من مطمئن هستم كه لوئيس حتما به دام ميافتاد، به ويژه در ماجراي دوم.<br />
پانوشتها:<br />
(1982 -1894) Gala -1<br />
زن زيباي روستباري كه با برخي از هنرمندان سوررئاليست رابطه<br />
داشت. گالا در سال 1912 به اروپا آمد. در سال 1917 با پل الوار ازدواج كرد. پس از رابطهاي<br />
عاشقانه با ماكس ارنست، از الوار جدا شد و در سال 1934 با سالوادور دالي ازدواج كرد.<br />
1952) شاعر فرانسوي<br />
نقاش و طراح بلژيكي<br />
فرمانده نازي كه در دادگاه نورنبرگ به اعدام محكوم شد.<br />
وزير تبليغات حزب نازي كه پس از سقوط رايش سوم<br />
خودكشي كرد.<br />
-1895) Paul Éluard -2<br />
(1967 -1898) René Magritte -3<br />
(1946 -1893) H. Goering -4<br />
(1945 -1897) J. Goebbels -5<br />
١٤٢
سوررئاليسم<br />
1925 تا<br />
ميان سالهاي 1929 بارها به اسپانيا رفتم و با دوستان دوره دانشجويي ديدار كردم. يك<br />
بار دالي با شور و هيجان به من خبر داد كه لوركا نمايشنامهاي فوقالعاده نوشته است به نام:<br />
"دون پرليمپين در باغ خود به بليسا عشق ميورزد" (1). سپس گفت:<br />
- بايد به او بگويي كه حتما اين نمايشنامه را برايت بخواند.<br />
لوركا اما چندان رغبتي به اين كار نشان نداد. او مرا آدمي زمخت و دهاتي ميدانست و عقيده<br />
داشت كه ظرافتهاي ادبيات دراماتيك را درك نميكنم، و پر بيراه هم نميگفت. به همين خاطر<br />
بود كه يك بار كه قرار بود مرا با خودش پيش اشرافزاده اي ببرد، از اين كار صرفنظر كرد.<br />
سرانجام با اصرار دالي بود كه او رضايت داد نمايشنامهاش را برايم بخواند. با هم به زيرزمين هتل<br />
ناسيونال رفتيم و دور هم نشستيم. سالن آنجا مثل خيلي از ميكدههاي اروپاي مركزي با<br />
ديوارههاي چوبي به اتاقكهايي تقسيم شده بود.<br />
لوركا شروع به خواندن كرد، و قبلا گفتم كه او چقدر عالي چيز ميخواند. اما در نمايشنامهاي كه<br />
ميخواند، در رابطه پيرمرد با دختر جوان چيزي بود كه مرا آزار ميداد. وقتي كه دو پرسوناژ در<br />
آخر پرده اول با هم روي تختخواب مجللي ميروند كه پردههايش كشيده ميشود، از جايگاه<br />
سوفلور آدم كوتولهاي بيرون ميآيد و خطاب به تماشاگران ميگويد:<br />
١٤٣
- خوب، تماشاگران عزيز، بدين ترتيب پرليمپلين با بليسا...<br />
كه من محكم روي ميز ميكوبم و حرفش را قطع ميكنم:<br />
- ديگه كافيه فدريكو. "اين كثافته!" (2)<br />
او رنگ ميبازد، دستنوشتهاش را بر ميچيند و با حيرت به دالي نگاه ميكند، كه او هم با صداي<br />
گندهاش ميگويد:<br />
- بونوئل حق داره، اين كثافته!<br />
تا حالا نفهميدهام كه اين نمايشنامه چطور تمام ميشود. همين جا بايد اعتراف كنم كه<br />
نمايشنامههاي لوركا هيچوقت مرا زياد نگرفته است. به نظر من تئاتر او انباشته از حشوهاي بياني<br />
و تصويري است. زندگي و شخصيت او خيلي بيشتر مرا تحت تأثير قرار داده است.<br />
چندي بعد همراه مادر و خواهرم كونچيتا به اولين شب نمايش يرما در تئاترو اسپانيول در مادريد<br />
رفتيم. آن شب درد سياتيك من چنان شدتي پيدا كرده بود كه در لژ تئاتر پايم را روي چارپايهاي<br />
دراز كرده بودم.<br />
پرده بالا ميرود: يك چوپان به آهستگي تمام از صحنه ميگذرد تا براي قرائت شعري بلند<br />
فرصت كافي داشته باشد. دور ساقهايش پوستين پيچيده است. حركت او گويي تمامي ندارد. من<br />
در كمال بيحوصلگي سر جايم نشستهام. صحنهها دنبال هم ميگذرند تا بالاخره به پرده سوم<br />
ميرسيم. زنها كنار جوي آب رخت ميشويند. صداي ناقوس بلند ميشود و زنها فرياد برميدارند:<br />
"گله! گله در راهست!" دو كارگر صحنه پشت سالن همچنان بر ناقوسها ميكوبند.<br />
اهالي مادريد اين نمايش را سخت پسنديدند و آن را خيلي مدرن و بااصالت دانستند. من در حالي<br />
كه به خواهرم تكيه داده بودم، با عصبانيت سالن را ترك كردم.<br />
از وقتي كه سوررئاليست شده بودم، ديگر از اين جور اداهاي به اصطلاح<br />
نميآمد.<br />
خوشم "آوانگارد"<br />
از آن شبي كه خردهشيشههاي كافه كلوسري د ليلا را روي كف پيادهرو ديده بودم، هرچه بيشتر<br />
به شيوه بيان غيرعقلاني و تازهاي كه سوررئاليستها ابداع كرده بودند، كشيده ميشدم. همان<br />
١٤٤
سوررئاليسمي كه ژان اپستاين، به عبث مرا از نزديك شدن به آن برحذر داشته بود. به ويژه<br />
مجموعه عكسهاي "بنژامن پره به كشيش توهين ميكند" كه در مجله "روولوسيون<br />
سوررئاليست" منتشر شد، سخت مرا تحت تأثير قرار داد.<br />
(3)<br />
همين مجله پرسشنامهاي منتشر كرده كه گويا طي آن بيشتر اعضاي گروه سوررئاليستها باز و<br />
بيپرده از زندگي جنسي خود حرف زده بودند: ”در كجا بهتر عشقبازي ميكنيد؟ با چه كساني؟<br />
چگونه خود را ارضا ميكنيد؟“ امروزه ممكن است چنين سؤالاتي خيلي پيش پا افتاده به نظر<br />
برسد، اما آن روزها اين حرفها براي من گيجكننده بود. قطعا براي اولين بار بود كه چنين<br />
پرسشنامههايي منتشر ميشد.<br />
در سال 1928 به دعوت "انجمن فرهنگي كوي دانشگاه" براي سخنراني درباره سينماي آوانگارد<br />
به مادريد رفتم. طي اين برنامه چند فيلم به نمايش درآمد كه من درباره آنها حرف زدم: آنتراكت<br />
اثر رنه كلر (4)، صحنه رؤيا از فيلم "دختر آب" (5) ساخته ژان رنوار "ساعتها و ديگر<br />
هيچ" به كارگرداني كاوالكانتي (7)، و در پايان نماهايي براي نشان دادن اثرات فني دوربين<br />
فيلمبرداري، مثلا نمايش حركت آهسته يك گلوله از دهانه تفنگ و... گفته ميشد كه بارزترين<br />
روشنفكران مادريد به اين جلسه آمده بودند؛ برنامه با اقبالي وسيع روبهرو شد. بعد از پايان جلسه،<br />
اورتگا اي گاست به من گفت: اگر جوانتر بودم حتما دنبال سينما ميرفتم.<br />
،(6)<br />
پيش از سخنراني به پپين بلو گفتم كه از اين گردهمايي پرشكوه، براي اعلام يك مسابقه در<br />
مورد عادت ماهانه خانمهاي حاضر در سالن نمايش، استفاده كنيم و به برندگان مسابقه جايزه<br />
بدهيم. متأسفانه اين طرح سوررئاليستي هم مثل خيلي از طرحهاي ديگر روي هوا ماند.<br />
در ميان اسپانياييهايي كه در آن روزگار از اسپانيا مهاجرت كرده بودند، بي ترديد من تنها كسي<br />
بودم كه اندكي از سينما سر در ميآوردم. به همين خاطر كميتهاي كه براي بزرگداشت صدمين<br />
سالمرگ فرانسيسكو گويا در ساراگوسا تشكيل شده بود، به من پيشنهاد كرد كه فيلمي درباره<br />
زندگي نقاش بزرگ تهيه كنم. با راهنماييهاي فني ماري اپستاين – خواهر ژان<br />
كاملي نوشتم. چندي بعد كه در "اداره هنرهاي زيبا" به واله اينكلان برخوردم، فهميدم كه او هم<br />
در تدارك فيلمي درباره زندگي نقاش بزرگ است. قصد داشتم كار را محترمانه به آن استاد واگذار<br />
– فيلمنامه<br />
١٤٥
كنم، اما او پس از دادن راهنماييهايي، از كار كنار كشيد. اين طرح سرانجام به خاطر نبودن<br />
بودجه رها شد، و امروز بهتر است بگويم چه بهتر كه چنين شد.<br />
فيلمنامه بعديام را بر اساس هفت يا هشت داستان كوتاه از رامون گومس دلاسرنا نوشتم كه<br />
براي آثارش ارزشي خاص قائل بودم. براي پيوند اين داستانها قصد داشتم نخست مراحل<br />
مختلف انتشار يك روزنامه را به شكل مستند نشان دهم. سپس مردي در خيابان روزنامه را<br />
ميخرد، روي نيمكتي مينشيند و مشغول خواندن ميشود. داستانهاي دلاسرنا متناسب با<br />
عناوين صفحات روزنامه روايت مي شد: حوادث، رويدادهاي سياسي، وقايع ورزشي و غيره. گمان<br />
ميكنم كه آخر سر مرد از جا بلند ميشد، روزنامه را مچاله ميكرد و دور ميانداخت.<br />
چند ماه بعد كه اولين فيلم خود سگ اندلسي را ساختم، گومس دلاسرنا از اينكه قصههاي او را<br />
كنار گذاشته بودم، كمي ناراحت شد، اما بعد كه مجله روو دو سينما فيلمنامه ما را منتشر كرد، از<br />
ناراحتي او كاسته شد.<br />
پانوشتها:<br />
1. Amore de don Perlimplin con Belisa en su Jardin<br />
2- در متن به اسپانيايي: mierda! Es una<br />
– 1899) Benjamin Péret -3<br />
(1981 -1898) René Clair -4<br />
-5 l’eau La Fille de (محصول (1924<br />
(1979 -1894) Jean Renoir -6<br />
(1982 -1897) A. Cavalcanti -7<br />
8. Revue du cinéma<br />
1959) شاعر فرانسوي<br />
سينماگر بزرگ فرانسه<br />
اولين فيلم رنوار<br />
سينماگر بزرگ فرانسوي<br />
سينماگر برزيلي<br />
١٤٦
سگ اندلسي<br />
(1929)<br />
فيلم "سگ اندلسي" از برخورد دو رؤيا پديد آمده است. دالي از من دعوت كرده بود كه چند<br />
روزي نزد او به فيگوئراس بروم. همين كه به هم رسيديم برايش تعريف كردم كه چندي قبل<br />
خواب ديدهام كه يك تكه ابر باريك ماه را از وسط بريده است، و يك تيغ هم ديدم كه داشت<br />
چشم كسي را از وسط ميدريد. او هم گفت كه شب قبل خواب ديده كه مورچهها در كف<br />
دستي لانه ساختهاند، و اضافه كرد:<br />
- چطور است كه از همين خوابها فيلمي درست كنيم؟<br />
من اول پيشنهاد او را جدي نگرفتم، اما بلافاصله همانجا كار را شروع كرديم.<br />
سناريو را در كمتر از يك هفته بر مبناي يك توافق بسيار ساده نوشتيم: هر ايده يا تصويري كه<br />
يك توضيح منطقي، روانشناختي يا فرهنگي داشته باشد، بايد به طور كامل كنار گذاشته شود.<br />
قرار گذاشتيم كه دروازه ذهنمان را به روي تصاوير نامعقول باز كنيم و ديگر كاري نداشته<br />
باشيم كه چرا و از كجا آمده اند.<br />
در آن يك هفته با هم تفاهم كامل داشتيم و هيچ اختلاف نظري پيش نيامد. مثلا اگر كسي<br />
پيشنهادي ميداد (مثلا ميگفت: ”مردي يك كنترباس را دنبال خود ميكشد“) و ديگري آن را<br />
١٤٧
نميپذيرفت، پيشنهاد فوري كنار گذاشته ميشد. برعكس، اگر پيشنهاد يك طرف را دومي<br />
قبول ميكرد، ايده ناگهان به طرز خاصي ميدرخشيد و وارد فيلمنامه ميشد.<br />
وقتي فيلمنامه آماده شد ميدانستيم كه هيچ تهيهكنندهاي حاضر نيست روي چنين فيلم<br />
غيرعادي و موذيانهاي سرمايهگذاري كند. اين بود كه من سراغ مادرم رفتم و از او پول<br />
خواستم تا خودم فيلم را تهيه كنم. او هم بالأخره با پادرمياني يك محضرداري به دادن پول<br />
رضايت داد. به پاريس برگشتم و بعد از آنكه نيمي از پول مادر را در ميكدهها و شبنشينيها به<br />
باد دادم، به خودم گفتم كه حالا بايد يك كمي جدي باشم و دست به كار شوم. با هنرپيشگانم<br />
پير باچف و سيمون ماروي و فيلمبردارم آلبر دو ورژه در استوديوي بيانكور قرار گذاشتم و<br />
فيلم را طي پانزده روز در همانجا ساختم.<br />
١٤٨<br />
(1)<br />
-<br />
موقع كار در استوديو پنج شش نفر بيشتر نبوديم. هنرپيشهها اصلا از كارشان سر در<br />
نميآوردند. مثلا به باچف ميگفتم: ”از پنجره جوري به بيرون نگاه كن كه انگار داري به<br />
موسيقي واگنر گوش ميكني. يك كمي با احساستر!“ اما او هيچ نميدانست كه قرار است به<br />
چه چيزي نگاه كند.<br />
اطلاعات فني من بد نبود، بر صحنه مسلط بودم و با فيلمبردارم دو ورژه تفاهم كامل داشتم.<br />
تنها سه چهار روز به پايان فيلمبرداري مانده بود كه سر و كله دالي پيدا شد. كار او در استوديو<br />
اين بود كه توي چشم كلههاي دوداندود الاغها صمغ بريزد. او در يكي از صحنههاي فيلم<br />
نقش يكي از آن دو روحاني را بازي ميكرد كه باچف را با زحمت دنبال خود ميكشيدند، اما<br />
نميدانم به چه دليل اين صحنه را در مونتاژ نهايي كنار گذاشتيم. در نماي ديگري دالي را<br />
همراه نامزدم ژان ميبينيم كه پس از سقوط مرگبار قهرمان، با شتاب از دور پيش ميآيند. در<br />
آخرين روز فيلمبرداري ما در لوآور، دالي هم حضور داشت.<br />
فيلم كه تمام شد، نميدانستيم با آن چه كنيم. با اينكه ماجراي فيلم را از دوستان مقيم<br />
مونپارناس مخفي نگاه داشته بودم، يكي از نويسندگان مجله كايهدار به اسم ترياد چيزهايي<br />
درباره فيلم شنيده بود. همو بود كه در كافه دوم من و مان ري را با هم آشنا كرد. ري به<br />
تازگي براي خانواده نوآي فيلم مستندي راجع به زندگي و بزمهاي اشرافيشان ساخته بود به
اسم اسرار قلعه د (2)، و حالا براي آنكه برنامه نمايش خود را كامل كند، دنبال فيلم ديگري<br />
ميگشت.<br />
چند روز بعد با مان ري در كافه كوپل كه يكي دو سال قبل باز شده بود، قرار گذاشتيم و او<br />
همانجا مرا با لويي آراگون آشنا كرد. من ميدانستم كه هر دوي آنها عضو گروه سوررئاليستها<br />
هستند. آراگون كه سه سالي از من بزرگتر است، با اصيلترين و دلنشينترين طرز برخورد<br />
فرانسوي با من رو به رو شد. از هر دري با هم صحبت كرديم و به او گفتم كه به نظرم فيلم<br />
مرا مي توان از جهاتي يك فيلم سوررئاليستي دانست. روز بعد آراگون و مان ري فيلم را در<br />
استوديوي اورسولين تماشا كردند. آنها سخت تحت تأثير قرار گرفتند و گفتند كه هرچه زودتر<br />
بايد به اين فيلم زندگي بخشيد و آن را طي مراسمي به نمايش گذاشت.<br />
سوررئاليسم قبل از هر چيز ندايي بود از جانب كساني كه در مناطق پراكنده دنيا - در آمريكا،<br />
آلمان، اسپانيا و يوگسلاوي – بي آنكه يكديگر را بشناسند، همگي به شيوه بيان غريزي و<br />
غيرعقلاني گرايش پيدا كردند. اشعاري كه من در اسپانيا منتشر كرده بودم، حتي پيش از آنكه<br />
اسم سوررئاليسم را شنيده باشم، بخشي از همين ندا بود، كه سرانجام همه ما را به پاريس<br />
كشاند. من و دالي هم كه فيلمنامه سگ اندلسي را به شيوه اي ارتجالي نوشته بوديم، در واقع<br />
دو سوررئاليست بينام و نشان بوديم.<br />
همان طور كه هميشه پيش ميآيد، گويي در هوا چيز خاصي وجود داشت. همين جا بايد<br />
نكتهاي را اضافه كنم كه برايم خيلي مهم است: تماس با گروه سوررئاليستها رويدادي تعيين<br />
كننده در زندگي من بود و مسير بعدي آن را مشخص كرد.<br />
در كافه سيرانو كه سوررئاليستها هر روز به آنجا ميآمدند، با اعضاي گروه رابطه برقرار كردم.<br />
مان ري و آراگون را كه از قبل ميشناختم. در كافه با ماكس ارنست، آندره برتون، پل الوار،<br />
تريستان تزارا (3)، رنه شار، پير اونيك، ايو تانگي، ژان آرپ (4)، ماكسيم الكساندر و رنه<br />
ماگريت آشنا شدم. همه هنرمندان سوررئاليست، غير از بنژامن پره كه به برزيل رفته بود، دست<br />
مرا فشردند، با من گيلاسي نوشيدند و قول دادند كه به نمايش افتتاحيه فيلم – كه آراگون و<br />
مان ري آنهمه از آن تعريف كرده بودند – بيايند.<br />
(5)<br />
١٤٩
در اولين نمايش عمومي سگ آندلسي گلهاي سرسبد روشنفكران پاريس را به سالن<br />
اورسولين دعوت كرده بوديم، كه البته بايد پول بليط هم ميپرداختند: چند تني از اشراف،<br />
عدهاي از نويسندگان و نقاشان مشهور: پيكاسو، لوكوربوزيه (6)، كريستين برار و ژرژ<br />
اوريك آهنگساز، و البته همه اعضاي گروه سوررئاليستها.<br />
(7)<br />
(8)<br />
بديهي است كه من خيلي عصبي بودم و موقع نمايش فيلم پشت پرده سينما نشسته بودم و به<br />
تناوب از گرامافون، تانگوهاي آرژانتيني يا قطعهاي از تريستان و ايزولده پخش ميكردم.<br />
توي جيبم مشتي قلوه سنگ ريخته بودم تا اگر تماشاگران شلوغ كردند، سنگبارانشان كنم.<br />
چندي قبل سوررئاليستها فيلم "صدف و مرد روحاني" (10) ساخته ژرمن دولاك<br />
اساس فيلمنامهاي از آنتونن آرتو را هو كرده بودند، و من كه از آن فيلم خوشم آمده بود،<br />
حالا منتظر واكنشي بدتر بودم.<br />
(11)، بر<br />
(9)<br />
(12)<br />
به قلوهسنگها نيازي پيدا نكردم. فيلم كه به پايان رسيد، از آن پشت صداي كف زدنهاي<br />
ممتد را شنيدم و مهماتم را پنهاني دور ريختم.<br />
ورود من به جمع سوررئاليستها خيلي ساده و طبيعي انجام گرفت. در جلسات گروه كه هر روز<br />
در كافه سيرانو و گاهي در خانه برتون در خيابان فونتن برگزار ميشد، شركت ميكردم.<br />
سيرانو با پااندازها و فاحشههايش از كافههاي معروف و پرمشتري محله پيگال بود. ما معمولا<br />
بين ساعت پنج و شش عصر وارد ميشديم. پرنو، كوكتيل ماندارن – كوراساو يا آبجوي پيكون<br />
با طعم انار مينوشيديم. اين معجون آخري مشروب دلخواه تانگي نقاش بود. او بعد از نوشيدن<br />
دو گيلاس، مجبور ميشد گيلاس سوم را با گرفتن بينياش بالا بيندازد. اين محفل چيزي<br />
شبيه پاتوقهاي ما در مادريد بود. مطلبي ميخوانديم، درباره مقالهاي بحث ميكرديم، از<br />
نشريات تازه حرف ميزديم و درباره فعاليتهاي گروه، نامههاي سرگشاده يا راهپيماييها،<br />
تصميم ميگرفتيم. همه پيشنهاد ميدادند و عقيده خود را ابراز ميكردند. اگر موضوعي<br />
مشخص و مهم در ميان بود، جلسه را در دفتر برتون، كه در همان حوالي بود، برگزار<br />
ميكرديم.<br />
١٥٠
من هر وقت وارد ميشدم تنها با نفر بغل دستيام دست ميدادم و به برتون كه دورتر<br />
مينشست فقط سلام ميكردم. به همين خاطر يك بار برتون از يكي از بچه هاي گروه<br />
پرسيده بود: ”مگر اين بونوئل با من دشمني دارد؟“ در جواب شنيده بود كه با او هيچ دشمني<br />
ندارم، فقط از اين عادت فرانسويها كه دم به دقيقه با هم دست ميدهند و روبوسي ميكنند،<br />
خوشم نميآيد. بعدها سر فيلمبرداري فيلم "نامش سپيده دم است" صريحا اين كار را قدغن<br />
كردم.<br />
من هم مثل همه اعضاي گروه مجذوب ايده انقلاب بودم. سوررئاليستها، بر خلاف<br />
تروريستها، به مبارزه مسلحانه علاقه اي نداشتند. حربه اصلي آنها در مبارزه با جامعهاي كه از<br />
آن نفرت داشتند، برپا كردن غوغا و رسوايي بود. اين مؤثرترين سلاح آنها در مبارزه با<br />
نابرابريهاي اجتماعي، بهرهكشي فرد از فرد، رواج وحشتناك دين و خرافات و سلطه<br />
نظاميگري وحشيانه و استعماري بود. برپا كردن فضيحت و رسوايي سلاحي بود براي افشاي<br />
تمام پلشتيهاي پنهان و نفرتانگيز اين نظام اهريمني.<br />
چيزي نگذشت كه برخي از اعضاي گروه از اين شكل فعاليت كنار كشيدند و به فعاليت سياسي<br />
به معناي اخص آن روي آوردند، و بيش از همه به جنبشي كه به اعتقاد ما يگانه جريان<br />
انقلابي روزگار بود، يا به عبارت ديگر به جنبش كمونيستي پيوستند. بر اثر اين تغيير مشي،<br />
بحثها و مجادلات و بگومگوهاي زيادي ميان ما در گرفت. بايد تأكيد كنم كه هدف اصلي<br />
سوررئاليسم تأسيس يك جنبش ادبي و هنري يا حتي پايهگذاري مكتبي فلسفي نبود؛ هدف ما<br />
بيش از هر چيز عبارت بود از درهم شكستن نظام مسلط جامعه و دگرگون كردن شرايط<br />
زندگي.<br />
بيشتر اين انقلابيها از خانوادههاي اصل و نسبداري بودند، درست مثل "آقازاده"هايي كه در<br />
اسپانيا با آنها دمخور بودم. بچه بورژواهايي بودند كه بر بورژوازي شوريده بودند، درست مثل خود<br />
من. در مورد خودم علاوه بر اين انگيزه سياسي، روحيه منفي و ويرانگرم نيز دخالت داشته كه<br />
هميشه از گرايشم به سازندگي قويتر بوده است. مثلا براي من هميشه به آتش كشيدن يك<br />
موزه از برپا كردن يك مركز فرهنگي يا تأسيس يك بيمارستان به مراتب هيجانانگيزتر بوده<br />
است.<br />
١٥١
اما در جمع سوررئاليستها بيش از هر چيز تجلي روحيه اخلاقي بود كه مرا شيفته كرده بود. براي<br />
اولين بار در زندگي با اخلاقي محكم و استوار روبه رو شده بودم كه در آن هيچ غل و غشي<br />
نميديدم. بديهي است كه اين اخلاق سوررئاليستي و روشنبين و ستيزهجو، در نقطه مقابل اخلاق<br />
مسلط قرار داشت كه همه از آن نفرت داشتيم و ارزشهايش را به طور كامل رد ميكرديم.<br />
معيارهاي اخلاقي ما با اخلاقيات جامعه متفاوت بود، و به هيجانات وهمآلود، پرخاشجويي<br />
هجوآميز و شور ويرانگرانهي ما، نيرو ميداد. در بستر اين قلمرو تازه كه مرزهاي آن روز به روز<br />
فراختر ميشد، همه حركتها و واكنشها و تفكرات ما موجه بود و هيچ شكي بر آن سايه<br />
نميانداخت. همه چيز روشن و بهقاعده بود. ما اخلاقي داشتيم سختگيرتر و خطرناكتر، اما در<br />
عين حال دقيقتر و استوارتر از اخلاق ديگران.<br />
و يك نكته ديگر را هم بگويم كه دالي توجه مرا به آن جلب كرد: سوررئاليستها زيبا بودند. آندره<br />
برتون مثل شير ميدرخشيد و نگاهها را خيره ميساخت. آراگون ظرافتي چشمگير داشت. ماكس<br />
ارنست با چهره پرندهوار و چشمان روشن؛ الوار، كرول، و خود دالي، پير اونيك و ديگران همه زيبا<br />
بودند: گروهي پرشور و مغرور، با افسوني فراموشنشدني.<br />
28<br />
(13)<br />
بعد از "اولين نمايش پيروزمندانه" سگ اندلسي، موكلر يكي از سهامداران استوديوي<br />
فيلم را به قيمت هزار دلار از من خريد، اما از آنجا كه فيلم با استقبال زيادي رو به رو شد و<br />
هشت ماهي روي اكران ماند، هرازگاهي هزار دلار ديگر از او ميگرفتم، كه گمان ميكنم روي<br />
هم به هفت يا هشت هزار دلار رسيد.<br />
چهل پنجاه نفري هم از من شكايت كردند. آنها به كلانتري ميرفتند و ميگفتند: ”جلوي اين<br />
فيلم خشن و بيشرمانه را بگيريد!“ و اين سرآغاز رشته طولاني دشنامها و تهديدهايي است كه تا<br />
دم پيري مرا دنبال كرده است.<br />
دو زن باردار هم موقع تماشاي فيلم سقط جنين كردند، اما با وجود اين فيلم توقيف نشد.<br />
همان روزها دو تن از دوستانم اوريول و ژاك برونيوس از من اجازه خواستند كه سناريوي فيلم را<br />
در مجله روو دو سينما كه گاليمار منتشر ميكرد، به چاپ برسانند، و من كه از عاقبت كار غافل<br />
بودم، با درخواست آنها موافقت كردم. از طرف ديگر مجله بلژيكي واريته تصميم گرفته بود كه<br />
١٥٢
يك شماره كامل را به جنبش سوررئاليستي اختصاص دهد. الوار از من خواست كه فيلمنامه را<br />
براي چاپ به واريته بدهم. من از او عذر خواستم و گفتم كه آن را قبلا به روو دو سينما دادهام.<br />
اين موضوع به ماجرايي ختم شد كه مرا در برابر مشكل اخلاقي بسيار پيچيدهاي قرار داد، كه<br />
شرح آن براي آشنايي بيشتر با ذهنيت و روحيه سوررئاليستها مفيد است.<br />
چند روزي بعد از گفتوگوي من با الوار، برتون به من گفت: ”بونوئل، ميتوانيد امشب به خانه من<br />
بياييد تا دور هم باشيم؟“<br />
من كه از همه جا بيخبر بودم، به خانه برتون رفتم و همه گروه را در برابر خود ديدم. يك دادگاه<br />
درست و حسابي راه افتاده بود. آراگون كه با قاطعيت نقش دادستان را ايفا ميكرد، مرا متهم كرد<br />
كه فيلمنامهام را به يك مجله بورژوايي دادهام. علاوه بر اين، موفقيت تجارتي فيلم سگ اندلسي<br />
هم كم كم مشكوك به نظر ميرسيد. آخر چطور ممكن است كه فيلمي ناجور با آن پيام موذيانه،<br />
چنين فروش بالايي پيدا كند؟ من چه توضيحي داشتم كه بدهم؟<br />
به تنهايي در برابر تمام گروه قرار گرفته بودم و سعي ميكردم با تمام نيرو از خود دفاع كنم. حتي<br />
برتون از من پرسيد:<br />
- اصلا شما طرف كي هستيد؟ طرف ما يا پليس؟<br />
شايد چنين اتهاماتي امروزه مضحك به نظر برسد، اما در آن روزها من در يك تنگناي وجداني<br />
گير افتاده بودم. در واقع اين درگيري اخلاقي شديد، اولين بحران دروني زندگيام بود. وقتي به<br />
خانه برگشتم، ديگر خوابم نميبرد. از طرفي به خود ميگفتم: من آزادم هر كاري دلم خواست<br />
انجام بدهم. اين آدمها به چه حقي در زندگي من دخالت ميكنند؟ ميتوانم فيلمنامهام را توي<br />
پوزهشان بكوبم و بگذارم بروم. چه لزومي دارد از آنها پيروي كنم؟ مگر چه چيزشان از من بيشتر<br />
است؟<br />
اما نداي ديگري بر من نهيب ميزد: بايد به آنها حق بدهي. تو اشتباه ميكني كه فقط به خودت<br />
تكيه ميكني. تو اين جماعت را دوست داري و به آنها اعتماد كردهاي. آنها هم تو را مثل يكي از<br />
خودشان قبول كردهاند. تو آنقدرها هم كه به خيالت ميرسد، آزاد نيستي. آزادي تو تنها شبحي<br />
١٥٣
مهآلود است كه در هيئتي خيالي در فضا جولان ميدهد. قصد داري آن را به چنگ آوري، اما از<br />
دستت ميگريزد و چيِزي جز رطوبتي موهوم بر انگشتانت باقي نميماند.<br />
اين جدال دروني تا مدتها مرا آزار ميداد و من هنوز هم به آن فكر ميكنم. به همين دليل وقتي<br />
درباره سوررئاليسم از من سؤال ميكنند، هميشه جواب ميدهم كه جنبشي بود شاعرانه، انقلابي و<br />
اخلاقي.<br />
سرانجام از دوستان تازهام خواستم كه راه حلي نشانم بدهند. گفتند بايد كاري كنم كه گاليمار<br />
نتواند فيلمنامه را چاپ كند. اما من چطور بايد گاليمار را پيدا ميكردم و با او حرف ميزدم؟ من<br />
كه از جا و مكان او خبر نداشتم. برتون در آمد كه: ”الوار شما را راهنمايي ميكند.“<br />
من و الوار با هم به سراغ گاليمار رفتيم. به آقاي ناشر گفتم كه نظرم عوض شده و مايل نيستم<br />
كه فيلمنامهام در نشريه "روو دو سينما" چاپ بشود. او هم با صراحت جواب داد كه من چنين<br />
حقي ندارم. مدير چاپخانه هم تائيد كرد كه حروفچيني متن فيلمنامه تمام شده است.<br />
به گروه برگشتيم و اوضاع را گزارش داديم. دستور كار تازهاي صادر شد: بايد چكشي بردارم، به<br />
دفتر گاليمار برگردم و بزنم فرمهاي حروفچيني شده را بشكنم.<br />
با الوار دوباره سراغ گاليمار رفتيم، درحاليكه من چكشي زير بارانيام قايم كرده بودم. اين بار واقعا<br />
كار از كار گذشته بود. مجله چاپ شده و اولين نسخههاي آن به بازار رفته بود.<br />
تصميم نهايي اين شد كه مجله واريته هم فيلمنامه را چاپ كند، كه اين كار انجام شد. به علاوه<br />
من يك "اعتراضيه شديداللحن" نوشتم و در آن اعلام كردم كه قرباني يك توطئه كثيف<br />
بورژوايي شدهام، و نامه را به شانزده روزنامه پاريس فرستادم كه هفت يا هشت روزنامه هم آن را<br />
چاپ كردند.<br />
در پيشگفتاري كه براي فيلمنامه "سگ اندلسي" نوشتم اعلام كردم كه فيلم من چيزي نيست<br />
جز فراخواني همگاني به آدمكشي؛ و اين متن در دو نشريه واريته و روولوسيون سوررئاليست به<br />
چاپ رسيد. چندي بعد به گروه پيشنهاد كردم كه نسخه نگاتيو فيلم را در ميداني در محله<br />
١٥٤
مونپارناس به آتش بكشم. قسم ميخورم كه اگر پيشنهادم را قبول كرده بودند، بيترديد اين كار<br />
را انجام داده بودم. امروز هم براي اين كار آماده هستم. چه لذتي دارد كه همه نگاتيوها و<br />
نوارهاي فيلمهايم را در باغچه خانهام روي تلي از هيزم بريزم و همه را به آتش بكشم! واقعا<br />
برايم هيچ اهميتي ندارد.<br />
اما گروه با پيشنهاد من موافقت نكرد.<br />
پانوشتها:<br />
1. Simon Mareuil<br />
2. Les Mystères de chateau de Dé<br />
(1963 – 1896) Tristan Tzara -3<br />
– 1887) Hans يا Jean Arp -4<br />
(1976 – 1899) Maxime Alexandre -5<br />
(1965 – 1887) Le Corbusier -6<br />
(1949 -1902) C. Bérard -7<br />
(1983 – 1899) G. Auric -8<br />
-9<br />
نويسنده رومانيتبار فرانسوي<br />
1966) شاعر و نقاش و مجسمهساز فرانسوي<br />
نويسنده فرانسوي<br />
معمار و طراح فرانسوي<br />
طراح و نقاش فرانسوي<br />
آهنگساز فرانسوي<br />
Tristan und Isolde از اپراهاي مشهور ريشارد واگنر بر اساس داستان عشقي معروف<br />
قرون وسطايي كه تحت عنوان تريستان و ايزوت به فارسي هم ترجمه و منتشر شده است.<br />
10. Le Coquille et le Clergyman (1928)<br />
(1942 -1882) Germaine Dulac -11<br />
(1948 -1896) Antonin Artaud -12<br />
13. Mauclair<br />
14. Auriol<br />
15. Jacques Brunius<br />
خانم سينماگر فرانسوي<br />
كارگردان و نظريه پرداز تئاتر<br />
١٥٥
شاعران سوررئاليست<br />
(2)<br />
من از ميان شاعران سوررئاليست بيش از همه بنژامن پره را دوست داشتم. الهام روشن او هيچ<br />
مرزي نميشناخت و يكراست از چشمه شعري او برميجوشيد و ميتوانست به دور از هرگونه<br />
دستكاري فرهنگي و معنوي، دنياي تازهاي خلق كند. به ياد دارم كه در سال 1929 دفتر شعر<br />
"بازي بزرگ" (1) او را با دالي به صداي بلند ميخوانديم و گاه از خنده روي زمين ميغلتيديم.<br />
موقعي كه من به گروه پيوستم پره به نمايندگي از سوي تروتسكيستها به برزيل رفته بود. در<br />
جلساتي كه داشتيم هيچوقت او را نديدم و فقط وقتي با او آشنا شدم كه از برزيل بيرونش كرده<br />
بودند و به پاريس برگشته بود. بعد از جنگ، زماني كه در مكزيكو زندگي ميكردم بيشتر او را<br />
ميديدم. موقعي كه اولين فيلم مكزيكيام گران كازينو را كارگرداني ميكردم، در جستوجوي<br />
كار به سراغم آمد. سعي كردم به او كمك كنم اما در موقعيت ناپايداري كه خودم داشتم، كار<br />
آساني نبود.<br />
پره در مكزيكو با رمديوس وارو زندگي ميكرد و شايد هم با او ازدواج كرده بود. وارو نقاش<br />
بود و من كارهاي او را به اندازه آثار ماكس ارنست ارزشمند ميدانم. پره يك شاعر سوررئاليست<br />
اصيل و طبيعي و سازشناپذير بود، و در بيشتر زندگي هم با فقر و تنگدستي دست به گريبان بود.<br />
١٥٦
(3)<br />
من عضويت دالي را با گروه در ميان گذاشتم و عكسهايي از تابلوهاي او را به جمع نشان دادم،<br />
از جمله پرترهاي كه از خودم كشيده بود. آنها اول تمايل زيادي نشان ندادند. اما وقتي دالي اصل<br />
تابلوها را با خود از اسپانيا به پاريس آورد و به نمايش عمومي گذاشت، نظر گروه عوض شد و<br />
فوري او را عضو كردند. از آن پس او در جلسات ما شركت ميكرد.<br />
دالي با برتون كه از "نقادي جنونآميز" او خوشش ميآمد، روابطي نزديك داشت، اما بعدها كه<br />
بيماري دلارپرستي را از گالا وا گرفت، از چشم همه افتاد و سه چهار سال بعد از گروه اخراج<br />
شد.<br />
در جمع سوررئاليستها بر اساس علايق و سلايق شخصي، حلقههاي كوچكتري شكل گرفته<br />
بود. كرول و الوار بهترين دوستان دالي بودند. از طرف ديگر من با آراگون، ژرژ سادول، ماكس<br />
ارنست و پير اونيك روابطي صميمانه داشتم.<br />
پير اونيك كه امروزه ديگر نامي از او برده نميشود، جواني پرشور و بااستعداد، و رفيقي بسيار<br />
شفيق بود. او پنج سال از من بزرگتر بود. پدرش خياط بود و در عين حال خاخام. اما پسر به كلي<br />
بيدين بار آمده بود. يك بار از قول من به پدرش خبر داده بود كه من قصد دارم يهودي بشوم.<br />
واقعا تصميم گرفته بودم با اين اقدام خانواده را شوكه كنم. پدرش خواسته بود كه مرا ببيند، اما<br />
من در آخرين لحظه ترجيح دادم به آيين مسيح وفادار بمانم.<br />
اونيك دوست دختري داشت كه كتابدار بود و اندكي ميلنگيد اما بسيار زيبا بود. من به همراه آنها<br />
و دختر خانم ديگري به نام دنيز كه عكاس بود، شبهاي بيشماري را با هم گذراندهايم. در دل<br />
شب ساعتها وراجي ميكرديم، درباره اسرار خصوصي خودمان اطلاعات خاصي رد و بدل<br />
ميكرديم و با هم بازيهايي ميكرديم كه اسم مؤدبانه آن هرزگي است.<br />
(4)<br />
اونيك كتاب شعري به نام تئاتر شبهاي سفيد به چاپ رساند و بعد از مرگش هم مجموعه<br />
ديگري از او منتشر شد. او سردبير يك مجله كودكان بود كه نيروي سياسي مورد علاقهاش،<br />
يعني حزب كمونيست فرانسه منتشر ميكرد. به ياد دارم كه در جريان اغتشاشات فاشيستها در<br />
روز ششم فوريه سال 1934 تكه اي از مغز لهشده يك كارگر مقتول را در كلاهش حمل ميكرد.<br />
١٥٧
او در رأس گروهي از تظاهركنندگان وارد مترو شد.<br />
زيرزميني فرار كردند.<br />
با حمله پليس همه آنها از راه كانالهاي<br />
اونيك در جريان جنگ در يكي از اردوگاههاي نازيان در اتريش محبوس شد. همين كه از نزديك<br />
شدن ارتش سرخ با خبر شد، از اردوگاه فرار كرد تا به آنها بپيوندد، اما گمان ميرود كه در راه فرار<br />
از بيراههها، زير آوار بهمن مدفون شده باشد. جسد او هيچوقت يافت نشد.<br />
لويي آراگون برخلاف ظرافت ظاهري، روحيهاي استوار دارد. در حوالي سال 1970 بار ديگر او را<br />
ديدم و از او خاطرات فراواني به يادم مانده كه به خصوص يكي از آنها را هرگز فراموش نميكنم.<br />
زماني كه در خيابان پاسكال زندگي ميكردم، يك روز ساعت هشت صبح نامهاي فوري از او<br />
دريافت كردم كه خواسته بود هرچه زودتر براي كار مهمي به سراغش بروم. نيم ساعت بعد در<br />
خانه او در خيابان كامپاين پرمير بودم.<br />
آراگون كوتاه و سرراست توضيح داد كه الزا تريوله او را براي هميشه ترك كرده،<br />
سوررئاليستها اطلاعيهاي توهينآميز عليه او منتشر كرده و حزب كمونيست كه او تازه به آن<br />
پيوسته بود، تصميم به اخراج او گرفته است. پشت سر هم بلا بر سرش باريده بود و ناگهان از<br />
تمام علايق مهم زندگياش محروم شده بود. اما با وجود اين مصيبتها، در دفتر كارش مثل شير<br />
بالا و پايين ميرفت و يكي از زيباترين تصاوير شهامت را براي هميشه در ذهن من حك كرد.<br />
١٥٨<br />
(5)<br />
(7)<br />
روز بعد همه چيز درست شد: الزا به خانه برگشت؛ حزب كمونيست از اخراج او صرفنظر كرد؛ و<br />
درباره سوررئاليستها هم بايد گفت كه ديگر براي آراگون اهميت زيادي نداشتند.<br />
از آن روز يادگاري قشنگي برايم باقي مانده است: نسخهاي از كتاب "زجركش زجردهنده" (6)،<br />
كه آراگون در اهدائيه آن برايم چنين نوشته است: ”چه سعادتي است كه دوستاني داشته باشيم كه<br />
گاهي به نزدمان بيايند و دستمان را بفشارند، در حالي كه خود ميدانيم از عمرمان چيز زيادي<br />
باقي نمانده است.“ اين دستنوشته مال پنجاه سال پيش است.<br />
آلبر والنتن قبل از من به عضويت گروه در آمده بود. او در فيلم "آزادي از آن ماست" دستيار<br />
رنه كلر بود و مدام به ما ميگفت: ”ما داريم يك فيلم واقعا انقلابي ميسازيم. اگر آن را ببينيد،
حتما خيلي خوشتان ميآيد.“ در اولين جلسه نمايش همه به سينما رفتيم و فيلم را ديديم و به<br />
نظرمان آنقدر غيرانقلابي آمد و چنان توي ذوقمان خورد، كه بلافاصله والنتن را به جرم<br />
دروغگويي از گروه اخراج كرديم. بعدها در فستيوال كان او را ديدم. مردي بود بسيار<br />
دوستداشتني و از طرفداران سينه چاك بازي رولت.<br />
رنه كرول آدمي بينهايت مهربان و صميمي بود و تنها همجنسگراي گروه ما، كه با اين تمايل<br />
خود مبارزه ميكرد و سعي داشت آن را مهار كند. اين جدال دروني كه مجادلات بيپايان ميان<br />
كمونيستها و سوررئالستها هم به آن دامن ميزد، سرانجام در نيمهشبي با خودكشي او به پايان<br />
رسيد. جسد او را روز بعد از دربان ساختمان تحويل گرفتند. من در پاريس نبودم. مرگ كرول كه<br />
از اضطرابهاي دروني او ناشي شده بود، همه ما را سخت تكان داد.<br />
آندره برتون مردي باوقار و آدابدان بود و دست زنها را ميبوسيد. خيلي نكتهسنج بود و از<br />
شوخيهاي عوامانه بدش ميآمد و همه چيز را سخت جدي ميگرفت. شعري كه او درباره<br />
همسرش سروده، در كنار اشعار بنژامن پره ارزندهترين خاطرات ادبي من از دوران سوررئاليسم<br />
هستند. آرامش و زيبايي و ظرافت او، در كنار داوريهاي بصيرانهاش، نميتوانست از خشم<br />
ناگهاني و هولناكش جلوگيري كند. چند بار مرا نكوهش كرده بود كه هنوز يك اسپانيايي حسود<br />
هستم، چون نامزدم ژان را به سوررئاليستها معرفي نميكنم. بالاخره يك شب از من و ژان<br />
دعوت كرد كه به خانه اش برويم.<br />
آن شب رنه ماگريت و همسرش هم به شام دعوت شده بودند. فضاي مجلس از همان اول<br />
عبوس و گرفته بود. برتون به دليلي كه براي ما نامعلوم بود، نگاهش را با ابروهاي گرهخورده به<br />
بشقاب دوخته بود و گاهي فقط كلمهاي از دهانش خارج ميشد.<br />
ما متحير مانده بوديم كه چه اتفاقي افتاده كه ناگهان تاب از دست داد و با خشم و غضب<br />
انگشتش را به طرف صليب طلايي كوچكي گرفت كه همسر ماگريت با زنجير به گردنش انداخته<br />
بود. برتون او را متهم كرد كه قصد آزار او را داشته و گرنه ميتوانسته با گردنبند ديگري به<br />
مهماني او بيايد. ماگريت اعتراض كرد و طرف همسرش را گرفت. آنها يك مدتي به شدت به هم<br />
پرخاش كردند. بعد از دعوا، ماگريت و همسرش آن شب را تا آخر با ما ماندند، اما تا مدتي رابطه<br />
آنها با برتون شكرآب شد.<br />
١٥٩
برتون به مسائل پيش پا افتاده بيش از حد اهميت ميداد. وقتي تازه از مكزيك برگشته بود، يك<br />
بار نظرش را درباره تروتسكي پرسيدم، كه او را آنجا ملاقات كرده بود. به من جواب داد:<br />
- اين تروتسكي سگي دارد كه خيلي دوستش دارد. يك بار سگ پيش او آمده بود و نگاهش<br />
ميكرد. تروتسكي به من گفت: ”نگاه اين سگ يك حالت انساني دارد، اين طور نيست؟“ فكرش<br />
را بكنيد! آخر آدمي مثل تروتسكي چطور ميتواند همچو مزخرفي بگويد؟ سگ كه نگاه انساني<br />
ندارد. يك سگ نگاهش مثل سگ است!<br />
وقتي اين ماجرا را برايم تعريف ميكرد، از خشم به خود ميلرزيد. شنيدهام كه يك بار ناگهان از<br />
خانه خارج شده و در خيابان بساط يك فروشنده دورهگرد را كه انجيل ميفروخت، با لگد به هم<br />
ريخته بود.<br />
او هم مثل خيلي از سوررئاليستها از موسيقي و به ويژه از اپرا بدش ميآمد. من كه دلم<br />
ميخواست او را با لذت موسيقي آوازي آشنا كنم، يك بار توانستم او را راضي كنم تا با من و چند<br />
دوست ديگر مثل رنه شار و پل الوار، به سالن اپراكميك بيايد.<br />
(8)<br />
برنامه آن شب اپراي لوئيز از كارهاي شارپانتيه بود كه من آن را نميشناختم. همين كه پرده<br />
بالا رفت همه ما، و بيشتر از همه خودم، با ديدن صحنه و دكور دمغ شديم. از حال و هواي<br />
اپراهاي سنتي كه من دوست داشتم هيچ نشاني نبود. زني با ديس سوپ به صحنه آمد و شروع<br />
كرد به خواندن يك آرياي سوپ. افتضاح بود. برتون بلند شد و با عصبانيت داد و فرياد راه انداخت<br />
كه وقتش تلف شده است. ما همه به دنبال او از سالن بيرون آمديم.<br />
در سالهاي جنگ در نيويورك و بعدها در پاريس اغلب برتون را ميديدم و تا آخر با او دوست<br />
ماندم. با وجود جوايز بيشماري كه از فستيوالهاي گوناگون گرفته بودم، او هرگز مرا به اخراج از<br />
گروه تهديد نكرد. حتي يك بار پيش من اعتراف كرد كه موقع تماشاي فيلم ويريديانا به گريه<br />
افتاده است. اما برعكس، نمي دانم چرا از فيلم "فرشته فناكننده" بدش آمده بود.<br />
١٦٠
(9)<br />
يك بار در سال 1955 كه هر دو به خانه اوژن يونسكو ميرفتيم، در راه به هم برخورديم و<br />
چون زودتر رسيده بوديم، رفتيم و با هم گيلاسي زديم. از او پرسيدم كه چرا ماكس ارنست از<br />
گروه اخراج شده است؟ (او پس از قبول كردن جايزه بزرگ جشنواره ونيز از گروه طرد شده بود.)<br />
برتون جواب داد:<br />
- آخر پس ما چكار بايد مي كرديم، دوست عزيز؟ ما دالي را بيرون انداختيم، چون ديديم كه يك<br />
تاجر بدبخت شده، و حالا ميبينيد كه ماكس هم شده عين او.<br />
بعد لحظه اي خاموش ماند، اندوهي عميق و سنگين به زواياي چهرهاش دويد و گفت:<br />
- نكته دردناكي است لوئيس عزيز، اما ديگر هيچ فضيحت و غوغايي باقي نمانده.<br />
وقتي برتون مرد من در پاريس بودم و براي وداع با او به گورستان رفتم. چون دلم نميخواست با<br />
آدمهايي كه از چهل سال پيش نديده بودم، همصحبت بشوم، اندكي تغيير قيافه دادم تا شناخته<br />
نشوم، كلاه و عينك گذاشتم و از جمعيت دور ايستادم.<br />
همه چيز آرام و سريع گذشت. پس از تدفين هركس به راه خود رفت.<br />
هيچكس سر قبرش در تجليل از او دو كلمه حرف نزد.<br />
چقدر دلم گرفت كه<br />
پانوشتها:<br />
1. Le Grand Jeu (1939)<br />
2. Remedios Varo<br />
3. Avida Dollars<br />
4. Le Théàtre des nuits blanches<br />
(1970 -1896) Elsa Triolet -5<br />
همسر آراگون.<br />
نويسنده روستبار فرانسوي. خواهرزاده ماياكوفسكي و<br />
6. Persécuté Persécuteur<br />
– 1908) A. Valentin -7<br />
(1704 -1635) Charpentier -8<br />
1968) سينماگر فرانسوي<br />
آهنگساز فرانسوي<br />
9. E. Ionesco (1909-1994)<br />
١٦١
عصر طلايي<br />
بعد از نمايش سگ اندلسي حتي به ذهنم نميرسيد كه بتوانم يك فيلم به اصطلاح "تجارتي"<br />
بسازم. تصميم گرفته بودم به هر قيمتي سوررئاليست باقي بمانم. از آنجا كه ديگر به كمك<br />
مالي مادرم اميدي نداشتم و راه حل ديگري هم به نظرم نميرسيد، فكر فيلم ساختن را<br />
عجالتا از سر به در كرده بودم.<br />
ايدههاي زيادي به ذهنم ميرسيد كه آنها را به همان شكل خام يادداشت ميكردم: كارگراني<br />
كه سوار بر گاري از ميان يك تالار مجلل عبور ميكردند؛ پدري كه به پسرش تير شليك<br />
ميكند، چون خاكستر سيگارش را به زمين ريخته است. در جريان سفري به اسپانيا اين ايدهها<br />
را براي دالي تعريف كردم. از آنها خيلي خوشش آمد و گفت كه بايد فيلم تازهاي بسازيم. اما<br />
چطور؟<br />
به پاريس كه برگشتم از طريق يكي از نويسندگان مجله كايه دار با ژرژ هانري ريوير آشنا (1)<br />
شدم. او به خانواده نوآي نزديك بود و پيشنهاد كرد كه مرا با آنها آشنا كند، چون از فيلم سگ<br />
اندلسي خيلي خوششان آمده بود. ابتدا قبول نكردم و گفتم كه نميخواهم با اعيان و اشراف<br />
سروكار داشته باشم. اما او جواب داد كه: ”شما اشتباه مي كنيد. آنها آدمهاي خوشمشربي<br />
هستند و شما حتما بايد با آنها آشنا شويد.“<br />
١٦٢
بالأخره دعوتنامهاي از جانب خانواده نوآي دريافت كردم و يك روز به همراه ژرژ و نورا<br />
اوريك به كاخ آنها رفتيم. دم و دستگاه آنها در ميدان اتازوني به انضمام مجموعه هنري<br />
گرانبهايشان افسانهاي بود. بعد از شام وقتي كنار بخاري ديواري نشسته بوديم، شارل دو نوآي<br />
رو به من گفت:<br />
- ما پيشنهاد ميكنيم كه شما يك فيلم بيست دقيقهاي بسازيد. همه چيز در اختيار شما خواهد<br />
بود و آزادي كامل داريد، فقط به يك شرط: ما به ايگور استراوينسكي وعدهاي داده ايم، و حالا<br />
از شما ميخواهيم كه در فيلمتان از موسيقي او استفاده كنيد.<br />
جواب دادم: خيلي متأسفم، اما من چطور ميتوانم با كسي همكاري كنم كه در برابر ديگران<br />
زانو ميزند و به خاك ميافتد؟<br />
در واقع اين رفتار استراوينسكي زبانزد همگان بود.<br />
شارل دو نوآي واكنشي جالب و نامنتظره از خود نشان داد و بي آنكه صدايش را بالا ببرد،<br />
گفت:<br />
- شما كاملا حق داريد. شما با استراوينسكي آبتان توي يك جوي نميرود. هر آهنگسازي كه<br />
دلتان خواست انتخاب كنيد و فيلمتان را بسازيد. ما خودمان براي استراوينسكي يك فكري<br />
ميكنيم.<br />
قبول كردم و حتي مبلغي هم به عنوان پيش پرداخت دستمزدم دريافت كردم و بار سفر بستم.<br />
پس از ديدار كوتاهي با خانوادهام در ساراگوسا<br />
اين ماجرا به عيد نوئل سال<br />
براي ملاقات با دالي به فيگوئراس رفتم. در آنجا با صحنه هولناكي روبرو شدم. دفتر وكالت<br />
پدر دالي در طبقه پايين ساختمان بود و خانواده آنها - شامل پدر، عمه و خواهر دالي<br />
طبقه اول زندگي ميكردند.<br />
– در<br />
1929 برميگردد.<br />
ناگهان در خانه باز شد و پدر دالي پسرش را با فحش و اردنگي به خيابان پرت كرد. دالي هم<br />
با او مشغول دعوا بود. به آنها نزديك شدم. پدر دالي انگشت خود را رو به پسرش گرفته بود و<br />
با خشم و غضب داد ميزد كه ديگر نميخواهد اين "كثافت" را در خانهاش ببيند. دليل اين<br />
١٦٣
خشم – قابل درك – پدرانه اين بود كه دالي روي يكي از تابلوهايي كه در نمايشگاهي در<br />
بارسلون به معرض تماشا گذاشته بود، با جوهر سياه و خط خرچنگقورباغهاي نوشته بود: ”من<br />
از ته دل روي عكس مادرم تف ميكنم.“<br />
دالي بعد از طرد از خانه از من خواست كه با او به كاداكس بروم. در آنجا دو روزي با هم كار<br />
كرديم، اما به زودي متوجه شدم كه سحر دوران فيلم سگ اندلسي باطل شده است. آيا اين از<br />
اثر القائات گالا بود؟ به هرحال ما ديگر سر هيچ نكتهاي به توافق نميرسيديم، و هر كس<br />
پيشنهادي ميداد ديگري آن را نميپسنديد و رد ميكرد.<br />
دوستانه از هم خداحافظي كرديم و من به تنهايي در املاك خانواده نوآي در ايير فيلمنامه را<br />
روي كاغذ آوردم. در طول روز تنها بودم و در آرامش كار ميكردم و هر شب دستنوشتههايم<br />
را براي خانم و آقاي نوآي ميخواندم. آنها هرگز كمترين ايرادي نگرفتند و بدون اغراق،<br />
هميشه همه چيز به نظرشان "معركه" و "عالي" بود.<br />
كار تازه بالأخره يك فيلم يك ساعته از آب درآمد: خيلي بلندتر از سگ اندلسي. دالي با نامه<br />
چند ايده برايم فرستاد كه حداقل يكي از آنها به فيلم راه يافته است: مردي كه روي سرش<br />
يك تخته سنگ گذاشته از يك پارك عمومي رد ميشود و از كنار مجسمهاي ميگذرد كه آن<br />
هم روي سرش يك تخته سنگ دارد. دالي وقتي بعدا فيلم را ديد خيلي از آن خوشش آمد و<br />
گفت: ”عين فيلمهاي آمريكايي شده.“<br />
فيلمبرداري طبق برنامه و كاملا حسابشده انجام گرفت. نامزدم ژان كه صندوقدار ما شده بود،<br />
از مخارج اضافي جلوگيري كرد، به طوري كه پس از تمام شدن فيلم موقع تحويل<br />
صورتحساب به شارل نوآي، قدري پول به او برگرداندم.<br />
او صورتحساب را روي ميز تالار گذاشت و همه با هم به سالن غذاخوري رفتيم. بعد كه توي<br />
سبد كاغذهاي باطله نگاه انداختم، ديدم كه صورتحساب را سوزانده است؛ اما او اين كار را<br />
جلوي چشم ما انجام نداده بود؛ و اين پرهيز او از خودنمايي به نظرم خيلي ستايشانگيز بود.<br />
١٦٤
(2)<br />
عصر طلايي در استوديوي بيانكور فيلمبرداري شد. همزمان با ما سرگئي آيزنشتاين فيلم<br />
"سونات بهاري" را در كارگاه كناري ما كارگرداني ميكرد، كه بعد به آن اشاره خواهم كرد.<br />
با گاستون مودو در مونپارناس آشنا شده بودم. او گيتار ميزد و شيفته اسپانيا بود. يك<br />
آژانس هنرپيشهيابي براي زن اول فيلم، ليا ليس و الزا كوپرين دختر نويسنده روس را<br />
معرفي كرد. حالا ديگر يادم نيست كه چرا ليا ليس را انتخاب كردم.<br />
(3)<br />
در اين فيلم هم مثل فيلم سگ اندلسي دوورژه فيلمبردار بود و مروال مدير فني. مروال در<br />
عين حال ايفاگر نقش يكي از اسقفهايي است كه از پنجره به بيرون پرتاب ميشوند.<br />
(4)<br />
همه دكورهاي داخلي را يك طراح صحنه روس برايمان ساخت. پلانهاي خارجي را در منطقه<br />
كاتالان در نزديكي كاداكس و بقيه را در حومه پاريس فيلمبرداري كرديم.<br />
(5)<br />
(6)<br />
در فيلم عصر طلايي، ماكس ارنست نقش سردسته راهزنان را دارد و پيير پرهور نقش<br />
راهزن بيمار را بازي ميكند. در ميان مهمانان تالار ضيافت ميتوان والنتين هوگو را با<br />
اندام كشيده و زيبايش ديد كه كنار آرتيگاس سراميكساز معروف اسپانيايي و دوست نزديك<br />
پيكاسو ايستاده است. او آدم ريزنقشي بود كه من برايش سبيل گندهاي گذاشته بودم. سفارت<br />
ايتاليا اين پرسوناژ را نوعي دهنكجي به "ساحت مقدس" ويكتور امانوئل پادشاه وقت<br />
ايتاليا، كه او هم كوچك اندام بود، تلقي كرد و از من به دادگاه شكايت برد.<br />
(7)<br />
با چند هنرپيشه فيلم دردسر پيدا كردم، به خصوص با آن روس مهاجري كه نقش رهبر اركستر<br />
را ايفا ميكرد و واقعا بازيگر خيلي خوبي نبود. در عوض، از مجسمهاي كه اختصاصا براي فيلم<br />
ساخته شده بود، خيلي راضي بودم. ژاك پرهور را هم در يكي از صحنههاي فيلم ميبينيم كه<br />
از خيابان عبور ميكند.<br />
عصر طلايي دومين يا سومين فيلم ناطق سينماي فرانسه بود. يك جا كه از بيرون اين صدا<br />
ميآيد: ”سرت رو بيار نزديكتر، اينجا بادش خنكتره“ اين صداي پل الوار است.<br />
١٦٥
در آخرين فصل فيلم كه به بزرگداشت ماركي دو ساد اختصاص دارد، هنرپيشهاي كه نقش<br />
دوك بلانژي را ايفا كرده، ليونل سالم نام دارد. او در فيلمهاي آن سالها معمولا نقش<br />
حضرت مسيح را ايفا ميكرد.<br />
١٦٦<br />
(8)<br />
(9)<br />
فيلم عصر طلايي را هيچوقت دوباره نديدم و امروز نميتوانم درباره آن نظر بدهم. دالي كه<br />
ابتدا اين فيلم را – بيترديد به خاطر ظواهر تكنيكي – شبيه فيلمهاي آمريكايي دانسته، و<br />
اسمش هم در تيتراژ فيلم ذكر شده بود، بعدها در نوشتهاي ادعا كرد كه با "تصنيف" سناريوي<br />
اين فيلم قصد داشته مكانيسمهاي پليد جامعه معاصر را برملا كند. اما به نظر من اين فيلم<br />
پيش از هر چيز روايت يك عشق جنونآميز است. زوجي واله و شيدا كه با كششي نيرومند به<br />
سوي هم كشيده ميشوند، هرگز نميتوانند به وصال برسند.<br />
در روزهاي فيلمبرداري ما يك بار سوررئاليستها به طور جمعي به كابارهاي در بولوار ادگار<br />
كينه حمله بردند. اين كاباره اسمش را خودسرانه "نغمه هاي مالدورور" (10) گذاشته بود كه<br />
عنوان يكي از اشعار لوتره آمون است، كه همه ميدانستند چه مقام والايي نزد سوررئاليستها<br />
دارد.<br />
از آنجا كه احتمال ميرفت من به خاطر خارجي بودنم در صورت دخالت پليس به دردسر<br />
بيافتم، من و چند نفر ديگر از شركت در اين عمليات معاف شديم. اين موضوعي ملي بود كه<br />
به شكلي شايسته حل و فصل شد: كاباره غارت شد و در جريان حمله آراگون چاقو خورد.<br />
در محل واقعه يك روزنامهنگار رومانيايي بود كه قبلا فيلم سگ اندلسي را سخت ستوده بود،<br />
اما از حمله جمعي سوررئاليستها به كاباره به شدت انتقاد كرده بود. دو روز بعد كه اين<br />
روزنامهنگار در بيانكور به سراغم آمد، او را از استوديو بيرون انداختم.<br />
عصر طلايي براي اولين بار براي تني چند از نزديكان در كاخ خانواده نوآي به نمايش در آمد.<br />
آنها همه با لهجه ملايم بريتانيايي حرف ميزدند و ميگفتند كه فيلم چقدر "دلنشين و بامزه"<br />
است. چندي بعد آنها نمايشي ويژه در ساعت ده صبح در سينما پانتئون ترتيب دادند و به قول<br />
خودشان "گلهاي سرسبد پاريس" و بهخصوص عدهاي از اشراف را دعوت كردند. موقع<br />
نمايش فيلم من در پاريس نبودم، اما خوان ويسنس برايم تعريف كرد كه خانم و آقاي نوآي دم
در سالن ايستاده بودند، دست مهمانان را ميفشردند و حتي بعضي از آنها را در آغوش گرفته<br />
ميبوسيدند. بعد از پايان فيلم آنها دوباره دم در آمده بودند تا مهمانان را بدرقه كنند، اما اين بار<br />
جماعت بدون هيچ حرفي به سرعت سالن را ترك كردند. روز بعد آقاي نوآي از كلوب ژوكي<br />
اخراج شد و مادرش براي ديدن پاپ به رم شتافت، چون شايع شده بود كه خانواده آنها قرار<br />
است تكفير شود.<br />
فيلم را مثل "سگ اندلسي" در سالن "استوديو 28" روي پرده برديم و شش روز تمام با<br />
هجوم جمعيت روبرو بوديم. بعد روزنامههاي دستراستي عليه فيلم موضع گرفتند و همزمان<br />
با آن سلطنتطلبها و گروه هاي فاشيستي به سينما حمله آوردند. تابلوهاي يك نمايشگاه<br />
سوررئاليستي را كه در راهروي ورودي برگزار شده بود داغان كردند، روي پرده سينما بمب<br />
انداختند و صندليها را در هم شكستند. بدين ترتيب "رسوايي عصر طلايي" به راه افتاده بود.<br />
يك هفته بعد رئيس اداره پليس فيلم را با استناد به "دفاع از امنيت عمومي" توقيف كرد. اين<br />
ممنوعيت عملا پنجاه سال دوام پيدا كرد. از آن پس فيلم تنها در سينماتكها و سالنهاي<br />
خصوصي قابل نمايش بود.<br />
عصر طلايي بالاخره در سال 1980 در نيويورك و در سال 1981 در پاريس به نمايش عمومي<br />
گذاشته شد.<br />
خانواده نوآي هرگز مرا به خاطر توقيف فيلم نكوهش نكردند. آنها حتي از اينكه همه<br />
سوررئاليستها فيلم را پسنديده بودند، خوشحال شدند. من هر وقت به پاريس مي آمدم باز هم<br />
به ديدار خانواده نوآي ميرفتم. در سال آنها در ايير جشني برپا كردند كه در آن<br />
هنرمندان ميتوانستند هر طرحي كه داشتند پياده كنند.<br />
1933<br />
سالوادور دالي و رنه كرول كه به ضيافت دعوت شده بودند، نميدانم به چه دليل در آن شركت<br />
نكردند. اما داريوس ميلو (12)، فرانسيس پولان (13)، ژرژ اوريك، ايگور ماركهويچ و<br />
هانري سوگه چند قطعه موسيقي از ساختههاي خود را در سالن تئاتر شهر رهبري كردند.<br />
ژان كوكتو براي برنامه جشن و كريستين برار براي لباس مهمانها طراحي كرده بودند – براي<br />
مهمانهاي ماسكدار جايگاه ويژهاي تعيين شده بود.<br />
(14)<br />
(15)<br />
١٦٧
برتون كه هنرمندان را خيلي دوست داشت مدام آنها را تشويق به كار تازه ميكرد. او هر وقت<br />
مرا ميديد ميگفت پس شما بالاخره كي يك كاري به نشريه ما ميدهيد؟ با اصرار او بود كه<br />
من نشستم و يك ساعته متن "يك زرافه" را نوشتم.<br />
١٦٨<br />
(16)<br />
:<br />
پير اونيك نثر فرانسه مرا درست كرد. بعد به كارگاه جاكومتي كه تازه به گروه پيوسته<br />
بود، رفتم و از او خواستم كه برايم يك زرافه به اندازه طبيعي بكشد و آن را از چوب ببرد. او<br />
قبول كرد و ما با هم به ايير رفتيم و او زرافه را برايم ساخت. هر يك از لكههاي روي بدن<br />
زرافه به مثابه دريچه كوچكي بود كه به تن حيوان لولا شده بود و با دست برداشته ميشد. زير<br />
اين دريچهها جملاتي از همان متني كه يك ساعته نوشته بودم به چشم ميخورد كه اگر آدم<br />
آنها را با نظم و ترتيب خاصي كنار هم ميگذاشت از آن نمايشي محيرالعقول بيرون ميآمد!<br />
متن كامل "يك زرافه" در نشريه "سوررئاليسم در خدمت انقلاب" به چاپ رسيد. مثلا يك<br />
جاي متن ميخوانيم: ”يك اركستر صدنفره اپراي والكوره را در يك زيرزمين اجرا كرد“،<br />
و در جايي ديگر: ”مسيح از خنده رودهبر شد.“ البته بعدها خيليها از اين طرح ابتكاري تقليد<br />
كردند، اما ايده اصلي بايد به نام من به ثبت برسد!<br />
(17)<br />
زرافه را در باغ "صومعه سن برنار" كه در تملك خانواده نوآي بود نصب كرديم. به مهمانها<br />
اعلام شد كه يك سورپريز در انتظار آنهاست. پيش از صرف شام از همه دعوت شد كه<br />
ميتوانند به كمك نردبام زير دريچهها را نگاه كنند. مهمانها با كنجكاوي و علاقه به طرف<br />
زرافه رفتند و من براي نوشيدن قهوه به داخل عمارت رفتم و وقتي با جاكومتي به باغ<br />
برگشتيم از زرافه اثري نديديم. اثر ما بدون هيچ توضيحي ناپديد شده بود. شايد بعد از<br />
"رسوايي عصر طلايي" اين كار ديگر زيادي فضيحتبار بود! نميدانم سر زرافه چه بلايي آمد.<br />
خانم و آقاي نوآي درباره ناپديد شدن ناگهاني زرافه هيچ توضيحي به من ندادند و من هم<br />
جرأت نكردم چيزي از آنها بپرسم.<br />
دو سه روز بعد روژه دزورمير كه رهبر اركستر بود و او هم به ايير آمده بود به من گفت كه<br />
براي اولين اجراي "باله مدرن روس" به شهر مونتكارلو ميرود و از من خواست كه<br />
همراهش بروم. من هم فوري قبول كردم. كوكتو و چند دوست ديگر ما را تا ايستگاه راه آهن
بدرقه كردند و كسي به من هشدار داد: "مواظب رقصندهها باشيد. اينها دختراني ساده و<br />
معصوم هستند و با دستمزدي ناچيز كار ميكنند. مبادا يكي از آنها در طول سفر آبستن شود!"<br />
طي سفر دوساعته با قطار، طبق معمول به عالم رؤيا فرو رفتم. آن انبوه دختران زيبا را همچون<br />
پردگيان حرمسراي شخصي خود ميديدم كه با جورابهاي سياهشان كنار هم نشستهاند و<br />
تنها منتظر اشارهاي از جانب من هستند تا جلو بيايند. با انگشت به يكي از آنها اشاره ميكنم.<br />
دخترك بلند ميشود و رام و سر به زير به طرفم ميآيد. اما من ناگهان تغيير عقيده ميدهم و<br />
ميلم به جانب دختر ديگري كشيده ميشود و او را به سوي خود ميخوانم. تكانهاي ملايم<br />
قطار رؤياهاي شيرين مرا پرواز ميدهد و هيچ چيز نميتواند خيالات شهواني مرا مانع شود.<br />
واقعيت اما تلختر از اين حرفها بود:<br />
دزورمير با يكي از بالرينها روي هم ريخته بود. او به من پيشنهاد كرد كه بعد از اولين اجراي<br />
باله همراه آن بالرين و يكي ديگر از دخترها بيرون برويم و چيزي بنوشيم. من هم كه اين را از<br />
خدا ميخواستم.<br />
همين كه باله به خوبي و خوشي به پايان رسيد، دو سه تا از رقصندهها از فرط خستگي در جا<br />
از حال رفتند. (نميدانم كه آيا واقعا حقوقشان آنقدر كم بود كه گشنگي ميكشيدند؟) قدري<br />
صبر كرديم تا دوست دزورمير حالش جا آمد. بعد آن دختر از يكي از دوستانش كه دختر روس<br />
سفيد خيلي زيبايي بود دعوت كرد كه با ما بيرون بيايد. بدين ترتيب نقشهمان گرفت و چهار<br />
نفري به كاباره رفتيم.<br />
براي من از اين بهتر نميشد: دزورمير و دوستش دنبال عيش خودشان رفتند و مرا با دخترك<br />
روس تنها گذاشتند. اما نميدانم چرا مثل بيشتر مواقعي كه با زنان رابطه داشتهام، حماقت من<br />
گل كرد و با اين زيباروي ضدكمونيست وارد بحث سياسي شدم درباره اتحاد شوروي و انقلاب<br />
و كمونيسم.<br />
دخترك صاف و ساده اعلام كرد كه مخالف سرسخت نظام شوروي است و درباره جنايات<br />
رژيم كمونيستي در شوروي داد سخن داد. من از جا در رفتم و او را مرتجع كثيف خواندم. بعد<br />
١٦٩
از قدري داد و فرياد، به او پول درشكه دادم تا به هتل برگردد و خودم تنها به طرف<br />
اقامتگاهمان راه افتادم.<br />
بعد از چنين خشمهاي بي جايي هميشه سخت پشيمان ميشوم.<br />
من به خصوص از يكي از شيرينكاريهاي سوررئاليستها خيلي خوشم ميآيد. در يكي از<br />
روزهاي سال 1930 ژرژ سادول و ژان كوپن در كافه يكي از شهرستانها نشسته بودند و<br />
از بيكاري روزنامهها را ورق ميزدند. دو جوان ناگهان چشمشان به نتايج امتحانات نهايي<br />
مدرسه نظامي سنسير ميافتد. يك بابايي به اسم كلر كه افسر فرمانده دسته خودش بود، در<br />
امتحانات بالاترين نمره را آورده بود.<br />
١٧٠<br />
(18)<br />
جالب اين است كه اين دو جوان بيكار كه در گوشه ولايت حوصلهشان از تنهايي و علافي سر<br />
رفته بود، ناگهان اين فكر بكر به سرشان ميافتد:<br />
- چطور است براي اين كله خر يك نامه بنويسيم؟<br />
ديگر منتظر نميمانند. از گارسن كافه يك قلم قرض ميگيرند و در جا يكي از زيباترين<br />
فحشنامههاي تاريخ سوررئاليسم را تدوين ميكنند. پاي نامه امضا مياندازند و آن را بيدرنگ<br />
براي افسر سن سير ميفرستند. در اين نامه جملات معركهاي هست: ”ما روي آن پرچم سه<br />
رنگتان تف ميكنيم. ما در كنار همه مبارزان انقلابي، دل و روده همه افسران ارتش فرانسه را<br />
توي آفتاب پهن ميكنيم. اگر مجبور باشيم كه به جبهه برويم ترجيح ميدهيم در كنار<br />
كلاهخودهاي پرافتخار ارتش آلمان بجنگيم و...“<br />
افسر نامبرده نامه را دريافت ميكند و آن را به سرپرست سنسير ميدهد كه او هم آن را به<br />
دست فرمانده كل ارتش ميرساند. از طرف ديگر نامه در نشريه "سوررئاليسم در خدمت<br />
انقلاب" به چاپ ميرسد.<br />
اين ماجرا سروصداي زيادي به پا كرد. سادول پيش من آمد و گفت كه بايد هر چه زودتر از<br />
فرانسه فرار كند. قضيه را با خانواده نوآي در ميان گذاشتم و آنها هم با سخاوت تمام به او<br />
چهار هزار فرانك دادند.
كوپن دستگير شد. والدين سادول و كوپن در پاريس به ستاد ارتش رفتند و پوزش خواستند، اما<br />
سودي نبخشيد. مقامات سنسير خواهان عذرخواهي رسمي و علني بودند. سادول روانه خارج<br />
شد. اما شنيدم كوپن را وادار كردند كه در برابر تمام افراد سنسير زانو بزند و عذرخواهي كند.<br />
نميدانم اين قضيه چقدر حقيقت دارد.<br />
اين ماجرا مرا به ياد اندوه عميق آندره برتون مياندازد كه در سال 1955 به من گفت: ”ديگر<br />
هيچ فضيحت و غوغايي باقي نمانده است.“<br />
پانوشتها:<br />
(1986 -1897) G. H. Riviére -1<br />
(1970 -1887) Goston Modot -2<br />
١٧١<br />
هنرشناس فرانسوي<br />
هنرپيشه فرانسوي<br />
3. E. Kuprine<br />
4. Marvel<br />
سناريست فرانسوي<br />
6. Valentine Hugo<br />
7. Viktor Emanuel<br />
(1988 -1906) Pierre Prévert -5<br />
كارگردان و<br />
(1814 – 1740) Marquis de Sade -8<br />
ساديسم از نام او گرفته شده است.<br />
نويسنده و فيلسوف فرانسوي كه اصطلاح<br />
9. Lionel Salem<br />
10. Les Chants de Maldoror<br />
(1870 -1846) Lautréamont -11<br />
(1974 -1892) Darius Milhaud -12<br />
(1963 -1899) F. Poulenc -13<br />
(1983 -1912) I. Markevitch -14<br />
(1989 – 1901) H. Sauguet -15<br />
(1966 -1901) A. Giacometti -16<br />
17- Walküre اپرايي از<br />
نويسنده فرانسوي<br />
آهنگساز فرانسوي<br />
آهنگساز فرانسوي<br />
آهنگساز روس تبار ايتاليايي<br />
آهنگساز فرانسوي<br />
مجسمه ساز و طراح سويسي<br />
ريشارد واگنر<br />
18. J. Caupenne
سرانجام سوررئاليسم<br />
در جوار سوررئاليسم به نويسندگان و هنرمندان ديگري برخوردم و از نزديك با آنها آشنا شدم.<br />
خيليها بودند كه براي مدت كوتاهي با جنبش رابطه برقرار ميكردند، مدتي مجذوب ميشدند،<br />
اما سپس به تدريج از آن فاصله ميگرفتند، دور ميشدند و سرانجام از آن ميبريدند و به راه<br />
خود ميرفتند. كساني هم بودند كه راه و روش فردي خودشان را داشتند.<br />
در مونپارناس با فرنان لژه آشنا شدم و اغلب او را ميديدم. آندره ماسون هيچوقت به<br />
جمع ما نيامد، اما با اعضاي ما روابطي دوستانه داشت. نقاشان سوررئاليست واقعي عبارت بودند<br />
از: دالي، تانگي، خوآن ميرو (3)، آرپ، رنه ماگريت و ماكس ارنست.<br />
١٧٢<br />
(3)<br />
(1)<br />
ماكس ارنست كه با او دوستي نزديك داشتم، قبلا عضو مكتب دادائيسم بود. هنگامي كه نداي<br />
سوررئاليسم در جهان پراكنده شد، در آمريكا به مان ري رسيد و در آلمان به ماكس ارنست. از<br />
ارنست شنيدم كه يك بار پيش از پيدايش گروه سوررئاليستها، او به همراه آرپ و تزارا در<br />
مراسمي كه به مناسبت گشايش نمايشگاهي در زوريخ بر پا شده بود، به دختربچهاي يك<br />
مشت عبارات مستهجن ياد داده بودند كه اصلا معناي آنها را نميفهميد، بعد دخترك را<br />
واداشته بودند كه با جامهي مراسم كليسا و شمع به دست به ميان جمع برود و آن حرفها را<br />
تكرار كند. براي هنرمندان مدرن گول زدن بچهها وسوسهاي قوي بود. به هرحال اين ماجرا در<br />
زوريخ سروصداي زيادي به پا كرده بود.
(4)<br />
(6)<br />
(5)<br />
ماكس ارنست به زيبايي يك عقاب بود. او ماري برت خواهر ژان اورانش فيلمنامهنويس را<br />
از راه به در برده و با او ازدواج كرده بود. اين زن نقشي كوتاه در صحنه ضيافت فيلم عصر<br />
طلايي ايفا كرده است. يك بار ماكس، يادم نيست كه قبل يا بعد از ازدواجش، براي گذراندن<br />
تعطيلات تابستاني به روستايي رفته بود كه اورتيس هم همانجا اقامت داشت. اين اورتيس<br />
زنباز قهاري بود و "فتوحات" بيشماري در كارنامهاش به ثبت رسيده بود. در آن تابستان<br />
هردوي آنها به زني دل باختند و اين اورتيس بود كه سرانجام در رقابت برنده شد. چندي پس<br />
از اين ماجرا برتون و الوار روزي به خانه من در خيابان پاسكال آمدند و خبر دادند كه از طرف<br />
ماكس ارنست ميآيند كه پايين گوشه خيابان ايستاده است. ماكس، نميدانم به چه دليل، مرا<br />
متهم كرده بود كه با دخالت در اين ماجرا به پيروزي اورتيس كمك كردهام. حالا برتون و الوار<br />
آمده بودند كه از من توضيح بخواهند. به آنها اطمينان دادم كه قضيه هيچ ربطي به من ندارد و<br />
من هرگز مشاور زنبازيهاي اورتيس نبودهام. آنها قانع شدند و رفتند.<br />
آندره دورن هيچ كاري به سوررئاليسم نداشت. او كه دستكم سي - سي و پنج سالي از من<br />
بزرگتر بود، اغلب از رويدادهاي كمون پاريس برايم تعريف ميكرد. از زبان او بود كه شنيدم در<br />
جريان سركوب وحشيانه هواداران كمون، تفنگداران كاخ سلطنتي، كارگران را از روي<br />
دستهاي زبر و پينهبستهشان شناسايي ميكردند و به جوخههاي اعدام تحويل ميدادند.<br />
آندره دورن آدمي درشتاندام و قويهيكل بود و بسيار دوستداشتني. يك شب از من و<br />
تابلوفروشي به اسم پير كوله دعوت كرد كه با او به عشرتكده برويم. خانم رئيس به طرف<br />
ما آمد و گفت:<br />
- سلام مسيو آندره! در چه حاليد؟ چه عجب اين طرفها؟! ببين چي ميگم: يك دختر نازي<br />
دارم كه بايد با چشم خودتون ببينيد. اين كوچولو لنگه نداره! اما بايد خيلي مواظب رفتارتون<br />
باشيد كه مبادا ناراحتش كنيد...<br />
بعد موجودي با جوراب سفيد و سرپايي وارد شد، با دو رشته موهاي بافته.<br />
ميگشت و ميخنديد. عجب كلكي: يك كوتوله چهل ساله!<br />
با روروكي دور<br />
١٧٣
(7)<br />
در ميان نويسندگان با روژه ويتراك بسيار صميمي بودم اما هيچوقت نفهميدم كه چرا<br />
برتون و الوار ارزش زيادي برايش قائل نيستند. آندره تيريون هم به گروه ما تعلق داشت و<br />
تنها سياسيكارِ واقعي گروه بود. يك بار كه از يك گردهمايي برميگشتيم، پل الوار به من<br />
گفت:<br />
- اين بشر فقط به سياست علاقه دارد.<br />
(8)<br />
(9)<br />
تيريون كه خود را كمونيست انقلابي ميناميد، يك بار با نقشه بزرگ اسپانيا به خانهام در خيابان<br />
پاسكال آمد. آن روزها كه وسوسه كودتا به جان همه افتاده بود، او هم يك نقشه كودتايي را براي<br />
سرنگون كردن سلطنت در اسپانيا با تمام جزئياتش طراحي كرده بود، و حالا از من اطلاعات<br />
جغرافيايي مفصلي درباره تنگهها و گذرگاههاي كشور ميخواست تا توي نقشهاش وارد كند. اما<br />
من نتوانستم كمك زيادي به او بكنم. او كتابي هم درباره آن روزگار نوشته به عنوان<br />
"انقلابيهاي بدون انقلاب" كه خيلي جالب است. طبيعي است كه بهترين نقش را به<br />
خودش داده (و اين كاري است كه همه ما كمابيش ناآگاهانه انجام ميدهيم). به علاوه جزئياتي<br />
از زندگي خصوصي افراد را در كتابش آورده كه به نظر من هيچ لزومي نداشته است، اما آنچه<br />
درباره آندره برتون نوشته، دربست تائيد ميكنم.<br />
به ياد دارم كه پس از پايان جنگ جهاني، يك بار ژرژ سادول به من گفت كه تيريون از بيخ<br />
"خائن" شده و به خدمت گليستها در آمده و افزايش قيمت بليط مترو در فرانسه زير سر او<br />
است.<br />
ماكسيم الكساندر به مذهب كاتوليك گرايش پيدا كرد. ژاك پرهور مرا با ژرژ باتاي آشنا كرد. (10)<br />
او كتاب "داستان چشم" (11) را تازه نوشته بود، و با ديدن چشم دريده شدهي فيلم سگ آندلسي<br />
اظهار تمايل كرده بود كه با من آشنا شود. همه با هم براي صرف شام بيرون رفتيم.<br />
(12)<br />
سيلويا همسر باتاي كه بعدها با ژاك لكان ازدواج كرد، و همسر رنه كلر زيباترين زناني<br />
هستند كه در زندگي ديدهام. برتون از باتاي خيلي خوشش نميآمد و او را خودبين و مادي<br />
ميدانست. چهرهاش هميشه سخت و جدي بود و هرگز خنده به لب نميآورد.<br />
١٧٤
با آنتونن آرتو آشنايي زيادي نداشتم و روي هم تنها دو يا سه بار او را ديدم. به ياد دارم كه روز<br />
ششم فوريه سال 1934 او را در ايستگاه مترو ديدم كه براي خريد بليط توي صف، درست جلوي<br />
من ايستاده بود. با خودش حرف ميزد و دستانش را با حرارت تكان ميداد، دلم نيامد مزاحمش<br />
بشوم.<br />
اغلب از من سؤال ميكنند كه كار سوررئاليسم به كجا كشيد؟ درست نميدانم چه جوابي بايد<br />
بدهم. گاهي با خودم فكر ميكنم كه اين جنبش در جنبههاي فرعي به پيروزي رسيد، اما در<br />
جبهه اصلي شكست خورد. برتون، الوار و آراگون در شمار بهترين نويسندگان فرانسوي قرن<br />
بيستم در آمدهاند و در همه كتابخانهها جايگاهي ويژه دارند. امروزه ماركس ارنست، سالوادور دالي<br />
و رنه ماگريت از نامدارترين نقاشان هستند و آثارشان در همه موزهها به نمايش گذاشته ميشود.<br />
اما موفقيت فرهنگي و پيشرفت هنري براي بيشتر ما اهميت زيادي نداشت. جنبش سوررئاليسم<br />
هدفش اين نبود كه نامش در كتابهاي تاريخ هنر و ادبيات جاودانه شود. هدف اصلي اين<br />
جنبش، آرزوي بلندپروازانه و البته ناممكن آن، شكافتن سقف فلك بود و در انداختن طرحي نو در<br />
زندگي. تنها نگاهي به پيرامون كافي است به ما نشان دهد كه ما در اين هدف كه براي ما اصل<br />
و اساس بود، شكست خوردهايم.<br />
طبيعي است كه ما نميتوانستيم سرنوشت ديگري داشته باشيم. به خوبي ميتوان ديد كه<br />
سوررئاليسم در قياس با نيروهاي بيكران و تجديد شوندهي واقعيت تاريخي چه نقش ناچيزي در<br />
تاريخ جهان داشته است. رؤياهاي ما به عظمت كائنات بود، اما خودمان چه بوديم؟ يك مشت<br />
روشنفكر عاصي و پرخاشجو كه توي كافه با هم جر و بحث ميكرديم و يك نشريه بيرون<br />
ميداديم. يك فوج ايدآليست كه همين كه پاي اقدام و عمل به ميان ميآمد، به سرعت از هم<br />
ميپاشيد.<br />
با همه اين حرفها من از حشر و نشر سه سالهام با جمع پرجوش و آشفته سوررئاليستها براي<br />
سراسر زندگي تجربه اندوختم. مهمترين درسي كه برايم مانده، توان نفوذ به اعماق وجود است؛ ما<br />
اين قدرت را ميشناختيم و به آن پروبال ميداديم. اين فراخواني بود براي توجه به پديدههاي<br />
گنگ و غيرمنطقي، به تمام خلجانهايي كه از ژرفاي نهاد آدمي برميخيزد. فراخواني بود كه<br />
براي اولين بار توسط ما با قدرت و تهوري بينظير سر داده شد؛ و در قالب سركشي، بازيگوشي و<br />
پيكار با هر آنچه نادرست ميدانستيم، جلوه گر شد. من از اين چيزها سر سوزني عقب ننشستهام.<br />
١٧٥
ناگفته نماند كه بيشتر برداشتهاي سوررئاليستها درست و واقعبينانه بود. مثلا كار را در نظر<br />
بگيريد، كه يكي از ارزشهاي مقدس جامعه سرمايهداري است و احدي حق ندارد در اهميت آن<br />
ترديد كند. سوررئاليستها اولين كساني بودند كه بيوقفه به اين ارزش حمله كردند، هاله تقدس<br />
آن را از بين بردند و اعلام كردند كه كار مزدوري امتياز نيست، ننگ است.<br />
رگهاي از اين برداشت را ميتوان در فيلم تريستانا از زبان دون لوپه شنيد كه به آن پسرك لال<br />
ميگويد:<br />
”كارگرهاي بيچاره! هم فريبشان ميدهند و هم توي سرشان ميزنند. كار يك لعنت ابدي است.<br />
نفرين بر آن كاري كه آدم مجبور باشد به خاطر معاش انجام دهد. همچو كاري، بر خلاف آنچه<br />
معروف است، اصلا مايه افتخار نيست، بلكه فقط براي پر كردن شكم آن خوكهايي است كه ما<br />
را استثمار ميكنند. فقط كاري مايه سرافرازي آدم است كه آن را با شوق و لذت انجام دهيم. همه<br />
بايد اين طور كار كنند. به من نگاه كن: من كار نميكنم، حتي اگر دارم بزنند باز هم كار نميكنم.<br />
و ميبيني كه با وجود اين دارم زندگي ميكنم. البته قبول دارم كه خيلي خوب زندگي نميكنم،<br />
اما هرچه باشد بدون اينكه كار كنم دارم زندگي ميكنم“.<br />
برخي از فرازهاي اين گفتار در رمان گالدوس وجود دارد، اما با مفهومي كاملا متفاوت. در رمان<br />
خودداري دون لوپه از كار كردن، عيب او تلقي شده و مورد انتقاد قرار گرفته است. سوررئاليستها<br />
با حس شهودي خودشان نخستين كساني بودند كه دريافتند پايههاي سست كار به عنوان ارزشي<br />
اجتماعي، لق شده است. اينك بعد از پنجاه سال تقريبا همه از زوال اين ارزش صحبت ميكنند،<br />
در حالي كه زماني ابدي تلقي ميشد. همه ميگويند: مگر ما به دنيا آمدهايم كه كار كنيم؟! ما در<br />
آستانه يك تمدن فراغتپرور قرار گرفتهايم. حتي در فرانسه "وزارت اوقات فراغت" تأسيس شده<br />
است.<br />
دستاورد ديگري كه از سوررئاليسم برايم مانده تضاد شديدي است كه درون خودم ميان اخلاق<br />
شخصي خود و تمام اصول اخلاقي مسلط در جامعه كشف كردهام كه از غريزه و تجربه سازنده<br />
خودم برخاسته است. پيش از رابطه با سوررئاليسم فكرش را هم نميكردم كه به چنين تعارضي<br />
دچار شوم، و تصور نميكنم كسي از چنين تضادي در امان باشد.<br />
١٧٦
اما آنچه فراتر از تمام مكاشفات هنري و بالاتر از همه دستاوردهاي فكري و ذوقي از آن دوران<br />
برايم باقي مانده، يك تعهد اخلاقي روشن و خدشهناپذير است كه كوشيدهام با وجود تمام فراز و<br />
نشيبهاي زندگي به آن وفادار بمانم. اين وفاداري به يك اخلاق برگزيده، به هيچوجه ساده و<br />
آسان نيست، زيرا پيوسته با خودخواهيها، راحت طلبيها، آزمنديها، خودنماييها، آسان<br />
پسنديها و سهلانگاريهاي ما برخورد ميكند. گاهي به خاطر چيزهاي جزئي و كم اهميت، به<br />
يكي از اين ضعفها و لغزشها تسليم شده و اصول اخلاقي خود را زير پا گذاشتهام؛ اما اين گذار<br />
من از قلب سوررئاليسم بود كه به من ياري داد تا در اكثر موارد مقاوم بمانم. و اين شايد همان<br />
نكته اساسي باشد.<br />
در اوايل ماه مه سال در پاريس با دستيارانم كار تداركات و مقدمات فيلمبرداري "راه<br />
شيري" را تازه شروع كرده بوديم كه ناگهان به سنگربندي دانشجويان در محله كارتيه لاتن<br />
برخورديم. زندگي در پاريس ظرف چند روز به كلي از مدار عادي خارج شد. من پيشتر نوشتههاي<br />
هربرت ماركوزه را خوانده و نظرات او را ستوده بودم. من هم مانند او و ديگران به اين اعتقاد<br />
رسيده بودم كه جامعه مصرفي امروز به زندگي سترون و خطرناكي رسيده، و تا دير نشده بايد آن<br />
را دگرگون كرد. مه لحظات پرشكوهي تجربه كرده است. آن روزها در خيابانهاي<br />
آشوبزده قدم ميزدم و با حسرت روي در و ديوار برخي از شعارهاي سوررئاليستي خودمان را<br />
ميديدم: "ممنوع كردن، ممنوع!“<br />
1968<br />
1968<br />
(13)<br />
كار تهيه فيلم "راه شيري" مثل همه فعاليتهاي ديگر متوقف شده بود و نميدانستم به تنهايي<br />
در پاريس چه كنم. توريستي كنجكاو بودم كه كم كم نگران ميشدم. هر شب پس از اغتشاشات<br />
خياباني به بولوار سن ميشل ميرفتم، چشمانم از گاز اشك آور ميسوخت. از خيلي چيزها هيچ<br />
سر در نميآوردم: مثلا نميدانستم چرا تظاهركنندگان مدام فرياد ميزنند: "مائو، مائو!" يعني واقعا<br />
آنها خواهان برقراري نظامي مائوئيستي در فرانسه بودند؟!<br />
حتي آدمهاي معقول و حسابي، آن روزها عقلشان را از دست داده بودند. مثلا دوست بسيار عزيزم<br />
لويي مال در رأس يك دسته عملياتي افرادش را به ميدان جنگ كشانده بود و به پسر من<br />
ژان لويي دستور ميداد كه به هر پليسي كه در خيابان ديد شليك كند. اگر پسرم از او اطاعت<br />
كرده بود، قطعا تنها انقلابي آن حوادث بود كه بعدا سرش زير گيوتين ميرفت.<br />
١٧٧
در كنار جدلها و مجادلات فراوان، آشوب هم روز به روز بيشتر ميشد. هر كس با فانوس<br />
كوچكش انقلاب خود را جستوجو ميكرد. من مدام با خود ميگفتم: ”اگر اينجا مكزيكو بود،<br />
همه چيز ظرف دو ساعت تمام ميشد و سيصد كشته به جا ميماند!“ از قضا در ماه اكتبر همان<br />
سال ماجراي مشابهي تقريبا با همين تعداد قرباني در "ميدان فرهنگ" مكزيكو پيش آمد.<br />
سرژ سيلبرمن تهيهكننده فيلم ما، مرا با خود به بروكسل برد تا از آنجا بتوانم به راحتي با هواپيما<br />
به خانه و زندگي خود برگردم. اما چند روز بعد به پاريس برگشتم. ديدم كه "نظم" دوباره برقرار<br />
شده و جشن پرشكوهي كه خوشبختانه زياد خونين نبود، به پايان رسيده است.<br />
از شعارها كه بگذريم، ماه مه 1968 شباهتهاي زيادي به سوررئاليسم داشت: همان مضامين<br />
ايدئولوژيك، همان انگيزشها، همان دستهبنديها، همان خيالپردازيهاي بيانتها و همان<br />
سرگرداني ميان حرف و عمل. دانشجويان ماه مه هم مثل ما بيشتر حرف زدند و كمتر عمل<br />
كردند. اما آنها را به هيچوجه سرزنش نميكنم. اگر آندره برتون زنده بود، باز مي گفت: ”ديگر<br />
عمل هم مثل رسوايي ناممكن شده است.“<br />
يكي ديگر از نقاط تشابه ما در علاقه به تروريسم بود كه بعضي از جوانان شورشي هم آن را<br />
انتخاب كردند. در اينجا هم رد و نشاني از هواهاي دوره جواني ما ديده ميشود، مثلا آندره برتون<br />
ميگفت: ”ساده ترين عمل سوررئاليستي اين است كه هفت تير برداريم و به خيابان برويم و<br />
بيهدف به مردم شليك كنيم“. فراموش نكنيم كه من هم يك بار درباره فيلم سگ آندلسي<br />
گفتهام كه اين فيلم چيزي نيست جز دعوت به قتل و كشتار.<br />
نماد تروريسم كه از ويژگيهاي اجتناب ناپذير قرن ماست، همواره مرا جذب كرده است. اما من<br />
به تروريسم تام و تمام گرايش دارم، كه نابودي جامعه و تمام نوع بشر را هدف ميگيرد. از كساني<br />
كه از تروريسم به عنوان سلاحي سياسي در راه رسيدن به يك هدف مشخص استفاده ميكنند<br />
نفرت دارم. از كساني كه مثلا در مادريد مردم را لت و پار ميكنند تا به خيال خودشان توجه<br />
جهانيان را به مشكلات ارمنستان جلب كنند. به چنين تروريستهايي نه تنها علاقه ندارم، بلكه از<br />
آنها بيزارم.<br />
١٧٨
(14)<br />
من از باند بونو حرف ميزنم، كه هميشه او را ستايش ميكردم، از كساني مانند اسكاسو و<br />
دوروتي كه قربانيانشان را به دقت انتخاب ميكردند، از آنارشيستهاي فرانسوي اواخر قرن<br />
نوزدهم، و از همه كساني كه اين دنيا را قابل زندگي نميدانستند و دلشان ميخواست آن را به<br />
هوا پرتاب كنند و خودشان را هم با آن. اين افراد ياغي را درك ميكنم و با آنها همدلي دارم. اما<br />
مسئله اين است كه براي من هم مثل بيشتر مردم، ميان نظر و عمل درهاي عميق وجود دارد. من<br />
هيچوقت اهل اقدام عملي و بمبگذاري نبوده و نيستم. نميتوانم دنبال كساني بروم كه گاه خود<br />
را به آنها بسيار نزديك احساس ميكنم.<br />
رابطهام با شارل دو نوآي را تا آخر حفظ كردم. هر وقت به پاريس ميآمدم، ناهار يا شامي با هم<br />
ميخورديم. او آخرين بار مرا به كاخي دعوت كرد كه پنجاه سال قبل هم به آنجا رفته بودم، اما<br />
حالا مثل دنياي ديگري بود. خانم نوآي فوت كرده بود. روي ديوارها و تاقچهها از آن همه گنج و<br />
ثروت چيزي باقي نمانده بود.<br />
شارل مثل من كر شده بود و ما به زحمت حرف هم را ميفهميديم. دو نفري نشستيم و غذايي<br />
خورديم و حرف زيادي با هم نزديم.<br />
پانوشتها:<br />
(1955 -1881) F. Léger -1<br />
(1987 -1896) A. Masson -2<br />
(1983 -1893) Juan Miro -3<br />
(1981 -1901) J. Lacan -12<br />
١٧٩<br />
طراح و نقاش و سينماگر فرانسوي<br />
طراح و نقاش فرانسوي<br />
طراح و نقاش اسپانيايي<br />
4. J. Aurenche<br />
6. P. Collé<br />
(1954 -1880) A. Derain -5<br />
(1952 – 1899) Roger Vitrac -7<br />
-8 Thirion A. (متولد (1907<br />
نقاش فرانسوي<br />
نويسنده فرانسوي<br />
9. Révolutionnaires sans Révolution<br />
(1962 -1897) G. Bataille -10<br />
نويسنده فرانسوي<br />
روانشناس فرانسوي<br />
11. Histoire de l’oeil
(1995 -1932) L. Malle -13<br />
(1912 -1876) Jules Bonnot -14<br />
سالهاي 1911 و<br />
سينماگر فرانسوي<br />
سردسته باندي با گرايشهاي آنارشيستي كه در<br />
1912 در فرانسه به عمليات تروريستي دست زدند.<br />
١٨٠
آمريكا<br />
(1930)<br />
فيلم عصر طلايي هنوز به روي پرده سينما نيامده بود. خانم و آقاي نوآي كه اولين دستگاه<br />
نمايش فيلم ناطق فرانسه را در كاخ خودشان كار گذاشته بودند، اجازه دادند كه در غياب آنها<br />
فيلم را به جمع سوررئاليستها نشان بدهم. همه اعضاي گروه آمدند و قبل از هر چيز سراغ<br />
بطريهاي مشروب رفتند. اول شروع كردند به چشيدن و بعد ته همه شيشهها را بالا آوردند.<br />
فكر ميكنم كه تيريون و تزارا از همه بدتر بودند. چندي بعد كه خانم و آقاي نوآي از سفر<br />
برگشتند و از من درباره نمايش آن شب پرسيدند، كه در هر صورت عالي برگزار شد، بزرگواري<br />
نشان دادند و به شيشههاي خالي هيچ اشارهاي نكردند.<br />
به لطف خانواده نوآي بود كه نماينده كل كمپاني متروگلدوينماير در اروپا به تماشاي فيلم<br />
نشست. او مثل خيلي از آمريكاييها از معاشرت با اشراف اروپايي كيف ميكرد. از من خواست<br />
كه سري به دفترش بزنم. با اين كه اول به او خبر داده بودم كه هيچ علاقهاي به ديدنش<br />
ندارم، اما بالاخره دعوت را قبول كردم و به سراغش رفتم. حرفهايي زد كه لب كلامش اين<br />
بود:<br />
- من فيلم "عصر طلايي" را ديدم اما اصلا از آن خوشم نيامد. با اين كه از آن هيچ چيز<br />
نفهميدم، باز مرا تحتتأثير قرار داد. حالا به شما يك پيشنهادي ميكنم: بياييد به هاليوود<br />
١٨١
برويد و از نزديك با تكنيك عالي سينماي آمريكا كه در دنيا بينظير است، آشنا شويد. من شما<br />
را به آنجا ميفرستم و خرج سفرتان را ميدهم. شش ماه آنجا بمانيد و هفتهاي دويست و<br />
پنجاه دلار بگيريد. (اين مبلغ در آن روزگار پول زيادي بود.) شما كاري جز اين نداريد كه ببينيد<br />
يك فيلم حرفهاي چطور ساخته ميشود. بعد خواهيم ديد كه چه پيش ميآيد.<br />
من پاك حيرت كردم و از او 48 ساعت فرصت خواستم. ما همان شب در خانه آندره برتون دور<br />
هم جمع شده بوديم. من قرار بود همراه لويي آراگون و ژرژ سادول براي شركت در "كنگره<br />
روشنفكران انقلابي" به خاركوف بروم. وقتي پيشنهاد كمپاني متروگلدوينماير را با<br />
سوررئاليستها در ميان گذاشتم، هيچكس مخالفتي نكرد.<br />
قرارداد را امضا كردم و در دسامبر 1930 در بندر لوآور سوار كشتي لوياتان شدم كه آن موقع<br />
بزرگترين كشتي دنيا بود. طي اين مسافرت دلانگيز با طنزنويس اسپانيايي تونو و<br />
همسرش لئونور همسفر بودم.<br />
(1)<br />
(2)<br />
تونو استخدام شده بود تا در هاليوود روي نسخه اسپانيايي فيلمهاي آمريكايي كار كند. در سال<br />
1930 سينما زبان باز كرد و ويژگي بينالمللي خود را يكباره از دست داد. در دوران سينماي<br />
صامت كافي بود كه فقط ميان تيترهاي فيلم را به زبانهاي مختلف برگردانند، اما حالا بايد<br />
نسخههاي مختلفي از يك فيلم را مثلا با هنرپيشههاي فرانسوي يا اسپانيايي در همان دكورها<br />
و شرايط فني تهيه ميكردند. بدين ترتيب سيلي از نويسندگان و هنرپيشهها به هاليوود سرازير<br />
شدند تا به زبانهاي خودشان فيلم تهيه كنند.<br />
من پيش از آنكه آمريكا را بشناسم، به اين سرزمين دل بسته بودم. آداب و رسوم اين كشور،<br />
فيلمهايش، آسمانخراشها و حتي اونيفورم پليسهايش را دوست داشتم.<br />
نخستين پنج روز هيجانانگيزم را در هتل الگنكوين در نيويورك به سر بردم. يك مترجم اهل<br />
آرژانتين دايم در كنارم بود، چون يك كلمه انگليسي بلد نبودم. بعد دوباره به همراه تونو و<br />
همسرش سوار قطار لوسانجلس شديم. اين مسافرت مثل رؤيا بود، هنوز هم فكر ميكنم كه<br />
آمريكا زيباترين كشور دنياست. چهار روز بعد ساعت پنج بعد از ظهر به مقصد رسيديم و سه<br />
١٨٢
ت”<br />
(4)<br />
نويسنده اسپانيايي كه آنها هم در هاليوود استخدام شده بودند به پيشوازمان آمدند: ادگار نويل<br />
(3)، لوپس روبيو و اوگارته.<br />
بي درنگ سوار ماشين شديم و براي شام به خانه نويل رفتيم. اوگارته به من گفت: و امشب<br />
با كارفرماي خودت شام ميخوري.“ بعد حوالي ساعت هفت مردي با موهاي جوگندمي وارد<br />
شد كه او را كارفرماي من معرفي كردند. خانم جوان و جذابي نيز همراهش بود. سر ميز<br />
نشستيم و من آن شب براي اولين بار در زندگي آووكادو خوردم.<br />
موقعي كه نويل حرفهاي مرا ترجمه ميكرد، به آن "كارفرماي" خودم خيره شده بودم و با<br />
خود ميگفتم: ”من اين بابا را ميشناسم، حتم دارم كه او را يك جايي ديدهام.“ شام كه تمام<br />
شد، ناگهان طرف را به جا آوردم: او چارلي چاپلين بود و خانم همراهش جورجيا هيل بود<br />
كه در فيلم "جويندگان طلا" در كنار او نقش داشت.<br />
(5)<br />
چاپلين كه اسپانيايي بلد نبود، مدعي بود كه شيفته اسپانياست: همان اسپانياي سطحي و<br />
عاميانه كه خلاصه ميشود در رقص پا و فريادهاي "اوله!" او از دوستان نزديك نويل بود و<br />
براي همين براي صرف شام دعوتش كرده بودند.<br />
روز بعد با اوگارته در ناحيه بورليهيلز آپارتماني اجاره كرديم. با پولي كه از مادرم گرفته بودم،<br />
قبل از هر كار يك ماشين فورد خريدم و بعد يك تفنگ و اولين دوربين لايكاي زندگيام.<br />
مدتي بعد حقوق گرفتم و اوضاع به خوبي پيش رفت. از لوسانجلس بينهايت خوشم ميآمد،<br />
نه فقط به خاطر هاليوود.<br />
(6)<br />
(7)<br />
دو سه روز بعد از ورودم، نزد تهيهكننده و كارگرداني به نام لوين رفتم كه نماينده ايروينگ<br />
تالبرگ مدير كل كمپاني متروگلدوينماير بود. كارمندي به نام فرانك ديويس كه بعدها<br />
با هم دوست شديم، مأمور شد كه به وضعم رسيدگي كند. قراردادي كه با من بسته بودند، به<br />
نظر او "عجيب" آمد و پرسيد:<br />
- از كجا ميخواهيد شروع كنيد؟ مونتاژ، فيلمنامهنويسي؟ طراحي صحنه يا كارگرداني؟<br />
گفتم: كارگرداني.<br />
(8)<br />
١٨٣
- بسيار خوب، در استوديوهاي ما بيست و چهار كارگاه فيلمسازي هست. هر كدام را خواستيد<br />
انتخاب كنيد. به شما كارتي ميدهيم كه با آن ميتوانيد به همه جا وارد شويد.<br />
تصميم گرفتم به كارگاهي بروم كه در آن فيلمي با شركت گرتا گاربو تهيه ميشد. كارتم را<br />
برداشتم و با احتياط وارد كارگاه شدم. از آنجا كه با كار سينما آشنايي داشتم، كناري ايستادم و از<br />
دور به تماشاي آرايشگرهايي پرداختم كه دور خانم ستاره سينما حلقه زده بودند. گمان مي كنم در<br />
تدارك گرفتن يك نماي درشت بودند. با وجود آنكه خود را در گوشهاي پنهان كرده بودم، اما<br />
خانم متوجه حضور من شد و به مرد سبيل باريكي علامتي داد و چيزي گفت. آن مرد به طرف<br />
من آمد و پرسيد:<br />
- اينجا چه كار داريد؟(9)<br />
اصلا متوجه منظورش نشدم تا بتوانم كارتم را در بياورم و جواب بدهم. او هم به راحتي از سالن<br />
بيرونم كرد. من هم تصميم گرفتم از آن پس راحت در خانه بمانم و ديگر به هيچ استوديويي<br />
نروم، غير از شنبهها كه ميرفتم حقوقم را دريافت كنم. چهار ماه تمام راحت و آسوده بودم.<br />
هيچكس كاري به كارم نداشت.<br />
راستش را بخواهيد چند مورد استثنايي هم پيش آمد. يك بار در نسخه اسپانيايي يك فيلم نقش<br />
كوچكي بازي كردم: از پشت پيشخوان بار به مشتريها مشروب ميدادم. باز هم بار! يك بار هم<br />
به تماشاي دكوري هيجان انگيز رفتم. در محوطه پشت استوديو در استخري بزرگ نيمهاي از<br />
يك كشتي را گذاشته بودند كه به دقت بازسازي شده بود. صحنه را براي نمايش توفان آماده<br />
ميكردند. كشتي روي فنرهاي قوي و محكمي تاب ميخورد تا حركت امواج را القا كند. در<br />
اطراف استخر پنكههاي عظيمي كار گذاشته بودند. در بالا مخازن بزرگي بود كه هر وقت كشتي<br />
سرگردان در ميان امواج پيچ و تاب ميخورد، از بالا روي آن آب ميريختند. ابزارهاي خيرهكننده<br />
و كاركرد ماهرانه حقههاي سينمايي هميشه مرا تكان داده است. به نظر ميرسيد كه همه چيز<br />
امكانپذير است و ميتوان دنيا را از نو خلق كرد.<br />
از ديدن سيماي واقعي برخي اسطورههاي سينمايي، به ويژه بعضي از قهرمانهاي منفي مانند<br />
والاس بيري خيلي لذت ميبردم. توي حياط استوديو مينشستم تا كفشم را واكس بزنم، و<br />
به اين بهانه آدمهاي سرشناسي را تماشا ميكردم كه از حياط عبور ميكردند. يك بار هنرپيشهاي<br />
١٨٤<br />
(10)
(11)<br />
(13)<br />
(12)<br />
كنار دستم نشست كه در اسپانيا به او امبروسيو ميگفتيم. او همان كمدين قويهيكلي بود<br />
كه با چشمان سياه و ترسناكش اغلب كنار چاپلين بازي ميكرد. يك بار هم در تئاتر كنار بن<br />
تورپين نشستم و متوجه شدم كه او واقعا چشمش چپ است.<br />
روزي از روي كنجكاوي به بزرگترين سالن استوديوي متروگلدوينماير رفتم چون همه جا اعلام<br />
شده بود كه لويس ماير مرد مقتدر كمپاني قصد دارد در جمع كاركنان و زيردستانش<br />
سخنراني كند.<br />
در سالن چند صد نفر آدم رو بهروي يك سكو نشسته بودند. بالاي سكو جناب ارباب وسط<br />
رؤساي كمپاني جا گرفته بود. تالبرگ هم البته آنجا بود. همه تا آخرين نفر حضور داشتند، از<br />
منشيها و تكنيسينها، تا پادوها و هنرپيشهها. آن روز درباره آمريكا به نوعي مكاشفه رسيدم. اول<br />
مديران استوديوها پشت تريبون آمدند و يكي بعد از ديگري سخنراني كردند و حضار برايشان كف<br />
زدند. سرانجام جناب ارباب بلند شد و در ميان سكوتي آكنده از توجه و احترام گفت:<br />
- دوستان عزيز! گمان ميكنم كه من پس از تأملات طولاني بالاخره موفق شدهام يك مسئله<br />
حياتي را در كلمهاي بسيار ساده، و البته اساسي، خلاصه كنم. اين همان رازي است كه ميتواند<br />
هم حقوق تك تك ما و هم رشد و ترقي روزافزون بنگاه ما را تضمين كند. من اين كلمه را اينجا<br />
براي شما مينويسم: همكاري!(14)<br />
سپس او در ميان كف زدن پرشور حاضران به جاي خود برگشت. من از بهت و حيرت دهانم باز<br />
مانده بود.<br />
غير از اين گشت و گذارهاي آموزنده در عالم سينما، اغلب به تنهايي يا همراه دوستم اوگارته با<br />
ماشين فوردم به گردش ميرفتم و گاه تا كناره بيابان ميرسيدم. هر روز با آدمهاي تازهاي آشنا<br />
ميشدم كه قبلا اسمشان را شنيده بودم: با دولورس دل ريو كه با يك طراح صحنه ازدواج<br />
كرده بود؛ با ژاك فدر كارگردان فرانسوي كه از كارهايش خوشم ميآمد؛ با برتولت برشت كه به<br />
كاليفرنيا آمده بود.<br />
(15)<br />
١٨٥
" يب<br />
(16)<br />
از پاريس مرتب بريده روزنامههايي را دريافت ميكردم كه به تفصيل درباره نمايش شرمانه"<br />
فيلم عصر طلايي گزارش ميدادند، و تا آنجا كه دلشان ميخواست به من بد و بيراه ميگفتند.<br />
رسوايي و فضيحت قابل توجهي راه افتاده بود.<br />
چاپلين روزهاي شنبه ما اسپانياييها را به رستوان دعوت ميكرد. من غالبا به خانه او كه در<br />
ارتفاعات هاليوود قرار داشت، ميرفتم و تنيس بازي ميكردم، شنا ميكردم يا در سوناي او دوش<br />
ميگرفتم. حتي يك شب در خانه او خوابيدم. در فصل مختصري از اين كتاب كه به زندگي<br />
جنسيام اختصاص دادهام، از عياشي ناموفقمان با دختران پاسادنا حرف زده ام.<br />
در خانه چاپلين بارها آيزنشتاين را نيز ديدم كه براي ساختن فيلم "زندهباد مكزيك" عازم<br />
مكزيك بود. قبلا گفتهام كه هنگام تماشاي فيلم رزمناو پوتمكين از هيجان ميلرزيدم، اما وقتي<br />
فيلم ديگري به عنوان "سونات بهاري" از او ديدم، داشتم از عصبانيت ميتركيدم. پيانوي سفيد<br />
و بزرگي وسط خوشههاي گندمزاري بود كه با باد آهسته تكان ميخورد، قوها هم آن پشت توي<br />
آب استخر ولو بودند، و يك مشت چرنديات ديگر. شبي با عصبانيت زياد تمام كافههاي<br />
مونپارناس را به دنبال آيزنشتاين زير پا گذاشتم تا او را پيدا كنم و كشيدهاي به گوشش بزنم،<br />
اما او را پيدا نكردم. او بعدها ادعا كرد كه فيلم "سونات بهاري" را نه خودش، بلكه دستيار او<br />
گريگوري الكساندروف ساخته است. اما اين حرف نادرست است، من با چشم خودم<br />
آيزنشتاين را در استوديوي بيانكور در حال كارگرداني آن صحنه قوها ديده بودم. اما در هاليوود<br />
ديگر ناراحتيام از آيزنشتاين را از ياد برده بودم. ما با هم در استخر خانه چاپلين نوشيدنيهاي<br />
خنك بالا ميانداختيم و از هر دري با هم گپ ميزديم.<br />
(17)<br />
يك بار در يكي از استوديوهاي كمپاني پارامونت با يوزف فون اشترنبرگ آشنا شدم كه مرا<br />
به سر ميز خود دعوت كرد. چند دقيقه بعد شخصي آمد و به او اطلاع داد كه همه چيز براي<br />
فيلمبرداري آماده است. از من خواست كه با او سر فيلمبرداري يك صحنه خارجي بروم. داستان<br />
فيلمي كه مشغول كارگرداني آن بود در چين ميگذشت. دستيارانش انبوهي از اهالي مشرق زمين<br />
را هدايت ميكردند تا با قايقهاشان در كانالها پيش بروند، به طرف پلها يورش ببرند و<br />
سرانجام در كوچههاي تنگ سرازير شوند.<br />
١٨٦
با تعجب ديدم كه جاي دوربينها را نه كارگردان بلكه طراح صحنه تعيين ميكند و خود<br />
اشترنبرگ هيچ نقشي ندارد جز راهنمايي بازيگران و گفتن: "حركت!" تازه او يك<br />
سركارگردان به شمار ميرفت. كارگردانهاي عادي اغلب چيزي جز بردههاي حقوقبگير<br />
كمپانيها نبودند كه در حد توانشان دقيقا كاري را انجام ميدادند كه تهيهكننده به آنها ديكته<br />
ميكرد. در فيلمي كه ميساختند از هيچ حقي برخوردار نبودند. حتي اجازه نداشتند كه بر مونتاژ<br />
فيلم خود نظارت كنند.<br />
(18)<br />
در مواقع بيكاري كه در خانه وقت زيادي داشتم، اثر جالبي ساخته بودم كه متأسفانه گم شده<br />
است. (من در طول زندگي چيزهاي زيادي را گم كرده، به ديگران بخشيده و يا دور انداختهام.)<br />
اين اثر بديع در واقع تابلوي نمودار سينماي آمريكا بود. روي مقوايي بزرگ سرتيترهايي گذاشته<br />
بودم كه با چند رشته نخ به راحتي جا به جا ميشدند. مثلا اولين سرتيتر به فضاي داستاني فيلمها<br />
مربوط ميشد: محيط پاريس، وسترن، جنايي، جنگي، مناطق استوايي، كمدي قرون وسطايي و<br />
غيره. دومين سرتيتر به دورانهاي تاريخي مربوط ميشد؛ سومين سرتيتر به نقشهاي اصلي در<br />
هر فيلم برميگشت... روي هم چهار يا پنج سرتيتر وجود داشت.<br />
طرز كار اين نمودار بسيار ساده بود: در آن دوران سينماي آمريكا مطابق چنان سيستم مكانيكي و<br />
بستهاي عمل ميكرد كه اگر شما فضا، زمان و پرسوناژهاي معيني را كنار هم ميگذاشتيد، حتما<br />
ميتوانستيد داستان هر فيلم سينمايي را حدس بزنيد. دوستم اوگارته كه در طبقه بالاي خانه<br />
زندگي ميكرد، مكانيسم تابلويِ نمودار مرا مثل كف دستش ميشناخت. اين را هم اضافه كنم كه<br />
اين تابلو درباره سرنوشت ستارگاني كه وارد تابلو شده بودند، اطلاعاتي ميداد، كه بسيار درست و<br />
دقيق بود.<br />
(19)<br />
يك بار تهيهكننده فيلم اشترنبرگ مرا به "نمايش ويژه" فيلم آبروباخته دعوت كرد. اين<br />
فيلم جاسوسي يك برداشت آزاد بود از زندگي ماتا هاري با شركت مارلين ديتريش. (21) (در<br />
فرانسه اين فيلم با نام مأمور ايكس به روي پرده رفت.) "نمايش ويژه" عبارت بود از<br />
نمايش غيررسمي فيلمي كه هنوز به طور رسمي و تجارتي پخش نشده بود، براي ارزيابي واكنش<br />
تماشاگران. معمولا اين نمايشها را آخر شب و بعد از آخرين سئانس فيلمهاي عادي برگزار<br />
ميكردند.<br />
(20)<br />
(21) 27<br />
١٨٧
آخر شب پس از پايان برنامه در ماشين تهيهكننده در راه بازگشت به خانه بوديم؛ بعد از پياده<br />
شدن اشترنبرگ، تهيهكننده فيلم برگشت به من گفت:<br />
- چه فيلم جالبي!<br />
گفتم: درسته، خيلي قشنگ بود.<br />
- چه كارگردان بزرگي!<br />
گفتم: شكي نيست.<br />
- و چه سوژه بكري!<br />
من دل به دريا زدم و گفتم كه به نظر من اتفاقا مهارت اشترنبرگ در اين است كه داستان<br />
فيلمهايش تازه و اصيل نيست. او غالبا داستانهاي پيش پاافتاده و قصههاي احساساتي تكراري<br />
را بر ميدارد و از آنها فيلمهاي خوبي بيرون ميآورد.<br />
آقاي تهيه كننده فرياد زد:<br />
- قصههاي تكراري؟! چطور شما همچو حرفي ميزنيد؟ كجاي اين قصه تكراري است؟ آخر شما<br />
چرا توجه نميكنيد كه زن اول فيلم دست آخر كشته ميشود؟! مارلين ديتريش را تيرباران<br />
ميكنند! كجا كسي تا حالا چنين چيزي ديده است؟<br />
مي گويم:<br />
- خيلي ببخشيد، ولي من همان پنج دقيقه اول فهميدم كه او دست آخر كشته ميشود.<br />
از جا در رفت:<br />
- چي؟ چه حرفها! من به شما ميگويم كه در سراسر تاريخ سينما هرگز چنين چيزي اتفاق<br />
نيفتاده است، آن وقت شما ادعا ميكنيد كه پايان فيلم را فهميده بوديد؟ واقعا كه! تازه به نظر من<br />
معلوم نيست كه تماشاگران اين پايان را قبول كنند. نه، به هيچوجه!<br />
براي اينكه ناراحتي او را برطرف كنم، از او دعوت كردم به خانه ما بيايد و چيزي بنوشد. او هم<br />
آمد. بالا رفتم و اوگارته را بيدار كردم:<br />
- بلند شو بيا پايين، كارت دارم.<br />
اوگارته ناراحت و با چشمان خوابآلود پايين آمد. او را با لباس خواب رو بهروي تهيهكننده نشاندم<br />
و به آرامي به او گفتم:<br />
- خوب گوش كن! ماجراي يك فيلم است.<br />
١٨٨<br />
- خوب!<br />
- فضا:<br />
- خوب!<br />
وين.
- زمان:<br />
- خوب!<br />
١٨٩<br />
جنگ جهاني اول.<br />
(23)<br />
- اول فيلم يك روسپي ميبينيم. يعني دقيقا متوجه هستيم كه زني فاحشه است. او در كنار<br />
خيابان توجه افسري را به خود جلب ميكند...<br />
اوگارته خميازهكشان بلند ميشود و بيحوصله سري تكان ميدهد. آقاي تهيهكننده مبهوت و<br />
كنجكاو به دهان او چشم دوخته است. اوگارته درحاليكه به رختخواب بر ميگردد، ميگويد:<br />
- خيلي خوب، فهميدم. زن آخر فيلم كشته ميشود.<br />
آخر سال 1930 تونو و همسرش در شب نوئل براي عدهاي از هنرپيشهها و نويسندگان اسپانيايي<br />
در خانهشان جشني گرفته و چاپلين و جورجيا هيل را هم دعوت كرده بودند. هر كس از راه<br />
ميرسيد، با خودش يك كادوي بيست سي دلاري ميآورد كه بي درنگ به درخت كاج آويزان<br />
ميشد.<br />
مجلس بزم شروع شد. در دوره "ممنوعيت" بوديم اما مشروبات الكلي فت و فراوان بود. ناگهان<br />
هنرپيشهاي به نام ريولس كه در آن زمان معروفيتي داشت، بلند شد و قصيده غرايي به زبان<br />
اسپانيايي در مدح جنگجويان باستاني فلاندر قرائت كرد. از اين قصيده كه مثل همه<br />
معركهگيريهاي وطنپرستانه چندشآور بود، حالم به هم خورد. سر ميز شام من وسط اوگارته و<br />
دوستي ديگر نشسته بودم كه هنرپيشهاي 21 ساله بود. آهسته به آنها گفتم:<br />
- ببينيد، من با گرفتن دماغم به شما علامت ميدهم. من بلند ميشوم و شما هم دنبالم ميآييد<br />
و سه تايي با هم اين كاج مزخرف را داغان ميكنيم.<br />
نقشه بيدرنگ عملي شد: به آنها علامت دادم، سه نفري بلند شديم و در مقابل چشمان<br />
حيرتزده مهمانان به درخت كاج حمله برديم. متأسفانه تكه پاره كردن درخت كاج اصلا كار<br />
آساني نيست. دستهامان بدجوري زخمي شد. كادوها را هم از درخت كنديم و زير پا لگدمال<br />
كرديم. سكوتي عميق سالن را فرا گرفت. چاپلين بهتزده نگاه ميكرد. لئونور همسر تونو به من<br />
گفت:<br />
- لوئيس جدا كه كار تو خيلي از نزاكت دور بود.<br />
گفتم: به هيچوجه، اين يك اقدام ضدفرهنگي و تخريبي بود.<br />
شب نشيني زود تمام شد.
-<br />
طرفه آنكه من روز بعد در روزنامهاي خواندم كه خلال مراسم دعاي شب عيد در يكي از<br />
كليساهاي برلين، زائري ناگهان به درخت كاجي كه در صحنه قرار داشت، حمله كرده بود.<br />
نمايش خرابكارانه ما يك مؤخره هم داشت. چاپلين در شب سال نو ما را به خانهاش دعوت كرد.<br />
در آنجا هم باز همان بساط بود: درخت كاج و كادوهاي آويزان. پيش از آنكه دور ميز بنشينيم،<br />
چاپلين دست مرا گرفت و به كمك نويل، كه مترجم من شده بود، گفت:<br />
بونوئل، چون ميدانم كه شما به داغان كردن درخت كاج علاقه خاصي داريد، خواهش ميكنم<br />
همين حالا كارتان را شروع كنيد تا بعد دردسر پيدا نكنيم.<br />
جواب دادم كه با درخت هيچ دشمني ندارم، فقط نميتوانم فخرفروشيهاي وطنپرستانه را تحمل<br />
كنم و در شب نوئل هم از چنين احساساتي عصباني شده بودم.<br />
آن روزها چاپلين سرگرم تهيه فيلم روشنايي هاي شهر بود. موقعي كه فيلم مونتاژ ميشد،<br />
من آن را ديدم. صحنهاي كه در آن چارلي يك سوت را قورت ميدهد، به نظرم خيلي طولاني<br />
آمد، اما جرأت نكردم به او بگويم. نويل كه با من همعقيده بود، گفت كه اين صحنه قبلا كمي<br />
كوتاه شده است. چاپلين بعدا اين صحنه را باز هم كوتاهتر كرد. چاپلين هيچ وقت زياد به خودش<br />
مطمئن نبود. اغلب به ترديد ميافتاد و با ديگران مشورت ميكرد. از آنجا كه موسيقي فيلمهايش<br />
را موقع خواب تصنيف ميكرد، دستگاه ضبط خيلي پيچيدهاي كنار بستر خوابش كار گذاشته بود.<br />
يك بار ناآگاهانه ترانه لاويولترا را به موزيك متن يكي از فيلمهايش وارد كرده بود، و اين<br />
برايش به قيمت يك دادگاه و پرداخت جريمهاي سنگين تمام شد.<br />
(24)<br />
(25)<br />
چاپلين فيلم "سگ اندلسي" را دست كم ده بار در خانه خودش ديده بود. اولين بار همين كه<br />
نمايش فيلم شروع شد، از پشت سر صداي بلندي شنيديم. پيشخدمت چيني خانه كه كار<br />
آپاراتچي را هم انجام ميداد، ناگهان بيهوش به زمين افتاده بود. بعدها كارلوس سائورا<br />
برايم تعريف كرد، زماني كه جرالدين چاپلين دختر كوچكي بود، پدرش براي ترساندن او<br />
صحنههايي از فيلم سگ آندلسي را برايش تعريف ميكرده است.<br />
(26)<br />
(27)<br />
١٩٠
(28)<br />
(29)<br />
(30)<br />
با جواني آمريكايي به نام جك جوردن هم كه كارشناس صدابرداري بود، دوستي به هم زده<br />
بودم. او دوست نزديك گرتا گاربو بود و آنها بيشتر اوقات با هم زير باران قدم ميزدند. جوردن<br />
جواني دوستداشتني بود كه ادعا ميكرد خلقيات ضدآمريكايي دارد. بيشتر روزها به سراغ من<br />
ميآمد و با هم گيلاسي ميزديم. من هميشه بساطم مهيا بود. او يك روز قبل از برگشتنم به<br />
اروپا در مارس سال 1931 براي خداحافظي به خانهام آمد. حين گفتگو ناگهان سؤالي عجيب و<br />
نامربوط از من پرسيد كه حالا آن را فراموش كردهام، اما مطمئن هستم كه هيچ ربطي به<br />
گفتگوي ما نداشت. با اينكه جا خورده بودم به سؤال او جواب دادم. فرداي آن روز كه خودم را<br />
براي حركت آماده ميكردم، اين ماجرا را براي دوست ديگري تعريف كردم و او گفت: ”آها، اين<br />
يك تست معروف است كه آدم ميتواند با جوابي كه از افراد ميگيرد، شخصيت آنها را ارزيابي<br />
كند.“<br />
بدين ترتيب آدمي كه از چهار ماه قبل مرا ميشناخت، لحظه آخر پنهاني از من تست گرفته بود.<br />
آن هم كسي كه با من ادعاي دوستي داشت و خودش را به اصطلاح ضدآمريكايي ميدانست.<br />
توماس كيلكپاتريك يكي از بهترين دوستانم بود كه دستيار و فيلمنامهنويس فرانك<br />
ديويس بود. نميدانم چه معجزهاي پيش آمده بود كه او زبان اسپانيايي را به اين خوبي حرف<br />
ميزد. فيلم معروفي هم ساخته بود درباره مردي كه مدام كوچكتر و كوچكتر ميشود. يك روز مرا<br />
ديد و گفت:<br />
- تالبرگ گفته است كه تو و اسپانياييهاي ديگر فردا به استوديو بياييد و بازي آزمايشي ليلي<br />
داميتا را ببينيد و درباره لهجه اسپانيايي او نظر بدهيد.<br />
جواب دادم:<br />
- اولا كه من به عنوان فردي فرانسوي و نه اسپانيايي در اينجا استخدام شدهام، ثانيا لطف كنيد و<br />
به آقاي تالبرگ بگوييد كه من در مورد طرز حرف زدن فاحشهها تخصص ندارم.<br />
روز بعد استعفا دادم و خودم را براي سفر آماده كردم. كمپاني متروگلدوينماير در پي انتقامجويي<br />
برنيامد. از آنها به عنوان خداحافظي نامهاي بسيار تملقآميز دريافت كردم كه در آن از<br />
"همكاري" من تقدير كرده بودند.<br />
١٩١
ماشينم را به همسر نويل فروختم. تفنگم را هم فروختم. آمريكا را با خاطراتي شيرين ترك كردم.<br />
امروز وقتي به آن دوره فكر ميكنم بياختيار رايحه بهاري لورل كنيون (31)، و آن رستوران<br />
ايتاليايي را به ياد ميآورم كه مشروب را در فنجان قهوه سرو ميكرد، و پليسهايي كه يك بار در<br />
خيابان مرا گشتند تا مبادا مشروب الكلي همراهم داشته باشم، و بعد ناچار شدند مرا به خانه<br />
برسانند چون راهم را گم كرده بودم. هنوز هم وقتي به دوستانم فرانك ديويس و كيلكپاتريك<br />
فكر ميكنم، و آن زندگي متفاوت همراه با خونگرمي و سادگي آمريكاييها را به ياد ميآورم،<br />
بياختيار دچار احساسات ميشوم.<br />
آن روزها مقصدي عالي پيدا كرده بودم: جزاير پولينزي. از لوسانجلس خودم را براي سفر به آن<br />
قلمرو سعادت آماده كرده بودم. اما بعد به دو دليل از اين مسافرت چشم پوشيدم. يكي اينكه، باز<br />
هم در نهايت پاكدامني، به يكي از دوستان ليا ليس دل باخته بودم؛ و ديگر آنكه آندره برتون قبل<br />
از عزيمت من از پاريس، دو سه روز وقت صرف كرده و نمودار سرنوشت مرا (كه آن را هم گم<br />
كردهام) رسم كرده بود. طبق اين نمودار من يا از مصرف داروهاي ناجور ميمردم و يا در درياهاي<br />
دوردست.<br />
بدين ترتيب از آن سفر صرف نظر كردم و با قطار به نيويورك رفتم كه باز هم مثل بار اول<br />
هيجانانگيز بود. ده روزي آنجا بودم و بعد با كشتي لافايت به طرف اروپا حركت كردم.<br />
در كشتي با عدهاي هنرپيشه فرانسوي همسفر بودم كه آنها هم به اروپا برميگشتند، و يك<br />
كارخانهدار انگليسي كه در مكزيك مدير بنگاه كلاهسازي بود، حالا در كشتي مترجم من شده<br />
بود. براي همه ما مسافرتي معركه بود. هر روز سر ساعت يازده صبح به بار كشتي ميرفتم و<br />
ماهرويي جوان را روي زانو مينشاندم. ضمن اين سفر هم اعتقادات سوررئاليستي من زمينهاي<br />
شد براي فضيحت و رسوايي.<br />
در تالاري بزرگ براي ناخداي كشتي جشن تولد گرفته بودند و اركستر سرود ملي آمريكا را<br />
نواخت. همه از جا بلند شدند، غير از من كه از جايم تكان نخوردم. بعد از سرود ملي آمريكا،<br />
اركستر سرود ملي فرانسه (مارسييز) را نواخت و من اين بار پاهايم را روي ميز دراز كردم. مرد<br />
جواني به طرفم آمد و به انگليسي گفت كه رفتار من نفرتانگيز است. به او جواب دادم كه به نظر<br />
من هيچ چيز از سرودهاي ملي نفرتانگيزتر نيست. به هم قدري بد و بيراه گفتيم تا بالاخره<br />
١٩٢
جوان راهش را كشيد و رفت. نيم ساعت بعد برگشت، از من عذرخواهي كرد و خواست با من<br />
دست بدهد. با دلخوري دست او را عقب زدم. در پاريس با غروري كه امروز به نظرم بچگانه<br />
ميرسد، اين ماجرا را براي دوستان سوررئاليست تعريف كردم و آنها با تحسين و علاقه به<br />
حرفهايم گوش ميدادند.<br />
در اين مسافرت يك ماجراي عشقي عجيب، و البته باز هم از نوع افلاطوني، برايم پيش آمد، با<br />
يك دختر هجده ساله آمريكايي كه ميگفت واله و شيداي من شده است. تنها به سفر آمده بود و<br />
قصد داشت اروپا را بگردد. بي شك ميليونرزاده بود، چون وقتي به بندر رسيديم، يك ماشين رولز<br />
رويس با راننده در انتظارش بود. با اينكه از او خيلي خوشم نيامده بود، اما با او دوست شدم و هر<br />
روز ساعتها روي عرشه با هم قدم ميزديم. روز اول مرا به كابين خودش برد و عكس جواني<br />
خوش تيپ را در قابي طلايي نشانم داد و گفت: ”اين نامزد من است، وقتي به آمريكا برگردم با<br />
هم عروسي ميكنيم.“ سه روز بعد كه ديگر چيز زيادي به پايان سفر نمانده بود، باز مرا به كابين<br />
خود برد و اين بار ديدم كه عكس را پاره كرده است. رو به من گفت:<br />
- همه اش به خاطر تو!<br />
تصميم گرفتم كه به احساسات آتشين و البته گذراي اين دختر لاغر آمريكايي، كه ديگر هيچوقت<br />
او را نديدم، جوابي ندهم. در پاريس نامزد خودم ژان در انتظارم بود. از آنجا كه اصلا پول نداشتم،<br />
از خانواده او مقداري قرض كردم تا بتوانم خود را به اسپانيا برسانم.<br />
1931<br />
در ماه آوريل سال وارد مادريد شدم:<br />
مسرتبخش آغاز جمهوري در اسپانيا.<br />
تنها دو روز قبل از عزل پادشاه و اعلام خبر<br />
پانوشتها:<br />
1. Tono<br />
2. Leonor<br />
3. Edgar Neville<br />
4. Lopez Rubio<br />
(1985 -1905) Georgia Hale -5<br />
١٩٣<br />
هنرپيشه و يكي از همسران چاپلين<br />
6. Lewine
8. Frank Davis<br />
11. Ambrosio<br />
12. Ben Turpin (1869-1940)<br />
-7 Thalberg -1899) Irving (1936 تهيهكننده هاليوود<br />
9- در متن به انگليسي است.<br />
-10 Beery -1886) Wallace (1949 هنرپيشه آمريكايي<br />
-13 Mayer 1882) Louis – (1957 تهيهكننده معروف<br />
Cooperate!<br />
(1983 -1905) Dolores del Rio -15<br />
(1984 -1903) Grigory Alexandrov -16<br />
(1969 -1894) J. von Sternberg -17<br />
Action!<br />
-18<br />
14- در متن كتاب به انگليسي است:<br />
در متن به انگليسي است:<br />
هنرپيشه مكزيكي<br />
سينماگر روس و دستيار آيزنشتاين<br />
سينماگر اتريشيتبار هاليوود<br />
19. Dishonored (1931)<br />
22. Agent X-27<br />
23. Rivelles<br />
24. City Lights (1931)<br />
رقاصه و جاسوسه هلندي<br />
1992) ستاره آلمانيتبار هاليوود<br />
(1917 -1876) Mata Hari -20<br />
-1901) Marlene Dietrich -21<br />
25- Violetera La يكي از ملوديهاي معروف موسيقي اسپانيايي<br />
فيلمساز اسپانيايي<br />
دختر چارلي چاپلين و همسر كارلوس سائورا<br />
28. J. Jordan<br />
29. Thomas Kilkpatrick<br />
-26 Saura Carlos (متولد (1932<br />
-27 Chaplin Géraldine (متولد (1944<br />
1984) ستاره فرانسوي<br />
31- Canyon Laurel دره و گردشگاهي معروف در نزديكي لوسانجلس<br />
-1904) Lily Damita -30<br />
١٩٤
اسپانيا و فرانسه (1931 تا 1936)<br />
اعلام جمهوري در اسپانيا كه بدون ريخته شدن قطرهاي خون صورت گرفت، با استقبال پرشور<br />
مردم رو بهرو شد. پادشاه به سادگي تمام از كشور رفت. اما شادي و سروري كه در آغاز ابدي<br />
به نظر ميرسيد، به سرعت به سردي گراييد، به تدريج جاي خود را به نگراني داد و سرانجام<br />
به ترس و وحشت ختم شد.<br />
من در پنج سالي كه تا جنگ داخلي اسپانيا باقي بود، اول در پاريس زندگي ميكردم. در خيابان<br />
پاسكال سكونت داشتم و زندگي را از راه دوبله فيلم براي شركت پارامونت ميگذراندم. از سال<br />
1934 به بعد در مادريد بودم.<br />
من هيچ وقت عشق سفر نداشتم و از تب جهانگردي كه امروزه همه جا و همه كس را فرا<br />
گرفته، اصلا سر در نميآورم. درباره كشورهايي كه آنها را نميشناسم و هيچوقت هم نخواهم<br />
شناخت، ذرهاي كنجكاوي ندارم. برعكس، از ته دل دوست دارم به جاهايي برگردم كه زماني<br />
زندگي كرده و از آنها خاطره دارم.<br />
عاليجناب نوآي برادر زن عاليمقامي داشت كه از شاهزادگان ليني (1) (خانواده سرشناس<br />
بلژيكي) بود. او در آن روزگار ميدانست كه جزاير پولينزي در درياي جنوب تنها سرزميني<br />
١٩٥
(2)<br />
(4)<br />
(3)<br />
است كه سخت مرا مجذوب كرده و گمان ميكرد كه ميتواند از من يك سياح كاوشگر بسازد.<br />
او به من خبر داد كه بنا به تصميم برادر زنش، كه فرمانرواي كل كنگوي بلژيك بود، هيئتي<br />
مجهز مركب از دويست تا سيصد نفر انسانشناس، جغرافيادان و جانورشناس آماده ميشوند تا<br />
به سراسر آفريقاي سياه، از داكار تا جيبوتي سفر كنند. به من پيشنهاد كرد كه با اين هيئت<br />
همراه شوم و از مأموريت پرهيجان آنها يك فيلم مستند بسازم. خلال سفر رعايت برخي از<br />
مقررات نظامي ضروري بود، مثلا در حين نقل و انتقالها سيگار كشيدن ممنوع بود و... اما من<br />
آزاد بودم كه هر جور كه دلم خواست فيلم بگيرم. اين پيشنهاد را رد كردم، چون هيچ كششي<br />
به آفريقا نداشتم. قضيه را با ميشل لري در ميان گذاشتم. او به جاي من به اين سفر رفت<br />
و فيلم شبح آفريقا را با خود به ارمغان آورد.<br />
من تا سال 1932 با گروه سوررئاليستها همراه بودم. آراگون، اونيك، سادول و الكساندر جنبش<br />
را ترك كردند و به حزب كمونيست فرانسه پيوستند. چندي بعد پل الوار و تريستان تزارا هم در<br />
پي آنها رفتند. من با اين كه هوادار سرسخت حزب بودم و در بخش سينمايي "انجمن نويسندگان<br />
و هنرمندان انقلابي" عضويت داشتم، اما هيچوقت عضو حزب نشدم. از جلسات سياسي طولاني<br />
كه مرتب در انجمن برگزار ميشد، و من گاهي با هرناندو وينس به آنجا ميرفتم، خوشم نميآمد.<br />
من ذاتا آدمي بسيار ناشكيبا هستم و از تحمل مقررات جلسه، بحثهاي بيپايان و انضباط حوزه<br />
حزبي ناتوانم. از اين نظر بيشتر شبيه آندره برتون بودم. او نيز مانند همه سوررئاليستها به سوي<br />
حزب كمونيست كشيده شد كه از ديد ما چشم انداز انقلاب را نويد ميداد. اما در اولين جلسهاي<br />
كه شركت كرده بود از او خواسته بودند كه گزارشي مبسوط درباره صنايع ذغال سنگ در ايتاليا<br />
تهيه كند. او كه حسابي دمغ شده بود، ميگفت: ”آخر بايد از من درباره چيزي گزارش بخواهند<br />
كه كمي از آن سر در بيارم، نه ذغال سنگ!“<br />
در سال 1932 در يك جلسه كارگران خارجي در حومه پاريس در محله مونتروي- سوبوا شركت<br />
كردم كه در آن كاسانلاس هم حضور داشت. گفته ميشد كه او در قتل داتو نخست وزير<br />
پيشين اسپانيا دست داشته است. او پس از ماجراي سوءقصد به شوروي فرار كرده، در آنجا افسر<br />
ارتش سرخ شده و حالا مخفيانه به فرانسه برگشته بود. من كه از آن جلسه طولاني خسته شده<br />
بودم، بلند شدم كه بيرون بروم، يكي از حضار رو به من گفت:<br />
- اگر تو حالا بروي و بعد كاسانلاس را دستگير كنند، همه خيال ميكنند كه تو او را لو دادهاي.<br />
١٩٦
(8)<br />
به ناچار دوباره گرفتم نشستم. كاسانلاس قبل از آغاز جنگ داخلي اسپانيا در يك سانحه<br />
موتورسيكلتسواري در نزديكي بارسلون جان سپرد.<br />
گذشته از مجادلات سياسي، چيز ديگري كه مرا از سوررئاليستها زده كرد اين بود كه ميديدم<br />
برخي از آنها در هر فرصتي به خودنمايشگري دست ميزنند. يك بار در ويترين يكي از<br />
كتابفروشيهاي بولوار راسپاي عكسهاي بزرگي از برتون و الوار ديدم (گمان ميكنم به خاطر<br />
انتشار كتاب "لقاح مقدس" (5) بود) و سخت يكه خوردم. در اين مورد با هردو صحبت كردم و<br />
آنها جواب دادند كه اين را حق طبيعي خود ميدانند كه براي آثار خود تبليغ كنند.<br />
من همچنين با حمايت گروه از مجله مينوتور، كه به نظرم يك نشريه بسيار پرزرق و برق<br />
بورژوايي بود، هميشه مخالف بودم. به هر حال حضورم در نشستهاي گروه به تدريج كمتر و<br />
كمتر شد و سرانجام به همان سادگي كه به آن پيوسته بودم، آن را ترك كردم. اما به صورت<br />
فردي، روابط برادرانهام را با تمام دوستان قديم خود تا آخر حفظ كردم، زيرا با قهر و دعوا و كينه<br />
توزي ميانهاي ندارم. امروزه از ياران ما تنها عده انگشتشماري باقي ماندهاند: آراگون، دالي، آندره<br />
ماسون، تيريون، خوان ميرو و من.(6) اما از همه آنها كه قبل از ما از دنيا رفتند، خاطراتي ارزنده<br />
دارم.<br />
در حوالي سال 1933 چند روزي سرگرم مطالعه طرح اوليه يك فيلم سينمايي بودم. قرار بود در<br />
روسيه از روي رمان "دخمههاي واتيكان" (7) نوشته آندره ژيد فيلمي تهيه شود. لويي آراگون به<br />
همراه پل ويانكوتوريه به سراغ من آمدند. من ويانكوتوريه را از صميم قلب دوست داشتم:<br />
انساني فوقالعاده بود. موقعي كه به خانه من آمده بود، دو پليس مخفي در خيابان پاسكال بالا و<br />
پايين ميرفتند و لحظهاي اين فعال كمونيست را از زير نظر دور نميكردند. او و آراگون كار<br />
تدارك تهيه فيلم را به عهده گرفته بودند.<br />
پس از گفتگو با آنها به ديدار ژيد رفتم و او گفت از اين كه دولت اتحاد شوروي رمان او را براي<br />
فيلم كردن انتخاب كرده، بسيار خوشحال است، اما شخصا هيچ اطلاعي از سينما ندارد. سه روز<br />
متوالي و هر بار تنها يكي دو ساعت درباره برگردان سينمايي اثر او با هم گفتگو كرده بوديم كه<br />
ناگهان يك روز صبح ويانكوتوريه نظر حزب را اعلام كرد: ”طرح فيلم را كنار بگذاريد.<br />
تمام!“ خدا حافظ آندره ژيد!<br />
١٩٧
تقدير آن بود كه من سومين فيلم خود را در اسپانيا بسازم.<br />
پانوشتها:<br />
1. Ligne<br />
(1990 -1901) Michel Leiris -2<br />
(1933 -1897) R. Casanellas -4<br />
نويسنده و مردمشناس فرانسوي<br />
3. L’Afrique fantome<br />
مبارز چپگراي اسپانيايي<br />
5. L’Immaculée Conception<br />
6- در زمان نشر اين كتاب همه افراد نامبرده، از جمله خود بونوئل فوت كردهاند.<br />
7. Les Caves du Vatican<br />
(1937 -1892) P. Vaillant Couturier -8<br />
از سران حزب كمونيست فرانسه<br />
١٩٨
هوردس – زمين بينان<br />
در منطقه استرمادورا ناحيه كوهستاني متروكي هست كه در آن غير از خار و خاراسنگ و بز<br />
هيچ چيز يافت نميشود. اين ناحيه هوردس نام دارد. اولين بار راهزنان و يهودياني كه از دست<br />
دادگاههاي تفتيش عقايد فرار كرده بودند، در اين ارتفاعات مسكن گزيدند.<br />
لژاندر مدير انستيتوي زبان فرانسه در مادريد پژوهش مفصل و بسيار جالبي درباره اين ناحيه<br />
نوشته است كه من آن را خوانده بودم. روزي در ساراگوسا با دوستانم سانچز ونتورا و رامون<br />
آسين (1)، كه آنارشيست فعالي بود، درباره امكان تهيه فيلمي مستند درباره اين منطقه صحبت<br />
كرديم. آسين يك مرتبه گفت: ”اگر در بخت آزمايي برنده شدم، هزينه فيلمت را ميدهم.“<br />
آسين دو ماه بعد واقعا در بختآزمايي برنده شد، البته جايزه اصلي را نبرد، اما پول بدي هم<br />
گيرش نيامد، و به قول خودش وفا كرد. رامون آسين آنارشيستي سرسخت بود و شبها براي<br />
كارگران كلاس طراحي گذاشته بود. وقتي در سال 1936 در اسپانيا جنگ داخلي در گرفت،<br />
گروه مسلحي از دستراستيهاي افراطي به خانهاش ريختند تا دستگيرش كنند. او با زيركي<br />
توانست از چنگشان فرار كند، اما فاشيستها زنش را دستگير كردند و به او خبر دادند كه اگر<br />
خود را تسليم نكند، زن را به جاي او تيرباران خواهند كرد. آسين روز بعد خود را معرفي كرد، و<br />
آنها هردو را تيرباران كردند.<br />
١٩٩
براي تهيه فيلم هوردس، از الي لوتار براي فيلمبرداري و از پير اونيك به عنوان دستيارم دعوت به<br />
همكاري كردم و آنها از پاريس به اسپانيا آمدند. از ايو الگره دوربين قرض گرفتم. از آنجا كه<br />
پول كمي، يعني تنها بيست هزار پزتا، در اختيار داشتم، فيلمبرداري نبايد بيش از يك ماه طول<br />
ميكشيد.<br />
(2)<br />
(3)<br />
با چهار هزار پزتا يك ماشين فيات قديمي خريدم كه به آن خيلي احتياج داشتيم و خودم<br />
ميتوانستم در صورت لزوم تعميرش كنم، چون مكانيك خوبي بودم.<br />
(4)<br />
در صومعه لاسباتوكاس كه از زمان اقدامات ضدروحاني منديزابل در قرن نوزدهم<br />
متروك مانده بود، كاروانسراي كوچكي با ده دوازده اتاق بود و عجيب آنكه آب لولهكشي هم<br />
داشت. ما هر روز پيش از طلوع آفتاب براي فيلمبرداري راه ميافتاديم. ابتدا دو ساعتي با ماشين<br />
پيش ميرفتيم و بعد ناچار راه را پياده ادامه ميداديم. وسايل را هم خودمان حمل ميكرديم.<br />
اين كوهستان خشك و بي آب و علف به سرعت در دل من جا باز كرد. نه تنها تيرهروزي اهالي،<br />
بلكه تيزهوشي و دلبستگي آنها به زاد و بوم بيحاصلشان به شدت مرا تحت تأثير قرار داد. منطقه<br />
آنها "زمين بينان" خوانده ميشد؛ در حد اقل بيست روستا نان چيزي ناشناخته بود. هرازگاهي<br />
كسي از آندلس تكه نان خشكيدهاي با خود ميآورد و با اجناس ديگر مبادله ميكرد.<br />
فيلمبرداري كه تمام شد، ديگر پولي در بساط نمانده بود. ناچار شدم فيلم را در مادريد روي ميز<br />
آشپزخانه مونتاژ كنم. چون دستگاه تدوين فيلم نداشتم، تصاوير را با ذرهبين نگاه ميكردم و با<br />
بدبختي دنبال هم ميچسباندم. بيترديد نماهاي جالبي را به اين علت كه نتوانسته بودم خوب<br />
ببينم، دور ريختهام.<br />
اولين باري كه فيلم را در مادريد نمايش داديم، هنوز صداگذاري نشده بود و من خودم توي<br />
بلندگو صحنههاي فيلم را شرح ميدادم. آسين كه بدش نميآمد دوباره به پولش برسد، مدام<br />
ميگفت: ”با اين فيلم بايد پول در بياريم.“ تصميم گرفتيم كه فيلم را به مارانيون دانشمند<br />
بزرگ اسپانيا نشان بدهيم كه ميگفتند سرپرست شوراي عالي منطقه هوردس است.<br />
(5)<br />
٢٠٠
(7)<br />
در آن روزها جمهوري جوان اسپانيا هر روز بيشتر از جانب نيروهاي راست و راست افراطي زير<br />
فشار قرار ميگرفت. اعضاي جمعيت فالانژ، كه پريمو دريورا پايهگذاري كرده بود، هر روز به<br />
فروشندگان روزنامه چپگراي موندو اوبررو(6) (دنياي كارگر) تيراندازي ميكردند. همه حس<br />
ميكردند كه دوران پرالتهابي در پيش است. از آنجا كه نمايش فيلم هوردس، چنانكه انتظارش<br />
ميرفت، از جانب اداره سانسور منع شده بود، ما اميدوار بوديم كه مارانيون از حيثيت و اعتبار<br />
خودش مايه بگذارد و كمك كند تا براي فيلم پروانه پخش تجارتي بگيريم. اما او از فيلم ايراد<br />
گرفت و گفت:<br />
- آخر شما چرا هميشه چيزهاي زشت و ناخوشايند را نشان ميدهيد؟ من در هوردس گاريهاي<br />
پر از گندم ديدهام. (اين ادعاي نادرستي بود. حد اكثر در مناطق پايين دست، يعني روي جاده<br />
گراناديا بود كه چنين چيزي ديده ميشد، آن هم به ندرت.) مثلا شما چرا رقص هاي بومي آلبركا<br />
را نشان نميدهيد كه به نظر من زيباترين رقص دنياست؟<br />
آلبركا يكي از صدها روستاي قرون وسطايي اسپانيا بود و واقعا هيچ ربطي هم به منطقه هوردس<br />
نداشت. آن روز به مارانيون جواب دادم كه همه مردم رقصهاي سنتي ولايت خودشان را<br />
زيباترين رقص دنيا ميدانند، و به نظر من حرف او از ناسيوناليسمي مبتذل و تهوع آور ريشه<br />
ميگيرد. سپس بدون آنكه كلمهاي بگويم بيرون آمدم و فيلم همچنان در توقيف باقي ماند.<br />
دو سال بعد از سفارت اسپانيا در پاريس پول كافي گرفتم تا فيلم را براي صداگذاري به پير<br />
برونبرژه بدهم. او فيلم را از من خريد و جانم را به لبم رساند تا ذره ذره پولش را داد. يك بار<br />
چنان از دستش عصباني شدم كه با چكش بزرگي كه در همان نزديكي از سمساري خريده بودم،<br />
به سراغش رفتم و تهديد كردم كه اگر پولم را ندهد، ماشين تحرير منشياش را خرد و خاكشير<br />
ميكنم. بالاخره سالها پس از فوت رامون آسين بود كه توانستم پول او را به دو دخترش برگردانم.<br />
خلال سالهاي جنگ داخلي كه ارتش جمهوريخواهان به كمك آنارشيستهاي زير فرمان<br />
دوروتي شهر كوئينتو را تصرف كردند، دوستم مانتهكُن كه فرماندار استان آراگون شده بود، در<br />
ميان اسناد ارتش سلطنتطلبان (گارد سويل) برگهاي درباره من پيدا كرد كه در آن از من به<br />
عنوان "هرزه فاسد و لات بي سر و پا" نام برده شده بود، كه به خصوص با ساختن فيلم هوردس<br />
(8)<br />
٢٠١
(9)<br />
جنايتي هولناك عليه مام وطن مرتكب شدهام. بيترديد اگر به چنگشان ميافتادم، بيدرنگ به<br />
مأموران فالانژ تحويلم ميدادند و ديگر سرنوشتم معلوم بود.<br />
يك بار به دعوت ژاك دوريو شهردار كمونيست محله سن دني (در حومه شمالي پاريس) فيلم<br />
را براي جمعي از كارگران نمايش داديم. در ميان تماشاگران به چهار يا پنج كارگر از اهالي<br />
هوردس برخوردم كه به فرانسه مهاجرت كرده بودند. سالها بعد كه دوباره به آن برهوت<br />
قحطيزده سفر كرده بودم، يكي از آنها را ديدم و با هم سلام و عليكي كرديم. اين مردان وطن<br />
خود را ترك ميكردند اما هميشه دوباره به آن بر ميگشتند. نيروي مرموزي وجود داشت كه آنها<br />
را مدام به جهنم زادگاهشان فرا ميخواند.<br />
چند كلمه ديگر هم درباره لاسباتوكاس بگويم كه به نظرم يكي از بهشتهاي نادري است كه<br />
در دنيا ديدهام. دورادور كليساي مخروبهاي كه امروزه بازسازي شده، هجده دير در ميان صخرهها<br />
سر به فلك كشيده است. راهباني كه سابقا در اين ديرها سكونت داشتند، و بعد منديزابل<br />
بيرونشان كرد، هر نيمه شب زنگولههايي را به صدا در ميآوردند تا اعلام كنند كه همچنان بيدار<br />
هستند. در باغهاي آن اطراف بهترين سبزيهاي دنيا رشد ميكند (در اين گفته ذرهاي تعصب<br />
ملي وجود ندارد). يك عصاري، يك آسياب گندم و حتي چشمه آب معدني هست. در زمان<br />
فيلمبرداري ما، در صومعه تنها راهبي پير با مستخدمهاش زندگي ميكرد. روي ديوار غارها طرحي<br />
بس ساده به چشم ميخورد: بزي با يك كندو.<br />
در سال 1936 تصميم گرفته بودم تمام اين محوطه را به قيمت حدود صد و پنجاه هزار پزتا<br />
بخرم، كه مبلغ اندكي بود. با مالك آن كه دون خوزه نامي از اهالي سالامانكا بود، كنار آمده بودم.<br />
پيش از من عدهاي از راهبهها كوشيده بودند آنجا را به طور قسطي بخرند، اما چون من پول نقد<br />
ميدادم، مالك ترجيح داده بود ملكش را به من بفروشد. كار تمام بود و تنها سه چهار روزي به<br />
امضاي قرارداد مانده بود، كه در كشور جنگ داخلي در گرفت و همه چيز را به هم زد. اگر صومعه<br />
لاسباتوكاس را خريده بودم و در آغاز جنگ در سالامانكا آفتابي ميشدم، به احتمال قوي به<br />
دست فاشيستها تيرباران شده بودم؛ چون آن شهر يكي از اولين اماكني بود كه در جنگ داخلي<br />
به دست آنها افتاد.<br />
٢٠٢
در دهه 1960 بار ديگر همراه فرناندو ري به صومعه لاسباتوكاس رفتيم. ژنرال فرانكو به اين<br />
سرزمين فراموششده رسيدگي كرده و در آنجا جاده و مدرسه ساخته بود. بالاي دروازه صومعه كه<br />
حالا راهبان فرقه كارمليت آن را تصرف كرده بودند، چنين عبارتي نوشته شده بود: ”اي مسافر،<br />
اگر وجداني ناآرام داري، در را بكوب، به روي تو گشوده خواهد شد. ورود زنان ممنوع است"“<br />
فرناندو در را كوبيد، يا شايد هم زنگ زد. از بلندگو جوابي آمد و بعد در باز شد. واعظي براي<br />
رسيدگي به مشكلات روحي ما ظاهر شد. اندرزي كه آن روز از زبان او شنيدم، به نظرم چنان<br />
هوشمندانه آمد كه بعدها آن را در دهان يكي از راهبان فيلم "شبح آزادي" گذاشتم: ”اگر همه<br />
بندگان خداوند هر روز به درگاه يوسف قديس دعا ميكردند، امروز بيترديد همه چيز خيلي بهتر<br />
شده بود.“<br />
پانوشتها:<br />
1. Ramon Acin<br />
(1987 -1907) Yves Allégret -2<br />
3. Las Batucas<br />
-4 Mendizabel -1790) J. A. (1853 سياستمدار ليبرال اسپانيا<br />
5. Maranon (1888-1960)<br />
6. Mundo obrero<br />
(1990 -1905) P. Braunberger -7<br />
8. Mantecon<br />
9. J. Doriot<br />
سينماگر فرانسوي<br />
تهيه كننده سينماي فرانسه<br />
٢٠٣
تهيهكنندهاي در مادريد<br />
اوايل سال 1934 بود كه ازدواج كردم. خانواده همسرم را از شركت در مراسم عقد كه در<br />
شهرداري منطقه بيستم پاريس برگزار شد، منع كرده بودم. البته هيچ مخالفت خاصي با اين<br />
خانواده نداشتم، اما به طور كلي هميشه نسبت به خانواده احساس بيزاري كردهام. شاهدان<br />
مراسم عقد عبارت بودند از: هرناندو و لولو وينس و آدم غريبهاي كه از خيابان صدا كرده<br />
بوديم. پس از ختم مراسم به رستوران "كوشون دوله" رفتيم و با هم ناهار خورديم، بعد از<br />
همسرم خدا حافظي كردم، به ديدار آراگون و سادول رفتم و از نزد آنها يكراست راهي مادريد<br />
شدم.<br />
زماني كه در پاريس در بنگاه دوبله فيلم كمپاني پارامونت كار مي كردم، به طور جدي دنبال<br />
زبان انگليسي رفته بودم. در پارامونت من و دوستم كلاوديو دلا توره زير نظر شوهر مارلين<br />
ديتريش كار ميكرديم. چندي بعد از پارامونت بيرون آمدم و اين بار به عنوان مدير دوبله<br />
كمپاني "برادران وارنر" در مادريد شروع به كار كردم. شغلي بيدردسر و پردرآمد بود. هشت يا<br />
ده ماهي به اين كار ادامه دادم. در بند آن نبودم كه فيلم تازهاي شروع كنم. هرگز به خودم<br />
اجازه نميدادم كه شخصا يك فيلم تجارتي بسازم، اما مانعي نميديدم كه براي بازار سينما<br />
فيلم تهيه كنم.<br />
(1)<br />
٢٠٤
(2)<br />
به اين ترتيب بود كه تهيهكننده شدم: تهيهكنندهاي سرسخت و شايد در واقع تا حدي رذل و<br />
فرومايه. به ريكاردو اورگويتي كه چند فيلم بسيار موفق عامهپسند ساخته بود، پيشنهاد<br />
همكاري دادم. اول زد زير خنده، اما وقتي به او گفتم كه 150 هزار پزتا پول نقد دارم، ديگر<br />
نخنديد و موافقت كرد. اين مبلغ را كه نيمي از هزينه توليد يك فيلم سينمايي بود، از مادرم قرض<br />
گرفته بودم. با كارگردان فقط يك شرط كردم: در تيتراژ فيلم نبايد اسمي از من باشد.<br />
(3)<br />
داستان اولين فيلم را از نمايشنامه دون كوئنتين ال آمارگائو اثر نويسنده مادريدي كارلوس<br />
آرنيچس اقتباس كرديم. فيلم فروش خيلي خوبي كرد و من با سودي كه قسمتم شده بود، در<br />
مادريد دو هزار متر زمين خريدم كه در دهه 1960 آن را فروختم. داستان فيلم از اين قرار است:<br />
مردي متكبر و آمارگائو (يعني تندخو) كه اطرافيان خود را در رعب و وحشت فرو برده، به دختر<br />
خود كمترين علاقهاي ندارد و سرانجام پاره تن خود را در كلبه يك كارگر جادهسازي جا<br />
ميگذارد. بيست سال بعد به دنبال دختر بر ميگردد اما نميتواند او را پيدا كند.<br />
من از يكي از صحنههاي فيلم كه در كافهاي اتفاق ميافتد، خيلي خوشم ميآيد: دون كوئنتين با<br />
دو نفر از دوستانش در كافه نشسته است. در طرف ديگر كافه، دختر او به اتفاق همسرش سر ميز<br />
ديگري نشستهاند. البته دختر و پدر همديگر را نميشناسند. دون كوئنتين زيتوني به دهان<br />
ميگذارد و هسته آن را به صورت دختر پرتاب ميكند كه درست به چشم او ميخورد. زن و<br />
شوهر بلند ميشوند و بي هيچ اعتراضي از كافه بيرون ميروند. دوستان دون كوئنتين از ضرب<br />
شست او تعريف ميكنند، اما ناگهان شوهر زن تنها به كافه بر ميگردد و دون كوئنتين را مجبور<br />
ميكند كه آن هسته زيتون را قورت بدهد.<br />
در ادامه داستان دون كوئنتين دنبال شوهر دخترش ميگردد تا او را به قتل برساند. نشاني او را<br />
گير ميآورد و به سراغش ميرود. در آنجا با دختر خود روبرو ميشود كه البته هنوز هم همديگر را<br />
نميشناسند. بعد شاهد صحنهاي بسيار سوزناك ميان دختر و پدر هستيم. وقتي از اين صحنه<br />
فيلمبرداري ميكردند، من كه هر وقت دلم ميخواست صاف و ساده در كار كارگردان دخالت<br />
ميكردم، برگشتم به آناماريا كوستوديو كه نقش دختر را بازي ميكرد، گفتم: ”آره، تا جايي كه<br />
ميتواني سوزناكش كن تا گندش خوب بياد بالا!“ و او جواب داد: ”با تو نميشود كار جدي انجام<br />
داد“.<br />
٢٠٥
دومين فيلمي كه تهيه كردم، كه باز هم خيلي پرفروش از آب در آمد، يك ملودرام پرساز و آواز و<br />
جدا تهوعآور بود به اسم "دختر خوان سيمون" (4). در اين فيلم آنخليو كه محبوب ترين<br />
خواننده فلامنكوي اسپانيا بود، نقش اصلي را به عهده داشت و داستان فيلم از يك ترانه عاميانه<br />
گرفته شده بود. در صحنهاي طولاني از فيلم كه در كاباره ميگذرد، كارمن آمايا رقصنده<br />
كولي و بسيار مشهور فلامنكو كه در آن زمان هنوز خيلي جوان بود، اولين هنرنمايي سينمايي<br />
خود را ارائه داد. من بعدها نسخهاي از صحنه مزبور را به سينماتك مكزيكو هديه دادم.<br />
٢٠٦<br />
(6)<br />
(5)<br />
(7)<br />
سومين فيلمي كه تهيه كردم "چه كسي دوستم دارد؟" نام داشت و داستان غمانگيز<br />
دختربچهاي بي نوا و تيرهبخت را روايت ميكرد. اين فيلم با شكست تجارتي رو بهرو شد.<br />
شبي خيمنس كابايرو سردبير نشريه ادبي گاستا ليتراريا به افتخار وايه اينكلان ضيافت داده بود.<br />
حدود سي نفر از آشنايان، از جمله آلبرتي و هينوخوزا در شب نشيني حضور داشتند. در پايان از<br />
مهمانان دعوت شد كه در ستايش اينكلان چيزي بگويند. من اولين نفري بودم كه بلند شدم<br />
گفتم:<br />
- چند شب پيش در خواب ناگهان بدنم به خارش افتاد. بلند شدم چراغ را روشن كردم ديدم كه<br />
همه جاي بدنم از اينكلانهاي كوچولو پر شده و همه دارند روي بدنم ورجه وورجه ميكنند.<br />
آلبرتي و هينوخوزا هم حرفهاي خوشمزهاي زدند كه مهمانها با بزرگواري و بي هيچ اعتراضي<br />
گوش دادند. روز بعد تصادفا در خيابان با وايه اينكلان برخورد كردم. كلاه بزرگش را از سر<br />
برداشت و به آرامي سلام داد. انگار نه انگار كه چيزي اتفاقي افتاده است.<br />
در دوران كار و اقامتم در مادريد، غير از دفتر كارم، خانهاي شش هفت اتاقه داشتيم كه در آن با<br />
همسرم ژان و پسرمان ژان لويي، كه بعد از من از پاريس آمده بودند، زندگي ميكرديم.<br />
جمهوري اسپانيا يكي از دموكراتيكترين نظامهاي حكومتي دنيا را بنياد گذاشت. بدين ترتيب<br />
نيروهاي دست راستي توانستند در سال 1933 با انتخابات آزاد و قانوني به قدرت برسند. در دوره<br />
عقربه سياست به طرف چپ چرخيد و "جبهه خلق" به<br />
بعدي انتخابات يعني در سال زمام امور را به<br />
و آزانيا پيروزي رسيد. سياستمداران چپگرا مانند پريتو (8)، لارگو كابايرو دست گرفتند.<br />
(10)<br />
(9)<br />
1935
آزانيا نخست وزير دولت چپگرا ناچار بود با شلوغكاري سنديكاهاي كارگري مقابله كند كه بيش<br />
از پيش به خشونت دست ميزدند. راستگرايان در سال خفقان وحشتناكي در استان<br />
استوري راه انداختند و با اعزام ارتش بزرگي مجهز به توپخانه و نيروي هوايي قيام مردم منطقه را<br />
سركوب كردند. اما از طرف ديگر خود آزانيا هم كه به اردوي چپ تعلق داشت، ناچار شد براي<br />
خاتمه دادن به آشوبها دستور تيراندازي صادر كند.<br />
1934<br />
در ژانويه سال 1933 عده اي از كارگران شورشي در كاساس ويخاس يكي از شهرهاي ايالت<br />
كاديس (قادس) در اندلس سنگربندي كردند. دسته اي از تكاوران با نارنجك به پناهگاه آنها<br />
حمله كردند كه در نتيجه عدهاي از شورشيان، فكر ميكنم 19 نفر، جان خود را از دست دادند.<br />
نيروهاي راستگرا در تبليغات خود از آزانيا به عنوان "جلاد كاساس ويخاس" نام مي بردند.<br />
بحران همه جا را فرا گرفته بود: اعتصابهاي پايانناپذير هر روز بيشتر با درگيريهاي<br />
خشونتآميز و سوءقصدهاي بيرحمانه از هر دو سو همراه ميشد. كليساها در آتش ميسوختند.<br />
مردم به طور غريزي دشمن بسيار قديمي خود را شناخته و در برابرش قد علم كرده بودند.<br />
(11)<br />
درست در چنين فضاي پرآشوبي بود كه من از ژان گرميون دعوت كردم به مادريد بيايد و<br />
برايم يك فيلم جنگي كمدي بسازد به نام "سنتينلا، مواظب باش!" (12)<br />
گرميون را از پاريس ميشناختم و ميدانستم كه اسپانيا را خيلي دوست دارد و فيلمي هم آنجا<br />
ساخته است. او پيشنهاد مرا قبول كرد فقط با اين شرط كه اسمش در تيتراژ فيلم نيايد؛ قبول<br />
كردم چون خودم هم قصد نداشتم اسمم را روي فيلم بگذارم. اين را هم بگويم كه هر وقت<br />
گرميون حوصله نداشت از خواب بيدار شود، من يا دوستم اوگارته سر صحنه ميرفتيم و<br />
فيلمبرداري را پيش ميبرديم.<br />
خلال تهيه اين فيلم اوضاع كشور بيش از پيش به وخامت گراييد. در آخرين ماههاي قبل از<br />
جنگ داخلي اوضاع كاملا متشنج بود. كليسايي را كه قرار بود در آن فيلمبرداري كنيم، مردم به<br />
آتش كشيدند و بايد كليساي ديگري پيدا ميكرديم. موقعي كه مشغول مونتاژ فيلم بودم، از همه<br />
جا صداي تيراندازي به آسمان بلند بود. فيلم در گيراگير جنگ داخلي به روي اكران رفت و<br />
٢٠٧
فروش زيادي كرد و بعدها در كشورهاي آمريكاي لاتين هم با اقبالي گسترده روبرو شد. البته از<br />
اين درآمدها چيزي به دست من نرسيد.<br />
اورگويتي كه از همكاري با من به شوق آمده بود، پيشنهاد فوق العادهاي مطرح كرد: قرار گذاشتيم<br />
كه با هم هجده فيلم بسازيم. من در نظر داشتم همه آثار گالدوس را به فيلم برگردانم. اين طرح<br />
مثل خيلي از نقشههاي ديگر هرگز عملي نشد. حوادثي كه اروپا را به آتش كشيد، مرا سالها از<br />
كار سينما دور كرد.<br />
پانوشتها:<br />
1. Claudio de la Torre<br />
2. R. Urgoiti<br />
3. Don Quintin el Amargano<br />
4. La hija de Juan Simon<br />
5. Angelillo<br />
6. Carmen Amaya<br />
7. Quien me quiere a mi?<br />
(1962 -1883) Prieto Y Tuero -8<br />
(1946 -1869) F. Largo Caballero -9<br />
(1940 -1880) M. Azana -10<br />
(1959 -1902) J. Crémillion -11<br />
از سران جمهوري اسپانيا<br />
از سران جمهوري اسپانيا<br />
از سران جمهوري اسپانيا<br />
سينماگر فرانسوي<br />
12. Centinela alerta!<br />
٢٠٨
از عشق و دلدادگي<br />
حوالي سال 1920 كه هنوز در كوي دانشگاه اقامت داشتم خبر خودكشي عجيبي در سراسر<br />
مادريد پيچيد كه تا مدتها مرا تحتتأثير قرار داد. در يكي از محلات شهر به نام آمانيل، جوان<br />
دانشجويي به همراه نامزدش در باغ رستوراني خودكشي كرده بودند. همه ميدانستند كه آن دو<br />
جوان عشق پرشوري به هم داشتند. خانوادههاي آنها با هم آشنا بودند و رابطه خوبي با هم<br />
داشتند. كالبدشكافي نشان داد كه دختر باكره بوده است. همه چيز حكايت از اين داشت كه بر<br />
سر راه اين زوج عاشق هيچ مشكلي وجود نداشته است. هيچ مانعي در برابر وصال "دلدادگان<br />
مانيل" نبود و آنها قرار بود به زودي ازدواج كنند. پس چرا خودكشي كرده بودند؟ من جواب<br />
كاملي براي اين معما ندارم، اما حدس ميزنم كه عشقي پرشور و بيكران وجود دارد، كه شعله<br />
آن چنان بلند زبانه ميكشد، كه ديگر در قالب زندگي نميگنجد. شايد احساسي قويتر و<br />
عظيمتر از زندگي است و تنها مرگ ميتواند آن را پذيرا شود.<br />
من در جا به جاي اين كتاب، اگر موردي پيش آمده، از احساسات و تمايلات عاشقانه خود، كه<br />
بخشي از وجود هر كسي هستند، صحبت كردهام. در كودكي تند و تيزترين احساسات عاشقانه را<br />
نسبت به دختر و پسرهاي هم سن و سالم، بدون كمترين نشاني از جاذبه جنسي، تجربه كردهام.<br />
"روح دخترانه و پسرانهام"، به گفته لوركا، به عشق ناب افلاطوني گرايش داشت. گاه حس<br />
ميكردم با همان شور و حرارتي كه يك راهب مؤمن به مريم عذرا عشق ميورزد، عاشق شدهام.<br />
٢٠٩
در آن سالها حتي تصور اين كه بتوانم به اندام سكسي و پستانهاي زني دست بزنم، يا زبانم را<br />
در دهانش روي زبان او بفشارم، برايم چندشآور بود. اين كشش افلاطوني تا زمان بلوغ جنسي<br />
من، كه خيلي ساده در يكي از فاحشهخانههاي ساراگوسا شكوفا شد، ادامه داشت و بعد جاي خود<br />
را به اميال جنسي عادي داد، اما هرگز كاملا از بين نرفت. چنانكه در بخشهاي ديگر اين كتاب<br />
گفتهام، خيلي از اوقات با زناني كه دوستشان داشتهام، رابطه افلاطوني برقرار كردهام، گاهي اين<br />
كشش عاطفي با تصورات و اميال جنسي آميخته شده است، اما نه هميشه.<br />
از سوي ديگر ميل جنسي از چهارده سالگي تا همين اواخر پيوسته مرا دنبال كرده است. نيرويي<br />
عظيم و قهار كه حتي شديدتر از گرسنگي بر من فشار ميآورد، و اغلب ارضاي آن نيز سختتر<br />
بود. همين كه فراغتي مييافتم، مثلا هر وقت در كوپه قطار مينشستم، تصاوير جنسي ذهنم را<br />
تسخير ميكردند. مقاومت در برابر اين نيرو، مهار كردن آن يا فرار از آن ممكن نبود. برايم<br />
چارهاي جز اين باقي نميماند كه در برابرش تسليم شوم، تا بار ديگر با قدرتي باز هم بيشتر اسيرم<br />
كند.<br />
در روزگار جواني، ما از همجنسبازها بدمان ميآمد. قبلا تعريف كردم كه وقتي شنيدم درباره<br />
لوركا چنين شايعاتي به سر زبانها افتاده است، چه حالي به من دست داد. چيز ديگري كه بايد<br />
بگويم اين است كه يك بار در سالهاي نوجواني در مادريد اداي ابنهايها را در آوردم. با چند<br />
دوست به آبريزگاه عمومي رفتم و به آنها گفتم كه بيرون بمانند. خودم تنها وارد شدم و حالت<br />
"بچه خوشگلها" را به خود گرفتم. چيزي نگذشت كه مرد جاافتادهاي آمد و خودش را به من<br />
ماليد. همين كه آن بختبرگشته از آبريزگاه بيرون آمد، همه به سر او ريختيم و كتكش زديم.<br />
حالا فكر ميكنم كه آن روز كار احمقانهاي كرديم.<br />
آن روزها همجنسگرايي در اسپانيا كاري قبيح و ننگين بود. در مادريد تنها سه چهار نفر به چنين<br />
گرايشي معروفيت داشتند. يكي از آنها اشرافزادهاي بود كه پانزده سالي از من بزرگتر به نظر<br />
ميرسيد. روزي در تراموا او را ديدم و با دوستي كه همراهم بود شرط بستم كه اشرافزادهي<br />
غلامباره را بيست و پنج پزتا تيغ بزنم. به او نزديك شدم و برايش چشمك زدم. با هم سر<br />
صحبت را باز كرديم و قرار گذاشتيم كه روز بعد در كافهاي همديگر را ببينيم. سپس شروع كردم<br />
به شكوه و ناله از زندگي، كه جوان هستم و مدرسه خرج دارد و اين جور حرفها. او هم بيست و<br />
پنج پزتا به من پول داد. روشن است كه سر قراري كه گذاشته بودم نرفتم. هفته بعد باز او را در<br />
٢١٠
-<br />
ترامواي ديدم. به طرفم آمد و آشنايي داد، اما من با حركتي وقيحانه بازويم را به طرفش حواله<br />
دادم و دور شدم. پس از آن ديگر هرگز او را نديدم.<br />
من به دلايل گوناگون، كه بيشك مهمترين آنها كمرويي فطري خودم بود، در زندگي نتوانستم<br />
به بيشتر زنهايي كه دلم ميخواست، نزديك شوم. البته روشن است كه آنها هم علاقه زيادي به<br />
من نداشتند. از سوي ديگر، زنهاي زيادي دنبالم بودند كه من هيچ كششي به آنها نداشتم. اين<br />
وضعيت به نظرم خيلي بدتر است، آخر من دوست داشتن را بر دوست داشته شدن ترجيح<br />
ميدهم.<br />
در اينجا به نقل ماجرايي ميپردازم كه در سال 1935 زماني كه در مادريد تهيه كننده فيلم بودم<br />
برايم پيش آمد. اين را بگويم كه در حرفه سينما از تهيهكنندگان و كارگردانهايي كه از موقعيت<br />
خود براي تور كردن دختران زيبا استفاده ميكنند، هميشه نفرت داشتم. خودم فقط يك بار در<br />
چنين وضعي قرار گرفتم كه آن هم زياد طول نكشيد.<br />
در سال 1935 در جريان كارم با هنرپيشهاي تازه كار آشنا شدم كه حد اكثر هفده يا هجده سال<br />
داشت. من به اين دختر، كه فرض كنيم اسمش پپيتا بود، دل باختم. قيافهاي خيلي معصومانه<br />
داشت و در خانه كوچكي با مادرش زندگي ميكرد. ما هر شب به گشت و گذار ميرفتيم و در<br />
ديسكوهاي بيرون شهر با هم ميرقصيديم، اما رابطه ما مثل دو دوست عادي بود. سن من<br />
تقريبا دو برابر پپيتا بود، و من با اينكه سخت در بند عشق او گرفتار بودم، و شايد درست به همين<br />
خاطر، به او احترام ميگذاشتم. دستش را ميگرفتم، او را به سينه فشار ميدادم و بارها بر<br />
گونهاش بوسه ميزدم، اما با وجود كشش شديدي كه به او داشتم، رابطه ما در طول دو ماهي كه<br />
با هم بوديم، يعني سراسر تابستان آن سال، به دور از هرگونه شائبه جنسي باقي ماند.<br />
يك بار قرار گذاشته بوديم كه با هم بيرون برويم، اما درست روز قبل از آن حدود ساعت يازده<br />
صبح يكي از دست اندركاران سينما به ديدنم آمد. هيكل او از من كوچكتر بود و ظاهرش هيچ<br />
جذابيت خاصي نداشت، اما شايع بود كه زنبازي قهار است. پس از قدري گپ و گفتهاي<br />
معمولي برگشت پرسيد:<br />
تو فردا با پپيتا بيرون ميروي؟<br />
با تعجب سؤال كردم: تو از كجا خبر داري؟<br />
٢١١
- امروز صبح خودش توي رختخواب به من گفت.<br />
- امروز صبح؟<br />
- آره، تا ساعت نه با هم بوديم. به من گفت: ”فردا نميتوانيم با هم باشيم چون قصد دارم با<br />
لوئيس بيرون بروم.“<br />
اصلا متوجه نميشدم كه چه ميگويد. حتما براي گفتن همين حرف به سراغم آمده بود. برگشتم<br />
با ناباوري گفتم:<br />
- آخر پپيتا كه با مادرش زندگي ميكند.<br />
- مي دانم، اما مادرش آن طرف اتاق ميخوابد.<br />
چند بار در استوديو تصادفا ديده بودم كه پپيتا با اين مرد حرف ميزند، اما هيچ اهميتي نداده بودم.<br />
در حالي كه از حرف او شوكه شده بودم، به سختي گفتم:<br />
- مرا بگو كه خيال ميكردم اين دختر فرشته آسماني است!<br />
- آره، ميدانم.<br />
اين را گفت و بيرون رفت.<br />
همان روز ساعت چهار بعد از ظهر پپيتا به ديدنم آمد. از ماجرا چيزي به او نگفتم. به زور<br />
احساساتم را پنهان كردم و گفتم:<br />
- گوش كن پپيتا، ميخواهم به تو پيشنهادي بكنم: من از تو خيلي خوشم ميآيد و دوست دارم<br />
معشوقهام باشي؛ ماهي دو هزار پزتا به تو حقوق ميدهم. تو مثل گذشته پيش مادرت زندگي<br />
ميكني، اما با من هم ميخوابي. موافقي؟<br />
اول جا خورد و زبانش بند آمد، اما پس از كمي ناز و ادا موافقت خود را اعلام كرد. بيدرنگ از او<br />
خواستم كه لخت بشود و خودم در آوردن لباس كمكش كردم. بدن برهنهاش را در آغوش گرفتم،<br />
اما از فرط خشم و تأثر فلج شده بودم. نيم ساعت بعد از او خواستم كه به سالن رقص برويم. او را<br />
سوار ماشين كردم اما به جاي رفتن به سالن رقص، راه جاده بيرون شهر را در پيش گرفتم. در<br />
محل دورافتادهاي در حومه شهر ماشين را نگه داشتم و او را كنار جاده پياده كردم و گفتم:<br />
- پپيتا من ميدانم كه تو با مردهاي ديگر ميخوابي، ديگر به من دروغ نگو. خدا حافظ.<br />
دور زدم و تنها به مادريد برگشتم و پپيتا مجبور شد آن راه طولاني را پياده به خانه برگردد. اين<br />
طور بود كه رابطه ما قطع شد. پس از آن باز هم در استوديو او را ميديدم، اما ديگر هيچوقت، جز<br />
٢١٢
درباره مسائل كاري با او كلمهاي حرف نزدم. بدين ترتيب ماجراي عاشقانه من به آخر رسيد.<br />
صادقانه اعتراف ميكنم كه بعدها از رفتار آن روزم سخت پشيمان شدم و هنوز هم پشيمان<br />
هستم.<br />
وقتي ما جوان بوديم عشق احساسي نيرومند به نظر ميرسيد كه ميتوانست زندگي انسان را زير<br />
و رو كند. ميل جنسي كه از اين احساس جداييناپذير بود، با حسي از يگانگي، تسلط و تصرف<br />
متقابل همراه بود كه ما را از زندگي روزمره فراتر ميبرد و به كارهاي بزرگ توانا ميساخت.<br />
يكي از معروفترين پرسشنامههايي كه سوررئاليستها منتشر كرده بودند، با اين پرسش شروع<br />
ميشد: ”به عشق چه اميدي داريد؟“ من جواب داده بودم: ”اگر دوست داشته باشم هر اميدي، و<br />
اگر دوست نداشته باشم، هيچ اميدي“. به نظر ما عشق براي زندگي، براي هر كار سازندهاي،<br />
براي هر تفكر و كنكاشي ضروري بود.<br />
اگر چيزهايي كه از گوشه و كنار ميشنوم درست باشد، حس ميكنم كه امروزه عشق سرنوشتي<br />
پيدا كرده است مثل اعتقاد به خدا. اين گرايش، دستكم در برخي از لايههاي اجتماعي رو به<br />
نابودي است. مردم به آن به چشم يك پديده تاريخي، به عنوان يك توهم فرهنگي نگاه ميكنند.<br />
عشق را ميكاوند، معاينه ميكنند و در صورت امكان، به درمانش ميكوشند.<br />
من اعتراض دارم. نه، ما دچار توهم نبوديم. بايد اين را به صراحت اعلام كنم، حتي اگر باورش<br />
براي بعضي ها مشكل باشد: ما واقعا دوست مي داشتيم.<br />
٢١٣
جنگ داخلي اسپانيا (از 1936 تا 1939)<br />
ژنرال فرانكو در ماه ژوئيه 1936 با گردانهاي راستگراي خود از مراكش وارد اسپانيا شد. او<br />
عزم خود را جزم كرده بود كه به "جمهوري" پايان دهد و "نظم" را به كشور برگرداند.<br />
همسر و پسرم يك ماه پيش به پاريس برگشته بودند و من در مادريد تنها بودم. يك روز صبح<br />
خيلي زود با انفجار مهيبي از خواب بيدار شدم. صداي انفجارها بي وقفه ادامه داشت. يك<br />
هواپيماي ارتش جمهوريخواهان داشت پادگان مونتانيا را بمباران ميكرد. شليك توپخانه هم<br />
شنيده ميشد. در مادريد هم مثل سراسر اسپانيا ارتش دستور داشت كه پادگانها را ترك نكند.<br />
چند روزي بود كه گروهي از فالانژها در پادگان مونتانيا پناه گرفته بودند و از آنجا به عابران<br />
تيراندازي ميكردند. بامداد 18 ژوئيه دستههايي از كارگران مسلح با پشتيباني "گارد تكĤوران<br />
جمهوريخواه"، سپاه مدرني كه آزانيا پايهگذاري كرده بود، به پادگان مونتانيا حمله كردند و تا<br />
ساعت ده به غائله خاتمه دادند: همه افسران شورشي و اعضاي حزب فالانژ تيرباران شدند؛ اما<br />
جنگ تازه شروع شده بود.<br />
من از سير حوادث سر در نميآوردم. يك بار كه از بالكن خانهام به صداي تيراندازيها گوش<br />
ميدادم، زير پايم در خيابان دو سه كارگر را ديدم كه يك توپ اشنايدر را دنبال خود ميكشند،<br />
و عجيبتر آنكه دو مرد و يك زن كولي هم كمكشان ميكردند. انقلاب قهرآميزي كه از چند<br />
٢١٤
(1)<br />
سال قبل وقوع آن را احساس ميكرديم و خود من با تمام وجود خواهانش بودم، زير نگاه<br />
مبهوت و ناباورم از رو به روي پنجره خانه عبور ميكرد. انقلاب مرا غافلگير كرده بود.<br />
حدود دو هفته بعد الي فور نويسنده فرانسوي كه استاد تاريخ و از هواداران پرشور جمهوري<br />
اسپانيا بود، براي اقامتي چند روزه به مادريد آمد. يك روز صبح براي ديدن او به هتل محل<br />
اقامتش رفتم. با زيرشلواري بلندي كه تا مچ پايش ميرسيد دم پنجره ايستاده بود و تظاهرات<br />
خياباني را، كه امري روزمره شده بود، نگاه ميكرد. از تماشاي مردم مسلح اشك شوق از<br />
چشمش جاري بود. حدود صد كشاورز در خيابان رژه ميرفتند كه با هر چه دم دستشان رسيده<br />
بود، مسلح شده بودند: از هفت تير و تفنگ گرفته تا داس و چنگك. تلاش آشكاري به كار<br />
ميبردند تا با نظم قدم بردارند و در ستونهاي مرتب چهارنفره رژه بروند. فكر ميكنم ما هر<br />
دو از هيجان اشك ميريختيم.<br />
از ظاهر اوضاع چنين بر ميآمد كه هيچ چيز قادر نيست اين نيروي عميقا خلقي را درهم<br />
بشكند. اما چيزي نگذشت كه شور و شعف انقلابي روزهاي اول جاي خود را به احساس<br />
ناخوشايندي از تفرقه و آشوب و اضطراب داد، و اين اوضاع تا نوامبر 1936 ادامه پيدا كرد. از<br />
آن به بعد در اردوي جمهوريخواهان انضباط كامل و عدالت حقيقي برقرار شد.<br />
اينجا قصد ندارم تاريخ آن تشنج عظيمي را بنويسم كه كشور اسپانيا را به دو پاره تقسيم كرد.<br />
من مؤرخ نيستم و مشكل بتوانم بيطرف باشم. تنها تلاش ميكنم آنچه خود ديده و هنوز به<br />
خاطر دارم را بازگو كنم. براي نمونه من خاطراتي دقيق از مادريد در نخستين ماههاي جنگ<br />
داخلي دارم. اين شهر رسما در دست جمهوريخواهان بود و هنوز پايگاه دولت به شمار<br />
ميرفت. اما سربازان فرانكو در منطقه كوهستاني استرمادورا به سرعت پيش روي كردند تا به<br />
تولدو رسيدند و سپس به سراسر اسپانيا سرازير شدند. شهرهايي مانند سالامانكا و بورگوس نيز<br />
به دست طرفداران آنها افتاد. در خود مادريد فاشيستهاي هوادار فرانكو مدام تيراندازي<br />
ميكردند و جان مردم را به خطر ميانداختند. از طرف ديگر كشيشها، ملاكان ثروتمند و همه<br />
كساني كه به خاطر گرايشهاي محافظهكارانه مظنون به حمايت از فرانكو بودند، در خطر<br />
دايمي اعدام به سر ميبردند.<br />
٢١٥
درگيريها تازه شروع شده بود كه آنارشيستها تمام زندانيان عادي را آزاد كردند و آنها هم<br />
يكراست به سازمان "اتحاديه ملي كار" كه زير نفوذ مستقيم "فدراسيون آنارشيستها" بود،<br />
پيوستند. بعضي از اعضاي اين تشكيلات چنان متعصب بودند كه برايشان كافي بود در خانهاي<br />
شمايل يكي از قديسان مسيحي را پيدا كنند، تا تمام اهل خانه را به كاسادكامپو بكشانند. آنها<br />
قربانيان خود را در اين پارك بزرگ كه جنب دروازه مادريد قرار داشت، تيرباران ميكردند.<br />
وقتي كسي را گير ميانداختند، به او ميگفتند: ”بريم گشتي با هم بزنيم“. مردم را معمولا<br />
شبها دستگير ميكردند.<br />
مردم ياد گرفته بودند كه به همه "تو" بگويند و آخر هر جملهاي كه به زبان ميآوردند، اگر<br />
طرفشان آنارشيست بود، يك "همقطار" و اگر كمونيست بود يك "رفيق" اضافه ميكردند.<br />
براي در امان ماندن از تيراندازيهاي پراكنده، بيشتر ماشينها روي سقفشان يكي دو تشك<br />
بسته بودند. اگر رانندهاي موقع پيچيدن به چپ دستش را براي علامت دادن از شيشه بيرون<br />
ميآورد، كار خطرناكي كرده بود، زيرا بعيد نبود كه اين حركت به سلام فاشيستي تعبير شود كه<br />
مكافاتش يك رگبار مسلسل بود.<br />
"آقازاده"هاي اعيان و اشراف ميكوشيدند با پوشيدن لباسهاي ژنده، اصل و نسب خود را<br />
پنهان كنند. كلاههاي شندره به سر ميگذاشتند و لباس خود را كثيف ميكردند تا ظاهر آنها به<br />
كارگران شبيه شود. از آن طرف حزب كمونيست به كارگران توصيه كرده بود كه پيراهن سفيد<br />
بپوشند و كراوات بزنند.<br />
يك روز اونتانيون كه طراحي بسيار معروف بود به من خبر داد كه سائنز دهرديا كه<br />
براي من دو فيلم "دختر خوان سيمون" و "چه كسي دوستم دارد؟" را كارگرداني كرده بود،<br />
دستگير شده است. او از چندي قبل از ترس به خانه نميرفت و شبها روي نيمكت پارك<br />
ميخوابيد. در واقع او پسرعموي پريمو دريورا پايه گذار تشكيلات فالانژ بود كه سرانجام با<br />
وجود تمام دقتها و مراقبتهايش به دست يكي از گروههاي سوسياليستي چپ دستگير شده<br />
بود و هر آن امكان داشت به خاطر بستگيهاي خانوادگياش اعدام شود.<br />
٢١٦<br />
(3)<br />
(2)<br />
فوري به سوي استوديو روتپنسه كه به خوبي با آن آشنا بودم روانه شدم. در آنجا هم مثل<br />
خيلي از بنگاههاي ديگر، كارگران و كارمندان يك "شوراي استوديو" تشكيل داده بودند و حالا
(5)<br />
جلسه داشتند. از نمايندگان بخشهاي كارگري گوناگون راجع به رفتار سائنز كه همه او را<br />
ميشناختند، نظر خواستم. همه او را آدم خيلي خوبي ميدانستند و كسي از او شكايت نداشت.<br />
از آنها درخواست كردم كه هيئتي از كارگران با من به محلي كه كارگردان ما بازداشت شده بود<br />
بيايد و همين نظر را در برابر سوسياليستها گواهي كند. شش هفت نفر از كارگران مسلح با<br />
من راه افتادند. دم در بازداشتگاه با نگهباني روبهرو شديم كه تفنگش را با بيحالي به پا تكيه<br />
داده بود. تا جايي كه ميتوانستم صدايم را كلفت كردم و سراغ مسئول آنجا را گرفتم. نگهبان<br />
كسي را به من نشان داد كه تصادفا شب قبل با هم شام خورده بوديم. او گروهبان لوچي بود<br />
كه تازه ارتش را رها كرده بود. تا مرا ديد گفت:<br />
- تو هستي بونوئل؟ خوب، چه كار داري؟<br />
جريان را برايش توضيح دادم و اضافه كردم: ما كه نميتوانيم همه مردم دنيا را بكشيم. البته ما<br />
هم از خويشاوندي سائنز با پريمو دريورا باخبر هستيم، اما خود او كه گناهي نكرده و به علاوه<br />
هميشه رفتار خوبي داشته است. نمايندگاني كه از طرف "شوراي استوديو" آمده بودند، از سائنز<br />
تعريف كردند و به اين ترتيب او آزاد شد. او ابتدا به فرانسه رفت و بعد به هواداران فرانكو<br />
پيوست. پس از پايان جنگ به سر كار خود برگشت و حتي فيلمي هم در ستايش "پيشوا"<br />
ساخت به عنوان "فرانكو، اين انسان" (4). يك بار در دهه 1950 او را در جشنواره كن ديدم.<br />
با هم ناهاري خورديم و مفصل از گذشتهها حرف زديم.<br />
در همين دوره بود كه با سانتياگو كاريو آشنا شدم كه فكر ميكنم آن موقع دبير "سازمان<br />
جوانان سوسياليست متحد" بود. در گذشته دو سه هفت تير داشتم كه درست در آستانه جنگ<br />
داخلي آنها را به كارگران چاپخانهاي كه در طبقه پايين منزلم قرار داشت، بخشيدم. حالا در<br />
شهري كه از هر گوشه و كنار تير و گلوله ميباريد، خودم بيسلاح مانده بودم. به نزد كاريو<br />
رفتم و از او سلاح خواستم. كشوي خالي ميزش را جلو كشيد و گفت: ”ميبيني كه ديگر<br />
ندارم“.<br />
اما بالاخره تفنگي گير آوردم. روزي با دوستانم از ميدان ايندپندنسيا (استقلال) ميگذشتم كه<br />
ناگهان آت بازي" شروع شد. از پشتبامها و پنجرهها و هر زاويهاي همين جور درهم و<br />
برهم تيراندازي ميشد و من با تفنگم پشت درختي پنهان شده بودم، چون اصلا نميدانستم به<br />
" ش<br />
٢١٧
(6)<br />
كدام طرف بايد شليك كنم. در چنين اوضاعي اسلحه به چه درد ميخورد؟ رفتم تفنگ را پس<br />
دادم.<br />
سه ماه اول جنگ فاجعهبار بود. من و خيلي از دوستانم از آشوب و هرج و مرج به ستوه آمده<br />
بوديم. مني كه زماني با تمام وجود سرنگوني و نابودي نظام حاكم را آرزو كرده بودم، حال كه<br />
دم دهانه آتشفشان نشسته بودم، از اين اغتشاش به وحشت افتاده بودم. از برخي كارهاي<br />
جنونآميز كيف ميكردم: مثلا جمعي از كارگران يك روز به كاميون ريختند و به طرف<br />
مجسمه عظيم مسيح در كنار كليساي "قلب مقدس" در بيست كيلومتري جنوب مادريد روانه<br />
شدند. آنجا جوخه اعدامي تشكيل دادند و آن مجسمه رفيع را از همه طرف تيرباران كردند.<br />
اما در مقابل، از اعدامهاي بي حساب و كتاب، راهزني و چپاولگري بيزار بودم. خلق به پا<br />
خواسته و قدرت را به دست گرفته بود، اما خيلي زود به تفرقه و جدايي دچار شده بود. تصفيه<br />
حسابهاي ناموجه و بيهوده، دشمن اصلي را از يادها برده بود.<br />
هر شب در جلسات "كانون نويسندگان انقلابي" شركت ميكردم و دوستان شاعرم رافائل<br />
آلبرتي، خوزه برگامين، كورپوس وارگا روزنامهنگار معروف و آلتولاگويره شاعر را ميديدم.<br />
شخص اخير آدمي خداشناس بود و بعدها تهيهكننده يكي از فيلمهاي مكزيكي من شد به اسم<br />
"صعود به آسمان". او در اسپانيا در يك سانحه رانندگي جان سپرد.<br />
ما در بحثهاي داغ و بيپاياني كه با هم داشتيم در دو جبهه صفبندي ميكرديم: بايد<br />
خودانگيخته باشيم يا سازمان يافته؟ من مثل هميشه ميان دو گرايش متضاد در نوسان بودم:<br />
گرايش عاطفي و نظري به اغتشاش، در برابر نياز اساسي و حياتي به نظم و آرامش. دو سه بار<br />
هم با آندره مالرو شام خوردم. ما در كوران جنگي سرنوشتساز براي خودمان نظريه به هم<br />
ميبافتيم. ژنرال فرانكو همچنان به پيشروي ادامه ميداد. برخي از شهرها و روستاها هنوز به<br />
جمهوريخواهان وفادار مانده بودند، اما شماري از آنها بدون پايداري در برابر سربازان فرانكو<br />
تسليم شدند. اختناق فاشيستي به طور آشكار و بيرحمانه بر همه جا سايه انداخت. هر كس كه به<br />
آزاديخواهي مظنون ميشد، بيدرنگ در برابر جوخه اعدام قرار ميگرفت.<br />
٢١٨
ما به جاي آنكه در اين نبرد، كه بيترديد نبرد مرگ و زندگي بود، با سرعت و دقت فراوان<br />
نيروهاي خود را سازماندهي كنيم، وقت خود را با بحثهاي بيپايان تلف ميكرديم، و<br />
آنارشيستها هم به تعقيب و آزار كشيشها سرگرم بودند. يك روز مستخدمه ما آمد و<br />
گفت: ”بياييد نگاه كنيد: توي اين خيابان دست راستي يك كشيش را تيرباران كردند.“ من با<br />
اينكه از اوان جواني دين را كنار گذاشته بودم، اما نميتوانستم با اين خونريزيها كنار بيايم.<br />
اين حرف كه گفته ميشود كشيشها در جنگ داخلي شركت نداشتند، ادعاي نادرستي است. آنها<br />
هم مثل همه مردم اسلحه برداشتند. بعضي از آنها از بالاي برج كليسا تيراندازي ميكردند. مردم<br />
حتي كشيشهاي دومينيكن را در حال تيراندازي با مسلسل سنگين ديده بودند. درست است كه<br />
برخي از روحانيون از جمهوريخواهان پشتيباني ميكردند، اما بيشتر اهل كليسا رسما و علنا<br />
فاشيست بودند. در اسپانيا جنگي تمام عيار در گرفته بود و كسي نميتوانست در آن گيرودار<br />
بيطرف باقي بماند، يا به "راه سوم" (7) اميد ببندد، هرچند كه عده اي دل خود را با اين اميد<br />
خوش كرده بودند.<br />
بعضي از روزها وحشت وجودم را فرا ميگرفت. در آپارتمان بورژواييام قدم ميزدم و از خود<br />
ميپرسيدم: اگر آنارشيستها ناگهان نيمه شب در خانه را بكوبند و از من بخواهند كه "گشتي با<br />
هم بزنيم" چكار كنم؟ چطور مقاومت كنم؟ به آنها چه بگويم؟<br />
بديهي است كه جبهه مقابل يعني فاشيستها هم در بيرحمي و سنگدلي چيزي كم نداشتند.<br />
جمهوريخواهان حد اقل به تيرباران دشمنان خود قانع بودند. اما شورشيان هوادار فرانكو در<br />
وحشيانهترين شكنجهها مهارت خاصي از خود نشان ميدادند. مثلا در باداخوس عدهاي از<br />
"سرخها" را وسط ميدان گاوبازي انداختند و به سبك مراسم گاوكشي آنها را به قتل رساندند.<br />
(8)<br />
مردم داستانهاي بيشماري تعريف ميكردند كه يكي از آنها هنوز به خاطرم مانده است.<br />
ميگفتند كه راهبههاي ديري در اطراف مادريد روزي دسته جمعي در رواق صومعه به راه افتاده و<br />
در برابر مجسمه حضرت مريم كه فرزندش عيسي را در بغل داشت، قرار گرفته بودند. سرپرست<br />
آنها به طرف مجسمه رفته بود و با قيچي و چاقو بچه را از بغل مادرش جدا كرده و به حضرت<br />
مريم گفته بود:<br />
- هر وقت در جنگ پيروز شديم بچهات را به تو بر ميگردانيم.<br />
٢١٩
حتم دارم كه آنها بعد از جنگ بچه را به مريم برگرداندهاند.<br />
در اردوي جمهوريخواهان تفرقه و جدايي به شدت بالا گرفته بود. كمونيستها و سوسياليستها<br />
بر آن بودند كه تمام نيروي خود را بر پيروزي در جنگ متمركز كنند. اما در مقابل، آنارشيستها<br />
كه از پيروزي سرمست شده بودند، انگار كه سرزمين تازهاي را فتح كرده باشند، سرگرم ساختن<br />
جامعه آرماني خود بودند. يك بار كه براي ديدن گيل بل (9) سردبير مجله كارگري آنارشيستي ال<br />
سينديكاليستا به كافه كاستيا رفته بودم، او گفت:<br />
- ما در توره لودونس يك پايگاه آنارشيستي تشكيل دادهايم و تا حالا بيست خانه را تصرف<br />
كردهايم. تو بيا يكي از آنها را بردار.<br />
از حرف او مبهوت ماندم: اولا كه اين خانهها مالي كساني بود كه يا تيرباران شده و يا فرار كرده<br />
بودند. ديگر آنكه توره لودونس در دامنه كوههاي سيرا گواداراما قرار داشت، يعني تنها چند<br />
كيلومتر دور تر از خطوط فاشيستها. آنارشيستها دم دهانه توپ نشسته بودند و داشتند با خيال<br />
آسوده ناكجاآباد خود را بنا ميكردند.<br />
روزي با دوست آهنگسازم رماچا (10)، يكي از مديران شركت فيلمفونو كه من هم در آن كار<br />
ميكردم، در كافهاي غذا ميخورديم. خبر داشتيم كه پسر صاحب كافه در جنگ با نيروهاي<br />
فرانكو در حوالي سيرا گواداراما به سختي مجروح شده است. ناگهان چند آنارشيست مسلح وارد<br />
شدند و با گفتن "درود همقطاران!" (11) شراب خواستند. من نتوانستم خشم خود را نگه دارم و<br />
به آنها گفتم به جاي چپاول كردن مغازه مرد شريفي كه پسرش در بستر مرگ افتاده، بهتر است<br />
به كوهستان بروند و مبارزه كنند. آنها بدون هيچ واكنشي به حرفم گوش دادند و بعد بيرون<br />
رفتند، اما شيشههاي شراب را هم با خودشان بردند و به صاحب كافه كوپنهايي دادند كه ارزش<br />
زيادي نداشت.<br />
چريكهاي آنارشيست از دامنه كوهستان گواداراما كه جنگ جريان داشت، هر شب به شهر<br />
سرازير ميشدند و ميكدهها را چپو ميكردند. رفتار آنها باعث شد كه ما به كمونيستها نزديكتر<br />
شويم. كمونيستها در آغاز بينهايت ضعيف بودند، اما هفته به هفته قويتر ميشدند. آنها<br />
سازمان يافته و با انضباط بودند و در كارشان صداقت داشتند. همه نيرو و توان خود را در خدمت<br />
٢٢٠
جنگ قرار داده بودند. واقعيت تلخي كه بايد پذيرفت اين است كه فعالان آنارشيست از آنها شايد<br />
حتي بيشتر از فاشيستها نفرت داشتند.<br />
1935<br />
(13)<br />
اين دشمني در سالهاي قبل از جنگ داخلي شروع شده بود. در سال "فدراسيون<br />
آنارشيستي ايبري" كارگران ساختماني را به يك اعتصاب سراسري دعوت كرد. دوست آنارشيست<br />
من رامون آسين، كه هزينه فيلم هوردس را تأمين كرد، برايم تعريف كرد كه روزي يك هيئت<br />
نمايندگي از جانب كمونيستها به مركز "فدراسيون" ميرود و به رهبري اعتصاب ميگويد:<br />
- در ميان شما سه مأمور پليس هست.<br />
و آن سه نفر را هم معرفي ميكند. اما آنارشيستها با عصبانيت جواب ميدهند:<br />
- خوب كه چي؟! خودمان ميدانيم. ما عوامل پليس را به شما كمونيستها ترجيح ميدهيم.<br />
من هرچند از لحاظ فكري به آنارشيسم گرايش داشتم، اما رفتار ناپخته و مستبدانه و تعصب آميز<br />
اين افراد را نميتوانستم تحمل كنم. گاهي تنها به "جرم" داشتن يك مدرك دانشگاهي يا عنوان<br />
مهندسي، مردم بيگناه را دستگير ميكردند و به كاسادكامپو ميبردند. هنگامي كه دولت<br />
جمهوري زير فشار حملات فاشيستها تصميم گرفت پايگاه خود را از مادريد به بارسلون منتقل<br />
كند، آنارشيستها در حوالي كوئنكا روي تنها جادهاي كه هنوز آزاد مانده بود، مانع گذاشتند و<br />
مسير رفت و آمد را بستند. آنها همه جا آشوب و اغتشاش راه انداختند. براي نمونه در بارسلون<br />
مدير و تمام كادر مهندسي يك كارخانه ذوب فلزات را اخراج كردند، فقط براي اينكه نشان بدهند<br />
كه بدون آنها هم كارگران به خوبي از پس كارها بر ميآيند. چندي بعد يك ماشين زره پوش<br />
توليد كردند و با فخر و مباهات به يكي از نمايندگان دولت شوروي نشان دادند. نماينده مزبور<br />
هفت تيري خواست و به زره پوش كذايي شليك كرد. بدنه زره پوش به سادگي فرو رفت.<br />
درباره مرگ تأسفبار دوروتي كبير حرفهاي زيادي زده ميشود، و خيليها هم يك گروه كوچك<br />
آنارشيستي را عامل قتل او ميدانند. زماني كه كوي دانشگاه در خيابان لاپرينسزا به محاصره<br />
افتاده بود، او براي كمك به دانشجويان رفته بود كه هنگام پياده شدن از ماشين به ضرب گلوله<br />
از پاي در آمد. اين حضرات "آنارشيستهاي بي قيد و شرط" كه به دخترهاي خود "قدرت<br />
يا "چهارده سپتامبر" لقب ميدادند، نميتوانستند اين "گناه" را به دوروتي<br />
ببخشند كه سربازان زير فرمان خود را با نظم و انضباط بار آورده بود.<br />
ستيز" (12)<br />
٢٢١
(14)<br />
ما از اقدامات خودسرانه گروه پوم نيز كه به نظريات تروتسكي گرايش داشت، وحشت<br />
داشتيم. اعضاي اين گروه كه به "فدراسيون آنارشيستها" پيوسته بودند كارشان به جايي رسيد<br />
كه در مه 1937 در خيابانهاي بارسلون در برابر ارتش جمهوري سنگربندي كردند كه پس از<br />
درگيري سنگرهاشان برچيده شد.<br />
دوست نويسندهام كلاديو دلاتوره كه من يكي از تابلوهاي ماكس ارنست را براي جشن عروسي<br />
او هديه بردم، در خانهاي پرت افتاده در حومه مادريد زندگي ميكرد. پدربزرگ او فراماسون بود<br />
كه از ديد فاشيستها گناه بزرگي به شمار ميرفت. آنها از فراماسونها هم به اندازه كمونيستها<br />
بدشان ميآمد. كلاديو قبلا نامزدي داشت كه با آنارشيستها همكاري ميكرد و به همين خاطر<br />
او ناچار شده بود آشپز خيلي ماهري استخدام كند. يك روز كه براي صرف ناهار به خانه او<br />
ميرفتم متوجه شدم كه يكي از ماشينهاي گشت افراد مسلح پوم به طرفم ميآيد. همين كه از<br />
دور آرم درشت گروه آنارشيستي پوم را روي بدنه ماشين ديدم، به وحشت افتادم. تعدادي اعلاميه<br />
سوسياليستي و كمونيستي به همراه خود داشتم كه نه تنها براي آنارشيستها كمترين ارزشي<br />
نداشت، بلكه حتي مدرك جرم بود. ماشين آنها كنار من توقف كرد. راننده از من چيزي پرسيد، به<br />
گمانم دنبال جايي مي گشتند؛ وقتي ماشين حركت كرد، نفس راحتي كشيدم.<br />
باز هم تكرار ميكنم كه در اينجا تنها برداشت شخصي خود را بيان كردهام، اما گمان ميكنم كه<br />
با برداشت افراد بيشماري كه در آن روزگار در جناح چپ قرار داشتند، همخوان است. بر اردوي<br />
ما قبل از هر چيز آشوب و ناامني سايه انداخته بود، كه همراه با درگيريهاي دروني و نزاع هاي<br />
ايدئولوژيك هر دم شديدتر ميشد، هر چند كه خطر فاشيسم بيخ گوشمان بود.<br />
من با چشم خود ديدم كه رؤياهاي ديرينم تحقق پيدا كرد، اما جز رنج و اندوه حاصلي نبردم.<br />
روزي از روزها يكي از مبارزان جمهوريخواه كه توانسته بود از خطوط جبهه عبور كند، خبر مرگ<br />
لوركا را برايمان آورد.<br />
پانوشتها:<br />
1. Élie Faure (1873-1937)<br />
2. Ontanon<br />
3. Saenz de Heredia<br />
٢٢٢
4. Franco, ese hombre!<br />
از سال 1960 تا<br />
1982 دبير كل حزب كمونيست<br />
6. Corpus Varga<br />
8. Corrida<br />
9. Gil Bel<br />
10. Remacha<br />
11. Salud, Companeros!<br />
12. Acracia<br />
-5 Carrillo Santiago (متولد (1915<br />
Tercera Espana<br />
اسپانيا بود.<br />
7- به اسپانيايي:<br />
1910 همه سنديكاهاي<br />
آنارشيستي اسپانيا در سازماني يگانه متشكل شدند.<br />
14. POUM<br />
13- در 14 سپتامبر<br />
٢٢٣
مرگ لوركا<br />
اندك زماني پيش از نمايش فيلم "سگ اندلسي" يك بگومگوي سطحي من و لوركا را از هم<br />
جدا كرده بود. او مثل همه اندلسيها خيلي حساس بود و عقيده داشت، يا دستكم اين طور<br />
وانمود ميكرد، كه فيلم سگ اندلسي تعريضي به اوست. اينجا و آنجا گفته بود:<br />
- بونوئل فيلمي به اين كوچكي ساخته (با دو انگشت اندازه كمي را نشان ميداد) اسمش را<br />
سگ اندلسي گذاشته، و سگ من هستم.<br />
در سال 1934 آشتي كرده بوديم و دوباره ميان ما صلح و صفا برقرار شده بود. با اين كه او گاهي<br />
در خيل انبوه هوادارانش فرو ميرفت و از انظار ناپديد ميشد، اما باز هم اوقات زيادي با هم<br />
بوديم. بيشتر وقتها به اتفاق اوگارته سوار ماشين فورد من مي شديم، به طرف كوهپايهها<br />
ميرانديم و چند ساعتي در خلوت گوتيكآساي صومعه ال پولار استراحت ميكرديم. دير قديمي<br />
ويران شده بود، اما شش هفت اتاق آن را سر و ساماني داده و در اختيار "آكادمي هنر" گذاشته<br />
بودند. اگر كيسه خواب به همراه داشتيم حتي ميتوانستيم شب در آنجا بخوابيم. پينادوي نقاش<br />
هم، كه چهل سال بعد تصادفا او را همانجا ديدم، اغلب به اين صومعه متروك ميآمد.<br />
در روزهايي كه در پيرامون ما توفان بالا ميگرفت، صحبت از شعر و نقاشي كار آساني نبود. لوركا<br />
كه علاقه زيادي به سياست نداشت، تنها چهار روز قبل از ورود ژنرال فرانكو ناگهان تصميم<br />
گرفت به ولايت خودش گرانادا برود. من كوشيدم او را از اين تصميم منصرف كنم و به او گفتم:<br />
٢٢٤
- فدريكو، اوضاع روز به روز بدتر ميشود. همين جا بمان. اينجا در مادريد برايت امنتر است.<br />
دوستان ديگر هم سعي كردند جلوي سفر او را بگيرند، اما فايده نداشت. او با روحيهاي خرد و<br />
خراب مادريد را ترك كرد.<br />
خبر مرگ او براي همه ما ضربه اي هولناك بود.<br />
لوركا از همه كساني كه در زندگي شناختهام برتر بود. من اينجا نه از نمايشنامههايش حرف<br />
ميزنم و نه از شعرهايش، بلكه خود او را در نظر دارم. او خودش شاهكار بود. براي من حتي<br />
مشكل است كه كسي را با او قابل قياس بدانم.<br />
لوركا يك دم آرام نميگرفت: يا پشت پيانو مينشست و قطعه اي به سبك شوپن مينواخت، يا<br />
يك نمايش پانتوميم را به اجرا در ميآورد و يا صحنه كوچكي را بديههسازي ميكرد، و در همه<br />
حال جاذبه او مقاومتناپذير بود. وقتي چيزي ميخواند، و همه چيز را عالي ميخواند، از لاي<br />
لبهايش زيبايي ميتراويد. سراپا شور و شادي و جواني بود. مثل شعلهاي زبانه ميكشيد.<br />
وقتي براي اولين بار در كوي دانشگاه با او برخورد كردم، من چيزي نبودم جز يك قهرمان زمخت<br />
ولايتي. او به نيروي مهر و دوستي، خميره مرا عوض كرد و به دنيايي ديگر سوق داد. ديني كه<br />
به او دارم از حد بيان بيرون است.<br />
جسد لوركا هيچوقت پيدا نشد. درباره مرگ او روايات گوناگوني بر سر زبانهاست، حتي دالي<br />
بيشرمانه آن را به يك ماجراي همجنسبازي مربوط دانسته است، كه ادعايي كاملا پوچ و<br />
مزخرف است. فدريكو تنها به اين خاطر كشته شد كه شاعر بود. در آن روزگار در جبهه مقابل ما<br />
فرياد سر داده بودند: "مرگ بر احساس!"<br />
(1)<br />
او در گرانادا به خانه يكي از افراد فالانژ، يعني شاعري به نام روسالس كه با هم دوستي<br />
خانوادگي نيز داشتند، پناه برده بود. خيال كرده بود آنجا امنيت بيشتري دارد. افرادي - كه مسلك<br />
و مرامشان زياد مهم نيست – به راهنمايي شخصي به نام آلونسو شبانگاه او را دستگير<br />
ميكنند و همراه چند كارگر سوار كاميون ميكنند.<br />
(2)<br />
٢٢٥
فدريكو از درد و مرگ به شدت ميترسيد. تصور احساس او در حالتي كه نيمه شب با كاميون او را<br />
به قتلگاهش در "باغ زيتون" ميبردند، مرا سخت منقلب ميكند.<br />
هنوز هم اين انديشه آزارم ميدهد.<br />
در اواخر ماه سپتامبر پيامي دريافت كردم تا براي ملاقات با الوارس دل وايو وزير خارجه<br />
جمهوري اسپانيا به ژنو بروم. مقصود وزير خارجه كه خواسته بود مرا ببيند، در ژنو معلوم ميشد.<br />
(3)<br />
سوار يك قطار جنگي واقعي شدم: در قطار جمعيت موج ميزد. رو بهرويم يكي از فرماندهان<br />
گروه پوم نشسته بود: كارگري ساده كه به فرماندهي رسيده بود. آدم بددهاني بود كه مدام تكرار<br />
ميكرد دولت جمهوري كثافت است و قبل از هر كاري بايد اين رژيم را سرنگون كرد. در اينجا<br />
صرفا به اين سبب از اين آدم حرف ميزنم، كه بعدا در پاريس ناچار شدم از او به عنوان جاسوس<br />
استفاده كنم.<br />
در بارسلون براي تعويض قطار پياده شدم. در آنجا با خوزه برگامين و مونيوس سوايي برخورد (4)<br />
كردم كه آنها هم با عدهاي از دانشجويان براي شركت در يك نشست سياسي عازم ژنو بودند. از<br />
من پرسيدند كه با چه جوازي قصد دارم از كشور خارج شوم؟ وقتي برنامه سفرم را برايشان گفتم،<br />
سوايي فرياد زد:<br />
- نميگذارند از مرز عبور كني! بايد اجازه آنارشيستها را داشته باشي.<br />
به پورت بو كه رسيديم من اولين نفري بودم كه از قطار پياده شدم. در ايستگاه راه آهن كه در<br />
محاصره افراد مسلح بود، سه نفر مثل اعضاي يك دادگاه كوچك پشت ميزي نشسته بودند.<br />
آنارشيست بودند و يك ايتاليايي ريشو هم رئيس آنها بود.<br />
مداركم را كه ديدند، گفتند:<br />
- براي عبور از مرز كافي نيست!<br />
٢٢٦
زبان اسپانيايي از نظر فحش بيترديد غنيترين زبان دنياست. دشنام و كفرگويي در زبانهاي<br />
ديگر معمولا به شكل كوتاه و مقطع ادا ميشود، در حالي كه در زبان اسپانيايي فحاشي به سادگي<br />
به شكل يك خطبه تمام عيار در ميآيد كه فحشهاي آبداري را نصيب خدا و مسيح و روح<br />
القدس و مريم عذرا ميكند، و دست آخر به شخص پاپ ميرسد. كفرگويي يكي از هنرهاي<br />
اصيل سرزمين اسپانياست. مثلا در مكزيك كه از چهار قرن پيش تا كنون فرهنگ اسپانيايي<br />
سلطه دارد، من هيچوقت كفرگويي به قاعدهاي نشنيدم. در اسپانيا يك فحش جانانه و آبدار<br />
ممكن است دو سه سطر طول بكشد. در شرايطي خاص كفرگويي به صورت دعاي معكوس يا<br />
نفريننامه درميآيد.<br />
خلاصه من يكي از اين فحاشيهاي كفرآميز را با خشنترين لحن<br />
آنارشيست مستقر در پورت بو دادم. فحشها را در كمال آرامش شنيدند.<br />
ممكن تحويل آن سه<br />
مشكل حل شد و من اجازه عبور گرفتم.<br />
حالا كه صحبت از فحش به ميان آمد، بد نيست اين را هم اضافه كنم كه در شهرهاي قديمي<br />
اسپانيا مثل تولدو، بالاي در ورودي برخي از اماكن عمومي چنين تابلويي نصب شده است:<br />
"گدايي و كفرگويي ممنوع است!" براي خلافكاران نيز مجازاتهايي مثل جريمه نقدي يا حبس<br />
كوتاه مدت منظور شده است. اين نشانه قدرت و نفوذ فراگير فحشهاي كفرآميز است.<br />
در سال 1960 كه به اسپانيا برگشتم، به نظرم رسيد كه مردم در كوچه و بازار كمتر از گذشته<br />
فحش ميدهند. البته شايد اشتباه كرده باشم، چون شنواييام ضعيف شده بود و به خوبي گذشته<br />
كار نمي كرد.<br />
در ژنو تنها ديداري بيست دقيقهاي با وزير خارجه جمهوري اسپانيا داشتم. از من درخواست كرد<br />
به پاريس بروم و خود را در اختيار سفير تازه جمهوري در فرانسه بگذارم. اين سفير آراكيستاين<br />
بود: از فعالان سوسياليست چپ كه در گذشته نويسنده و روزنامهنگار بود و من با او آشنايي<br />
داشتم. او در پست تازهاش در فرانسه به افراد قابل اعتماد نياز داشت.<br />
بي درنگ راهي پاريس شدم.<br />
٢٢٧
پانوشتها:<br />
1. Rosales<br />
2. Alonso<br />
3. Alvarez del Vayo<br />
4. Munoz Suai<br />
٢٢٨
پاريس خلال جنگ داخلي اسپانيا<br />
(1)<br />
من تا پايان جنگ داخلي در پاريس ماندگار شدم. به صورت رسمي وظيفه داشتم كه در دفتر<br />
كارم در خيابان پپينيير تمام فيلمهايي كه در اسپانيا در حمايت از جمهوريخواهان ساخته<br />
ميشد، را گردآوري كنم. اما در اصل وظايف پيچيدهتري بر عهدهام بود: از طرفي نوعي مدير<br />
برنامه بودم، يعني مثلا بايد دقت ميكردم كه در مهمانيهاي رسمي سفارت اسپانيا در پاريس،<br />
مبادا جاي آندره ژيد در كنار لويي آراگون قرار گيرد؛ و از آن مهمتر پارهاي مسئوليتهاي<br />
"اطلاعاتي" و تبليغاتي داشتم.<br />
در اين دوره براي جلب حمايت از جمهوري اسپانيا سفرهاي زيادي انجام دادم: به سويس، آنور<br />
(بلژيك)، استكهلم و چند بار به لندن. به علاوه هرازگاهي براي انجام مأموريتهايي به اسپانيا<br />
ميرفتم. چمدانهايم هميشه پر از هزاران نسخه اعلاميه بود كه در پاريس به چاپ ميرسيد.<br />
در آنور از حمايت كامل كمونيستهاي بلژيكي برخوردار بوديم. حتي يك بار به كمك چند<br />
ملوان با يك كشتي آلماني به اسپانيا اعلاميه فرستاديم.<br />
در يكي از سفرهايم به لندن در ضيافتي به دعوت يكي از نمايندگان حزب كارگر و ايوور<br />
مونتاگ مدير انجمن فيلم لندن، شركت جستم و سخنراني كوتاهي به زبان انگليسي ايراد<br />
كردم. در آن شبنشيني حدود بيست نفر از هواداران جمهوري اسپانيا گرد آمده بودند، از جمله<br />
٢٢٩
(2)<br />
رولن پنروز كه در فيلم عصر طلايي بازي كرده بود، و هنرپيشه آلماني كنراد فايت<br />
در مجلس كنار دست من نشسته بود.<br />
(3)<br />
(4)<br />
كه<br />
در سفر به استكهلم مأموريتي كاملا متفاوت داشتم: به ما خبر داده بودند كه در حوالي بايون و<br />
بياريتز (جنوب فرانسه) فاشيستهاي جورواجور وول ميخورند، و ما براي خبرگيري از اوضاع<br />
منطقه به مأمور مخفي نياز داشتيم. همسر سفير ما يكي از آشنايان خود را كه دختري به نام<br />
كارين از اعضاي حزب كمونيست سوئد بود براي اين كار توصيه كرد. من به استكهلم رفتم تا<br />
اين نقش "اطلاعاتي" را به آن زيباروي سوئدي پيشنهاد كنم. كارين مأموريت را قبول كرد و<br />
ما با كشتي و قطار با هم به پاريس برگشتيم. خلال اين سفر شهوت من با وظيفهام سخت در<br />
نبرد بود، و عاقبت وظيفه غالب شد. ما حتي بوسهاي از هم نگرفتيم و من در سكوت زجر<br />
كشيدم. كارين به نواحي جنوب كوهستان پيرنه اعزام شد و درباره اوضاع آنجا مرتب براي ما<br />
گزارش ميفرستاد. من ديگر هيچوقت او را نديدم.<br />
درباره كارين بايد اين نكته را اضافه كنم كه پس از برگشت از سوئد، سرپرست كمونيست<br />
مؤسسه آژيتپروپ كه ما به ويژه به خاطر خريد اسلحه با او در ارتباط بوديم از من انتقاد<br />
كرد. (در آن زمان هم مثل امروز در بازار اسلحه كلاهبرداري سخت رواج داشت و ما بايد از<br />
اوضاع بازار اطلاع كافي كسب مي كرديم). سرپرست مذكور ايراد گرفته بود كه من يك<br />
"تروتسكيست" را براي همكاري انتخاب كردهام. در واقع حزب كمونيست سوئد در همان<br />
زمان دستخوش اختلافات ايدئولوژيك شده بود، اما من از اين موضوع بيخبر بودم.<br />
برخلاف دولت فرانسه كه ناجوانمردانه، به بهانه حفظ بيطرفي، اما در اصل به خاطر ترس از<br />
فاشيستهاي فرانسوي و نگراني از درگيريهاي بين المللي، از دخالت در جنگ و حمايت از<br />
جمهوريخواهان كه ميتوانست اوضاع را به سرعت تغيير دهد، خودداري كرد، مردم فرانسه و<br />
به ويژه كارگران عضو اتحاديه ث.ژ.ت كمكهاي فراوان و بي شائبهاي به ما كردند. كارگران<br />
راه آهن يا رانندگان تاكسي بارها به دفترم ميآمدند تا مثلا اطلاع بدهند: ”ديشب دو فاشيست<br />
در ساعت هشت و ربع با قطار وارد پاريس شدند. قيافهشان چنين و چنان بود و حالا در فلان<br />
هتل اقامت دارند.“ من اين اطلاعات را يادداشت مي كردم و به آراكيستاين ميدادم، كه<br />
بيترديد بهترين سفير ما در فرانسه بود.<br />
٢٣٠
عدم مداخله فرانسه و ديگر كشورهاي آزاد ما را فلج كرده بود. با اينكه روزولت رئيس جمهور<br />
ايالات متحده به نفع جمهوري اسپانيا موضعگيري كرده بود، اما فشار كاتوليكهاي آمريكايي<br />
مانع از دخالت او شد، و او هم مثل لئون بلوم هيچ كمكي به ما نكرد. ما هرگز از اين<br />
دولتها توقع نداشتيم كه به دخالت نظامي دست بزنند، اما از دولت فرانسه انتظار داشتيم كه<br />
دست كم به ما اجازه حمل و نقل اسلحه بدهد يا حتي سربازان "داوطلب" به ياري ما بفرستد،<br />
يعني درست همان كاري كه دولتهاي آلمان و ايتاليا براي جبهه مقابل انجام ميدادند. اگر<br />
چنين اقدامي از جانب فرانسه صورت ميگرفت، سرنوشت جنگ يكسره عوض ميشد.<br />
(5)<br />
(6)<br />
در اينجا بايد چند كلمه هم از سرنوشت پناهندگان اسپانيايي در فرانسه بگويم. خيلي از اين<br />
فراريان به محض ورود به فرانسه به اردوگاهها اعزام شدند. بعدا عده بيشماري از آنها به دست<br />
نازيها افتادند و در آلمان، به طور عمده در اردوگاه ماوتهاوزن، به قتل رسيدند.<br />
افراد مبارز و باانضباطي كه كمونيستها در بريگادهاي بينالمللي سازمان داده بودند، يگانه<br />
كساني بودند كه كمكهاي ارزنده و آموزندهاي به ما كردند. ما بايد از آندره مالرو و خلبانهايي<br />
كه برگزيده بود و همه كساني كه به خواست خود در كنار ما جنگيدند، سپاسگزار باشيم؛<br />
بگذريم از اين كه برخي از خلبانهايي كه مالرو به كار گرفته بود، صرفا براي پول در خدمت<br />
نيروي هوايي جمهوري در آمده بودند.<br />
هواداران جمهوري بيشمار و از تمام ملتها بودند. من در پاريس براي ارنست همينگوي، جان<br />
دوس پاسوس و يوريس ايونس پروانه عبور صادر كردم. ايونس در اسپانيا فيلم مستندي<br />
درباره ارتش جمهوري خواهان تهيه كرد. كورنيليون مولينيه نيز با فداكاري در كنار ما رزم<br />
ميكرد. بعدها در نيويورك موقعي او را ديدم كه عازم بازگشت به فرانسه و پيوستن به ژنرال<br />
دوگل بود. او كه به شكست رژيم نازي اطمينان داشت، از من خواست كه پس از پايان جنگ<br />
به فرانسه بروم تا با هم فيلم بسازيم. براي آخرين بار كه در جشنواره سينمايي كن با او برخورد<br />
كردم، وزير شده بود و داشت با فرماندار استان آلپ ماريتيم لبي تر ميكرد. در آنجا از اين كه<br />
مردم مرا با چنين افراد بلندپايهاي ميديدند، كمي خجالت كشيدم.<br />
(7)<br />
٢٣١
از ميان حوادث و ماجراهاي بيشماري كه ديده و يا خود تجربه كردهام، به نقل جالبترين آنها<br />
بسنده ميكنم. پارهاي از ماجراها جنبه محرمانه دارد و ذكر برخي از نامها هنوز هم برايم مشكل<br />
است.<br />
در ميان فيلمبرداران بسياري كه در زمان جنگ در اسپانيا با ما همكاري داشتند، دو نفر هم از<br />
اتحاد شوروي بودند. فيلمهايي كه تهيه ميشد در سراسر دنيا و همچنين در خود اسپانيا به نمايش<br />
در ميآمد. يك بار كه چند ماهي بود از فيلمبرداران روس چيزي دريافت نكرده بوديم، به سراغ<br />
رئيس دفتر بازرگاني شوروي رفتم. بيش از يك ساعت مرا در اتاق منتظر گذاشت و پس از آن كه<br />
به منشي او تذكر دادم، مرا با كمال بياعتنايي به دفترش پذيرفت. اسم مرا پرسيد و گفت:<br />
- شما در پاريس چه ميكنيد؟ شما بايد حالا در جبهه باشيد. در اسپانيا!<br />
به او جواب دادم كه اظهارنظر درباره كار من به هيچوجه در حيطه صلاحيت او نيست، و من در<br />
اجراي وظيفهام آمدهام بدانم بر سر فيلمهايي كه به حساب جمهوري اسپانيا گرفته شده، چه آمده<br />
است؟<br />
از او جواب درست و حسابي دريافت نكردم و برگشتم.<br />
در دفتر كارم نشستم چهار نامه نوشتم: يكي براي روزنامه اومانيته (8)، دومي را براي نشريه پراودا<br />
(9)، سومي را براي سفير شوروي در فرانسه و چهارمي را براي وزير دولت اسپانيا فرستادم. در<br />
نامه گفتم كه به نظر من عناصر خرابكار حتي در درون نمايندگي بازرگاني اتحاد شوروي نفوذ<br />
كردهاند.<br />
دوستان كمونيست فرانسوي حدس مرا تائيد كردند و گفتند كه همه جا چنين جرياني ديده<br />
ميشود. دولت اتحاد شوروي در ميان نمايندگان رسمي خود، دشمن يا حداقل مخالفان جدي<br />
داشت كه سرگرم كارشكني بودند. رئيس نمايندگي بازرگاني شوروي اندك زماني پس از ملاقات<br />
ناپسندش با من، قرباني يكي از "پاكسازي"هاي وسيع استالين شد.<br />
پانوشتها:<br />
2. R. Penrose<br />
٢٣٢<br />
(1984 – 1904) Ivor Montagu -1<br />
سينماگر و فيلمشناس بريتانيايي
(1943 -1893) Conrad Veidt -3<br />
-4<br />
هنرپيشه و كارگردان آلماني<br />
Agit-Prop سازمان اطلاعاتي-تبليغاتي اتحاد شوروي كه پيش از جنگ جهاني دوم در<br />
اروپا فعاليت داشت.<br />
سياستمدار فرانسوي كه در سالهاي پيش از جنگ جهاني دوم<br />
رئيس دولت بود.<br />
-6 Ivens -1898) Joris (1989 مستندساز معروف هلند.<br />
(1950 -1872) L. Blum -5<br />
(1963 -1898) E. Corniglion Molinier -7<br />
از سران نهضت مقاومت فرانسه. پس از<br />
جنگ هم در صحنه سياست و هم در توليد فيلم فعال شد.<br />
8- L’Humanité روزنامهاي كه از سال 1920 ارگان رسمي حزب كمونيست فرانسه است.<br />
Pravda<br />
-9<br />
شوروي بود.<br />
روزنامهاي كه از سال<br />
1991 تا 1917<br />
ارگان حزب كمونيست و دولت اتحاد<br />
٢٣٣
سه بمب<br />
در اين فصل ماجرايي را نقل ميكنم كه به سه بمب مربوط ميشود. اين ماجراي بسيار<br />
پيچيده، شيوه عملكرد پليس فرانسه، و به طور كلي پليس همه كشورها را به نحو جالبي نشان<br />
ميدهد.<br />
روزي يك جوان آراسته و خيلي بانزاكت كلمبيايي به دفترم در پاريس آمد. او سراغ وابسته<br />
نظامي سفارت اسپانيا را گرفته بود، اما از آنجا كه وابسته نظامي ما چندي قبل مورد سوءظن<br />
قرار گرفته و بركنار شده بود، اين جوان را نزد من فرستادند. در سالن كوچك سفارتخانه كيفي<br />
كه به همراه داشت را روي ميز گذاشت و در آن را باز كرد. توي كيف سه بمب دستي بود.<br />
جوان كلمبيايي گفت:<br />
بمبها قدرت انفجار خيلي بالايي دارند. با همين بمبها بود كه به كنسول اسپانيا در<br />
پرپينيان سوءقصد كرديم و قطار بوردو به مارسي را به هوا فرستاديم.<br />
٢٣٤<br />
(1)<br />
- اين<br />
با حيرت از او ميپرسم كه چه ميخواهد و براي چه بمبها را براي ما آورده است. توضيح<br />
ميدهد كه به هيچوجه قصد ندارد وابستگي خود به فاشيستها يا عضويتاش را در لژيون<br />
كوندور – كه خودم حدس زده بودم – انكار كند، اما به دليل آن كه از رئيس خود تا حد<br />
مرگ نفرت دارد، تصميم گرفته او را لو بدهد. بعد اضافه ميكند:
- مهم ترين چيز براي من اين است كه دستگير بشود. به دلايل آن كاري نداشته باشيد. اگر<br />
ميخواهيد او را بشناسيد فردا سر ساعت پنج به كافه كوپل بياييد. او دست راست من مي<br />
نشيند. خدا حافظ. اين بمب ها را هم به خودتان ميدهم.<br />
پس از رفتن او بيدرنگ ماجرا را به سفير اطلاع ميدهم. سفير هم به رئيس اداره پليس تلفن<br />
ميكند. كارشناسان فرانسوي مواد منفجره فوري مشغول بررسي بمبها ميشوند و تائيد<br />
ميكنند كه بمبها قدرت انفجار وحشتناكي دارند.<br />
روز بعد از پسر سفير و خانم هنرپيشهاي كه دوستم بود دعوت ميكنم كه به كافه كوپل سري<br />
بزنيم. البته از موضوع چيزي به آنها نميگويم. وقتي وارد ميشويم بلافاصله جوان كلمبيايي را<br />
ميبينم كه با چند تن از دوستانش همان جلو نشسته است. دست راست او كه قرار بود<br />
رئيساش نشسته باشد، از قضاي روزگار كسي را ميبينم كه آشناي من است: يك بازيگر<br />
آمريكاي لاتيني. دوست هنرپيشه من هم او را ميشناسد و ما هر دو سر راهمان با طرف دست<br />
ميدهيم.<br />
از جوان آشناي ما هيچ حركت ناجوري سر نميزند.<br />
در بازگشت به سفارتخانه به رئيس اداره پليس، كه عضو حزب سوسياليست فرانسه بود، زنگ<br />
زدم، اسم و مشخصات سردسته اين گروه تروريستي فعال را به او دادم و هتل محل اقامتش را<br />
هم ذكر كردم. به من اطمينان داد كه فوري براي دستگيري طرف اقدام خواهد كرد. اما هيچ<br />
اتفاقي نيفتاد.<br />
چندي بعد همين رهبر گروه تروريستي را ميبينم كه با دوستانش با خيال راحت در كافه<br />
سلكت در خيابان شانزه ليزه نشسته است. دوستم سانچز ونتورا شاهد است كه من آن روز از<br />
عصبانيت به گريه افتاده بودم. ميگفتم آخر ما در چه دنيايي زندگي ميكنيم؟ يك تروريست<br />
شناخته شده براي خودش در پاريس ول ميگردد و پليس عين خيالش نيست. آخر چرا؟<br />
جوان كلمبيايي دوباره به دفتر من ميآيد و ميگويد:<br />
- فردا رئيس من به سفارتخانه ميآيد تا ويزاي اسپانيا بگيرد.<br />
٢٣٥
اين خبر هم درست درآمد. هنرپيشه آمريكاي لاتيني كه گذرنامه "سياسي" داشت، به<br />
سفارتخانه آمد و به سادگي ويزا گرفت. براي انجام مأموريت ويژهاي كه ما هرگز از آن اطلاع<br />
پيدا نكرديم، راهي مادريد شد. پليس جمهوري اسپانيا كه توسط ما در جريان قرار گرفته بود،<br />
در پاسگاه مرزي دستگيرش كرد، اما او به زودي با دخالت دولت متبوعش آزاد شد. در مادريد<br />
مأموريت خود را به انجام رساند و به راحتي به پاريس برگشت. چرا او آسيبناپذير بود؟ چه<br />
قدرتي از او حمايت ميكرد؟ من در يأسي عميق فرو رفته بودم.<br />
همان روزها بايد به استكهلم ميرفتم. در سوئد كه بودم در روزنامه خواندم كه در پاريس در<br />
نزديكي ميدان اتوال بمبي بسيار قوي منفجر شده و ساختمان مقر يك سنديكاي كارگري را<br />
ويران كرده است. يادم ميآيد كه در مقاله تأكيد شده بود كه بمب چنان قوي بوده كه تمام<br />
ساختمان فرو ريخته و بر اثر آن دو مأمور پليس به قتل رسيدهاند. من بيهيچ شك و شبههاي<br />
دست آن هنرپيشه تروريست را در اين جنايت ميديدم.<br />
باز هم هيچ اتفاقي نيفتاد. آن مرد همچنان به يمن بياعتنايي پليس فرانسه، كه مثل پليس<br />
خيلي از كشورهاي اروپايي جانب زورمندان را گرفته بود، به فعاليتهاي تروريستي خود ادامه<br />
داد. هيچ تعجب نكردم وقتي شنيدم كه آن هنرپيشه آمريكاي لاتيني پس از پايان جنگ به<br />
عنوان عضو فعال شبكه ستون پنجم فاشيستها از دست ژنرال فرانكو مدال افتخار دريافت<br />
كرد.<br />
در همين روزگار بار ديگر از سوي دستراستيهاي فرانسوي سخت مورد حمله قرار گرفتم.<br />
فيلم عصر طلايي فراموش نشده بود. مطبوعات راستگرا درباره "جنون هتاكي" و "عقده<br />
مقعدي" من گزارش چاپ ميكردند. يكي از روزنامههاي پاريس، فكر ميكنم گرنگوار يا<br />
كانديد، در سرمقالهاي كه نيمي از صفحه اولش را پر كرده بود، خبر ميداد كه من از چند سال<br />
قبل براي "به انحراف كشيدن جوانان فرانسوي" به پاريس آمدهام .<br />
من باز هم با دوستان سوررئاليست رفت و آمد داشتم. يك روز برتون به سفارتخانه تلفن كرد<br />
و گفت:<br />
٢٣٦
- دوست عزيز، خبر غم انگيزي شايع شده است: ميگويند كه جمهوريخواهان اسپانيا بنژامن<br />
پره را به خاطر هواداري از سازمان پوم تيرباران كردهاند.<br />
سازمان پوم به خاطر گرايش هاي تروتسكيستي توجه برخي از سوررئاليستها را به خود جلب<br />
كرده بود. در واقع پره به بارسلون رفته بود و هر روز در جمع اعضاي پوم در ميدان كاتالونيا<br />
حاضر ميشد. بنا به خواهش برتون شروع به تحقيق كردم و فهميدم كه پره به شهر هوسكا در<br />
بخش مرزي آراگون رفته و آنجا چنان تند و علني از تندرويهاي سازمان پوم انتقاد كرده كه<br />
بعضي از افراد گروه او را تهديد به اعدام كردهاند. به برتون اطمينان دادم كه جمهوريخواهان<br />
پره را تيرباران نكردهاند. در واقع چندي نگذشت كه پره خودش به پاريس برگشت.<br />
هرازگاهي با دالي در رستوران پريگوردين در ميدان سن ميشل ناهار ميخوردم. يك روز او<br />
پيشنهاد عجيبي كرد:<br />
- ميخواهم تو را با انگليسي خيلي پولداري آشنا كنم كه هوادار جمهوري اسپانياست و قصد<br />
دارد يك بمبافكن به شما هديه كند.<br />
(2)<br />
به ملاقات اين آقاي انگليسي كه اسمش ادوارد جيمز بود رفتم. او به تازگي مجموعه كارهاي<br />
سال 1938 دالي را يك جا خريداري كرده بود. پس از اينكه با هم آشنا شديم، او گفت كه يك<br />
فقره هواپيماي بمبافكن خيلي مدرن را كه فعلا در يكي از فرودگاههاي چكسلواكي است، براي<br />
ما در نظر گرفته است. از آنجا كه ميداند ارتش جمهوريخواهان نياز مبرمي به هواپيماي جنگي<br />
دارند، قصد دارد اين بمبافكن را در عوض برخي از شاهكارهاي نقاشي موزه پرادو به ما تحويل<br />
دهد. (او قصد داشت با آن تابلوها در پاريس و شهرهاي ديگر نمايشگاه ترتيب دهد.) تابلوها بايد<br />
زير نظر ديوان عالي لاهه قرار ميگرفت. بعد از جنگ دو حالت پيش ميآيد: اگر جمهوريخواهان<br />
پيروز شدند تابلوها به موزه پرادو برگردانده ميشوند و اگر شكست خوردند، تابلوها به مالكيت<br />
دولت جمهوري در تبعيد در ميآيند.<br />
اين پيشنهاد بيسابقه را با الوارس دل وايو وزير خارجه خودمان در ميان گذاشتم. برايم توضيح داد<br />
كه در اوضاع فعلي هيچ چيز به اندازه يك بمبافكن براي ما مهم نيست، اما به هيچوجه رضايت<br />
نميدهد كه آثار موزه پرادو به خارج برده شود: ”آخر مردم چه ميگويند؟ ميدانيد كه روزنامهها<br />
٢٣٧
چه مينويسند؟ خواهند گفت كه ما به خاطر تأمين اسلحه با ميراث ملي خودمان معامله كرديم. نه<br />
آقا، ديگر از اين پيشنهاد حرفي نزنيد!“<br />
معامله سر نگرفت.<br />
ادوارد جيمز هنوز زنده است. او در سراسر دنيا صاحب كاخهاي زيادي است، و حتي در مكزيك<br />
مزرعه دارد.<br />
منشي من در سفارت دختر صندوقدار حزب كمونيست فرانسه بود. پدرش در جواني عضو باند بونو<br />
بود و منشيام به خاطر ميآورد كه وقتي دختربچه كوچكي بود ريمون لاسيانس او را بغل<br />
كرده بود. خود من هم دو نفر از اعضاي سابق باند بونو را ميشناختم: ريرت مترژان و آن<br />
كسي كه در نمايشهاي كابارهاي "محكوم بيگناه" صدايش ميكردند.<br />
(3)<br />
(4)<br />
يك روز خوان نگرين رئيس شوراي جمهوري به ما خبر داد كه يك كشتي بزرگ از ايتاليا پتاسيم<br />
بار زده و حالا به طرف يكي از بندرهاي زير كنترل فاشيستها در حركت است. او درخواست كرد<br />
كه ما در اين باره هرچه زودتر اطلاعاتي كسب كنيم . موضوع را با منشيام در ميان گذاشتم و او<br />
هم به پدرش تلفن كرد. دو روز بعد پدرش به دفتر كارم آمد و گفت: ”بياييد با هم به حومه شهر<br />
برويم. ميخواهم شما را با يك نفر آشنا كنم.“<br />
با ماشين از پاريس بيرون رفتيم و حدود چهل پنجاه دقيقه بعد به محلي رسيديم كه حالا اسمش<br />
را از خاطر بردهام. وارد كافهاي شديم و در آنجا با جوان آمريكايي جدي و بانزاكتي آشنا شدم كه<br />
فرانسوي را با لهجه ناجوري حرف ميزد و بين سي و پنج تا چهل سال داشت. به من گفت:<br />
- شنيدهام كه شما درباره محموله پتاسيم دنبال اطلاعات هستيد؟<br />
- درست است.<br />
- خوب، من فكر ميكنم ميتوانم در اين باره به شما اطلاعات كافي بدهم.<br />
او اطلاعات دقيقي درباره كشتي و مسير آن به من داد. ما هم اطلاعات به دست آمده را براي<br />
نگرين گزارش كرديم.<br />
٢٣٨
چند سال بعد آن آمريكايي را در ضيافت بزرگي در "موزه هنر مدرن" در نيويورك ديدم. من او را<br />
شناختم، او هم مرا شناخت، اما هيچ يك به روي خود نياورديم. بعد از پايان جنگ جهاني يك بار<br />
ديگر با او برخوردم. با همسرش در كافه كوپل نشسته بود. اين بار با هم حرف زديم. اين<br />
آمريكايي قبل از جنگ مدير كارخانهاي در حومه پاريس بود. از جمهوري اسپانيا هواداري ميكرد<br />
و به همين دليل با پدر منشيام آشنا شده بود.<br />
آن روزها من در محله مودون زندگي ميكردم. شبها در راه خانه اتومبيل را كنار جاده متوقف<br />
ميكردم، اسلحه به دست پشت سر را ميپاييدم تا مطمئن شوم تعقيب نميشوم. ما در فضايي<br />
آكنده از وحشت و توطئه و فشارهاي نامفهوم زندگي ميكرديم. ساعت به ساعت آخرين اخبار<br />
شوم را دريافت ميكرديم و درمييافتيم كه قدرتهاي بزرگ، به جز آلمان و ايتاليا، ترجيح<br />
ميدهند تا پايان بيطرف باقي بمانند. هر اميدي كه داشتيم پيش چشم ما بر باد ميرفت.<br />
اين واقعيت كه جمهوريخواهان اسپانيايي مانند من، از پيمان دوستي اتحاد شوروي با آلمان<br />
استقبال كردند، نبايد شگفتي كسي را برانگيزد. كشورهاي غربي هنوز نسبت به اتحاد شوروي<br />
خصومت ميورزيدند و از برقراري مناسبات جدي با آن خودداري ميكردند. ما نيز از سياست اين<br />
كشورها در قبال جنگ داخلي اسپانيا چنان نوميد شده بود، كه اقدامات استالين را اين طور تعبير<br />
ميكرديم كه كه شوروي به دنبال كسب فرصت است تا بتواند نيروهاي خود را براي درگيري<br />
بزرگي كه در پيش است آماده كند.<br />
حزب كمونيست فرانسه با اكثريت چشمگيري از اين پيمان پشتيباني كرد. اين موضعگيري را<br />
آراگون با بانگ رسا اعلام نمود. يكي از معدود صداهاي مخالف در درون حزب به پل نيزان تعلق<br />
داشت، روشنفكر ماركسيست برجستهاي كه من در مراسم ازدواج او حضور داشتم و ژان پل سارتر<br />
هم شاهد مراسم بود. ما همه، با هر موضعگيري كه داشتيم اين را به خوبي احساس ميكرديم<br />
كه اين پيمان دوامي نخواهد داشت و مثل همه پيمانها به زودي فسخ خواهد شد.<br />
تا اواخر دهه 1950 هوادار حزب كمونيست بودم، اما از آن پس هرچه بيشتر از آن فاصله گرفتم.<br />
من از تعصب و خشكانديشي در هر جامهاي كه باشد بيزارم. اديان و مذاهب ادعا ميكنند كه<br />
حقيقت در انحصار آنهاست، ماركسيسم هم همين طور. براي نمونه نظريهپردازان ماركسيست در<br />
سال هاي 1930 اهميت ضمير ناخودآگاه يا خلجانهاي عميق فردي را به كلي انكار ميكردند.<br />
٢٣٩
همه چيز بايد با مكانيسمهاي اجتماعي - اقتصادي تبيين ميشد. چنين برخوردي به نظر من<br />
بياعتبار است، زيرا نيمي از هستي انسان را به فراموشي ميسپارد.<br />
بگذاريد از حاشيه به متن برگرديم. حاشيه رفتن براي من، همان طور كه در رمانهاي پرماجراي<br />
اسپانيايي رواج دارد، شيوه طبيعي روايتگري است. اما حالا كه پيرانه سر حضور ذهنم را از دست<br />
دادهام، بايد مواظب باشم كه رشته سخن را از دست ندهم. غالبا داستاني را كه شروع كردهام<br />
نيمهكاره رها ميكنم تا يك نكته فرعي جالب را توضيح دهم، اما بعد جريان اصلي را ديگر به<br />
خاطر نميآورم و سر در گم ميشوم. به همين خاطر است كه ميان حرفهايم مدام از دوستانم<br />
ميپرسم: ”چه داشتم مي گفتم كه اين را براي شما تعريف كردم؟“<br />
در پاريس حساب خودگردان ويژهاي در اختيارم بود كه آزادانه از آن پول برداشت ميكردم.<br />
مأموريتهايي كه انجام ميدادم به كلي با هم متفاوت بودند. مثلا يك بار به ابتكار خودم وظيفه<br />
حفاظت از نگرين را به عهده گرفتم. به همراه كوينتانيا نقاش سوسياليست، كه مثل من مسلح<br />
بود، رئيس دولت جمهوري را از لحظه پياده شدنش در ايستگاه قطار اورسي زير نظر گرفتيم،<br />
بدون آنكه لحظهاي خودش متوجه بشود.<br />
٢٤٠<br />
(5)<br />
چندين بار هم براي انتقال اسناد و مداركي به اسپانيا سفر كردم. در يكي از همين سفرها بود كه<br />
به همراه خوانتينو نگرين پسر رئيس شوراي جمهوري، براي اولين بار سوار هواپيما شدم.<br />
هنگاميكه از فراز كوههاي پيرنه عبور ميكرديم مطلع شديم كه يك هواپيماي شكاري<br />
فاشيستها از جزيره مايوركا به طرف ما به پرواز در آمده است. اما اين شكاري، احتمالا زير فشار<br />
دفاع ضدهوايي بارسلون، در آسمان چرخي زد و برگشت.<br />
در جريان يكي ديگر از سفرهايم به اسپانيا پس از ورود به والنسيا يكراست نزد فرمانده سرپرست<br />
سازمان آژيتپروپ رفتم و به او اطلاع دادم كه از پاريس اسناد و مدارك مهمي با خود آوردهام<br />
كه بايد به آنها نشان بدهم. ساعت نه صبح روز بعد او مرا با ماشين به ويلايي در چند كيلومتري<br />
خارج والنسيا برد. در آنجا با يك مأمور آگاهي روس آشنا شدم كه با دقت و علاقه اسناد مرا<br />
وارسي كرد و سپس گفت كه با مفاد آنها آشناست. چنين ديدارهايي ده باري تكرار شد. گمان<br />
ميكنم كه دشمنان فاشيست ما نيز با آلمانيها چنين تماسهايي داشتند. سرويسهاي امنيتي هر<br />
دو طرف سرگرم تربيت افراد بودند.
(6)<br />
يك بار كه رستههاي جمهوريخواهان در آن سوي گاوارني به محاصره افتاده بودند، داوطلبان<br />
فرانسوي از بالاي كوهستان به آنها سازوبرگ جنگي رساندند. من و اوگارته كه با ماشين به آن<br />
حوالي رفته بوديم، با يك ليموزين شيك تصادف كرديم. راننده خوابآلود راه را گم كرده بود. در<br />
تصادف اوگارته زخم برداشت و ما ناچار شديم سه روز در محل توقف كنيم.<br />
در طول جنگ قاچاقچيهاي كوهپايه پيرنه سرشان شلوغ بود. آنها فعالان سياسي و اوراق<br />
تبليغاتي را از مرز عبور ميدادند. در منطقه سنژاندولوز يكي از افسران ژاندارمري فرانسه را<br />
ميشناختم كه در صورت برخورد با قاچاقچيهايي كه اعلاميههاي جمهوريخواهان را با خود<br />
داشتند، به آنها اجازه ميداد كه راحت از مرز عبور كنند. از آنجا كه ارسال تقديرنامه براي اين<br />
افسر ژاندامري، كه متأسفانه اسمش را فراموش كردهام، ممكن نبود، رفتم از مغازهاي در نزديكي<br />
ميدان رپوبليك در پاريس با پول خودم شمشيري گرانبها خريدم و به دستش رساندم. روي اين<br />
هديه حك شده بود: "براي خدمات شما به جمهوري اسپانيا".<br />
آخرين ماجرايي كه تعريف ميكنم به شخصي به نام گارسيا مربوط ميشود. اين ماجرا را براي<br />
اين نقل ميكنم تا دريابيد روابط ما با فاشيستها گاهي تا چه حد پيچيده ميشد.<br />
گارسيا صاف و ساده يك راهزن بود. اين آدم رذل و بي سروپا خود را به سوسياليستها چسبانده<br />
بود. در اولين ماههاي جنگ در مادريد يك دسته آدمكش را دور خود جمع كرده و گروهي به اسم<br />
گارد سپيده دم راه انداخته بود. آنها صبح زود به خانه افراد ثروتمند ميريختند، مردها را با<br />
خود به "گشت" ميبردند، به زنان تجاوز ميكردند و هرچه به دستشان ميافتاد چپاول ميكردند .<br />
در پاريس بودم كه روزي يك سنديكاليست فرانسوي كه گمان ميكنم در هتلي كار ميكرد، آمد<br />
و خبر داد كه يك نفر اسپانيايي با چمداني پر از پول و جواهر به شهر آمده است و قصد دارد با<br />
كشتي به آمريكاي جنوبي سفر كند. شستم خبردار شد كه گارسيا ثروت كافي به هم زده و حالا با<br />
اسم جعلي از اسپانيا خارج شده است.<br />
او كه فاشيستها شب و روز به دنبالش بودند، براي جمهوري اسپانيا هم مايه ننگ بود. سفير را از<br />
جريان با خبر كردم. قرار بود كه كشتي گارسيا در بندر سانتاكروز، كه در دست فاشيستها بود،<br />
توقف داشته باشد. سفير ما معطل نكرد و خبر را از طريق سفارتخانه كشوري بيطرف به<br />
٢٤١
فاشيستها رساند. موقعي كه كشتي به سانتاكروز رسيد، گارسيا بي درنگ شناسايي، دستگير و<br />
اعدام شد.<br />
پانوشتها:<br />
1. Legion Condor<br />
2. Edward James<br />
3. R. la Science<br />
4. Rirette Maitrejean<br />
5. Quintanilla<br />
6. Brigada del Amanecer<br />
٢٤٢
پيمان آشتي در كالاندا<br />
در آغاز درگيريها به "گارد سويل" دستور رسيد كه كالاندا را ترك كند و به نيروهاي مستقر<br />
در ساراگوسا بپيوندد. اما قبل از رفتن آنها افسران دستراستي قدرت را در كالاندا به دست<br />
گرفتند و اداره امور شهر را به شورايي از افراد سرشناس واگذار كردند. اولين اقدامي كه شوراي<br />
محلي براي اداره امور شهر انجام داد، دستگيري عدهاي از فعالان سياسي مشهور بود. بدين<br />
ترتيب يك آنارشيست سرشناس، چند دهقان سوسياليست و تنها كمونيست شناختهشدهي شهر<br />
روانه زندان شدند. در اوايل جنگ كه دستههاي آنارشيستي بر بارسلون مسلط شدند، كالاندا<br />
هم در معرض حملات آنها قرار گرفت. در چنين شرايطي اعضاي شوراي محلي به زندان رفتند<br />
و به زندانيان گفتند:<br />
- جنگ شروع شده و هنوز معلوم نيست كه كدام طرف پيروز شود، اما ما حاضريم با شما قول و<br />
قراري بگذاريم: شما را آزاد ميكنيم و همين جا در حضور اهالي به همديگر قول ميدهيم كه در<br />
هر شرايطي كه پيش بيايد، از هرگونه خشونت و خونريزي جلوگيري كنيم.<br />
زندانيان فوري قبول كردند و همگي آزاد شدند. چند روز بعد كه آنارشيستها به شهر رسيدند،<br />
اولين كاري كه كردند اين بود كه هشتاد و دو نفر را اعدام كردند كه من ليست آن را بعدها ديدم.<br />
٢٤٣
در ميان قربانيان نه نفر از روحانيون فرقه دومينيكن، بيشتر افراد سرشناس محل، پزشكان،<br />
ملاكان و حتي آدمهاي فقير و بيچارهاي بودند كه تنها جرمشان دينداري بود.<br />
هدف از قول و قراري كه در زندان كالاندا گذاشته شده بود اين بود كه در چارچوب نوعي صلح<br />
منطقهاي، كالاندا از سير خشونتآميز حوادث كشور دور بماند. اما چنين چيزي ديگر ممكن نبود.<br />
خوش خيالي محض است كه فكر كنيم ميتوان از سير تاريخ يا جبر زمانه فرار كرد.<br />
در شهر كوچك ما اتفاق فوقالعادهاي روي داد: حاكمان تازه "عشق آزاد" را رسما رواج دادند.<br />
(نمي دانم كه جاهاي ديگر هم چنين چيزي پيش آمد يا نه.) به دستور آنارشيستها در يك صبح<br />
فرحبخش، جارچي شهر به ميدان اصلي آبادي آمد، چند بار در شيپور خود دميد و با بانگ رسا<br />
اعلام كرد:<br />
- همقطارها، از امروز در كالاندا عشق آزاد برقرار ميشود.<br />
روشن است كه اين ماجرا با حيرت عموم اهالي روبهرو شد. چون كسي از معناي "عشق آزاد" سر<br />
در نميآورد. گمان ميكنم اين ماجرا پيامد قابلتوجهي هم نداشت. تنها عدهاي از مردان در<br />
خيابان جلوي زنها را گرفتند و از آنها "عشق آزاد" خواستند، و وقتي با مقاومت شديد آنها روبرو<br />
شدند، دست از سرشان برداشتند.<br />
آنارشيستها با اين كارهاشان نفرت مردم را برانگيختند. از احكام و فرايض سختگيرانه و<br />
مرتاضانه كاتوليكي تا عشق آزاد آنارشيستي فاصله كمي نبود. دوست من مانتهكون كه فرماندار<br />
استان آراگون شده بود، ناچار شد از بالكن خانه ما براي مردم كالاندا سخنراني كند. او به صراحت<br />
اعلام كرد كه "عشق آزاد" حرفي ياوه است و در شرايط فعلي تنها يك چيز اهميت دارد: ادامه<br />
جنگ.<br />
وقتي لشكريان ژنرال فرانكو به كالاندا نزديك شدند، طبعا همه هواداران جمهوري از محل فرار<br />
كردند. تنها كساني در شهر ماندند و از فاشيستها استقبال كردند كه دليلي براي ترسيدن و فرار<br />
نداشتند، با وجود اين در نيويورك از زبان يكي از اهالي كالاندا كه كشيشي لازاريست بود، شنيدم<br />
كه فالانژها بيدرنگ صد نفري را تيرباران كرده بودند، آن هم در ولايتي پنج هزار نفري كه تازه<br />
٢٤٤
:<br />
خيلي از اهالي هم فرار كرده بودند. با اين كه پيروان فرانكو همه اين افراد را بيگناه ميدانستند،<br />
اما چنين وحشيگريهايي را لازم ميدانستند تا بتوانند نهال جمهوري را ريشه كن كنند.<br />
خواهرم كونچيتا را در ساراگوسا دستگير كردند. يك بار نيروي هوايي جمهوريخواهان شهر را<br />
بمباران كرد و حتي بمبي روي بام كليساي جامع ساراگوسا انداخت كه منفجر نشد و مردم آن را<br />
معجزه دانستند. اما شوهر خواهرم كه افسر ارتش بود متهم شد كه در اين ماجرا دست داشته<br />
است. شانسي كه آورد اين بود كه او همان زمان در دست جمهوريخواهان زنداني بود. خواهرم<br />
چيزي نمانده بود كه اعدام شود اما بالاخره آزادش كردند.<br />
كشيش فوقالذكر پرترهاي كه دالي در دوره اقامتمان در كوي دانشگاه از من كشيده بود را<br />
بستهبندي كرده و برايم به آمريكا آورده بود. من تا اينجا يك تابلو از پيكاسو، يكي از تانگي و<br />
يكي هم از ميرو گم كرده بودم. آن پدر روحاني پس از اينكه اوضاع وخيم كالاندا را برايم تشريح<br />
كرد، در نهايت سادگي توصيه كرد<br />
- يك وقت آنجا نرويد ها!<br />
روشن است كه من هيچ علاقهاي براي رفتن به آنجا نداشتم. بايد سالهاي طولاني ميگذشت<br />
تا بتوانم دوباره به اسپانيا برگردم.<br />
در سال 1936 مردم اسپانيا براي اولين بار در تاريخ حق اظهار نظر به دست آوردند. خلق در اولين<br />
خيزش خود به طور غريزي به كليسا و ملاكان بزرگ حمله كرد كه قديميترين دشمنان او بودند.<br />
مردم به پا خاسته با به آتش كشيدن كليساها و صومعهها و كشتار كشيشها نام خصم ديرين خود<br />
را به صداي رسا اعلام كردند.<br />
در جبهه مقابل، در اردوي فاشيستها، اسپانياييهاي مرفهتر و با فرهنگتر بودند كه دست به<br />
جنايت ميزدند. نمونهاي كه درباره كالاندا ذكر كردم را ميتوان به سراسر اسپانيا تعميم داد و<br />
نتيجه گرفت كه راستگرايان جنايت را در ابعاد وسيع، بي هيچ ضرورتي و با خونسردي<br />
وحشتناكي مرتكب ميشدند. اگر مقايسهاي در ميان باشد، امروز ميتوانم با اطمينان بگويم كه<br />
توده مردم بسيار رئوفتر بودند. آنها براي قيام كردن دلايل موجهي داشتند. قبول دارم كه در<br />
ماههاي اول جنگ از سوي جمهوريخواهان زيادهرويهايي صورت گرفت من هرگز<br />
نخواستهام روي اين تجاوزات سرپوش بگذارم – اما طولي نكشيد كه در اردوي ما نظم و مقررات<br />
–<br />
٢٤٥
جا افتاد و به اعدامهاي ضربتي خاتمه داده شد. از حوالي نوامبر سال 1936 ما تنها و تنها با افراد<br />
شورشي مبارزه ميكرديم.<br />
در طول زندگي خاطره يك عكس معروف همواره مرا دنبال كرده است: در عكس عدهاي از<br />
مقامات عاليرتبه كليسا را ميبينيم كه با لباس و هيئت روحاني كنار چند افسر ارتش جلوي<br />
كليساي جامع سانتياگو ايستاده و دست راستشان را به سبك فاشيستها بلند كردهاند. در اين<br />
عكس خدا و ميهن دوش به دوش هم ايستادهاند. آنها جز خونريزي و خفقان چيزي براي ما<br />
نياوردند.<br />
من هرگز نسبت به ژنرال فرانكو كينه تعصبآميزي نداشتم و او را شيطان مجسم نميدانستم.<br />
حتي تا حدي قبول دارم كه او اسپانياي از رمق افتادهي بعد از جنگ داخلي را از تعرض نازيان<br />
آلمان حفظ كرد، هرچند كه هنوز درباره موضع شخص فرانكو ابهاماتي وجود دارد.<br />
اينك كه در رؤياي نيهيليسم بيآزارم فرو رفتهام، حق دارم بپرسم كه چرا رفاه بيشتر و فرهنگ<br />
بالاتر فاشيستها نه تنها بر وحشت و خشونت لگام نزد، بلكه آن را تشديد كرد. از اين رو من كه<br />
اينجا با صراحي روي ميزم خلوت كردهام در اين لحظات ميگويم كه ديگر نه به بركت ثروت<br />
اعتقادي دارم و نه به مواهب فرهنگ.<br />
٢٤٦
بي دينم به لطف خدا!<br />
تصادف رهبر حقيقي عالم حيات است. ضرورت در مرتبهاي پايين تر قرار دارد و تازه به اندازه<br />
تصادف روشن و خالص نيست. من در ميان تمام فيلمهايم علاقه خاصي به فيلم "شبح<br />
آزادي" دارم، احتمالا به اين سبب كه اين فيلم به همين مضمون جالب و پيچيده ميپردازد.<br />
فيلمنامه ايدآلي كه من هميشه در نظر دارم، بايد شروعي كاملا ساده و عادي داشته باشد.<br />
مثالي ميزنم: گدايي در حال عبور از خيابان ميبيند كه از پنجره ماشيني شيك دستي بيرون<br />
ميآيد و تهمانده سيگار برگي را به خيابان پرت ميكند. گدا براي برداشتن سيگار جلو ميرود،<br />
اما در همين لحظه ماشين ديگري به سرعت از راه ميرسد و او را زير ميگيرد.<br />
درباره اين تصادف ميتوان پرسشهاي زيادي مطرح كرد: چرا سيگار توجه گدا را جلب كرد؟<br />
گدا در آن لحظه در خيابان چه ميكرد؟ چرا راننده درست در همان لحظه سيگار را به بيرون<br />
پرت كرد؟ هر پاسخي به اين پرسشها، خود سؤالات ديگري برميانگيزد، و ما به تقاطعهاي<br />
بيش از پيش گيجكنندهاي ميرسيم كه به نوبت خود به تقاطعهاي پيچيده تري ختم ميشوند.<br />
به شبكهاي جادويي و تودرتو گام ميگذاريم كه ناچاريم به هرحال مسيري در آن پيدا كنيم.<br />
بدين ترتيب با دنبال كردن علل ظاهري امور كه در واقع چيزي جز رشتهاي متناوب و بيكران<br />
از تصادفات پياپي نيستند، ميتوانيم در زمان هرچه دورتر برويم، به نحو سرگيجهآوري از<br />
٢٤٧
گردونه تاريخ عبور كنيم، همه تمدنهاي بشري را پشت سر بگذاريم و به اولين علايم حيات<br />
برسيم.<br />
روشن است كه مي توان اين مسير را در جهت آينده هم گسترش داد، يعني عمل ساده پرتاب<br />
يك سيگار از شيشه يك ماشين كه به مرگ يك گدا ختم ميشود، ميتواند جريان تاريخ را به<br />
كلي تغيير دهد و دنيا را به آخر برساند.<br />
نمونه درخشاني از اين تصادفات تاريخساز در كتاب كوچك و سودمندي ارائه شده كه به عقيده<br />
من چكيده نوعي فرهنگ فرانسوي است: زندگي پونتيوس پيلاتوس نوشته روژه كايوا<br />
در اين داستان نخست ميخوانيم كه پيلاتوس دلايل زيادي داشته كه دستان خود را بشويد و<br />
مسيح را به دست جلادان بسپارد. از سويي مشاور سياسي او تذكر ميدهد كه اگر مسيح زنده<br />
بماند، يهوديان آشوب به پا خواهند كرد. از سوي ديگر يهودا هم خواهان قتل مسيح است تا<br />
وعدههاي خداوند تحقق پيدا كند. حتي مردوخ پيامبر كلدانيها هم با قتل مسيح موافق است،<br />
زيرا او كه پيغمبر است و از آينده اطلاع دارد، از رشته طولاني حوادثي كه پس از مرگ مسيح<br />
روي خواهد داد، باخبر است.<br />
.(2)<br />
٢٤٨<br />
(1)<br />
اما پيلاتوس كه دوستدار صداقت و عدالت است، در برابر تمام اين فشارها مقاومت ميكند، و<br />
پس از يك شب بيخوابي، تصميم ميگيرد كه مسيح مصلوب نشود. مسيح آزاد ميشود و مورد<br />
استقبال پرشور ياران و هوادارانش قرار ميگيرد. او زنده ميماند، به نشر تعاليم خود ادامه<br />
ميدهد و سرانجام در سنين پيري فوت ميكند. او به جرگه قديسان و اوليا ميپيوندد و تا يكي<br />
دو قرن مؤمنان به زيارت قبرش ميروند، و بعد به تدريخ فراموش ميشود.<br />
و تاريخ جهان هم البته سير ديگري پيدا ميكند.<br />
اين كتاب مدت مديدي ذهن مرا مشغول كرده بود. دقيقا ميدانم كه بنا به جبر تاريخ يا به<br />
حكم مشيت بالغه الهي، پيلاتوس چارهاي جز اين نداشته كه دست خود را بشويد و به مرگ<br />
مسيح حكم بدهد؛ اما فكر ميكنم كه او در عين حال ميتوانسته دست خود را نشويد. يعني<br />
اگر تنها يك لحظه آن آفتابه و لگن را كنار زده بود، تمام تاريخ دنيا عوض ميشد. اين تصادفي<br />
محض بود كه او دستان خود را بشويد و من – مثل كايوا – هيچ ضرورتي در اين عمل<br />
نميبينم.
ما از آميزش اتفاقي يك تخم ماده با يك تخم نر (از ميان ميليونها تخم) به صورت كاملا<br />
تصادفي زاده ميشويم؛ اما با تشكيل جوامع بشري مسير زندگي ما به زير سلطه قوانيني<br />
ميرود كه نقش تصادف را محدود ميكنند، و اين امر براي همه انواع و موجوات صدق<br />
ميكند. در هر مرحله از رشد انسان، مجموعه قوانين، آيينها، ساختارها، شرايط تاريخي و<br />
اجتماعي و تمام عوامل مؤثر در پيشرفت، تكوين، استقرار و تكامل يك فرهنگ، كه ما به<br />
صورت كاملا اتفاقي به آن وابستهايم، چيزي نيست مگر مبارزهاي سخت و مداوم با تصادف.<br />
تصادف هرگز كاملا از بين نميرود، بلكه در انطباق با ضرورتهاي اجتماعي به روند<br />
شگفتانگيز خود ادامه ميدهد.<br />
به نظر من قوانيني كه براي زندگي مشترك ما ضروري به حساب ميآيند، به هيچوجه از<br />
ضرورتي ذاتي و اساسي بر نيامدهاند. در واقع به نظر من هيچ ضرورتي نداشته كه اين دنيا به<br />
وجود بيايد و ما در آن زندگي كنيم و بميريم. از آنجا كه هستي ما محصول تصادف محض است،<br />
پس اين عالم بدون ما هم ميتوانست تا آخر همه زمان ها به هستي خود ادامه دهد. بدين سان<br />
مي توان به تصوير نامفهوم جهاني رسيد كه خالي و بيكران است. جهاني از بنياد بيمعني كه<br />
هيچ ذهني قادر به درك آن نيست، جهاني قائم به ذات خويش و بيرون از دسترس ما. تصوري از<br />
يك هرج و مرج بي انتها. تصوري از ورطهاي بيكران كه به گونه اي نامفهوم فاقد حيات است.<br />
احتمالا كرات ديگري كه ما از آنها هيچ شناختي نداريم، به همين ترتيب به سير غيرقابل درك<br />
خود ادامه ميدهند. ما گاهي اين گرايش به هرج و مرج را با اعماق وجودمان احساس ميكنيم.<br />
برخي به بيكرانگي جهان معتقد هستند و گروهي فضا و زمان را محدود ميدانند. من در ميان<br />
اين دو راز ناگشودني سرگردان هستم. از طرفي قادر به تصور يك جهان بيكران نيستم، و از<br />
طرف ديگر باور به جهان محدودي كه روزي در جايي به پايان برسد، باز مرا به نيستي غيرقابل<br />
دركي ميكشاند و به وحشتم مياندازد. ميان اين دو قطب، متحير و سرگردان ماندهام.<br />
اگر باور داشته باشيم كه هيچ تصادفي در كار نيست و سرنوشت جهان به گونهاي منطقي و قابل<br />
پيشبيني، در چند فرمول ساده رياضي خلاصه ميشود، در چنين حالتي اعتقاد به خداوند يا قدرت<br />
بيكران آفريدگاري توانا اجتنابناپذير است. اما آيا پروردگاري كه بر هر كاري قادر و تواناست،<br />
جهاني كه خود خلق كرده را به دست تصادف رها ميكند؟ پاسخ فلاسفه منفي است؛ تصادف<br />
٢٤٩
نميتواند آفريده پروردگار باشد، زيرا اساسا نفي وجود اوست. اين دو مقوله نافي و ناسخ يكديگر<br />
هستند. مي دانم كه بدون ايمان، كه آن هم مثل همه چيز تصادفي است، نميتوان از چنين دايره<br />
بستهاي بيرون رفت. براي همين هم اصلا وارد اين بحث نميشوم.<br />
من نتيجهاي كه به قدر نيازهاي خودم از اين تأملات بيرون ميكشم بسيار ساده است: كفر و<br />
ايمان يكي است. ايمان به خدا در زندگي و رفتار من كمترين تغييري نميدهد. نميتوانم باور كنم<br />
كه يك نيروي ماوراي طبيعي پيوسته مرا زير نظر دارد، و مواظب سلامتي، اميال و خطاهاي من<br />
است. نمي توانم معتقد شوم يا دست كم قبول كنم كه اين نيروي برتر بتواند مرا در آخرت<br />
مجازات كند. مگر من براي او چه هستم؟ هيچ، جز سايه اي از خاك. هستي من به قدري ناپايدار<br />
است كه هيچ رد و نشاني از آن باقي نميماند. موجودي هستم حقير و فاني كه در زمان و مكان<br />
اصلا به حساب نميآيد. خدا كاري به كار ما ندارد. پس هيچ فرقي نميكند كه وجود داشته باشد<br />
يا وجود نداشته باشد. اين استدلال را در اين عبارت خلاصه كردهام: "من به لطف خدا بيدين<br />
هستم!" اين حرف با اينكه متناقض به نظر ميرسد، اما به نظر من كاملا منطقي است.<br />
رويه ديگر سكه تصادف، راز است. بيايماني، يا دستكم بيايماني من، ضرورتا با نوعي شك و<br />
ابهام همراه است. سراسر دنيا را رمز و راز فرا گرفته است. از آنجا كه من وجود يك ملكوت<br />
متعالي را كه به نظرم از خود راز هم اسرارآميزتر است، رد كردهام، ناچارم با نوعي ابهام سر كنم.<br />
به نظرم هيچ توضيحي، حتي روشنترين آن هم نميتواند براي همه قابلقبول باشد. از ميان دو<br />
رازي كه برشمردم، من راز خودم را ترجيح ميدهم، چون دستكم آزادي اخلاقي مرا تضمين<br />
ميكند.<br />
ميتوان پرسيد كه آيا علم از راههاي ديگري تلاش نميكند كه رازهاي پيرامون ما را كاهش<br />
دهد؟ شايد؛ اما راستش علم براي من اصلا جالب نيست، چون آن را پرمدعا، بيپروا و سطحي<br />
ميدانم. علم درباره چيزهايي مانند رؤيا، تصادف، خنده، احساس و دوگانگي روحي، كه به نظر من<br />
چيزهاي مهمي هستند، چيزي براي گفتن ندارد.<br />
يكي از شخصيتهاي فيلم راه شيري ميگويد: ”نفرت من از علم و بيزاريام از تكنيك سرانجام<br />
مرا به ايمان كوركورانه به خدا ميكشاند.“ به هرحال من كه از اين راه خيري نديده ام. من در<br />
زندگي جايگاه خود را در قلمرو راز انتخاب كردهام و حالا موظف هستم كه حرمت آن را نگه دارم.<br />
٢٥٠
يكي از بدبختيهاي ما انسانها اين است كه گرفتار جنون فهميدن هستيم. ميخواهيم همه چيز<br />
را بسنجيم و تحليل كنيم. در طول زندگي هميشه از اين نوع پرسشهاي ابلهانه به ستوه آمدهام:<br />
چرا اين طور شد؟ چطور آن طور شد؟ اگر ما فقط ميتوانستيم سرشت خود را به دست تصادف<br />
بسپاريم و بدون وحشت و هراس راز زندگي خود را بپذيريم، آنگاه به سعادت خاصي نزديك<br />
ميشديم كه به معصوميت شبيه است.<br />
در خلوتگاه ميان راز و تصادف، تخيل راه باز ميكند: رهايي كامل انسان. اما اين آزادي را هم<br />
تلاش كردهاند مثل آزاديهاي ديگر محدود كنند و از ما بگيرند. به همين منظور مسيحيت ايده<br />
"نفس اماره" را ابداع كرده است. در گذشته خيال ميكردم اين وجدان من است كه مرا از برخي<br />
تصورات و تخيلات باز ميدارد: قتل برادر يا آميزش با مادر. بر خود نهيب ميزدم: "چه شناعتي!"<br />
چنين افكاري را از كودكي شيطاني دانسته و از آنها گريخته بودم. تازه در شصت يا شصت و پنج<br />
سالگي بود كه به بيگناهي كامل تخيل پي بردم و آن را قبول كردم. اين همه سال لازم بود تا<br />
من درك كنم كه آنچه در ذهن و روح من جريان دارد، تنها به شخص من مربوط ميشود و به<br />
"افكار خبيث و گناهآلود" هيچ ربطي ندارد. از آن پس آموختم كه تخيل خود را حتي اگر به ظاهر<br />
پليد و انحراف آميز باشد، كاملا آزاد بگذارم.<br />
حالا همه تخيلاتم را به راحتي ميپذيرم؛ به خود ميگويم: ”به بستر مادرم بروم؟ خوب كه چه؟"<br />
همين بياعتنايي من موجب ميشود كه تصورات جنايتآميز يا زناكارانه بلافاصله از ذهنم بيرون<br />
برود.<br />
تخيل مهمترين امتياز انسان است و مثل تصادف، كه محرك آن است، توضيحناپذير باقي<br />
ميماند. من در زندگي تلاش كردهام تصاويري كه به مخيلهام هجوم ميآورند را بپذيرم بي آنكه<br />
در پي فهم و درك آنها باشم.<br />
موقع فيلمبرداري صحنهاي از فيلم "موضوع مبهم هوس" در شهر سويل، از روي الهامي ناگهاني<br />
بيمقدمه از فرناندو ري خواستم كه ساك كتاني بزرگي را كه نورپردازهاي ما روي نيمكت جا<br />
گذاشته بودند بردارد و موقع قدم زدن روي شانه بيندازد. از آنجا كه چنين حركتي غيرمنطقي بود<br />
و مطمئن نبودم كه در فيلم جا بيفتد، صحنه را به دو صورت فيلمبرداري كردم: با ساك و بدون<br />
٢٥١
ساك. روز بعد كه به اتفاق همه دستاندركاران فيلم هر دو برداشت را تماشا كرديم، همه برداشت<br />
دوم، يعني با ساك را پسنديدند. چرا؟ اين امور را نميتوان با كليشههاي روانكاوانه يا قالب هاي<br />
رايج توضيح داد.<br />
روانكاوان و مفسران بيشماري درباره فيلمهاي من تحليل و تفسير نوشتهاند. از همه آنها<br />
سپاسگزار هستم، اما هرگز به خواندن نوشتههاي آنها علاقهاي نداشتم. در فصل جداگانهاي از<br />
اين كتاب درباره سرشت طبقاتي روانكاوي و رواندرماني سخن گفتهام. بايد اضافه كنم كه<br />
مفسراني هم بودهاند كه در نهايت يأس و درماندگي كارهاي مرا "غيرقابل تأويل" دانستهاند،<br />
گويي من به فرهنگي غريبه از عصري ديگر تعلق دارم، كه البته خيلي هم بعيد نيست.<br />
در اين سن و سال ديگر به حرف ديگران كاري ندارم. تخيل من پيوسته حضور دارد و با<br />
معصوميت استوارش تا آخرين دم حيات هواي مرا خواهد داشت. چه وحشتي هست در فهميدن! و<br />
چه سعادت بيكراني است آغوش گشودن به روي تجارب تازه! با گذشت سالها اين اميال<br />
قديمي در من قويتر شده است.<br />
من كم كم از زندگي فاصله ميگيرم. پارسال يك بار دقيقا حساب كردم كه طي شش روز يعني<br />
خلال 144 ساعت، تنها سه ساعت با دوستانم صحبت كرده بودم، و در باقي ساعات: تنهايي،<br />
خيالپردازي، يك ليوان آب يا يك فنجان قهوه، روزي دو بار مشروب، نشخوار خاطرهاي كه<br />
ناگهان غافلگيرم ميكند، تصويري كه ذهنم را فرا ميگيرد، و سپس تصاوير ديگري كه مرا به<br />
دست يكديگر ميسپارند، و سپس شب از راه ميرسد.<br />
احتمال دارد كه اين بخش از كتاب آشفته و ملالانگيز به نظر برسد، از اين بابت پوزش<br />
ميخواهم. اين تأملات هم بخشي از زندگي من هستند، هرچند كه زياد پراهميت به نظر نرسند.<br />
من فيلسوف نيستم. هيچوقت از قدرت تجريد برخوردار نبودم. اگر برخي افراد اهل فلسفه، يا<br />
كساني كه خيال ميكنند ذهن فلسفي دارند، از خواندن اين فصل لبخندي بر لب بياورند، از اينكه<br />
باعث انبساط خاطرشان شدهام، بسي خشنودم. خود را دوباره در هيئت آن شاگرد مدرسه<br />
يسوعيها ميبينم. مربي با انگشت به يكي از شاگردان كلاس اشاره ميكند و ميگويد: ”استدلال<br />
مرا رد كن، بونوئل!“ و اين كار دو دقيقه بيشتر طول نميكشد.<br />
٢٥٢
(3)<br />
باري، اميدوارم كه نظراتم را به روشني بيان كرده باشم. يك فيلسوف اسپانيايي به نام خوزه<br />
گائوس كه مدت زيادي از مرگش نگذشته، مثل همه فيلسوفها زباني پيچيده و نامفهوم<br />
داشت. يك بار كه دوستي از طرز بيان او خرده گرفت، فيلسوف جواب داد: ”همين است كه<br />
هست؛ فلسفه مال فيلسوف هاست!“<br />
در پاسخ به او جمله اي از آندره برتون را به ياد ميآورم كه گفته بود: ”فيلسوفي كه من حرفش را<br />
نفهمم، شيادي بيش نيست.“ كاملا با برتون هم عقيده هستم، هرچند گاهي در فهم كارهاي خود<br />
برتون هم دچار مشكل مي شوم.<br />
پانوشتها:<br />
1- پيلاتوس در زمان عيسي از جانب روميان بر يهوديه فرمان ميراند. او پيش از موافقت با<br />
مصلوب شدن مسيح، به روايت انجيل متي: ”آب طلبيد و در برابر مردم دست خود را شست و<br />
گفت: من بري هستم از خون اين مرد.“<br />
اديب و محقق فرانسوي<br />
3. J. Gaos<br />
(1978 -1913) R. Caillois -2<br />
٢٥٣
دوباره در آمريكا (از 1939 تا 1946)<br />
در سال در دامنه سفلاي كوهستان پيرنه در شهر بايون بودم. به عنوان مدير امور<br />
تبليغاتي وظيفه داشتم كه بادكنكهاي پر از اعلاميه را از بالاي كوهستان به اسپانيا بفرستم.<br />
دوستان كمونيستم، كه بعدها همگي به دست نازيها تيرباران شدند، بايد اين بادكنكها را هر<br />
وقت كه باد مساعد ميوزيد به هوا ميفرستادند. به نظر من اين كاري مسخره بود، چون<br />
بادكنكها به امان خدا رها ميشدند و اعلاميهها غالبا در دشت و جنگل پايين ميآمدند، و تازه<br />
تكه كاغذي كه معلوم نبود از كجا آمده، چه تأثيري ميتوانست روي مردم داشته باشد؟! اين<br />
سيستم پخش اعلاميه را يك روزنامهنگار آمريكايي ابداع كرده بود كه با تمام وجود براي<br />
جمهوري اسپانيا كار ميكرد. نزد سفير اسپانيا در پاريس رفتم: مارسلينو پاسكوا آخرين سفير ما<br />
در فرانسه كه قبل از آن مديركل اداره بهداشت همگاني بود. شك و ترديدهاي خود را با او در<br />
ميان گذاشتم و خواهان مأموريت مناسبتري شدم.<br />
(1)<br />
٢٥٤<br />
1939<br />
در آن زمان در آمريكا فيلمهايي درباره جنگ داخلي اسپانيا ساخته ميشد. مثلا هنري فوندا<br />
در يكي از اين فيلمها بازي كرده بود. در هاليوود فيلم تازهاي در دست تهيه بود به اسم<br />
"محموله بيگناهان" (2)، كه داستان آن از ماجراي تخليه شهر بيلباو گرفته شده بود. اين<br />
فيلمها در نمايش اوضاع داخلي اسپانيا خطاهاي فاحشي مرتكب ميشدند. به همين دليل بود<br />
كه پاسكوا پيشنهاد كرد من به آمريكا بروم و به عنوان مشاور فني يا تاريخي مشغول كار شوم.
از پولي كه در سه سال گذشته دريافت كرده بودم هنوز اندكي باقي مانده بود. تني چند از<br />
دوستانم از جمله سانچز ونتورا و يك خانم آمريكايي كه خدمات ارزندهاي به جمهوري اسپانيا<br />
كرده بود، كسري هزينه سفر من، همسر و پسرم را تأمين كردند.<br />
فرانك ديويس كارفرماي سابق من در هاليوود، تهيهكننده فيلم محموله بيگناهان بود. او<br />
بيدرنگ مرا به عنوان مشاور تاريخي استخدام كرد و در جا توضيح داد كه اين سمت براي<br />
آمريكاييها اهميت زيادي ندارد. او سناريوي فيلم را كه تازه نوشته شده بود به من داد، اما<br />
هنوز كارم را به طور جدي شروع نكرده بودم كه امريهاي از واشنگتن رسيد. انجمن<br />
تهيهكنندگان آمريكا، كه طبعا گوش به فرمان دولت ايالات متحده بود، تهيه هرگونه فيلم<br />
درباره جنگ اسپانيا را به كلي ممنوع اعلام كرد؛ ساختن هر فيلمي با هر گرايش و انگيزهاي،<br />
خواه به سود جمهوريخواهان باشد يا فاشيستها ممنوع شد.<br />
چند ماه ديگر هم در هاليوود ماندم تا كم كم پولم ته كشيد. از آنجا كه هيچ راهي براي<br />
بازگشت به اروپا به عقلم نميرسيد، سعي كردم معاشم را همانجا تأمين كنم. از چارلي چاپلين<br />
وقت گرفتم تا چند لطيفه به او بفروشم، اما سر قرار نيامد و مرا قال گذاشت. همان روز چاپلين<br />
از امضا كردن فراخواني در دفاع از جمهوري اسپانيا خودداري كرده بود، در حالي كه در جبهه<br />
مقابل ما جان وين كميته هواداري از ژنرال فرانكو تشكيل داده بود.<br />
گفتني است كه يكي از لطيفههايي كه قصد داشتم به چاپلين بفروشم ماجراي تفنگي بود كه از<br />
دهانه آن گلولهاي نرم و آهسته بيرون ميآمد و به زمين ميافتاد. عين اين لطيفه را، كه من از<br />
يكي از خوابهايم گرفته بودم، در فيلم "ديكتاتور بزرگ" ميبينيم: يك گلوله توپ از دهانه<br />
يك جنگافزار غولپيكر آهسته به زمين ميافتد. البته اين تشابه يك تصادف محض بود و<br />
چاپلين از ايده من هرگز مطلع نشد.<br />
از ناچاري سراغ رنه كلر رفتم كه در آن روزگار يكي از مهمترين فيلمسازان دنيا به شمار<br />
ميرفت. او همه پيشنهادهايي كه براي ساختن فيلم به او كرده بودند، رد كرده بود. با اينكه<br />
هيچ ايده مناسبي پيدا نكرده بود، اما ميگفت كه ناچار است تا سه ماه ديگر فيلمي شروع كند،<br />
و گرنه اسمش به عنوان يك "بلوف اروپايي" سر زبانها ميافتد. او بالاخره فيلمي ساخت به<br />
٢٥٥
نام "من با ساحرهاي ازدواج كردم" كه به نظرم فيلم بدي نيست. او تا پايان جنگ مجبور شد<br />
به كار در هاليوود ادامه دهد.<br />
من خودم پاك مأيوس و درمانده شده بودم، آنوقت خانم و آقاي نوآي در نامهاي از پاريس از<br />
من ميخواستند كه كار مناسبي براي آلدوس هاكسلي دست و پا كنم. عجب<br />
خوشخيالهايي! آخر آدم گمنام و بيپناهي مثل من چطور ميتوانست دست يك نويسنده<br />
مشهور را بگيرد؟<br />
(3)<br />
در اين ميان اطلاع پيدا كردم كه دولت اسپانيا مشمولان رده سني مرا به جبهه احضار كرده<br />
است. در نامهاي به سفير اسپانيا در واشنگتن، آمادگي خود را براي خدمت اعلام كردم و از او<br />
خواستم كه من و خانوادهام را به ميهن برگرداند. جواب رسيد كه در اوضاع مبهم كنوني موجبي<br />
براي بازگشتم وجود ندارد و هر وقت كه به وجودم نياز پيدا شد، خبرم خواهند كرد. چند هفته<br />
بعد جنگ داخلي به پايان رسيد.<br />
وقتي از پيدا كردن كار در هاليوود به كلي نوميد شدم، راهي نيويورك شدم تا شايد آنجا شغلي<br />
بيابم. دوران تيره و تاري بود و من براي هر كاري آماده بودم. نيويورك از قديم به عنوان يك<br />
شهر مهماننواز و روزيرسان شهرتي - شايد كاذب به هم زده بود. با تكنيسيني به اسم<br />
گالي آشنا شدم كه اهل كاتالان بود. او در سال 1920 همراه دوست ويولننواز خود به<br />
نيويورك رفته و هر دو روز دوم سر كار رفته بودند. خود او به عنوان رقصنده در هتل بزرگي<br />
استخدام شده بود و دوستش در اركستر فيلارمونيك.<br />
-<br />
(4)<br />
اما زمانه عوض شده بود. گالي مرا به شخص بزنبهادري معرفي كرد كه او هم اهل كاتالان<br />
بود و با آدم نيمچه گانگستري كه رئيس سنديكاي آشپزهاي نيويورك بود، حشر و نشر داشت.<br />
او به من توصيهنامهاي داد تا در هتلي استخدام شوم. اين پارتي به قدري كلفت بود كه حتما<br />
در آشپزخانه كار ميگرفتم. اما بالأخره سر اين كار نرفتم. با بانويي به اسم آيريس بري<br />
آشنا شدم كه خيلي به او مديون هستم. اين خانم انگليسي با ديك ابوت معاون مدير<br />
"موزه هنر مدرن نيويورك" ازدواج كرده بود. از او تلگرافي دريافت كردم كه در آن قول داده<br />
بود كار مناسبي برايم پيدا كند. فورا به نزد او رفتم.<br />
(5)<br />
(6)<br />
٢٥٦
(7)<br />
(8)<br />
خانم بري مرا در جريان پروژه بزرگي قرار داد: نلسون راكفلر قصد داشت براي كشورهاي<br />
آمريكاي لاتين يك مؤسسه تبليغاتي تأسيس كند به عنوان "شوراي هماهنگي سراسر<br />
آمريكا". تنها چيزي كه باقي مانده بود، جلب موافقت دولت آمريكا بود كه هميشه نسبت به<br />
تبليغات، به ويژه در حوزه سينما سخت بيعلاقه بود. در همين بين در اروپا جنگ جهاني دوم<br />
در گرفت.<br />
آيريس بري پيشنهاد كرد كه با مؤسسه مذكور كه در شرف تأسيس بود همكاري كنم. وقتي<br />
قبول كردم، گفت:<br />
- حالا براي اينكه آشنايي بيشتري با كارتان پيدا كنيد يك خواهشي از شما دارم: دبير اول<br />
سفارت آلمان دو فيلم تبليغاتي آلماني را مخفيانه به دست ما رسانده است. (او از من قول<br />
گرفت كه هرگز اين راز را فاش نكنم.) يكي از دو فيلم "پيروزي اراده" به كارگرداني لني<br />
ريفنشتال است و دومي فيلمي كه اشغال لهستان توسط ارتش آلمان نازي را نشان<br />
ميدهد. ميدانيد كه دولتمردان آمريكايي، برخلاف آلمانها، به تأثير فيلمهاي تبليغاتي<br />
اعتقادي ندارند، و ما بايد به آنها نشان دهيم كه اشتباه ميكنند. شما اين دو فيلم را برداريد و از<br />
نو مونتاژ كنيد. آنها در شكل فعلي زيادي طولاني هستند. اگر بتوانيد مدت آنها را نصف كنيد،<br />
ما آنها را به مسئولان امور نشان ميدهيم تا به قدرت نفوذ فيلمهاي تبليغاتي پي ببرند.<br />
كارم را با همكاري يك خانم دستيار كه آلماني بود، شروع كردم. قبلا با گذراندن يك دوره<br />
كلاس فشرده شبانه، انگليسي ياد گرفته بودم، اما از زبان آلماني هيچ اطلاعي نداشتم، اما بايد<br />
بگويم كه در خود كشش خاصي نسبت به اين زبان احساس ميكنم. باري، بايد فيلمها را<br />
طوري كوتاه و از نو تدوين ميكردم كه نطقهاي هيتلر و گوبلز تداوم خود را از دست ندهد. دو<br />
سه هفته در اتاق مونتاژ روي اين دو فيلم كار كردم. فيلمها از نظر ايدئولوژيك وحشتناك<br />
بودند، اما ساخت مؤثر و استادانهاي داشتند. در جريان كنگره حزب ناسيونال سوسياليست<br />
آلمان، چهار ستون عظيم به پا كرده بودند، تنها براي اين كه بتوانند دوربينهاي فيلمبرداري را<br />
روي آنها قرار دهند.<br />
آن دو فيلم را با ساختاري تازه از نو مونتاژ و آماده كردم. نسخههاي كوتاه شده را به عنوان<br />
نمونهاي از تبليغات آلمان نازي براي شخصيتهاي گوناگوني مانند سناتورها و كنسولها<br />
نمايش دادند.<br />
٢٥٧
در يكي از جلسات نمايش فيلم چاپلين و رنه كلر هم حضور داشتند، اما واكنش آنها به كلي<br />
متفاوت بود. رنه كلر كه از نيروي تأثير فيلمها وحشت كرده بود، به من گفت: ”اينها را جايي<br />
نشان ندهيد و گرنه ما نابود ميشويم!“ اما چاپلين موقع تماشاي فيلم از خنده ريسه رفته بود.<br />
چنان قهقههاي سر داده بود كه حتي از صندلي به زمين افتاد. تا امروز علت خنده ديوانهوار او<br />
را نفهميدهام؛ شايد موقع تماشاي فيلم به "ديكتاتور بزرگ" خودش فكر ميكرد.<br />
در اين بين نلسون راكفلر موفق شد، موافقت دولت آمريكا را براي تأسيس مؤسسه مزبور كسب<br />
كند. همان روزها موزه هنر مدرن ضيافت بزرگي به پا كرد. آيريس بري به من توضيح داد كه<br />
در آنجا با ميلياردري از نزديكان راكفلر آشنا ميشوم كه سرنوشت مرا در دست دارد.<br />
اين جشن شاهانه در يكي از سالنهاي موزه براي آن آقاي ميلياردر حكم مجلس تاجگذاري را<br />
داشت. همه براي شرفيابي به حضور آقا صف بسته بودند. خانم بري كه خيلي سرش شلوغ بود<br />
و مدام از جمعي به جمعي ديگر ميرفت، به من گفت:<br />
- هر وقت اشاره كردم شما هم وارد صف بشويد.<br />
من همراه چارلز لافتون و همسرش الزا لنچستر (10)، كه با هم معاشرت داشتيم، در<br />
گوشهاي از آن مراسم اسرارآميز به انتظار ايستاده بودم. با اشاره خانم بري من هم وارد صف<br />
شدم و سرانجام در برابر جناب ميلياردر قرار گرفتم.<br />
پرسيد:<br />
- شما از كي اينجا هستيد، آقاي بونوئل؟<br />
- از حدود شش ماه پيش.<br />
- عاليه!<br />
٢٥٨<br />
(9)<br />
اما بعد از ختم ضيافت، در بار هتل پلازا گفتگوي جديتري با او داشتم كه آيريس بري هم<br />
حضور داشت. از من پرسيد كه آيا كمونيست هستم. جواب دادم كه يك جمهوريخواه<br />
اسپانيايي هستم. بعد از اين ملاقات به استخدام موزه هنر مدرن در آمدم. از روز بعد يك دفتر<br />
كار، بيست تايي كارمند و پستي به عنوان سردبير داشتم. كارم اين بود كه به كمك<br />
آيريس بري فيلمهاي ضدنازي را گردآوري كنيم و آنها را به سه زبان انگليسي و اسپانيايي و<br />
(11)
(12)<br />
(15)<br />
(13)<br />
پرتغالي پخش كنيم. اين فيلمها براي كشورهاي آمريكاي شمالي و جنوبي در نظر گرفته شده<br />
بود. در جريان همين كار با جوزف لوزي آشنا شدم كه فيلم كوتاهي براي ما آورده بود. در<br />
اين مدت خودمان هم دو فيلم تهيه كرديم.<br />
خانه ما در تقاطع خيابان 86 و بزرگراه دوم يعني در دل منطقه نازيها قرار داشت. در آغاز<br />
جنگ بيشتر اوقات در خيابانهاي نيويورك به هواداري از آلمان نازي تظاهرات مي شد، كه<br />
غالبا به برخوردهاي خشني ميكشيد. همين كه آمريكا با آلمان وارد جنگ شد، اين هواداران<br />
هم ناپديد شدند. در نيويورك از ترس بمباران شبها مقررات خاموشي برقرار بود. در موزه هنر<br />
مدرن هم مثل همه جا آژيرهاي خطر را هر روز بيشتر ميكردند.<br />
الكساندر كالدر دوست نازنيني كه به ما در خانه اش جا داده بود، به ايالت كانتيكات<br />
اسباب كشي كرد. ما براي خودمان اسباب اثاثيه خريديم و در خانه اجارهاي او ماندگار شديم.<br />
در اين ميان بسياري از سوررئاليستها را دوباره پيدا كرده بودم: آندره برتون، ماكس ارنست،<br />
مارسل دوشان و كورت زليگمان حتي آشفتهترين و ولنگارترين عضو گروه يعني ايو<br />
تانگي هم با زلفهاي پرپشتش به نيويورك آمده و آنجا با يك شاهزاده خانم واقعي ايتاليايي<br />
ازدواج كرده بود كه تلاش ميكرد نقاش ما را از مشروبخواري باز دارد. به افتخار ورود آنها<br />
يك طاق نصرت درست كرديم. ما همه سعي داشتيم در گيرودار جنگ تا حد امكان به كار و<br />
فعاليتهامان ادامه دهيم.<br />
.(14)<br />
يك بار قرار بود با مارسل دوشان و فرنان لژه، كه او هم به نيويورك آمده بود، روي بام يك<br />
آسمانخراش فيلم پورنوگرافي بسازيم، اما اين ماجراجويي را كنار گذاشتيم چون فهميديم<br />
برايمان خيلي گران تمام ميشود: ده سال زندان.<br />
ديدار داشتم كه از قبل او را ميشناختم. با<br />
در نيويورك با آنتوان سنت اگزوپري هم آشنا شدم كه<br />
شعبدهبازيهايش چشم همه را خيره ميكرد. با كلود لوي ستروس را هم ميديدم كه از<br />
گهگاه به محافل سوررئاليستي ما ميآمد. لئورا كارينگتون آسايشگاهي در اسپانيا كه خانواده انگليسياش او را در آنجا زنداني كرده بودند، تازه بيرون آمده<br />
نويسنده<br />
بود. لئونورا كه همان اواخر از ماكس ارنست جدا شده بود، حالا با رناتو لدوك (18)<br />
(16)<br />
(17)<br />
٢٥٩
مكزيكي زندگي ميكرد. يك روز به خانهاي كه ما دور هم جمع بوديم وارد شد و يكراست به<br />
حمام رفت و با لباس دوش گرفت. بعد با لباس خيس به اتاق نشيمن آمد، روي مبل نشست و<br />
به من خيره شد. اندكي بعد دست مرا گرفت و به اسپانيايي گفت:<br />
- شما قيافه قشنگي داريد. مرا ياد سرايدارمان مياندازيد!<br />
(19)<br />
بعدها كه فيلم "راه شيري" را كارگرداني ميكردم، دلفين سريگ برايم تعريف كرد<br />
موقعي كه دختربچه كوچكي بوده، در يكي از اين شبنشينيها روي زانوي من نشسته است.<br />
پانوشتها:<br />
2. Cargo of Innocents<br />
-1 Fonda H. (بازيگر آمريكايي)<br />
(1963 -1894) Aldous Huxley -3<br />
نويسنده انگليسي<br />
4. Gali<br />
5. Iris Barry<br />
6. Dick Abbot<br />
-7<br />
Triumph des Willens -8<br />
(2003 -1902) Riefenstahl<br />
(1962 -1899) C. Laughton -9<br />
(1987 -1902) C. Lanchester -10<br />
Chief Editor<br />
(1984 -1909) J. Losey -12<br />
.N Rockefeller سرمايهدار معروف آمريكايي<br />
محصول سال<br />
فيلم<br />
11- در متن به انگليسي:<br />
مهاجرت كرد.<br />
1935<br />
بازيگر انگليسي تئاتر و سينماي آمريكا<br />
بازيگر آمريكايي<br />
به كارگرداني<br />
Leni<br />
(1976 -1898) A. Calder -13<br />
(1961 -1900) K. Seligmann -14<br />
(1944 -1900) Anton de Saint-Exupéry -15<br />
سينماگر امريكايي كه در گريز از مك كارتيسم به بريتانيا<br />
طراح و مجسمهساز معروف آمريكايي<br />
طراح و نقاش سويسي<br />
نويسنده فرانسوي، آفريننده "شازده<br />
كوچولو"<br />
16- Lévi-Strauss .C (متولد 1908) قومشناس و فيلسوف فرانسوي<br />
٢٦٠
(1917<br />
Leonora Carrington -17<br />
(متولد نقاش سوررئاليست كه اكنون در مكزيك<br />
زندگي ميكند. دختر سركش يكي از بانفوذترين خانوادههاي اشرافي انگليس.<br />
18. R. Leduc<br />
(1990 -1932) Delphine Seyrig -19<br />
بازيگر سينما و تئاتر فرانسه<br />
٢٦١
خداحافظي با دالي<br />
دالي كه هم كه حالا نقاش مشهوري شده بود، در نيويورك زندگي ميكرد.<br />
سالها بود كه راه ما از هم جدا شده بود. يك روز در فوريه سال 1934 كه ناآراميهاي اسپانيا<br />
تازه شروع شده بود در پاريس به ديدن او رفتم. از سير حوادث سخت پريشان بودم. دالي كه<br />
تازه با گالا ازدواج كرده بود، زن لختي را روي زمين دولا نگه داشته بود و سعي ميكرد سرين<br />
او را هرچه عظيمتر نقاشي كند. واكنش او در برابر آشفتگي و نگراني من بيتفاوتي مطلق بود.<br />
دالي در جريان جنگ داخلي در موارد متعددي هواداري خود را از فاشيستها نشان داد. حتي<br />
پس از پايان جنگ داخلي طرح يك بناي يادبود را به فالانژها پيشنهاد كرد كه سخت<br />
جنونآميز بود. اول بايد استخوان همه كشتهشدگان در جنگ را ذوب ميكردند، بعد در<br />
فاصلههاي معيني بين مادريد تا اسكوريال حدود پنجاه پايه قرار ميدادند، و سپس روي اين<br />
پايههاي سنگي اسكلتهايي از جنس استخوان آدم نصب ميكردند. اسكلتها بايستي به<br />
تدريج بزرگتر و بزرگتر ميشدند، يعني مثلا اسكلتي كه در نزديكي مادريد بود، بيشتر از چند<br />
سانتيمتر ارتفاع نداشت، درحاليكه بلندي اسكلت آخري كه بايد نزديك اسكوريال نصب ميشد،<br />
به سه چهار متر ميرسيد. اين ايده هنري همان طور كه انتظار ميرفت، رد شد.<br />
٢٦٢
دالي در كتابي كه درباره زندگي خصوصي خود نوشته بود، از من به عنوان آدمي بيدين ياد<br />
ميكرد، كه گويا اتهامي سنگينتر از كمونيست بودن است.<br />
(1)<br />
موقع انتشار كتاب، فردي كه در پايتخت ايالات متحده حافظ منافع كاتوليكها بود، دواير<br />
دولتي را زير فشار گذاشت كه مرا از موزه هنر مدرن اخراج كنند. خود من از اين تحريكات<br />
بيخبر بودم. دوستان و همكارانم توانستند يك سالي غائله را بخوابانند و در اين باره با من<br />
حرفي نزدند. يك روز كه در نيويورك به دفتر كارم رفتم، هردو منشيام را گريان ديدم. آنها<br />
مقالهاي را در مجله "موشن پيكچرز هرالد" نشانم دادند كه در آن آمده بود كه آدم ناجوري به<br />
اسم لوئيس بونوئل كه فيلم بينهايت ننگيني به اسم "عصر طلايي" ساخته، اكنون در موزه<br />
هنر مدرن پست مهمي گرفته است. موضوع را جدي نگرفتم، چون ديگر به فحش خوردن<br />
عادت كرده بودم، اما منشيها گفتند كه نبايد قضيه را دست كم بگيرم. به سالن نمايش رفتم و<br />
در آنجا آپاراتچي ما كه او هم مقاله كذايي را خوانده بود، انگشتش را تهديدكنان به طرفم<br />
تكان داد و گفت: "پسر بد!"<br />
به نزد آيريس بري رفتم. او هم داشت اشك ميريخت. انگار كه من به صندلي الكتريكي<br />
محكوم شده باشم. او فاش كرد كه دولت از يك سال پيش يعني از موقع انتشار كتاب كذايي<br />
دالي و زير فشار مؤسسه كاتوليكها خواهان اخراج من بوده و حالا با نشر اين مقاله موضوع<br />
علني و رسمي شده است.<br />
اين ماجرا درست همان روزي اتفاق افتاد كه ناوگان آمريكا در سواحل آفريقا كناره گرفت.<br />
آيريس به مدير موزه آلفرد بار تلفن زد و او به من توصيه كرد تسليم اين جوسازيها نشوم.<br />
ترجيح دادم از كارم در موزه استعفا بدهم، و به فاصلهي يك روز در خيابانها در به در شدم.<br />
دوران سياه ديگري شروع شد. درد سياتيك كمرم نيز عود كرد به حدي كه ناچار شدم با چوب<br />
زير بغل راه بروم.<br />
سرانجام به كمك ولاديمير پوزنر شغل تازهاي پيدا كردم: بايد روي فيلمهاي مستند ارتش<br />
آمريكا گفتارهايي درباره هيئت مهندسي، توپخانه و چيزهاي ديگر ضبط ميكردم. اين فيلمها<br />
در سراسر آمريكاي لاتين به نمايش در ميآمد. حالا من چهل و سه سال داشتم.<br />
٢٦٣
بعد از استعفا از موزه، يك روز در باري با دالي قرار گذاشتم. سر وقت آمد و فوري شامپاني<br />
سفارش داد. به قدري عصباني بودم كه دلم ميخواست كتكش بزنم. به او گفتم كه آدم<br />
كثافتي است و من به خاطر حماقت او بيكار شده و از زندگي افتادهام. جملهاي كه در جوابم<br />
گفت را هرگز فراموش نميكنم:<br />
- گوش كن! من اين كتاب را نوشتم تا براي خودم نان و آب درست كنم، نه براي تو.<br />
از كتك زدن او منصرف شدم. شامپاني، به همراه احساسات و خاطرات قديم، تأثيرش را<br />
گذاشت و تقريبا دوستانه از هم جدا شديم. جدايي ما اما، عميق بود. بعد از اين ملاقات تنها<br />
يك بار ديگر او را ديدم.<br />
پيكاسو چيزي نبود مگر يك نقاش. اما دالي چيزي فراتر از يك نقاش بود. برخي از جنبههاي<br />
شخصيت او چندشآور است: جنون جنجالآفريني و خودنمايي، و تقلاي ديوانهوارش در ابداع<br />
اداها و حرفهاي مثلا بكري كه به نظر من به اندازه جمله ”همديگر را دوست بداريد“ كهنه و<br />
پوسيده و مبتذل هستند. با وجود اين او را هنرمندي نابغه، نويسنده، سخنران و انديشمندي<br />
بيمانند ميدانم. ما مدتي دراز با هم دوستي صميمانه داشتم و همكاري ما در نوشتن فيلمنامه<br />
سگ آندلسي براي من يادآور نوع كاملي از يگانگي ذوق و سليقه است.<br />
شايد كمتر كسي بداند كه دالي تنبل ترين و بيدست وپاترين آدم دنياست. همه فكر ميكنند<br />
به خاطر پول است كه خودش را اين جور به آب و آتش ميزند. اما در حقيقت قبل از آشنايي با<br />
گالا هيچ شناختي از پول نداشت. مثلا اگر قصد مسافرت داشت، از همسر من ژان مي خواست<br />
كه برايش بليط بخرد. يك بار كه در مادريد دور هم جمع بوديم، لوركا از او خواست كه براي<br />
يك اپرت از گيشه تالار آپولو در آن طرف خيابان چند بليط بخرد. دالي رفت و نيم ساعت بعد<br />
دست خالي برگشت و گفت: ”من وارد نيستم. نميدانم چه جوري بليط بخرم.“<br />
در پاريس خالهاش دست او را ميگرفت و از خيابان عبورش ميداد. موقع خريد هميشه<br />
فراموش ميكرد بقيه پولش را از فروشنده پس بگيرد. گالا بود كه روح او را دزديد و او را از<br />
يك قطب افراطي به قطبي ديگر انداخت؛ تا آن جا كه پول، يا بيش از آن طلا، مثل خدا بر<br />
زندگي او چنگ انداخت؛ اما اطمينان دارم كه هنوز هم از كارها و مسائل عملي كمترين<br />
شناختي ندارد.<br />
٢٦٤
يك بار كه به هتل محل اقامت او در محله مونمارتر رفته بودم، ديدم كه روي كمر برهنهاش<br />
نوار پانسمان بسته است. از آنجا كه خيال ميكرده ساس يا حشره ديگري روي كمرش راه<br />
ميرود، با تيغ به جان پوست بدنش افتاده و آن را غرق خون كرده است. بعد سرپرست هتل<br />
نگران شده و دكتر خبر كرده بود. در واقع كمرش تنها جوش كوچكي زده بود، و تمام اين<br />
دردسرها به خاطر يك ساس خيالي بود.<br />
دالي تا كنون دروغهاي زيادي به هم بافته، اما او حتي دروغگوي خوبي هم نيست. مثلا براي<br />
اين كه چشم آمريكاييها را خيره كند، در كتابش نوشته كه يك بار از مشاهده اسكلت يك<br />
دايناسور در موزه تاريخ طبيعي به حدي تحريك شده كه مجبور شده همان جا در يكي از<br />
راهروهاي موزه با گالا مشغول شود، آن هم از عقب! اين حرف مسلما دروغ است، اما او به<br />
حدي خودشيفته است، كه هر حرفي ميزند، آن را با واقعيت عوضي ميگيرد و دستكم خودش<br />
كاملا آن را باور ميكند.<br />
دالي اصلا زندگي جنسي نداشت، تنها خيالباف بود، آن هم خيالبافي تا حدي دگرآزار. در جواني<br />
صد در صد خنثي بود و هميشه دوستان خود را كه دنبال خوشگذراني بودند، دست ميانداخت.<br />
تا روزي كه گالا چشم و گوش او را باز كرد. آن وقت بود كه نامه شش صفحهاي بلندبالايي<br />
به من نوشت و در آن لذت همĤغوشي را به سبك خودش براي من تشريح كرد. گالا تنها زني<br />
است كه دالي واقعا با او عشقبازي كرده است. البته چندتايي از زنان ميلياردر آمريكايي را هم<br />
از راه به در برده، اما حداكثر هنرش اين بوده كه مثلا آنها را در آپارتمان لخت كند، دو تخم<br />
مرغ نيرو را روي شانههاشان بگذارد و بعد بدون يك كلمه حرف آنها را روانه كند.<br />
در اوايل دهه 1930 كه براي اولين بار به كمك يكي از تابلوفروشها به نيويورك رفت، با<br />
شوق و ذوق خدمت ميلياردرهايي رسيد كه در مجالس رقص آنها شركت ميكرد. آمريكاييها<br />
از ماجراي تكاندهنده قتل فرزند چارلز ليندبرگ خلبان معروف كشورشان، هنوز متأثر<br />
بودند. يك شب گالا با لباس بچگانه و لكههاي خون روي صورت و بدن وارد سالن رقص شد،<br />
و دالي او را با اين عبارت به حاضران معرفي كرد:<br />
- خانم لباس بچه ليندبرگ را به تن كرده است.<br />
(2)<br />
٢٦٥
هيچ كس از اين حرف خوشش نيامد. اين موضوع به كسي مربوط ميشد كه در آن روزگار<br />
مقام بلندي داشت، و خود ماجرا هم به حدي تراژيك بود كه كسي حق نداشت با آن شوخي<br />
كند.<br />
دالي همين كه با واكنش منفي جمعيت روبرو شد، بلافاصله عقبنشيني كرد و با رديف كردن<br />
مشتي قلمبهگوييهاي روانكاوانه به روزنامهنگاران توضيح داد كه در طراحي لباس ضيافت گالا<br />
از عقده ايكس و مفاهيم فرويدي الهام گرفته است.<br />
پس از بازگشت دالي به پاريس، اعضاي گروه ما حسابي او را مؤاخذه كردند. او با انكار يك<br />
اقدام سوررئاليستي، در واقع خطايي نابخشودني مرتكب شده بود. آندره برتون بعدها برايم<br />
تعريف كرد كه دالي، در جلسه اي كه من حضور نداشتم، دست به سينه و با چشمان گريان به<br />
زانو افتاده و قسم خورده بود كه روزنامهنگاران از قول او دروغ نوشته اند و گرنه او در حضور<br />
آنها هم بار ديگر تكرار كرده است كه لباس گالا را از ماجراي قتل پسر ليندبرگ الهام گرفته<br />
است.<br />
در سال هاي دهه 1960 كه دالي در نيويورك زندگي ميكرد، روزي سه نفر مكزيكي كه در<br />
كار تهيه فيلمي بودند به سراغ او رفتند: كارلوس فوئنتس كه فيلمنامه را نوشته بود، خوان<br />
ايبانس كه قرار بود فيلم را كارگرداني كند و تهيه كننده آنها امريگو.(5) آنها از دالي تنها<br />
يك خواهش داشتند: اجازه بدهد وقتي طبق معمول بچه پلنگي را با زنجير و قلاده طلا به<br />
دنبال ميكشد و وارد بار ميشود و سر ميز مخصوصش مينشيند، از او فيلمبرداري كنند.<br />
(3)<br />
(4)<br />
آنها در بار به ملاقات دالي رفتند، و او آنها را يكراست پيش گالا فرستاد، با اين استدلال<br />
كه: ”گالا به اين قبيل كارها رسيدگي ميكند.“<br />
گالا اين سه نفر را به حضور پذيرفت، رو بهروي آنها نشست و پرسيد:<br />
- چه ميخواهيد؟<br />
آنها خواهش خود را تكرار ميكنند. گالا بيمقدمه ميپرسد:<br />
- شما استيك دوست داريد؟ يك استيك خوب و نرم و لذيذ؟<br />
٢٦٦
-<br />
آنها يك كمي جا خوردند، و هر سه به خيال اين كه خانم قصد دارد آنها را به ناهار دعوت كند،<br />
جواب مثبت ميدهند.<br />
و گالا ادامه مي دهد:<br />
خوب ببينيد، دالي هم خيلي استيك دوست دارد، اما شما قيمت يك استيك خوب را<br />
ميدانيد؟<br />
آنها دهانشان باز مانده بود كه چه جوابي به او بدهند.<br />
بعد گالا مبلغ گزافي از آنها خواسته بود: ده هزار دلار، و آن سه نفر هم دست خالي دنبال<br />
كارشان رفتند.<br />
دالي در جايي نوشته است كه براي او هيچ چيز هيجان انگيزتر از منظره يك قطار درجه سه<br />
نيست كه تمام سرنشينان آن كارگر باشند و بر اثر تصادفي مهيب جان بدهند. دالي هم مثل<br />
لوركا از درد جسماني و مرگ به شدت ميترسد. او مرگ را با مردن يك شاهزاده كشف كرد.<br />
يك بار شاهزادهاي بسيار شيك پوش از آشنايان او، به دعوت سرت نقاش به كاتالان آمد،<br />
و در همان روز ورود در تصادفي جان سپرد. سرت و بيشتر مهمانان او براي قايقراني به دريا<br />
رفته بود، و دالي براي كار در پالاموس مانده بود كه خبر مرگ شاهزاده را برايش آوردند. او بي<br />
درنگ به محل تصادف رفت و از دين اجساد حالش منقلب شد. مي توان گفت كه قتل<br />
شاهزاده براي او مرگي واقعي بود و با قطار انباشته از اجساد كارگران هيچ شباهتي نداشت.<br />
(6)<br />
ما حالا سي و پنج سال است كه ديگر همديگر را نديدهايم. در سال 1966 كه در مادريد با ژان<br />
كلود كارير روي فيلمنامه بل دو ژور كار مي كرديم، از او تلگراف عجيب و غريبي دريافت<br />
كردم كه از كاداكس فرستاده بود. با عبارات قلمبه و زبان فرانسه – اوج خودنمايي<br />
كرده بود كه هرچه زودتر به نزد او بروم تا با هم روي ادامه فيلم سگ اندلسي كار كنيم. در<br />
تلگراف گفته بود: ”ايدههايي دارم كه تو را از خوشي به گريه مياندازد“؛ و اگر من نتوانم نزد او<br />
بروم، خودش حاضر است فوري به مادريد بيايد.<br />
– دعوت<br />
من تنها با يك ضربالمثل اسپانيايي جوابش را دادم كه چنين مضموني دارد: آب رفته به جوي<br />
بر نميگردد.<br />
٢٦٧
(7)<br />
چندي بعد كه فيلم بل دو ژور جايزه بزرگ جشنواره ونيز را برنده شد، برايم تلگراف ديگري<br />
فرستاد و موفقيت فيلم را تبريك گفت و ضمنا از من خواسته بود كه با نشريهاي به عنوان<br />
رينوسرو كه قصد داشت منتشر كند، همكاري كنم. اين بار به تلگرام او جواب ندادم.<br />
يك بار در 1979 به مناسبت برگزاري نمايشگاه بزرگي از مجموعه آثار دالي در موزه بوبورگ<br />
در پاريس قبول كردم پرترهاي را كه در دوره دانشجويي در مادريد از من كشيده بود، در اختيار<br />
نمايشگاه قرار دهم. اين تابلوي بسيار دقيقي است و دالي براي كشيدن آن بوم را<br />
چارگوشبندي كرد و اجزاي صورتم مثل دهان و بيني را دقيقا اندازه گرفت. به تقاضاي خودم<br />
چند باريكه ابر دراز را هم كه در يكي از نقاشيهاي مانته نيا ديده و پسنديده بودم، به<br />
بالاي تابلو اضافه كرد. قرار بود به مناسبت اين نمايشگاه با هم ملاقات كنيم، اما از آنجا كه<br />
اين ديدار در ضيافت رسمي و با حضور عكاسان و تبليغاتچيها انجام ميگرفت، از رفتن<br />
صرفنظر كردم.<br />
(8)<br />
وقتي به او فكر ميكنم ميبينم كه با وجود تمام خاطرات مشترك دوران جواني و به رغم<br />
علاقهاي كه هنوز به برخي از كارهاي او دارم، چند چيز را هرگز نميتوانم به او ببخشم:<br />
خودشيفتگي جنونآميز و بيكرانش، هواداري بيشرمانه او از فاشيسم فرانكو، و به ويژه<br />
بياعتنايي مطلق او به پيوندهاي دوستانه.<br />
چند سال پيش در مصاحبهاي گفته بودم كه به هرحال بدم نميآيد، پيش از مردن گيلاسي<br />
شامپاني با او بنوشم. مصاحبه را خوانده و گفته بود: ”من هم همين طور، اما من ديگر مشروب<br />
نميخورم.“<br />
پانوشتها:<br />
(1992 -1905) Vladimir Pozner -1<br />
نويسنده روستبار فرانسوي كه در زمان جنگ<br />
جهاني دوم به آمريكا رفت.<br />
خلبان آمريكايي كه در دهه با<br />
پروازهاي جسورانه شهرت و محبوبيت فراوان كسب كرد. در اول مارس دو ساله او<br />
1920<br />
1932 پسر<br />
(1974 -1902) Charles Lindbergh -2<br />
٢٦٨
ربوده شد و ربايندگان 50 هزار دلار پول مطالبه كردند، اما دو ماه بعد جسد پسرك پيدا شد و<br />
تأثر عمومي را در ايالات متحده برانگيخت.<br />
رمان نويس مكزيكي<br />
4. J. Ibanez<br />
5. Amerigo<br />
-3 Fuentes Carlos (متولد (1928<br />
(1945 -1874) Josep-Maria Sert -6<br />
نقاش اسپانيايي<br />
7. Rhinocéros<br />
(1506 -1431) A. Mantegna<br />
-8<br />
نقاش ايتاليايي<br />
٢٦٩
بازگشت به هاليوود<br />
در سال 1944 بدون شغل و با درد شديد عصب سياتيك در نيويورك بودم. پزشك معالجم كه<br />
رئيس جمعيت جراحان اعصاب نيويورك بود، چيزي نمانده بود كه با شيوههاي درماني<br />
خشونتآميزش مرا براي هميشه افليج كند. روزي با چوبدستهايم به يكي از دفاتر كمپاني<br />
برادران وارنر رفتم. پيشنهاد كردند به لوسانجلس برگردم و در آنجا دوباره براي قسمت دوبله<br />
فيلمهاي سينمايي كار كنم. قبول كردم و راه افتادم.<br />
در اين سفر با همسر و دو پسرم بودم – دومين پسرم رافائل در نيويورك دنيا آمده بود. در قطار<br />
چنان درد شديدي داشتم كه تمام راه را روي يك تخته چوب دراز كشيده بودم. خوشبختانه<br />
بعدا در لوسانجلس پزشك ديگري پيدا كردم: خانم دكتري كه با درمان ملايماش ظرف دو<br />
سه ماه كمر درد مرا براي هميشه خوب كرد.<br />
اين بار دو سال در لوسانجلس ماندم. در سال اول با درآمد كارم زندگي كرديم و در سال دوم<br />
كه باز كارم را از دست داده بودم، با آنچه از سال اول پس انداز كرده بوديم.<br />
در هاليوود دوره تهيه نسخههاي متعدد از يك فيلم به سر آمده بود. بعد از پايان جنگ مردم در<br />
سراسر دنيا خواهان فيلمهاي آمريكايي با هنرپيشههاي آمريكايي بودند. مثلا در اسپانيا مردم<br />
٢٧٠
يك همفري بوگارت كه اسپانيايي حرف بزند را، هرچند عجيب و غريب بود و دوبله بدي هم<br />
داشت، به يك هنرپيشه اسپانيايي كه همان نقش را بازي كند، ترجيح ميدادند. صنعت دوبله<br />
به پيروزي قطعي رسيده بود، اما براي فيلمها نه در هاليوود بلكه در كشورهايي كه به نمايش<br />
در ميآمدند، صداگذاري ميشد.<br />
(2)<br />
خلال اين سومين دوره اقامت در هاليوود در لوس انجلس با رنه كلر و اريك فون اشتروهايم،<br />
سينماگري كه به كارهايش خيلي علاقهمند بودم، رفت و آمد داشتم. ديگر از فيلم ساختن به<br />
كلي نوميد شده بودم، اما گهگاه طرحي را يادداشت ميكردم. يكي از طرحهايم داستان<br />
دختربچه گمشدهاي بود كه پدر و مادر دنبالش ميگشتند، در حالي كه او تمام مدت كنارشان<br />
بود. از اين ايده مدتها بعد در فيلم "شبح آزادي" استفاده كردم. طرحي هم براي فيلم<br />
كوتاهي داشتم كه رفتار افراد انساني را با زندگي حشرات مقايسه ميكرد، مثل زنبورها و<br />
عنكبوتها.<br />
طرح يك فيلم را هم با مان ري در ميان گذاشته بودم. يك روز كه با ماشين بيرون شهر رفته<br />
بودم، زبالهداني عظيم لوسانجلس را كشف كردم. گودالي بود به طول دو كيلومتر و عمق<br />
دويست سيصد متر و در آن همه چيز پيدا ميشد: زباله، آلات موسيقي و حتي خانههاي درست<br />
و حسابي. در گوشه و كنار كپههاي آشغال ميسوخت. ته گودال در محوطهاي باز ميان<br />
كومههاي زباله دو سه خانه كوچك بود كه در آنها آدم زندگي ميكرد. از يكي از خانهها دختر<br />
چهارده پانزده سالهاي بيرون آمد و من يك ماجراي عشقي به ذهنم رسيد كه اين دختر<br />
ميتوانست در همان محيط جهنمي تجربه كند. مان ري آماده همكاري بود، اما پولي در بساط<br />
نبود.<br />
در همين زمان با روبين بارسيا (1)، نويسنده اي اسپانيايي كه مثل خودم در كار دوبله بود، براي<br />
يك "فيلم اشباح" به نام "نامزد نيمه شب" سناريو نوشتيم. تا جايي كه به خاطر دارم قصه<br />
دختر جواني بود كه بعد از مرگ ناگهان دوباره ظاهر ميشد. داستان ما روال منطقي داشت و<br />
راز ماجرا در آخر فيلم برملا ميشد. اين طرح هم به جايي نرسيد.<br />
همچنين تلاش كردم با رابرت فلوري كه در حال تدارك فيلم "هيولاي پنجانگشتي" (3)<br />
بود همكاري كنم. او دوستانه از من خواست كه يكي از فصلهاي فيلم را كه قرار بود پتر لور<br />
٢٧١
(4)<br />
بازي كند، برايش بنويسم. صحنهاي نوشتم كه در كتابخانه ميگذشت و ما شاهد عبور يك<br />
دست زنده (همان هيولا) از لاي قفسههاي كتاب هستيم. پتر لور و رابرت فلوري از اين طرح<br />
خوششان آمد. روزي مرا دم در كمپاني نگه داشتند و خودشان وارد شدند تا با تهيهكننده<br />
مذاكره كنند. كمي بعد برگشتند و فلوري با انگشت شست به من علامت داد كه كار بينتيجه<br />
بوده است. هيچ!<br />
بعدها در مكزيك فيلم را ديدم. صحنهاي كه من نوشته بودم به طور كامل در فيلم بود.<br />
خواستم عليه كمپاني شكايت كنم اما كسي گفت: ”شركت برادران وارنر تنها در نيويورك<br />
شصت و چهار وكيل مدافع دارد، حالا اگر قصد داريد با آنها در بيفتيد، بفرماييد...“<br />
من هم از شكايت صرف نظر كردم.<br />
(5)<br />
(6)<br />
در همين دوره در لوس انجلس به دنيس توال برخوردم. او را از پاريس، زماني كه همسر<br />
پير باچف، هنرپيشه اصلي فيلم سگ اندلسي، بود ميشناختم. او بعد با رولان توال ازدواج كرد.<br />
از ديدن دنيس خيلي خوشحال شدم. به من گفت كه اگر مايل باشم ميتوانم از اجراي نمايش<br />
"خانه برناردا آلبا" در پاريس فيلمي تهيه كنم. از اين نمايشنامه لوركا كه در پاريس با موفقيت<br />
خيرهكنندهاي روبرو شده بود، زياد خوشم نميآمد، با وجود اين پيشنهاد دنيس را قبول كردم.<br />
دنيس قصد داشت سه چهار روزي به مكزيك برود، و اين يكي از بازيهاي ماهرانه تصادف<br />
بود كه من هم با او راه افتادم و براي اولين بار در زندگي به مكزيكو قدم گذاشتم. از هتل به<br />
پاكويتو برادر لوركا تلفن زدم. او گفت كه تهيهكنندگان انگليسي براي حق امتياز فيلمبرداري از<br />
نمايشنامه برادرش، دو برابر دنيس پول پيشنهاد كردهاند. فهميدم كه قضيه منتفي است و به<br />
دنيس هم اطلاع دادم.<br />
يك بار ديگر بي هدف و برنامه در شهري غريبه سرگردان شده بودم. دنيس مرا نزد اسكار<br />
دانسيگرز برد كه پيش از جنگ در پاريس توسط ژاك پرهور با او آشنا شده بودم.<br />
اسكار گفت: ”من يك كار برايتان دارم. حاضريد در مكزيكو بمانيد؟“<br />
٢٧٢
(7)<br />
وقتي از من ميپرسند كه آيا از اين كه برخلاف خيلي از سينماگران اروپايي، يك كارگردان<br />
هاليوودي نشدم، افسوس ميخورم يا نه، نميدانم چه جوابي بدهم. تصادف تنها يك بار حرف<br />
ميزند و پس از آن هم ديگر حرفش را پس نميگيرد. گمان ميكنم در هاليوود و با سيستم<br />
توليد آمريكايي، امكاناتي در اختيارم قرار ميگرفت، كه در مقايسه با بودجه حقير فيلمهاي<br />
مكزيكيام، بسيار بالا بود، و فيلمهايم بيترديد چيز ديگري از آب در ميآمد. بهتر يا بدتر؟<br />
نميدانم. آن فيلمها را نساختهام و بنابراين دليلي هم براي افسوس خوردن وجود ندارد.<br />
يك بار كه نيكلاس ري به مادريد آمده بود، مرا به ناهار دعوت كرد. پس از اين كه مفصل<br />
با هم گپ زديم، از من پرسيد:<br />
- بونوئل، شما چطور ميتوانيد با بودجههاي به اين كمي فيلمهايي چنين جالب بسازيد؟<br />
گفتم كه براي من چنين مسئلهاي اصلا مطرح نميشود؛ يا ميتوانم با بودجهاي كه دارم<br />
فيلمي را بسازم و يا نميتوانم. هميشه قصههايم را بر اساس پولي كه در اختيار دارم تنظيم<br />
ميكنم. در مكزيك هيچوقت بيشتر از بيست و چهار روز براي فيلمبرداري يك فيلم صرف<br />
نكردم، (غير از فيلم روبينسون كروزو كه دليل آن را هم بعد توضيح خواهم داد.) هميشه به<br />
خوبي آگاه بودم كه محدوديت امكانات من دقيقا شرط آزادي بيان من بود.<br />
آن روز به ري پيشنهاد كردم:<br />
- شما كارگردان سرشناسي هستيد (آن روزها نيكلاس ري دوران سربلندياش را طي ميكرد)<br />
بياييد دست به تجربه تازهاي بزنيد. شما قادر به هر كاري هستيد، پس سعي كنيد از اين آزادي<br />
بهره ببريد. شما تازگي يك فيلم پنج ميليون دلاري تمام كرديد، حالا بياييد و يك فيلم<br />
چهارصد هزار دلاري بسازيد. خودتان فرق قضيه را متوجه خواهيد شد.<br />
سرم داد كشيد:<br />
- فكرش را هم نكنيد! اگر چنين كاري بكنم همه در هاليوود فكر ميكنند من به آخر خط<br />
رسيدهام. كارم زار ميشود، بيرونم ميكنند و ديگر كارگرداني هيچ فيلمي را به من نميدهند.<br />
اين حرفها را خيلي جدي ميزد، و من غصهام گرفت. گمان ميكنم خودم هرگز نميتوانستم<br />
با چنين سيستمي كنار بيايم.<br />
٢٧٣
پانوشتها:<br />
1. Rubin Barcia<br />
-2 Florey -1900) R. (1979 كارگردان آمريكايي<br />
3. The Beast with Five Fingers (1946)<br />
(1964 -1904) Peter Lorre -4<br />
بازيگر آلماني كه به هاليوود مهاجرت كرد<br />
5. Denise Tual<br />
6. Oscar Dancigers<br />
-1911) Nicholas Rey (1979 سينماگر آمريكايي<br />
-7<br />
٢٧٤
آمريكا: دو فيلم و چند طرح<br />
در زندگي دو فيلم به زبان انگليسي و با سرمايه شركتهاي آمريكايي ساختهام كه از هر دو<br />
خوشم ميآيد: "روبينسون كروزو" در سال "دختر جوان" در سال<br />
.1960<br />
1952 و<br />
(1)<br />
جورج پپر تهيهكننده آمريكايي و فيلمنامهنويس او هوگو باتلر كه اسپانيايي را عالي<br />
حرف ميزد، به من پيشنهاد كردند كه رمان روبينسون كروزو را به فيلم برگردانم. اول علاقه<br />
چنداني به اين رمان نداشتم، اما با شروع كار از داستان بيشتر خوشم آمد و عناصر تازهاي وارد<br />
آن كردم: چند ايده جنسي در عالم رؤيا و واقعيت، و صحنهاي كه در آن روبينسون در هذياني<br />
تبآلود با پدر خود روبهرو ميشود.<br />
(2)<br />
(3)<br />
موقع فيلمبرداري در سواحل درياي آرام در حوالي مانزانيلوي مكزيك، من عملا تابع فيلمبردار<br />
آمريكايي فيلم بودم. الكس فيليپس كه در گرفتن نماي درشت (كلوزآپ) تخصص داشت،<br />
در مكزيك زندگي ميكرد. كار ما نوعي اقدام آزمايشي هم بود، چون در آمريكا هنوز كسي با<br />
فيلمهاي ايستمنكالر كار نكرده بود. هر بار مدتي طول ميكشيد تا فيليپس به من خبر ميداد<br />
كه ميتوانيم فيلمبرداري را شروع كنيم. به همين سبب بود كه مدت فيلمبرداري سه ماه طول<br />
كشيد كه براي من كاملا غيرعادي است. حلقههاي فيلمبرداريشده را هر روز به لوسانجلس<br />
ميفرستاديم تا ظاهر شود.<br />
٢٧٥
روبينسون كروزو همه جا با استقبال خوبي روبهرو شد. فيلم كه بيش از سيصد هزار دلار خرج<br />
برنداشته بود، چند بار از تلويزيونهاي آمريكا پخش شد.<br />
يكي از خاطرات ناخوشايند من در جريان ساختن اين فيلم، غير از گرازي كه ناچار شديم<br />
بكشيم، دردسري بود كه با يك شناگر مكزيكي پيدا كرديم كه بدل هنرپيشه ايفاگر نقش<br />
روبينسون بود و اول فيلم بايد از موجهاي عظيم دريا ميگذشت. اما امواج، سالي سه روز در<br />
ماه ژوئيه در اين قسمت ساحل چنان ارتفاعي دارند كه گذشتن از آنها كار هر كسي نيست.<br />
پس از چند روز معطلي، سرانجام يكي از بوميان ساحلنشين كه آدم خيلي باتجربهاي بود، به<br />
سلامت شناكنان از امواج گذشت و مشكل ما حل شد.<br />
براي اين فيلم انگليسيزبان و پرسود كه اسكار دانسيگرز يكي از تهيه كنندگان آن بود، من<br />
روي هم ده هزار دلار دريافت كردم كه مبلغ ناچيزي بود. راستش من هرگز سر دستمزد چانه<br />
نميزدم و وكيلي هم نداشتم كه از حقوقم دفاع كند. جورج پپر و هوگو باتلر كه از ميزان<br />
دستمزدم خبر داشتند، پيشنهاد كردند كه بيست درصد از درآمد فيلم به من تعلق بگيرد، اما<br />
قبول نكردم.<br />
در سراسر زندگي هيچوقت بر سر دستمزد با تهيهكنندگان جرو بحث نكردهام. راستش اين كار<br />
اصلا از من بر نميآيد. هميشه بنا به موردي كه پيش ميآيد، قرارداد را يا يك جا ميپذيرم و<br />
يا رد ميكنم، اما هيچوقت سر پول بحث نميكنم. گمان نميكنم كه هرگز تنها به خاطر پول<br />
كاري را بر خلاف ميلم انجام داده باشم. اگر چيزي را يك بار رد كنم، ديگر هيچچيز نميتواند<br />
نظرم را عوض كند. كاري كه براي يك دلار انجام ندهم، با يك ميليون دلار هم نميتوانم<br />
انجام بدهم.<br />
فيلم دوم "دختر جوان" است كه خيليها خيال ميكنند در كاروليناي جنوبي در آمريكا ساخته<br />
شده، در حاليكه اين فيلم منحصرا در يك استوديو در منطقه آكاپولكو در مكزيك فيلمبرداري<br />
شده است.<br />
٢٧٦
(4)<br />
تهيهكننده فيلم "دختر جوان" جورج پپر بود و سناريوي آن را من و باتلر با هم نوشته بوديم.<br />
در اين فيلم همه همكاران فني مكزيكي بودند و همه هنرپيشهها آمريكايي، غير از كلاوديو<br />
بروك كه ايفاگر نقش چوپان بود و به خوبي انگليسي حرف ميزد. كلاوديو در چند فيلم<br />
بعدي من مانند "شمعون صحرا" و "فرشته فناكننده" و "راه شيري" هم بازي كرده است.<br />
هنرپيشهاي كه در فيلم نقش دخترك جوان را ايفا ميكند، دختري سيزده چهارده ساله بود كه<br />
نه تجربه بازيگري داشت و نه از استعداد خاصي برخوردار بود. پدر و مادر سختگيرش لحظهاي<br />
از او چشم برنميداشتند و او را وا ميداشتند كه هرچه ميخواستيم، با جديت انجام دهد. او<br />
گاهي كلافه ميشد و به گريه ميافتاد. شايد به دليل تمام اين فشارها، يعني بيتجربگي و<br />
هولزدگي بود كه بازي فوقالعادهاي ارائه داد. كار با بچهها اغلب به همين روال است. بچهها<br />
و كوتولهها هميشه بهترين هنرپيشههاي من بوده اند.<br />
(5)<br />
امروزه رسم شده است كه همه از بينش مانوي بد بگويند. هر نويسنده تازهكاري كه تازه<br />
يك كتاب بيرون داده، ادعا ميكند كه هيچ چيزي را بدتر از بينش مانوي نميداند بي آنكه<br />
دقيقا معناي اين حرف را بداند. باري، اين فكر چنان به دهانها افتاده، كه من گاهي به سرم<br />
ميزند فرياد بزنم و ادعا كنم كه تا مغز استخوان پيرو نگرش مانوي هستم!<br />
-<br />
به هرحال در آن روزگار و در سيستم اخلاقي آمريكا كه براي مصرف سينمايي هم به خوبي<br />
بستهبندي شده بود، همين بينش (مانوي) مسلط بود و فقط خوب و بد مطلق وجود داشت.<br />
فيلم دختر جوان در واقع واكنشي بود به اين برداشت رايج و قديمي. در فيلم من، سياهپوستان<br />
هم خوب بودند و هم بد، درست مثل سفيدها. وقتي مرد سياهپوست را به اتهام تجاوز به محل<br />
اعدام ميبرند، مرد سفيدپوست به او ميگويد: ”تو در نظر من يك موجود انساني نيستي.“<br />
همين ضديت با بينش مانوي، احتمالا دليل اصلي شكست تجارتي اين فيلم بود. وقتي فيلم در<br />
عيد نوئل سال 1960 روي پرده آمد، همه به آن حمله كردند. واقعا هيچ كس از فيلم خوشش<br />
نيامد. حتي يكي از روزنامههاي محله هارلم نوشت كه بايد مرا وارونه از تير چراغ برق خيابان<br />
پنجم آويزان كنند. من يك عمر از اين جور واكنشهاي تند و عصبي به خود لرزيدهام.<br />
٢٧٧
اين فيلم را با ميل و علاقه كارگرداني كردم و از اين كه با اقبال روبهرو نشد، متأسف هستم.<br />
براي نظام اخلاقي مسلط آن روز قابل قبول نبود. در اروپا هم هيچ موفقيتي كسب نكرد، و<br />
امروز هم به كلي فراموش شده است.<br />
(6)<br />
(7)<br />
از ميان طرحهاي نافرجام ديگري كه در آمريكا داشتم، بايد اسمي هم از فيلمنامه معشوق<br />
ببرم كه بر اساس رماني از اولين واف نوشته شده بود و يك ماجراي عشقي را در دل اداره<br />
تدفين مردگان روايت ميكرد. اين داستان را بسيار دوست داشتم و فيلمنامه آن را همراه با<br />
هوگو باتلر نوشتم. جورج پپر بر آن شد كه فيلمنامه را به يكي از كمپانيهاي بزرگ هاليوود<br />
بفروشد، با اينكه ميدانستيم كه در فيلمهاي آمريكايي با مرگ نبايد شوخي كرد.<br />
پپر از سرپرست يكي از كمپانيهاي بزرگ براي ساعت ده صبح وقت ملاقات گرفته بود. به<br />
موقع به محل رسيد و در اتاق انتظار كنار ساير مراجعهكنندگان نشست. چند دقيقه بعد ناگهان<br />
صفحه تلويزيون روشن شد، صورت سرپرست كمپاني روي صفحه ظاهر شد و گفت:<br />
- روز به خير آقاي پپر. با تشكر از آمدن شما. طرح شما در اينجا خوانده شد اما علاقهاي ايجاد<br />
نكرد. اميدوارم در فرصتهاي ديگري بتوانيم با شما همكاري كنيم. خدا حافظ آقاي پپر!<br />
و بعد دنگ! تلويزيون خاموش شده بود.<br />
حتي پپر كه خودش آمريكايي بود از اين برخورد جا خورده بود؛ من كه موهاي سرم سيخ شده<br />
بود.<br />
ناچار شديم امتياز داستان را به ديگران بفروشيم، و توني ريچاردسون<br />
ساخت كه فرصت ديدن آن را پيدا نكردم.<br />
(8)<br />
از روي آن فيلمي<br />
طرح ديگري كه خيلي به آن علاقهمند شده بودم رمان "سالار مگسها" بود، اما (9)<br />
نتوانستيم امتياز آن را بگيريم. بعدها پيتر بروك بر اساس آن فيلمي ساخت كه من<br />
نديدهام.<br />
(10)<br />
٢٧٨
از ميان كتابهايي كه خوانده بودم، يك اثر تا اعماق جانم را لرزانده بود: "جاني تفنگش را<br />
نوشته دالتون ترومبو سربازي تقريبا همه اعضاي بدنش را در جنگ از<br />
دست ميدهد. حالا روي تخت بيمارستان به هوش آمده و ميكوشد با اطرافيان خود، كه نه<br />
ميتواند آنها را ببيند و نه صدايشان را بشنود، رابطه برقرار كند.<br />
(13)<br />
.(12)<br />
برداشت" (11)<br />
1962 يا<br />
در سال 1963 قرار بود اين داستان را به فيلم برگردانم و الاتريست هم سرمايه<br />
آن را تأمين كند. ترومبو كه يكي از سرشناسترين فيلمنامهنويسان هاليوود بود براي همكاري<br />
با من چند بار به مكزيكو آمد. در گفتگو حرفهاي مرا يادداشت ميكرد، و با اينكه دست آخر<br />
فقط چند ايده مرا وارد فيلمنامه كرده بود، ميخواست اسم مرا هم روي آن بگذارد، كه قبول<br />
نكردم.<br />
كار ما به جايي نرسيد. ده سال بعد دالتون ترومبو خودش موفق شد فيلم را بسازد. فيلم را در<br />
جشنواره كن ديدم و در كنفرانس مطبوعاتي ترومبو نيز او را همراهي كردم. فيلم باز هم<br />
تكههاي جالبي داشت، اما در مجموع بسيار كشدار شده و چند صحنه رؤياي روشنفكرانه آن<br />
را خراب كرده بود.<br />
حالا كه از همه طرحها و كارهايم در آمريكا حرف زدم، اين را هم بگويم كه وودي آلن يك<br />
بار از من دعوت كرد كه در فيلم آني هال در نقش خودم ظاهر شوم. برنامه اين بود كه<br />
يك هفته در نيويورك باشم و براي دو روز كار سي هزار دلار دريافت كنم. پس از قدري ترديد<br />
اين پيشنهاد را رد كردم. همين پيشنهاد را مارشال مكلوهان قبول كرد و در راهروي<br />
يك سينما ظاهر شد. فيلم آني هال را بعدها ديدم و هيچ از آن خوشم نيامد.<br />
(15)<br />
(14)<br />
(16)<br />
تهيهكنندگان آمريكايي و اروپايي چند بار به من پيشنهاد دادند كه داستان "زير آتشفشان" اثر<br />
مالكوم لاوري را به فيلم برگردانم. اين كتاب را كه ماجراي آن در كوئرناواكاي مكزيك<br />
ميگذرد، چند بار خواندم تا شايد به راه حلي سينمايي برسم، اما بيفايده بود. رويدادهاي<br />
بيروني فيلم، داستاني بينهايت پيشپاافتاده را روايت ميكند. همه چيز در ذهن شخصيت<br />
اصلي ميگذرد، اما چطور بايد اين تنشهاي دروني را به تصوير كشيد؟<br />
٢٧٩
بر پايه اين داستان هشت فيلمنامه گوناگون خواندم، اما هيچ كدام را نپسنديدم. تا جايي كه<br />
خبر دارم، اين داستان زيبا فيلمسازان ديگري را هم جذب كرده، اما هنوز كسي پيش قدم نشده<br />
است.<br />
پانوشتها:<br />
1. Goerge Pepper<br />
2. Hugo Buttler (1914-1968)<br />
3. Alex Phillip<br />
(1995 -1927) Claudio Brook -4<br />
بازيگر مكزيكي<br />
5- منظور از نگرش مانوي يا مانيگرايي، اعتقاد به نوعي دواليسم افراطي است بر پايه تقابل<br />
قطعي و مطلق ميان خير و شر، يا نيك و بد.<br />
6. The loved one<br />
داستاننويس انگليسي<br />
فيلمساز انگليسي<br />
Lord of the Flies نوشته ويليام گولدينگ داستاننويس انگليسي<br />
(1966 -1903) Evelyn Waugh -7<br />
(1991 -1928) Tony Richardson -8<br />
-9<br />
10- Brook Peter (متولد 1925) كارگردان تئاتر و سينماي بريتانيا<br />
11. Johnny got his gun<br />
(1976 -1906) Dalton Trumbo -12<br />
13. Alatriste<br />
(1977) Annie Hall<br />
(1980 -1911) Marshall McLuhan -15<br />
(1957 -1909) Malcolm Lowry Under the Vulcano -16<br />
Ignacio Ortiz<br />
فيلمنامهنويس مشهور آمريكايي<br />
به كارگرداني وودي آلن<br />
14- فيلم سينمايي<br />
انديشمند علوم ارتباطات<br />
نوشته<br />
فيلمساز مكزيكي در سال<br />
داستاننويس انگليسي. بر پايه اين داستان<br />
2004 فيلمي سينمايي ساخته است.<br />
٢٨٠
آخرين بار در هاليوود<br />
(1)<br />
در سال 1940 بعد از اين كه در نيويورك به استخدام "موزه هنر مدرن" در آمدم، از جانب يك<br />
هيئت بررسي احضار شدم تا به پرسشهاي زيادي درباره تمام جزئيات زندگي و به ويژه<br />
رابطهام با كمونيسم جواب بدهم. اين تحقيقات ظاهرا براي اين بود كه به طور رسمي به عنوان<br />
مهاجر شناخته شوم. پس از اين مراسم، با خانواده به كانادا سفر كرديم و چند ساعت بعد از<br />
مسير آبشار نياگارا به آمريكا برگشتيم: تشريفات اداري محض.<br />
در سال 1955 با همين مشكل روبهرو شدم، آن هم به شكلي بدتر. پس از كارگرداني فيلم<br />
"نامش سپيده دم است" از پاريس به آمريكا برميگشتم كه در فرودگاه بازداشت شدم. مرا به<br />
اتاق كوچكي بردند و آنجا كاشف به عمل آمد كه گناه من عضويت در كميته حمايت از نشريه<br />
اسپانياليبره است كه يك مجله تندروي ضدفرانكو بود و به دولت آمريكا هم حمله ميكرد.<br />
از آنجا كه من اعلاميه مخالفت با بمب اتمي را هم امضا كرده بودم، بايد به بازجوييهاي<br />
متعددي تن ميدادم و عقايد سياسيام را بازگو ميكردم. اسم من به ليست سياه معروف<br />
سازمان سيا وارد شده بود. هر بار كه به آمريكا سفر ميكردم با همين دردسرها روبهرو شده ام.<br />
اسم من تا سال 1975 در ليست سياه باقي بود.<br />
٢٨١
(2)<br />
1972<br />
در سال براي عرضه فيلم جذابيت پنهان بورژوازي به فستيوال، بعد از سالها به<br />
لوسانجلس رفتم. در خيابانهاي آرام بورليهيلز قدم ميزدم و از نظم و آرامش، همان صلح و<br />
صفاي آشناي آمريكايي لذت ميبردم.<br />
روزي جورج كيوكر مرا به ناهار دعوت كرد كه هيچ انتظارش را نداشتم، چون با او آشنا<br />
نبودم. همراهان مرا هم دعوت كرده بود: سرژ سيلبرمان و ژان كلود كارير كه با من به<br />
لوسانجلس آمده بودند، و پسرم رافائل كه آنجا زندگي ميكرد. كيوكر به ما گفته بود كه "تني<br />
چند از دوستان" هم در جمع حضور خواهند داشت.<br />
در واقع در خانه كيوكر ضيافت پرشكوهي بر پا بود. ما اولين كساني بوديم كه به خانه زيباي او<br />
رسيديم و با پذيرايي گرم و صميمانهاش روبهرو شديم.<br />
چيزي نگذشت كه پيرمرد شبحآساي لرزاني وارد شد كه به مرد سياه پوست تنومند و بردهواري<br />
تكيه داده بود و ما او را از چشمبندي كه داشت شناختيم: جان فورد. هرگز او را نديده بودم و<br />
خيال ميكردم كه حتي اسم مرا هم نشنيده است؛ اما بعد با تعجب ديدم كه روي مبل كنار من<br />
نشست و گفت از اين كه دوباره به هاليوود برگشتهام، خوشحال است. سپس تعريف كرد كه در<br />
حال تدارك يك فيلم تازه است: "يك وسترن بزرگ". اما او چند ماه بعد درگذشت.<br />
در حال صحبت بوديم كه صداي گامهاي آرامي را شنيدم كه روي زمين كشيده ميشد. سر بر<br />
گرداندم و آلفرد هيچكاك را ديدم كه پيش ميآمد. با اندام گرد و صورتيرنگش براي من<br />
آغوش باز كرده بود. او را هم قبلا نديده بودم اما خبر داشتم كه چند بار از كارهايم تعريف<br />
كرده است. او كنارم نشست و سر ميز غذا هم اصرار كرد كه دست چپ من بنشيند. دستش را<br />
دور شانهام حلقه كرده و خودش را تا حدي روي من انداخته بود و يك دم بر گوشم حرف<br />
ميزد: از انبار مشروبش، از رژيم غذايياش (خيلي كم غذا خورد)، و بيش از هر چيز از پاي<br />
بريده تريستانا؛ مدام ميگفت: ”آخ، آخ، اين پا...“<br />
سپس ويليام وايلر (3)، بيلي وايلدر (4)، جورج استيونس (5)، روبن ماموليان<br />
وارد شدند، و سينماگري كه از آنها نسبتا جوانتر بود به نام رابرت موليگان<br />
(6)<br />
.(8)<br />
(7)<br />
و رابرت وايز<br />
٢٨٢
پس از صرف مشروب به سالن غذاخوري بزرگي رفتيم كه با نور شمعدانيها روشن شده بود.<br />
در مجلس غريبي كه به افتخار من به پا شده بود، تعدادي از اشباح قديمي شايد براي نخستين<br />
بار دور هم جمع شده بودند، و همه آنها هم از "روزهاي خوش گذشته" ياد ميكردند. چقدر<br />
فيلم دور آن ميز جمع شده بود: از بن هور، تا "داستان وست سايد"، از "بعضيها داغشرو<br />
دوست دارند" تا بدنام، از دليجان تا غول و...<br />
بعد از غذا كسي پيشنهاد كرد كه يك عكاس مطبوعاتي خبر كنيم تا از ما عكس جمعي بگيرد.<br />
اين عكس بعدا از بهترين عكسهاي سال شناخته شد. متأسفانه جان فورد در عكس نيست،<br />
چون آن برده سياه موقع صرف غذا دنبال او آمد. فورد با صداي ضعيف از ما خداحافظي كرد، و<br />
در حالي كه به صندليها برخورد ميكرد براي هميشه از نگاه ما دور شد.<br />
هنگام صرف غذا تعارفات زيادي رد و بدل شد. جورج استيونس جامش را برداشت و گفت: هب”<br />
سلامتي كسي بنوشيم كه ما را با خاستگاهها و ديدگاههاي گوناگوني كه داريم دور هم جمع<br />
كرده است.“<br />
از جا برخاستم و به همراه او جام را سر كشيدم، اما از آنجا كه از همبستگي فرهنگي كه<br />
هميشه بيش از حد به آن بها داده ميشود، دل خوشي ندارم، گفتم: ”من هم مينوشم، اما زياد<br />
مطمئن نيستم.“<br />
فرداي اين ضيافت فريتس لانگ از من دعوت كرد كه به ديدنش بروم. او به خاطر كهولت<br />
نتوانسته بود به مهماني بيايد. حالا من هفتاد و دو سال داشتم و فريتس لانگ هشتاد را پشت<br />
سر گذاشته بود. براي اولين بار بود كه او را ميديدم. يك ساعتي با هم گفتگو كرديم و اين<br />
فرصتي بود تا به او بگويم كه فيلمهايش در زندگي من تأثير تعيينكنندهاي داشتهاند. پيش از<br />
ترك خانهي او، كاري غيرعادي كردم و از او خواستم كه از خود عكسي به من بدهد.<br />
با شگفتي عكسي آورد و برايم امضا كرد. اما اين عكس مال دوران پيري او بود. اين بود كه از<br />
او خواهش كردم عكسي هم از روزگار جوانياش به من بدهد، از دهه<br />
كارگرداني مرگ خسته و متروپوليس.<br />
1920، سالهاي<br />
٢٨٣
عكسي كهنه پيدا كرد و روي آن اهدائيهاي زيبا برايم نوشت. بعد به هتل برگشتم. متأسفانه<br />
حالا درست نميدانم كه عكسها چه شدهاند. يكي از آنها را به يك سينماگر مكزيكي دادم به<br />
اسم آرتورو ريپستاين (9)، و دومي بايد همين دور و برها باشد.<br />
پانوشتها:<br />
1. Espana libre<br />
2. George Cukor (1899-1983)<br />
3. William Wyler (1902-1981)<br />
4. Billy Wilder (1906-2002)<br />
5. George Stevens (1904-1975)<br />
6. R. Mamoulian (1897-1987)<br />
7. R. Wise (1914-2005)<br />
8. R. Mulligan (متولد (1923<br />
-9 Ripstein Arturo (متولد (1943<br />
كارگردان مكزيكي<br />
٢٨٤
مكزيك (سال هاي 1946 تا 1961)<br />
(1)<br />
پيش از اين چنان خود را از آمريكاي لاتين دور ميديدم كه گاهي به دوستانم ميگفتم: ”اگر<br />
روزي ناپديد شدم، هر جايي دنبالم بگرديد، غير از مكزيك.“ و حالا سي و شش سال است كه<br />
در اين كشور زندگي ميكنم؛ حتي از سال 1949 تبعه مكزيك شدهام.<br />
خيلي از اسپانياييها، از جمله برخي از بهترين دوستانم، پس از جنگ داخلي اسپانيا كشور<br />
مكزيك را به عنوان تبعيدگاه خود انتخاب كردند. اين افراد به لايههاي اجتماعي گوناگوني<br />
تعلق داشتند و در ميان آنها كارگران، نويسندگان و دانشمندان بسياري بودند كه به تدريج در<br />
موطن جديدشان جا افتادند.<br />
هنگامي كه اسكار دانسيگرز پيشنهاد داد در مكزيك فيلم بسازم، هنوز در آمريكا منتظر صدور<br />
برگه تابعيت بودم و قرار بود اندكي بعد شهروند آمريكا شوم. روزي در مكزيكو با فرناندو بنيتس<br />
قومشناس نامي مكزيكي برخورد كردم و او گفت كه اگر بخواهم در مكزيك بمانم او<br />
ميتواند كمك كند. وقتي علاقهمندي مرا ديد، مرا به نزد هكتور پرس مارتينس فرستاد،<br />
وزيري كه اگر مرگ مهلتش داده بود، حتما رئيس جمهور مكزيك ميشد. فرداي آن روز به<br />
دفتر وزير رفتم و او اطمينان داد كه به آساني ميتوانم براي خود و خانوادهام جواز اقامت<br />
(2)<br />
٢٨٥
بگيرم. دوباره نزد اسكار رفتم و به او اطلاع دادم كه با پيشنهاد او موافق هستم. سپس به<br />
لوسانجلس رفتم، همسر و دو پسرم را برداشتم و با خود به مكزيك آوردم.<br />
بين سال هاي تا از "گران كازينو" تا "شمعون صحرايي" بيست فيلم در<br />
مكزيك كارگرداني كردم، از مجموع سي و دو فيلمي كه روي هم ساختهام. غير از روبينسون<br />
كروزو و دختر جوان – كه قبلا درباره آنها سخن گفتم – همه اين فيلمها را به زبان اسپانيايي<br />
و با هنرپيشگان و تكنيسينهاي مكزيكي ساختم. مدت فيلمبرداري به استثناي فيلم روبينسون<br />
كروزو، بين هجده تا بيست و چهار روز متغير بود، كه زمان خيلي كوتاهي است؛ امكانات ما<br />
محدود بود و دستمزدها خيلي پايين. دو بار برايم پيش آمد كه در يك سال سه فيلم كارگرداني<br />
كنم.<br />
٢٨٦<br />
1964<br />
1946<br />
ناچار بودم با كار فيلم معاش خود و خانوادهام را تأمين كنم، از اينرو گاه فيلمهايي ساختهام كه<br />
ارزش كيفي پايينتري دارند و به اين امر كاملا واقف هستم. گاهي سوژههايي به دست<br />
گرفتهام كه در انتخاب آنها نقشي نداشتهام، يا با هنرپيشههايي كار كردهام كه براي نقششان<br />
مناسب نبودهاند. با اين همه، همان طور كه بارها گفتهام، هرگز حتي يك پلان نساختهام كه<br />
با تمايلات يا اخلاق شخصيام ناسازگار باشد. در هيچكدام از فيلمهاي متفاوت من چيزي<br />
وجود ندارد كه امروز مايه شرمساريام باشد. اين را هم بگويم كه رابطهام با همكاران فني<br />
مكزيكي بيشتر وقتها خيلي خوب بوده است.<br />
راستش هيچ علاقهاي ندارم كه اينجا همه فيلمهايم را مرور كنم و نظرم را درباره تك تك<br />
آنها بگويم. اين كار من نيست. به علاوه عقيده ندارم كه نتوان زندگي و كار افراد را از هم<br />
تفكيك كرد. بنابر اين از تمام فيلمهايي كه طي اقامت در مكزيك ساختهام، تنها به ذكر نكاتي<br />
خواهم پرداخت كه در خاطرهام اثر ماندگاري به جا گذاشتهاند. بيشتر اين خاطرات به امور<br />
جزئي مربوط ميشود. اميدوارم اين خاطرات بتواند سرزمين مكزيك را به شيوه تازهاي به شما<br />
معرفي كند، يعني از رهگذر سينما.<br />
اسكار دانسيگرز براي اولين فيلم مكزيكي من يعني "گران كازينو" با دو هنرپيشه معروف<br />
آمريكاي لاتين قرارداد بسته بود: خورخه نگرته خواننده بسيار محبوب مكزيكي كه يك<br />
گاوباز واقعي بود و هميشه قبل از اين كه سر ميز غذا بنشيند به آواز يك ترانه مذهبي<br />
(5)<br />
(3)<br />
(4)
ميخواند، و هيچوقت هم از مربي سواركارياش جدا نميشد؛ و يك خواننده زن آرژانتيني به<br />
از اين قرار با يك فيلم موزيكال سر و كار داشتيم. من يكي از داستان<br />
نام ليبرتاد لامارك را انتخاب كردم كه ماجراي آن در مناطق نفتخيز ميگذشت.<br />
هاي ميشل وبر .(6)<br />
(7)<br />
پس از تصويب طرح براي نوشتن فيلمنامه براي اولين بار به استراحتگاه سان خوزه پوروا رفتم:<br />
يك هتل بزرگ در دل منطقه چشمنواز نيمهاستوايي. من در اين محل بيش از بيست فيلمنامه<br />
نوشتهام. بيجهت نيست كه اين منطقه سبز و خرم را "بهشت روي زمين" نام دادهاند.<br />
توريستهاي آمريكايي پشت سر هم از اتوبوسها پياده ميشوند تا در اين مكان "يك روز<br />
رؤيايي" تجربه كنند. همه آنها با هم در چشمههاي آبگرم آبتني ميكنند، سپس همگي با<br />
هم يك نوع آب معدني مينوشند، بعد با هم يك جور غذا و يك جور مشروب سفارش<br />
ميدهند؛ و صبح روز بعد به شهرهاي خود بر ميگردند.<br />
هنگامي كه كارگرداني فيلم گران كازينو را شروع كردم، پانزده سال ميشد كه پشت دوربين<br />
قرار نگرفته بودم. اين فيلم با اينكه داستان جذابي ندارد، اما فكر ميكنم از تكنيك خوبي<br />
برخوردار است. در يك حال و هواي خيلي ملودرام خانم ليبرتاد از آرژانتين وارد ميشود تا قاتل<br />
برادرش را پيدا كند. اول سخت به نگرته مشكوك ميشود و خيال ميكند كه قاتل اوست، اما<br />
بعد دو هنرپيشه اصلي فيلم با هم آشتي ميكنند و صحنه عشقي اجتنابناپذيري پيش ميآيد.<br />
از آنجا كه هميشه از صحنههاي عشقي قراردادي بدم ميآيد، موقع كارگرداني شروع كردم به<br />
خرابكاري. به نگرته گفتم تكه چوبي بردارد و آن را بيهدف به رسوبات نفتي زير پايش<br />
بيندازد. بعد دست ديگري را نشان ميدادم كه با آن تكه چوب گند و كثافت را هم ميزد. در<br />
سالن سينما تماشاگران طبعا به چيزي غير از نفت فكر ميكردند.<br />
فيلم با وجود داشتن دو هنرپيشه معروف فروش چنداني نكرد و بدين ترتيب من "تنبيه" شدم.<br />
باز دو سال و نيم بي كار ماندم، فقط غاز ميچراندم و مگس ميپراندم، و با پولي كه مادرم از<br />
اسپانيا ميفرستاد امرار معاش ميكردم. دوستم مورنو ويا هر روز به ديدنم ميآمد.<br />
٢٨٧
(9)<br />
(8)<br />
(10)<br />
به همراه خوان لارئا كه يكي از بزرگترين شاعران اسپانيايي بود، فيلمنامهاي نوشتيم به<br />
عنوان پسر ناخواناي فلوت كه فضاي سوررئاليستي داشت. اين داستان نكات خيلي جالبي<br />
داشت، اما پيام اصلي آن خيلي قابل بحث بود: اروپاي كهن ديگر مرده است و اينك در<br />
آمريكاي لاتين روح تازهاي بيدار ميشود. اسكار دانسيگرز تلاش كرد براي فيلم تهيهكننده<br />
پيدا كند، اما نتيجهاي نداشت. مدتها بعد يعني در سال 1980 يك نشريه مكزيكي به نام ووئلتا<br />
فيلمنامه ما را منتشر كرد، اما لارئا بدون مشورت با من چند صحنه نمادين وارد فيلمنامه<br />
كرده بود، كه از آنها هيچ خوشم نيامد.<br />
در سال 1949 اسكار دانسيگرز مرا در جريان كار سينمايي تازهاي قرار داد: با فرناندو سولر (11)<br />
هنرپيشه معروف مكزيك قرارداد بسته بود تا ضمن ايفاي نقش اصلي در فيلمي، آن را<br />
كارگرداني كند، اما بعد به نظرش رسيده بود كه اين دو كار براي يك نفر سنگين است و بهتر<br />
است كه كارگرداني فيلم را به شخص ديگري واگذار كند. او به يك كارگردان درستكار و سر<br />
به راه نياز داشت و من فوري حاضر شدم چنين نقشي را ايفا كنم. فيلمي كه ساخته شد<br />
"هوسران بزرگ" نام گرفت، و با اين كه به نظر من فيلم خوبي نبود، اما چنان فروش بالايي<br />
كرد كه اسكار برگشت به من گفت:<br />
- حالا يك فيلم واقعي ميسازيم. بايد يك قصه پيدا كنيم.<br />
پانوشتها:<br />
4- در متن اصلي به اسپانيايي: charro<br />
1. F. Benitez<br />
2. Hector Perez Martiniz<br />
3. Jorge Negrete<br />
5. Benedicite<br />
6. Libertad Lamarque<br />
7. Michel Veber<br />
٢٨٨<br />
-1895) Jorge Larrea -8<br />
1980) شاعر اسپانيايي<br />
9. Ilegible hijo de fluta<br />
10. Vuelta<br />
(1979 -1896) Fernando Soler -11<br />
هنرپيشه معروف مكزيكي
آغازي تازه: فراموششدگان<br />
اسكار دانسيگرز دلش ميخواست كه ما فيلمي درباره بچههاي فقير و آوارهاي بسازيم كه از راه<br />
دلهدزدي زندگي ميكردند – خود من از فيلم واكسي ساخته ويتوريو دسيكا خيلي خوشم آمده<br />
بود. در طول چهار - پنج ماه، اغلب تنها و گاهي با دكوراتور كاناداييام ادوارد فيتزجرالد يا<br />
با لوئيس الكوريزا در "شهرهاي گمشده" يعني زاغههاي فقيرنشين حومه مكزيكو پرسه زده<br />
بودم. هميشه اندكي تغيير قيافه ميدادم و لباسهاي ژنده ميپوشيدم، در گوشه و كنار محلات<br />
فقرزده سروگوش آب ميدادم، از اين و آن پرس و جو ميكردم و با مردم آشنا ميشدم. بعضي<br />
از مشاهدات من همان جور دست نخورده وارد فيلم شده است.<br />
(1)<br />
(2)<br />
بعد از نمايش فيلم فحشهاي زيادي خوردم كه يكي از بدترين آنها از جانب ايگناسيو پالاسيو<br />
بود كه در جايي نوشت كه غيرممكن است در يك كلبه چوبي سه تختخواب برنجي وجود<br />
داشته باشد. درحاليكه آنچه در فيلم آمده بود كاملا واقعيت داشت و من اين را با چشم خودم<br />
در يكي از كلبهها ديده بودم. بعضي از پدر و مادرها از قوت روزانه خود ميزدند تا چنين<br />
تختهايي بخرند.<br />
موقع نوشتن فيلمنامه قصد داشتم در آن نماهاي گذرا و نامفهومي بگنجانم تا تماشاگر با ديدن<br />
آنها يكه بخورد و از خود بپرسد: ”اين ديگر چه بود؟ آيا من درست ديدم؟“ براي نمونه در<br />
٢٨٩
صحنهاي كه پسربچه ها مرد كور را در زميني تاريك دنبال ميكنند و از كنار يك بناي<br />
نيمهساز مي گذرند، قصد داشتم يك اركستر صدنفره را روي داربست ساختمان بنشانم؛ آنها<br />
سرگرم نواختن هستند اما ما صدايي نميشنويم. اسكار دانسيگرز كه نگران شكست تجارتي<br />
فيلم بود، از اين گونه ايدهها جلوگيري كرد.<br />
در صحنه ديگري از فيلم، آنجا كه مادر پدرو، پسربچه اصلي فيلم، بچه خود را به خانه راه<br />
نميدهد، قصد داشتم يك كلاه سيلندر را وارد تصوير كنم، كه باز تهيهكننده مخالفت كرد. به<br />
خاطر همين صحنه بود كه گريمور ما استعفا داد و كار را رها كرد. او مدعي بود كه هرگز يك<br />
مادر مكزيكي چنين كاري نميكند، در حالي كه خودم همان روزها در روزنامه خوانده بودم كه<br />
مادري بچه كوچك خود را از پنجره قطار بيرون پرت كرده بود.<br />
ميتوان گفت كه همه دست اندركاران فيلم، در عين حال كه با جديت كار خود را انجام<br />
ميدادند، با محتواي فيلم سخت مخالف بودند. مثلا يكي از تكنيسينها از من پرسيد: ”چرا به<br />
جاي چنين فيلم فجيعي، يك فيلم مكزيكي واقعي نميسازيد؟“ پدرو اوردمالاس<br />
نويسندهاي كه در نگارش گفتگوهاي فيلم و استفاده از گويش مكزيكي به من كمك كرده<br />
بود، حاضر نشد كه اسمش در تيتراژ فيلم بيايد.<br />
(3)<br />
فيلم را بيست و يك روزه ساختم، و مثل همه فيلمهايم سر وقت تمام كردم. تا جايي كه يادم<br />
ميآيد، تا امروز در برنامه كارم حتي يك ساعت تأخير نداشتهام. به خاطر روش خاصي كه<br />
موقع كارگرداني به كار ميبرم، براي مونتاژ فيلم بيشتر از سه چهار روز لازم ندارم. هرگز بيش<br />
از بيست هزار متر فيلم خام مصرف نكردهام كه واقعا مقدار كمي است. براي نوشتن فيلمنامه و<br />
كارگرداني فيلم فراموششدگان روي هم تنها دو هزار دلار دريافت كردم؛ در عوايد بعدي فيلم<br />
هم هيچ حقي نداشتم.<br />
نمايش فراموششدگان در مكزيكو اسفبار بود: فيلم فقط چهار روز روي پرده بود، و از همان<br />
روز اول با واكنشهاي تند رو بهرو شد. يكي از مشكلات بزرگ مكزيك كه هنوز هم حل<br />
نشده، ناسيوناليسم افراطي مردم است كه واكنشي است در برابر تحقيرشدگي عميق آنها.<br />
اتحاديهها و انجمنهاي گوناگون خواهان اخراج فوري من از مكزيك شدند. مطبوعات<br />
٢٩٠
بيرحمانه به فيلم حمله كردند. تماشاگران معدود فيلم، سالن سينما را با حالتي ترك ميكردند<br />
كه انگار از گورستان فرار ميكنند.<br />
(4)<br />
پس از يك نمايش خصوصي همسر ديگو ريورا نقاش معروف، بدون يك كلمه حرف و با<br />
ژستي تحقيرآميز از من روي برگرداند. همسر لئون فيليپه شاعر اسپانيايي با حالتي<br />
برافروخته و ناخنهاي برجسته به طرف من حمله آورد و فرياد زد كه اين فيلم جنايتي ننگين<br />
عليه مكزيك است. من سعي كردم آرام بمانم و خونسرديام را حفظ كنم، اما ناخنهاي تيز او<br />
تا دم چشمهايم جلو آمده بود. خوشبختانه همان دم آلوارو سيكويروس كه فيلم را ديده بود،<br />
به دادم رسيد و با گفتن تبريكي گرم و صميمانه مرا از چنگ خانم نجات داد. بسياري از ساير<br />
روشنفكران مكزيكي مثل او از فيلم خوششان آمده بود.<br />
(6)<br />
(5)<br />
در پايان سال 1950 براي عرضه فيلم در اروپا راهي پاريس شدم. وقتي بعد از ده سال دوري<br />
در خيابانها قدم مي زدم، چشمانم پر از اشك ميشد. همه دوستان سوررئاليست در سالن<br />
استوديو 28 به تماشاي فيلم نشستند و گمان ميكنم تحت تأثير قرار گرفتند.<br />
يك روز پس از اين نمايش ژرژ سادول اطلاع داد كه مايل است درباره موضوع مهمي با من<br />
حرف بزند. در كافهاي نزديك ميدان اتوال همديگر را ديديم و او با ناراحتي و عصبانيت خبر<br />
داد كه حزب كمونيست فرانسه از او خواسته كه درباره فيلم چيزي ننويسد.<br />
با حيرت پرسيدم: آخر براي چه؟<br />
- مي گويند كه اين يك فيلم بورژوايي است.<br />
- چرا بورژوايي است؟<br />
سادول توضيح داد: يكي اين كه ما در صحنهاي از پشت ويترين مغازهاي يك بچهباز را<br />
ميبينيم كه در حال چانه زدن با يكي از پسربچه هاي فيلم است تا او را راضي كند، در اين<br />
ميان پاسباني از راه ميرسد، و بچهباز راهش را ميگيرد و ميرود. در اينجا تو چهره مثبتي از<br />
پليس نشان دادهاي كه نظري انحرافي است! همچنين در پايان فيلم سرپرست پرورشگاه<br />
دولتي را آدمي خوب و نيكدل معرفي كردهاي، چون به پسرك اجازه ميدهد كه براي خريدن<br />
سيگار از پرورشگاه بيرون برود.<br />
٢٩١
به سادول گفتم كه به نظر من اين ايرادها خيلي مضحك و احمقانه است، اما از دست او كاري<br />
ساخته نبود. خوشبختانه چند ماه بعد پودوفكين سينماگر نامي اتحاد شوروي فيلم<br />
فراموششدگان را ديد و درباره آن نقد ستايشآميزي در روزنامه پراودا نوشت. حزب كمونيست<br />
هم ناگهان تغيير موضع داد. سادول از اين بابت خيلي خوشحال شده بود.<br />
٢٩٢<br />
(7)<br />
اين يكي از شيوههاي رايج در احزاب كمونيست است كه من هيچوقت با آن موافق نبودهام.<br />
چيز ديگري كه باز خيلي ناپسند است و با مورد قبلي هم بيارتباط نيست، اين است كه پس از<br />
به اصطلاح "خيانت" يك رفيق، اين جور چو مياندازند كه: ”اين از همان اول وضعش خراب<br />
بود، چيزي كه هست تا حالا نقش خود را خوب بازي كرده بود!“<br />
هنگام نمايشهاي ويژه فيلم در پاريس، يكي ديگر از مخالفان سرسخت آن سفير مكزيك در<br />
فرانسه بود. او آدمي فرهيخته بود كه سالها در اسپانيا زندگي كرده و در مجلات ادبي مقاله<br />
نوشته بود، و با وجود اين فراموششدگان را ننگي براي مكزيك ميدانست.<br />
(8)<br />
پس از جشنواره كن اين جو شكسته شد. اكتاويو پاز شاعري كه تعريفش را اولين بار از<br />
زبان آندره برتون شنيدم و بعد خودم طرفدار اشعارش شدم، دم در سينما ايستاده بود و فتوكپي<br />
مقاله خودش را به دست تماشاگران ميداد. اين مقاله زيبا بهترين نوشتهاي است كه من درباره<br />
سينما خواندهام. فيلم در جشنواره كن با استقبال فراواني روبه رو شد. فراموششدگان از جنبه<br />
هاي گوناگون مورد نقد و بررسي قرار گرفت و جايزه بهترين كارگراني را برنده شد. تنها دريغ<br />
و اندوهم از اين بابت است كه پخشكننده فرانسوي فيلم، خودسرانه عنوان فرعي احمقانهاي<br />
به آن داده بود: همدردي با فراموششدگان.<br />
پس از موفقيت فيلم در اروپا، در مكزيك هم مخالفان آرام گرفتند. فحش و ناسزا فروكش كرد<br />
و فيلم در سينماي خوبي در مكزيكو دوباره به نمايش در آمد و اين بار تا دو ماه روي اكران<br />
ماند.<br />
بلافاصله پس از فراموششدگان، در همان سال فيلم سوزانا را كارگرداني كردم كه در فرانسه<br />
با عنوان مسخرهي "سوزاناي منحرف" (9) روي پرده آمد. درباره اين فيلم چيزي براي گفتن
ندارم، جز اين كه حيفم مي آيد كه چرا روي كاريكاتور آخر فيلم، بعد از اين كه همه چيز به<br />
خوبي و خوشي به آخر ميرسيد، تأكيد بيشتري نكردم. احتمال دارد كه تماشاچي غيردقيق،<br />
پايان خوش داستان را جدي بگيرد.<br />
در يكي از صحنههاي اوليه فيلم كه سوزانا در زندان به سر ميبرد، طبق فيلمنامه قرار بود كه<br />
يك عنكبوت درشت روي سايه ميلههاي سلول، كه به شكل صليب روي زمين افتاده بود، راه<br />
برود. وقتي سراغ عنكبوت را گرفتم، تهيهكننده گفت: ”نداريم. نتوانستيم پيدا كنيم.“ داشتم با<br />
ناراحتي از خير عنكبوت ميگذشتم كه مسئول تداركات در گوشم گفت كه يك عنكبوت در<br />
جعبه كوچكي به سر صحنه آورده شده، اما تهيهكننده از ترس اين كه وقت زيادي از ما بگيرد،<br />
آن را رو نميكند. راستي هم جعبه را پيدا كرديم و آورديم باز كرديم. خودم با يك تكه چوب<br />
عنكبوت را به بيرون هل دادم و حيوان به راحتي از روي سايه صليب، درست همان جوري كه<br />
خواسته بودم، عبور كرد. كار يك دقيقه هم طول نكشيد.<br />
در سال 1951 سه فيلم كارگرداني كردم: اولي برداشت تازهاي بود از نمايشنامه دون كوينتين<br />
اثر نويسنده اسپانيايي كارلوس آرنيچس، كه تهيهكننده فيلم بيجهت عنوان "دختر فريب" را<br />
روي آن گذاشت. پيشترها در اوايل دهه 1930 در مادريد فيلمي بر پايه اين داستان تهيه كرده<br />
بودم. فيلم بعديام به اسم "زني بدون عشق" بيترديد بدترين فيلم من است. تهيه كننده از<br />
من خواسته بود فيلم خوبي كه آندره كايات بر پايه داستان "پير و ژان" نوشته گي دو<br />
موپاسان ساخته را دقيقا بازسازي كنم. يعني بايد فيلم خود را نما به نما از روي آن فيلم<br />
فرانسوي كارگرداني ميكردم. مسلم است كه زير بار نرفتم و كار خودم را كردم و نتيجه هم<br />
چيز مزخرفي از آب در آمد.<br />
(10)<br />
بر عكس، از فيلم بعديام يعني فيلم "صعود به آسمان" خاطرات خوشي دارم. فيلم ماجراهاي<br />
يك مسافرت با اتوبوس را روايت ميكند كه از خاطرات تهيهكننده فيلم گرفته شده بود، و او<br />
آلتولاگويره بود، شاعر اسپانيايي و از دوستان قديمي من در مادريد كه حالا در مكزيك با يك<br />
بانوي ثروتمند كوبايي ازدواج كرده بود. داستان در ايالت گوئررو ميگذشت كه هنوز هم<br />
از ايالتهاي پرخشونت مكزيك به شمار ميرود.<br />
(11)<br />
٢٩٣
زمان فيلمبرداري خيلي كوتاه بود؛ ماكت اتوبوسي كه در آن فيلمبرداري ميكرديم وضع<br />
اسفباري داشت و در سربالايي مدام سر ميخورد؛ به علاوه همه دردسرهاي پيشبيني<br />
نشدهاي كه در كار فيلمسازي در مكزيك امري عادي است. مثلا براي فيلمبرداري صحنه<br />
طولاني تدفين دختربچهي مارزده در گورستاني كه در آن يك سينماي سيار هم توقف كرده<br />
بود، موقع برنامهريزي سه شب پيشبيني كرده بوديم. در آخرين لحظه ناگهان خبر رسيد كه بنا<br />
به تصميم سنديكا اين كار سه روزه بايد ظرف دو ساعت انجام شود. بدين ترتيب از برنامه<br />
قبلي صرف نظر كرديم و همه چيز را فوري و فوتي در يك پلان سر هم آورديم.<br />
در مكزيك به مقتضاي شرايط كار، اغلب با چنان سرعتي كار ميكردم كه گاه عواقب<br />
اسفانگيزي داشت. هنگام فيلمبرداري همين صعود به آسمان بود كه دستيار مدير توليد فيلم<br />
را به خاطر نپرداختن صورتحساب، در هتل به گروگان گرفتند.<br />
پانوشتها:<br />
1. E. Fitzgerald<br />
2. Ignacio Palacio<br />
3. Pedro de Udemalas<br />
(1957 -1886) Diego Rivera -4<br />
-1884) Leon Felipe -5<br />
(1974 -1896) D. A. Siqueiros -6<br />
(1953 -1893) V. Pudovkin -7<br />
-1914) O. Paz -8<br />
نقاش معروف مكزيك<br />
1968) شاعر مكزيكي<br />
نقاش مكزيكي<br />
كارگردان معروف شوروي سازنده فيلم مادر.<br />
1998) شاعر و نويسنده مكزيكي<br />
9. Suzana la perverse<br />
(1989 -1909) A. Cayatte -10<br />
سينماگر فرانسوي<br />
11. Geurrero<br />
٢٩٤
دو فيلم مكزيكي: او و بلنديهاي بادگير<br />
1952<br />
) وا (<br />
فيلم ال كه در سال و پس از فيلم روبينسون كروزو كارگرداني كردم، يكي از<br />
فيلمهاي محبوب من است. در واقع بايد گفت كه اين فيلم هيچ ربطي به مكزيك ندارد و<br />
داستان آن همه جا ميتواند اتفاق بيفتد.<br />
در فيلم او (آن مرد) با فردي رو بهرو هستيم كه دچار پارانويا است. همان طور كه شاعران،<br />
شاعر به دنيا ميآيند، آدمهاي پارانويد هم ذاتا چنين هستند و عوض نميشوند. آنها واقعيت را<br />
هميشه طبق وسوسهها و سوداهاي خودشان تفسير ميكنند و همه چيز را به آن ربط ميدهند.<br />
مثلا زني در نظر بگيريد كه پشت پيانو مينشيند و قطعهاي مينوازد. اگر شوهر او مشكل<br />
پارانويا داشته باشد، فوري نتيجه ميگيرد كه زنش دارد با موسيقي به معشوق خود كه در كوچه<br />
پنهان شده، علامت ميدهد.<br />
(1)<br />
فيلم ال شامل برخي جزئيات واقعي است كه از زندگي روزمره گرفته شده و قسمتهاي<br />
ديگري كه زاده تخيل است. براي مثال صحنه مراسم پاشويي در كليساي اول فيلم كه<br />
طي آن قهرمان پارانويازدهي فيلم مثل عقابي كه به سوي كبكي هجوم ميآورد، قرباني خود را<br />
نشانه ميكند؛ اما شايد حتي همين صحنه هم پايه واقعي داشته باشد.<br />
(2)<br />
٢٩٥
نميدانم به چه دليل اين فيلم را در جشنواره كن جزو برنامه "به افتخار رزمندگان و معلولان<br />
جنگ" نمايش دادند كه اعتراض شديدي هم برانگيخت. فيلم به طور كلي با استقبال رو بهرو<br />
نشد. از چند مورد استثنايي كه بگذريم، همه روزنامهها به فيلم حمله كردند. حتي ژان كوكتو<br />
كه در مجله اوپيوم چند صفحهاي به من اختصاص داده بود، اعلام كرد كه من با ساختن<br />
فيلم ال "خودكشي" كردهام. اما او هم بعدا تغييرعقيده داد.<br />
٢٩٦<br />
(3)<br />
ژاك لكان كه فيلم را همراه پنجاه و دو روانكاو ديگر در سينماتك فرانسه ديده بود، راجع به<br />
آن به تفصيل با من گفتگو كرد و بابت شكست فيلم به من دلداري داد. او گفت كه رنگمايه<br />
حقيقت در فيلم آشكار است و چند بار آن را براي دانشجويان نشان داد.<br />
نمايش فيلم در مكزيك فاجعهبار بود. اسكار دانسيگرز در اولين روز نمايش فيلم بهتزده از<br />
سالن سينما بيرون آمد و گفت: ”دارند ميخندند!“ وارد سالن شدم و ديدم كه فيلم به صحنهاي<br />
رسيده كه خاطره دوري بود از چيزي كه در كودكي در حمامي در سنسباستين ديده بودم: مرد<br />
سوزن درازي را با خشم به سوراخ كليد فرو ميكند تا به خيال خودش افراد چشمچراني كه<br />
پشت در هستند را كور كند؛ و همينجا تماشاگران ديوانهوار ميخنديدند. فقط به خاطر شهرت<br />
و حيثيت هنرپيشه اصلي فيلم آرتورو كوردوبا بود كه فيلم دو يا سه هفته روي اكران ماند.<br />
(4)<br />
در رابطه با پارانويا من در سال 1952، يعني مقارن كارگرداني فيلم ال شاهد ماجرايي بودم كه<br />
هم بسيار جالب بود و هم خيلي وحشتناك. در مكزيكو در محله ما افسري سكونت داشت كه<br />
خيلي به قهرمان فيلم من شبيه بود. مثلا او گاهي به زنش ميگفت كه امشب مانوور نظامي<br />
دارد و شب به خانه نميآيد، اما بعد سرزده به خانه بر ميگشت و از پشت در با صداي مبدل به<br />
زن خود ميگفت: ”خانوم، من كه ميدانم شوهرت خانه نيست، در را باز كن ديگه!“<br />
اين ماجرا و يكي دو قضيه ديگر را براي دوستي تعريف كردم و او برداشت آنها را از قول من<br />
روزنامهاي چاپ كرد. از آنجا كه با خلق و خوي برخي از مكزيكيها آشنا بودم، وحشتم<br />
برداشت كه نكند آن افسر غيرتي شود و واكنش ناجوري نشان بدهد. اگر حالا با هفتتيرش<br />
سراغم بيايد و مرا از خانه بيرون بكشد، چه كار كنم؟<br />
خوشبختانه اتفاقي نيفتاد. فكر ميكنم افسر ما آن روزنامه را نميخواند.
(6)<br />
از ژان كوكتو خاطره ديگري به يادم مانده است: در جشنواره كن در سال 1954 او رئيس<br />
هيئت داوران بود و من يكي از اعضاي آن. روزي گفت كه ميخواهد با من صحبت كند. قرار<br />
گذاشتيم كه عصر سر يك ساعت خلوتي در بار هتل كارلتون همديگر را ببينيم. من مثل<br />
هميشه سر ساعت رسيدم اما هرچه گشتم هيچ نشاني از كوكتو نديدم. تنها چند نفري سر دو<br />
سه ميز نشسته بودند. نيم ساعتي منتظر ماندم و بعد رفتم. همان شب كوكتو از من پرسيد كه<br />
چرا سر قرار نيامدهام. برايش جريان را تعريف كردم. گفت كه او هم دقيقا در همان ساعت به<br />
بار رسيده و مرا پيدا نكرده است. مطمئن هستم كه راست ميگفت. با هم تمام امكانات<br />
احتمالي را بررسي كرديم، اما براي اين قراري كه به طرز مرموزي گم شده بود، كمترين<br />
توضيحي پيدا نكرديم.<br />
حوالي سال 1930 من و پير اونيك فيلمنامهاي بر پايه رمان "بلنديهاي بادگير" نوشته بوديم.<br />
مثل همه سوررئاليستها از اين كتاب خوشم ميآمد و ميخواستم آن را به فيلم برگردانم. اين<br />
فرصت در سال 1953 در مكزيك برايم پيش آمد. فيلمنامهاي كه در دست داشتم بيگمان<br />
يكي از بهترين فيلمنامههايي بود كه ديدهام، اما بدبختانه بايد با هنرپيشههايي كار ميكردم كه<br />
تهيه كننده براي توليد فيلمي موزيكال با آنها قرارداد بسته بود: خورخه ميسترال، ارنستو آلونسو<br />
(5)، ليليا پرادو خواننده و رقاص حرفهاي رومبا كه حالا قرار بود نقش يك دخترخانم<br />
رومانتيك را براي ما بازي كند، و يك ستاره لهستاني به نام ايرازما ديليان كه با قيافه<br />
روشن اسلاوي، ميخواست نقش خواهر يك مكزيكي دورگه را ايفا كند! ديگر از انبوه<br />
مشكلاتي كه موقع كارگرداني اين فيلم برايم پيش آمد چيزي نميگويم؛ نتيجه هم كاري<br />
بيارزش بود.<br />
(8)<br />
(7)<br />
در يكي از صحنههاي اين فيلم پيرمردي آياتي از كتاب مقدس را براي بچهاي قرائت ميكند<br />
كه به نظر من زيباترين بخش تورات است و حتي گيراتر از غزل غزلهاي سليمان. اين قطعه<br />
در سفر حكمت (باب دوم، بندهاي اول تا هفتم) نقل شده و در برخي از نسخهها آن را حذف<br />
كرده اند. (9) راوي متن، اين عبارات تكاندهنده را از زبان كافران روايت ميكند، و گرنه چنين<br />
سخناني در كتاب مقدس قابل ذكر نبود. اما كافي است كه خواننده اولين جمله متن را بردارد،<br />
تا به قدرت و شيوايي اين كلمات پي ببرد:<br />
٢٩٧
(گناهكاران در غرقاب گمراهي خويش با خود چنين ميگفتند:)<br />
زندگي ما كوتاه و رنج بار است. مرگ آدمي را هيچ چارهاي نيست، و هيچ آدمي نيست كه از<br />
گور باز آمده باشد.<br />
ما به تصادف زاده شديم و بر ما چنان ميرود كه گويي هرگز در اين جهان نبودهايم، چرا كه<br />
نفس ما تنها دود است و كلام ما چون برق جرقهاي كه از قلبمان بر ميخيزد.<br />
چون اجل فرا رسد، جسم ما در دم به خاكستر بدل ميشود و از روحمان جز شميمي سبك<br />
باقي نميماند.<br />
نام ما به زودي فراموش ميشود و اعمال ما به سرعت از يادها ميرود. حيات ما چون تكه<br />
ابري زير پرتو آفتاب ذوب ميشود و مانند مه در گرماي خورشيد محو ميگردد.<br />
زندگي چون سايهاي گذراست و سرپيچي از فرمان اجل ناممكن است. هيچ آدميزادي را از اين<br />
تقدير مجال گريز نيست.<br />
حال كه چنين است، معاشران بياييد تا خوبيها و زيباييها را پاس بداريم، از خرمي و جواني<br />
كام بستانيم.<br />
اين دم گذرا را با مي و عطر خوشگوار طي كنيم و عمر گرانبها را غنيمت بشماريم. بياييد تا<br />
گل برافشانيم، از آن پيشتر كه خزان عمر بر باغ زندگاني ما تاخت آورد. هيچ كس را از بزم<br />
عيش و طرب خويش بيرون نرانيم، چرا كه تنها همين نوشخواريهاست كه از ما به ياد<br />
ميماند، و بر ماست كه از شاديها به كمال كام بگيريم.<br />
در اين گفتههاي رندانه حتي كلمهاي قابل حذف و تغيير نيست.<br />
برگهاي كتاب ساد مقدس در برابر ماست.<br />
گويي يكي از زيباترين<br />
(10)<br />
پانوشتها:<br />
٢٩٨<br />
-1<br />
paranoia نوعي نابهنجاري رواني است. فرد<br />
توهم شديد است كه ديگران قصد دارند به او آسيب بزنند.<br />
paranoid يا<br />
paranoiac دچار اين<br />
2. mandatum<br />
3. Opium<br />
4. Arturo de Cordoba<br />
5. E. Alonso<br />
6. Lilia Prado
-7<br />
-9 Sagesse يا<br />
rumba نوعي رقص سنتي كوبايي<br />
8. Irasema Dillian<br />
-10<br />
Sapience در ترجمه فارسي "كتاب مقدس" عبارات مورد بحث به طور<br />
پراكنده (و با نثري ديگر) در اوايل كتاب جامعه آمده است.<br />
Divin Marquis منظور ماركي دو ساد است.<br />
٢٩٩
گذران زندگي در مكزيك<br />
در همان سال 1953 پس از كارگرداني فيلم "خيال با ترامواي سفر ميكند"، فيلم ديگري<br />
ساختم به عنوان "رودخانه و مرگ" كه در جشنواره سينمايي ونيز به نمايش در آمد. مضمون<br />
اصلي فيلم اين بود كه آدم كشتن كار آسانيست. تمام فيلم از يك رشته قتلهاي بي حساب و<br />
كتاب تشكيل شده بود. در ونيز با هر قتلي كه روي پرده سينما روي ميداد، تماشاگران با خنده<br />
فرياد ميزدند:<br />
- دوباره! دوباره!<br />
بيشتر ماجراهاي داستان فيلم از حوادث روزمره گرفته شده و يكي از جوانب خلق و خوي مردم<br />
مكزيك را نشان ميدهد. البته تنها مكزيكيها نيستند كه دم به دقيقه دست به اسلحه ميبرند؛<br />
اين آفتي است كه در بيشتر نقاط آمريكاي لاتين و به ويژه در كلمبيا سخت رواج دارد. در<br />
برخي كشورهاي اين قاره جان آدميزاد از هرجاي ديگري در دنيا ارزانتر است. مردم مثل آب<br />
خوردن آدم ميكشند، گاهي تنها به خاطر يك "نگاه چپ"، يا خيلي ساده: "چون عشقم<br />
كشيد"!<br />
روزنامههاي مكزيك هر روز از ماجراهاي وحشتناكي گزارش ميدهند كه براي مردم اروپا<br />
اسباب حيرت است. براي نمونه به اين مورد عجيب توجه كنيد: مردي آرام در ايستگاه منتظر<br />
٣٠٠
39<br />
اتوبوس ايستاده است. مرد ديگري به طرف او ميآيد و ميپرسد: ”اين اتوبوس به فلان جا<br />
ميرود؟“ اولي جواب ميدهد: ”بله“. ديگري سؤال ميكند: ”به بهمان محل چي؟“ اولي باز<br />
جواب ميدهد: ”بله“. ديگري دوباره ميپرسد: ”به فلان جا هم ميرود؟“ اولي ميگويد: هن”<br />
بابا!“ و دومي ناگهان اسلحه ميكشد و با گفتن: ”اين هم براي هر سه تاشون!“ سه گلوله به<br />
طرف مرد اول شليك ميكند. مرد در جا كشته ميشود. اين هم يك عمل ناب سوررئاليستي،<br />
به تعبير آندره برتون!<br />
يكي از اولين مطالبي كه پس از ورود به مكزيك در صفحه حوادث خواندم اين ماجرا بود:<br />
مردي به خانه شماره ميرود، در ميزند و سراغ آقاي سانچز را ميگيرد. دربان به او<br />
ميگويد كه آقاي سانچز را نميشناسد و اين بابا حتما در خانه شماره 41 زندگي ميكند. مرد<br />
به در خانه شماره آنجا هم به او ميگويند كه آقاي سانچز بيترديد ساكن خانه<br />
شماره 39 است، و آن دربان اشتباه كرده است. مرد دوباره زنگ خانه شماره 39 را ميزند و<br />
سراغ آقاي سانچز را ميگيرد. دربان كه عصباني شده ميگويد: ”يك دقيقه صبر كن!” به<br />
داخل خانه ميرود، تفنگش را ميآورد و در جا كار او را ميسازد. آنچه بيشتر تعجب مرا<br />
برانگيخت، لحن گزارشگر روزنامه بود كه انگار حق را به دربان ميداد، چون روي مطلب اين<br />
تيتر را گذاشته بود: ”به علت زيادي پرسيدن به قتل رسيد”.<br />
41 ميرود.<br />
در يكي از صحنههاي فيلم "رودخانه و مرگ" به يكي از رسم و سنتهاي رايج در استان<br />
گوئررو اشاره شده است. در اين منطقه هرازگاهي دولت فرمان خلع سلاح را به اجرا ميگذارد،<br />
اما چيزي نميگذرد كه همه مردم دوباره مسلح ميشوند.<br />
در صحنهاي از فيلم ميبينيم كه مردي يك نفر را ميكشد و پا به فرار ميگذارد. بستگان<br />
مقتول جسد او را بر ميدارند، از در خانهاي به خانهاي ديگر ميبرند، تا همه دوستان و اقوامش<br />
با او خداحافظي كنند. دم هر خانه كلي مشروب مينوشند، همديگر را بغل ميكنند و گاهي هم<br />
آواز ميخوانند. دست آخر به در خانه قاتل ميرسند و در ميزنند، اما هرچه داد و فرياد ميكنند<br />
كسي در را باز نميكند.<br />
يك بار از دهان بخشدار قصبهاي شنيدم كه با لحني عادي ميگفت: ”هر يكشنبهاي مردههاي<br />
خودش را دارد.“<br />
٣٠١
فيلم "رودخانه و مرگ" بر پايه رماني ساخته شده كه پيام روشني دارد: ”اگر آموزش و پرورش<br />
بهبود يابد و مردم بيشتر و بهتر تحصيل كنند، ديگر دست به آدمكشي نميزنند.“ من كه به<br />
اين حرفها هيچ اعتقادي ندارم.<br />
از زمان فيلمبرداري اين فيلم چند ماجراي شخصي به يادم مانده كه تعريف ميكنم. همين جا<br />
بايد صادقانه اعتراف كنم كه من از كودكي عاشق تفنگ بودهام و در مكزيك تا همين اواخر<br />
هميشه اسلحه با خودم داشتم. اين را هم بايد بگويم كه هرگز به كسي شليك نكردهام.<br />
همه از رواج ماچوگرايي در مكزيك باخبر هستند، و جا دارد يادآور شوم كه اين آيين<br />
"مردانه" كه بر وضعيت زنان در مكزيك تأثير تعيينكنندهاي باقي گذاشته، آشكارا در فرهنگ<br />
اسپانيايي ريشه دارد. ماچوگرايي به مرد مقامي برتر و غرورآميز ميدهد و در عوض او را در<br />
برابر رفتار ديگران بينهايت حساس و ضربهپذير ميكند. هيچ چيز خطرناكتر از موقعي نيست<br />
كه يك مرد مكزيكي، وقتي كه مثلا شما دهمين استكان عرقي كه برايتان ريخته را ننوشيد،<br />
آرام به شما خيره ميشود و با لحني ملايم اين جمله تهديدآميز را به زبان ميآورد:<br />
- تو داري روي مرا زمين مياندازي.<br />
٣٠٢<br />
(1)<br />
در اين حالت بهتر است كه شما دهمين استكان عرق را هم بنوشيد.<br />
در كنار اين ماچوگرايي مكزيكي بايد به تصفيه حسابهاي برقآسا هم اشاره كرد. براي نمونه<br />
دانيل، دستيار من در فيلم "صعود به آسمان" تعريف ميكرد كه يك بار با عدهاي از دوستانش<br />
روز تعطيل به گشت و شكار رفته بود. سر ظهر كه براي صرف ناهار دور هم نشسته بودند،<br />
ناگاه عدهاي اسبسوار آنها را محاصره كرده، تفنگها و چكمههاشان را گرفته و با خود برده<br />
بودند. يكي از همراهان دانيل كه با يكي از اربابهاي مقتدر منطقه دوست بود، اين ماجرا را با<br />
او در ميان گذاشت. ارباب چند سؤالي از او ميكند و بعد ميگويد:<br />
- يكشنبه آينده مرا سرفراز كنيد تا استكاني با هم بزنيم.<br />
هفته بعد آنها نزد ارباب ميروند و او از آنها پذيرايي ميكند و به آنها قهوه و مشروب تعارف<br />
ميكند و بعد از آنها ميخواهد كه با او به اتاق بغلي بروند. آنجا آنها چكمهها و تفنگهاي
(2)<br />
دزديده شده خود را ميبينند و از ارباب سراغ مهاجمان را ميگيرند، و او با خنده ميگويد كه<br />
سر و ته ماجرا به هم آمده و ديگر ارزش بحث و گفتگو ندارد.<br />
از آن مهاجمان ديگر هيچ نشاني ديده نشد. هر سال در آمريكاي لاتين هزاران نفر به همين<br />
ترتيب ناپديد ميشوند. جمعيت جهاني حقوق بشر و سازمان عفو بين الملل براي پايان دادن به<br />
اين خشونتها تلاش ميكنند، اما هيچ فايدهاي ندارد و انسانها همچنان ناپديد ميشوند.<br />
در مكزيك هر قاتلي را با تعداد آدمهايي كه كشته است ارزشگذاري ميكنند و مثلا ميگويند<br />
كه او به اين تعداد آدم "مديون" است. قاتلهايي وجود دارند كه به بيش از صد نفر "مديون"<br />
هستند. اگر رئيس كلانتري با چنين آدمي روبرو شود، ديگر وقت را هدر نميدهد و در جا<br />
حساب طرف را ميرسد.<br />
هنگامي كه فيلم "مرگ در اين باغ" را در حوالي درياچه كاتهماكو فيلمبرداري ميكرديم، به<br />
رئيس پليس محلي و همكارانش برخورد كرديم كه مشغول پاكسازي منطقه بودند. او وقتي<br />
فهميد كه ژرژ مارشال به تيراندازي علاقه دارد، خيلي ساده و صميمي از او دعوت كرد كه<br />
با او به مراسم شكار انسان برود. مارشال با ترس و وحشت دعوت او را رد كرد. چند ساعت بعد<br />
باز آنها را ديديم كه از "شكار" بر ميگشتند، و رئيس پليس با خونسردي گفت كه عمليات<br />
"شكار" به نحو رضايتبخشي انجام گرفته است.<br />
روزي در استوديوي فيلمسازي كارگردان نسبتا خوبي به اسم چانو اورتا (3)<br />
كمرش كلت بسته بود، وقتي علت را پرسيدم جواب داد:<br />
- از كجا معلوم كه چه پيش ميآيد.<br />
را ديدم كه به<br />
يك بار كه با فشار سنديكا مجبور شده بودم روي فيلم "زندگي جنايتبار آرچيبالدو دلا كروز"<br />
موزيك متن بگذارم، حدود سي نوازنده را در اتاق صدابرداري جمع كرده بوديم. از آنجا كه هوا<br />
گرم بود، نوازندگان كت خود را در آوردند و من ديدم كه بيش از سه چهارم آنها هفتتير بسته<br />
بودند.<br />
٣٠٣
(4)<br />
-<br />
فيلمبردار من آگوستين خيمنس از ناامني جادههاي مكزيك به خصوص در شب داستانها<br />
نقل ميكرد. در سالهاي دهه 1950 اگر ماشين شما در جاده خراب ميشد و شما براي گرفتن<br />
كمك براي ماشينهاي ديگر دست تكان ميداديد، هيچ ماشيني توقف نميكرد و هيچكس به<br />
داد شما نميرسيد، چون همه ترس داشتند كه جان خودشان به خطر بيفتند. البته در حقيقت<br />
اين قبيل ماجراها زياد پيش نيامده بود. خيمنس در تائيد گفتههاي خود ماجرايي را تعريف<br />
ميكرد كه براي شوهر خواهرش پيش آمده بود:<br />
او چند شب پيش از جاده اي پررفت و آمد كه در حكم بزرگراه است، به مكزيكو بر<br />
ميگشت، كه ناگهان متوجه شد ماشيني كنار جاده ايستاده و عدهاي با تكان دادن دست به او<br />
علامت ميدهند تا توقف كند. او هم طبعا سرعت ماشين را بالا ميبرد و وقتي از كنار آنها رد<br />
ميشود چهار تير هم به طرفشان شليك ميكند. جدا كه صلاح نيست آدم شبها با ماشين<br />
توي جاده باشد!<br />
نمونهاي ديگر به بازي خطرناكي مربوط ميشود كه ميتوان آن را "رولت مكزيكي" ناميد. در<br />
سال 1920 يك نويسنده معروف آرژانتيني به نام وارگاس ويلا به مكزيكو آمد و بيست<br />
نفري از روشنفكران مكزيكي به افتخار او ضيافتي ترتيب دادند. پس از صرف شام و<br />
بادهگساري مفصل، آقاي نويسنده متوجه ميشود كه مكزيكيها در گوشي با هم حرف<br />
ميزنند. بعد يكي از آنها از ويلا خواهش ميكند كه يك دقيقه اتاق را ترك كند. وقتي ويلا<br />
علت را جويا شد، يكي از حاضران رولور خود را در آورد، ضامن آن را كشيد و گفت:<br />
(5)<br />
(6)<br />
- ببينيد، اين رولور پر است. ما آن را به هوا پرت ميكنيم، موقعي كه دوباره روي ميز ميافتد،<br />
شايد هيچ اتفاقي نيفتد، اما اين احتمال هم هست كه تيري از آن در برود و به يكي از ما<br />
بخورد. ويلا به شدت اعتراض كرده بود و آنها بازي خود را به روز ديگري انداخته بودند.<br />
در مكزيك حتي عدهاي از چهرههاي فرهنگي نامي نيز از عادت هفتتيركشي كه يك رسم<br />
قديمي است، پيروي كردهاند. مثلا ديگو ريورا نقاش معروف يك بار به طرف يك كاميون<br />
تيراندازي كرده بود. اميليو فرناندس كارگردان فيلمهاي "ماريا كاندلاريا" و "مرواريد" هم<br />
به خاطر عشق و علاقه به كلت كاليبر 45 كارش به زندان كشيد.<br />
٣٠٤
(7)<br />
(8)<br />
يك بار يكي از فيلمهاي فرناندس در جشنواره سينمايي كن جايزه بهترين فيلمبرداري را برنده<br />
شد، اين جايزه به گابريل فيگوئروا تعلق گرفت كه چند فيلم هم براي من فيلمبرداري<br />
كرده است. فرناندس بعد از بازگشت از كن به مكزيكو، در خانه قلعهوار و عجيب و غريب خود<br />
با چهار روزنامهنگار به گفتگو نشست. او ضمن صحبت به آنها گفت كه فيلمش جايزه بهترين<br />
كارگرداني يا بهترين فيلم جشنواره را برنده شده است. روزنامهنگاران هم ادعاي او را رد كردند<br />
و فرناندس وقتي سماجت آنها را ديد، گفت:<br />
- صبر كنيد، من همين الآن سند جايزه را نشانتان ميدهم.<br />
همين كه او اتاق را ترك كرد، يكي از روزنامهنگاران به رفقايش گفت ترديدي ندارد كه<br />
فرناندس نه براي آوردن سند، بلكه براي آوردن اسلحه از اتاق بيرون رفته است. هر چهار نفر<br />
با عجله از اتاق فرار كردند، اما چون با سرعت كافي ندويده بودند، آقاي سينماگر توانست از<br />
پنجره طبقه اول به آنها تيراندازي كند، و به سينه يكي از آنها گلولهاي اصابت كرد.<br />
داستان مربوط به "رولت مكزيكي" را از زبان يكي از نامدارترين نويسندگان مكزيك به نام<br />
آلفونسو رهجس شنيدهام كه در پاريس و مكزيك هم او را ميديدم. همو برايم تعريف كرد<br />
كه يك بار در اوايل سالهاي 1920 براي ملاقات با سرپرست "وزارت آموزش و پرورش<br />
همگاني" به دفتر كار او رفته بود. ضمن گفتگو صحبت آنها به عادات و رسوم مكزيكي كشيده<br />
بود، رهجس گفته بود:<br />
- گويا غير از من و تو همه اينجا هفتتير به كمر دارند.<br />
و آقاي وزير جواب داده بود: لطفا حساب مرا از خودت جدا كن.<br />
و كلت 45 را از زير كت به او نشان داده بود.<br />
جالبترين اين ماجراها را از سيكوئيروس شنيدهام كه حس و حال غريبي دارد: دو افسر كه با<br />
هم در مدرسه نظام درس خوانده بودند، بعدها در سالهاي آخر انقلاب مكزيك به دو دسته<br />
مخالف پيوسته بودند، مثلا يكي به لشكر اوبرگون رفته بود و دومي به دسته پانچو ويا<br />
از قضاي روزگار يكي از آنها طي نبردي دومي را دستگير كرد و حالا بايد او را اعدام<br />
ميكرد. در آن روزها تنها افسران را تيرباران ميكردند و سربازان عادي اگر به افتخار فرمانده<br />
پيروزمند فرياد "زنده باد" سر ميدادند، بخشيده ميشدند و دنبال كارشان ميرفتند.<br />
(9)<br />
.(10)<br />
٣٠٥
شامگاه، افسر ارتش غالب، رفيق زندانياش را از سلول بيرون آورد و به سر ميز خود برد. آنها<br />
به رسم مكزيكي همديگر را برادرانه در آغوش گرفتند و رو بهروي هم نشستند. آنها كه هر دو<br />
از زدوخوردهاي پياپي داغان شده بودند، به هم خيره شدند و با چشمان اشكآلود از خاطرات<br />
گذشته حرف زدند، از روزگار جواني و دوستي قديمي و از سرنوشت بيرحمانهاي كه حالا يكي<br />
را جلاد ديگري كرده بود.<br />
اولي گفت:<br />
- آخر به فكر كي ميرسيد كه من روزي مجبور شوم خون تو را بريزم؟<br />
و دومي جواب داد:<br />
- تو بايد كارت را انجام بدي. چاره ديگري نداري.<br />
دو رفيق پس از بادهگساري مفصل كه سياهمست شده بودند، باز به خود آمدند. زنداني به رفيق<br />
خود گفت:<br />
- گوش كن رفيق، بيا و اين آخرين لطف را هم در حقم بكن. براي من راحتتر است كه به<br />
دست تو كشته شوم.<br />
و افسر غالب، از همان پشت ميز هفت تير كشيد و با ديدگان اشكبار آخرين خواهش دوست<br />
خود را برآورده كرد.<br />
با اين تفصيلاتي كه درباره رواج خشونت در مكزيك بيان كردم، اميدوارم براي كسي اين<br />
تصور پيش نيايد كه اين كشور براي من در رشتهاي از كشت و كشتار خلاصه ميشود. (بايد<br />
باز هم تأكيد كنم كه من خودم هميشه به اسلحه علاقه داشتم و از اين جهت خود را يك پا<br />
مكزيكي ميدانم.) وآنگهي اين رسم به تدريج دارد برميافتد. در چند سال گذشته تمام<br />
اسلحهفروشيها تعطيل شدهاند، هر سلاحي بايد به ثبت برسد و جواز داشته باشد، اما ميتوان<br />
تخمين زد كه تنها در شهر مكزيكو پانصد هزار قبضه اسلحه در دست مردم پراكنده است.<br />
همچنين لازم به يادآوري است كه در مكزيك از جنايتهاي هولناك و نفرتانگيزي كه هر<br />
روز در كشورهاي پيشرفته صنعتي روي ميدهد اثر زيادي نميبينيم. از آدمكشيهاي<br />
جنونآميز و حرفهاي، قتلهاي زنجيرهاي و قصابيهايي كه گوشت آدميزاد ميفروشند در اينجا<br />
خبري نيست. از اين قبيل فجايع در مكزيك تنها به يك مورد برخوردهام: چند سال پيش<br />
٣٠٦
(11)<br />
كاشف به عمل آمد كه زنان فاحشهخانهاي در شمال كشور پشت سر هم ناپديد ميشوند. معلوم<br />
شد كه در آن فاحشهخانه هر وقت دخترها جذابيت خود را از دست ميدادند و در نتيجه كمتر<br />
كار ميكردند، يا به سني ميرسيدند كه ديگر نميتوانستند پول كافي در بياورند، "خانم رئيس"<br />
به سادگي آنها را به قتل ميرسانده و در باغچه خاك ميكرده است. اين قضيه كه بعد سياسي<br />
هم پيدا كرد مثل بمب در كشور صدا كرد. اما به طور كلي قتل و آدمكشي در مكزيك خيلي<br />
ساده است و از آن شاخ و برگها و "جزئيات مخوف" كه در رسانههاي گروهي فرانسه و<br />
آلمان و انگليس و آمريكا ميشنويم، فارغ است.<br />
آنچه بايد اضافه كنم اين است كه مردم مكزيك چنان شوق و علاقهاي به آموزش و رشد و<br />
پيشرفت دارند كه در كشورهاي ديگر كممانند است. مردمي بينهايت خوشقلب و مهربان و<br />
مهماننواز هستند. به يمن همين خصوصيات صميمانه است كه از زمان جنگ داخلي اسپانيا،<br />
كه لاسارو كاردناس رئيس جمهور شايسته و نيكدل به فراريان اسپانيايي خوشامد گفت،<br />
تا كودتاي ژنرال پينوشه در شيلي، اين كشور به پناهگاهي نمونه تبديل شده است. حتي<br />
ميتوان با خرسندي گفت كه از كشمكشهايي كه زماني ميان بوميان مكزيك و مهاجران<br />
اسپانيايي وجود داشت، ديگر اثري نمانده است.<br />
مكزيك احتمالا باثباتترين كشور آمريكاي لاتين است. در اين كشور از نزديك شصت سال<br />
پيش صلح و آرامش برقرار است. از دوران شورشهاي نظامي و دستههاي ياغي تنها<br />
مشتي خاطرات خونين باقي مانده است. اقتصاد و آموزش عمومي رشد كرده است. مكزيك با<br />
نظامهاي حكومتي متفاوت دنيا بهترين مناسبات را برقرار كرده است. و سرانجام اين كه<br />
مكزيك نفت دارد، نفت فراوان.<br />
(12)<br />
در انتقاد از مكزيك نبايد از ياد ببريم كه برخي از اموري كه براي يك اروپايي زشت و ناپسند<br />
است، طبق قانون اساسي مكزيك مجاز است. يكي از اين پديدهها رسم خويشاوندنوازي است.<br />
اين امري طبيعي است كه رئيس جمهور پستهاي مهم و حساس كشور را به قوم و<br />
خويشهاي خود واگذار كند. هميشه اين طور بوده و هيچ كس هم واقعا به اين امر اعتراضي<br />
ندارد.<br />
٣٠٧
يك پناهنده تبعه شيلي زماني به طنز گفته بود: ”دولت مكزيك يك سيستم فاشيستي است كه<br />
بر اثر رواج فساد تضعيف شده است“. در اين گفته بيترديد يك هسته واقعي وجود دارد. يكي<br />
از نمودهاي فاشيسم در مكزيك قدرت نامحدود رئيس جمهور است. اين درست است كه او<br />
تحت هيچ شرايطي نميتواند دوباره انتخاب شود و بنابرين قادر نيست ديكتاتوري مطلق برقرار<br />
كند، اما در آن شش سالي كه در مسند قدرت است، ميتواند خودسرانه هر كاري بكند و هيچ<br />
چيزي مانع او نميشود.<br />
(13)<br />
(14)<br />
نمونه جالبي از اين خودسريها را چند سال پيش از لوئيس اچه وريا شاهد بوديم. او آدم<br />
خوشقلب و خيرخواهي بود. مرا ميشناخت و چند بار برايم شراب فرانسوي فرستاد. موقعي كه<br />
ژنرال فرانكو در اسپانيا با وجود موج اعتراضات جهاني، پنج مبارز آنارشيست را اعدام كرد، اچه<br />
وريا بيدرنگ به رشتهاي از اقدامات تعرضي دست زد: قطع مناسبات بازرگاني و روابط پستي با<br />
اسپانيا، لغو تمام پروازهاي هوايي و اخراج عدهاي از اسپانياييهاي طرفدار فرانكو از مكزيك<br />
و.... همين مانده بود كه چند بمبافكن بفرستد و مادريد را بمباران كند!<br />
آن روي سكه اين قدرت مطلقه، كه ميتوان آن را "ديكتاتوري دموكراتيك" ناميد، رواج شديد<br />
فساد اداري است. مي گويند كه رشوه كليد اصلي زندگي در مكزيك است. رشوهخواري<br />
در سراسر كشور و در تمام سطوح رواج دارد؛ البته اين پديده منحصر به مكزيك نيست. اين<br />
رسم زشت را مكزيكيها قبول كردهاند، هر كسي يا عامل و يا قرباني آن است. حيف! اگر فساد<br />
اداري تا اين حد رواج نداشت، قانون اساسي مكزيك كه از بهترين قانونهاي اساسي جهان<br />
است، ميتوانست اين كشور را به الگوي دموكراسي در آمريكاي لاتين بدل كند.<br />
اما اين كه در مكزيك فساد بيداد ميكند، مشكلي است كه تنها خود مردم مكزيك بايد براي<br />
آن چارهانديشي كنند. مهم اين است كه همه از وجود چنين مشكلي باخبر هستند و اين خود<br />
راه چارهجويي را، هرچند به صورت جزئي هموار ميكند. اما اگر قرار بر سنگسار باشد، بگذاريم<br />
آن كشوري از كشورهاي قاره آمريكا، به انضمام ايالات متحده، سنگ اول را بيندازد كه خود<br />
گرفتار اين آفت نيست.<br />
درباره قدرت نامحدود رئيس جمهور هم من عقيده دارم از آنجا كه خود مردم چنين نظامي را<br />
تأسيس كردهاند، پس باز خود آنها هستند كه بايد براي تغيير آن تصميم بگيرند. ما نبايد كاسه<br />
٣٠٨
داغتر از آش باشيم. به علاوه من هرچند كه به ميل خود تابعيت مكزيك را پذيرفتهام، اما خود<br />
را فردي كاملا غيرسياسي ميدانم.<br />
مكزيك يكي از كشورهايي است كه بالاترين ميزان رشد جمعيت را دارا هستند. بيشتر اين<br />
جمعيت انبوه به دليل تقسيم بينهايت نابرابر ثروتهاي طبيعي، در زير فشار فقر و محروميت<br />
از روستاها ميگريزند و در حاشيه شهرهاي بزرگ، به خصوص در پيرامون مكزيكو، در زاغهها<br />
و بيغولهها مأوا ميگيرند. هيچ معلوم نيست كه اين پايتخت بيقواره و هيولاشهر بيكران چقدر<br />
جمعيت دارد. احتمالا مكزيكو پرجمعيتترين شهر دنياست. رشد جمعيت در اينجا سرسامآور<br />
است. هر روز نزديك هزار كشاورز قحطيزده و جوياي كار به شهر ميآيند و در هر بيغولهاي<br />
بيتوته ميكنند. گفته ميشود كه جمعيت مكزيكو در سال 2000 از مرز سي ميليون نفر خواهد<br />
گذشت.<br />
اگر به پيامدهاي مستقيم اين انفجار جمعيت توجه كنيم: به آلودگي فاجعهبار محيط زيست كه<br />
براي مقابله با آن هيچ كاري انجام نميشود، كمبود آب، رشد نامتعادل سطح درآمدها، افزايش<br />
بهاي مواد غذايي اوليه مانند ذرت و حبوبات و همچنين سلطه اقتصادي آمريكا، در اين صورت<br />
ميتوان نتيجه گرفت كه مكزيك با مشكلات بزرگي سروكار دارد. تازه من از ناامني<br />
گستردهاي كه هر روز ابعاد وسيعتري پيدا ميكند، چيزي نگفتم؛ اما تنها كافي است كه شما به<br />
صفحه حوادث روزنامهها نگاهي بيندازيد.<br />
پانوشتها:<br />
3. Chano Ureta<br />
4. Agustin Jimenez<br />
5. Vargas Vila<br />
1- machismo غيرتپرستي و قلدري مردانه<br />
-2 Marchal 1920) Georges (1997 هنرپيشه فرانسوي<br />
(1986 -1904) E. Fernandez -6<br />
(1997 -1907) G. Figueroa -7<br />
(1959 -1889) A. Reyes -8<br />
(1928 -1880) A. Obregon -9<br />
٣٠٩<br />
فيلمساز مكزيكي<br />
فيلمبردار نامدار مكزيك<br />
نويسنده مكزيكي<br />
رزمنده مكزيكي
(1923 -1878) Pancho Villa -10<br />
(1970 -1895) L. Gardenas -11<br />
رزمنده مكزيكي<br />
سياستمداري كه از<br />
1936 تا<br />
مكزيك بود.<br />
12- در متن به اسپانيايي: caudillismo<br />
سياستمدار مكزيكي كه از سال<br />
رئيس جمهور بود.<br />
14- در متن به اسپانيايي است: mordida<br />
-13 Echeverria L. (متولد (1922<br />
1940 رئيس جمهور<br />
1970 تا سال<br />
1976<br />
٣١٠
در سينماي مكزيك<br />
به عنوان قاعدهاي كلي كه خوشبختانه استثنا هم دارد، ميتوان گفت كه هنرپيشههاي<br />
مكزيكي حاضر نيستند نقشي را بازي كنند كه در زندگي واقعي خود با آن مخالف هستند.<br />
در سال 1952 كه فيلم قويپنجه را كارگرداني ميكردم، پدرو آرمنداريس بازيگر اصلي (1)<br />
فيلم كه گاهي حتي در داخل استوديو هم هفتتير ميكشيد و تيراندازي ميكرد، به هيچوجه<br />
حاضر نبود پيراهن آستين كوتاه بپوشد، چون عقيده داشت كه فقط "اواخواهرها" از اين<br />
پيراهنها ميپوشند و ميترسيد كه مردم خيال كنند او هم "اواخواهر" شده است.<br />
در همين فيلم صحنهاي هست كه كارگران كشتارگاه پدرو را تعقيب ميكنند. او موقع فرار با<br />
دختربچه يتيمي روبرو ميشود و براي اين كه جلوي فرياد زدن او را بگيرد، دستش را روي<br />
دهان دخترك ميگذارد. پس از اينكه تعقيبكنندگان دور ميشوند، او دشنهاي كه به كمرش<br />
فرو رفته را به دخترك نشان ميدهد و ميگويد:<br />
- اين را از پشتم بكش بيرون!<br />
موقعي كه داشتيم اين صحنه را فيلمبرداري ميكرديم، هنرپيشه ما با عصبانيت اعتراض كرد:<br />
- من نميگويم "از پشتم"!<br />
٣١١
او نگران بود كه صرف همين كلمه "پشت" آبروي او را بر باد دهد. من هم قبول كردم كه او<br />
جملهاش را بدون اين كلمه بيان كند.<br />
در سال فيلم "زندگي جنايتبار آرچيبالدو دلاكروز" را بر اساس تنها رمان رودولفو<br />
اوسيگلي نمايشنامهنويس مكزيكي كارگرداني كردم. اين فيلم كمابيش در همه جا با اقبال<br />
رو بهرو شد، اما براي خودم يادآور ماجراي غريبي است: در صحنهاي از فيلم ارنستو آلونسو<br />
(هنرپيشه اصلي) مجسمهاي را كه عينا شبيه ميروسلاوا ستاره مكزيكي فيلم بود، در<br />
كورهاي ميسوزاند. چندي بعد ميروسلاوا در پي يك شكست عشقي، خودكشي كرد و وصيت<br />
كرد كه جسدش سوزانده شود.<br />
٣١٢<br />
(3)<br />
1955 و<br />
1955<br />
(2)<br />
در سال هاي 1956 كه باز با اروپا رابطه برقرار كرده بودم دو فيلم به زبان فرانسوي<br />
كارگرداني كردم. اولي را به عنوان "نامش سپيدهدم است" بر پايه رماني از امانوئل روبلس<br />
در جزيره كرس ساختم و دومي را به اسم "مرگ در اين باغ" در مكزيك.<br />
(4)<br />
(5)<br />
فيلم نامش سپيدهدم است را هرگز دوباره نديدهام، اما آن را بسيار دوست دارم. دوستم كلود<br />
ژاژه كه نقشهاي فرعي زيادي در فيلمهاي من بازي كرده، تهيهكننده اين فيلم بود. مارسل<br />
كامو دستيار اول من بود، و در كنار او جوان قدبلند لنگدرازي بود به اسم ژاك دوره<br />
كه بدجوري شل و ول راه ميرفت.<br />
(6)<br />
(7)<br />
(8)<br />
(10)<br />
(9)<br />
در اين فيلم براي اولين بار با ژرژ مارشال و ژولين برتو كار كردم كه از آن پس از<br />
هنرپيشههاي ثابت من شدند. لوسيا بوزه هم كه در فيلم نقش داشت، آن روزها نامزد<br />
لوئيس ميگوئل دومينگين قهرمان معروف گاوبازي بود، و اين لوئيس هر بار قبل از<br />
فيلمبرداري به من تلفن ميزد و ميپرسيد: ”جوان اول فيلم كيه؟ ژرژ مارشال؟ اين يارو چه<br />
جور آدميه؟“<br />
سناريوي اين فيلم را به همراه ژان فري يكي از ياران دوران سوررئاليسم نوشته بودم كه<br />
به خاطر اختلاف سليقهاي كه پيش آمد با هم درگير شديم. يك جا فري به قول خودش<br />
صحنه عشقي معركه" نوشته بود كه به نظر من چيزي نبود مگر سه صفحه وراجي كه من<br />
تقريبا تمام آن را حذف كردم و به جاي آن اين صحنه را توي فيلم گذاشتم: ژرژ مارشال وارد<br />
" كي
(11)<br />
خانه ميشود، خسته روي صندلي ميافتد، جورابش را در ميآورد، لوسيا بوزه براي او توي<br />
بشقاب سوپ ميكشد و از او يك لاكپشت كوچولو كادو ميگيرد.<br />
به كمك كلود ژاژه كه سويسي است، براي اين صحنه چند جمله ديالوگ نوشتيم. فري ناراحت<br />
شد و به خاطر جوراب و سوپ و لاك پشت كذايي به تهيهكننده شكوائيه نوشت، و درباره<br />
جملات ما گفت: ”اين حرفها شايد بلژيكي يا سويسي باشد، اما به طور قطع فرانسوي<br />
نيست.“ او حتي تقاضا كرد كه اسمش را از تيتراژ فيلم بردارند كه تهيهكننده موافقت نكرد. من<br />
هنوز هم روي حرف خودم هستم كه صحنه ما با سوپ و لاكپشت خيلي بهتر است.<br />
خانواده پل كلودل هم به خاطر اين فيلم به من بدوبيراه گفتند، چون در صحنهاي از فيلم<br />
آثار اين نويسنده كنار يك جفت دستبند روي ميز كميسر پليس نشان داده ميشود. دختر<br />
كلودل به من نامهاي نوشت كه هيچ از آن تعجب نكردم: همان فحشهاي هميشگي.<br />
تنها خاطرهاي كه از فيلم "مرگ در اين باغ" برايم مانده اين است كه فيلمنامه خيلي ضعيفي<br />
داشت، و اين بدترين چيز است. حسابي كلافه شده بودم. نصف شب از خواب بيدار ميشدم،<br />
چند صفحهاي سياه ميكردم و صبح زود به دست گابريل آرو ميدادم تا فرانسه مرا<br />
ويرايش كند، چون همان روز بايد فيلمبرداري ميشد. ريمون كونو پانزده روزي به<br />
مكزيكو آمد تا مرا از گرفتاري بزرگي كه با فيلمنامه پيدا كرده بودم، نجات دهد، اما فايده<br />
زيادي نداشت. طنز و نزاكت طبع او را هرگز فراموش نميكنم. هرگز نميگفت: ”اين خوب<br />
نيست، آن به درد نميخورد“، بلكه هر جمله را با اين عبارت شروع ميكرد: ”چطور است كه ما<br />
اينجا...“<br />
(13)<br />
(12)<br />
كونو صحنه واقعا بديعي وارد فيلمنامه كرده بود. داستان ما در يك شهرك كارگري ميگذشت<br />
كه در آن ناآراميهايي شروع شده بود. سيمون سينيوره كه نقش روسپي را ايفا ميكرد،<br />
براي خريد وارد خواربارفروشي ميشود. او ماهي ساردين، سوزن و چيزهاي ديگري ميخرد، و<br />
بالاخره از فروشنده يك صابون ميخواهد. در همين موقع با بوق و كرنا اعلام ميشود كه<br />
سربازان ارتش براي برقراري "نظم" وارد شهرك شدهاند. زن روسپي بلافاصله به فروشنده<br />
ميگويد كه نه يك صابون، بلكه پنج صابون ميخواهد.<br />
(14)<br />
٣١٣
يادم نيست كه به چه دليل اين صحنه كوتاه متأسفانه از فيلم بيرون آمد.<br />
گمان ميكنم كه سيمون سينيوره به بازي در اين فيلم هيچ علاقهاي نداشت و ترجيح ميداد<br />
كه به رم پيش ايومونتان برود. موقعي كه سر راه مكزيك در فرودگاهي در آمريكا به زمين<br />
نشستيم، او چند اعلاميه كمونيستي يا مربوط به اتحاد شوروي را لاي گذرنامه خود گذاشت و<br />
به دست مأموران كنترل فرودگاه داد، به اين اميد كه از ادامه سفرش جلوگيري كنند. مأموران<br />
گذرنامه را باز كردند، اما به اعلاميههاي داخل آن هيچ توجهي نكردند.<br />
سيمون سينيوره موقع فيلمبرداري مدام شلوغ ميكرد و مزاحم كار هنرپيشههاي ديگر ميشد.<br />
به همين خاطر به مدير تداركات گفتم كه فاصلهاي را به اندازه صد متر از محل دوربين<br />
فيلمبرداري اندازه بگيرد و جايگاه هنرپيشههاي فرانسوي را به آنجا منتقل كند.<br />
در عوض به يمن همين فيلم "مرگ در باغ" بود كه با ميشل پيكولي آشنا شدم. او از بهترين<br />
دوستانم شد و در پنج يا شش فيلم من بازي كرد. از شوخطبعي او، از بخشندگي ظريف و<br />
شيدايي لطيف و محبت او، كه هيچگاه متظاهرانه نيست، لذت ميبرم.<br />
ناسارين (ناصري)<br />
با فيلم ناسارين كه در سال 1958 در شهر مكزيكو و چند روستاي خيلي زيباي اطراف كوائوتلا<br />
فيلمبرداري شد، براي اولين بار به سراغ رمان هاي گالدوس رفتم.<br />
موقع فيلمبرداري ناسارين يك بار فيگوئروا را حسابي غافلگير كردم: او كادر زيبايي از<br />
كوهستان پوپوكا را با زمينه آبي آسمان ابرآلود آماده كرده بود كه چشم اندازي دلفريب را نشان<br />
ميداد. ناگهان سر دوربين را چرخاندم و آن را روي نماي معمولي و سادهاي قرار دادم كه به<br />
نظرم بهتر و واقعيتر بود. راستش من هيچ وقت تحتتأثير مناظر چشمگير و خوشنما كه<br />
معمولا به محتواي فيلم هم ارتباطي ندارند، قرار نگرفتهام.<br />
٣١٤
(16)<br />
در پرداخت شخصيت ناسارين در اساس به رمان گالدوس وفادار ماندم، اما تلاش كردم حس و<br />
حال صد سال پيش را به روزگار خودمان نزديك كنم. مثلا در اواخر كتاب، ناسارين در خواب<br />
خود را در حال برگزاري مراسم مسح ميبيند. من اين را به صحنه صدقهگيري او تبديل كردم.<br />
در جا به جاي فيلم عناصر تازهاي به داستان اضافه شده است، مانند صحنه اعتصاب، يا در<br />
فصل شيوع طاعون كه زن بيمار از خدا روي ميگرداند و معشوق خود را ميطلبد. گفتار اين<br />
صحنه از كتاب "گفت و گوي كشيش با مرد محتضر" (15) اثر ماركي دو ساد گرفته شده<br />
است.<br />
ناسارين از بهترين فيلمهايي است كه در مكزيك ساختهام. فيلم با اقبال زيادي رو بهرو شد،<br />
هرچند كه درباره محتواي آن سوءتفاهمهايي نيز راه افتاد.<br />
ناسارين در جشنواره كن جايزه بينالمللي را كه درست به خاطر نمايش همين فيلم تعيين شده<br />
بود، دريافت كرد. چيزي نمانده بود كه اين فيلم جايزه مركز سينمايي كاتوليكها را هم برنده<br />
شود. سه نفر از اعضاي هيئت داوران مركز نامبرده به شدت طرفدار فيلم بودند، اما سرانجام در<br />
اقليت قرار گرفتند.<br />
ژاك پرهور كه به شدت با جماعت كشيش مخالف بود، اظهار تأسف كرد كه چرا يك كشيش<br />
را قهرمان فيلم گذاشتهام. او ميگفت كه كشيشها آنقدر پليد هستند كه ”مشكلات آنها هيچ<br />
ربطي به ما ندارد“.<br />
ارباب كليسا با برداشتي خاص از فيلم ناسارين، به اين سوءتفاهم دچار شده بودند كه من<br />
"توبه" كردهام. پس از اين كه ژان بيست و سوم در واتيكان به عنوان پاپ انتخاب شد، در<br />
مكزيكو دعوتنامهاي به دستم رسيد تا به نيويورك بروم و از دست كاردينال تازهاي كه به<br />
جاي آن سپلمن خبيث نشسته بود، ديپلم افتخار دريافت كنم. روشن است كه من دعوت<br />
كليسا را رد كردم، اما تهيه كننده فيلم براي كسب سند راهي نيويورك شد.<br />
پانوشتها:<br />
1. P. Armendariz<br />
٣١٥
(1979 -1905) R. Usigli -2<br />
3. Myroslava<br />
(1995 -1914) E. Robles -4<br />
(1982 -1912) M. Camus -5<br />
6. J. Deray<br />
(1995 -1910) J. Bertheau -7<br />
-8 Bose Lucia (متولد (1931<br />
9. L. M. Dominguin<br />
10. J. Ferry<br />
-11 Claudel -1868) P. (1955 شاعر<br />
12. G. Arout<br />
(1976 -1903) R. Queneau -13<br />
(1985 -1921) Simon Signoret -14<br />
15. Dialogue d’un prètre et d’un moribond<br />
(1967 -1889) F. Spellman -16<br />
نويسنده مكزيكي<br />
نويسنده فرانسوي<br />
سينماگر فرانسوي<br />
هنرپيشه فرانسوي<br />
بازيگر ايتاليايي<br />
و نويسنده فرانسوي<br />
نويسنده فرانسوي<br />
بازيگر فرانسوي<br />
اسقف نيويورك با خشك انديشي شديد<br />
٣١٦
از علايق شخصي<br />
در دوره سوررئاليسم ما عادت داشتيم كه ميان خوب و بد، درست و نادرست يا زشت و زيبا خط<br />
قاطعي بكشيم. كتابهايي بود كه بايد حتما ميخوانديم و كتابهايي بود كه نبايد ميخوانديم.<br />
كارهايي بود كه بايد ميكرديم و كارهايي كه نبايد هرگز ميكرديم. حالا در اين فصل از كتاب<br />
كه قصد دارم از علايق و سلايق، از دلخوشيها و بيزاريهاي خودم حرف بزنم، به ياد آن بازي<br />
قديمي افتادهام. در اينجا قلم را به دست تصادف ميسپارم و تنها از ميل و ذوق خودم پيروي<br />
ميكنم. به شما هم توصيه ميكنم يك وقتي همين كار را انجام بدهيد.<br />
(1)<br />
كتاب "خاطراتي از حشرهشناسي" نوشته فابر را خيلي دوست دارم. كتابي بينظير است كه در<br />
آن شور مشاهده و عشق بيكران به موجودات زنده به مراتب از تورات بالاتر ميرود. قديمها<br />
ميگفتم كه اگر قرار باشد به جزيرهاي متروك بروم، اين تنها كتابي است كه با خود ميبرم، اما<br />
حالا تغيير عقيده دادهام: هيچ كتابي با خود نخواهم برد.<br />
ماركي دو ساد را هميشه دوست داشتم. وقتي براي اولين بار در بيست و پنج سالگي در پاريس<br />
آثارش را خواندم برايم حتي بيش از نظريات داروين تكاندهنده بود. كتاب "صد و بيست روز<br />
براي اولين بار در تيراژي بسيار محدود در برلين منتشر شد. يك روز نسخهاي از اين<br />
كتاب را نزد رولان توال ديدم كه با روبر دسنوس به ديدنش رفته بوديم. اين كتاب ناياب<br />
(3)<br />
سودوم" (2)<br />
٣١٧
دست به دست گشته بود، مارسل پروست و خيلي هاي ديگر آن را خوانده بودند. من هم آن را<br />
قرض گرفتم و خواندم.<br />
تا آن موقع هيچ چيز از ساد نميدانستم. با خواندن اين كتاب سخت يكه خوردم. در دانشگاه<br />
مادريد ما را با همه شاهكارهاي ادبي جهان آشنا كرده بودند: از كاموئس تا دانته، از هومر تا<br />
سروانتس. پس چرا از اين اثر چيزي به ما نگفته بودند؟ اين كتاب جامعه را از همه جوانب و با<br />
ژرفبيني فراوان بررسي ميكرد و طرح فرهنگي تازهاي ارائه ميداد. آن روز به كشف دردناكي<br />
رسيدم: دانشگاه ما را گول زده بود. آن "شاهكارهاي ادبي" ناگهان تمام ارزش و گيرايي خود را<br />
از دست دادند. سعي كردم "كمدي الهي" را دوباره بخوانم. ديدم كه جنبه شعري آن از هر كتابي،<br />
حتي از تورات هم ضعيفتر است. وقتي كمدي الهي چنين باشد، ديگر از لوسياد و اورشليم<br />
آزاد چه انتظاري بايد داشت؟<br />
٣١٨<br />
(5)<br />
(4)<br />
(6)<br />
به خود گفتم كه قبل از هر چيز بايد مطاله آثار ساد را به ما توصيه ميكردند، اما به جاي آن چه<br />
اباطيلي به خوردمان دادند! بيدرنگ بر آن شدم كه تمام آثار ساد را بخوانم. اما كتابهاي او<br />
ممنوع بود و از همان قرن هجدهم ديگر تجديد چاپ نشده بود. به راهنمايي برتون و الوار به يك<br />
كتابفروشي در خيابان بناپارت رفتم، صاحب مغازه اسم مرا در ليست خود وارد كرد تا رمان<br />
ژوستين را برايم تهيه كند، اما هرگز به عهد خود وفا نكرد. در عوض دستنوشته اصلي "صد و<br />
بيست روز سودوم" به دستم افتاد و چيزي نمانده بود كه آن را بخرم، اما آن طومار قطور بالاخره<br />
نصيب خانواده نوآي شد.<br />
از دوستانم كتاب "فلسفه در اتاق خواب" (7) را قرض گرفتم و خواندم و خيلي لذت بردم؛ و بعد<br />
كتابهاي ديگري از راه رسيدند: گفتگوي كشيش با مرد محتضر، ژوستين و ژوليت. در اين كتاب<br />
آخر به ويژه از صحنه ملاقات ژوليت با پاپ كيف كردم كه پاپ بيايماني خود را رو ميكند. در<br />
ضمن نوهاي هم به اسم ژوليت دارم، اما نه من بلكه پسرم ژان لويي براي اين نامگذاري مسئول<br />
است.<br />
برتون و رنه كرول هر كدام نسخهاي از كتاب ژوستين داشتند. وقتي خبر خودكشي كرول پخش<br />
شد، دالي اولين كسي بود كه در خانه او حضور يافت، و پس از او آندره برتون بود كه پيش از<br />
ساير اعضاي گروه به آنجا رسيد. چند ساعت بعد خانمي از دوستان كرول از لندن با هواپيما وارد
شد و او بود كه در آن گيرودار متوجه شد كه كتاب ژوستين از كتابخانه كرول ناپديد شده است.<br />
يك نفر كتاب را دزديده بود. دالي؟ غيرممكن است. برتون؟ محال است، چون خودش كتاب را<br />
داشت. به هرحال يكي از نزديكان كرول كه با كتابخانه او آشنايي كامل داشت كتاب را كش<br />
رفت و تا امروز هم قسر در رفته است.<br />
از خواندن وصيتنامه ساد هم خيلي لذت بردم. او درخواست ميكند كه جسدش را آتش بزنند و<br />
خاكسترش را دور بريزند. بشريت بايد تمام آثار و حتي نام او را فراموش كند. كاش من هم<br />
ميتوانستم درباره خودم چنين وصيتي بكنم. اين مراسم بزرگداشت و بناهاي يادبودي كه براي<br />
بزرگان برپا ميشود كاري بيهوده و خطرناك است. آخر اين كارها به چه درد ميخورد؟ زنده باد<br />
فراموشي! هيچ مقامي بالاتر از نيستي وجود ندارد.<br />
هر چيزي زماني دارد و عشق و علاقه من هم به ساد كهنه شده است، اما هرگز نقش او را در<br />
تحول جهانبينيام از ياد نميبرم. او زندگي مرا زير و رو كرد. وقتي فيلم عصر طلايي به همراه<br />
نقل قولهايي از ساد به نمايش درآمد، موريس هن مقالهاي عليه من نوشت و ادعا كرد كه<br />
اگر ماركي مقدس زنده بود، با فيلم من مخالفت ميكرد، زيرا او برخلاف من، نه تنها با مسيحيت<br />
بلكه اصولا با هر ديني مخالف بود. به او جواب دادم كه كار من فيلم ساختن است و نه پاسداري<br />
از عقايد يك نويسنده مرده.<br />
(8)<br />
ريشارد واگنر را دوست دارم و موسيقي او را خوب ميشناسم. در بسياري از كارهايم، از اولين فيلم<br />
يعني سگ اندلسي تا آخرين فيلم يعني "موضوع مبهم هوس"، موسيقي واگنر را به كار بردهام.<br />
اين آخر عمري يكي از غم و غصههاي بزرگ من اين است كه ديگر نميتوانم موسيقي گوش<br />
كنم. شايد بيش از بيست سال است كه گوشم نميتواند نتهاي موسيقي را از هم تفكيك كند.<br />
درست مثل متني كه حروف آن درهم ريخته و ناخوانا شده باشد. اگر معجزهاي روي ميداد و<br />
شنواييام برميگشت، از عذاب پيري نجات پيدا ميكردم. موسيقي ميتوانست مثل مخدري<br />
ملايم مرا با مهر و رافت به دست مرگ بسپارد. اما حالا هيچ چاره اي برايم باقي نمانده جز آنكه<br />
بروم به زيارت قديسه لورد!<br />
٣١٩
در جواني ويولن و بعدها در پاريس بانجو مينواختم. بتهوفن، سزار فرانك، روبرت شومان، كلود<br />
دبوسي و خيليهاي ديگر را دوست دارم.<br />
در روزگار ما رابطه با موسيقي چيز ديگري بود: در اسپانيا وقتي ميشنيديم اركستر سمفونيك<br />
مادريد، كه اعتبار بالايي داشت، براي اجراي برنامه به ساراگوسا ميآيد، از چند ماه قبل با شوق و<br />
هيجاني توصيف ناپذير انتظار ميكشيديم. از پيش خودمان را براي هر برنامهاي آماده ميكرديم و<br />
آهنگهاي آن را به خاطر ميسپرديم. بالاخره شب كنسرت فرا ميرسيد و ما در لذت غرق<br />
ميشديم.<br />
امروزه ميتوان تنها با فشار دادن يك دكمه بهترين موزيكهاي دنيا را به خانه آورد. براي من<br />
روشن است كه ما در اين ميان چيزي را از دست دادهايم، اما به جاي آن چه چيزي به دست<br />
آوردهايم؟ به نظر من براي رسيدن به زيبايي هميشه سه چيز لازم است: اميد، مبارزه و پيروزي.<br />
دوست دارم سر موقع غذا بخورم. شبها زود ميخوابم و صبحها هم زود بيدار ميشوم. از اين<br />
نظر اصلا به اسپانياييها شباهت ندارم.<br />
از شمال، سرما و باران لذت ميبرم. از اين جهت اسپانيايي هستم و چون در منطقه خشكي دنيا<br />
آمدهام برايم هيچ چيز از چشمانداز گسترده جنگلهاي مرطوب و مهآلود زيباتر نيست. همان طور<br />
كه قبلا گفتم وقتي تابستانها با خانوادهام به سانسباستين در شماليترين نقطه اسپانيا ميرفتيم،<br />
از تماشاي سرخسها و شاخسارهاي خزهبسته سير نميشدم.<br />
كشورهاي اسكانديناوي را دوست دارم، هرچند كه چيز زيادي درباره آنها نميدانم. روسيه را هم<br />
دوست دارم. در هفت سالگي داستاني چند صفحهاي نوشته بودم كه ماجراي آن در قطار راه آهن<br />
سيبري روي ميداد كه از ميان استپهاي برفپوش عبور ميكرد.<br />
صداي باران را دوست دارم. يكي از زيباترين صداهايي است كه به خاطرم مانده است. هنوز هم<br />
گاهي با سمعك به صداي باران گوش ميدهم، اما به زيبايي ترنم طبيعي آن نيست.<br />
ملتهاي بزرگ از باران زاده شدهاند.<br />
٣٢٠
سرما را واقعا دوست دارم. در سراسر جواني حتي شديدترين زمستانها را با يك لا پيراهن و كتي<br />
ساده سر ميكردم. سرما به بدنم فشار ميآورد، اما مقاومت ميكردم و از همين لذت ميبردم.<br />
دوستانم مرا "بي پالتو" لقب داده بودند. يك بار لخت و عور وسط برف ايستادم و دوستانم از من<br />
عكس گرفتند.<br />
روزي در يكي از زمستانهاي سخت پاريس كه رودخانه سن يخ زده بود، به دنبال دوستم خوان<br />
ويسنس كه از مادريد وارد ميشد، به ايستگاه قطار اورسي رفتم. هوا به قدري سرد بود كه من<br />
براي گرم كردن خودم روي سكوي ايستگاه ميدويدم. عاقبت سينه پهلوي بدي كردم و وقتي از<br />
بستر بلند شدم، اولين لباسهاي گرم زندگيام را خريدم.<br />
در سالهاي دهه 1930 زمستانها با پپين بلو و دوست ديگري به نام لوئيس ساليناس كه سروان<br />
توپخانه بود به كوهستان گواداراما ميرفتيم. در واقع هدف ما ورزش و كوهنوردي نبود. تا<br />
ميرسيديم صاف به درون پناهگاهي ميخزيديم، آتش بزرگي درست ميكرديم و بساط عيش و<br />
نوش راه ميانداختيم. گاهي هم براي هواخوري چند دقيقهاي از اتراقگاه بيرون ميرفتيم. دور سر<br />
و گردنمان از آن شالهاي بزرگي ميپيچيديم كه فرناندو ري در فيلم تريستانا تا بالاي دماغش را<br />
با آن ميپوشاند.<br />
ورزشكاران واقعي با تحقير و تمسخر به ما نگاه ميكردند.<br />
مناطق گرمسير را دوست ندارم و اين نتيجه منطقي عشق من به سرماست. اين كه حالا در<br />
مكزيك زندگي ميكنم يك تصادف محض است. از بيابان و شنزار، از تمدنهاي عربي، هندي<br />
و به خصوص ژاپني هيچ خوشم نميآيد. در اين مورد گويا از گرايش زمانه دور ماندهام. در واقع<br />
تنها با تمدن يوناني-رمي- مسيحي كه در دامن آن بزرگ شدهام احساس راحتي ميكنم.<br />
از سفرنامههايي كه سياحان انگليسي و فرانسوي در قرنهاي هجدهم و نوزدهم درباره اسپانيا<br />
نوشتهاند خيلي لذت ميبرم. حالا كه صحبت به اسپانيا كشيد بايد بگويم كه از رمان هاي<br />
پرماجراي بازاري هم خيلي خوشم ميآيد: به خصوص از رمان "عصاكش تورمس" (10) و<br />
رمان كلاهبردار نوشته كهودو ژيل بلاس نوشته لوساژ را هم دوست دارم. با اين كه<br />
.(12)<br />
(9)<br />
(11)<br />
٣٢١
اصل اين رمان فرانسوي است، اما با ترجمه فوق العادهاي كه كشيش ايسلا در قرن هجدهم<br />
از آن به دست داده، يك اثر اسپانيايي شده است. به نظر من اين رمان تصوير درخشاني از اسپانيا<br />
عرضه كرده است. دستكم ده بار آن را خواندهام.<br />
٣٢٢<br />
(13)<br />
از كورها زياد خوشم نميآيد. از بيشتر كرها هم همين طور. يك بار در مكزيكو دو مرد كور ديدم<br />
كه كنار هم نشسته بودند و يكي داشت با دست نفر دوم را ارضا ميكرد. از ديدن اين صحنه<br />
سخت يكه خوردم.<br />
بعضيها عقيده دارند كه كورها از كرها خوشبختترند، اما من باور نميكنم. در اسپانيا با كور<br />
فوقالعاده اي آشنا بودم به اسم لاس هراس او در هجده سالگي بينايي خود را از دست داده<br />
و به همين خاطر چند بار دست به خودكشي زده بود. پدر و مادرش به ناچار پنجره اتاقش را<br />
ميخكوب كرده بودند. لاس هراس به تدريج به وضع تازه خود خو گرفت. در سال هاي<br />
اغلب او را در مادريد ميديدم كه هر هفته به كافه پومبو كه پاتوغ گومس دلاسرنا بود ميآمد.<br />
خودش هم اهل قلم بود و شبها با ما بيرون ميآمد.<br />
1920<br />
.(14)<br />
يك بار كه در پاريس در ميدان سوربن زندگي ميكردم صبح زود زنگ خانه را شنيدم. در را كه<br />
باز كردم از ديدن لاس هراس دهانم باز ماند. او را به داخل خانه بردم. گفت كه تك و تنها براي<br />
كسب و كار به پاريس آمده است. فرانسه را هم افتضاح حرف ميزد. او را به ايستگاه اتوبوس<br />
رساندم، سوار شد و رفت. يكه و تنها در شهري كه نه آن را ميشناخت و نه ميتوانست آن را<br />
ببيند. حيرتانگيز بود. چه كور معركهاي!<br />
از ميان كورهاي دنيا از يكي كه اصلا خوشم نميآيد خورخه لوئيس بورخس است. البته او<br />
بيترديد نويسنده خوبي است، اما نويسنده خوب در دنيا فراوان است. وآنگهي من به هيچ كس<br />
فقط به خاطر اينكه نويسنده خوبي است، احترام نميگذارم. براي من انسانها بايد فضايل ديگري<br />
داشته باشند. شصت سال پيش دو سه بار بورخس را ديدم و به نظرم خودپسند و ازخودراضي آمد.<br />
در حرفها و حالتهاي او نوعي خودنمايي و فضلفروشي احساس كردم. از لحن ارتجاعي برخي<br />
از آرا و عقايد او و همچنين از ضديت او با اسپانيا خوشم نميآيد. بورخس مثل خيلي از كورها<br />
سخنران خوبي است و ديدم كه در صحبت با روزنامهنويسها مدام به جايزه نوبل گريز ميزند.<br />
كاملا آشكار است كه هميشه در آرزوي اين جايزه بوده است.
در عوض به ژان پل سارتر احترام ميگذارم. وقتي او جايزه نوبل را رد كرد، عميقا تحت تأثير قرار<br />
گرفتم. همين كه خبر را در روزنامه خواندم فوري تلگرام تبريكي برايش فرستادم.<br />
اين احتمال وجود دارد كه اگر امروز با بورخس روبرو شوم، درباره او جور ديگري نظر بدهم.<br />
نميتوانم از كورها حرف بزنم و جملهاي از بنژامن پره را به ياد نياورم. حرف او را مثل خيلي<br />
چيزهاي ديگر صرفا از حافظه نقل ميكنم. پره گفته است: ”آيا مورتادلا را كورها درست<br />
نكردهاند؟“ به نظر من اين حرف حقيقتي ناب را بيان ميكند. البته بعضيها ممكن است بين<br />
كورها و مورتادلا هيچ رابطهاي نبينند، اما به نظر من اين سخن نمونهاي از پيامي يكسره<br />
غيرعقلاني است كه به نحوي اسرارآميز نور حقيقت بر آن تابيده است.<br />
از گندهگويي و فضلفروشي خيلي بدم ميآيد. گاهي از خواندن بعضي از مقالات ماهنامه كايه<br />
دوسينما از خنده رودهبر ميشوم. يك بار به عنوان رئيس افتخاري "مركز مطالعات سينمايي" كه<br />
در واقع دانشكده فيلم سازي مكزيك است، به آنجا دعوت شده بودم. چهار پنج استاد دانشكده را<br />
به من معرفي كردند كه يكي از آنها جواني شيك و آراسته بود كه از كمرويي سرخ شده بود.<br />
وقتي از او پرسيدم چه درسي ميدهد، جواب داد: "نشانهشناسي تصاوير مرتعش". ميتوانستم در<br />
جا او را بكشم.<br />
گندهگويي و مغلقنويسي يك پديده خالص پاريسي است كه با ورود به كشورهاي عقبمانده،<br />
زيانهاي بزرگي بار آورده است. اين را نمونه روشني از استعمار فرهنگي ميدانم.<br />
از جان استاينبك تا سرحد مرگ متنفرم؛ به ويژه به خاطر مقالهاي كه در ديدارش از پاريس<br />
نوشته بود. در مقاله با لحني بسيار جدي شرح ميداد كه پسربچه اي را ديده كه هنگام عبور از<br />
برابر كاخ اليزه با نان فرانسوي كه در دست داشته، "پيش فنگ" كرده است. آقاي استاينبك<br />
حركت پسرك فرانسوي را "تكان دهنده" توصيف كرده بود. از خواندن اين مقاله داشتم از<br />
عصبانيت ديوانه ميشدم. آخر آدم چقدر ميتواند بيشرم باشد؟<br />
٣٢٣
استاينبك بدون قدرت توپهاي آمريكايي به هيچ جا نميرسيد. دوس پاسوس و همينگوي هم<br />
همين طور. اگر آنها در پاراگوئه يا تركيه دنيا آمده بودند، كي كتابهاشان را ميخواند؟ اين قدرت<br />
آمريكاست كه از آنها نويسندگان بزرگي ساخته است. رماننويس ما گالدوس اغلب با<br />
داستايفسكي پهلو ميزند، اما خارج از اسپانيا كي اسم او را شنيده است؟<br />
هنر رومي و گوتيك را دوست دارم، به ويژه كليساهاي سگوويا و تولدو كه براي خود دنياي زنده<br />
كاملي هستند. در كليساهاي جامع فرانسه غير از زيبايي بيروح فرمهاي معماري چيزي<br />
نميبينيم، درحاليكه در كليساهاي اسپانيا آرايش و تزئينات سرستونها خيرهكننده است. چشمانداز<br />
گستردهاي با انشعابات فراوان در برابرمان باز ميشود كه نگاه بيننده در پيچ وخمهاي بيكران و<br />
باروكوار آن گم ميشود.<br />
صومعهها را دوست دارم و به دير الپولار علاقهاي خاص دارم. از ميان جاهاي خاطرهانگيزي كه<br />
ديدهام، هميشه نسبت به اين دير در خود كشش ويژهاي احساس كردهام. يك بار كه با ژان كلود<br />
كارير براي نوشتن فيلمنامه به الپولار رفته بوديم، هر روز عصر سري به دير آنجا ميزديم. اين<br />
صومعه يك بناي گوتيك بزرگ و بدون ستون است كه از چند عمارت همسان تشكيل شده كه<br />
پنجرههاي قوسي و بلندشان با دريچههاي چوبي بسته ميشود. بام عمارت با سفال رومي پوشيده<br />
شده، چارچوب پنجرهها پوسيده و روي ديوارهاي آن علف سبز شده است. در اين فضا سكون<br />
دورانهاي گذشته حاكم است.<br />
در وسط صومعه روي يك سكوي كوچك و سنگفرش ساعتي قمري وجود دارد. به گفته راهبان<br />
دير اين ساعت پديدهاي نادر و نشانهايست از شبهاي بسيار صاف و روشن آن حوالي. در ميان<br />
سروهاي كهنسال پرچيني قديمي ديده ميشود، و سه قبر كه نگاه زايران را به خود ميكشند:<br />
قبر اول كه از دو قبر ديگر مجللتر است، به يكي از اولياي صومعه تعلق دارد كه در قرن<br />
شانزدهم زندگي ميكرده، و بيشك كراماتي هم به او نسبت داده شده است.<br />
در قبر دوم دو زن آرميدهاند: مادر و دختري كه طي سانحه اتومبيل در همان حوالي جان باختند و<br />
چون كسي به دنبالشان نيامد، آنها را در صومعه به خاك سپردند.<br />
٣٢٤
روي قبر سوم را سنگ گور خيلي سادهاي پوشانده كه روي آن علف خشك روييده و بر آن اسمي<br />
آمريكايي حك شده است. به گفته راهبان دير صاحب اين گور در زمان بمباران اتمي هيروشيما<br />
يكي از مشاوران ترومن رئيس جمهور بوده است. او هم مثل خلبان آن بمبافكن مربوطه و<br />
خيليهاي ديگر كه در آن عمليات شركت داشتند، به بيماري رواني دچار شد. كار و زندگي خود را<br />
رها كرد، از وطن خود گريخت و چند سالي را در مراكش گذراند. سپس از آنجا به اسپانيا آمد.<br />
شبي از شبها در اين صومعه را كوبيد. راهبان از اين مرد خسته و درمانده پرستاري كردند. مرد<br />
آمريكايي يك هفته بعد درگذشت و همانجا دفن شد.<br />
يك بار كه در هتلي نزديك صومعه اقامت داشتم، راهبان دير من و كارير را به ناهار دعوت كردند<br />
و ما در غذاخوري بزرگ دير ناهار خوبي از گوشت بره و سيب زميني خورديم. پيش از صرف غذا<br />
يكي از راهبان فرقه بنديكت چند آيه از انجيل قرائت كرد. موقع خوردن كسي نبايد حرف ميزد.<br />
اما سپس به اتاق ديگري رفتيم كه در آن تلويزيون بود و موقع صرف قهوه و كاكائو از هر دري<br />
حرف زديم.<br />
راهبان كه زندگي خيلي سادهاي داشتند در صومعه پنير و جين درست ميكردند. البته جين را<br />
مخفيانه توليد ميكردند و گرنه بايد براي آن ماليات ميپرداختند. آنها روزهاي يكشنبه محصولات<br />
دير را در كنار كارت پستالها و عصاهاي كندهكاريشده به زايران ميفروختند. مرشد پير صومعه<br />
از شهرت كفرآميز فيلمهاي من چيزكي به گوشش خورده بود، اما تمام وقت فقط لبخند بر لب<br />
داشت و كمابيش با پوزش اعتراف كرد كه در طول زندگي به سينما قدم نگذاشته است.<br />
از عكاسان مطبوعات نفرت دارم. يك بار كه در نزديكي صومعه الپولار قدم ميزدم دو عكاس<br />
به معناي واقعي كلمه مرا به ستوه آوردند. من دلم ميخواست تنها باشم اما آنها دور و برم جست<br />
و خيز ميكردند و يك ريز از من عكس ميگرفتند. متأسفانه پيرتر از آن بودم كه بتوانم حسابشان<br />
را برسم. تأسف ميخوردم كه چرا اسلحه همراهم نيست.<br />
از وقتشناسي خوشم ميآيد. اين حساسيتي است كه تقريبا بيمارگون شده است. در طول زندگي<br />
حتي يك مورد به خاطر ندارم كه ديرتر از موعد به جايي رسيده باشم. گاهي كه زودتر به سر قرار<br />
ميرسم، كمي قدم ميزنم و بعد به موقع به محل قرار ميروم.<br />
٣٢٥
(15)<br />
از عنكبوت هم خوشم ميآيد و هم بدم ميآيد. با خواهران و برادارانم نسبت به عنكبوت<br />
احساسات مشابهي داريم كه مخلوطي است از علاقه و نفرت. در ديدارهاي خانوادگي مينشينيم و<br />
ساعتها درباره عنكبوت حرف ميزنيم و داستانهايي به هم ميبافيم كه مو به تن آدم سيخ<br />
ميكند.<br />
شيفته بار و مشروب و توتون هستم. اما اين مبحث چنان اهميتي برايم دارد كه فصل خاصي از<br />
اين كتاب را به آن اختصاص دادهام.<br />
از شلوغي بدم ميآيد؛ و شلوغي براي من يعني هر جمعي كه از شش نفر بيشتر باشد. عكس<br />
معروفي از ويجي را به خاطر ميآورم كه يكشنبهاي را در سواحل جزيره ايسلند نشان<br />
ميدهد. از ديدن چنين مناظري كه برايم رازي حقيقي هستند، تنم به لرزه ميافتد.<br />
از ابزارهاي كوچك و ظريف مثل انبردست، قيچي، ذرهبين و پيچ گوشتي خوشم ميآيد. تعدادي<br />
از آنها را مثل مسواك به همه جا با خودم ميبرم. در كشوي ميزم از آنها به دقت نگهداري<br />
ميكنم و گاهي به كارشان ميبرم.<br />
كارگران را دوست دارم. مهارت و ورزيدگي آنها را دوست دارم و به آن رشك ميبرم.<br />
از فيلمهاي "جادههاي افتخار" ساخته استنلي كوبريك، رم ساخته فدريكو فليني، رزمناو پوتمكين<br />
به كارگرداني آيزنشتاين، فيلم شكمچراني ساخته ماركو فرري كه بناي يادبودي است بر<br />
عياشيها و گوشتخواريهاي دردناك ما، از فيلم گوپيمنروژ ساخته ژاك بكر و<br />
"بازيهاي ممنوع" اثر رنه كلمان خوشم ميآيد. همان طور كه قبلا گفتم فيلمهاي اوليه فريتس<br />
لانگ را خيلي دوست دارم. از باستر كيتون و براداران ماركس هم لذت ميبرم. فيلم<br />
"دستنوشتهاي از ساراگوسا" (17) را كه هاس بر پايه رماني از پوتوسكي ساخته است<br />
خيلي دوست دارم. اين فيلم از آثار معدودي است كه آن را سه بار ديدهام و نسخهاي از آن را از<br />
طريق مبادله با فيلم "شمعون صحرا" تهيه كردم و به مكزيك آوردم.<br />
(19)<br />
(16)<br />
(18)<br />
٣٢٦
(20)<br />
فيلمهاي قبل از جنگ ژان رنوار و پرسونا ساخته اينگمار برگمن را خيلي دوست دارم. از فيلمهاي<br />
فليني، از فيلم جاده، شبهاي كابيريا و "زندگي شيرين" خوشم ميآيد. متأسفانه فيلم گاوميشها<br />
را نديدهام، اما فيلم كازانووا را نتوانستم تا آخر تحمل كنم و ناچار شدم از سينما بيرون بزنم.<br />
از فيلمهاي واكسي و اومبرتو د ساخته ويتوريو دسيكا خوشم ميآيد. دسيكا در فيلم "دزد<br />
دوچرخه" موفق شده از يك وسيله نقليه يك هنرپيشه بيرون بياورد. دسيكا را خوب ميشناختم و<br />
خود را به او خيلي نزديك احساس ميكردم.<br />
آثار اريك فون اشتروهايم و يوزف فون اشترنبرگ را دوست دارم. از فيلم زندگي زيرزميني<br />
خيلي خوشم آمده بود.<br />
(21)<br />
(24)<br />
(22)<br />
(23)<br />
از فيلم "از اينجا تا ابديت" خيلي بدم آمد؛ به نظر من يك ملودرام ناسيوناليستي و<br />
جنگطلبانه بود كه بيجهت سروصداي زيادي به پا كرد.<br />
آندرئي وايدا و فيلمهاي او را دوست دارم. خود او را هرگز نديدهام اما سالها پيش در<br />
فستيوال كن گفته بود كه فيلمهاي من او را به فيلمسازي سوق داده است. اين گفته يادآور<br />
تأثيري است كه فيلمهاي اوليه فريتس لانگ در رشد هنري من داشت. در اين تأثيرات پيوسته و<br />
پنهان، كه از فيلمي به فيلم ديگر و از كشوري به كشوري ديگر سرايت ميكند، چيزي جالب و<br />
تكاندهنده وجود دارد. يك بار از وايدا كارت پستالي دريافت كردم كه آن را با عبارت "مريد<br />
شما" امضا كرده بود، و اين مرا بيشتر تحت تأثير قرار داد وقتي از او فيلمهايي ديدم كه واقعا<br />
فوقالعاده بودند.<br />
(25)<br />
(27)<br />
(26)<br />
فيلم مانون اثر هانري ژرژ كلوزو و آتلانت ساخته ژان ويگو را دوست دارم. ويگو را<br />
موقع كارگرداني يكي از فيلمهايش ديده بودم. هنوز به خوبي به خاطر دارم كه بسيار لاغر و<br />
جوان بود و بينهايت مهربان.<br />
از ميان فيلمهاي موردعلاقهام بايد چند فيلم ديگر هم اسم ببرم: فيلم انگليسي "مرده شب"<br />
كه آميزه ظريفي از چند داستان ترسناك بود؛ فيلم "سايههاي سفيد بر فراز درياهاي<br />
جنوب" كه آن را بر فيلم تابو اثر مورناو ترجيح ميدهم؛ فيلم تصوير جني با<br />
(28)<br />
٣٢٧
(29)<br />
بازيگري جنيفر جونز اثر شاعرانه رمزآميزي است كه ناشناخته مانده است. يك بار كه به<br />
مناسبتي از اين فيلم تعريف كردم، ديويد سلزنيك نامه تشكرآميزي برايم فرستاد.<br />
(30)<br />
(32)<br />
از فيلم "رم شهر بيدفاع" بدم ميآيد. به نظرم آن تقابل سطحي ميان كشيش شكنجهديده و<br />
افسر نازي كه در اتاق بغلي نشسته و زني را روي زانوي خود نشانده و شامپاني ميخورد،<br />
تهوعآور است.<br />
در فيلم "مويه بر يك راهزن" (31) به كارگرداني كارلوس سائورا نقش يك جلاد را بازي<br />
كردهام. سائورا مثل من اهل منطقه آراگون است و از قديم او را ميشناسم. از آثار او از<br />
فيلمهاي شكار و دخترعمه آنخليكا خوشم ميآيد. فيلمهاي قبلي او، به استثناي<br />
چندتايي از جمله "تغذيه كلاغها" را ميپسندم. دو سه فيلم آخر او را نديدهام. من ديگر<br />
اصلا به سينما نميروم.<br />
(35)<br />
(33)<br />
(34)<br />
از فيلم "گنجهاي سيرامادره" كه جان هوستون آن را در نزديكي سانخوزهپوروآ ساخته<br />
است خوشم ميآيد. هوستون سينماگري درخشان و انساني نيكدل است. تا حد زيادي به خاطر<br />
تلاشهاي او بود كه فيلم ناسارين در جشنواره كن به نمايش درآمد. او فيلم را در مكزيك ديد<br />
و بعد نصف روز وقت گذاشت تا با فرانسه تلفني تماس گرفت و با گردانندگان جشنواره صحبت<br />
كرد. اين لطف او را هرگز فراموش نميكنم.<br />
راههاي مخفي، كتابخانههاي ساكت و خاموش، پلكانهاي تودرتو<br />
دوست دارم. در خانه يك گنجينه دارم اما جاي آن را نميگويم.<br />
و گنجينههاي پنهان را<br />
از اسلحه و تيراندازي خوشم ميآيد. در طول زندگي روي هم شصت و پنج تفنگ و تپانچه<br />
جمع كرده بودم كه بيشترشان را در سال چون يقين داشتم كه همان سال<br />
ميميرم. در هر جايي تيراندازي ميكردم، حتي توي دفتر كارم. روي يكي از قفسههاي كتاب<br />
هدفي فلزي قرار ميدادم و به آن شليك ميكردم. اما تيراندازي در فضاي بسته كار درستي<br />
نيست. من در ساراگوسا يك گوشم را روي اين كار گذاشتم. شگرد ويژه من در تيراندازي اين<br />
بود كه چند قدم به جلو بردارم، سپس ناگهان به عقب برگردم و با رولور به هدف معيني شليك<br />
كنم. يك كمي شبيه فيلمهاي وسترن.<br />
٣٢٨<br />
1964 فروختم.
(36)<br />
از عصا خوشم ميآيد و چندتايي دارم. از پيادهروي با عصا احساس اطمينان بيشتري ميكنم.<br />
از آمار بدم ميآيد. اين يكي از بدترين آفتهاي دنياي ماست. در روزنامهها به ندرت صفحهاي<br />
پيدا ميشود كه در آن ارقام و آمار نباشد، و تازه مطمئن باشيد كه همه آنها هم غلط هستند. از<br />
علايم اختصاري هم خوشم نميآيد. اين هم يك بيماري جوامع مدرن و به ويژه آمريكاست.<br />
در متون قرن نوزدهم هيچ نشاني از اين علايم وجود ندارد.<br />
به مار و به خصوص موش علاقه دارم. غير از اين چند سال آخر هميشه موش نگه ميداشتم.<br />
آنها را رام ميكردم و يك تكه از دمشان را ميچيدم (دم موش چيز نفرتانگيزيست). موش<br />
حيواني پرشور و ملوس است. يك بار كه در مكزيكو موشهايم از چهل تا بيشتر شده بود،<br />
همه را به كوهستان بردم و رها كردم.<br />
از كالبدشكافي جانوران نفرت دارم. يك بار در دوران دانشجويي بايد قورباغه زندهاي را به<br />
صليب ميكشيدم، شكمش را با تيغ ميدريدم و ضربان قلبش را تماشا ميكردم. اين تجربه را<br />
كه هيچ فايدهاي هم نداشت، هرگز فراموش نكردم و تا امروز نتوانستهام خود را ببخشم. يكي<br />
از برادرزادههايم كه يك عصبشناس سرشناس آمريكايي و كانديداي جايزه نوبل است،<br />
مطالعات خود را به خاطر خودداري از تشريح حيوانات متوقف كرده است. من از صميم قلب او<br />
را تحسين ميكنم. گاهي اوقات حال آدم از علم و دانش به هم ميخورد.<br />
هميشه دوستدار پرشور ادبيات روسيه بودهام. زماني كه در جواني به پاريس آمدم، آثار روسي<br />
را خيلي بهتر از آندره ژيد و آندره برتون ميشناختم. ميان روسيه و اسپانيا پيوند اسرارآميزي<br />
وجود دارد كه از بالاي اروپا، يا شايد هم از پايين آن، ميگذرد.<br />
از تماشاي اپرا لذت ميبرم. اولين بار در سيزده سالگي با پدرم به اپرا رفتم. از اپراهاي ايتاليايي<br />
شروع كردم تا به ريشارد واگنر رسيدم. در فيلمهايم دو بار از آهنگهاي اپرا استفاده كردهام: از<br />
اپراي ريگولتو در فيلم فراموششدگان (در فصل مربوط به كيف) و از اپراي توسكا<br />
در فيلم "تب در الپائو بالا ميرود" در فصلي از فيلم كه موقعيتي مشابه را نشان ميدهد.<br />
(37)<br />
٣٢٩
از مشاهده پوسترهاي تبليغاتي بالاي سر در سينماها به خصوص در اسپانيا به وحشت ميافتم.<br />
در اين پوسترها گاه چنان خودنمايي وحشتناكي ميبينم كه از شرم عرق ميريزم و به سرعت<br />
دور ميشوم.<br />
شيرينيهاي خامهاي كه در اسپانيا به آن پاستلاسو ميگويند را خيلي دوست دارم. چند<br />
بار دلم ميخواست در فيلمهايم صحنهاي با پاستلاسو وارد كنم اما هميشه در آخرين دم<br />
منصرف شدم. حيف!<br />
٣٣٠<br />
(38)<br />
از تبديل قيافه خيلي خوشم ميآيد و اين علاقهايست كه از كودكي در من مانده است. در<br />
مادريد چند بار با جامه كشيشي به خيابان رفتم؛ اگر گير ميافتادم به پنج سال زندان محكوم<br />
ميشدم. يك بار هم با سر و وضع كارگري بيرون رفتم و هيچكس متوجه نشد. ناديدهگرفته<br />
شدن احساس دلچسبي است.<br />
(39)<br />
در مادريد با يكي از دوستانم خودمان را به شكل آدمهاي دهاتي و غربتي در ميآورديم.<br />
با هم به ميكده ميرفتيم. من به صاحب مغازه چشمكي ميزدم و ميگفتم: "يك موز به رفيقم<br />
بدهيد و تماشا كنيد!" دوستم موز را ميگرفت و آن را با پوست ميخورد. يك بار كه با لباس<br />
افسري به خيابان رفته بودم، دو سرباز توپخانه را كه به من سلام نداده بودند توبيخ كردم و<br />
آنها را براي نگهباني فرستادم. يك بار هم با لوركا تبديل قيافه داديم و بيرون رفتيم. در خيابان<br />
به شاعر جوان و مشهوري برخورديم كه چندي بعد در اوج جواني درگذشت. لوركا او را به باد<br />
فحش گرفت اما او ما را نشناخت.<br />
سالها بعد كه لويي مال براي كارگرداني فيلم "زنده باد ماريا" به مكزيك آمده بود، يك روز<br />
با كلاه گيس به استوديوي فيلمبرداري رفتم. آنجا همه مرا به خوبي ميشناختند. از كنار مال<br />
رد شدم ولي او مرا نشناخت. اصلا از آن جماعت هيچكس مرا به جا نياورد، نه تكنيسينهايي<br />
كه مرتب با آنها سروكار داشتم، نه ژان مورو كه در فيلم من بازي كرده بود و نه حتي پسرم<br />
ژان لويي كه در آن فيلم دستيار لويي مال بود.<br />
تبديل قيافه كار هيجانانگيزي ست كه آن را اكيدا به همه توصيه ميكنم. با اين كار شما<br />
ميتوانيد به طور موقت زندگي ديگري را تجربه كنيد. براي مثال اگر شما با قيافه كارگري وارد
مغازهاي بشويد، خود به خود ارزانترين كبريت را به شما ميدهند. هيچكس نوبت شما را<br />
رعايت نميكند. هيچ دختري به شما نگاه نمياندازد؛ انگار كه اصلا شما از اين دنيا نيستيد.<br />
از ضيافتها و مراسم توزيع جوايز تا سرحد مرگ بيزارم. بيشتر وقتها در اين جشنها<br />
ماجراهاي مضحكي پيش ميآيد. براي مثال در سال 1978 وزارت فرهنگ مكزيك به من<br />
"مدال ملي هنر" را اعطا كرد كه لوح طلايي بزرگي بود كه اسم مرا به صورت بونوئلوس<br />
روي آن حك كرده بودند، كه در اسپانيايي به معناي كلوچه است. اما شب بعد اين اشتباه را<br />
تصحيح كردند.<br />
(40)<br />
" يب<br />
يك بار در نيويورك در پايان يك ضيافت هولناك، سندي زرنشان را كه به شكل طومار بود به<br />
من دادند كه در آن آمده بود كه من نهايت" به تكامل فرهنگ معاصر خدمت كردهام، اما<br />
آن كلمه را غلط نوشته بودند كه بعد مجبور شدند آن را درست كنند.<br />
گاهي ناچار شدهام خود را در معرض تماشاي مردم قرار دهم، و از اين بابت بسيار متأسف<br />
هستم. براي مثال در فستيوال سانسباستين كه برايم نوعي برنامه بزگداشت ترتيب داده بودند،<br />
روي سن رفتم. در همين فستيوال اين هانري ژرژ كلوزو بود كه خودنمايي را به اوج رساند. او<br />
روزنامهنگاران را دور خود جمع كرد تا تغيير مسلك خود را اعلام كند.<br />
از تكرار منظم چيزها و جاهايي كه برايم آشنا هستند، خوشم ميآيد. هر بار كه به تولدو يا<br />
سگوويا سفر ميكنم، به همان مسيرهاي هميشگي ميروم، به همان جاهاي آشنا سر ميزنم،<br />
همان چيزهاي قبلي را تماشا ميكنم و همان غذاهاي مالوف را ميخورم. اگر از من بخواهند<br />
كه به جايي دورافتاده مثلا شهر دهلي بروم، حتما دعوت را رد ميكنم و ميگويم: ”آخر من<br />
ساعت سه بعد از ظهر در دهلي چه كار كنم؟“<br />
از شاه ماهي كه به سبك فرانسوي طبخ شده باشد، و از ماهي ساردين به سبكي كه در آراگون<br />
در روغن زيتون و سير و آويشن ميخوابانند، لذت ميبرم. ماهي دودي و خاويار هم دوست<br />
دارم. اما به طور كلي در خورد و خوراك ذائقهاي ساده دارم و زياد سختگير نيستم. از دو تخم<br />
مرغ نيمرو با سوسيس اسپانيايي بيشتر از تمام غذاهاي دريايي و كبابهاي شاهانه لذت<br />
ميبرم.<br />
٣٣١
از اخبار و اطلاعات نفرت دارم. در روزگار ما هيچ چيز نگرانكنندهتر از خواندن يك روزنامه<br />
نيست. اگر ديكتاتور بودم همه نشريات را قدغن ميكردم و تنها به يك مجله اجازه نشر<br />
ميدادم، آن هم با سانسور شديد. البته از آزادي بيان و عقايد جلوگيري نميكردم، اما نشر اخبار<br />
را به شدت كنترل ميكردم. خبرسازي جرايد ابعاد شرمآوري پيدا كرده است. وقتي به تيترهاي<br />
درشت و تحريكآميز روزنامهها نگاه ميكنم، كه در مكزيك از همه جا بدتر است، حالم به هم<br />
ميخورد. تمام اين كثافتكاريها فقط به خاطر آنست كه ورقپارههاشان را كمي بيشتر<br />
بفروشند! همه خبرهاشان هم قلابي و ضد و نقيض است.<br />
يك بار در روزهاي برگزاري جشنواره كن در روزنامه نيسماتن خبري خواندم كه لااقل براي<br />
من خيلي جالب بود: يك نفر سعي كرده بود يكي از گنبدهاي كليساي سكرهكور را در<br />
مونمارتر منفجر كند. من كه دلم ميخواست بدانم كدام شير پاك خوردهاي به اين فكر بكر<br />
افتاده، چه انگيزهاي داشته و اهل كجا بوده، فرداي آن روز باز همان روزنامه را خريدم، اما<br />
كمترين نشاني از خبر ديروز در آن نديدم. انگار كه سكرهكور ناگهان آب شده و به زمين فرو<br />
رفته بود. از آن جريان ديگر هيچ خبري نشد.<br />
از تماشاي حيوانات، به ويژه حشرات لذت ميبرم. اما بايد بگويم كه فقط رفتار و حركات آنها را<br />
دوست دارم، و عملكرد فيزيولوژيك يا جزئيات اندامشناسي آنها برايم جالب نيست.<br />
از اينكه گاهي در جواني به شكار رفتهام خيلي متأسف هستم.<br />
از آدمهاي خشكانديش و متعصب در هر شكل و لباسي بدم ميآيد. آنها مرا كسل ميكنند و<br />
به وحشت مياندازند. من به طرز تعصبآميزي با تعصب مخالف هستم.<br />
با روانشناسي و روانكاوي ميانهاي ندارم. البته بعضي از بهترين دوستانم روانكاو هستند و از<br />
ديدگاه خودشان فيلمهاي مرا هم تجزيه و تحليل كردهاند، اما اين به خودشان مربوط است. از<br />
طرف ديگر روشن است كه انديشهها و مطالعات فرويد و كشف شعور ناخودآگاه از دوران جواني<br />
تأثير عميقي بر من باقي گذاشته است.<br />
٣٣٢
(41)<br />
(43)<br />
(44)<br />
(42)<br />
با اين همه من روانشناسي را آموزهاي بيبنياد ميدانم كه در خلق نمونههاي زنده به كلي<br />
ناتوان است، و كارايي و اعتبار آن در برابر رفتار متنوع انسان مدام متزلزل ميشود. از سوي<br />
ديگر به نظر من روانكاوي منحصرا در خدمت درمان طبقه اجتماعي خاصي است كه من<br />
كاري به كار آن ندارم. به جاي شرح بيشتري در اين باب به يك مثال اكتفا ميكنم:<br />
در زمان جنگ جهاني دوم كه در موزه هنر مدرن نيويورك كار ميكردم، يك بار به فكر افتادم<br />
كه فيلمي درباره بيماري اسكيزوفرني بسازم و در آن دلايل، سير رشد و درمان آن را تشريح<br />
كنم. اين ايده را با پرفسور شلزينگر كه از دوستداران موزه بود در ميان گذاشتم و او<br />
گفت: ”در شيكاگو انستيتوي روانكاوي فوقالعاده اي هست كه سرپرستي آن با دكتر الكساندر<br />
است كه شاگرد خود فرويد بوده. حاضرم با هم پيش او برويم.“<br />
بدين ترتيب راهي شيكاگو شديم. انستيتوي كذايي سه چهار طبقه از عمارتي بزرگ و مجلل را<br />
اشغال كرده بود. دكتر الكساندر ما را به حضور پذيرفت و گفت: ”امسال اعتبارات مالي ما به<br />
پايان رسيده، اما در تلاش هستيم كه اعتبارهاي تازهاي كسب كنيم. طرح شما بسيار جالب<br />
است. كتابخانه و كارشناسان ما در اختيار شما هستند.“<br />
از آنجا كه كارل گوستاو يونگ فيلم سگ آندلسي را ديده و آن را نمونه جالبي از تجلي<br />
جنون جواني دانسته بود، به الكساندر پيشنهاد كردم نسخهاي از فيلم را برايش بفرستم تا<br />
آن را تماشا كند. او از اين پيشنهاد سخت استقبال كرد. در راه كتابخانه انستيتو اشتباهي در<br />
ديگري را باز كردم. از لاي در اتاق، خانم بسيار ظريفي را ديدم كه روي تخت دراز كشيده بود.<br />
روانپزشك او با عصبانيت به طرفم حملهور شد كه من فوري در را بستم.<br />
از جايي شنيدم كه تنها مردان ميليونر و همسرانشان هستند كه به اين انستيتو ميروند. مثلا<br />
اگر يكي از اين عليامخدرهها در باجه بانك اسكناسي كش برود، كارمند بانك اصلا به روي<br />
خودش نميآورد، اما جريان را محرمانه به شوهر خانم اطلاع ميدهد و آقا هم خانم را پيش<br />
روانكاو ميفرستد.<br />
ما برگشتيم به نيويورك. چند روز بعد نامهاي از دكتر الكساندر دريافت كرديم. او فيلم سگ<br />
آندلسي را ديده و درباره آن نوشته بود كه از تماشاي آن به "وحشت مرگ" افتاده است، دقيقا<br />
٣٣٣
با همين لفظ! در نامهاش اطلاع داده بود كه ديگر حاضر نيست اسم "اين آقاي بونوئل" را<br />
بشنود.<br />
ميخواهم بپرسم كه آيا اين زبان علم پزشكي يا روانشناسي است؟ ديگر چه كسي رغبت مي<br />
كند زندگي خود را به دست كساني بسپارد كه از تماشاي يك فيلم به وحشت مرگ دچار<br />
ميشوند؟ آيا چنين رشتهاي را با اين استادان ميتوان جدي گرفت؟<br />
معلوم است كه من نتوانستم فيلمي درباره اسكيزوفرني تهيه كنم.<br />
شوريدگي و شيدايي را دوست دارم و ميدانم كه از آن بيبهره نيستم، گهگاه اينجا و آنجا هم<br />
از آن حرف زدهام. شوريدگي به ما كمك ميكند كه به زندگي ادامه دهيم. براي كساني كه با<br />
شوريدگي و سودازدگي آشنا نيستند، سخت متأسفم.<br />
تنهايي را دوست دارم، به شرط آنكه هرازگاهي دوستي بيايد تا درباره آن با هم حرف بزنيم.<br />
از كلاههاي مكزيكي به شدت بدم ميآيد. در واقع بايد بگويم كه از هر چيز سنتي وقتي به<br />
حالت رسمي و نمايشي در بيايد نفرت دارم. براي نمونه اگر يك گاوچران مكزيكي را در مزرعه<br />
ببينم از او خوشم ميآيد، اما اگر او را با كلاه عظيم و جامه زرنگار روي صحنه كاباره ببينم،<br />
حالم به هم ميخورد. همين را ميتوانم درباره رقصهاي بومي منطقه آراگون هم بگويم.<br />
كوتولهها را دوست دارم و از اعتماد به نفس آنها خوشم ميآيد. به نظرم باهوش و<br />
دوستداشتني هستند و از كار با آنها در سينما لذت ميبرم. بيشتر كوتولهها از وضع خود راضي<br />
هستند. كوتولههايي ديدهام كه به هيچ قيمت حاضر نبودند قد و قامت معمولي پيدا كنند. آنها<br />
نيروي جنسي فوقالعادهاي دارند. كوتولهاي كه در فيلم ناسارين ظاهر ميشود، در مكزيكو دو<br />
معشوقه داشت كه به نوبت سراغشان ميرفت، و هردوي آنها قد و قامت عادي داشتند. برخي<br />
از زنان از مردان كوتوله خوششان ميآيد، شايد به اين خاطر كه يك كوتوله ميتواند در آن<br />
واحد نقش معشوق و فرزند را ايفا كند.<br />
٣٣٤
(45)<br />
از صحنه و منظره مرگ بدم ميآيد، اما در عين حال به آن كششي مرموز دارم. مومياييهاي<br />
گواناخواتو در مكزيك كه به يمن جنس ويژه خاك به طرز عجيبي در گورستان سالم<br />
مانده است، مرا عميقا تحت تأثير قرار ميدهد. ما كراواتها، دكمهها و چرك زير ناخن مردهها<br />
را ميبينيم و حس ميكنيم ميتوانيم با دوستي كه پنجاه سال پيش مرده است، حرف بزنيم.<br />
پدر يكي از دوستان دوره جوانيام به نام ارنستو، سرپرست گورستان ساراگوسا بود. در آنجا<br />
خيلي از اجساد را روي هم در قبرهاي ديواري چيده بودند. يك بار كه در سال<br />
براي باز كردن جا چند قبر را خراب كرده بودند، ارنستو ديده بود كه اسكلت راهبه اي كه هنوز<br />
تكههايي از رداي خود را در بر داشت با اسكلت مرد كولي عصا به دستي همĤغوش شده است.<br />
دو جسد به زمين افتاده و باز هم درهم پيچيده باقي مانده بودند.<br />
1920 گوركنها<br />
از تبليغات بيزارم و با تمام وجود از آن فرار ميكنم. جامعهاي كه در آن زندگي ميكنيم به<br />
شدت به تبليغات آلوده است. لابد حالا ميپرسيد كه پس چرا به نوشتن اين كتاب دست زدهام؟<br />
جوابم قبل از هر چيز اين است كه به اصرار ديگران دست به اين كار زدم؛ به علاوه شايد اين<br />
هم يكي از تضادهاي فراواني است كه در طول زندگي با آنها زيستهام، بدون آنكه سعي كنم<br />
آنها را كنار بزنم و چندان آزاري هم از آنها نديدهام. آنها بخشي از وجودم هستند، بخشي از<br />
پيچيدگيهاي ناشناخته غريزي و اكتسابي من.<br />
از ميان هفت گناه كبيره، گناهي كه واقعا از آن بدم ميآيد حسادت است. گناهان ديگر بيشتر<br />
امور شخصي هستند كه به ديگران آزار زيادي نميرسانند، غير از شايد خشم، آن هم تنها در<br />
برخي موارد. ولي حسادت تنها گناهي است كه ما را به جايي ميكشاند كه مرگ ديگران را<br />
آرزو كنيم، تنها به اين خاطر كه نميتوانيم خوشبختي آنها را ببينيم.<br />
يك ميليونر را در نظر بگيريد كه در لوسانجلس لم داده و نامهرسان فقيري هر روز برايش<br />
روزنامه ميآورد. يك روز ديگر از نامهرسان خبري نميشود. رئيس دفتر آقاي ميليونر به او<br />
اطلاع ميدهد كه نامهرسان در بختآزمايي ده هزار دلار برنده شده و كار نامهرساني را كنار<br />
گذاشته است.<br />
٣٣٥
آقاي ميليونر چنان كينهاي از نامهرسان به دل ميگيرد و به او چنان حسادتي ميورزد كه به<br />
خاطر ده هزار دلار مرگ او را آرزو ميكند.<br />
در اسپانيا حسادت رايجترين گناه است.<br />
سياست را دوست ندارم. چهل سال است كه از اين قلمرو به كلي اميد بريدهام. ديگر سياست را<br />
باور ندارم. دو سه سال پيش شعاري كه تظاهركنندگان چپگرا در خيابانهاي مادريد حمل<br />
ميكردند توجهم را جلب كرد، روي آن نوشته بود: ”زمان مبارزه با فرانكو بهتر بوديم.“<br />
پانوشتها:<br />
(1915 -1823) J. H. Fabre -1<br />
-2<br />
دانشمند و نويسنده فرانسوي<br />
Les cent vingt journées de Sodome اثر معروف ساد كه پازوليني فيلمي بر<br />
پايه آن ساخته است.<br />
-3 Desnos -1900) Robert (1945 شاعر فرانسوي<br />
-1524) Camoes -4<br />
-5<br />
1580) شاعر ادبيات كلاسيك پرتغال<br />
Les Lusiades مجموعه اي از ترانه هاي كاموئس<br />
6- delivrée Jérusalem منظومه اي از تاسو 1595) شاعر ايتاليايي<br />
-1544)<br />
7. La philosophie dans le boudoir<br />
8. M. Heine<br />
9. picaresque<br />
10. Lazarillo de Tormes<br />
11. El Buscon<br />
(1645 -1580) Quevedo -12<br />
13. Isla<br />
14. Las Heras<br />
-15 Weegee -1899) A. (1968 عكاس امريكايي<br />
16. Goupi-mains-rouges (1943)<br />
17. Le Manuscrit touvé à Saragosse (1965)<br />
(2000 -1925) W. J. Has -18<br />
٣٣٦<br />
نويسنده كلاسيك اسپانيا<br />
سينماگر لهستاني
(1815 -1761) Jan Potocki -19<br />
20. I Vitelloni (1953)<br />
21- Underworld (1927) ساخته يوزف فون اشترنبرگ<br />
-22 Eternity (1953) From here to به كارگرداني فرد زينه مان<br />
-23 Wajda A. (متولد (1926<br />
1949<br />
(1977 -1907) H. G. Clouzot -24<br />
-25 Vigo -1905) Jean (1934 سازنده l’Atalante محصول 1934<br />
-26 Night Dead of محصول<br />
-27 Seas Wight Shadows on the South محصول<br />
آيك و رابرات فلاهرتي<br />
-28 Jenny Portrait of محصول 1948<br />
-29 Jones Jennifer (متولد (1919<br />
30- Selznick (1902- .D 1965) تهيه كننده و كارگردان آمريكايي<br />
31. Lianto por un bandido (1963)<br />
32. La casa (1965)<br />
33. La Prima Angélica (1973)<br />
34. Cria cuervos (1976)<br />
(1987 -1906) John Huston -35<br />
36- Rigoletto اپرايي از جوزپه وردي<br />
37- Tosca اپرايي از پوچيني<br />
نويسنده لهستاني<br />
سينماگر لهستاني<br />
كارگردان فيلم Manon محصول<br />
1945 ساخته كاوالكانتي<br />
هنرپيشه آمريكايي<br />
سينماگر آمريكايي<br />
1928 به كارگرداني وان<br />
38. Pastelazo<br />
39. paletos<br />
40. Bunuelos<br />
41. Schlesinger<br />
44. Dementia praecox<br />
45. Guanajuato<br />
روانكاو آمريكايي<br />
روانكاو سويسي<br />
(1964 -1891) F. Alexander -42<br />
(1962 -1875) C. G. Jung -43<br />
٣٣٧
بازگشت به زادوبوم<br />
در سال 1960 بعد از بيست و چهار سال دوري به اسپانيا برگشتم.<br />
در دوره تبعيد چند بار با خانوادهام ديدار كرده بودم. مادر و خواهر و برادرهايم از مرز عبور<br />
ميكردند و براي ديدنم چند روزي به شهرهاي پو يا سنژاندولوز در فرانسه ميآمدند؛ روال<br />
عادي زندگي تبعيديان.<br />
در سال 1960 بيش از ده سال بود كه تبعه مكزيك بودم. در پاريس به سفارت اسپانيا مراجعه<br />
كردم و بي هيچ مشكلي ويزا گرفتم. خواهرم كونچيتا به شهر مرزي پورتبو آمده بود تا اگر<br />
مشكلي پيش آمد يا دستگير شدم، سرو صدا راه بيندازد. اما هيچ اتفاقي نيفتاد. تنها چند ماه بعد<br />
بود كه دو مأمور با لباس شخصي به سراغم آمدند و درباره محل درآمدم مؤدبانه سئوالاتي كردند<br />
و رفتند. اين تنها تماس رسمي من با اسپانياي ژنرال فرانكو بود.<br />
پس از ورود به ميهن نخست چند روزي در بارسلون و ساراگوسا اقامت كردم و سپس به مادريد<br />
رفتم. در عبور از محلههاي كودكي و جوانيام حالتي به من دست داد كه قادر به وصف آن<br />
نيستم. درست مثل ده سال قبل كه بعد از مدتها به پاريس رفته بودم، در خيابانهاي آشنا<br />
چشمهايم از اشك پر ميشد.<br />
٣٣٨
در اولين اقامت چند هفتگي در اسپانيا فرانسيسكو رابال (1)، ايفاگر نقش ناسارين، مرا با مرد<br />
مكزيكي جالبي آشنا كرد كه بعدها دوست و تهيهكننده فيلمهاي من شد: گوستاوو آلاتريسته.<br />
چند سالي قبل از اين آشنايي و هنگام كارگرداني فيلم "زندگي جنايتبار آرچيبالدو دلاكروز" با<br />
آلاتريسته روبهرو شده بودم. آن زمان براي ديدن هنرپيشهاي به استوديوي ما ميآمد كه بالاخره<br />
همسر او شد. اما چند سال بعد آن زن را طلاق داد و با سيلويا پينال خواننده و ستاره مكزيكي<br />
ازدواج كرد.<br />
(2)<br />
پدر آلاتريسته كارش بر پا كردن جنگ خروس بود، و خود آلاتريسته هم خروسبازي را دوست<br />
داشت و غير از اين به هر كاري دست ميزد. دو مجله داشت، صاحب مستغلات و يك كارخانه<br />
مبلسازي بود و حالا تصميم گرفته بود كه فيلم تهيه كند و به من پيشنهاد كرد كه برايش فيلم<br />
بسازم.<br />
36<br />
آلاتريسته امروزه سرمايهدار موفقي است. او در مكزيك سينما دارد، پخشكننده فيلم،<br />
كارگردان و حتي گاهي هم هنرپيشه است. همين روزها هم يك استوديوي فيلمسازي باز ميكند.<br />
او ملغمه عجيبي بود از زرنگي و سادگي. در مادريد هر روز به كليسا ميرفت و دعا ميخواند تا<br />
خدا مشكلات مالي او را حل كند. يك بار خيلي جدي از من پرسيد كه آيا براي تشخيص يك<br />
دوك از يك ماركي يا بارون علامت خارجي خاصي وجود دارد؟ وقتي به او جواب منفي دادم<br />
خيلي خوشحال شد.<br />
آلاتريسته آدم عجيب و غريبي است. آدمي شيكپوش، جذاب و به قدري دست و دلباز است كه<br />
به دوستانش هديههاي شاهانه ميدهد. مثلا از آنجا كه ميداند من به خاطر ضعف شنوايي تحمل<br />
جاهاي شلوغ را ندارم، يك رستوران مجلل را دربست براي دو نفرمان رزرو ميكند، اما همين آدم<br />
در توالت دفتركارش قايم ميشود تا مثلا بدهي ناچيز خود را به يك روزنامهنگار نپردازد. آدابدان<br />
و خوشمشرب است و با سياستمدارها حشر و نشر دارد. موقعي كه در آن سالها به من پيشنهاد<br />
ساختن فيلم داد، خودش از سينما هيچ چيز نميدانست.<br />
٣٣٩
ماجرايي كه تعريف ميكنم شخصيت آلاتريسته را به خوبي نشان ميدهد: يك بار از مكزيكو با<br />
من تماس گرفت و براي روز بعد در مادريد قرار گذاشت. سه روز بعد تصادفا باخبر شدم كه او<br />
هنوز در مادريد است، به يك علت ساده: به خاطر بدهكاري ممنوعالخروج شده بود. در فرودگاه<br />
مكزيكو سعي كرده بود كه به مامور آنجا ده هزار پزو رشوه بدهد، يعني حدود چهارصد پانصد<br />
دلار. مأمور مزبور كه هشت سر عيال داشت اول وسوسه شده بود كه پول را بگيرد، اما بعد رشوه<br />
را قبول نكرده بود. آلاتريسته بعد با طيب خاطر برايم تعريف كرد كه مبلغ بدهي او كه به خاطر<br />
آن از كشور ممنوعالخروج شده بود به هشت هزار پزو هم نميرسيد، يعني حتي كمتر از مبلغي كه<br />
او قصد داشته به مأمور فرودگاه رشوه بدهد.<br />
آلاتريسته چند سال بعد پيشنهاد داد كه در ازاي دريافت حقوق ماهانه بالايي گاه به گاه از نصايح<br />
اخلاقي يا رهنمودهاي سينمايي من برخوردار شود. پيشنهاد او را رد كردم، اما هر وقت كه دلش<br />
خواست براي چنين مواردي به طور مجاني در اختيارش هستم.<br />
فيلم ويريديانا<br />
موقعي كه از مادريد به مكزيك بر ميگشتم در كشتي تلگرامي از فيگوئروآ دريافت كردم كه در<br />
آن طرح فيلمي را پيشنهاد كرده بود كه داستان آن در جنگل ميگذشت. از قصه خوشم نيامد و<br />
آن را كنار گذاشتم. از آنجا كه آلاتريسته از هر نظر به من آزادي كامل داده بود، و به اين تعهد تا<br />
آخر پايبند ماند، تصميم گرفتم خودم داستان تازهاي بنويسم: سرگذشت زني عابد كه نام او را<br />
ويريديانا گذاشتم، با رجوع به خاطرهام از قديسهاي نه چندان مشهور كه در زمان تحصيل در<br />
ساراگوسا با نام او آشنا شده بودم.<br />
همان طور كه قبلا تعريف كردم از بچگي يك رؤياي شهواني داشتم كه طي آن به كمك يك<br />
داروي خوابآور از ملكه زيباي اسپانيا كام ميگرفتم. به ياري دوستم خوليو الخاندرو اين مضمون<br />
را پرورش داديم و وارد قصه كرديم. فيلمنامه ويريديانا كه آماده شد، آلاتريسته گفت:<br />
- بايد فيلم را در اسپانيا بسازيم.<br />
من بر سر دوراهي دشواري قرار گرفتم و بعد تنها به اين شرط موافقت كردم كه در اسپانيا با<br />
مؤسسه سينمايي باردم كار كنيم كه در مخالفت با دولت شهره بود. با وجود اين، همين كه<br />
٣٤٠<br />
(3)
(4)<br />
تصميم ما اعلام شد، تبعيديهاي اسپانيايي در مكزيك جنجال به پا كردند و مرا به باد حمله<br />
گرفتند. يك بار ديگر زير رگبار فحش و ناسزا قرار گرفتم، و اين بار از جانب كساني كه خود را<br />
متعلق به آنها ميدانستم.<br />
عدهاي از دوستان نيز در برابر به دفاع از من برخاستند. موافقان و مخالفان در برابر هم صف<br />
بستند و بحث داغي راه افتاد كه آيا بونوئل حق دارد براي كار به اسپانيا برود يا نه؟ آيا اين كار<br />
خيانت نيست؟ به ياد دارم كه در همين رابطه چندي بعد روزنامهها سه كاريكاتور به هم پيوسته از<br />
ايزاك چاپ كردند. در اولين طرح ژنرال فرانكو را ميبينيم كه در اسپانيا منتظر ورود من<br />
است. من كه حلقههاي فيلم ويريديانا را به دست دارم با هواپيما از آمريكا وارد ميشوم. از اطراف<br />
فريادهاي "خائن" و "وطنفروش" بلند است. در طرح دوم باز فريادها ادامه دارد و فرانكو<br />
دوستانه از من استقبال ميكند و من هم حلقههاي فيلم را به او تقديم ميكنم. در طرح سوم<br />
ميبينيم كه قوطي حلقههاي فيلم توي صورت او منفجر شده است.<br />
بعضي از صحنههاي ويريديانا در يكي از استوديوهاي مادريد و برخي ديگر در عمارت بسيار<br />
زيبايي در خارج شهر فيلمبرداري شد. امروز نه از آن استوديو و نه از اين عمارت چيزي به جا<br />
نمانده است. من يك بودجه متوسط، هنرپيشههاي خيلي خوب و هفت يا هشت هفته وقت در<br />
اختيار داشتم. يك بار ديگر با فرانسيسكو رابال كار ميكردم و براي اولين بار با فرناندو ري و<br />
سيلويا پينال. برخي از هنرپيشههاي سالخورده فيلم را كه نقشهاي فرعي به عهده داشتند، از<br />
زمان فيلم دونكوئينتين و فيلمهاي ديگري كه در اوايل دهه 1930 تهيه كرده بودم ميشناختم.<br />
من به خصوص به آن مرد خلوضع و آسمان جلي فكر مي كنم كه نقش "جذامي" را ايفا<br />
ميكرد. او اجازه داشت كه شبها در حياط استوديو بخوابد. هدايت او در ايفاي نقش غيرممكن بود<br />
و با اين همه بازي فوقالعادهاي ارائه داده است.<br />
يك بار كه او در مادريد در پارك بورگس روي نيمكت براي خودش نشسته بود، دو توريست<br />
فرانسوي كه فيلم ويريديانا را ديده بودند او را شناختند و زبان به تحسين او گشودند. او بيدرنگ<br />
خرت و پرتهايش را جمع كرده، توبرهاش را به دوش انداخته، پاي پياده راه افتاده و گفته بود:<br />
- من ميروم پاريس. آنجا معروف هستم.<br />
او در راه فرانسه فوت كرد.<br />
٣٤١
خواهرم كونچيتا در خاطرات خود كه بخش مربوط به كودكيام را از آن نقل كردم، به زمان تهيه<br />
فيلم ويريديانا هم پرداخته است. در اينجا يك بار ديگر رشته كلام را به او ميسپارم.<br />
”هنگام فيلمبرداري ويريديانا به مادريد رفتم و رسما به عنوان منشي برادرم با گروه كار كردم.<br />
لوئيس در مادريد تقريبا مثل هميشه در انزوا زندگي ميكرد. ما در طبقه هفدهم تنها آسمانخراش<br />
پايتخت اسپانيا اقامت كرده بوديم. لوئيس مثل راهب عبوسي بود كه بالاي مناره ايستاده است.<br />
شنوايياش باز هم بدتر شده و ضعف بينايي هم به آن اضافه شده بود. دوقدمي خود را مشكل<br />
ميديد. در آپارتمان چهار تختخواب بود اما لوئيس شبها با يك ملافه و پتو روي زمين<br />
ميخوابيد، همه پنجرهها را هم باز ميگذاشت. دم به دقيقه از پشت ميز كارش بلند ميشد و<br />
مناظر بيرون را تماشا ميكرد: كوههاي دوردست، پارك كاسادكامپو و كاخ سلطنتي را.<br />
وقتي از دوران دانشجويي ياد ميكرد، رنگ خشنودي به صورتش ميدويد. عقيده داشت كه<br />
مادريد روشنايي ثابتي دارد، درحاليكه به نظر من شهر از بام تا شام چند بار رنگ عوض ميكرد.<br />
لوئيس هر روز صبح بالا آمدن آفتاب را تماشا ميكرد.<br />
هر روز ساعت هفت شام ميخورديم كه در اسپانيا كاملا غيرعادي است؛ پنير و سبزيجات مي<br />
خورديم با شراب خوب ريوخا. ظهرها به رستوران خوبي ميرفتيم و كباب خوك ميخورديم كه<br />
غذاي محبوب ما بود. من از همان دوره عقده آدمخواري پيدا كردم و گاهي توي جلد ساتورن<br />
فرو ميروم كه بچههاي خودش را خورد.<br />
(5)<br />
(6)<br />
همين كه شنوايي لوئيس بهتر شد، ما توانستيم از مهمانها پذيرايي كنيم: دوستان قديمي،<br />
دانشجويان مدرسه سينمايي و دست اندركاران فيلم ويريديانا. اول كه سناريوي فيلم را خواندم از<br />
آن هيچ خوشم نيامد. برادرزادهام ژان لويي گفت كه فيلمنامه پدرش هميشه يك چيز است و<br />
فيلمي كه از آن بيرون ميآيد چيزي ديگر. حق با او بود.<br />
چند بار سر صحنه فيلمبرداري رفتم. لوئيس در رفتار با هنرپيشهها صبر ايوب داشت و هرگز<br />
عصباني نميشد. هر برداشتي را كه نميپسنديد بارها و بارها تكرار ميكرد.<br />
٣٤٢
يكي از دوازده گدايي كه در فيلم ميبينيم و او را "جذامي" صدا ميزنند گداي واقعي بود. برادرم<br />
وقتي فهميد كه به او به اندازه يك سوم هنرپيشههاي ديگر دستمزد ميدهند به شدت عصباني<br />
شد و به تهيهكننده فيلم اعتراض كرد. آنها براي اينكه او را آرام كنند گفتند كه بعد از فيلمبرداري<br />
براي "جذامي" پول جمع خواهند كرد. لوئيس از اين حرف بيشتر آتشي شد و داد زد كه آنها<br />
ميخواهند به آن مرد بيچاره به جاي دستمزد صدقه بدهند، و سرانجام وادارشان كرد كه به او هم<br />
مثل بقيه هر هفته حقوق بپردازند.<br />
همه لباسهايي كه در فيلم به كار رفته حقيقي هستند. آنها را از زاغهها و بيغولهها و آلونكها<br />
گردآوري كرديم. لباسهاي كهنهي فقرا و ولگردها را از آنها ميگرفتيم و به آنها لباسهاي نو<br />
ميداديم. لباسها را ضدعفوني كرديم اما نشستيم، تا هنرپيشهها فقر و نداري را خوب احساس<br />
كنند.<br />
موقع فيلمبرداري در استوديو ديگر برادرم را نديدم. او هر روز ساعت پنج صبح از خواب بيدار<br />
ميشد و پيش از ساعت هشت از خانه بيرون ميرفت و حدود دوازده ساعت بعد به خانه بر<br />
ميگشت. شام غذاي مختصري ميخورد و بلافاصله براي خواب روي زمين دراز ميكشيد.<br />
در خلال كار از تفريح و سرگرمي هم غافل نبوديم. يكي از بازيهامان اين بود كه روزهاي<br />
يكشنبه از پنجره آپارتمان در طبقه هفدهم موشك كاغذي پرواز ميداديم. ديگر خوب بلد نبوديم<br />
موشك درست كنيم و براي همين موشكهامان سنگين و ناجور پرواز ميكرد. موشكها را با هم<br />
به هوا ميفرستاديم و هركس موشكش زودتر به زمين مينشست بازي را باخته بود. جريمه بازنده<br />
اين بود كه بايد تمام ورقه كاغذ يك موشك را با خردل قورت بدهد. من استثنائا حق داشتم<br />
كاغذم را با شكر و عسل پايين بدهم.<br />
يكي از شوخيهاي لوئيس اين بود كه هزينه زندگي ما را در جاهاي عجيب و غريبي قايم ميكرد<br />
و ما بايد بعد از گرفتن چند راهنما، يك ضرب آن را پيدا ميكرديم و جايزه ميگرفتيم. اين جور<br />
بود كه من توانستم درآمد خود را از اين كار تا حد زيادي بالا ببرم.“<br />
كونچيتا ناچار شد موقع فيلمبرداري مادريد را ترك كند چون برادرمان آلفونسو در ساراگوسا فوت<br />
كرد. خواهرم چندي بعد به مادريد نزد ما برگشت. آسمانخراشي كه در آن اقامت داشتيم<br />
٣٤٣
(7)<br />
آپارتمانهاي وسيع و روشني داشت كه امروز همه آنها به ادارههاي غمانگيزي تبديل شدهاند. با<br />
كونچيتا و دوستان ديگر بيشتر وقتها به يكي از بهترين رستورانهاي مادريد ميرفتيم و دونا<br />
خوليا با دستپخت ساده و دلانگيزش از ما پذيرايي ميكرد. در همين روزگار بود كه با<br />
جراحي به اسم خوزه لوئيس باروس آشنا شدم كه حالا يكي از بهترين دوستان من است.<br />
آلاتريسته يك بار دونا خوليا را بدهوا كرد و به او روي يك صورتحساب دويست پزتايي،<br />
هشتصد پزتا انعام داد. دفعه بعد كه من به آنجا رفتم خانم يك صورتحساب نجومي جلويم<br />
گذاشت. خيلي تعجب كردم، اما حساب را پرداختم و بيرون آمدم. بعد قضيه را براي رابال تعريف<br />
كردم كه دونا خوليا را خوب ميشناخت. رابال علت آن صورت حساب افسانهاي را از او سؤال<br />
كرده بود و خانم خيلي ساده جواب داده بود:<br />
- چون رفيق سينيور آلاتريسته بود خيال كردم ميليونر است.<br />
در دوران اقامتم در مادريد تقريبا هر روز در آخرين محفلي كه احتمالا از قديم باقي مانده بود<br />
شركت ميكردم. در اين محفل كه در يكي از كافههاي قديمي برگزار ميشد، خوزه برگامين،<br />
خوزه لوئيس باروس، آهنگسازي به نام پيتالوگا (8)، گاوبازي به نام دومينگين و دوستان ديگرشان<br />
شركت ميكردند. من هر وقت وارد ميشدم يواشكي به همه به سبك فراماسونها سلام ميدادم،<br />
بيآنكه كمترين رابطهاي با اين جماعت داشته باشم. اين كار در اسپانياي فرانكو كاري<br />
مخاطرهآميز بود.<br />
در آن روزگار سانسور در اسپانيا بيداد ميكرد. ابتدا قصد داشتم فيلم ويريديانا را اين جور تمام<br />
كنم: ويريديانا در اتاق پسرعمويش را ميزند، در باز ميشود، ويريديانا وارد ميشود، در بسته<br />
ميشود.<br />
"اداره نظارت فيلم" با اين صحنه مخالفت كرد و من ناچار شدم فيلم را با صحنه ديگري تمام<br />
كنم كه خيلي موذيانهتر است چون آشكارا يك رابطه سه نفره را القا ميكند: پسرعمو با<br />
معشوقهاش در اتاق سرگرم ورقبازي هستند كه ويريديانا به آنها ميپيوندد و پسر عمو پس از<br />
خوشآمد به او ميگويد: ”من مطمئن بودم كه تو بالأخره در بازي ما شركت ميكني.“<br />
٣٤٤
جنجالي كه فيلم ويريديانا در اسپانيا به پا كرد تنها با دردسرهاي فيلم عصر طلايي قابل مقايسه<br />
بود، و همين مرا پيش جمهوريخواهان اسپانيايي مقيم مكزيك روسفيد كرد. فيلم كه جايزه<br />
بزرگ فستيوال كن را به عنوان يك فيلم اسپانيايي از آن خود كرده بود، به دنبال انتشار مقاله<br />
بسيار تندي در مجله اوسرواتوره رومانو (نشريه رسمي واتيكان) بلافاصله از سوي وزير تبليغات و<br />
جهانگردي اسپانيا، به عنوان اثري ضداسپانيايي ممنوع اعلام شد. مدير كل امور سينمايي اسپانيا<br />
نيز كه در كن به روي سن رفته و جايزه را دريافت كرده بود، از كار خود بركنار و به بازنشستگي<br />
فرستاده شد.<br />
جنجال به قدري بالا گرفت كه شخص ژنرال فرانكو به ديدن فيلم علاقهمند شده بود. او گمان<br />
ميكنم دو بار فيلم را ديده بود و به طوري كه از تهيهكنندگان اسپانيايي شنيدم در آن ايراد زيادي<br />
نديده بود (در واقع با توجه به واقعيتهايي كه خودش ميشناخت فيلم ويريديانا چيز زيادي نگفته<br />
بود) با وجود اين ژنرال حاضر نشد تصميم وزير خود را پس بگيرد و فيلم در اسپانيا "غيرقابل<br />
نمايش" باقي ماند.<br />
در ايتاليا فيلم ويريديانا نخست در رم به نمايش در آمد و مورد استقبال قرار گرفت. اما در ميلان<br />
دادستان كل استان جلوي نمايش فيلم را گرفت. او در دادگاه سخت به من توپيد و برايم حكمي<br />
صادر كرد كه اگر به خاك ايتاليا قدم ميگذاشتم يك سال به زندان ميافتادم. ديوان عالي كشور<br />
ايتاليا چندي بعد اين حكم را باطل اعلام كرد.<br />
آلاتريسته وقتي بار اول اين فيلم را ديد دچار بهت و حيرت شد و هيچ چيز نگفت. بعد از اين كه<br />
فيلم را پنج شش بار در پاريس و كن و مكزيك تماشا كرد، سرانجام نزد من آمد و گفت:<br />
- معركه بود لوئيس. بالأخره فيلم را فهميدم.<br />
حالا اين من بودم كه دهانم باز مانده بود. به نظر من فيلم ويريديانا داستاني خيلي ساده را بازگو<br />
ميكند و هيچ چيز پيچيدهاي در آن نيست.<br />
ويتوريو دسيكا فيلم را در مكزيكو تماشا كرد و با قيافه ناراحت و گرفته از سينما بيرون آمد. بعد از<br />
تماشاي فيلم با همسرم ژان تاكسي گرفته و به كافهاي رفته بودند تا چيزي بنوشند. در راه دسيكا<br />
٣٤٥
از ژان پرسيده بود كه آيا من مرد خشن و بيرحمي هستم و گاهي در خانه او را كتك ميزنم؟<br />
همسرم به او جواب داده بود:<br />
- هر وقت بخواهد يك عنكبوت را بكشد مرا صدا ميزند.<br />
يك بار سينمايي در پاريس در نزديكي هتل محل اقامتم يكي از فيلمهاي مرا نشان ميداد. روي<br />
پوستر سر در سينما براي تبليغ فيلم به من لقب رحمترين كارگردان سينما" لقب داده بود. از<br />
اين عنوان احمقانه خيلي متأثر شدم.<br />
" يب<br />
پانوشتها:<br />
3. Bardem<br />
4. Isaac<br />
5. complex de cannibalisme<br />
7. Dona Julia<br />
8. Pittaluga<br />
(2001 -1926) F. Rabal -1<br />
-2 Pinal S. (متولد (1931<br />
6- Saturne الهه رومي<br />
بازيگر اسپانيايي<br />
بازيگر مكزيكي<br />
٣٤٦
آخرين فيلمها در مكزيك<br />
-<br />
گاهي از اينكه فيلم "فرشته فناكننده" را در مكزيك ساختم افسوس ميخورم. بهتر بود كه اين<br />
فيلم در پاريس يا لندن كار ميشد، با هنرپيشههاي اروپايي و با امكانات و تجهيزات بهتر. در<br />
مكزيك با اينكه خانهاي مجلل در اختيار داشتيم و هنرپيشههايي انتخاب كرده بودم كه قيافه<br />
مكزيكي نداشتند، اما باز ضعف امكانات مزاحم كار بود. لباسها و ظروف سر ميز مهماني اصلا<br />
لوكس و اعياني نبود. براي مثال من توانستم فقط يك تكه ظرف را نشان بدهم كه آن را هم از<br />
آرايشگر فيلم قرض گرفته بوديم.<br />
سناريوي فرشته فناكننده را هم – مثل فيلم ويريديانا – خودم نوشته بودم. داستان فيلم درباره<br />
جمعي دوست و آشناست كه بعد از تئاتر براي خوردن شام به خانهاي اشرافي ميروند و به علتي<br />
ناشناخته در سراسراي خانه گير ميافتند. اول قرار بود كه فيلم "كشتي شكستگان جاده تقدير"<br />
نام بگيرد؛ اما حدود يك سال قبل از آن در مادريد از خوزه برگامين شنيده بودم كه قصد دارد<br />
نمايشنامهاي بنويسد به عنوان "فرشته فناكننده". از اين تيتر خيلي خوشم آمد و به او گفتم:<br />
من اگر اين عنوان را بالاي يك سالن نمايش ببينم فوري وارد ميشوم.<br />
٣٤٧
(1)<br />
از مكزيك با برگامين تماس گرفتم و از نمايشنامهاش پرسيدم. گفت كه نمايشنامه را ننوشته و به<br />
علاوه تيتر مزبور را هم از آخرالزمان گرفته است. او به من اطمينان داد كه ميتوانم با خيال<br />
راحت از اين تيتر استفاده كنم و من هم با سپاس از او همين كار را كردم.<br />
بانوي ثروتمندي كه در نيويورك ضيافتي بزرگ برگزار كرده، قصد دارد سر مهمانان را با<br />
شوخيهاي جالب و نشاطانگيز گرم كند. ابتدا يك پيشخدمت سيني غذا را به حالت نشسته به<br />
سالن ميآورد. اين شوخي كه از مشاهدات شخصي خودم گرفته شده، در فيلم توجه مهمانان را<br />
جلب نميكند. سپس خانم ميزبان يك خرس و دو گوسفند را به ميان مهماني ميآورد كه تا آخر<br />
مقصود او را از اين كار نميفهميم. برخي منتقدان كه مرض دارند در هر تصويري سمبل پيدا<br />
كنند، در اين شوخي مضمون سياسي پيدا كردند: خرس نماد بلشويسم است كه در كمين نظام<br />
كهنه و پوسيده سرمايهداري نشسته است.<br />
من هم در زندگي و هم در فيلمهايم به چيزهايي كه تكرار ميشوند علاقه خاصي دارم. از انگيزه<br />
اين كشش نه چيزي ميدانم و نه دلم ميخواهد كه بدانم. در فيلم فرشته فناكننده دست كم ده<br />
مضمون هست كه در طول فيلم تكرار ميشوند. براي مثال يك جا دو مرد به هم معرفي<br />
ميشوند، به هم دست ميدهند و هر دو ميگويند: "خوشوقتم". اندكي بعد دوباره با هم رو بهرو<br />
ميشوند اما انگار كه اصلا همديگر را نميشناسند؛ و سومين بار چنان سلام و عليك گرمي با هم<br />
ميكنند كه انگار دو دوست قديمي هستند.<br />
يك صحنه از فيلم را دو بار و از دو زاويه مختلف ميبينيم: آنجا كه مهمانها به سرسرا سرازير<br />
ميشوند و خانم ميزبان سرآشپز را احضار ميكند. بعد از مونتاژ فيلم، فيگوئروآ كه مدير<br />
فيلمبرداري بود مرا كنار كشيد و گفت:<br />
- لوئيس يك چيز ناجوري پيش آمده.<br />
- چي شده؟<br />
- صحنه ورود مهمانها توي فيلم تكرار شده.<br />
نميدانم او كه خودش هر دو صحنه را فيلمبرداري كرده بود چطور توانسته بود باور كند كه هم<br />
من و هم تدوينكننده فيلم چنين اشتباه فاحشي مرتكب شده باشيم.<br />
٣٤٨
بازي هنرپيشهها در مكزيك مورد انتقاد قرار گرفت كه به نظر من به دور از انصاف بود. بازيگران<br />
البته فوقالعاده نبودند اما بازي قابلقبولي ارائه دادند. به علاوه گمان نميكنم بتوان يك فيلم را<br />
خوب ارزيابي كرد اما بازيهاي آن را بد دانست.<br />
فرشته فناكننده يكي از معدود فيلمهاي من است كه دوباره آن را ديدهام و باز از كمبودهاي<br />
يادشده و زمان بسيار كوتاه فيلمبرداري افسوس خوردهام. اين فيلم يك درونمايه كلي دارد: جمعي<br />
از افراد قصد دارند با هم كاري انجام دهند اما موفق نميشوند، يعني بيرون آمدن از يك سالن.<br />
ناتواني غيرقابل توضيحي در انجام يك ميل بسيار ساده.<br />
در فيلمهاي ديگر من نيز اغلب با چنين تنگنايي روبرو ميشويم: در فيلم "عصر طلايي" يك زن<br />
و مرد دوست دارند همĤغوشي كنند اما هرگز موفق نميشوند. در "موضوع مبهم هوس" قهرمان<br />
ما مرد سالخوردهاي ست كه نياز جنسي او هرگز ارضا نميشود. در فيلمي ديگر آرچيبالدو دلاكروز<br />
قصد دارد آدم بكشد اما همه تلاشهايش ناكام ميماند. آدمهاي فيلم "جذابيت پنهان بورژوازي"<br />
ميل دارند كه در جايي با هم غذا بخورند اما نميتوانند. از اين قبيل نمونهها مي توان باز هم پيدا<br />
كرد.<br />
آلاتريسته بعد از اولين جلسه نمايش فيلم فرشته فناكننده سرش را به من نزديك كرد و گفت:<br />
- دون لوئيس معركه بود. من هيچ چيز از فيلم نفهميدم!<br />
دو سال بعد يعني در سال 1964 آلاتريسته امكاني فراهم كرد تا بتوانم شخصيت خارقالعاده<br />
شمعون ستوننشين را به فيلم برگردانم. اين زاهد مسيحي در قرن چهارم ميلادي زندگي ميكرد<br />
و بيش از چهل سال از عمرش را در بيابان سوريه بالاي يك ستون به عبادت گذراند.<br />
از زمان اقامت در كوي دانشگاه مادريد كه لوركا كتاب "تذكرهي اوليا" را برايم خوانده بود،<br />
داستان اين عابد از ذهنم بيرون نرفته بود. لوركا هر بار از به ياد آوردن جريان مدفوع زاهد كه<br />
مثل موم شمع از بالاي ستون به پايين راه افتاده بود، از خنده رودهبر ميشد. در واقع از آنجا كه<br />
شمعون چيزي نميخورد جز چند برگ سبزي كه با سبد برايش بالا ميفرستادند، مدفوع او به<br />
صورت پشكل درآمده بود.<br />
٣٤٩
در نيويورك يك روز كه باران شديدي ميباريد، براي گردآوري مدارك و اطلاعات به كتابخانه بر<br />
خيابان چهل و دوم رفته بودم. ساعت پنج به كتابخانه رسيدم و لاي فيشها مشغول جستوجو<br />
شدم. درباره شمعون عابد بيش از چند كتاب وجود ندارد و بهترين آنها را هم فستوژير نوشته<br />
است، اما در لاي هزاران فيش، كارت مربوط به اين كتاب در جعبه نبود. سر برگرداندم و كنار<br />
دستم مردي را ديدم كه همان كارت را در دست داشت، باز هم يك تصادف عجيب!<br />
(2)<br />
من فيلمنامهاي كامل براي يك فيلم سينمايي بلند نوشته بودم اما متأسفانه در زمان توليد فيلم<br />
آلاتريسته به مشكلات مالي دچار شد و من ناچار شدم به هر نحوي سر و ته فيلم را هم بياورم.<br />
براي نمونه قرار بود صحنهاي در فضاي برفي، صحنهاي با جمع زايران و حتي صحنهاي تاريخي<br />
در فيلم بيايد از ديدار با قيصر بيزانس. اما ناچار شديم از تمام اين صحنه ها بگذريم و فيلم را با<br />
عجله تمام كنيم كه در پلان پاياني فيلم هم تا حدي آشكار است.<br />
اما فيلم شمعون صحرايي با همان شكل ابترش در جشنواره ونيز برنده پنج جايزه شد، يعني بيشتر<br />
از همه فيلمهاي ديگرم. در مراسم توزيع جوايز كسي حضور نداشت كه جوايز فيلم را دريافت<br />
كند. در سينما اين فيلم به همراه فيلم "داستان فناناپذير" ساخته اورسن ولز به نمايش<br />
گذاشته شد.<br />
(3)<br />
امروز به نظرم ميرسد كه شمعون عابد ميتوانست يكي از خيل آدمهاي مشهوري باشد كه دو<br />
زاير فيلم راه شيري در سفر دور و درازشان با آنها برخورد ميكنند.<br />
پانوشتها:<br />
1- Apocalypse منظور آخرين قسمت انجيل موسوم به<br />
"مكاشفات يوحنا" است.<br />
2. Festugiéres<br />
3. Histoire immortelle (1966)<br />
٣٥٠
بازگشت به سينماي فرانسه<br />
1963<br />
(1)<br />
در سال سرژ سيلبرمن تهيهكننده فرانسوي كه دنبال من ميگشت به مادريد آمد و<br />
آپارتماني اجاره كرد و به جستجوي من پرداخت و كشف كرد كه من تصادفا در همان ساختمان<br />
درست روبهروي آپارتمان او اقامت دارم. زنگ خانه را زد و ما نشستيم و با هم ته يك بطري<br />
ويسكي را بالا آورديم و همان جا پيوند مودتي ميان ما بسته شد كه تا امروز دوام داشته است.<br />
سيلبرمن پيشنهاد كرد كه براي او فيلم بسازم و ما بر سر رمان "خاطرات يك كلفت" اثر اوكتاو<br />
ميربو كه آن را از قديم ميشناختم، به توافق رسيديم. به دلايل گوناگون تصميم گرفتم زمان<br />
داستان را به دوران معاصر بياورم و به اواخر دهه 1920 نزديك كنم، يعني دوراني كه خودم به<br />
خوبي با آن آشنا بودم. بدين ترتيب اين فرصت هم پيش آمد كه به ياد فيلم "عصر طلايي"<br />
تظاهركنندگان دست راستي در صحنه پاياني فيلم، فرياد "زنده باد شياپ" (2) سر بدهند.<br />
اولين بار اين لويي مال بود كه در فيلم "آسانسور به قتلگاه" (3) طرز راه رفتن ژان مورو را به ما<br />
نشان داد. من در زنها هميشه نسبت به دو چيز حساس بودهام: گام برداشتن آنها و نگاه<br />
كردنشان. موقع فيلمبرداري صحنه نمايش چكمهها در فيلم "خاطرات يك كلفت" از گام<br />
برداشتن ژان مورو كيف ميكردم. وقتي او قدم بر ميدارد پاي او روي پاشنه كفش لرزش خفيفي<br />
دارد و نوعي تزلزل نگرانكننده را القا ميكند. ژان مورو بازيگر ورزيدهايست و من موقع<br />
٣٥١
كارگرداني تنها حركاتش را دنبال ميكردم و به تصحيح بازي او چندان نيازي نداشتم. او در نقش<br />
خودش نكات تازهاي پيدا كرده بود كه من به آنها نرسيده بودم.<br />
با كارگرداني اين فيلم كه در پاييز سال 1963 در پاريس و حوالي ميييلافوره فيلمبرداري شد، با<br />
همكاران فرانسويام آشنا شدم كه از آن پس ديگر از آنها جدا نشدم. دستيارم پير لاري<br />
منشي صحنه بينظيرم سوزان دورامبرژه و فيلمنامه نويسم ژان كلود كارير كه در اين فيلم<br />
نقش كشيش را هم ايفا ميكرد.<br />
،(4)<br />
٣٥٢<br />
(5)<br />
(6)<br />
فيلمبرداري در محيطي آرام، هماهنگ و دوستانه انجام گرفت. با همين فيلم بود كه من با خانم<br />
موني برخورد كردم كه مثل طلسمي است كه فيلمهاي من انگار بدون او ممكن نيست. از<br />
شخصيت يگانه و منش بسيار ويژه اين هنرپيشه خوشم ميآيد. او در فيلم "خاطرات يك كلفت"<br />
نقش كم اهميتترين مستخدمه خانه را ايفا ميكند و يك جا با پيشكار فاشيست فيلم گفتگوي<br />
جالبي دارد:<br />
- آخر شما چرا هميشه از كشتار يهوديها حرف ميزنيد؟<br />
پيشكار ميگويد: مگر شما وطن خودتان را دوست نداريد؟<br />
كلفت جواب ميدهد: چرا.<br />
- خوب، پس ديگر چه ميگوييد؟<br />
پس از فيلم خاطرات يك كلفت، فيلم شمعون صحرايي را كارگرداني كردم كه آخرين فيلم<br />
مكزيكي من است. پس از آن سيلبرمن و شركاي او پيشنهاد كردند كه فيلم ديگري براي آنها<br />
بسازم. براي فيلم بعدي نخست داستان راهب نوشته مانيو لويس را انتخاب كرده بودم كه<br />
يكي از مشهورترين نمونههاي رمان سياه انگليسي است. سوررئاليستها براي اين رمان كه<br />
آنتونن آرتو آن را به فرانسوي برگردانده بود ارزش فوقالعادهاي قائل بودند.<br />
(7)<br />
پيش از آن چند بار جهد كرده بودم كه رمان راهب را به فيلم برگردانم. چند سال پيشتر كه قرار<br />
بود فيلمي با ژرار فيليپ بسازم، هم درباره اين رمان و هم درباره داستان زيباي "سواره نظام بر<br />
پشت بام" با او صحبت كردم. داستان اخير را ژان ژيونو نوشته و من در آن علاقه كهنه خود<br />
را به تمام طاعونها و بلاها بازيافته بودم. ژرار فيليپ پيشنهادهاي مرا با توجه گوش كرد اما<br />
(8)
روشن بود كه فيلمي سياسي را ترجيح ميدهد. به اين ترتيب ما فيلم "تب در الپائو بالا<br />
ميگيرد" را ساختيم. موضوع اين فيلم جالب و ساختمان آن مناسب است، اما من درباره آن<br />
حرفي ندارم.<br />
رمان راهب به دلايلي كنار گذاشته شد. (چند سال بعد آدو كيرو فيلمي بر پايه اين رمان<br />
ساخت.) در سال 1966 برادران آكيم پيشنهاد كردند كه بر اساس داستان بلدوژور نوشته<br />
ژوزف كاسل فيلم بسازم. اين داستاني بود بود بسيار سوزناك اما خوشپرداخت. به علاوه<br />
اين فرصت را هم فراهم ميكرد تا برخي از رؤياهاي سورين زن اصلي داستان را به تصوير<br />
برگردانم و چهره يك زن بورژواي خودآزار را نشان دهم.<br />
(9)<br />
(12)<br />
(10)<br />
(11)<br />
در اين فيلم اين امكان را نيز پيدا كردم كه چند مورد از نابهنجاريهاي جنسي را به طور دقيق<br />
نشان دهم. از اولين صحنه فيلم ال و صحنه نمايش چكمههاي زنانه در فيلم خاطرات يك كلفت<br />
به سادگي ميتوان به علاقه من به شيئيپرستي (فتيشيسم) پي برد. همين جا بايد تأكيد كنم كه<br />
كشش من به نابهنجاريهاي جنسي صرفا جنبه عيني و نظري دارد. خودم از نظر جنسي كاملا<br />
عادي و از هرگونه انحرافي دور هستم، و جز اين هم نميتواند باشد زيرا گمان ميكنم كساني كه<br />
به نوعي انحراف جنسي مبتلا هستند، از گفتگو درباره آن (كه راز زندگي آنهاست) خودداري<br />
ميكنند.<br />
در مورد فيلم بلدوژور از يك بابت متأسف هستم. اولين صحنه فيلم را قصد داشتم در رستوران<br />
ايستگاه گاردوليون فيلمبرداري كنم اما صاحب رستوران اجازه نداد. هنوز هم خيلي از اهالي<br />
پاريس از وجود چنين مكاني بيخبر هستند در حاليكه به نظر من يكي از زيباترين جاهاي<br />
دنياست. در حوالي سال 1900 عده اي از نقاشان، پيكرتراشان و دكورسازان در طبقه اول عمارت<br />
ايستگاه به افتخار قطار و كشورهايي كه به شبكه راه آهن وصل شده بودند، يك سالن اپرا<br />
ساختند. بيشتر وقتهايي كه در پاريس هستم به اين رستوران ميروم و گاهي تنها در گوشه<br />
دلخواهم مينشينم و به ريلهاي راه آهن نگاه ميكنم.<br />
در بلدوژور باز مثل ناسارين و ويريديانا با فرانسيسكو رابال كار كردم. هم هنر بازيگري و هم<br />
شخصيت انساني او را دوست دارم. او مرا "عمو" صدا ميكند و من هم به او "برادرزاده"<br />
ميگويم.<br />
٣٥٣
(13)<br />
من هيچ روش خاصي در هدايت بازيگران ندارم. همه چيز به استعداد خودشان بستگي دارد و<br />
مايهاي كه از خود نشان ميدهند. اگر براي نقشهاشان بد انتخاب شده باشند ناچارم با زحمت و<br />
تقلاي بيشتري از آنها بازي بگيرم. به هرحال هدايت هنرپيشهها هميشه به ديد شخصي<br />
كارگردان مربوط ميشود، كه هميشه هم قابل توضيح نيست.<br />
بابت صحنههايي از فيلم كه به نحوي احمقانه سانسور شد، متأسف هستم؛ به خصوص صحنهاي<br />
كه ميان ژرژ مارشال و كاترين دونوو ميگذرد: بعد از مراسم عبادي مس كه در زير كپي بزرگي از<br />
تابلوي مسيح اثر گرونوالد برگزار ميشود، زن را ميبينيم كه در يك نمازخانه خصوصي در<br />
تابوتي دراز كشيده و مرد او را با لفظ "دخترم" صدا ميكند. (بدن شكنجه ديده مسيح در تابلوي<br />
گرونوالد هميشه سخت مرا متأثر كرده است). اگر از اين صحنه، مراسم مس را حذف كنيم فضاي<br />
آن به كلي دگرگون ميشود.<br />
از من چيزهاي زيادي راجع به فيلمهايم سؤال ميكنند و يكي از تكراريترين و چرندترين<br />
سؤالها راجع به صندوقچه اسرارآميزي است كه يك مشتري آسيايي با خود به فاحشهخانه فيلم<br />
بلدوژور ميآورد. او در جعبه را باز ميكند و توي آن را، كه از ديد ما پنهان است، به يكايك<br />
فاحشهها نشان ميدهد. همه جيغزنان خود را عقب ميكشند، غير از سورين شخصيت اصلي فيلم<br />
كه با اعجاب و كنجكاوي به درون جعبه چشم ميدوزد. تماشاگران فيلم، به خصوص خانمها،<br />
هزار بار از من سؤال كردهاند كه: "توي اين صندوقچه چيست؟" و من هميشه چون جوابي<br />
نداشتهام، گفتهام: ”هرچه شما دلتان بخواهد“.<br />
اين فيلم در استوديوي سنموريس فيلمبرداري شد كه امروزه ديگر اثري از آن نمانده است. (اين<br />
عبارت به صورت ترجيعبند اين كتاب در آمده است.) همزمان با تهيه فيلم بلدوژور در يك سالن<br />
ديگر همان استوديو لويي مال فيلم دزد را فيلمبرداري ميكرد و پسرم ژان لويي دستيار او بود.<br />
فكر ميكنم كه فيلم بلدوژور پرفروشترين فيلم من بوده است، اما من اين موفقيت را بيشتر به<br />
فاحشههاي فيلم مربوط ميدانم تا به كار سينمايي خودم.<br />
٣٥٤
1957، اولين فيلم بلند لويي مال<br />
4. P. Lary<br />
5. S. Durremberger<br />
6. Muni<br />
12. Séverine<br />
پانوشتها:<br />
نويسنده فرانسوي<br />
سياستمدار دست راستي<br />
(1917 -1848) O. Mirbeau -1<br />
(1940 -1878) J. Chiappe -2<br />
-3 l’échafaud Ascenseur pour محصول<br />
نويسنده و شاعر انگليسي<br />
نمايشنامهنويس فرانسوي<br />
كارگردان يونانيتبار فرانسوي<br />
Hakim تهيه كنندگان فرانسوي با تبار مصري<br />
نويسنده و روزنامهنگار فرانسوي<br />
(1818 -1775) M. G. Lewis -7<br />
(1970 -1895) J. Giono -8<br />
(1985 -1923) Ado Kyrou -9<br />
-10<br />
(1979 -1898) J. Kassel -11<br />
13- Gruenewald .M نقاش آلماني كه در سال 1527 درگذشته است.<br />
٣٥٥
"راه شيري" در مسير ارتداد<br />
زندگي من از فيلم "خاطرات يك كلفت" به بعد، عملا با فيلمهايي كه ساختهام درآميخته است.<br />
از اين رو اينك ميتوانم به ريتم اين زندگينامه كه قدري يكنواخت شده، سرعت ببخشم. در اين<br />
سالها ديگر با هيچ مشكل مهمي روبهرو نشدم. زندگيام سير ساده و منظمي پيدا كرد: به طور<br />
ثابت در مكزيك زندگي ميكردم و هر بار براي نوشتن فيلمنامه يا كارگرداني چند ماهي به اسپانيا<br />
يا فرانسه ميرفتم. طبق عادتي ديرين، در همان هتلهاي هميشگي اقامت ميكردم و در همان<br />
كافههاي آشنا غذا ميخوردم، البته اگر از گزند زمان در امان مانده بودند.<br />
در تمام فيلمهاي اروپاييام در شرايط خيلي بهتري كار كردهام. درباره هر يك از اين فيلمها<br />
مطالب زيادي نوشته شده و من در اينجا تنها براي تجديد خاطره از آنها يادي ميكنم.<br />
با اين كه اعتقاد دارم كه در تهيه يك فيلم خوب هيچ چيز مهمتر و ضروريتر از يك فيلمنامه<br />
خوب نيست، هيچ وقت خودم را نويسنده ندانستهام. غير از چهار مورد استثنايي، در همه فيلمهايم<br />
به يك نويسنده يا سناريست نياز داشتهام تا داستان فيلم و گفتگوهاي آن را روي كاغذ بياورد؛ و<br />
كار اين همكار تنها اين نبوده كه مثلا ايدههاي مرا يادداشت كند، بلكه او حق و وظيفه داشته كه<br />
نظر مرا كنار بگذارد و ايدههاي خودش را در سناريو بگنجاند. البته تصميم نهايي هميشه با خودم<br />
بوده است.<br />
٣٥٦
در طول زندگي با بيست و هشت نويسنده مختلف همكاري داشتهام. قبل از همه خوليو الخاندرو<br />
را به ياد مي آورم كه نمايشنامهنويس است و گفتارنويسي او نظير ندارد. يك همكار ديگرم لوئيس<br />
الكوريسا بود، نويسندهاي فعال و پراحساس كه حالا مدتهاست براي خودش مينويسد و<br />
كارگرداني ميكند. از ميان فيلمنامهنويسان بيترديد بيشترين تفاهم را با ژان كلود كارير داشتهام.<br />
ما از سال 1963 تا كنون شش سناريو با هم نوشتهايم.<br />
به نظر من ويژگي بنيادين يك فيلمنامه خوب اين است كه علاقه تماشاگر را پيوسته زنده نگاه<br />
دارد و توجه او را لحظهاي از دست ندهد. درباره محتواي يك فيلم و زيباشناسي آن، در صورتيكه<br />
از آن برخوردار باشد، راجع به سبك و ديدگاههاي آن ميتوان تا ابد بحث كرد، اما نكته اساسي<br />
اين است كه يك فيلم در هرحال نبايد هرگز كسلكننده باشد.<br />
(1)<br />
(5)<br />
(2)<br />
(4)<br />
اندكي پس از بازگشت به مكزيك و به دنبال خواندن رسالات منندس پلايو به عنوان "تاريخ<br />
مرتدان مسيحي" به فكر ساختن فيلمي افتادم درباره وجوه ارتداد در كيش مسيحيت. از<br />
خواندن كتاب يادشده نكات بسياري فرا گرفتم كه از آن بيخبر بودم، به ويژه درباره مرتدان<br />
شهيدي كه درست مثل مسيحيهاي مؤمن و اصولي، عقايد خود را بر حق ميدانستند. راه و<br />
روش مرتدان، ايمان استوار آنها و برخي از بدعتهاي غريبشان مرا جذب كرده بود. بعدها به<br />
جملهاي از برتون برخوردم كه با وجود نفرتش از دين گفته است كه سوررئاليسم و ارتداد "داراي<br />
جنبههاي مشتركي هستند“.<br />
فيلم راه شيري بر پايه اسنادي معتبر ساخته شده است. اسقفي كه جسدش را از قبر بيرون مي<br />
كشند و در ملأعام ميسوزانند (چون پس از مرگش به نوشتههاي ارتدادآميز او دست يافتند)<br />
اسقف اعظم شهر تولدو به نام كارانسا(3) بود. ما به كار پژوهشي گستردهاي بر پايه كتاب<br />
"فرهنگ مرتدان" نوشته پلوكه راهب دست زديم. در پاييز سال و در قصبه<br />
كاسورلا در استان خائن بود كه سرانجام اولين نسخه فيلمنامه آماده شد. من و كارير در كوههاي<br />
آندلس تنها بوديم. روي جاده هيچ تنابندهاي ديده نميشد. فقط هر سحرگاه چند شكارچي به<br />
كوهها ميرفتند و در تاريكي شب پايين ميآمدند و گاهي لاشه بيجان يك بزكوهي را با خود<br />
ميآوردند.<br />
1967<br />
٣٥٧
با ژان كلود كارير هر روز درباره تثليث مقدس، سرشت دوگانه عيسي مسيح و رازهاي مريم عذرا<br />
گفتگو ميكرديم. وقتي سيلبرمن با طرح ما موافقت كرد كلي تعجب كرديم. نوشتن فيلمنامه<br />
نهايي "راه شيري" را در فوريه و مارس 1968 در سانخوزهپوروآ تمام كرديم. فيلمبرداري يك<br />
چند به خاطر درگيريهاي ماه مه متوقف شد، اما سرانجام در تابستان همان سال در<br />
پاريس و حومه آن به پايان رسيد.<br />
٣٥٨<br />
(7)<br />
1968<br />
(6)<br />
در اين فيلم پل فرانكور و لوران ترزيف نقش دو زاير امروزي را دارند كه پاي پياده به<br />
زيارت عبادتگاه سن ژاك در كومپوستلا ميروند و در مسير خود، بدون توجه به محدوديتهاي<br />
زماني و مكاني، با شماري از شخصيتهاي معروف برخورد ميكنند كه ميتوان آنها را نمايندگان<br />
اصلي ارتداد در مسيحيت دانست.<br />
راه شيري كه سياره ما هم به آن تعلق دارد، در قديم "راه سن ژاك" خوانده ميشد، زيرا به<br />
زايران انبوهي كه از سراسر شمال اروپا به اسپانيا ميآمدند، راه زيارتگاه سن ژاك را نشان ميداد.<br />
عنوان فيلم از همين ملاحظه تاريخي گرفته شده است.<br />
در اين فيلم بار ديگر با پير كلمانتي، ژولين برتو، كلوديو بروك و يار مألوفم ميشل پيكولي كار<br />
ميكردم. براي اولين بار از بازي دلفين سريگ بهره بردم كه هنرپيشه بسيار مستعدي است.<br />
دلفين را در زمان جنگ وقتي بچه بود در نيويورك ديده بودم. در فيلم راه شيري براي دومين و<br />
آخرين بار سيماي مسيح را روي پرده آوردم كه نقش او را برنار ورلي ايفا كرد. ميخواستم او<br />
را انساني كاملا عادي نشان بدهم. مردي كه ميخندد، ميدود، راهش را گم ميكند و ريش<br />
ميتراشد، نقطه مقابل آن تصوير سنتي و لاهوتي كه از او ارائه كردهاند.<br />
(8)<br />
حالا كه از مسيح سخن به ميان آمد بگذاريد بگويم كه به نظر من در تحول كنوني مسيحيت<br />
مقام مسيح نسبت به دو عنصر ديگر "تثليث مقدس" رفته رفته جايگاهي برتر يافته است. امروزه<br />
فقط از او حرف ميزنند. البته جاي خدا هنوز محفوظ است، اما به شكلي خيلي دور و مبهم؛ و اما<br />
به روحالقدس هيچكس محل نميگذارد و بيچاره سر چهارراه به گدايي ايستاده است.<br />
فيلم راه شيري با اينكه مضمون پيچيده و غريبي داشت، اما به عنايت مطبوعات و تلاشهاي<br />
سيلبرمن، كه بيترديد بهترين تهيهكنندهايست كه تا به حال ديدهام، به ميزان فروش بالايي
دست يافت. اين فيلم، درست مثل فيلم ناسارين، واكنشهايي به كلي متضاد برانگيخت. كارلوس<br />
فوئنتس آن را يك اثر جسورانه ضدمذهبي ارزيابي كرد، در حالي كه خوليو كورتاسار تا آنجا<br />
پيش رفت كه احتمال داد بودجه اين فيلم را واتيكان تأمين كرده باشد.<br />
(9)<br />
(10)<br />
علاقه من نسبت به اين گونه بحثهاي نظري درباره قصد و نيت هنرمندان و آثارشان روز به روز<br />
كمتر ميشود. به نظر من فيلم راه شيري در رد يا تائيد هيچكدام از اين ديدگاهها ساخته نشده<br />
است. اين فيلم، اگر موقعيتها و مجادلات مسلكي مشخص آن را كنار بگذاريم، بيش از هر چيز<br />
سيري است در قلمرو تعصب. در اين ميدان هر كس با شدت و حدت به "تكه حقيقت" خود<br />
چسبيده و حاضر است در راه آن بكشد و كشته شود. به علاوه تصور ميكنم آن جادهاي كه دو<br />
زاير فيلم "راه شيري" طي ميكنند، ميتواند براي تمام ايدئولوژيهاي سياسي و حتي مكتبهاي<br />
هنري قابل تعميم باشد.<br />
فيلم راه شيري در كپنهاگ به زبان فرانسوي و با زيرنويس دانماركي به روي پرده رفت. هنينگ<br />
كارلسن كه سرپرست سينماي نمايشدهنده فيلم بوده تعريف ميكند كه روزي ده پانزده<br />
كولي از زن و مرد و بچه، كه نه دانماركي ميدانستند و نه فرانسوي به سينما آمدند، بليط خريدند<br />
و فيلم را تماشا كردند، و بعد از آن هفده هجده بار ديگر هم به تماشاي فيلم آمدند. كارلسن كه<br />
بسيار كنجكاو شده سعي ميكند از علت علاقه آنها به فيلم سر در بياورد، اما چون زبان آنها را<br />
نميدانسته، موفق نميشود. بعد تصميم ميگيرد آنها را مجاني به سينما راه بدهد، و آنها از همان<br />
دم راهشان را ميگيرند و ميروند و ديگر برنميگردند.<br />
پانوشتها:<br />
(1912 -1856) Menandes Palayo -1<br />
2. Histoiria de los heterodoxos espanoles<br />
3. Carranza<br />
4. Dictionnaire des hérésies<br />
5. Plaquet<br />
(1974 -1905) P. Frankeur -6<br />
(1999 -1942) P. Clémenti -7<br />
-8 Verley B. (متولد (1939<br />
٣٥٩<br />
نويسنده و منتقد اسپانيايي<br />
هنرپيشه فرانسوي<br />
بازيگر تئاتر و سينماي فرانسه
10. Henning Carlsen<br />
-9 Cortazar -1914) J. (1984 نويسنده آرژانتيني<br />
٣٦٠
تريستانا<br />
.(1)<br />
با اين كه داستان تريستانا، كه قالب نامهنگارانه دارد، از رمانهاي خوب گالدوس به شمار نميرود،<br />
اما من از قديم شيفته سيماي دونلوپه در اين داستان بودم. اين فكر را هم داشتم كه مكان<br />
داستان را از مادريد به تولدو منتقل كنم تا بدين ترتيب از شهر محبوبم تجليل كرده باشم.<br />
ابتدا قرار بود فيلم را در مكزيك و با بازي سيلويا پينال و ارنستو آلونسو بسازم، اما بعد كه امكان<br />
تهيه فيلم در اسپانيا ميسر شد، در صدد برآمدم آن را با فرناندو ري، كه بازي او در فيلم ويريديانا<br />
بينظير بود، و يك بازيگر جوان ايتاليايي بسازم كه از او خيلي خوشم مي آمد: استفانيا ساندرلي<br />
به علت دردسرهايي كه براي فيلم ويريديانا در اسپانيا پيش آمد، اين كار عقب افتاد. در سال<br />
1969 فيلم ويريديانا از توقيف بيرون آمد و من توانستم با دو تهيهكننده ادواردو دوكه و<br />
گوروچاگا كنار بيايم.<br />
(2)<br />
(3)<br />
هرچند قيافه كاترين دونوو به هيچوجه با دنياي گالدوس سازگار نبود، اما تصميم گرفتم كه نقش<br />
دختر فيلم را به او بدهم. او در چندين نامه تمايل خود را به همكاري با من ابراز كرده بود.<br />
٣٦١
تقريبا تمام صحنههاي خارجي فيلم را در تولدو فيلمبرداري كرديم كه خاطرات جواني مرا زنده<br />
ميكرد، و صحنههاي داخلي را در يكي از استوديوهاي مادريد گرفتيم. آلاركون دكورساز ما يكي<br />
از كافههاي قديمي ميدان سوكودوور را به دقت براي فيلم بازسازي كرد.<br />
شخصيت اصلي فيلم تريستانا، كه فرناندو ري به شكل فوقالعادهاي به آن زندگي بخشيده، در<br />
اينجا هم درست مثل فيلم ناسارين، با ويژگيهاي رمان گالدوس كاملا سازگار است، منتها من<br />
ساخت و فضاي آن را تا حد زيادي جا به جا كردم و داستان آن را، مثل مورد "خاطرات يك<br />
كلفت"، ب زماني كه خودم خوب ميشناختم آوردم، يعني به دورهاي كه بحرانهاي اجتماعي هم<br />
بالا گرفته بود.<br />
به كمك خوليو الخاندرو اجزاي بسياري را كه در سرتاسر زندگي به آنها علاقه داشتم، وارد<br />
داستان تريستانا كردم، نظير: برج ناقوس تولدو، و نقش برجسته مقبره كاردينال تاورا كه تريستانا<br />
روي آن خم ميشود. از آنجا كه اين فيلم را هرگز دوباره نديدهام، صحبت درباره آن برايم دشوار<br />
است، اما به خوبي به ياد دارم كه قسمت دوم فيلم را بيشتر دوست داشتم؛ از جايي كه زن جوان<br />
با پاي قطعشده به خانه بر ميگردد. هنوز صداي قدمهاي او را در راهروي خانه ميشنوم، طنين<br />
ضربههاي چوب زيربغل او و گفتگوي كشيشها را كه با قيافههاي سرمازده رو بهروي فنجانهاي<br />
شيركاكائو نشستهاند.<br />
هر وقت به زمان فيلمبرداري تريستانا فكر ميكنم، بياختيار به ياد كلكي ميافتم كه همان روزها<br />
به فرناندو ري زدم. او از دوستان بسيار نزديك من است و حتم دارم كه نقل اين ماجرا را بر من<br />
خواهد بخشيد. او هم مثل بيشتر هنرپيشهها به شهرت و محبوبيت خودش خيلي مينازد. طبيعي<br />
است كه وقتي مردم در خيابان او را به هم نشان ميدهند، خيلي خوشش ميآيد. يك روز از مدير<br />
تهيه فيلم خواستم كه ترتيبي بدهد كه وقتي من كنار فرناندو نشستهام چند شاگرد مدرسه بيايند و<br />
از من امضا بخواهند، و به او هيچ توجهي نكنند. بدين ترتيب توطئه چيده شد.<br />
فرناندو و من بر خيابان جلوي كافه نشسته بوديم كه جواني پيش آمد و از من امضا خواست. من<br />
هم برايش امضا كردم. او بيآنكه به فرناندو كه كنار من نشسته بود، حتي نگاهي بيندازد، راهش<br />
را كشيد و رفت. هنوز چندان دور نشده بود كه دانشآموز ديگري از راه رسيد و به همان ترتيب از<br />
من امضا خواست. همين كه سروكله دانش آموز سوم پيدا شد، فرناندو زير خنده زد. او دست مرا<br />
٣٦٢
خوانده بود، آن هم به يك دليل ساده: به نظر او اصلا امكان نداشت كه جوانها از من امضا<br />
بخواهند، اما او را به كلي نديده بگيرند، و در اين مورد حق با او بود.<br />
پانوشتها:<br />
2. E. Ducay<br />
3. Gurruchaga<br />
4. Zocodover<br />
-1 Sandrelli Stefania (متولد (1946<br />
هنرپيشه ايتاليايي<br />
٣٦٣
سه فيلم آخر<br />
بعد از فيلم تريستانا كه متأسفانه در فرانسه به صورت دوبله به نمايش در آمد، دوباره به سيلبرمن<br />
روي آوردم و ديگر هرگز از او جدا نشدم. بار ديگر به پاريس آمده بودم: در هتل اگلون اقامت<br />
داشتم در مونپارناس، با پنجرهاي كه رو به گورستان باز ميشد. هر روز سر وقت در كافه كوپل<br />
يا كافه قنادي گلوسريدليلا ناهار ميخوردم، به پياده روي ميرفتم و شبها را به تنهايي<br />
ميگذراندم. در مواقعي كه فيلمبرداري داشتيم، بيشتر شبها براي خودم كمي آشپزي ميكردم.<br />
پسرم ژان لويي، كه با خانوادهاش در پاريس اقامت دارد، اغلب با من همكاري ميكرد.<br />
همانطور كه درباره فيلم "فرشته فناكننده" يادآوري كردم، من به كارها و حرفهايي كه دايم<br />
تكرار ميشوند، علاقه غريبي دارم. اين بار به دنبال بهانهاي براي نمايش دادن يك چيز مكرر<br />
بودم كه سيلبرمن موضوع جالبي تعريف كرد كه براي خودش اتفاق افتاده بود: يك بار، مثلا در<br />
يك شب سه شنبه عدهاي از دوستانش را به خانه دعوت كرده بود، اما فراموش كرده بود كه<br />
موضوع را به همسرش بگويد، و از آن بدتر اين كه يادش رفته بود كه آن شب خودش هم به<br />
مهماني ديگري دعوت دارد و در خانه نيست. بدين ترتيب مهمانها حدود ساعت نه يكي يكي با<br />
٣٦٤
دسته گلهاشان از راه ميرسند. خانم او كه شامش را خورده و آماده خوابيدن شده، با پيراهن خانه<br />
در را به روي آنها باز ميكند.<br />
از همين ماجرا بود كه اولين صحنه فيلم "جذابيت پنهان بورژوازي" پديد آمد. حالا بايد اين طرح<br />
ساده را گسترش ميداديم و به روالي منطقي و قابلقبول، موقعيتهاي داستاني ديگري به وجود<br />
ميآورديم تا ايده اصلي فيلم شكوفا شود: چند دوست مايل هستند در جايي با هم غذا بخورند اما<br />
هرگز موفق نميشوند. پرورش اين ايده كار سادهاي نبود. ما پنج فيلمنامه گوناگون نوشتيم.<br />
مشكل اصلي اين بود كه بايد ميان موقعيتهايي كه معقول و منطقي بود با انبوه موانع<br />
غيرمنتظرهاي كه بر سر راه ميل آدمهاي فيلم پيش ميآمد، تعادل سنجيدهاي برقرار شود. براي<br />
حل اين مشكل به عالم رؤيا متوسل شديم، و گاهي حتي به رؤيا در رؤيا. من از اين بابت بسيار<br />
خشنود هستم كه سرانجام توانستم مشروب دلخواهم يعني مارتينيدراي را در فيلم بگنجانم.<br />
از زمان فيلمبرداري اين فيلم خاطرات دلپذيري برايم مانده است: از آنجا كه در فيلم مدام از<br />
خوردن صحبت پيش ميآمد، هنرپيشهها و به ويژه استفان اودران هر روز با خود خوراكيهاي<br />
خوشمزهاي به استوديو ميآوردند. ديگر عادت كرده بوديم كه هر روز حدود ساعت پنج كار را<br />
تعطيل كنيم و چند دقيقهاي به خودمان برسيم.<br />
(1)<br />
از سال 1972 كه فيلم "جذابيت پنهان بورژوازي" را در پاريس كارگرداني كردم، به كار با تكنيك<br />
ويديويي خو گرفتم، چون به علت كهولت ديگر نميتوانستم مثل سابق حركت هنرپيشهها را با<br />
دقت گذشته از پشت دوربين فيلمبرداري دنبال كنم. حال با استفاده از اين شيوه تازه ميتوانستم<br />
روند فيلمبرداري را عينا روي صفحه تصويرنما (مونيتور) ببينم و حالات و حركات بازيگران را<br />
تصحيح كنم. به اين ترتيب وقت و انرژي بسيار كمتري مصرف ميكردم.<br />
سوررئاليستها اين هنر را داشتند كه از يك يا چند كلمه غيرعادي عنوان جالبي بيرون ميآوردند<br />
كه به آثار آنها بعد تازهاي ميداد. من در چند مورد سعي كردهام كه اين سنت را به سينما منتقل<br />
كنم: مثلا در عناويني مانند سگ اندلسي، عصر طلايي و فرشته فناكننده.<br />
موقع كار روي فيلمنامه هرگز به لفظ بورژوازي فكر نكرده بوديم. در آخرين روز كارمان در هتل<br />
مجللي در حومه تولدو، كه درست با مرگ ژنرال دوگل مصادف شد، نشستيم كه درباره عنوان<br />
٣٦٥
(2)<br />
.<br />
فيلم تصميم بگيريم. زير تأثير سرود كارمانيول دو عنوان به ذهن من رسيده بود كه اولي اين<br />
بود: "مرگ بر لنين يا مريم عذرا در طويله"، و دومي خيلي سادهتر بود: جذابيت بورژوازي. در<br />
گفتگويي كه داشتيم كارير متذكر شد كه اين عنوان اخير يك صفت كم دارد و ما از ميان هزار<br />
صفت كلمه را انتخاب كرديم. به نظر ميرسيد كه اين عنوان به فيلم بعد تازهاي<br />
ميدهد و به آن معاني ديگري اضافه ميكند.<br />
"پنهان" (3)<br />
يك سال بعد كه كار روي فيلم تازهاي را شروع كرده بودم، "جذابيت پنهان بورژوازي" به هاليوود<br />
رفت و نامزد دريافت جايزه اسكار شد. يك روز چهار روزنامهنگار مكزيكي كه با من آشنايي<br />
داشتند، رد مرا پيدا كردند و در الپولار به سراغم آمدند. موقع صرف ناهار گپ ميزديم و آنها از<br />
حرفهاي من يادداشت برميداشتند. معلوم است كه بالأخره به اين سؤال هم رسيدند كه:<br />
- دون لوئيس، آيا گمان ميكنيد كه جايزه اسكار را برنده خواهيد شد؟<br />
و من خيلي جدي جواب دادم:<br />
- بله، مطمئن باشيد. من بيست و پنج هزار دلاري را كه براي اعطاي جايزه مطالبه كرده بودند<br />
به حساب آنها ريختهام. آمريكاييها عيبهاي زيادي دارند اما قولشان قول است.<br />
چهار روزنامهنگار كه هنوز به ميزان بدجنسي من پي نبرده بودند، حرف مرا باور كردند. چند روز<br />
بعد اين خبر در روزنامههاي مكزيك منتشر شد كه من جايزه اسكار را به بهاي بيست و پنج هزار<br />
دلار براي فيلمام خريدهام در لوس آنجلس قشقرق راه افتاد. از اطراف و اكناف تلگراف روانه شد.<br />
سيلبرمن كه از قضيه كلافه شده بود، از پاريس راه افتاد و به مكزيك آمد تا ببيند من چه مرگم<br />
شده است. به او گفتم كه من تنها يك شوخي معصومانه كردهام.<br />
اوضاع دوباره آرام شد. سه هفته بعد فيلم واقعا جايزه اسكار را برنده شد، و حالا من باز به هركس<br />
كه ميرسيدم، توضيح ميدادم:<br />
- ديديد؟ آمريكاييها عيبهاي زيادي دارند، اما قولشان قول است.<br />
شبح آزادي<br />
عنوان فيلم شبح آزادي قبلا در گفتگوهاي فيلم "راه شيري" به ميان آمده بود: آنجا كه گفته<br />
ميشود: ”آزادي شما شبحي بيش نيست“. اين در واقع اداي احترامي است نسبت به كارل<br />
٣٦٦
ماركس كه در اولين جمله "مانيفست حزب كمونيست" گفته است: ”شبحي اروپا را فرا گرفته<br />
است، شبح كمونيسم.“<br />
اولين صحنه فيلم از يك رويداد واقعي گرفته شده است: مردم اسپانيا هنگام بازگشت خاندان<br />
سلطنتي بوربنها، بر اثر نفرت از افكار آزاديخواهانهاي كه ناپلئون با زور به كشورشان آورده بود،<br />
فرياد ميزدند: ”زندهباد زنجير!“ در اين صحنه مراد از آزادي هنوز نوعي آزادي سياسي و اجتماعي<br />
است، اما به زودي تغيير ماهيت ميدهد و به آزادي هنرمندان و آفرينش هنري بدل ميشود كه<br />
مثل هر آزادي ديگري موهوم است.<br />
شبح آزادي فيلمي بود جسورانه، و ساختن آن هم براي من كاري شاق و توانفرسا بود. با اين كه<br />
برخي از بخشهاي آن ضعيف از آب در آمده، باز هم يكي از فيلمهاي محبوب من است. در فيلم<br />
صحنههاي جالبي ميبينيم، مانند عشقبازي عمه و برادرزاده اش در اتاق مسافرخانه؛ جستجوي<br />
دختربچه گمشدهاي كه پدر و مادرش دنبال او ميگردند اما او تمام وقت پيش آنهاست (از مدتها<br />
پيش دلم ميخواست اين ايده را فيلم كنم)؛ ديدار دو فرمانده پليس از گورستان (كه تا حدي<br />
يادآور مراسم مذهبي سن مارتين است)، و صحنه پاياني فيلم در باغ وحش: نگاه نافذ شترمرغي<br />
كه انگار مژههاي او مصنوعي است.<br />
حالا كه به اين سه فيلم فكر ميكنم به نظرم ميرسد كه راه شيري، جذابيت پنهان بورژوازي و<br />
شبح آزادي، با اين كه داستانها و عناصر جداگانهاي دارند، مثل اجزاي يك سهگانه (تريلوژي)<br />
هستند، يا به عبارت قرون وسطايي، با هم يك تثليث ميسازند. در هر سه فيلم تمهاي مشترك<br />
و گاه حتي جملههاي مشابه وجود دارد. هر سه فيلم از مباحث مشخصي سخن ميگويند:<br />
جستوجوي حقيقت، كه همين كه گمان ميكنيم آن را به كف آوردهايم، از چنگ ما فرار ميكند؛<br />
آيينها و سنتهاي سرسخت اجتماعي، كاوشهاي خستگيناپذير، نيروي تصادف، اخلاقيات<br />
شخصي، و رمز و رازي كه بايد بدان حرمت گذاشت.<br />
يك نكته را هم بايد به اطلاع تاريخنگاران برسانم: آن چهار اسپانيايي كه اول فيلم شبح آزادي به<br />
دست سربازان فرانسوي تيرباران ميشوند، عبارتند از: خوزه لوئيس باروس (مرد تنومند)، سرژ<br />
سيلبرمن (با نواري روي پيشاني)، خوزه برگامين (در نقش كشيش) و خودم كه زير ريش و خرقه<br />
راهبان پنهان شدهام.<br />
٣٦٧
موضوع مبهم هوس<br />
پس از فيلم شبح آزادي كه در سال 1974 و در هفتاد و چهار سالگي كارگرداني كردم، قصد<br />
داشتم خود را براي هميشه بازنشسته كنم. تنها به اصرار دوستانم، به ويژه سرژ سيلبرمن بود كه<br />
دوباره به پشت دوربين فيلمبرداري برگشتم.<br />
(4)<br />
.(5)<br />
(6)<br />
براي آخرين فيلمام داستاني انتخاب كردم كه از قديم به خاطرم مانده بود: زن و عروسك<br />
نوشته پير لويس فيلم "موضوع مبهم هوس" را در سال 1977 با بازيگري فرناندو ري، انژلا<br />
مولينا و كارول بوكه كارگرداني كردم. دو هنرپيشه اخير نقشي واحد را در فيلم ايفا ميكردند،<br />
اما خيلي از تماشاگران متوجه نشدند.<br />
با الهام از پير لويس كه از "موضوع رنگباختهي هوس" سخن گفته بود، ما فيلم را "موضوع<br />
مبهم هوس" نام گذاري كرديم. سناريوي فيلم از ساختمان خوبي برخوردار بود. هر صحنه، شروع<br />
و رشد و پايان مناسبي داشت. با اين كه فيلم به كتاب وفادار است، اما به سبب عناصر فرعي<br />
بيشماري كه وارد آن شده، لحني به كلي متفاوت پيدا كرده است. آخرين صحنه فيلم، قبل از<br />
تصوير انفجار نهايي، آخرين نمايي است كه من كارگرداني كردهام. در اين پلان دست زنانهاي<br />
ميبينيم كه با دقت و ظرافت، پارگي يك لباس زير خونين را با نخ و سوزن ميدوزد. اين نما،<br />
بيآنكه دليلش را بدانم، مرا مجذوب ميكند، شايد به اين خاطر كه براي هميشه اسرارآميز باقي<br />
ميماند.<br />
در فيلم "موضوع مبهم هوس" پس از سالها بار ديگر به مضمون محوري فيلم "عصر طلايي"<br />
برگشتهام: تلاش بيحاصل براي تصرف بدن يك زن. در طول فيلم سعي كرده بودم حسي از<br />
وحشت و ناامني را، به گونهاي كه همه ميشناسيم و در اين دنيا تجربه كردهايم، به تماشاگر<br />
منتقل كنم. اين حس طي حادثهاي عملا تحقق پيدا كرد: در روز 1977 در يكي از<br />
سينماهاي نمايشدهنده فيلم در سانفرانسيسكو بمبي منفجر شد. مهاجمان چهار حلقه فيلم را با<br />
خود بردند و روي ديوار سينما فحش و بد و بيراه نوشتند. كسي نوشته بود: ”اين دفعه ديگر زيادي<br />
دور برداشتي!“ زير يكي از شعارها امضاي "ميكي ماوس" ديده ميشد. برخي از قراين و شواهد<br />
16 اكتبر<br />
٣٦٨
نشان ميداد كه اين حمله را گروه متشكلي از همجنسگرايان ترتيب داده بود. به طور كلي بايد<br />
بگويم كه همجنسگرايان از اين فيلم بدشان ميآمد، و من هيچوقت علت آن را نفهميدم.<br />
پانوشتها:<br />
-1 Audran S. (متولد (1939<br />
-3<br />
هنرپيشه فرانسوي<br />
2- Carmagnole از ترانههاي حماسي انقلاب كبير فرانسه<br />
discret واژه<br />
(1925 -1870) P. Louys -5<br />
"محرمانه" ترجمه بهتري براي اين كلمه است.<br />
4. La femme et le pantin<br />
نويسنده فرانسوي<br />
6. A. Molina<br />
٣٦٩
دم آخر<br />
بنا به آخرين آمار ما در جهان به قدري بمب اتمي توليد كردهايم، كه نه تنها ميتوانيم به حيات<br />
خاتمه دهيم، بلكه حتي قادريم اين كره خاكي را از مدارش بيرون بيندازيم و آن را سرد و تهي در<br />
فضاي بيكران رها كنيم. از اين پيشرفت شگرف به راستي به وجد ميآيم و به آن آفرين<br />
ميگويم. من در يك چيز شك ندارم: دانش دشمن بشر است. علم غريزهي قدرتطلبي مطلق را<br />
در نهاد ما تقويت ميكند و سرانجام زمينه نابودي ما را فراهم ميسازد. آخرين پژوهشها نشان<br />
ميدهد كه از مجموع 700 هزار دانشمند "عاليرتبه" جهان، 520 هزار نفرشان در راه تكميل<br />
ابزارهاي مرگ و نابودي بشر كار ميكنند و فقط 180 هزار نفر از آنها به بهبود وضعيت زندگي ما<br />
توجه دارند.<br />
اينك سالهاست كه شيپور آخرالزمان طنينافكن شده، اما ما گوشهامان را گرفتهايم و<br />
نميشنويم. اين آخرالزمان معاصر هم، درست مثل آن روايت ديني كهن، در قامت چهار سواركار<br />
بيباك تجسم مييابد، كه عبارتند از: افزايش جمعيت (كه سردسته قافله است و پرچم سياه را به<br />
اهتزاز در آورده) و بعد علم و تكنولوژي و اطلاعات. اين چهار جرثومه فساد باعث و باني تمام<br />
بدبختيهاي ما هستند. من اطلاعات را هم بيهيچ شك و ترديدي از عوامل فساد و تباهي<br />
ميدانم. آخرين فيلمي كه قرار بود بسازم اما نافرجام ماند، بر مثلث شومي استوار بود كه اضلاع<br />
آن عبارتند از: علم و تروريسم و اطلاعات.<br />
٣٧٠
اغلب ديده ميشود كه اطلاعات را يك فضيلت و دستاورد انساني جلوه ميدهند، يا حتي آن را<br />
يك "حق بشري" ميخوانند، اما در واقع خطر اطلاعات شايد از سه آفت ديگر هم بيشتر باشد،<br />
چون كاركرد آنها را تكميل ميكند و براي ادامه حيات خود، از قربانيان آنها استفاده ميكند. به<br />
نظر من هر ضربهاي كه بر سيستم اطلاعاتي وارد شود، خدمتي به دوام نوع بشر است.<br />
انفجار جمعيت مرا به چنان وحشتي دچار كرده كه، همانطور كه در اين كتاب هم گفتهام، گاهي<br />
آرزو ميكنم كه يك فاجعه فراگير به زندگي دو ميليارد نفر، از جمله خود من پايان دهد. بايد<br />
اضافه كنم كه به نظر من چنين بلايي تنها وقتي معنا و ارزش دارد كه بر اثر فاجعهاي طبيعي<br />
روي دهد: زلزله، بلاي آسماني و يا يك ويروس علاجناپذير. من به نيروهاي طبيعي حرمت<br />
ميگذارم، اما از مرگآفرينان بيشرم نفرت دارم، آنها كه هر روز براي ما گورستانهاي جمعي<br />
درست ميكنند و مثل جانيان رياكار ميگويند ”كار ديگري از دستم بر نميآمد.“<br />
بايد بگويم كه در نظر من زندگي انسان ارزشي بيشتر از زندگي يك مگس ندارد. اساسا من به هر<br />
جلوهاي از حيات احترام ميگذارم، حتي به حيات يك مگس كه زندگياش مثل زندگي پريان،<br />
شگرف و اسرارآميز است.<br />
اكنون كه به پيري و تنهايي گرفتار شدهام، آينده را تنها در حالت فاجعه يا آشوب ميبينم. ما<br />
لاجرم به يكي از اين دو راه خواهيم رفت. البته اين را ميدانم كه آفتاب براي سالمندان در<br />
روزهاي جوانيشان گرمتر ميتابيده است. از اين هم خبر دارم كه وقتي هزارهاي به آخر نزديك<br />
ميشود، ناقوس "پايان" به صدا درميآيد. با وجود اين به نظرم ميرسد كه قرن ما يكسره به<br />
انحراف افتاده و به سوي نكبت و بدبختي پيش رفته است. به گمانم در آن جنگ بزرگ و ازلي<br />
سرانجام شر بر خير پيروز شده است. عوامل زوال و نابودي كاملا مسلط شدهاند. روح بشر نه تنها<br />
به سوي كمال و روشنايي نرفته، بلكه حتي در تاريكي سياهتري فرو رفته است. من به حيرتم كه<br />
آن چشمههاي نيكي و فرزانگي كه قرار است روزي به نجات ما بيايند، از كجا خواهند جوشيد؟ به<br />
نظرم حتي از دست تصادف هم ديگر كاري ساخته نيست.<br />
من در آستانه اين قرن، كه گاهي تنها لمحهاي گذرا به نظرم ميرسد، پا به دنيا گذاشتم. هرچه<br />
جلوتر آمدهام سالها سريعتر گذشتهاند. وقتي از روزهاي جوانيام حرف ميزنم، ناچارم مدام<br />
٣٧١
بگويم: ”اين مال پنجاه يا شصت سال پيش بود“، درحاليكه حس ميكنم هنوز از آن دوران دور<br />
نشدهام. اما از طرف ديگر گاهي زندگي به نظرم خيلي طولاني ميآيد. انگار آن پسربچه يا جواني<br />
كه آن كارها را انجام داده اصلا من نبودهام.<br />
در سال 1975 كه با سيلبرمن به نيويورك رفته بوديم، او را به يك رستوران ايتاليايي بردم كه<br />
سي و پنج سال قبل مرتب آنجا غذا ميخوردم. صاحب رستوران درگذشته بود، اما همسرش<br />
بيدرنگ مرا شناخت، پيش آمد و ما را به سر ميزي هدايت كرد. ناگهان احساس كردم انگار<br />
همين ديروز بود كه آنجا بودهام. زمان هميشه يكسان پيش نميرود.<br />
در اين كه دنيا از موقعي كه من متولد شدم خيلي تغيير كرده، هيچ ترديدي نيست، اما تكرار اين<br />
حرف چه فايده اي دارد؟<br />
من تا هفتاد و پنج سالگي از پيري خيلي بدم نميآمد. پيري حتي به من نوعي آرامش خاطر<br />
بخشيده بود. با ضعف ميل جنسي و غرايز ديگر، احساس رهايي ميكردم. ديگر هيچ آرزويي<br />
نداشتم، نه عمارت ويلايي ميخواستم، نه ماشين رولزرويس و نه حتي آثار هنري. همان شعار<br />
دوره جواني را با خود زمزمه ميكردم: ”مرگ بر شيدايي! زنده باد<br />
دوستي!“<br />
تا هفتاد و پنج سالگي هر وقت در خيابان يا سالن هتلي پيرمرد تكيدهاي ميديدم، به همراهانم<br />
ميگفتم: ”بونوئل را ديديد چه جوري شده؟ آدم باورش نميشود! تا پارسال حسابي سرحال بود!<br />
انگار ديگر پايش لب گور است.“ دوست داشتم اداي پيرمردها را در بياورم. كتاب "پيري" نوشته<br />
سيمون دوبووار را بارها خواندهام. كتاب فوقالعادهايست. آن سالها از خجالت بدن پيرم، به استخر<br />
نميرفتم. زياد مسافرت نميكردم، اما در زندگي همچنان فعال و سرحال بودم. آخرين فيلمم را در<br />
هفتاد و هفت سالگي كارگرداني كردم.<br />
در اين پنج سال آخر بود كه پيري به طور واقعي گريبانم را گرفت. درد و بلاهاي گوناگون با<br />
شدت و ضعف به سراغم آمد. پاهاي نيرومندم سست و ناتوان شد. و بعد ناتواني به چشمان و<br />
حتي هوش و حواسم سرايت كرد: فراموشيهاي متناوب و درهمريزي خاطرات. در سال<br />
دنبال بيماري مثانه سه روز در بيمارستان بستري شدم. از بيمارستان وحشت دارم. روز سوم لوله<br />
1979 به<br />
٣٧٢
سرم را از بدنم جدا كردم، سيمها را كندم و خودسرانه به خانه برگشتم. در سال 1980 عمل<br />
پروستات داشتم. در سال 1981 بيماري مثانه دوباره امانم را بريد. حالا از همه زواياي بدنم بوي<br />
فرسودگي ميآيد. خودم مي دانم كه فرتوت شدهام.<br />
خودم به خوبي ميدانم چه اشكالي دارم: پير هستم و اين علتالعلل تمام ناخوشيهاي من است.<br />
حالا تنها در خانه و با رعايت نظم زندگي روزانه احساس آرامش ميكنم. صبح از خواب بيدار<br />
ميشوم و اول قهوهاي مينوشم، نيم ساعتي نرمش ميكنم و به حمام ميروم. بعد صبحانه<br />
مختصري ميخورم. حوالي ساعت نه و نيم تا ده اندكي دور حياط خانه قدم ميزنم، و بعد تا ظهر<br />
از بيكاري حوصلهام سر ميرود. چشمهايم كمسو شده و ديگر تنها به كمك ذرهبين و چراغي<br />
مخصوص ميتوانم چيز بخوانم. اين طوري هم خيلي زود خسته ميشوم. به سبب ناشنوايي از<br />
مدتها پيش از نعمت شنيدن موسيقي هم محروم شدهام. پس انتظار ميكشم، فكر ميكنم،<br />
خاطراتم را به ياد ميآورم، و با بيصبري وحشتناكي دم به دم به ساعت نگاه ميكنم.<br />
دوازده ظهر ساعت مقدس بادهگساري است. جامم را در نهايت آرامش در اتاق كارم مينوشم. بعد<br />
از ناهار تا ساعت سه روي كاناپه چرت ميزنم. از ساعت سه تا پنج بعد از ظهر ملالانگيزترين<br />
لحظات زندگي را ميگذرانم. چند سطري مطالعه ميكنم، به نامهاي جواب ميدهم و بعضي<br />
اشياي آشنا را با دستم لمس ميكنم. از ساعت پنج به بعد با بيصبري كلافهكنندهاي<br />
لحظهشماري ميكنم: به ساعت شش كه بايد دومين جام روزانه را بنوشم چقدر باقي مانده است؟<br />
زمان چنان به كندي ميگذرد كه من گاهي تا ربع ساعت تقلب ميكنم. بعضي اوقات از ساعت<br />
پنج دوستانم به سراغم ميآيند و با هم گپي ميزنيم. ساعت هفت با همسرم شام ميخورم و زود<br />
به بستر ميروم.<br />
چهار سال است كه به دنبال ضعف بينايي و شنوايي و به علت وحشتي كه از شلوغي دارم به<br />
سينما نرفتهام. تلويزيون هم اصلا تماشا نميكنم.<br />
گاهي يك هفته تمام ميگذرد و هيچكس به ديدنم نميآيد. احساس ميكنم همه تركم كردهاند.<br />
بعد ناگهان كسي از راه ميرسد كه هيچ انتظارش را نداشتم و از مدتها پيش او را نديده بودم. روز<br />
بعد هم چهار پنج نفر از رفقايم با هم به سراغم ميآيند و ساعتي كنارم ميمانند. مثلا لوئيس<br />
الكوريسا كه سابق بر اين به عنوان فيلمنامهنويس با من همكاري داشته، يا خوآن ايبانس كه<br />
٣٧٣
بهترين كارگردان تئاتر ماست و وقت و بيوقت كنياك بالا مياندازد، و يا پدر خوليان كه يك<br />
كشيش دومينيكن مدرن است: نقاش و حكاك زبردستي كه دو فيلم استثنايي هم ساخته است.<br />
بارها درباره خدا و آخرت با هم جر و بحث ميكنيم. يك بار كه از دست ملحد سرسختي كه من<br />
باشم به ستوه آمده بود، گفت:<br />
- قبل از آشنايي با شما، گاهي وقتها ايمانم متزلزل ميشد، اما از وقتي با شما بحث ميكنم،<br />
ايمانم سخت و محكم شده است.<br />
به او ميگويم كه من هم درباره بيايماني خودم ميتوانم همين حرف را بزنم. واي اگر پرهور يا<br />
بنژامن پره مرا در حشر و نشر با يك كشيش دومينيكن ميديدند!<br />
تأليف اين كتاب كه آن را به كمك كارير مينويسم، در سير يكنواخت و ماشيني زندگيام انقلابي<br />
موقت پديد آورده است. چيز بدي نيست، و وسيلهايست تا دريچه كاملا بسته نشود.<br />
از سالها پيش اسم دوستان مردهام را در دفترچهاي يادداشت ميكنم. اسم اين دفترچه را كتاب<br />
مردگان گذاشتهام. بيشتر وقتها آن را ورق ميزنم: صدها نام با نظم الفبايي كنار هم رديف<br />
شدهاند. زنان و مرداني به اين دفترچه راه مييابند كه دستكم يك بار در زندگي با آنها برخوردي<br />
صميمانه داشتهام. اعضاي گروه سوررئاليستها را با يك ضربدر قرمز مشخص كردهام. سالهاي<br />
1978 براي گروه سالي شوم بود. مان ري، كالدر، ماكس ارنست و پرهور ظرف چند ماه<br />
فوت كردند.<br />
1977 و<br />
بعضي از دوستانم از اين دفترچه بدشان ميآيد، چون ميدانند كه اسم خودشان هم روزي وارد آن<br />
ميشود. اما من چنين نظري ندارم. اين دفترچه محبوب، مونس من است و كمك ميكند كه<br />
دوستانم را به ياد بياورم و آنها را فراموش نكنم. يك بار هم مرتكب اشتباه شدم. خواهرم كونچيتا<br />
خبر مرگ يك نويسنده اسپانيايي را به من داد كه از من خيلي جوانتر بود. من هم اسمش را وارد<br />
دفترچه كردم. چندي بعد كه در يكي از كافههاي مادريد نشسته بودم، ناگهان او از در وارد شد و<br />
به طرفم آمد. تا چند لحظه خيال ميكردم كه دارم با شبحي دست ميدهم.<br />
٣٧٤
من از ديرباز با انديشه مرگ خو گرفتهام. از روزي كه آن اسكلتها را در مراسم هفته مقدس در<br />
كوچههاي كالاندا ديدم، مرگ بخشي از زندگي من شده است. هرگز سعي نكردهام آن را فراموش<br />
يا انكار كنم. اما وقتي آدمي مثل من بي دين و ايمان باشد، ديگر حرف زيادي درباره مرگ باقي<br />
نميماند. بايد اين راز را گذاشت و رفت. گاهي با خود ميگويم كاش به يقين ميرسيدم، اما واقعا<br />
چه يقيني؟ نه قبل از مرگ و نه بعد از آن هيچ چيز نخواهيم فهميد. همه چيز به هيچ ختم<br />
ميشود. هيچ چيز جز پوسيدگي مطلق و هيچ عاقبتي غير از بوي ملايم نيستي در انتظارمان<br />
نيست. شايد وصيت كنم كه جسدم را بسوزانند تا از اين عاقبت در امان بمانم.<br />
با اين همه گاهي درباره نحوه مردنم شروع به خيالبافي ميكنم.<br />
گاهي خود را به دست خيال ميسپارم و آن جهنم موعود را به تصور ميآورم. ميدانيم كه ديگر از<br />
آن شعلههاي سوزان و چنگكهاي آتشين خبري نيست و امروزه دينداران متجدد عذاب جهنم را<br />
تنها به معناي محروميت از فيض الهي ميدانند. در عالم خيال چنين ميبينم كه روز رستاخيز با<br />
همين قد و قامت خاكي از عالم ظلمات فرا خوانده ميشوم. در مسير آن عرصات جهنمي ناگاه به<br />
بدن ديگري برخورد ميكنم: اين يك مرد سيامي است كه دو هزار سال پيش از درخت نارگيل<br />
پايين افتاده و دار فاني را وداع گفته است. لحظهاي او را ميبينم و بعد در تاريكي گم ميشود. باز<br />
ميليونها سال ميگذرد و ناگهان ضربهاي به پشتم ميخورد: اين بار يكي از پادوهاي ناپلئون<br />
است كه پس از اين تصادف باز هر كدام به راه خود ميرويم. بدين ترتيب دقايقي خود را به دست<br />
ظلمات مخوف اين جهنم خودساخته ميسپارم و بعد دوباره به همين زندگي زميني برميگردم.<br />
بعضي وقتها بدون آنكه كمترين توهمي راجع به مرگ داشته باشم، درباره نحوه مردن فكر و<br />
خيال ميكنم. گاهي فكر ميكنم كه هيچ چيز بهتر از يك مرگ ناگهاني نيست، مثل رفيقم<br />
ماكس اوب كه در حال ورقبازي به ديار عدم شتافت. اما بيشتر وقتها ترجيح ميدهم در آرامش<br />
و با هوش و حواس كامل بميرم، تا وقت داشته باشم سراسر زندگيام را براي آخرين بار پيش<br />
چشم بياورم.<br />
از چند سال پيش عادت كردهام كه هر بار محلي را ترك ميكنم كه در زندگي با آن انس و الفت<br />
داشتهام، نظير پاريس، مادريد، تولدو، الپولار و سنخوزه پوروا، در آخرين دم لختي بر جا<br />
ميايستم و با آن خطه وداع ميكنم و چنين عبارتي به زبان ميآورم: ”بدرود اي مكان مقدس! در<br />
٣٧٥
اينجا لحظات خوشي را گذراندم. بدون تو زندگي من مسير ديگري پيدا ميكرد. حال كه از تو جدا<br />
ميشوم ديگر تو را نخواهم ديد. اما تو بدون من پابرجا خواهي ماند، پس همين جا با تو وداع<br />
ميگويم.“ بعد از همه چيز خداحافظي ميكنم: از كوهها و چشمهها، درختها و قورباغهها. البته<br />
گاهي پيش ميآيد كه به جايي برگردم كه قبلا از آن خداحافظي كردهام، اما هيچ اشكالي ندارد،<br />
موقع رفتن يك بار ديگر با آن وداع ميگويم.<br />
دلم ميخواهد با اين يقين بميرم كه ديگر بازگشتي در كار نخواهد بود. وقتي از من سؤال ميكنند<br />
كه چرا در سالهاي اخير كمتر سفر ميكنم و ديگر جز بسيار به ندرت به اروپا نميروم، جواب<br />
ميدهم: ”از ترس مردن“. آنها ميگويند كه مرگ در هرجايي ممكن است يخه آدم را بگيرد. در<br />
جوابشان ميگويم: ”من از نفس مردن هيچ وحشتي ندارم. شايد باور نكنيد، اما واقعا مردن برايم<br />
اهميتي ندارد. از مردن در آوارگي و غربت است كه ميترسم.“ مرگي كه در اتاق هتل، وسط<br />
چمدانهاي بازمانده و كاغذهاي بههم ريخته آدم را غافلگير كند، به نظرم مرگ سخت و<br />
بيرحمانهايست.<br />
اما مرگي كه فوت و فنهاي پزشكي آن را به تأخير بيندازد را از آن هم بدتر و بيرحمانهتر<br />
ميدانم. پزشكان به بهانه آن سوگند رياكارانهاي كه حيات آدمي را برترين چيز ميداند، شكنجه<br />
بسيار ظريفي ابداع كردهاند: كش دادن زمان مردن و در نتيجه مرگ تدريجي. من اين كار را<br />
جنايت ميدانم. من حتي دلم براي ژنرال فرانكو ميسوخت كه دكترها به قيمت دردهاي<br />
وحشتناكي كه ميكشيد او را به طور مصنوعي زنده نگه داشته بودند. اين را قبول دارم كه<br />
پزشكان گاهي جدا به داد ما ميرسند، اما بيشتر آنها تاجر هستند و سرمايهشان هم علم و<br />
تكنولوژي نكبت است. بايد بيمار را راحت بگذارند كه هر زمان وقتش رسيد از دنيا برود، يا حتي<br />
قدري به او كمك كنند تا اين مرحله را زودتر سپري كند. در اين سالهاي آخر به اين اعتقاد<br />
رسيدهام كه كمك به مردن بدون درد، بايد تحت شرايطي مجاز شمرده شود. وقتي گذران ما هم<br />
براي خودمان و هم براي ديگران به جهنمي عذابآور بدل ميشود، ديگر زندگي چه ارزش و<br />
معنايي دارد؟<br />
دلم ميخواهد وقتي نفس آخر را ميكشم براي آخرين بار شوخي كنم: از ميان دوستان قديمي<br />
همه آنها كه مثل خودم از بيخ بي دين و ايمان هستند را دور خودم جمع ميكنم و وقتي همه<br />
غمگين و ماتمزده دور بسترم حلقه زدند، تقاضا ميكنم كه كشيشي به بالينم بياورند، و وقتي او<br />
٣٧٦
آمد، در ميان بهت و حيرت دوستانم، دهان به اعتراف ميگشايم و براي تمام گناهاني كه در<br />
زندگي كردهام، طلب آمرزش ميكنم. سپس از كشيش ميخواهم كه مرا تدهين كند؛ سپس به<br />
طرف ديوار برميگردم و تمام ميكنم.<br />
اما آيا در آن لحظات آخر براي آدم باز هم حال و حوصله شوخي باقي ميماند؟<br />
آخرين حسرتم اين است كه نميدانم پس از من چه پيش ميآيد. دور افتادن از اين دنياي<br />
پرتلاطم، مثل ناتمام گذاشتن يك سريال پرحادثه است. گمان ميكنم در گذشته كه سير<br />
تحولات دنيا كندتر بود، كنجكاوي مردم هم درباره دنياي بعد از مرگشان كمتر بود. بايد اعتراف<br />
كنم كه يك آرزو را با خود به گور ميبرم: خيلي دلم ميخواهد وقتي كه از دنيا رفتم، هر ده سال<br />
يك بار از ميان مردهها بيرون بيايم، خودم را به يك كيوسك برسانم و با وجود تنفري كه از<br />
رسانههاي جمعي دارم، چند روزنامه بخرم. اين آخرين آرزوي من است: روزنامهها را زير بغل<br />
ميزنم، بعد كورمال كورمال به قبرستان برميگردم و از فجايع اين جهان باخبر ميشوم؛ و سپس<br />
با خاطري آسوده در بستر امن گور خود دوباره به خواب ميروم.<br />
٣٧٧
فهرست كامل آثار سينمايي لوئيس بونوئل (فيلموگرافي)<br />
Un Chien Andalou<br />
محصول 1928 فرانسه<br />
عنوان فارسي: سگ آندلسي<br />
L’Age d’or<br />
محصول 1930، فرانسه<br />
عنوان فارسي: عصر طلايي<br />
Las Hordes – Tierra sin pan<br />
محصول 1932، اسپانيا<br />
عناوين فارسي: زمين بي نان، زمين بيحاصل<br />
Don Quintin el amargo<br />
1935 [تهيهكننده:<br />
لوئيس بونوئل]<br />
محصول اسپانيا،<br />
عنوان فارسي: دون كوينتين تندخو<br />
La hija de Juan Simon<br />
محصول اسپانيا، 1935 [تهيهكننده:<br />
عنوان فارسي: دختر خوان سيمون<br />
Quién mi quire a mi?<br />
محصول اسپانيا، 1936 [تهيهكننده:<br />
عناوين فارسي: كي دوستم دارد؟<br />
Centinela alerta!<br />
محصول اسپانيا، 1936 [تهيهكننده:<br />
عنوان فارسي: سنتينلا به پا خيز!<br />
لوئيس بونوئل]<br />
لوئيس بونوئل]<br />
لوئيس بونوئل]<br />
٣٧٨<br />
Espana leal en armas
محصول اسپانيا، 1937 [مدير توليد: لوئيس بونوئل]<br />
عنوان فارسي: اسپانيا مسلح ميشود<br />
Gran Casino<br />
محصول مكزيك، 1946<br />
عناوين فارسي: گران كازينو، قمارخانه بزرگ<br />
El Gran Calavera<br />
محصول مكزيك، 1949<br />
عناوين فارسي: هوسران بزرگ، خوشگذران بزرگ<br />
Los Olvidados<br />
محصول مكزيك، 1950<br />
عنوان فارسي: فراموششدگان<br />
Susana – Carne y Demonio<br />
محصول مكزيك،1950<br />
عناوين فارسي: سوزانا، سوزاناي هرزه<br />
La hija del engano<br />
محصول مكزيك، 1951<br />
عنوان فارسي: دختر فريب<br />
Una mujer sin amor<br />
محصول مكزيك، 1951<br />
عنوان فارسي: زني بي عشق<br />
Subida al cielo<br />
محصول مكزيك، 1951<br />
عنوان فارسي: صعود به آسمان<br />
٣٧٩
1952<br />
El Bruto<br />
محصول مكزيك،<br />
عناوين فارسي: قوي پنجه، مرد قوي، مرد خشن<br />
1952<br />
Robinson Crusoe<br />
محصول مكزيك و آمريكا،<br />
عنوان فارسي: ماجراهاي روبينسون كروزو<br />
1952<br />
El<br />
محصول مكزيك،<br />
عناوين فارسي: او، ال، آن مرد<br />
Cumbres borrascosas<br />
محصول مكزيك، 1953<br />
عناوين فارسي: بلنديهاي بادگير، بلنديهاي بادخيز<br />
La ilusion viaja en tranvis<br />
محصول مكزيك، 1953<br />
عناوين فارسي: خيال با ترامواي سفر مي كند، رؤيا با اتوبوس سفر مي كند<br />
El rio y la muerte<br />
محصول مكزيك، 1954<br />
عنوان فارسي: رودخانه و مرگ<br />
Ensayo de un crimen<br />
محصول مكزيك، 1955<br />
عناوين فارسي: تمرين براي يك جنايت، زندگي تبهكارانه آرچيبالدو دلاكروز<br />
Cela s’applle l’aurore – Amonti di domani<br />
محصول فرانسه و ايتاليا، 1955<br />
عناوين فارسي: نامش سپيده دم است، آنچه سحر نام دارد<br />
٣٨٠
La Mort en ce jardin<br />
محصول مكزيك، 1956<br />
عناوين فارسي: مرگ در اين باغ، باغ مرگ<br />
1958<br />
Nazarin<br />
محصول، مكزيك،<br />
عناوين فارسي: ناسارين، نازارين، ناصري<br />
La fiévre monte á El Pao<br />
محصول فرانسه و مكزيك، 1959<br />
عنوان فارسي: تب در الپائو بالا مي رود<br />
The youn one – La Joven<br />
محصول مكزيك و آمريكا، 1960<br />
عنوان فارسي: دختر جوان<br />
1960<br />
Viridiana<br />
محصول اسپانيا،<br />
عنوان فارسي: ويريديانا<br />
El ángel exterminador<br />
محصول مكزيك و اسپانيا، 1962<br />
عناوين فارسي: فرشته فناكننده، فرشته ويرانگر، فرشته نابودكننده، ملك الموت<br />
Le Journal d’une femme de chambre<br />
محصول فرانسه، 1963<br />
عناوين فارسي: خاطرات يك كلفت، خاطرات يك مستخدمه<br />
Simon del desierto<br />
محصول مكزيك، 1965<br />
٣٨١
عناوين فارسي: شمعون صحرايي، سيمون صحرا<br />
Belle de Jour<br />
محصول فرانسه، 1966<br />
عناوين فارسي: بل دو ژور، زيباي روز<br />
La voie lactée – La Via lactée<br />
محصول فرانسه و ايتاليا، 1969<br />
عنوان فارسي: راه شيري<br />
Tristana<br />
محصول اسپانيا و فرانسه و ايتاليا،<br />
عنوان فارسي: تريستانا<br />
1970<br />
Le Charme discret de la bourgeoisie<br />
محصول فرانسه، 1972<br />
عنوان فارسي: جذابيت پنهان بورژوازي<br />
La Fantome de la liberté<br />
محصول فرانسه، 1974<br />
عنوان فارسي: شبح آزادي<br />
Cet obscur objet de désir<br />
محصول فرانسه، 1977<br />
عناوين فارسي: موضوع مبهم هوس، اين ميل مبهم هوس<br />
٣٨٢
٣٨٣
سينما به مثابه افزار شعر<br />
پيوست اول<br />
مقالهاي از لوئيس بونوئل<br />
يك بار گروهي از جوانان عضو «كانون گسترش فرهنگي» نزدم آمدند و از من خواستند كه<br />
برايشان سخنراني كنم. از توجهي كه به من نشان داده بودند تشكر كردم اما از پاسخ به دعوتشان<br />
پوزش خواستم. من نه تنها استعدادهاي يك سخنران زبردست را در خود نميبينم، بلكه در برابر<br />
جمعيت سخت كمرو هستم. سخنران معمولاً در مركز توجه شنوندگان و زير نگاه نافذ آنها قرار<br />
ميگيرد. من هميشه از بيم آنكه مردم مرا خودنما بدانند، احساس اضطراب ميكنم. هرچند كه<br />
امكان دارد اين احساس اشتباه يا اغراقآميز باشد، باوجود اين آن روز از آن جوانها خواهش كردم<br />
كه مرا از وضعيت ناگوار ايستادن روي صحنه و نطق كردن معاف كنند.<br />
به آنها پيشنهاد كردم كه به جاي سخنراني، ميزگردي تشكيل دهيم با شركت دوستاني كه در<br />
رشتههاي هنري گوناگون فعاليت دارند. در يك چنين جمع به قول معروف «خودماني» شايد<br />
بتوانيم درباره برخي از جنبههاي به اصطلاح «هنر هفتم» گفتگو كنيم. ما روي موضوع سينما به<br />
عنوان يك شكل بيان هنري يا به عبارت دقيقتر سينما به مثابه افزار شعر به توافق رسيديم. البته<br />
به جوانب گوناگون و ابعاد گسترده اين مفهوم توجه داشتيم: جنبه رهاييبخش، اعتلاي واقعيت،<br />
ارتباط با دنياي شگرف ناخودآگاه و ناسازگاري با جامعه خفقانآوري كه ما را در بر گرفته است.<br />
اوكتاويو پاز گفته است: «كافي است يك انسان زنداني چشمانش را ببندد تا دنيا منفجر شود.»<br />
من به تأسي از او ميگويم: كافي است كه پلك سفيد اكران سينما نور واقعي خود را بتاباند تا كل<br />
كائنات در هم بريزد. اما امروزه ميتوانيم با خيال راحت بخوابيم، زيرا نور سينما با عبور از<br />
عدسيها و فيلترهاي گوناگون، به حد كافي ضعيف شده است.<br />
در هيچيك از هنرهايي كه ميشناسيم شكافي چنين عميق ميان امكانات آنها و وضعيت<br />
واقعيشان وجود ندارد. سينما بدون واسطه به تماشاگر ميرسد، به او انسانها و اشياي مشخصي<br />
نشان ميدهد، در تاريكي و سكوت، بر آرامش رواني او چنگ مياندازد، تخيل او را به اصطلاح<br />
رهايي ميبخشد و بدين ترتيب بيش از هر فرم بياني ديگري تأثيرگذار است. از طرف ديگر با<br />
٣٨٤
سينما راحتتر از هر رسانه ديگري ميتوان مخاطب را فريب داد و او را تحميق كرد. متأسفانه به<br />
نظر ميرسد كه امروزه اكثريت غالب توليدات سينمايي وظيفه ديگري غير از اين براي خود قايل<br />
نيستند.<br />
پرده سينما تابلويي است براي تجلي فقر اخلاقي و بيمايگي معنوي اين گونه فيلمها. اين فيلمها<br />
به تقليد از رمان و تئاتر اكتفا ميكنند، با اين تفاوت كه در نمايش روحيات بشر ناتوانتر هستند.<br />
آنها به طور خستگيناپذير همان داستانهايي را تكرار ميكنند كه ادبيات قرن نوزدهم و<br />
رمانهاي معاصر روايت كردهاند.<br />
امكان ندارد كه آدمي با شعور متوسط كتابي را به دست بگيرد<br />
كه چنين داستان سخيفي را روايت كند. اما همين آدم در سالن سينما راحت مينشيند تا<br />
چرندترين بديهيات را به خوردش بدهند.<br />
در سينما به ياري نور و حركت به آدم حالتي شبيه هيپنوتيسم دست ميدهد. جادوي سيماي<br />
انساني و جابهجايي مكانها توسط نور، مقاومت انسان را از بين ميبرد. تماشاگري كه به حالتي<br />
مشابه خواب فرو رفته، نيروي داوري خود را تا حد زيادي از دست ميدهد. براي نمونه يك فيلم<br />
سينمايي مانند «داستان كارآگاه يا در آستانه جهنم» را در نظر بگيريد. بافت نمايشي آن حرف<br />
ندارد. صحنهگرداني آن بينظير است. بازيها فوقالعادهاند، فيلمبرداري بسيار عالي است و... اما<br />
اينهمه مهارت و استعداد، تمام اين فوتو فنها براي روايت داستان ابلهانهاي به كار رفته كه<br />
بيمايگي معنوي آن نهايت ندارد. اين موضوع مرا به ياد ماشين عجيب و غريب «اوپوس<br />
مياندازد: دستگاه عظيمي از آهن و فولاد با هزاران چرخ و دنده و لوله و عقربه و دنگوفنگهاي<br />
ديگر، عين يك كشتي بسيار مدرن و مجهز. اما براي چه؟ براي باطل كردن نامههاي پستي!<br />
«2<br />
در سينماي امروز از رمز و راز كه جانمايه هر هنري است، نشاني نميبينم. نويسندهها و<br />
كارگردانها و تهيهكنندگان سخت مراقب هستند تا پنجره اكران سينما به دنياي رهاييبخش<br />
شعر بسته بماند، تا مبادا آرامش كسي درهم بريزد. روي اكران چيزهايي به نمايش درميآيد كه<br />
تداوم زندگي مسكنتبار ما را نشان ميدهد. براي هزارمين بار همان قصههاي هميشگي را به<br />
خوردمان ميدهند تا ساعات عذابآلود زندگي روزانه را فراموش كنيم. اخلاقيات مسلط، سانسور<br />
دولتي و بينالمللي و اديان و مذاهب نيز تمام تلاش خود را به كار ميبرند تا سنتها و عادات<br />
رايج در لفافي از طنز بيآزار و اندرزهاي بيخاصيت به خورد تماشاگر داده شود.<br />
٣٨٥
آثار سينمايي ارزنده را نميتوان در ميان توليدات عظيم سينمايي، فيلمهاي پربيننده يا آثار<br />
موردتحسين منتقدان سراغ گرفت. به نظر من آدمي كه با چشم باز در اين دنيا زندگي ميكند،<br />
نبايد از ماجراهاي فردي يا درامهاي خصوصي افرادي معين تحت تأثير قرار بگيرد. اگر تماشاگر<br />
در شاديها و غمها و وحشتهاي يك شخصيت سينمايي شركت ميكند، به اين خاطر است كه<br />
شاديها و غمها و وحشتهاي تمام جامعه را در آن منعكس ميبيند، كه از آن خود او هم<br />
هستند. بيكاري، وحشت از آينده و هراس از جنگ، بيعدالتي اجتماعي و آفتهاي ديگر مسائلي<br />
هستند كه به همه انسانها مربوط ميشوند و بنابراين براي هر تماشاگري جالبند. اين كه يك<br />
مردي كه از زندگي خانوادگي دلزده شده، براي خود معشوقهاي بگيرد، تا بعد او را ترك كند و به<br />
نزد همسر فداكار خود برگردد، حتماً پيام اخلاقي مثبتي دارد، اما چه نقشي ميتواند در زندگي ما<br />
داشته باشد؟<br />
احتمال دارد كه در يك فيلم پيشپاافتاده مانند يك ملودرام تجارتي هم لحظاتي از سينماي ناب<br />
وجود داشته باشد. مان ري به درستي گفته است: «فيلمهاي خيلي بدي ديدهام كه موقع تماشاي<br />
آنها خوابم برده و با وجود اين پنج دقيقه فوقالعاده داشتهاند. در بهترين فيلمهاي دنيا هم بيشتر از<br />
همان پنج دقيقه لحظات باارزش وجود ندارد.» از اين سخن ميتوان نتيجه گرفت كه صرفنظر از<br />
نيات سينماگران، در هر فيلمي يك شعر سينمايي وجود دارد كه در لحظاتي جلوه پيدا ميكند.<br />
فيلم ابزاري است بسيار ارزشمند و درعين حال خطرناك. اگر طبعي آزاده آن را به كار بگيرد،<br />
مناسبترين وسيله است براي نمايش دنياي رؤياها و احساسات و غرايز پنهان ما. در ميان<br />
ابزارهاي بياني گوناگون، مكانيسم خلاق تصوير سينمايي، به صرف كاركرد ويژه آن، بيشترين<br />
شباهت را با فعاليت روحي ما دارد.<br />
سينما قادر است سير زندگي روحي ما را در عالم رؤيا بازنمايي كند. برنارد برونيوس(1) در جايي<br />
اشاره ميكند: شبي كه آهسته بر سالن سينما فرود ميآيد، به بسته شدن چشم در بستر خواب<br />
شبيه است. به موازات اكران، روان انسان سفري را در طول شب ناآگاهي آغاز ميكند. با<br />
سايهروشن نورها، تصاوير سينمايي درست مثل رؤيا آشكار و پنهان ميشوند. زمان و مكان رها از<br />
هر قيد و بندي به جريان ميافتد، به دلخواه فشرده يا گسترده ميشود. توالي زمان و ارزشهاي<br />
نسبي زمان ديگر اعتبار واقعي ندارند. هر حركتي ميتواند ظرف چند دقيقه يا چند قرن طي شود.<br />
حركت سينمايي به مكثها و ترديدهاي بشري سرعت ميبخشد.<br />
٣٨٦
سينما ميتواند زندگي ناخودآگاه را، كه خاستگاه شعر است، به نمايش بگذارد. اما اين مهمترين<br />
مزيت سينما همچنان بيمصرف مانده است. در ميان جريانهاي سينمايي كنوني نئورئاليسم از<br />
همه مشهورتر است. فيلمهاي نئورئاليستي برشهايي از زندگي واقعي را با انسانهاي حقيقي و در<br />
مكانهاي واقعي به تصوير ميكشند. غير از چند مورد استثنايي مانند فيلم دزد دوچرخه<br />
نئورئاليسم نسبت به اين ويژگي سينما، يعني جنبه رازآميز و تخيلي آن بياعتنا بوده است. اين<br />
بينش واقعگرا به چه درد ميخورد، وقتي ميبينيم كه موقعيتها، انگيزه آدمها، واكنش آنها و كل<br />
مضامين در اين فيلمها از بدترين نوع ادبيات احساساتي و دنبالهرو مايه گرفته است. تنها نمونه<br />
جالبي كه من ميشناسم فيلم برجسته اومبرتو د است، و آن را نه به نئورئاليسم بلكه به<br />
شخص چزاره زاواتيني(2) مديون هستيم.<br />
(1948)<br />
(1951)<br />
در اين فيلم زندگي روزمره به يك سطح والاي دراماتيك دست يافته است. در طول يك حلقه از<br />
فيلم زن پيشخدمتي را ميبينيم كه ده دقيقه تمام كارهايي ميكند كه روي پرده سينما كمتر به<br />
نمايش درآمدهاند. او به آشپزخانه ميرود، اجاق را روشن ميكند، كتري آب را روي آتش<br />
ميگذارد، چند بار با لگن روي قطار مورچههايي كه به جان مواد غذايي افتادهاند آب ميريزد، بعد<br />
يك دماسنج به دست پيرمرد بيمار ميدهد و غيره. اين صحنهها بسيار ساده و پيشپاافتاده به نظر<br />
ميرسند، باوجود اين ما آنها را با علاقه و حتي هيجان دنبال ميكنيم.<br />
نئورئاليسم عناصري با خود آورد كه زبان سينما را غني كرد، اما نه بيش از اين. واقعيت<br />
نئورئاليستي كامل نيست، بلكه خشك و بيرمق است. در فيلمهاي اين سبك سينمايي عنصر<br />
شعري، جوهر رمز و راز كه واقعيت را كامل و غني ميكند، به كلي حذف شده است. نئورئاليسم<br />
تخيل طنزآميز را با عنصر خيالي و طنز سياه عوضي ميگيرد.<br />
آندره برتون گفته است: «عاليترين جنبه دنياي تخيل آن است كه اين امر وجود ندارد، بلكه<br />
يكسره حقيقي است.»<br />
چندي پيش كه با زاواتيني گفتگو داشتم، به او گفتم كه با نئورئاليسم موافق نيستم. ما سر ميز<br />
غذا بوديم و براي توضيح منظورم اولين چيزي كه به ذهنم رسيد، گيلاس شرابم بود. به او گفتم:<br />
ببين، براي يك نئورئاليست يك گيلاس فقط يك گيلاس است و بس؛ آدم گيلاس را از كمد<br />
بيرون ميآورد، توي آن نوشيدني ميريزد، پس از مصرف آن را به آشپزخانه ميبرد، از دست<br />
٣٨٧
پيشخدمت به زمين ميافتد و ميشكند و سرنوشت ديگري پيدا ميكند. خوب، همين گيلاس از<br />
ديد آدمهاي گوناگون ميتواند هزار چيز ديگر باشد. چون هركسي با مجموعه احساسات خودش<br />
به آن نگاه ميكند و هيچكس آن را آنجور كه واقعاً هست در نظر نميگيرد، بلكه آن را مطابق<br />
آرزوها و حالتهاي روحي خودش ميبيند. من طرفدار سينمايي هستم كه گيلاس را اين طور<br />
نشان بدهد. از اين راه به ديد همهجانبهاي از واقعيت دست مييابم، از اشياء و انسانها شناخت<br />
عميقتري پيدا ميكنم، به دنياي زيباي ناشناختهها گام ميگذارم كه امروزه از آن نه در روزنامهها<br />
نشاني ميبينم و نه در خيابانهاي شهر.<br />
با اين توضيحات بايد روشن شده باشد كه من طرفدار سينمايي هستم كه به بيان عنصر خيالي و<br />
رازآميز زندگي ميپردازد؛ يك سينماي واقعگريز كه از واقعيت كنوني ما فراتر ميرود و تلاش<br />
دارد ما را به دنياي ناآگاه رؤياهامان وارد كند.<br />
چنانكه گفتم، سينما در طرح مسائل انسان امروز اهميتي بيكران دارد، اما بايد اين مسائل را نه<br />
جداگانه و منفرد، بلكه در رابطه با انسانهاي ديگر مطرح كند. اين گفته امر<br />
رماننويسان را ميتوان به سينماگران نيز تعميم داد.<br />
درباره وظايف (3)<br />
«هنرمند هنگامي قادر به انجام وظيفه خويش است كه از راه ترسيم روابط اجتماعي واقعي،<br />
كاركرد سنتي و قرادادي سرشت اين روابط را درهم بشكند و خوشبيني رايج در جامعه بورژوايي<br />
را رسوا كند. از او انتظار نداريم كه راهحلي نشان بدهد يا اينكه از چيز خاصي طرفداري كند، اما<br />
ميتواند توهم ابدي بودن اين شرايط را درهم بريزد.<br />
پانوشتها:<br />
(1967 -1906)<br />
J. B. Brunius<br />
(1989 -1902) C. Zavattini<br />
-1<br />
-2<br />
منتقد و سينماگر فرانسوي. از همكاران ژان رنوار.<br />
از پايهگذاران مكتب نئورئاليسم. نويسنده فيلمنامههاي<br />
فراوان از جمله براي دو فيلم دزد دوچرخه و اومبرتو د، هردو به كارگرداني ويتوريو دسيكا.<br />
3. Emer<br />
٣٨٨
پيوست دوم<br />
(بريدههايي از چند مصاحبه با لوئيس بونوئل به انتخاب مترجم)<br />
*<br />
ديدگاههايي درباره هنر و زندگي<br />
فيلمسازي<br />
فيلم گرفتن يك تصادف است. تصادفي ضروري تا ديگران هم بتوانند حاصل آن را ببينند. براي<br />
من مهمترين چيز فيلمنامه است: طرح، موقعيتها، داستان و گفتگوها. در طرحهايم هرگز از<br />
دوربين ذكري نميشود. از نحوه صحنهگرداني هيچ برداشت روشني در ذهن ندارم. هيچ چيز به<br />
طور قطعي روشن نيست. وقتي صحنهاي را فيلمبرداري ميكنم، اصلاً نميدانم كه در نماي بعدي<br />
چه بايد كرد...<br />
البته هر صحنه را به طور كلي ميشناسم و ميدانم چه چيزي قرار است اتفاق بيفتد و آدمها چه<br />
بايد بگويند. اما نميدانم از كجا و با چه شروع كنم... معمولاً دو ساعتي قبل از شروع فيلمبرداري<br />
به محل ميروم و روي صحنه آن روز فكر ميكنم. درباره نحوه شروع كار تصميم ميگيرم، اما<br />
باز نميدانم كه به كجا كشيده ميشود...<br />
از يك صحنه بيشتر از دو يا سه بار فيلمبرداري نميكنم. موقع تدوين تصميم ميگيرم كه<br />
برداشت اول بهتر است يا دوم يا سوم. مونتاژ هر فيلمي بيشتر از چند ساعت وقتم را نميگيرد.<br />
حتي اگر نسخه تدويننشده (كپي كار)، به مقتضاي شرايط فيلمبرداري، پنج يا شش ساعت طول<br />
داشته باشد. ريزهكاريها را ميگذارم براي بعد...<br />
فيلم نهايي هرگز آن جوري كه در اصل قرار بود باشد، در نميآيد، و اگر موقع ديگري آن را<br />
ميساختم، باز هم حتماً جور ديگري از آب درميآمد. البته همان رگ و پي قبلي را دارد، منتها با<br />
شكل و شمايلي ديگر.<br />
فيلمبرداري را با شوق و ذوق شروع ميكنم، اما پس از مدتي حوصلهام سر ميرود و ميخواهم<br />
كار را هرچه زودتر تمام كنم. براي همين هيچوقت فيلمهاي خيلي بلند نساختهام.<br />
٣٨٩
*<br />
فيلم را قبل از توليد ميتوانم «ببينم»، و با يك تصور معين به استوديو ميروم. يك صحنه را<br />
هرگز از زاويههاي مختلف نميگيرم. فقط ميگويم: تا اينجا و تمام. براي همين در فيلمنامههاي<br />
من صحنهها هيچوقت شماره ندارند. فقط بعداً در استوديو شماره ميخورند براي منونتاژ. گاهي<br />
متوجه ميشوم كه بهتر بود يك صحنه را طولانيتر ميگرفتم، اما ديگر كار از كار گذشته و<br />
اهميت زيادي هم ندارد.<br />
كار با دوربين<br />
حداقل 80 درصد از نماهاي فيلمهاي من با حركت دوربين همراه است، منتها حركت چنان آرام<br />
است كه كسي متوجه آن نميشود. من از ادا و اطوارهاي نمايشي چشمگير بدم ميآيد. از<br />
حركتهاي سريع دوربين نفرت دارم. طرفدار سادگي هستم. از شگردهاي نامأنوس تكنيكي<br />
بيزارم. از همان ابتدا اين طور كار كردهام. طي زمان در بيان سينمايي من پيشرفتي بسيار كند و<br />
تحولي بسيار اندك صورت گرفته است...<br />
با تكنيك كاري ندارم. از نماهاي غيرطبيعي وحشت دارم و از زاويههاي غيرعادي بيزارم. گاهي با<br />
فيلمبردارم يك چشمانداز فوقالعاده زيبا پيدا ميكنيم و با دقت فراوان براي همه چيز تا<br />
كوچكترين جزئيات برنامه ميريزيم. سپس موقع فيلمبرداري ناگهان شليك خنده سر ميدهيم،<br />
تمام طرحهاي پرطمطراق را دور ميريزيم و به سادهترين شكلي فيلم برميداريم...<br />
٣٩٠<br />
فيلمنامه *<br />
فيلمبرداري كار ملالآوري است. براي من نوشتن فيلمنامه و تدوين تكههاي فيلم مهمتر است.<br />
موقع نوشتن است كه خود را به دست الهام ميسپارم و ايدههايم را ميپرورانم. تصاوير تازه از<br />
ژرفاي ذهنم سرريز ميكنند و گاهي هيچ ارتباطي هم با خط داستاني فيلم ندارند، اما آنها را<br />
ميپرورانم و به هر كدام در متن فيلم جاي مناسبي ميدهم. بعد تلاش ميكنم به فيلمنامه وفادار<br />
بمانم و از آن دور نشوم...<br />
از گفتارنويسها خوشم نميآيد. در فيلمهايم «ديالوگ» به آن معنا وجود ندارد. اگر از يك<br />
گفتارنويس بخواهيد كه براي يك صحنه عشقي ديالوگ بنويسد، برايتان دو صفحه وراجي<br />
مينويسد كه ناچاريد بيشترش را دور بريزيد. من از تكرار بديهيات خوشم نميآيد. معمولاً براي<br />
ارائه نمونه خوبي از گفتارنويسي به صحنه زير اشاره ميكنم:
اين ماجرا در مكزيك ميگذرد. فاحشهاي وارد خواربارفروشي ميشود و به فروشنده ميگويد:<br />
«يك صابون!» ميدانيم كه در اين شهر كارگران معدن اعتصاب كردهاند و امروز گروهي از<br />
سربازان براي سركوب اعتصاب به شهر ميآيند. همين كه خبر ورود سربازان به مغازه ميرسد،<br />
زن فاحشه بيدرنگ حرفش را تصحيح ميكند و به فروشنده ميگويد: «لطفاً سي صابون!»<br />
همين. معناي صحنه روشن است و به گفتار بيشتر نياز ندارد.<br />
در كارگرداني هم همين ايجاز را رعايت ميكنم. براي نمونه در صحنه پاياني فيلم "شبح آزادي"<br />
مأموران پليس در باغ وحش به روي مردم تيراندازي ميكنند. به جاي اينكه ما اجسادي كه به<br />
زمين ميافتند را ببينيم، حيوانات وحشتزده را نشان ميدهم كه به دوربين نگاه ميكنند. به<br />
خصوص آن شترمرغ در آخرين نماي فيلم خيلي جالب است. تصوير بسيار مؤثري است كه خيلي<br />
دوستش دارم.<br />
موقع كارگرداني خيلي از چيزها را تغيير ميدهم. فيلم "شبح آزادي" جور ديگري تمام ميشد.<br />
صحنه تيراندازي به مردم موقع فيلمبرداري به ذهنم رسيد. و اگر امروز فيلم را بسازم، احتمالاً آن<br />
را برميدارم و به جايش صحنه ديگري ميگذارم.<br />
تخيل من مدام در كار و فعاليت است. وقتي فيلمنامهاي به دست ميگيرم، معمولاً از آن خوشم<br />
نميآيد، اما آنقدر آن را تغيير ميدهم تا با سليقهام جور شود. اما بالأخره بايد يك جايي به اين<br />
وسواس پايان داد و فيلم را شروع كرد.<br />
* سينما و اخلاق<br />
در سينما نميتوان همين جور ابتدا به ساكن يك مسأله را مطرح كرد يا در جهت اثبات فكري يا<br />
نظري فيلم ساخت. سينما كه يك مسأله هندسي يا معادله جبر نيست.<br />
غالباً گفته ميشود كه فيلمهاي من غيراخلاقي و گمراهكننده هستند. بدون آنكه قصد داشته باشم<br />
از كارهايم در اين رابطه دفاع كنم، ميتوانم به صراحت نظرم را درباره اخلاق به شما بگويم.<br />
هرآنچه بورژوازي اخلاق ميداند، براي من عين بياخلاقي است.<br />
٣٩١
شيوه كار من هرگز اين نبوده كه يك مسأله اجتماعي مثلاً نوعدوستي، بكارت، خشونت يا چيز<br />
مجرد ديگري را در فيلم عنوان كنم، چندتا آدم را در داستان وارد كنم و جواب حاضر و آمادهاي<br />
به قضيه بدهم. نه، من اين كار را تقلب ميدانم.<br />
طبيعي است كه موقع ساختن فيلم با مسائلي درگير هستم. اما هيچ قصد ندارم كه مشكلات<br />
خاصي را حل كنم. بر عكس: يك داستان تعريف ميكنم، آدمهايي را وارد آن ميسازم و ميانشان<br />
روابط واقعي يا نمادين برقرار ميكنم. اما شخصيت آنها از هيچ الگوي ثابتي پيروي نميكند. در<br />
داستاني كه تعريف ميكنم آدمها جاي خود را دارند و با پيشرفت داستان به نيرويي دست مييابند<br />
تا ميان خود روابط اجتماعي و اخلاقي معيني برقرار كنند.<br />
*<br />
*<br />
*<br />
سياست<br />
دلم ميخواهد فيلمي بسازم عليه تمام فكرها و گرايشها. در مخالفت با تمام ايدئولوژيها. چنين<br />
تلاشي تا حدي در فيلم "راه شيري" وجود دارد. فيلم من بايد بر ضد كمونيستها، ضد<br />
سوسياليستها، ضد كاتوليكها، ضد ليبرالها و ضد فاشيستها باشد. اما من از سياست چيزي<br />
سرم نميشود. سياستي وجود ندارد كه نيهيليسم (هيچگرايي) مرا منعكس كند. دلم ميخواهد<br />
فيلمي بسازم عليه عيسي، عليه بودا، عليه شيوا و همه پيامبران.<br />
سانسور<br />
لزومي به تأكيد ندارد كه من با سانسور و هرگونه محدوديت آزادي بيان مخالف هستم. اما در<br />
خودم به نكته عجيبي برخورد كردهام: اگر تهيهكننده دست مرا كاملاً باز بگذارد تا هرآنچه در سر<br />
دارم را آزادانه انجام بدهم، ناگهان احساس ميكنم كه خالي شدهام. من به ديوارهايي نياز دارم تا<br />
آنها را درهم بشكنم، به دشواريهايي احتياج دارم تا بر آنها غلبه كنم. مبارزه با موانع و<br />
محدوديتها بسيار هيجانانگيز است. چنين موقعيتهايي مرا وا ميدارد كه راه حلهايي بيابم تا<br />
پاره اي مسائل را به نحوي نامتعارف و غيرمستقيم بيان كنم. بگذاريد باز هم تكرار كنم كه به<br />
شدت با سانسور مخالف هستم و هيچ محدوديتي را براي آزادي بيان قبول ندارم.<br />
بريدهاي از گفتگويي بلند با ماكس اوب<br />
ماكس اوب: ميان فكر و عمل تو هميشه شكاف عميقي وجود داشته.<br />
٣٩٢
بونوئل: درست است، افكار من هميشه از واقعيت دور بوده. در زمان جنگ داخلي اسپانيا هر<br />
آرزويي كه ما در سر داشتيم، تحقق پيدا كرد، باور كن! هر فكري عملي بود: آتش زدن صومعهها،<br />
جنگ و كشتار و... اما من داشتم از ترس قالب تهي ميكردم، از اين چيزها روگردان شده بودم.<br />
من انقلابي هستم، اما از انقلاب به وحشت ميافتم. من آنارشيست هستم اما به شدت با<br />
آنارشيستها مخالفم.<br />
ماكس اوب: تو كمونيست هستي. اما كم كم بورژوا شدي...<br />
بونوئل: درسته، اما ساديست هم هستم. البته آدمي هستم كاملاً معمولي. توي سرم همه جور<br />
فكر و خيال دارم، اما همين كه كمترين فرصتي پيدا ميكنم كه اين افكار را عملي كنم، پا به فرار<br />
ميگذارم. هرچه مسيحي نباشد با من بيگانه است... دستكم از نظر فرهنگي با هر چيز<br />
غيرمسيحي مخالفم.<br />
مأخذ:<br />
Conversations avec Luis Bunuel<br />
- Entretiens avec Max Aub -<br />
Belfond, Paris, 1991<br />
٣٩٣
مقاله اي از<br />
پيوست سوم<br />
اوكتاويو پاز<br />
نگاهي به سينماي فلسفي بونوئل<br />
چند سال پيش مطلب كوتاهي درباره لوئيس بونوئل نوشتم كه آن را در زير نقل ميكنم:<br />
”هدف نهايي و عام همه هنرها - حتي انتزاعيترين آنها - بيان موقعيت انسان و درگيريهاي<br />
اوست، با وجود اين هر هنري وسيله و ابزار بياني خود را دارد و عرصه جداگانهاي را نمايش<br />
ميدهد. از اينجاست كه ما با هنرهاي مستقلي مانند موسيقي، شعر و سينما روبرو هستيم. اما<br />
گاهي يك هنرمند امكان مييابد كه از مرزهاي هنر خود فراتر رود، كه در اين صورت با اثري<br />
روبرو ميشويم كه همارزهاي هنري خود را در فراسوي قلمرو بياني خويش پيدا ميكند.<br />
بعضي از فيلمهاي لويس بونوئل - مانند عصر طلايي و فراموششدگان - با اينكه به هنر سينما<br />
تعلق دارند، ما را با عوالم روحي ديگري آشنا ميكنند: با برخي از طرحهاي گويا، با شعري از<br />
كوئهودو يا بنژامن پره، با عبارتي از ماركي دو ساد، قطعه بيمعنايي از وايهاينكلان يا متني از<br />
گومس دلاسرنا... به اين فيلمها ميتوان هم به عنوان آثار سينمايي نگاه كرد، و هم به عنوان<br />
آثاري كه به قلمروي بازتر و فراختر تعلق دارند. چنين آثاري هم واقعيت تنگناي بشري را آشكار<br />
ميسازند و هم راه برونرفت از آن را نشان ميدهند. بونوئل تلاش ميكند، با وجود موانعي كه<br />
دنياي معاصر بر سر راهش قرار داده، هنر خود را بر دو ركن پايهاي استوار سازد: زيبايي و طغيان.<br />
بونوئل در فيلم سينمايي ناسارين با ارائه سبك خاصي كه هرگونه همدردي را رد ميكند و از هر<br />
نوع احساساتي دوري ميجويد، به روايت داستان كشيش دونكيشوتمĤبي ميپردازد كه برداشت<br />
ويژهاش از مسيحيت او را به زودي به رويارويي و ضديت با كليسا، جامعه و دولت ميكشاند.<br />
ناسارين - مثل خيلي از سيماهاي ادبي خالق آن پرس گالدوس - به سنت بزرگ «مجانين»<br />
اسپانيايي تعلق دارد كه سروانتس پايهگذار آن بود. جنون ناسارين در اين است كه آموزههاي<br />
والاي مسيحيت را جدي ميگيرد و ميكوشد مطابق آنها زندگي كند. او ديوانهاي است كه<br />
نميخواهد باور كند كه آنچه ما واقعيت ميخوانيم همان واقعيت است، و نه كاريكاتور زشتي از<br />
٣٩٤
يك واقعيت حقيقي. درست مثل دون كيشوت كه در سيماي يك زن روستايي، محبوب خود<br />
دولسينه را ميديد، ناسارين نيز در چهره فاحشه عفريتهاي مانند آندرا و گداي عليلي مانند اوخو،<br />
خيل درماندگان و بينوايان را ميبيند، و هذيانهاي شهواني يك دختر رواني (بئاتريس) را جلوه<br />
مقلوبي از عشق الهي تصور ميكند.<br />
در طول فيلم، كه صحنههاي ماهرانه و هولناك بونوئلي را اين بار با خشمي گزندهتر و در نتيجه<br />
انفجارآميزتر درآميخته است، ناظر «شفا»ي تدريجي «ديوانه» يا به عبارت ديگر شاهد شكنجه او<br />
هستيم. همه اين مرد را از خود ميرانند: افراد خوشبخت و ثروتمند طردش ميكنند، چون او را<br />
فردي ناآرام و در نهايت خطرناك ميدانند؛ محرومان و ستمديدگان نيز به او پشت ميكنند، زيرا<br />
براي نجات از تيرهروزي خود، به وسايلي بهتر و كاراتر از غمگساريهاي او نياز دارند.<br />
اما ناسارين تنها از قدرتهاي مسلط آزار نميبيند؛ او قرباني دوگانگي خويش است: وقتي از<br />
ديگران صدقه ميطلبد، انگل است و سربار ديگران؛ و وقتي مثل همه دنبال كار ميرود، به خاطر<br />
خاستگاه متفاوتش از همبستگي كارگران محروم ميماند. حتي دو زني كه از او پيروي ميكنند<br />
اين تجسدهاي بدلي مريم مجدليه - نسبت به او احساسات متناقضي دارند. سرانجام وقتي به<br />
خاطر نيكوكاريهايش به زندان ميافتد، به شناخت عميقي دست مييابد: در دنيايي كه بالاتر از<br />
قابليت و كارايي ارزشي نميشناسد، «نيكي»هاي او به همان اندازه بيهوده است كه «بدي»هاي<br />
راهزن بيسروپايي كه در زندان همزنجير اوست.<br />
فيلم بونوئل در ادامه سنت «مجانين» اسپانيايي - كه از سروانتس تا گالدوس ادامه يافته<br />
-<br />
-<br />
داستاني از توهمزدايي را بازگو ميكند. توهم براي دون كيشوت عبارت بود از سنت سلحشوري، و<br />
براي ناسارين عبارت است از آيين مسيحيت؛ اما به موازات اين توهمزدايي جريان ديگري رشد<br />
ميكند: به همان ميزان كه تصوير مسيح در مخيله ناسارين رنگ ميبازد، تصوير ديگري در<br />
آگاهي او شكل ميبندد: تصوير انسان. بونوئل از طريق فصلها و تصاويري كه به معناي واقعي<br />
كلمه نمونهوار هستند، ما را در جريان روند متقابلي قرار ميدهد: طرد توهم الهي و كشف واقعيت<br />
انسان. بدين ترتيب عنصر ماوراي طبيعي جاي خود را به يك عنصر اعجابانگيز ميدهد: طبيعت<br />
آدمي و تواناييهاي او.<br />
٣٩٥
اين مكاشفه بهويژه در دو پلان فراموشنشدني از فيلم به بهترين شكلي متجلي شده است: يكي<br />
آنجا كه ناسارين قصد دارد دختر عاشق و در حال احتضار را با وعده دنياي پس از مرگ تسلي<br />
بخشد، اما دختر عاشق در حالي كه به تصوير معشوق چنگ انداخته، با ضجه لرزانندهاي جواب<br />
ميدهد: «مسيح را نميخواهم، خوآن را بيار!» و ديگر در صحنه پاياني فيلم، آنجا كه ناسارين<br />
ابتدا صدقه زن فقيري را رد ميكند، اما پس از اندكي ترديد آن را ميپذيرد، و اين بار نه به عنوان<br />
عطيه، بلكه به عنوان نشاني از همدردي و نوعدوستي. پيام پاياني فيلم آشكار است: اين ولگرد<br />
تنها و سرگشته ديگر تنها نيست؛ او ملكوت آسمان را از دست داده، اما انسان را پيدا كرده است.»<br />
مطلب كوتاه بالا در معرفينامهاي كه براي نمايش فيلم ناسارين در جشنواره سينمايي كن تهيه<br />
شده بود، درج شد، زيرا بيم آن ميرفت كه معناي فيلم به درستي به بيننده القا نشود. فيلم<br />
ناسارين نه تنها به انتقاد از واقعيت اجتماعي ميپرداخت، بلكه آيين مسيحيت را نيز به باد حمله<br />
ميگرفت.<br />
رماني كه دستمايه فيلم بونوئل بود، اثري مجادلهانگيز به شمار ميرفت، و اين ميتوانست براي<br />
تماشاگران فيلم نيز سوءتفاهماتي برانگيزد. درونمايه رمان گالدوس عبارتست از تضاد قديمي ميان<br />
ايدههاي اصلي مسيحيت با انحرافات تاريخي و كليسايي آن. قهرمان كتاب يك كشيش مؤمن و<br />
ياغي است. يك پارساي معترض كه كليسا را ترك ميكند تا به خداوند نزديكتر باشد. فيلم<br />
بونوئل اما چيز ديگري را نشان ميدهد: زوال جاذبه مسيح در ضمير يك مسيحي مؤمن.<br />
صحنه دختر محتضر از يكي از نوشتههاي ماركي دو ساد اقتباس شده است: "گفتگوي كشيش با<br />
زني در بستر مرگ". در اين صحنه زن از موهبت بيمانند و ارزشمند عشق زميني دفاع ميكند.<br />
اگر بهشتي هست، همين جا و همين لحظه است. در لذت هماغوشي دو تن، نه در آن سراي<br />
باقي.<br />
در صحنه زندان ميبينيم مرد تبهكاري كه به حريم كليسا تجاوز كرده، با كشيش پرهيزگار<br />
(ناسارين) همسان ميشود. شرارت مرد اول درست مثل تقواي مردم دوم موهوم است: اگر خدا<br />
نباشد، ديگر نه معصيتي معني دارد و نه آمرزشي.<br />
٣٩٦
ناسارين بهترين فيلم بونوئل نيست، اما از نظر نمايش گوهر دوگانهاي كه بر ذهنيت هنري او<br />
حاكم است، فيلم پراهميتي است. از سويي عرصه تغزل و تجاوز، دنياي رؤيا و خون است، كه<br />
بيدرنگ دو هنرمند ديگر اسپانيا را به ياد ميآورد: فرانسيسكو گويا و كوئهودو. از سوي ديگر<br />
اعلام جدايي كامل از سبك باروك است، كه در سينماي بونوئل با نوعي فرزانگي خشمآلود اشباع<br />
شده است.<br />
در اين راه و روش، ديگر از آرايههاي سوررئاليستي خبري نيست. هرچه هست از يك خردگرايي<br />
خللناپذير حكايت دارد: هر فيلم بونوئل - از عصر طلايي گرفته تا ويريديانا - مانند يك بحث<br />
استدلالي عرضه ميشود. نيرومندترين و آزادترين جلوههاي خيال در خدمت قياسي صوري قرار<br />
گرفته كه مثل چاقو تيز است و مثل صخره شكستناپذير. منطق بونوئل به عقلانيت محكم و<br />
استوار ماركي دو ساد شبيه است. هماوست كه ميتواند پيوند بونوئل را با مكتب سوررئاليسم<br />
توضيح دهد: بدون اين جنبش قطعاً باز هم از او يك شاعر يا هنرمندي ياغي بيرون ميآمد، اما نه<br />
با سلاحي چنين تيز و برنده. سوررئاليسمي كه ساد را به بونوئل شناساند، براي او نه مكتب ابهام و<br />
هذيانگويي، بلكه مدرسه عقلانيت بود. به شعر او عنصر انتقاد را افزود. در بستر همين انتقاد بود<br />
كه هذيان شاعرانه بال گشود و سينه را به چنگال دريد.<br />
اين سوررئاليسم انتقادي به مسابقات گاوبازي بيشباهت نيست: گاوكشي به عنوان گونهاي<br />
استدلال فلسفي. در يكي از متنهاي اساسي نقد ادبي تحت عنوان «ادبيات به عنوان گاوبازي»<br />
(فصل اول، عمر انسان) ميشل لريس اشاره ميكند كه عشق او به گاوبازي از آنجا برآمده كه اين<br />
نبرد بر آميزهاي از مهارت و مخاطره استوار است. گاوبازي كه به زانو افتاده بايد با<br />
حمله بعدي گاوميش مقابله كند، بدون آنكه تعادل ظاهري بدن خود را از دست بدهد. در كشتن و<br />
كشته شدن نبايد حيثيت و وقار را از دست داد؛ يعني حداقل وقتي كه آدم مثل من معتقد باشد كه<br />
اين چيزها با آيينها و مراسم خاصي همراه است، نميتواند اين مسئله را نديده بگيرد.<br />
(diestro)<br />
در ميدان گاوبازي در بطن بيم و خطر، شكل و فرم زاده ميشود، و اين خود حقانيت مرگ را رقم<br />
ميزند. گاوباز مبارز وارد يك قالب صوري ميشود تا خطر مرگ را پذيرا شود. ما در زبان<br />
اسپانيايي به اين پديده ميگوييم، كه معناي چندپهلو و پيچيدهاي دارد: از وجد و<br />
جذبه موزيكي و بيباكي تا سرسختي و چابكي. گاوبازي مانند هنر عكاسي يك جور بازنمايي<br />
است. سبك بونوئل نيز كه بار مضاعفي از خميرمايه هنري و تعقل فلسفي را با خود ميكشد،<br />
(temple)<br />
٣٩٧
(exposicion)<br />
به شمار ميرود؛ و اين واژه هم به معناي آغوش گشودن به روي خطر<br />
نوعي<br />
است و هم به معناي نمايش دادن: افشا نمودن.<br />
هنر تصويرگري بونوئل يك بازنمايش است: در اينجا واقعيات آشناي بشري مانند تصاوير عكاسي<br />
در معرض نور انتقاد قرار ميگيرند. گاوبازي براي بونوئل يك گفتمان فلسفي است. فيلمهاي او<br />
معادلهاي مدرني هستند براي رمانهاي فلسفي ساد. از ياد نبريم كه ساد انديشمندي اصيل بود،<br />
اما هنرمندي ميانمايه. او نميدانست كه هنر ريتم و توازن را دوست دارد، اما تكرار را نميپسندد.<br />
بونوئل هنرمند است. به آثار او ميتوان از ديدگاه فلسفي ايراد گرفت، اما نه از ديدگاه شاعرانه.<br />
شالوده فكري تمام آثار ساد را ميتوان در اين انديشه خلاصه كرد: انسان چيزي نيست جز كلافي<br />
از غرايز، و آنچه ما خدا ميخوانيم چيزي نيست مگر ترسها و حسرتهاي سركوفته خودمان.<br />
اخلاق ما آميزهايست از ستيزهجويي و تحقير. خود عقل غريزه نابي است كه از سرشت خود آگاه<br />
است و از همين است كه به وحشت ميافتد. ساد به بود و نبود خدا كاري نداشت، و به سادگي او<br />
را ناديده ميگرفت. هدف او آن بود كه نشان دهد روابط انساني در يك جامعه بيايمان چگونه<br />
بايد باشد. اصالت انديشه او و خلاقيت درخشان او در همين است.<br />
از ديد ساد جمهوري انسانهاي واقعاً آزاد، با جمع طرفداران جرم و جنايت فرقي ندارد. او نمونه<br />
اعلاي فيلسوف راستيني است كه به حدي از وارستگي و بينيازي رسيده كه ديگر خنده و گريه<br />
برايش يكسان است. ساد از منطقي مطلقگرا پيروي ميكند: خدا را ويران ميكند، اما به انسان<br />
هم عنايتي ندارد. نظام او با همه چيز مخالف است، مگر با نفس مخالفت. نفي او كلي و بيحد و<br />
مرز است: همه چيز را نابود ميخواهد، مگر خود نابودي را.<br />
انتقاد بونوئل اما يك مرز ميشناسد: انسان. براي او همه خطاها و شرارتهاي ما يك منشأ و<br />
اساس دارد: آسمان. جانمايه هنر بونوئل نيز "گناه" است، اما نه گناه آدميان، بلكه گناه خدايان.<br />
اين انديشه در تمام فيلمهاي او حضور دارد، و از همه جا آشكارتر در سه فيلم: عصر طلايي،<br />
ويريديانا و فراموششدگان، كه به نظر من غنيترين و كاملترين كارهاي او هستند. هنر بونوئل<br />
نقدي است بر توهم خدا. توهمي كه مانع ميشود انسان را همانگونه كه هست ببينيم. سؤالي كه<br />
اينك مطرح ميشود، اين است: در اين دنياي بيخدا، انسان واقعاً چيست و كلماتي مانند عشق و<br />
برادري چه مفهومي دارند؟<br />
٣٩٨
پاسخ ساد به مجهولات بشر بيترديد بونوئل را راضي نكرده است. همچنين گمان نميكنم كه<br />
آرمانهاي ايدئولوژيك و سياسي نيز بتوانند او را قانع كنند. بگذريم از اين كه اين آرمانهاي<br />
آيندهگرا قابلتحقق نيستند و دستكم امروز عملي به نظر نميرسند، پس ميتوان نتيجه گرفت كه<br />
اين ايدهها با انسان، تاريخ و سرشت او سازگار نيستند.<br />
تأسيس جامعهاي بيايمان كه از هماهنگي طبيعي برخوردار باشد، رؤيايي است كه همه ما<br />
داشتهايم. اما اين چيزي جز تكرار وارونه شرطبندي پاسكال نيست. اين نگرش پيش از آنكه<br />
مجادلهانگيز باشد، نشان شكست و درماندگي است. بيترديد تحسين ما را برميانگيزد، اما به<br />
سختي ميتوانيم با آن موافق باشيم.<br />
من از پاسخ بونوئل به اين پرسشهاي بنيادي بيخبرم. سوررئاليسم كه خيلي چيزها را نفي<br />
ميكرد و كنار ميزد، در عين حال دستي گشاده داشت. هم از ساد و لوترهآمون الهام گرفته بود و<br />
هم از فوريه و روسو. ميدانيم كه دستكم از نظر برتون، انديشه روسو براي اين جنبش اهميت<br />
فراوان داشت: تجليل از شور و سرمستي، اعتماد بيكران به توانمنديهاي طبيعي انسان.<br />
من نميدانم كه بونوئل به ساد نزديكتر است يا به روسو؛ اما بيشتر احتمال ميدهم كه اين دو<br />
متفكر در ضمير او درگير نزاعي ابدي هستند. اما بهرحال هر ديدگاهي كه بونوئل داشته باشد،<br />
يك چيز مسلم است: در فيلمهاي او نه از پاسخهاي ساد نشاني هست و نه از رهنمودهاي روسو.<br />
بونوئل طبعي خويشتندار و انزواجو دارد؛ اما سكوت او نگرانكننده است. نه به اين خاطر كه او<br />
يكي از بزرگترين هنرمندان روزگار ماست، بل از آن جهت كه اين سكوت بر كل جهان هنر در<br />
سراسر نيمه اول قرن بيستم سايه انداخته است. تا جايي كه من خبر دارم از زمان ساد تا كنون<br />
هيچ هنرمندي جرأت نكرده است جامعهاي بيايمان را توصيف كند. در آثار هنرمندان روزگار ما<br />
جاي يك چيز خالي مانده است، و اين كمبود خدا نيست، بلكه انسان بدون خداست.<br />
٣٩٩
٤٠٠
لوئيس بو نوئل در كنار گابريل فيگوئروا فيلمبردار نامي<br />
بونوئل در حال كارگرداني فيلم زندگي جنايت بار آرچيبالدو دلاكروز<br />
٤٠١
نمايي از فيلم ناسارين<br />
تغيير قيافه بسيار هيجان انگيز است، پيرمردي با جايزه اسكار<br />
٤٠٢
نمايي از فيلم ويريديانا<br />
نماي معروف<br />
" شام آخر" از في لم ويريديانا<br />
٤٠٣
با كاترين دونوو در فيلم بل دو ژور<br />
٤٠٤<br />
در حال راهنمايي كاترين دونوو براي صحنه اي از بل دو ژور
نمايي از فيلم راه شيري<br />
نمايي از فيلم تريستانا<br />
٤٠٥
بونوئل – 1982<br />
٤٠٦
٤٠٧
Change language